25. Oktober
DIE VIGESIMA QUINTA.
SANCTI QUI VIII KALENDAS NOVEMBRIS COLUNTUR.
S. Fronto, episc. Petragoricensis in Galliis.
S. Minias, mart. Florentiæ in Thuscia.
SS. Quadraginta sex martyres, et alii, Romæ.
SS. Martyres centum viginti et unus Romæ.
S. Theodosius, Martyr Romæ.
S. Lucius, Martyr Romæ.
S. Marcus, Martyr Romæ.
S. Petrus, Martyr Romæ.
S. Maximus Millenarius, Martyr Romæ.
S. Chrysanthus, martyr Romæ.
S. Daria, martyr Romæ.
S. Crispinus, mart. Suessionibus in Galliis.
S. Crispinianus, mart. Suessionibus in Galliis.
S. Valerinus, martyr.
S. Sabinus, martyr.
S. Valerius, martyr.
S. Chrysaphus, martyr.
S. Saturninus, M. in Africa.
S. Claudianus, M. in Africa.
S. Primus, M. in Africa.
S. Flavianus, M. in Africa.
S. Zoticus, M. in Africa.
S. Asterius, M. in Africa.
S. Carus, M. in Africa.
S. Saturus, M. in Africa.
S. Gavinus, miles, martyr Turribus in Sardinia.
S. Protus, presbyter, martyr Turribus in Sardinia.
S. Januarius, diaconus, martyr Turribus in Sardinia.
S. Martyrius, martyr Constantinopoli.
S. Marcianus, martyr Constantinopoli.
S. Spanus, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi.
S. Lupus, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi.
S. Benignus, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi.
S. Messapius, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi.
S. Marcellianus, pro martyre culti in agris Turonensi et Bituricensi.
S. Genitor, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi.
S. Principinus pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi.
S. Tridorius, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi.
S. Celsinus, presb. et conf. Remis in Gallia.
S. Gaudentius, episc. Brixiensis in Italia.
S. Bonifacius papa I, Romæ.
S. Canna, conf. non pont. in Wallia.
S. Sadwren seu Saturninus, conf. non pont. in Wallia.
S. Crallo, conf. non pont. in Wallia.
S. Elia Geimiad seu Hilarius, conf. non pont. in Wallia.
S Hilarus, episc. Gaballorum in diœcesi Mimatensi in Galliis.
S. Dulcardus, eremita et conf. in agro Bituricensi in Galliis.
S. Lasrius seu Lasrianus in Drum-Liag in Hibernia.
S. Caideus seu Caidocus. conf. in Hibernia.
S. Mernocus, episc. et conf. patronus de Kilmernok in Scotia.
S. Ardovinus seu Arduinus, conf. Ceperani in ditione pontificia.
S. Lasrianus, conf. in Hibernia.
S. Rufinianus, episcopus Bajocenses in Galliis.
S. Lupus, episcopus Bajocenses in Galliis.
S. Maurus, monachus in Burgundia Jurana.
S. Childomara seu Childomarca, abbatissa Fiscanensis in Normannia.
S. Guesnoveus, conf. et episc. Leonensis in Britannia Armoricana.
S. Fructus, conf. martyr in diœcesi Segobiensi in Hispania.
S. Valentinus, martyr in diœcesi Segobiensi in Hispania.
S. Engratia, martyr in diœcesi Segobiensi in Hispania.
S. Nicius, conf. monachus prope Pontemcurvum in Italia.
S. Cletus, conf. Tibure in Latio.
B. Margareta, martyr, Roskildiæ in Dania.
B. Ludovicus de Arnstein, conf. et conversus Ord. Præmonstratensis.
B. Albertus, conf. monachus Saxiferrati in Piceno.
B. Gerardus, conf. monachus Saxiferrati in Piceno.
B. Franciscus de Calderola, conf. Ord. FF. Minorum, Colfani in Italia.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.
| S. Amandi, episcopi Trajectensis, ordinatio, translatio prima ejusque basilicæ dedicatio commemoratur hodie in ms. Martyrologio ecclesiæ S. Lamberti Leodiensis; quæ ab aliis postridie celebratur. Decessores nostri de ea egerunt, quum illustrarunt sanctissimi viri gesta, | VI Februarii. |
| Vasione, S. Theodosii, episcopi, memoriam hodie celebrant cardinalis de Noaliis in Martyrologio Parisiensi et Castellanus in Martyrologio Universali. De eo dixit Bollandus noster ad diem 14 Februarii, qua laudatur a Saussayo. Dubitavit tamen nonnihil decessor noster de cultu beati viri [Acta SS, tom. II Februarii, pag. 782, 783 et 901.] . Nil certius quam ejus festum agi die 25 Octobris, quemadmodum testes sunt Ludovicus Anselmus Boyer in Historia Vasionensi [Hist. de l'égl. cathed. de Vaison, part. 1, pag. 40.] et Fratres Sammarthani [Gallia Christiana, tom. III, pag. 1035.] . Nihilominus Dionysius Sammarthanus [Gallia Christiana nova, tom. I, col. 922 et 923.] sancti titulum ei ademit; sed immerito. Nam in Ordine Vasionensi recitandi divini officii per annum bissextilem 1676 fieri jubetur ejus festum tamquam de confessore pontifice ritu duplici secundæ classis. Josephus Franciscus Gualteri, qui sub initium sæculo XVIII cathedram Vasionensem obtinuit, reperit S. Theodosii reliquiarum partem, panno aureo et serico involutam, cum apposita epigraphe, sub altari marmoreo, quod simul cum veteri odeo diruendum curabat [Boyer. Hist. de l'égl. cath. de Vaison, part. 1, pag. 41.] . Cætera vide in opere nostro ad diem | XIV Februarii. |
| Translatio S. Simeonis, episcopi et confessoris, Metensis ecclesiæ pastoris piissimi, totidem his verbis annuntiatur hac die in auctario Usuardino Luxoviensi. In monasterio Senonensi in Lotharingia, quo delatum fuerat S. Simeonis corpus, fiebat quotannis solemnis hujus rei memoria; quemadmodum pluribus explicuit Bollandus ad diem, qua beatum suum præsulem colunt Metenses, | XVI Februarii. |
| Andegavis, translatio S. Albini memoratur hac die in auctario Usuardi Burdigalensi, et in Martyrologio Benedictino Menardi, qui eam memoriam desumpsit ex Breviario monastico S. Albini Andegavensis. De hac translatione, die 25 Octobris anni 1070 facta, uti etiam de aliis S. Albini rebus vide decessores nostros ad diem, qua S. Albinus potissimum colitur, | I Martii. |
| S. Godebertæ, virginis Noviodunensis, translatio recensetur hodie in Florario ms., passim in opere nostro citato: de hujus virginis rebus consule opus nostrum ad diem | XI Aprilis. |
| In Anglia, translatio S. Joannis Eboracensis et confessoris, memoratur hac die a Greveno in sua Usuardi editione et secundum eum a Walassero in Martyrologio Canisiano seu Germanico. Agitur de S. Joannis Beverlacensis, Eboracensis archiepiscopi, corporis solemnissima translatione, die 25 Octobris anni 1044 peracta; quam cum Actis beatissimi viri illustravit Henschenius noster ad diem | VII Maii. |
| Apud Suricum in Lario translatio B. Miri, eremitæ et confessoris, cujus corpus ex humili sede, in qua dudum jacuerat, ultima die dominica anni 1637 elatum ad nobiliorem tumulum, magna totius regionis celebritate ac pietate Lazarus Carafinus, Novocomensis episcopus, sub ara majori in ecclesia S. Michaelis reposuit. Hæc Tattius sub hac die in Martyrologio Novocomensi. De S. Miro dixere decessores nostri ad diem | X Maii. |
| S. Guiberti, fundatoris monasterii Gemblacensis, memoria hac die celebratur in Kalendario ms. Benedictino, fere desumpto ex Trithemio. De hac ipsa memoria et sancti viri gestis dictum est in opere nostro ad | XXIII Maii. |
| In Italia sancti Petri, abbatis Perusini, magnis vitæ meritis illustris, memoria multis celebratur hac die a Bucelino in Menologio Benedictino, ab Antonio de Heredia in Vitis sanctorum ordinis S. Benedicti et ab aliis ejusdem instituti viris. Dederunt ejus Vitam decessores nostri ad diem, qua ejus festum agitur, | X Julii. |
| S. Radegundis, reginæ Franciæ, memoria et laudes hodie celebrantur in Viola Sanctorum, sæculo XV sine loco et anno edita; de ea egerunt decessores nostri ad diem | XIII Augusti. |
| S. Paulum, confessorem, celebrat hoc die codex Slavicus Joannis Alexandri, Bulgarorum regis, quo passim Assemanus usus est. Indicatur procul dubio unus ex tribus patriarchis seu episcopis Constantinopolitanis, quos Græci honoribus ecclesiasticis colunt. Primus sæculo IV martyr obiit; dicitur Paulus confessor et colitur ab Orientalibus die 2 Septembris et 6 Novembris; quin etiam in Menæis Græcorum, anno 1843 excusis, ejus confessionis beatæque mortis breve texitur encomium; a Latinis vero agitur ejus memoria die, sub qua in opere nostro de eo actum est, | VII Junii; |
| secundus Paulus novus seu Junior, qui, ab anno 641 ad 651 Constantinopoli sedens, Monothelitis favit eaque de causa a Theodoro papa damnatus est; sed nihilominus apud Græcos Fastis ecclesiasticis inscriptus est ad diem | II Septembris; |
| qui probe distinguendus est a S. Paulo Novo, militiæ duce et martyre sub Constantino Copronymo, qui legitimum cultum et locum in opere nostro nactus est ad diem | VIII Julii; |
| alius Paulus Junior, qui sæculo VIII archiepiscopalem Constantinopolitanem cathedram occupavit, Fastis Græcis insertus diebus 20 et 30 Augusti et in opere nostro celebratus est ad diem | XX Augusti. |
| Paulus itaque confessor, qui in illo Slavo-Bulgarico libro laudatur, idem habendus est ac qui in opere nostro illustratus est ad diem | VII Junii. |
| Translatio S. Bartholomæi de insula Lippari in Beneventum recolitur hac die in auctariis Usuardi Vaticano et Bedæ Barberiniano; eamdemque pluribus prosequitur Grevenus in sua Usuardi editione et Walasser in Martyrologio Germanico. De ea dixere decessores nostri sub die, qua ejus nomen in Martyrologio Romano occurrit, | XXIV Augusti. |
| Sanctonis, translatio corporis S. Bibiani, episcopi et confessoris refertur hac die in pluribus codicibus Hieronymianis, justo auctioribus, in quibus passim ejus nomen plane corruptum est. In codice Florentinii Lucensi dicitur Jubianus; in Augustano Sollerii Urbanus; in Labbeano ejusdem Julianus; sed dubitandum non est quin sit S. Bibianus, qui et Vibianus et Vivianus, episcopus Sanctonensis. Ejus corpus dicitur ab aliis Figiacum apud Cadurcos translatum, ab aliis in templum S. Vibiani Rothomagense. Sed de neutra translatione agitur; verum potius de prima solemnitate, quum non multo post mortem in basilica, sub ejus patrocinio extructa, corpus ejus de terra levatum est. Cæterum vide ejus Acta in opere nostro ad diem, qua potissimum colitur, | XXVIII Augusti. |
| S. Stephani regis confessoris, cujus anima evolavit in cælum decimo octavo Kalendas Septembris, ac festum recensetur quarto nonas Septembris. Ita in Martyrologio Carmelitarum Calceatorum. De eo dictum in opere nostro sub die quarto nonas seu | II Septembris. |
| Natalis sancti martyris Anastasii, qui fidei christianæ prædicatione multos convertens, ense obtruncatus, quievit in Domino, annuntiatur hac die in Menologio, quod ex Menæis Græ corum collegit cardinalus Sirletus et Henricus Canisius [Thesaurus monumentorum, edit. Basnage, tom. III, part. 1, pag. 481.] edidit; atque ejus etiam memoria celebratur in Menæis Græcorum, anno 1843 Venetiis editis, et similiter in Prologo Slavico aliisque recentioribus libris Slavicis. De præclaro hoc Salonitano in Dalmatia martyre tractarunt decessores nostri ad diem | VII Septembris. |
| Eporediæ, vulgo Ivrée, Ivoria in Pedemontio, S. Teguli, martyris et patroni, festum nuntiant hac die Ferrarius in Catalogo generali sanctorum et in Catalogo sanctorum Italiæ, Saussayus in Martyrologio Gallicano, Castellanus in Martyrologio Universali et auctor Hagiologii Italici: quibus accedunt Kalendaria liturgica Eporediensia, etiam recentiora. Censetur inter martyres legionis Thebææ seu S. Mauritii comites. Habemus præ manibus antiquas lectiones Eporedienses de S. Tegulo; sed his nil continetur quod accuratius non legatur in Actis S. Mauritii. Ex quo tempore V. V. Braunius dissertationem suam edidit de legionis Thebææ martyrio [Zur Geschichte der Thebaischen Legion, Bonn, 1855.] , cujus epitomen dedimus ex alieno relatu in tomo superiori [Acta SS., tom. IX Octobris, p. 156.] , sed quæ nunc in musæo nostro exstat, operæ pretium esset decessorum dicta confirmare præclaris Braunii inventis; sed quum in multis chartis, quas de S. Tegulo possidemus, nil sit quibus clarius illustrari possint ejus gesta et cultus, melior occasio expectanda est; tantoque magis quanto minus certum est S. Tegulum reapse de S. Mauritii comitatu fuisse. Superest itaque ut amendemus lectorem ad ea, quæ de eo collegerunt decessores nostri [Ibid., tom. VI Septembris, pag. 924 et 925.] sub die, qua S. Mauritius cum multis suis sociis colitur, | XXII Septembris. |
| S. Demetrii, martyris celeberrimi Thessalonicensis, quem non soli Christiani, verum etiam Mahumedani sub nomine Casin-Giuni colunt (non secus ac S. Georgium, quem Hydyrlez nuncupant), festivitas agitur ab Hungaris hac die, qua etiam ejus nomen inscriptum est Martyrologio Whitfordi Anglico, anno 1526 Londini vernacule edito, atque aliis etiam Fastis sacris. Sed multo pluribus ad diem 26 Octobris inserta est ejus memoria. De eo dixere decessores nostri ad diem, qua ejus natalis celebratur in Martyrologio Romano, | VIII Octobris. |
| S. Gereonis martyris translatio memoratur in Florario ms., quod penes decessores nostros erat. De hoc sancto vide opus nostrum ad diem | X Octobris. |
| S. Eduardi, confessoris, de quo tertio idus Octobris memoria recolitur. Ita in Martyrologio Seraphici Ordinis. Vide itaque in opere nostro ad III idus seu diem | XIII Octobris. |
| S. Varum martyrem et septem socios laudat hac die Menologium Basilii; eosque ad hanc quoque diem reperit Assemanus, ut ipsemet in Kalendariis Ecclesiæ universæ tradit, in codice suo Slavico, circa annum 1350 exarato ad usum Joannis Alexandri, Bulgarorum regis [Kalendaria Ecclesiæ Universæ, tom. V,pag. 206.] . Et quidem conveniunt etiam Menologia Græca Mazarinense et Medicæum. De S. Varo ejusque sociis egimus die | XIX Octobris. |
| Viconiæ anno Domini 1236 plurimorum corporum ex societate S. Ursulæ translatio, facta per Nicolaum de Valencenis, loci cœnobitam, annuntiatur hac die a Gelenio in Fastis sacris, quos suæ Magnitudini Coloniæ inseruit. De hac translatione dixi in Gloria posthuma S. Ursulæ et sociarum ad diem | XXI Octobris. |
| S. Syram, virginem, Meldis et Catalauni cultam, nuntiat hac die Adalbertus Müller in Martyrologio suo Universali, errore duorum dierum. De ea diximus ad | XXIII Octobris. |
| S. Octavianum, episcopum Comensem, laudat præsenti die auctor Hagiologii Italici. De eo diximus sub die, qua vere colitur, | XXIII Octobris. |
| SS. Claudiani, Rogati, Papiri, Felicis et Vitalis, martyrum, partim Nicomediensium in Bithynia, partim Hierapolitanorum in Phrygia, memoriam reperit Florentinius in Hieronymianis codicibus Lucensi, Antverpiensi seu Epternacensi et Corbejensi. De iis diximus ad diem, quo in iisdem codicibus et in multis aliis inscripti sunt, | XXIV Octobris. |
| Dedicationes ecclesiæ metropolitanæ Toleti et majoris ecclesiæ Gienæ in Hispania memorantur hac die secundum Kalendaria diœcesana a Tamajo in Martyrologio Hispanico et a Ferrario in Catalogo generali sanctorum; similiter dedicatio ecclesiæ sanctorum apostolorum Petri et Pauli Cluniaci, ab Innocentio papa secundo celebratæ, memoratur a Menardo in Martyrologio Benedictino; atque etiam dedicatio ecclesiæ SS. Joannis Baptistæ et Vincentii levitæ et martyris Carnotis annuntiatur a Greveno in sua Usuardi editione et a solito suo sequace Walassero in Martyrologio Canisiano. In hæc inquirere non solemus, sed quæ sponte obvia fiunt in prætermissis obiter indicare. | |
| Lomatii in plebe Fini diœcesis Comensis translatio S. Epiphanii martyris, quæ summo populorum concursu ac religione peracta est hac die (anno 1665), quando veneranda beati athletæ pignora paucis ante annis ex Urbe (ex cœmeterio Cyriacæ) delata, publicam venerationem habere cœperunt. Ita Aloysius de Tattis in Martyrologio Novocomensi. Hoc martyrum genus, de quo nihil præter nudum nomen profertur, et quidem nuspiam inscriptum aliquo in Martyrologio, censemus hic loci ponendum esse. | |
| Treviris, translatio S. Sabani episcopi notata erat in Florario ms., quod passim in opere nostro adductum fuit. Is proculdubio Sabinus est, cujus natalis in eodem Florario nuntiatus fuit sub die 31 Julii. Ut se nil de eo reperisse ad hanc diem decessores nostri fassi sunt, sic quoque nobis, quamvis centum abhinc annis tot egregii libri de rebus ecclesiasticis Trevirensibus in lucem venerint, nil innotuisse dicamus necesse est. | |
| Germanus de Kill-Gorman in Arthir Lageniæ occurrit hac die in Martyrologio Dungallensi et Mariani Gormanni. Videtur esse patronus parœciæ Kilgorman in baronia de Gorey, in comitatu Wexfordiensi, in provincia Lageniæ. Eum illic abbatem fuisse censet Archdallius. Malim cum Colgano, qui ejus meminit (in Triade thaumaturga, pag. 16), non tam doctus videri. Qui conjecturas volet, adeat Colganum. | |
| Duthrucht Lemchaille seu Dutrachta de Lemchoille, Beocus, Conaca virgo, Maeluider, qui et Moelodarius et Mailodarius, annuntiantur hac die in Martyrologiis Tamlactensi, Dungallensi et aliis hibernicis. De aliquibus ex iis dixit Colganus, nil tamen luminis affundens. In Martyrologio Dungallensi, nuperius edito additur: Dutracht videtur esse eadem quæ Durach, filia Ennæ, filii Corbmaci, qui est de familia Colla-dà-Chrioch. | |
| S. Silissam Virginem, in sacris ecclesiæ Tolosanæ tabulis dudum annua commemoratione celebrem, laudat hoc die Saussayus in supplemento ad Martyrologium Gallicanum et secundum eum Arturus a Monasterio in Gynecæo. Nullus dubito quin quæ perhibet Saussayus vera sint, quum præteritis etiam diebus sancti, Tolosæ culti et in reliquo occidente fere incogniti, nobis obvii fuerint. Verum cæterum hæc sancta incognita nobis est. Nihil de ea in Officiis sanctorum propriis ecclesiæ et diœcesis Tolosanæ, quæ anno 1647 archiepiscopus Carolus de Montchal edi jussit; nihil in recentioribus Kalendariis; et demum nihil in Catalogo sanctorum et sanctarum, quod post mortem auctoris Simonis de Peyronnet, parochi B. Mariæ de Tauro Tolosæ, editum est Tolosæ anno 1706. Quare cogimur eam prætermittere. | |
| S. Prosperi martyris memoriam faciebant hac die pristinæ Societatis nostræ patres in collegio Antverpiensi, in cujus templum, non secus ac in templum domus professæ Antverpiensis, illata fuerant plura corpora, eruta ex cœmeteriis romanis; quæ inter S. Prosperi. Sæpe jam innuimus quare satis nobis sit hoc sanctorum genus in prætermissis memorare. | |
| S. Notarius annuntiatur hodie in codice Slavico Ostromirano; quod nomen mutavit Kopitarius in Kutarium; quantum hæc omnia erronea sint explicatur in hoc tomo in Anno Ecclesiastico Græco-Slavico ad præsentem diem. | |
Memoria sanctæ matris nostræ Tabithæ, Joppensis,
quæ et Dorcas appellatur, fit hodie
in Menologio ms. Græco Sirmundiano seu Claromontano;
atque etiam in Menæis excusis in
hunc modum: Memoria sanctæ Tabithæ,
quam S. Petrus a mortuis suscitavit. Sequitur
hoc distichum:
|
|
| Stephano, presbytero Bajocensi, qui in Actis SS. Rufiniani et Lupi occurrit, locum dedit in suo Martyrologio universali Castellanus; sed immerito: certe cultus ecclesiastici nulla reperimus vestigia. Cæterum de eo nil novimus, quod in illis Actis non sit. | |
| Romæ depositio beati Offæ orientalium Saxonum regis, monachi et confessoris, recolitur hodie a Bucelino et ab Antonio de Heredia inter sanctos et venerabiles viros ordinis S. Benedicti, quorum hodie memoria fit. Ejus laudes vide lib. V, cap. 19, Historiæ ecclesiasticæ Angliæ Ven. Bedæ: cæterum numquam cultus fuisse videtur. | |
| In monasterio S. Galli apud Helvetios, B. Ratperti monachi, ex regio sanguine et antiquorum Saxonum genere oriundi, qui magna et sanctitatis et eruditionis laude refulsit. Ita Bucelinus ad hanc diem et alii Menologi Benedictini. Primus ejus laudes scripsit Ekkehardus IV, continuans Casus S. Galli, incohatos ab ipso Ratperto et ab Ildephonso ab Arx diligentissime in tomo II Monumentorum Germaniæ Pertzii editos. Joannes Mezlerus, non secus ac Arxius cœnobita San-Gallensis, qui ad finem sæculi XVI duos libros edidit de Viris illustribus San-Gallensibus, editos a Pezio ad finem partis III tomi I Anecdotorum, lib. I, cap. 23, res Ratperti brevibus complexus est. D. Rivetus in tomo V Historiæ literariæ Franciæ easdem fusius prosecutus est; et Ildefonsus ab Arx, tum in fronte editionis Casuum S. Galli, tum in tomo I, cap. 3, Historiæ vernaculæ pagi S. Galli, quantum satis erat, dixit de egregio hoc viro, qui sub medium sæculum IX scholas exteriores S. Galli direxit. Hi omnes nequaquam parci sunt in laudando Ratperto; sed abstinent a nuncupando eo beato, quoniam cultum ecclesiasticum habuit numquam. | |
| Remis sancti Hecmari episcopi, qui Ludovicum Balbum coronavit anno 878 ibique magna celebritate colitur. Sic ad hanc diem Ghinius in Sanctorum canonicorum natalibus, anno 1621 Venetiis prelo excusis; et quidem ad marginem indicat se ea ex Democharis topographia sumpsisse; et, quem Hecmarum appellarat, ab aliis dici Hincmarum et Haymardum. Re vera celeberrimus Hincmarus Remensis, qui anno 877 Compendii Ludovicum Balbum coronavit, et anno 882, die 21 aut 23 Decembris vita functus est, indigitatur: ast ille, licet summus vir et de religione atque imperio plerumque bene meritus, ecclesiasticos honores adeptus est numquam. Flodoardus præcipua ejus gesta complexus est et post eum alii complures; ex quibus alios nominare nolim, nisi Marlotum, tomo I Metropolis Remensis historiæ, Galliæ Christianæ scriptores, tomo IX, et Rivetum, tomo V Historiæ literariæ Galliæ. | |
| Waldpertum, monachum S. Galli, annuntiat hac die Adalbertus Müller in Martyrologio universali, quod Germanico idiomate nuper edidit, secutus elenchum sanctorum, quem nos ipsi adjecimus programmati de prosecutione Actorum Sanctorum. Verum quomodo id nobis nomen obtrusum fuerit non amplius reperio; certe nulla nobis apparent cultus ecclesiastici vestigia. Laudavit pientissimam mortem egregii hujus presbyteri Ekkehardus IV inter syncellitas quos vocat SS. Galli et Othmari carminibus puerilibus [Alp. Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. II, pag. 57.] , quæ magistro Notkero pro penso offerebat et annis gravior aliquantisper correxit et explicuit. Laudavit eum etiam Mezlerus [Ap. Pez, Anecdota, tom. I, part. III, pag. 570.] ; sed frustra quæres cultus publici indicia. | |
| In monasterio Hirsaugiensi, depositio sancti
Ruthardi monachi, sanctitate conspicui: ita
Wion ad hanc diem in Ligno vitæ; et similia
habent Menardus in Martyrologio Benedictino
et Ferrarius in Catalogo generali sanctorum.
Ejus quoque meminit Castellanus in Martyrologio
universali, nuncupans eum venerabilem:
quæ vox ordinarie apud eum tantum
valet quantum apud alios beati titulus. Majorem
itaque solita operam posui ut an veneratione
ecclesiastica umquam cultus fuerit reperirem.
Antonium de Heredia [Vidas de sanctos de la religion de San Benito, tom. III, pag. 143.] offendi
affirmantem in monasterio Hirsaugiensi diœcesis
Herbipolensis ejus quotannis officium celebratum
fuisse. Sed non est dubitandum quin
erronea sit hæc assertio. Trithemius tum in
Chronico [Pag. 16.] , tum in Annalibus Hirsaugiensibus
[Pag. 26 et 29.] Ruthardi laudes explicat; sed neutro
loco quidquam tradit quo eximium hunc scholasticum
Hirsaugiensem publicis honoribus
fuisse honestatum insinuet. Contra, ut retulit
eum die 25 Octobris anni 865 vita functum
esse, recitat epitaphium, quod ad ejus
memoriam Richbodo, qui in regenda florentissima
schola Hirsaugiensi successit, versibus
qualibuscumque composuit, et quo viator
preces rogatur pro mortui requie:
Hoc per iter, rogito, qui pergis rite viator, Paulisper siste gressum, hunc titulumque lege: Ipsoque perspecto supplex memorare sepulti, Ruthardique pius, dic, miserere, Deus. Jure merito itaque Mabillonius omisit ejus nomen in Sæculis Benedictinis seu Vitis sanctorum ordinis S. Benedicti; nec venerabilem, nec beatum eum vocavit in Annalibus [Annales Bened. tom. III, pag. 120.] , sed nude Ruthardum; eumque imitatus est Ziegelbauer [Hist. litteraria ordinis S. Benedicti, tom. I, pag. 228 et 229.] . Quod magis mireris, Bucelinus eum præterivit in Menologio Benedictino; in cujus solum supplemento locum invenit cum laude sanctæ memoriæ. D. Rivet [Hist. littéraire de France, tom. V, pag. 317 et 318.] neque venerabilem, neque beatum appellavit Ruthardum; sed religiosas et literarias ejus laudes diligenter illustravit, corrigens etiam nonnulla Trithemii asserta minus vera. Qui itaque plura volet de hoc viro, quem Trithemius jure merito æterna memoria dignum pronuntiavit, quippe qui in omni doctrina monachos plures eruditissimos auditores reliquit, is adeat D. Riveti Historiam literariam Galliarum. |
|
| In monasterio S. Lamberti superioris Styriæ memoria Wolfcheri abbatis, qui, abdicato abbatiali pedo, in jejuniis, vigiliis et orationibus reliquam vitam peregit, laudatur hac die in Supplemento ad Menologium Benedictinum Bucelini. Publice numquam fuit cultus. | |
| Vallisoleti, in monasterio S. Benedicti memoria venerabilis patris Laurentii de Ayala, doctrina et sanctimonia præclarissimi viri, qui die 25 Octobris anni 1631 vita functus est, celebratur hodie ab Antonio de Heredia in Vitis sanctorum ordinis S. Benedicti. Cultu ecclesiastico caret. | |
| Martyrium monachorum Setichenbekensium ordinis Cisterciensis, quos memoravimus in prætermissis ad diem 23 Octobris, hodie celebratur in Menologio Benedictino Bucelini et in Menologio Cisterciensi Henriquezii; sed, ut ante biduum monuimus, nondum eos vindicavit Ecclesia. | |
| In Spanheim beatæ Lutgardis, virginis sanctimonialis, memoriam recolit ad hanc diem Menardus in Martyrologio Benedictino: ubi in Observationibus hæc ex Joannis Trithemii Chronico Hirsaugiensi subdit: Hoc ipso anno (1084) Ludgardis, virgo monialis, filia quondam Everhardi militis de Solernheim, octavo kalendas Novembris obiit et in claustro hujus cœnobii sepulta fuit. De qua ferebatur quod etiam visiones et revelationes angelicas sæpe habuerit. Quin volunt eam inclusam fuisse in inclusorio monasterii Spanheimensis. Verum ecclesia Spanheimensis, anno 1047 fundata, monasterialis facta non est (auctore ipsomet Trithemio) ante annum 1101: unde non intelligo quomodo Lutgardis illic regulam benedictinam ante annum 1084 in monasterii inclusorio servaverit. Dein in neutra Chronici Hirsaugiensis editione, quæ in Musæo nostro est, quidquam de Ludgardi ad annum 1084 occurrit. Præterea neque in Actis Sanctorum, neque in Annalibus ordinis S. Benedicti ejus mentionem fecit Mabillonius; ita ut Menardus inopportuna mentis avocatione in devia seductus fuisse videatur: quo etiam traxit Bucelinum, Herediam aliosque qui solent eorum premere vestigia. | |
| In Germania natalis quadraginta sex monachorum Cisterciensium, qui, ponentes pro Christo animas suas, martyrii coronam promeruerunt, legitur hodie in Henriquezii Menologio. Cultus ecclesiastici vestigia nulla apparent. | |
| In Aureavalle commemoratio piæ memoriæ Dionysii Largentier, abbatis Clarævallis, quem Deus in vita egregiis virtutibus, miro fervore, reformationis zelo, post mortem vero signis et miraculis illustravit. Ita in Martyrologio Villariensi in Brabantia; quod, sæculo proxime superiori scriptum et in choro adhibitum, id proprium habet ut contra Urbani VIII decreta multa nomina ei inserta sint virorum, qui legitimum cultum numquam adepti sint. Plura de illo Dionysio vide ad præsentem diem in Menologio Cisterciensi Henriquezii. | |
| Joannam Tolosanam, virginem Carmelitanam, quam multis laudibus efferunt scriptores Carmelitani, commemorat hac die auctor Menologii Carmelitani, cui titulus Acies bene ordinata. Cultu ecclesiastico caret. | |
| Florentiæ B. Petræ, ordinis Servorum B. M. Virginis, religionis ac paupertatis amore conspicuæ, quæ ad annum 1388 claruit, pium obitum signat hac die in Gynecæo sacro Arturus a Monasterio; verum non reperio eam cultu publico honestatam fuisse. | |
| B. Robaldus de Albigania, Mediolanensis, qui vestem fratrum Prædicatorum recepit Bononiæ de manibus S. Dominici, laudatur hac die in Sacro diario Dominicano, anno 1758 edito. Publici cultus certa testimonia desideramus. | |
| S. D. Marcellæ de Anselmis, sororis ordinis fratrum Prædicatorum, quæ anno 1619 ex Bononiensi S. Mariæ de Nova monasterio ad cælum evolavit, laudes hodie celebrant Dominicus Maria Marchesius in Sacro Diario Dominicano et Emmanuel de Lima in Hagiologio Dominicano. Neque publice colitur, neque cogitatur de ea publice colenda. | |
| Ven. matris Catharinæ de Præsentatione, natione Moisiacensis, quæ circa medium sæculum XVII antiquissimum Tolosanum sororum S. Dominici monasterium virtutum suarum odore replevit, laudes vide sub hac die in Hagiologio Dominicano Emmanuelis de Lima, desumptas ex Anno Dominicano gallico. | |
| Ven. P. Emmanuelis de Lambuano, missionarii ordinis S. Dominici in Indiis orientalibus; | |
| Ven. P. Sumiquii Seldii, inquisitoris et ordinis S. Dominici sodalis, anno 1341 ab hæreticis in Bohemia ex odio fidei occisi; | |
| Centumcellis seu Civitate veteri, sororis Beatæ de Urbeveteri, quæ anno 1306 pientissime obdormivit; | |
| In insula S. Irenæ (vulgo Santorin) in Archipelago B. Antonii de Marchis, qui ordinem S. Dominici et illius insulæ cathedram virtutum splendore illustravit et anno 1660 obiit; | |
| Avenione sororis Margaritæ de Castello Renardi, quæ circa annum 1600 ex hac vita recessit; | |
| In provincia Dominicana Poloniæ in conventu Luceorensi pii fratris Caroli Franconii, qui ad annum 1647 in cælum abiit; | |
| Avenione Joannis Gervasii, fratris laïci ordinis S. Dominici, qui anno 1629, pestiferis serviens, caritatis victima occubuit; et | |
| V. P. Thomæ Thomasoni, filii conventus Romani S. Mariæ super Minervam, episcopi Umbriaticensis, qui hoc die anno 1655 non sine veneni propinati suspicione sanctissime obiit, beatam memoriam recolit Antonius de Lima in Hagiologio Dominicano; sed nullus ex his ecclesiasticos honores consecutus est. | |
| Villæ Castinæ in Castella Bartholomæi Anduxari, qui circa annum 1600 ordinem Minorum illustravit; | |
| Agrigenti in Sicilia V. S. D. Matthæi fratris laïci ex ordine Minorum, qui anno 1603 tanta sanctimoniæ fama diem obivit, ut ejus causa beatificationis et canonisationis incohata fuerit; qui probe distinguendus est a B. Matthæo ab Agrigento, episcopo confessore, qui, cultu ejus S. R. Congregationi probato, colitur a fratribus Minoribus die 13 Martii; | |
| Mediolani in Insubria, in monasterio S. Apollinaris Mariæ Ludovicæ Castellæ, ad annum 1471 inter virgines Clarissas conspicuæ; et | |
| Avenione in Gallia, Franciscæ de Claramonte, abbatissæ S. Claræ, natales celebrat hac die Huberus; sed ii omnes non coluntur ab ecclesia. | |
| Goudæ in Hollandia beatorum martyrum Joannis Rixteli et Hadriani Lamberti, qui ab hæreticis anno 1572 crudeliter necati sunt; | |
| In Belgio B. Arnoldi, fratris Minoris laïci, patria Amersfordiensis, cognomine Cnappardi, qui anno 1572 occisus est; laudes memorat præterea hac die Arturus, præeunte Molano in Natalibus sanctorum Belgii; sed cultu ecclesiastico carent. | |
| Diestemii in Brabantia sex fratrum Minorum, qui ab hæreticis ob religionis catholicæ constantiam anno 1578 cæsi sunt; | |
| Apud montem Sinaï B. Adami, confessoris ex ordine Fratrum Minorum, qui martyrii flagrans desiderio aliquandiu inter Saracenos versatus circa annum 1345 obiit: | |
| Apud Campum-Bassum in Apulia, B. Silvestri Guidonii, confessoris ordinis S. Francisci, sanctitate et miraculis creberrimis circa medium sæculum celeberrimi; | |
| In Mechioacano Indiæ Occidentalis regno, B. Hieronymi, confessoris ordinis Minorum, qui, potens verbo et exemplo, sub medium sæculum XVI multos Indos ad evangelium traduxit; | |
| Romæ B. Catharinæ viduæ, Bosnensium reginæ, quæ, tertiariorum ordinis Minorum habitu assumpto, anno 1478 ad Deum abiit, memoriam celebrant hodie consona voce Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano et Huberus in Menologio Franciscano, non quod illi cultum ecclesiasticum nacti sint, sed quod virtutum suarum odorem suavissimum posteritati reliquerunt. | |
| Michaelis de la Parra, fratris laici Minoritæ, qui virtutibus suis multa Hispaniæ loca illustravit et anno 1685 obiit; et | |
| Hieronymi Palantieri, qui ex fratre Minorita factus est episcopus Bituntinus et, anno 1619 vita functus, tantarum virtutum exemplum post se reliquit ut auctoritate apostolica facti sint duo processus, quibus ad ejus canonisationem via sterneretur, egregia merita prosequitur Benignus Fremaut in Spirituali Palmeto seu Legenda flandrica ordinis S. Francisci, præclaro utique libro. | |
| S. Hilwaris in Scotia, legitur in elencho sanctorum, qui subjectus est libello De prosecutione operis Bollandiani; unde jam transiit in secundum tomum Lexici sanctorum germanici, quem ven. vir Joannes Evangelista Stadler, decanus et consultor ecclesiasticus Augsburgensis, anno 1861 typis edidit. Verum id nomen omittendum erat: licet enim ii, qui illum sanctorum catalogum confecerunt, S. Hilwarim in Scotia in decessorum mss. collectaneis repererint, in nullis tamen probatis libris occurrit, sed ex turbatis Scotiæ aquis emersit. Quod vero maxime hoc loco animadverti velim, errant graviterque errant, qui elencho illo tamquam opusculo accurato et absoluto utantur. Re quidem vera incredibilis opera in eo colligendo posita est; sed quis sibi persuadeat fieri potuisse ut intra aliquot mensium spatium infinita nomina efferrentur ex martyrologiis aliisque id genus operibus et rite examinarentur? Judicium quidem aliquod institutum est, sed summarium, eminus magis quam cominus. Neque aliud umquam cogitatum fuisse ibi in antecessum declaratum est. | |
| Nicomediæ, sanctorum Luciani, Martiani, Flori, Heracli, Tuti, Florini, memoriam hoc die vel sequenti recolendam esse tradit Grevenus in sua Usuardi editione. De eis, scilicet de SS. Martiano, Floro, Heraclio et Tito, (nam Tutus Titi locum occupat et Florus et Florinus unus et idem est vir), dicetur ad diem, quo reapse pertinent, | XXVI Octobris. |
| S. Demetrii, primi episcopi Vapincensis in Galliis, natalis celebratur hodierna die in Martyrologio Universali Castellani et in Parisiensi cardinalis de Noaliis; atque ejus nomen reperitur in capite catalogi episcoporum Vapincensium, editi in tomo primo Galliæ Christianæ. Verum in ordine Vapincensi recitandi divini officii per annos bissextiles 1676 et 1832 nullum S. Demetrium reperio sub die 25 Octobris, sed sub die sequenti. In priori episcopus et martyr dicitur et festum habet duplex; in posteriori nudo martyris titulo appellatur et ritu simplici colendus dicitur. Crediderunt scilicet eum non alium esse quam martyrem Thessalonicensem, qui in Kalendariis aliquot eadem die annuntiatur, atque levi hac de causa recesserunt ab antiquissima Vapincensium traditione. Verum qui non ita pridem huic diœcesi præsidebat et cui res hagiographica Belicensis et Vapincensis plurimum debet, ill. D. Joannes Irenæus Depery, quum anno 1856 ritus Romanos postliminio reduxit, restituit S. Demetrio pristinam primi episcopi Vapincensis laudem. Sed de his pluribus dicemus ad diem | XXVI Octobris. |
| S. Rusticum, episcopum Narbonensem, laudant hodie unus alterve; pertinet ad diem proxime sequentem seu | XXVI Octobris. |
| S. Cyrillam, filiam, ut volunt Decii, imperatoris Romani, hodie celebrat auctor Menologii Carmelitani, cui nomen Acies bene instructa. De ea juxta Martyrologium Romanum dicemus sub die | XXVII Octobris. |
| S. Nestor, Thessalonicensis martyr, annuntiatur hac die in codice Slavico, quem in SS. Paulo confessore et Varo, jam prætermissis, memoravimus, atque similiter in codice Slavico Sisastoviensi, in Menæis Slavicis et in Menologio Græco Medicæo. An vero Nestori huic, de quo multa parum probanda ab Orientalibus circumferuntur, locus dandus sit inter sanctos, an vero solum in appendice (ut ad diem 23 Octobris de S. Macario fecimus), an demum plane prætermittendus, definiri poterit post biduum, quandoquidem ejus nomen passim Fastis orientalibus inscriptum est sub die | XXVII Octobris. |
| S. Abraham monachum cum cuculla ad humeros reducta et habitu presbyterali exhibent hac die Ephemerides Græco-Moschæ, quas in in fronte Maji Papebrochius repræsentandas curavit. Verum in nullis aliis Fastis Ruthenicis aut Græcis recensetur hac die Abrahami nomen. Itaque existimo, ait Assemanus [Kalendaria Ecclesiæ Universæ, tom. V, pag. 319.] , pictorem moschum oscitanter hic obtrusisse Abramium illum, quem Græci ac Russi colunt die 29 Octobris… Nec mirari debes, quod moschus pictor in Fastis Papebrochianis sæpe allucinatus sit: nam et in Capponianis tabulis … idem Cosmas bis ponitur. De S. Abraham cum nepte Maria, quorum historia etiam apud Latinos olim celeberrima erat, egerunt decessores notri sub die, qua S. Abraham in Martyrologio Romano locum invenit, | XVI Martii. |
| verum, quum Orientales ejus natalem jam pridem celebrent die 29 Octobris, Russi pro more suo (a Latinis etiam usurpato) inscripsere Fastis sacris hac die duos alios homonymos, quos cælitum consortio dignos habent, scilicet venerabilem Abrahamum reclusum et Abrahamum, thaumaturgum Rostoviensem; quemadmodum videre est in Kalendario, præmisso Bibliis Slavicis, anno 1839 tribus tomis Moscuæ editis. Hinc de Russorum Ahrahamis opportunus dicendi locus erit ad diem | XXIX Octobris. |
| In pago Viromanduensi dedicatio ecclesiæ S. Quintini et translatio corporis ipsius refertur hac die in auctariis Bedæ Atrebatensi et Tornacensi atque etiam in Martyrologio S. Savini de Levitania, quod ad finem Martyrologii sui Gallicani edidit Saussayus. Verum hæc pertinent ad diem, qua S. Quintinus, celeberrimus in Galliis martyr, fuse laudandus erit, | XXXI Octobris. |
| S. Jacobi, eremitæ, quem laudat Theodoretus, cap. XXI Philothei, memoria celebratur hodie in Synaxario Ambrosiano; sed in Menæis excusis et Menologiis ad diem, qua eum illustrare conabimur, | XVIII Novembris. |
| Translatio secunda sancti Othmari, abbatis et confessoris, laudatur hac die a Menardo aliisque Martyrologis et Menologis Benedictinis, atque etiam a Castellano in suo Martyrologio Universali. De hac solemnitate, quantum satis erit, dicetur ad diem, qua beatissimus ille monasterii S. Galli in Allemannia abbas in Martyrologio Romano celebratur, | XVI Novembris. |
| S. Mercurium martyrem, cujus ope Julianus apostata occisus fuisse traditur [Vide tom. X Octobris, pag. 573.] et quem Beneventani patroni loco habent, transmiserunt ad hanc diem decessores nostri [Acta Sanctorum, tom. II Junii, pag. 1012.] ; sed manifesto errore scripserunt XXV Octobris loco | XXV Novembris. |
| S. Diodori presbyteri nomen adjicitur in aliquot Molani Usuardinis editionibus nominibus SS. Chrysanthi et Dariæ. De eo verbum fiet hodie in Actis horum sanctorum et postea sub die, qua Martyrologio Romano inscribitur, | I Decembris. |
DE S. FRONTONE, EPISCOPO CONFESSORE, PETRAGORICIS IN GALLIA,
PROBABILITER SEC. I.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Fronto, episc. Petragoricensis in Galliis (S.)
BHL Number: 3360
AUCTORE J. V. H.
§ I. De missione S. Frontoni data a S. Petro Apostolo, et de initiis Ecclesiæ Petragoricensis.
[Evangelium, per universum orbem propagatum,] De S. Frontone, primo episcopo Ecclesiæ Petragoricensis, acturus, repetere nolumus, quæ generaliter de origine Ecclesiarum Gallicarum ad diem XVII Octobris in Commentario historico de S. Florentino Trevirensi pro modulo nostro exposuimus [Acta SS., t. VIII Octob., p. 16.] . Monstravimus istic incertam et ambiguam esse, qua unice nituntur adversarii, auctoritatem Sulpitii Severi et Gregorii Turonensis: e contrario Scripturas canonicas et Patres scriptoresque antiquissimos uno ore clamare Evangelium regni, adeoque Ecclesiam Christi, propagatam fuisse ad omnes gentes, prout Christus jusserat Apostolos suos, euntes in mundum universum, prædicare Evangelium omni creaturæ (Marc. XVI, 15). Quæ verba Tertullianus, sæculo secundo florens, ita interpretatur, quasi omnibus gentibus Evangelium illuxisset. Enumeratis enim populis, qui Jerosolymis præsentes erant, quando Spiritus sanctus in Apostolos descendit (Act. II, 9), addit libro adversus Judæos, cap. 7 [Migne, Patrol. t. II, col. 610.] : Jam Getulorum varietates et Maurorum multi fines, Hispaniarum omnes termini et Galliarum diversæ nationes, et Britannorum inaccessa Romanis loca Christo vere subdita; et Sarmatarum et Dacorum, et Germanorum et Scytharum, et abditarum multarum gentium et provinciarum, et insularum multarum nobis ignotarum, et quæ enumerare minus possumus. In quibus omnibus locis Christi nomen, qui jam venit, regnat. Scimus quidem, hæc dicta traduci ab adversariis tamquam exaggerata et rhetoricam magis quam veritatem sapere. Verum quoniam antiquissimi scriptores in unam sententiam conspirant, non video quo jure quis eorum gravissimum testimonium opinatione unius alteriusve recentioris elidere aut eludere possit.
[2] [primo jam sæculo apud Petragoricenses per S. Frontonem innotuit:] Quamvis igitur satis constet, lucem evangelicam primo jam sæculo Galliis affulsisse; non continue aut indiscriminatim admittendæ sunt singularium per Gallias Ecclesiarum origines ad ævum Apostolorum usque pertingere; sed earumdem sinceritas rite est expendenda: ambitiosus est quandoque pro singulis Ecclesiis suis quorumdam amor. Quapropter de primo episcopo seu fundatore Ecclesiæ Petragoricensis acturis investigandum est, quos suæ antiquitatis titulos proferat. Est autem Petragorica civitas (Périgeux) caput agri homonymi (Le Périgord), hodie partitionis Dordoniæ (Département de la Dordogne) ad Ellam fluvium. Olim Vesuna aut Vasona Petrocoriorum dicebatur et ad Aquitaniam secundam, cujus metropolis erat Burdegalensis civitas, spectabat [Guérard, Essai sur les divis. territor. des Gaules, p. 27.] . Porro Petragoricensis episcopatus usque ad præsentem diem ad metropolim ecclesiasticam Burdegalensem semper pertinuit. Quæ igitur de originibus Ecclesiæ Petragoricensis dicturi sumus, ad ipsam aliquatenus Burdegalensem metropolim spectant, cujus initia S. Martiali Lemovicensi tribuuntur [Gallia Christ. t. II, col. 786.] : nam sine controversia coævi sunt SS. Martialis et Fronto. Gregorius Turonensis lib. I, Hist. c. 28, S. Martialem in Gallias missum dicit Decio et Grato coss., id est, anno Christi 250: sed quanti in hac parte facienda sit ejus auctoritas, in Commentario de S. Florentino supra citato late ostendimus. Sed cominus quæstionem de S. Frontone aggrediamur, cujus missionem ab ipso Apostolorum ævo deducit constans traditio late diffusa.
[3] [ut docent Ado et Usuardus in suis Martyrologiis,] Nam id monstrat imprimis Ado, Viennensis episcopus sæculo nono, qui primum, quod novimus, de missione apostolica S. Frontonis (aliquibus etiam Frontus dictus) texuit elogium in suo Martyrologio ad diem XXV Octobris, his verbis: Eodem die, Petragoricas civitates, natalis sancti Frontonis episcopi, qui Romæ a beato Petro ordinatus, cum Georgio presbytero ad prædicandum Evangelium missus est. Quumque tertio die itineris idem Georgius esset mortuus, mœrens Fronto reversus est ad Apostolum; acceptoque ejus baculo et super corpus defuncti posito, socium de morte recepit. Sicque ad prædictam civitatem veniens, magnam illius multitudinem ad Christum convertit, et multis miraculis clarus, in pace quievit. Hæc eadem, sed pro more suo compendiose, repetit ad eumdem diem Usuardus dicens: Eodem die, Petragorica civitate, sancti Frontonis, qui Romæ a beato Petro episcopus ordinatus, cum Georgio presbytero, quem per Apostoli baculum in itinere socium de morte recepit, ad prædictam civitatem veniens, magnam gentis illius multitudinem ad Christum convertit, et multis miraculis clarus, in pace quievit. Utrique Hagiologio accedit Martyrologium Romanum hodiernum: Petragoricis in Gallia, sancti Frontonis, qui a beato Petro Apostolo episcopus ordinatus, cum Georgio presbytero magnam illius gentis multitudinem ad Christum convertit, et miraculis clarus, in pace quievit. De S. Georgio, S. Frontonis socio, qui dein Velaunensem seu Aniciensem aut Podiensem Ecclesiam (Le Puy) fundavit, agetur ad diem X Novembris.
[4] [quorum auctoritas adversus R. D. Audierne] Auctoritatem Adonis et Usuardi, quæ gravissima est, elevare conatus est nuperus scriptor, scilicet R. D. Audierne. Hic enim novæ editioni litho-typographicæ operis Joannis Dupuy, ordinis Minorum stictioris observantiæ, de statu Ecclesiæ Petragoricensi [L'estat de l'Église du Périgord.] , notas quasdam adjecit, quibus traditionem Petragoricensem impugnat. Petit imprimis, undenam Ado, quæ de S. Frontone refert et antecessoribus ignota fuere, deprompserit: respondetque manasse ex Legendis [Ibid., t. I, p. 231.] , nodum quasi uno ictu dissecans. Sed facile concedet nobis D. Audierne, qualemcumque Legendarum compilatorem, quem nemo nostrum novit, esse tamen Adone antiquiorem, adeoque uni alterive antecessori Adonis, quæ referuntur, ignota non fuisse. Restat etiam inquirendum, unde hæ ipsæ Legendæ emerserint: habent scilicet, licet floribus fictis adornatæ, radicem suam in traditione, quæ nisi argumentis contrariis frangatur, solidum præbet historiæ adjumentum. Laudatus dein scriptor censet Adonis Martyrologium interpolationem passum fuisse, quatenus S. Frontonis elogium in solis exemplaribus Petragoricensibus exstat. Sed et in hoc fallitur: nam ut monstrat Adonianum Martyrologium, a Dominico Georgio summis curis anno 1745 Romæ editum, Sancti nostri elogium, prout ex hac ipsa editione retulimus, in omnibus exemplaribus reperitur, ac proinde ab ipso Adone derivatum censendum est.
[5] [vindicatur:] Idem etiam criticus rejicit auctoritatem Usuardi, pro more suo verba Adonis compendio repetentis, quia in ejus Martyrologio, ait, occurrunt nomina sanctorum, ipso Usuardo recentiorum. Verum quidem est, Usuardum in multis Adonem prope sequi, ejusque verba ad amussim citare, ut abunde constat conferenti elogium S. Frontonis ab utroque concinnatum, quod supra attulimus. Sed non novit criticus, Usuardum, licet pro qualitate temporum et locorum auctum, exstare tamen omnino purum, editum a Joanne Baptista Sollerio nostro ad calcem Actorum mensis Junii, et novis curis ex ipso, ut dicitur, apographo recusum Parisiis anno 1718 a Jacobo Bouillard, monacho Mauro-Benedictino. In utraque autem editione legitur S. Fronto a B. Petro ordinatus et in Gallias missus. Animadvertamus tandem, utrumque, Adonem et Usuardum, sæculo IX floruisse, adeoque ante Normannicam vastationem scripsisse; quando nempe exstabant documenta antiquiora, origines Ecclesiarum indicantia. Uterque porro sine ullo dubitationis signo dicit, S. Frontonem a B. Petro ordinatum: alter quidem Parisiis in monasterio Pratensi, alter Viennæ Allobrogum scribebat, locis videlicet Petragorica multum distantibus: quo mea sententia indicatur late propagatam fuisse famam de ordinatione S. Frontonis, a B. Petro Apostolo peractam. In argumentum etiam contra Sanctum nostrum adducit R. Audierne silentium Bedæ et Wandelberti, sæculo VIII et IX scribentium [Ibid, p. 229.] . Quid inde? Numquid silentium monstrabit S. Frontonem non exstitisse, Ecclesiam Petragoricensem non fundasse, ac in ea cultum obtinuisse sæculo jam V sub Chronopio II episcopo? Quod si hæc, nil obstante quorumdam silentio, inconcussa maneant, aerem verberasse dicendus est auctor. Cæterum satis notum est, nos hactenus genuinum Bedæ Martyrologium non habere, plurimisque emendationibus indigere, quod in capite tom. II Actorum Sanctorum mensis Martii editum est. Quod ad Wandelbertum spectat, sanctum antistitem nostrum, licet versibus suis non incluserit, in textu tamen (si ejus sit) stylo prosaico celebrat, dicens [Migne, Patrol., t. CXXI, col. 616.] : Eodem die (XXV Octobris) natale sancti Frontonis, episcopi et confessoris. Tandem admissum etiam Bedæ, Wandelberti aliorumque, si lubet, silentium est argumentum, ut vulgo dicitur, mere negativum; quod contra positivum æqualis auctoritatis prorsus imbelle est: etenim si quidpiam valeret, eliminaret ex Sanctorum Albo omnes fere Sanctos, quum vix ullum reperies, qui ab uno alterove Martyrologio aut Kalendario non exsulet.
[6] [2° Rabanus, præsertim] Consulto omisi hactenus Martyrologium Rabani, Adone et Usuardo antiquioris, quia de missione apostolica S. Frontonis nullam mentionem fecit, et proin ad quæstionem præsentem inutilis est. Nolim tamen lectorem fraudare textu, qui antiquissimum S. Frontonis cultum demonstrat. Scilicet [Ibid. t. CX, col. 1171.] : Eodem die (I Octobris) natale Fronti episcopi et confessoris, terminibus urbis Patracoricæ, ex loco, qui dicitur Linicasio, felicem luminis sumpsit exordium. Sicque devotus in servitio inter monachos habitans, multis virtutibus claruit, et multos ad fidem Christi convertit; ad extremum vero post sacros labores, qui per insignia virtutum ejus claruerunt, a præsenti tribulatione ad æternam migravit requiem. Gauzbertus, qui initio sæculi XII Vitam S. Frontonis conscripsit, ut infra latius explicabimus, duo sibi ex Rabano desumpsit; patria Petragoricensem fuisse ac devotum inter monachos habitasse. Neutrum habent alii biographi. Et quidem, quem edimus, Anonymus dicit num. 1 Sanctum ex finibus Lycaoniæ regionis oriundum, neque ullam de monachatu facit mentionem: sed solum num. 13 in pago Lemovicensi, in loco Nogentio, cum discipulis aliquandiu angelicam vitam duxisse. Non est tamen, quod Rabanus Petragoricensem Frontonem cum homonymo Nitriensi confuderit: nam ad XVIII Kal. Maii (XIV Aprilis) bene longum de Nitriensi texuit elogium [Migne, Patrol., t. CX, col. 1140.] ; quod dein ad res gestas Petragoricensis traductum fuit. Quod autem in ipsis Kalendis Octobris sancti antistitis nostri festivitatem reponit, movere nos non debet. Alibi monstravimus, valde luxatam, mutilam ac vitiosam esse Rabaniani Martyrologii editionem [Act. SS, t. VIII Oct., p. 30.] , quam novis curis et secundum correctiora exemplaria recusam optamus.
[7] [in Vita S. Mariæ Magdalenæ, ipsi tributa.] Istic enim signavimus discrepantiam, quæ est inter textum Martyrologii mox citati et Vitam S. Mariæ Magdalenæ, quam eidem Rabano attribuit reverendus et doctissimus vir D. Faillon in suis Monumentis apostolatus S. Mariæ Magdalenæ in Gallia [Monum. de l'apostol. de Ste M. Madel., t. II, col. 13] . Etenim in Vita exhibetur nobis S. Fronto, quasi unus ex iis qui cum B. Magdalena in Gallias appulerunt [Ibid. col. 540.] , et testes fuerunt mortis et sepulturæ B. Marthæ [Ibid. col. 550.] : quæ nequaquam conveniunt cum iis, quæ Rabanus scribit in suo Martyrologio, eum nempe patria Petragoricensem fuisse et devotum vixisse inter monachos. Propterea dubius est nobis auctor Vitæ S. Mariæ Magdalenæ, licet ad sæculum nonum, ut alibi ostensum est [Act.] , pertineat. Nihilominus demonstrat lucubratio, quis demum cumque scriptor fuerit, sæculo nono vulgatam fuisse traditionem, quæ missionem S. Frontonis ad S. Petrum Apostolum, adeoque ad sæculum primum æræ christianæ refert. Hæc de Martyrologiis dicta sunto: nunc alterum proferimus argumentum, desumptum ex concilio Lemovicensi II, anno 1031 celebrato, in quo acriter de qualitate Apostoli, S. Frontoni tribuenda, disputatum fuit.
[8] [Concilium movicense ni 1031,] Non levis in Gallia fervebat controversia de S. Martiali, primo Lemovicensium episcopo, utrum Apostolis accensendus esset necne, ac proin an eadem solemnitate ejus ac Apostolorum festum esset celebrandum. Ipse Jordanus, Lemovicensis episcopus circiter ab anno 1023 ad 1052 [Gall. Christ., t. II, col. 518.] , ad Benedictum Pp. VIII scripserat, nomine etiam Roberti regis Francorum, archiepiscoporum Bituricensis, Burdegalensis ac Turonensis, et omnium suffraganeorum, ut S. Martialis collegio apostolico neutiquam accenseretur [Ibid. Instrum. col. 161.] . Tota epistola videtur insinuare, Jordanum non tam suo, quam alieno ore loqui: plurimum urget, episcopis multis displicere apostoli dignitatem, S. Martiali collatam; ac tandem totum negotium Pontifici tractandum permittit. Quid in causa egerit Benedictus Papa, ignoratur. Id certum, eo mortuo anno 1024, agitatam denuo anno 1031 fuisse quæstionem de Apostolatu S. Martialis, ejusque fautores causam vicisse, ut videre licet in Actis dicti concilii Lemovicensis [Labbe, t. IX Conc. col. 870.] ; in quo plures oratores late exposuerunt merita S. Martialis, in medium proferentes antiquorum scripta et Ecclesiarum inveteratas consuetudines; ex quibus constabat, S. Martiali Apostoli titulum ab antiquo tributum fuisse. Tunc quidam, aiunt Acta [Ibid. col. 875] , ex clericis Petragoricæ urbis dixit: Eodem modo sanctum Frontum possumus dicere apostolum.
[9] Tunc Geraldus, pater monasterii Solemniacensis, respondit: Tace, frater, melius est, ut sileas: quia quando nos in scholis magistrorum mel et lac bibebamus, tu solam ruminabas fabam. Scripturam de sancto Fronto novam, cujus tu auctoritate niteris, Ganzbertus noster edidit lucri causa, qui sub hujus Lemovicæ sedis episcopo Hildegario chorepiscopus nobis exstitit. Qua autem ratione ille potest esse Apostolus, qui indigena Petrocoricensis fuit? Profecto si ibi a puero psalterium didicit, sicut in ejus gestis legitur, et ibi clericus est factus; jam ibi sacerdotium et christianitas erat, ubi scholæ Scripturarum divinarum, ubi clericatus ordo erat. Legitur enim, potius eremitam vixisse, quam episcopum. Dicere nescis, quæ signa ille operatus est, ut Petrocoricenses converteret. Potius ille eos Deo acquisivit, qui omnem Aquitaniam cum Stephano, principe Galliarum, ad fidem traxit. Neque Fronto, neque Saturninus, neque Dionysius leguntur mortuos suscitasse. Et utique sine suscitatione mortuorum, sine ostensione signorum primi gentiles non potuerunt credere, dicente Domino: “Nisi signa et prodigia videritis, non creditis…” * Ubi autem est locus, ubi Frontus Georgium suscitasse legitur?… Et ne verbo meo longiores faciam vos, o venerabiles patres, qui in hoc interestis concilio, hoc tantum breviter perstringam, quia numquam usque ad hunc hodiernum diem, qui est quinta Sabbati *, factus est liber in toto orbe terrarum, qui in ordine Apostolorum per litanias habeat scripta nomina Fronti, Saturnini, Dionysii, Juliani, Austremonii, Ursini, neque aliorum, qui post Martialem in Galliam venerunt, patrum.
[10] [quod Apostoli titulo abjudicando.] Hunc textum sine annotationibus nobis præterire non licet. Imprimis videmus, Gauzbertum scripsisse Vitam S. Frontonis paucis ante annis: nam Hildegarius, sub quo chorepiscopus fuit, Lemovicensem sedem ab anno circiter 963 ad 983 occupavit [Gall. Christ., t. II, col. 510. SS., t. VIII Oct. p. 29.] : dein sine ullius contradictione asseritur Gauzbertum id lucri causa fecisse. Sed quodcumque fuerit lucubrationis ejus momentum, certum videtur, id non præstitisse, ut confirmaret apostolicam S. Frontonis missionem. Etenim insulse valde diceret, illum Petragoricis psalterium didicisse et clericum factum fuisse, quoniam hæc elementa quædam Ecclesiæ Petragoricensis ante S. Frontonis episcopatum supponunt. Patriam Petragoricensem et monachatum, cui affinis est doctrina psalterii et clericatus, ex Rabani Martyrologio deprompta credo. Dein ex obscura traditione habet Gauzbertus Georgium suscitatum fuisse; neque aliud documentum scriptum cognoscebant Petragoricenses: alioquin clericus istius Ecclesiæ elisisset objectionem allegando Adonem et Usuardum, duobus fere sæculis antiquiores: atque hinc liquet, vagas non raro Ecclesiarum traditiones solidis monumentis, sed tunc quidam ignotis aut destructis, fulciri. Tandem videmus, quid maxime requirerent Lemovicenses patres, ut alicui sancto Apostoli titulum conferendum censerent: nempe non solum gratiam curationum, sed suscitationem mortuorum; quapropter in dubium vocant suscitationem S. Georgii, S. Frontoni tributam.
[11] [nullatenus negavit S. Frontonis] Quamvis porro Lemovicenses patres S. Frontoni Apostoli dignitatem denegarent, minime tamen ejus antiquitatem infirmabant; utpote quem fecere æqualem SS. Saturnini Tolosani, Dionysii Parisiensis, Juliani Cenomanensis, Austremonii Claromontani, et Ursini Bituricensis, qui omnes unanimi sæculi undecimi consensu, et præsertim ipsius Lemovicensis synodi testimonio, ut mox ostendemus, ad sæculum primum æræ christianæ pertinuerunt. Unum synodus volebat, Aquitaniam universam S. Martiali primitias fidei debere; ac proin ante cæteros omnes Apostoli titulum eidem convenire: dum alii, inter quos et S. Fronto noster, in paratam jam messem falcem suam immiserint. Quod nunc particulatim ostendendum est. In sessione secunda ejusdem concilii Aymo, Bituricensis archiepiscopus, totus in eo est, ut monstret, S. Martialem ab ipso Christo, quemadmodum undecim Apostolos, potestatem solvendi atque ligandi accepisse; quando alii missionem mediante sede apostolica obtinuerunt. Nemo, inquit [Labbe, t. IX Conc. col. 894.] , contradicere potest, beatum Martialem a Christo, in terris in carne adhuc degente, potestatem ligandi et solvendi cum reliquis Apostolis accepisse. Sancti etiam doctores et patres nostri antiqui, columnæ Ecclesiæ fortiores, proclamant, omnes, qui Dominum in carne viderunt, eumque postea prædicaverunt, fuisse apostolos appellatos. Hæc, ut satis liquet, non sine judicio accipienda sunt. Nam quum in Actis Apostolorum cap. I ageretur de implendo duodenario numero, ex quo exciderat Judas proditor, præcipuam conditionem posuit Apostolorum princeps, ut eligerent ex his viris, qui cum reliquis Apostolis fuerant congregati in omni tempore, quo intraverat et exiverat inter eos Dominus Jesus, incipiens a baptismate Joannis usque in diem, qua assumptus est, testem Resurrectionis ejus fieri unum ex istis. Ex quibus sequitur, non dicendum continuo Apostolum illum, qui cum Christo in carne conversatus et ad prædicandum Evangelium destinatus fuit; alioquin septuaginta duo discipuli essent dicendi Apostoli; sed insuper requiri specialem electionem et vocationem, qualis in S. Mathia exstitit, quando annumeratus fuit cum undecim Apostolis.
[12] [missionem ad sæculum primum pertinere.] Quapropter, ut docet nos eadem synodus Lemovicensis [Labbe, Ib. col. 877.] , aliqui opinabantur, Martialem ipsum esse Mathiam, et similitudine nominis a lingua Aquitanorum ita facile cœpisse vocari: sive propterea quod non facile invenitur, ubi corpus jaceat Mathiæ. (Ignorabat scilicet Aymo, Reliquias Apostoli Mathiæ Treviris servari [Cfr Act. SS., t. III Febr., p. 434.] ). Quamvis autem tanta de S. Martiali suo prædicarent Limovicenses patres, nihilominus primorum Galliæ episcoporum missionem ad apostolica tempora revocabant. Quod, inquit Aymo [Labbe, Ib. col. 894.] , de beatis Dionysio et Saturnino dixi (nempe eorum nomina nuspiam inter Apostolos recenseri), eodem modo dictum de Ursino et Austremonio, de Fronto genere Petracorico, de Juliano Cenomanensi, genere Romano, et de aliis, qui Apostolos viderunt in carne, vel videre potuerunt, qui tam a B. Petro, quam a B. Clemente sive a successoribus ejus in Galliam post B. Martialem, prædicare missi sunt. Illi non specialiter a Christo, sed ab eis, qui illos in episcopatus ordine consecrarunt, potestatem ligandi solvendique acceperunt. Quamvis ita loquerentur Lemovicenses, non ignorabant tamen, ut constat ex Actis [Ibid. col. 880.] , passionem S. Saturnini ad consulatum Decii et Grati, adeoque a martyrio S. Petri Apostoli ad primum annum Decii imperatoris fluxisse annos centum octoginta duos. Non igitur tanti faciebant auctoritatem sive Actorum S. Saturnini sive Gregorii Turonensis (lib. I, cap. 28), ut ab ea discedere non auderent.
[13] [4° laminæ sæculo saltem X in sepulcro inventæ,] Pro missione apostolica S. Frontonis antiquissimum nobis præbent testimonium duæ laminæ, altera plumbea, ænea altera, et quidem peremptorium, si de earum antiquitate certo constaret. Etenim anno 1261 die XXX aprilis Petrus de S. Asterio, Petragoricensis episcopus, grassante in vulgus rumore ablati a Normannis corporis S. Frontonis, decrevit Sancti sepulcrum visitare. Quo aperto, reperit ossa venerabilis Confessoris, et simul duas laminas. In plumbea quidem hæc legebatur inscriptio: HIC JACET CORPUS BEATI FRONTONIS JESU CHRISTI DISCIPULI ET BEATI PETRI IN BAPTISMATE DILECTI FILII. In ænea vero: HIC JACET CORPUS BEATISSIMI FRONTONIS JESU CHRISTI DISCIPULI ET BEATI PETRI APOSTOLI IN BAPTISMATE FILII EX LYCAONIA REGIONE ORTI DE TRIBU JUDA EX SIMONE ET FRONTONIA. OBIIT OCTAVO KALENDAS NOVEMBRIS ANNO QUADRAGESIMO SECUNDO POST PASSIONEM DOMINI [Dupuy, t. II, p. 92.] . Gallia christiana, has inscriptiones referens, quæstionem præcidit, dicens: Quæ recentiora et sequiora tempora redolent [T. II, col. 1475.] . Verum hæc manu tam levi non discutiuntur. Nam si attendimus causam, ob quam Petrus episcopus visitationem sepulcri instituit, nempe rumorem, in vulgus sparsum, ablati corporis a Normannis. Nam sæculo IX Normannos Franciam meridionalem, atque adeo agrum Petragoricensem vastasse, extra dubium est. Legitur enim in Chronico S. Benigni Divionensis, illos, anno Christi 888 per Gallias in Hispaniam irrupisse [D. Bouquet, Rec., t. VIII, p. 241.] .
[14] [testantur sanctum a B. Petro baptizatum:] Sed quid censendum de antiquitate ambarum inscriptionum? Non dicam, utramque ad ætatem Chronopii II, qui, initio sæculi VI florens, primus S. Frontonis corpus a veteri tumulo ad novum sepulcrum transtulit, pertinere. Etenim in lamina ænea consignatum habemus annum S. Frontonis emortualem in annum quadragesimum secundum post Passionem Domini, quæ ratio computandi temporis non quadrat cum more sæculi sexti. Habentur quidem aliqua documenta, in quibus anni a Passione Domini numerantur, ut videre est in Fragmento Chronici sæculi tertii [Migne Patrol., t. III, col. 670.] : tamen in priori medietate sæculi sexti, æra christiana in Galliis usitata non erat, quæ solum sæculo octavo adhiberi cœpit [Nouveau traité de Diplom. t. IV, p. 696. Cfr Dion. De Rom. Pont. infallib., p. 86.] . Videtur itaque lamina cuprea Chronopio recentior et potius referenda ad Froterium, Petragoricensem sedem ab anno 979 ad 991 tenentem; qui, ut docet Philippus Labbe [Nov. Bibl. mss., t. II, p. 737.] , magnum monasterium S. Frontonis ædificare cœpit. Quoniam igitur ecclesia, a Chronopio ædificata, novo opere instaurata fuit, arbitror, tunc quidem inspectas fuisse sacras Reliquias et additam fuisse laminam æneam, in qua pro more istius temporis inscribi potuit æra christiana sive a Nativitate sive a Passione Domini. Utrum porro lamina plumbea, nullo chronogrammate signata, æqualis aut majoris sit antiquitatis, ex ipsis litterarum elementis, quæ periere, dijudicare non licet. Non censeo tamen, utramque laminam ejusdem esse ætatis et simul uno tempore in sepulcro fuisse positam [Dion., p. 85.] : istiusmodi enim cautiones, quatenus nempe pro diversitate metallorum certior sit documenti conservatio, non convenit cum simplicitate istorum temporum. Dein si, ut altera pereunte, altera superstes et intacta maneret, duplex fuisset lamina, debuisset magis in utraque idem scribi. Tandem plumbea simplicior est nec impedimentum chronogrammatis habet. Propterea hanc antiquiorem Froterio, instauratore basilicæ, et Chronopio coævam existimo; nisi ostendi posset translationem aut visitationem Reliquiarum mediam fuisse inter Froterium et Chronopium.
[15] [opinionem nostram non infringit sive Ecclesiarum ambitio,] Hæc fere sunt, quæ pro missione apostolica S. Frontonis dicenda habemus. Sed R. Audierne novam objicit difficultatem, quam apud alios legere non memini: nata nempe fuerit opinio de missione apostolica, S. Frontoni et aliis episcopis a S. Petro collata, quando, Leone Pp. IV sedente ab anno 847 ad 855, sedes episcopales et monasteria satagebant obtinere privilegiorum suorum confirmationem, adeoque titulos sibi antiquissimos effingebant [Dupuy, t. I, p. 232.] . Verum quo fundamento hæc eruditi viri assertio nitatur, plane non perspicio. Etenim consideranti tum res gestas ipsius Pontificis tum Acta istorum temporum nihil simile occurrit, sive in Collectione Conciliorum, sive apud Brecquigny in tabula chronologica diplomatum, chartarum, etc., sive apud Petrum Georgisch in Registris chronologico-diplomaticis, sive apud D. Bouquet in amplissima collectione rerum Gallicarum, sive tandem apud Baronium aut in Actis Sanctorum Bollandianis in Vita Leonis IV, edita ad diem XVII Julii. Quod si tamen adversarius assertionem suam veram ostenderet, non continuo sequeretur, tunc primum natam esse opinionem; sed id solum, tunc primum necessarium fuisse allegationem antiquorum titulorum ad defensionem jurium Ecclesiarum. Pari modo cespitat R. auctor, quando affirmat, sæculo primum duodecimo Lycaoniam patriam S. Frontoni tributam fuisse: vidimus enim sæculo saltem decimo sub Froterio eum Lycaoniæ adscriptum; imo si aliquid valet nostra sententia de utraque inscriptione supra allata, sæculo sexto sub Chronopio opinio ista jam vulgaris erat.
[16] [sive incerta et mutila primorum episcoporum successio.] Antequam hanc claudo dissertationem, non dissimulabo difficultatem, mihi semper gravissimam, provenientem ex manca primorum episcoporum Petragoricensium successione. Nam inter S. Frontonem et Paternum, qui anno 356, teste Sulpitio Severo lib. II, Hist. Sacræ cap. 45 [Migne. Patrol., t, XX, col. 155.] , non detrectans perfidiam Arianam profiteri, sacerdotio pulsus est, duos solum episcopos medios numerat Gallia Christiana, Anianum et Chronopium I [T. II, col, 1448.] . Atqui quatuor episcopi spatium trecentorum fere annorum, quod a medio sæculo primo ad medium quartum excurrit, implere non possunt. Quod si initia Ecclesiæ Petragoricæ ad normam Gregorii Turonensis, id est ad medium sæculum tertium redigantur, quatuor episcopi commode ab anno 251 ad 356 pertingent. Nodus intricatus solutione sua carere non debet. Jam alibi diximus [Act. SS., t. VIII Octob., p. 34.] , primos nationum episcopos regionarios magis, quam certæ sedi affixos fuisse, adeoque eorum jurisdictionem intra angustias unius diœcesis non fuisse circumscriptam, sed extendisse se ad plures provincias et plures civitates ejusdem provinciæ. Sic videmus S. Maternum haberi proprium episcopum a Trevirensibus, Coloniensibus et Tungrensibus: ipsum S. Frontonem nostrum exhibet Vita edenda obambulantem varias Galliarum provincias prædicando Verbum Dei. Quod si in decursu istiusmodi prædicationis morerentur, ea, in qua diem suum claudebant, civitas defunctum in diptycha sua referebat, ut episcopum sibi proprium, omissis aliis civitatibus, in quibus pontificatum gesserant. Atque hinc explicantur jam rara nomina primorum episcoporum qui in diptychis recensentur, ac difficultas constituendi horum successionem, donec in certos episcopatus distributa esset regio. Dein sunt catalogi, qui Aniano et Chronopio duos adjungunt, Leonem seu Leontium, qui colitur Petragoricis XXVIII Junii, et Pagasium, ut ad nos scripsit R. D. Dion, professor historiæ ecclesiasticæ in seminario. Diuturnior adhuc esset singulorum pontificatus, utpote qui ad quinquaginta annos excurreret: sed fieri etiam potuit, ut, furente persecutione gentilium, sedes Petragoricensis vacaverit. Tandem hiulci sæpe sunt episcoporum Catalogi etiam posterioribus temporiribus: quando certo jam constitutæ erant sedes episcopales, tamen lacunæ in successione antistitum reperiuntur. En exempla domestica: inter Saffiarium, qui anno 590, et Bertrandum, qui an. 767 Petragoricensem cathedram occupabant, nullus reperitur episcopus medius [Gall. Christ., t. II, col. 1454.] : et in metropoli Burdigalensi ab anno 589 ad 816 nullus recensetur episcopus [Ibid. col. 795.] . Valeret certe objectio, si pauci et rari episcopi presse sibi subsequerentur, ut supra ad diem XXIII Octobris in episcopis Tullensibus ex tabulis ejusdem Ecclesiæ monstravimus [Act. SS., t. X Octob., p. 908.] , quando S. Amonis tempus ad IV sæculum revocavimus: sed in Petragoricensi catalogo nihil simile occurrit; imo Joannes Dupuy aperte docet, propter persecutiones viduatam aliquandiu permansisse Petragoricensem Ecclesiam [T. I, p. 91.] .
[Annotata]
* Joan. IV, 18.
* Fer. V, die XIV decemb.
§ II. Vita edenda proponitur; inquiritur in Sancti patriam, in præsentiam ultimæ cœnæ et sepulturæ B. Marthæ; in occisionem serpentis, universæ regioni infesti.
[17] [Quam edimus, Vita non videtur] Ut fundationem Ecclesiarum Galliæ a primo ad medium usque tertium sæculum removeant adversarii, passim objiciuntur Vitæ primorum episcoporum, multis, ut aiunt, fabulis refertæ, anachronismis et erroribus scatentes [Dupuy, t. I, p. 233.] . Enimvero Acta antiquiorum Sanctorum, a recentioribus non raro conscripta, multis nævis inspersa esse nemo diffitebitur. Esto igitur Vita S. Frontonis fabulis quibusdam infecta: inde tamen nequaquam consequitur, sancti missionem in Gallias et sedis Petragoricensis fundationem ad sæculum primum æræ christianæ non pertinere. Etenim memoria temporis, quo Ecclesia aliqua incepit, licet fabulosis circumstantiis infarta, in ipsa hac Ecclesia non facile obliteratur: adeoque istiusmodi traditio retinenda est, donec argumentis contrariis elidatur. Sed aliud omnino est adjectio circumstantiarum, quibus honoris causa Vita alicujus Sancti adornatur. Dein hujusmodi additiones quandoque proveniunt ex similitudine nominum: unde fit, ut quod uni homonymo proprium est, alteri etiam tribuatur. Sic S. Gregorius Nazianzenus duos Cyprianos, alterum Carthaginensem episcopum, alterum magum Nicomediensem, in unam conflavit personam, eorumque Acta permiscuit, ut monstrant nostri ad diem XXVI Septembris in Actis SS. Justinæ et Cypriani Martyrum [Act. SS., t. VII Sept., p. 201.] . Eodem modo, ut jam diximus num. 6, S. Fronto, noster cum homonymo Nitriensi confusus fuit, atque hinc variæ fabulæ natæ sunt. Quædam specialia, omissis tamen iis, quæ in Vita elucidabimus, attingimus.
[18] [non videtur valde antiqua:] Quaternas novimus Vitas antiquiores S. Frontonis. Jam indicavimus supra num. 6 Vitam, a Gauzberto lucri causa conscriptam, quam idcirco omittendam censemus, quia patribus Lemovicensibus probata non fuit. Alteram nuper e tenebris alicujus parochiæ ruralis diœcesis Bellovacensis eruit R. D. Pergot, et ipse auctor Vitæ S. Frontonis, anno 1861 editæ. In hac parochia, quæ Domni-Frontonis (Domfront) nomen habet, in partitione Isaræ (Oise), et Sancto nostro antistite patrono gloriatur, hactenus conservatur codex manu exaratus, eximia quidem artis calligraphicæ, sed recentioris ætatis, utpote qui vix ante medium sæculum XVI conscriptus fuerit. Continet autem totum Officium Sancti, musicis signis notatum, ac in eo præter novem picturas, res gestas a S. Frontone referentes, habentur lectiones, quæ vulgo Legendæ dicuntur et Vitam Sancti exhibent [Pergot. Vie de S. Front, p. 280 et seqq. et p. 456 et seqq.] . Tertium quod habemus exemplar, auctorem prodit Sebaldum, Petragoricensem episcopum, quum dicit: Ego Sebaldus episcopus. Sebaldus porro sedem occupavit sæculo decimo ineunte [Gall. Christ. t. II, col. 1456.] ; adeoque ab ætate S. Frontonis sat remotus fuit, ut narrationi suæ fabulas quasdam admiscere potuerit. Sed neque Sebaldum crediderim Vitæ, qualem habemus, auctorem: si enim Sebaldina lucubratio exstitisset, clerici Petragoricenses in synodo Lemovicensi abbatem Solemniacensem facili negotio refutare potuissent, indicando, scriptorem antiquiorem, Sebaldum, ita omnia collegisse, quibus S. Fronto S. Martiali æquiparatur et Apostoli titulum meretur, ut auctore Gauzberto nullatenus indigerent. Unde consequens fit, ut ignota delituerit centum post annis Vita, a Sebaldo composita, quod verisimile non est. Dein codex noster ea affert, quæ apostolatum S. Frontonis potentissime vindicant, quasi scriptor vellet refutare, quæ contra hunc titulum Lemovicis oggesta fuerant. Quapropter malo Vitam edendam anonymo tribuere, qui antecessorum scriptis uti potuit. Porro hujus Vitæ duplex est exemplar, in schedis Bollandianis asservatum, alterum altero prolixius. Brevius edimus: sed in Annotatis prolixiori, quantum opus fuerit, utemur; quæ enim brevius est, plerumque antiquius habetur. Utrumque sicut et illud, quod ex codice Domni-Frontonis editum fuit, eadem eodem fere ordine refert: sed alterum, quemadmodum et Domno-Frontonianum, verbis locupletius, varios locos communes addit, qui desunt in exemplari edendo. Cæterum licet quam edimus, Vita suis non careat fabulis, propterea inutilis non est, tum quia immixtas narrat res vere gestas, tum quia usui esse potest ad elucidanda Sanctorum monumenta, sine talibus Legendis ænigmatum instar habenda. In istiusmodi scriptis gravis est difficultas in discernendo verum a falso; quæ augetur etiam confusione Frontonis Petragoricensis cum homonymo Nitriensi. Sed rem cominus aggrediamur.
[19] [patria probabilius ex Lycaonia] Imprimis inter biographos inquiritur, quæ sit S. Frontonis patria. Gauzbertus eum Petragoricis natum et informatum litteris, etiam christianis, tradit. Certe primo jam sæculo æræ christianæ, subactis Galliis, frequentissimum erat commercium inter Italiam et Gallias. Quapropter si hæc sibi constaret traditio, non esset quod repugnaremus Gauzberto; dum tamen cum eodem non poneretur, S. Fronto psalterium Patragoricis addidicisse et sacris christianis fuisse ibidem initiatus. Sed est alia traditio, ejusdem, quantum novimus, antiquitatis, nempe S. Frontonem ex Lycaonia regione ortum fuisse, ut habet inscriptio supra num. 13 citata. Quoniam autem sustinemus, Sanctum a B. Petro Apostolo in Gallias missum, adeoque ejusdem discipulum fuisse, nihil obstat, quominus ea patria assignatur; nam Lycaonia media fere jacet inter Pontum, Galatiam, Cappadociam, Bithyniam, eas videlicet provincias, quibus Christi Evangelium prædicavit, ut docet nos ejus prima catholica epistola directa electis advenis dispersionis Ponti, Gallaciæ, Cappadociæ, Asiæ et Bithyniæ. Quando dein S. Petrus Romam adiit, ut ibidem summam sedem apostolicam in perpetuum constitueret, aliquos secum discipulos, adjutores apostolatus sui, probabiliter adduxit, quos dein ad varias provincias Europæas misit episcopos ad fundandas Ecclesias; quemadmodum S. Paulus discipulum suum Titum reliquit Cretæ, ut ea quæ deerant, corrigeret, et constitueret per civitates presbyteros, sicut et ipse disposuerat illi (Tit. I, 5).
[20] [Cænæ Dominicæ cum Apostolis,] Sed clientelæ S. Petri novum ornamentum adjecit alter biographus, quem diximus num. 18 explicatiorem Vitam edidisse. Hic vero hisce verbis orditur: B. Fronto, ex tribu Judæ patre Simone, matre vero Frontonia genitus, ex finibus Lyaconiæ regionis, generositate clarus, exstitit oriundus. Hic lingua facundus, moribus honestus, prædicante Domino nostro Jesu Christo Evangelium regni per Judæam, Galilæam et Syriam, venit ad ipsum petens unda sacri baptismatis regenerari; quem B. Petrus, jubente Christo, baptizavit, secumque manere voluit: fuitque virgo electus a Domino et virgo permansit. Hic fuit unus de septuaginta duobus discipulis Christi, qui et cum cæteris sanctæ prædicationis ministerium suscepit. Hic etiam cum aliis a Domino accepit potestatem mortuos suscitandi, infirmos curandi, leprosos mundandi, cæcos illuminandi, dæmones ejiciendi, et virtutes alias et signa in Christi nomine faciendi. Interfuit autem cum Apostolis cœnæ dominicæ, in qua panem in corpus et vinum in sanguinem sua potestate Christus convertit, suisqus discipulis tradidit, et eorum pedes lavit. Dein post passionem Domini, cum aliis discipulis vidit gloriam resurrectionis Christi in carne et potentiam ascendentis in cælum, et in die sancto Pentecostes Spiritum Sanctum in linguis igneis cum cæteris accepit etc.
[21] [ut monstrant Evangelistæ,] Hæc, quæ in collectione hagiographicæ bibliothecæ regiæ Bruxellensi inter codices manuscriptos sub numero 8921 servantur, posteriora censeo concilio Lemovicensi anni 1031, utpote quæ ad amussim respondent objectionibus, in eadem synodo apostolatui oppositis, scilicet S. Frontonem non habuisse resuscitandi mortuos potestatem, et aggregatum non fuisse Apostolis Christi. Sed minus solerter id fecisse videtur, quum ipsa verba Evangeliorum illum præterierint. Nam tres Evangelistæ, qui conceptis verbis de suprema cœna agunt, expresse docent, duodecim cum Jesu fuisse convivas Apostolos. Matthæus XXVI. 19 dicit: Paraverunt pascha: vespere autem facto, discumbebat cum DUODECIM discipulis suis. Marcus autem XIV, 16: Paraverunt pascha. Vespere autem facto, venit cum DUODECIM. Lucas tandem XXII, 13: Paraverunt pascha. Et cum facta esset hora, discubuit et DUODECIM Apostoli cum eo. Joannes, quoniam cœnam non describit, numerum convivarum non refert. In hæc verba Evangelistarum ita commentatur Joan. Maldonatus ad Matth. XXVI, 20: Videtur mihi Evangelista discipulorum numerum expressisse, cum quibus Christus agnum comedit, ut ea etiam in re significaret, eum legis præscriptum observasse. Jubebat enim lex, ut pater familias cum tota familia sua agnum ederet (Exod. XII, 3); Christi autem familia discipuli erant. Chrysostomus ideo hoc ab Evangelista dictum esse judicat, ut ostenderet, Judam etiam cum cæteris Apostolis accubuisse, ejusque impudentiam et ingratitudinem declararet, de quo veteres auctores inter se dissentiunt.
[22] [non interfuit.] Scilicet inter antiquos non convenit, utrum Judas proditor institutioni sacræ Eucharistiæ interfuerit, eaque fuerit refectus: sed id ad rem nostram non attinet, quod Maldonatus exponit; ac dein prosequitur: Quæri etiam potest, et a nonnullis dubitatum video, an alii aliqui præter discipulos cum Christo accubuerint. Euthymius alios etiam nonnullos accubuisse, putat; quamvis eos Evangelistæ non nominaverint, quod multis ego de causis probare non possum: et quia cæteri Judæi non eodem die pascha celebrarunt, et quia ita accurate Evangelistæ discipulorem nomen aut numerum expresserunt, ut duo facere voluisse videantur, et significare omnes discipulos adfuisse, et indicare neminem adfuisse præter ipsos, et quia lex præcipiebat, ut unaquæque familia suum agnum ederet, nec externus ullus admitteretur, nisi familiarium numerus ad edendum integrum agnum satis non esset; hinc enim externos, quotquot ad esum agni necessarii essent, advocari permittebat. Discipulorum autem numerus ad edendum agnum satis magnus erat. Eamdem sententiam amplectitur Lucas Brugensis in suo commentario ad citatum textum Matthæi Ex his satis manifestum est, nullum in cœnaculo S. Frontoni locum fuisse, sed meram esse fabulam, ideo inventam, ut Apostoli titulus Sancto adaptaretur. Hactenus dicta cæterum ostendunt, incertam esse S. Frontonis patriam. Quoniam tamen illum antiquiores e Gallia oriundum faciunt, et quidem ex pago Petragoricensi, probabilior istis opinio est, Martyrologio Rabani confirmata, illum natum esse in loco Linicasio in termino urbis Petragoricæ. Videtur esse hodiernus pagus Lanquais, etiamnum in diœcesi Petragoricensi, in districtu Bergeracensi.
[23] [Ex aliorum historia mutualitia] Ex Adone habemus, S. Frontonem ope baculi S. Petri socium suum resuscitasse: Romæ, inquit, a B. Petro ordinatus, cum Georgio presbytero ad prædicandum Evangelium missus est; cumque die tertio itineris idem Georgius esset mortuus, mœrens Fronto reversus est ad Apostolum, acceptoque ejus baculo et super corpus defuncti posito, socium de morte recepit. Quia idem prodigium cum iisdem prorsus circumstantiis etiam aliis Gallicanis episcopis tribuitur, ansam cepit Jacobus Longueval infirmandæ veteris traditionis, qua fundatio Ecclesiæ Petragoricensis sæculo primo illigatur. In sua enim dissertatione de initiis propagati Evangelii per Gallias, conqueritur, quosdam mendaciorum ope Sanctos glorificare [Hist. de l'Egll. Gall T. I, p. LXIII. Edit. Paris. 1825.] , dicitque talibus fabulis infecta Acta primorum Galliæ apostolorum. Quæ, ait, edita sunt Acta, tam portentosis ornantur adjunctis, ut in iis simplicem veritatem nemo agnoscat, quin etiam alia ab aliis derivata videantur. Sic S. Martialis suscitat S. Austriclinianum socium suum ope baculi, a S. Petro dati: ejusdem baculi ope suscitat S. Maternum socium suum S. Eucharius: S. Clemens Metensis idem miraculum præstat S. Domitiano socio suo virtute ejusdem baculi S. Petri: S. Fronto vitam eodem baculo reddit S. Georgio socio. Quam fides istius modi Actis præberi potest? Ut jam diximus, omnia eadem sunt in hisce Actis: mittuntur singuli cum singulis sociis; tertio itineris die moriuntur socii; revertuntur Romam episcopi, et reduces, acceptum a S. Petro baculum mortuo imponunt, qui statim reviviscit. Itaque unum ab altero scriptore exceptam historiam descripsisse, ne scilicet unus Sanctus altero inferior videretur, omnino manifestum est.
[24] [B. Georgii, socii S. Frontonis] Rev. Dom. Faillon, Sansulpicianus theologus, qui antiquas Galliæ traditiones curiose simul et solerter defendit, ingenue fatetur, ipsam prodigii quater repetiti similitudinem facere, ut narratis omnem fidem abroget; quatenus manifestum fiat, id ad amplificandam gloriam Sancto affictum fuisse. Censet nihilominus, istius generis miraculum alicui viro apostolico, in Gallias misso, contigisse: ut enim quatuor diversis episcopis tribuatur, necesse est, inquit, ut vel uni aliquando acciderit. Fundamentum spuriæ traditionis est plerumque veritas historica, perperam quandoque ab uno ad alium traducta. Censet porro laudatus scriptor, miraculum istud primitus S. Frontoni nostro adscriptum fuisse [Monum. de l'apostol. de S. M. Mad., t. II, col. 393.] . Certe Ado de solo Frontone nostro id refert. Paulus diaconus, sæculi VIII scriptor Historiæ episcoporum Metensium [Calmet, Hist. de Lorr., t. I. Preuv., col. 62.] , dum refert, S. Clementem, Metas a S. Petro missum, plurimis miraculis inclaruisse, nullum tamen istius modi prodigii ingerit mentionem. Gesta Trevirorum, quorum auctor Eberhardus obiit anno 909 [Prolegom., p. 18. Edit. Trevir., 1836.] , id miraculum S. Euchario adscribit, qui mortuo socio suo, S. Materno baculum S. Petri imponens, eumdem ad vitam revocavit [Ibid., p. 32.] . Utra sit antiquior traditio S. Frontoni aut S. Euchario propria, non ausim decidere. Quod vero spectat ad prioritatem inter S. Frontonem nostrum et S. Martialem æque difficilis est quæstio: nam sæculo XI in concilio Lemovicensi, apostolatui S. Frontonis nostri duo præsertim opponebantur, nempe eum Jerosolymis non esse profectum, nec cognosci locum, ubi Georgius a Fronto suscitatus legitur [Labbe, t. IX, conc. col. 875.] . Ex quo quidem consequitur, vagam illa tempestate fuisse traditionem de Georgio suscitato, quando locus indicare non poterat: dum e contrario Lemovicenses Martiali suo prodigium vindicabant, ostendentes locum prodigii Elze, hodie Collem, urbem episcopalem Etruriæ. Videtur igitur resuscitatio Georgii serius efficta, ac proinde omnino expungenda.
[25] [resurrectio dicenda est,] Porro Acta S. Georgii, a Bernardo Guidonis edita, omnium antiquissimum præbent monumentum de rebus gestis S. Frontonis conscriptum [Monum., t. II, col. 391.] . Hæc eadem præ manibus habemus ex collectione Bollandiana Bibliothecæ regiæ sub num. 8930. S. Georgii resurrectionem hisce verbis narrat biographus: Ipsi (Fronto et Georgius) non reluctantes salutaribus monitis, aggressi sunt injunctum sibi iter, licet multis pro caritatis affectu effusis lacrymis. Tertia quoque die devenerunt in quoddam oppidum juxta locum Volsini antiquitus ab ipsa Vultorum gente siti, ibique benigne suscepti, aliquandiu habuere hospitium, prædicantes atque evangelizantes catholicæ religionis verbum salutare. Interea dum ibidem demorantur, Georgius, morbo gravatur, nec plurimo interjecto tempore, morte præoccupatur: et Fronto tristis et mœstus concito gradu ad Apostolum Petrum revertitur: pedibusque ejus prostratus, flebiles voces ingeminat et pro reddenda defuncto vita lacrymabiliter implorat. Cui magister inquit: Depone luctum, carissime, quo frustra affligeris; quia quem mortuum non ignoras, vivere procul dubio gaudebis. Accipe ergo baculum hunc et virgam pastoralem, quam tecum deferens super corpus defuncti pones: tunc invocata virtute Dei, fiducialiter jube, ut a mortuis citius resurgat et sic sanus et incolumis ad prædicandum Evangelium pariter tecum perget. Quibus omnibus sicut Apostolus præceperat jam peractis, surgere videt socium suum defunctum; pro cujus obitu amarissime fleverat. Unde et illa in patria multi crediderunt in Christum. Hactenus biographus.
[26] [quod factum etiam S. Euchario Trevirensi, tribuendum est:] Volsinum, vernacule Bolseno, oppidulum est in delegatione Viterbiensi et diœcesi Urbis Veteris (Orvieto), octoginta fere chiliometris Roma distans septemtrionem versus. Si vero, ut supra dictum est, S. Georgii Acta continent documenta antiquissima de S. Frontone, videntur hæc sæculo XI recentiora; quandoquidem interrogati Petragoricenses, ubi Frontus Georgium suscitasse legeretur [Labbe, t. IX, conc. col. 875.] : mussitarunt, et provocati respondere nescierunt. Quod si supra scripta historia elucubrata tunc fuisset, confidenter Volsinum indicassent et sua responsione oppositionem Lemovicensium fregissent. Id quoque prætereundum non est, vulgatiorem videri traditionem S. Eucharii quam S. Frontonis: nam Innocentius III, in suo opere de Sacro Altaris Mysterio, lib. I, cap. 62 [Migne. Patrol., t. CCXVII, col. 798.] , docet, Romanum Pontificem pastorali virga non uti, pro eo quod B. Petrus Apostolus baculum suum misit Euchario, primo episcopo Treverorum, quem una cum Valerio et Materno ad prædicandum Evangelium genti Teutonicæ destinavit. Cui successit in episcopatu Maternus, qui per baculum S. Petri de morte fuerat suscitatus. Quem baculum usque hodie cum magna veneratione Treverensis servat ecclesia. Non ideo tamen censuerim, resurrectionis miraculum ad S. Eucharium magis quam ad S. Frontonem certo pertinere, quamvis pro Trevirensi traditione stare videatur ipsius baculi conservatio. Unum insinuare volui, resurrectionem istam, siquidem ad unum ex apostolicis viris pertineat, nulli eorum in specie et individuo tribui posse. Quamvis hæc ita sint, diu tum apud Petragoricenses, tum apud Velaunos servata fuerunt fragmenta baculi prodigiosi, qui etiam apud Tungros, quasi instrumentum resuscitationis S. Materni in thesauro repositus est. Frontonianus baculus in duas partes discissus fuit, superior olim Petragoricis exstabat, et verisimiliter tunc amissus fuit, quando ipsum corpus S. Frontonis disperiit [Pergot, Vie de S. Front, p. 178.] . Inferior pars in collegiata ecclesia oppidi S. Pauliani, diœcesis Aniciensis (St-Paulien, dép. Haute-Loire), permansit usque ad annum 1793 [Ibid., p. 177 et 441.] . Tunc enim impiis subductus fuit. Reddita pace Ecclesiæ, restitutus baculus parocho Sampaulianensi, qui illum dedit monialibus, ab Instructione dictis (Dames de l'Instruction) et hactenus Anicii asservatur [Ibid., l. c. et p. 449 et seq.] . Baculus iste viatorius est, flavus auri instar, et tanti ponderis, ut ferreus videatur, nec certo hactenus indicari potuit ad quam speciem arboris, unde excisus est, pertineat.
[27] [prodigiosa præsentia sepulturæ.] In Vita, S. M. Magdalenæ, quam Rev. D. Faillon Rabano adscribit, legimus cap. 49 [Monum. de l'apostol., t. II, col. 555.] : Die dominica, hora diei tertia, congregati aderant omnes ut corpus sanctum B. Marthæ congruo condirent * pridie Kalendas Augusti. Cum ecce eadem hora, apud Petragoricas, Aquitaniæ civitatem, Missas celebraturo pontifici S. Frontoni, populos expectanti et in cathedra dormitanti apparuit Christus et ait illi. Fili, veni, imple, quod promisisti, exsequiis Marthæ hospitæ meæ te affuturum. Dixit: moxque pariter in ictu oculi apparuerunt apud Tharasconam, libellos manu tenentes, in ecclesia: Christus capiti, præsul pedibus adstantes; ipsi soli corpus in mausoleum locantes, mirantibus cunctis, qui aderant. Egrediuntur, completis exsequiis. Sequitur eos unus ex clero, quærens a Domino qui esset vel unde venisset. Cui Dominus nihil respondit, sed codicem, quem tenebat, dedit. Clericus ad sepulcrum rediit, codicem cunctis ostendit, in singulis paginis sic legit: In memoria æterna erit Martha, hospita Christi, ab auditione mala non timebit. Nihil aliud continebatur in codice. Interea apud Petragoricas levita pontificem excitat; horam sacrificii præterire, populum fatigari, suggerens. Cui præsul: Nolite, inquit, turbari, nec tædeat vos diutius exspectasse: ego enim nunc raptus sum in spiritu, sive in corpore sive extra corpus, nescio, Deus scit, Tharasconam cum Domino Salvatore ministram ejus Martham sanctissimam, ut viventi pollicitus sum, mortuam sepelire. Mittite igitur nunc, qui annulum nostrum et chirothecas criseas referat, [griscas.] quas in manus sacristæ posui, dum corpus sanctum in mausoleo composui. Miratur hæc audiens populus, mittit Tharasconam nuntios tenus. Rescribunt Tharasconenses Petragoricensibus diem et horam sepulturæ ejus, ignotam et venerabilem cum eorum pontifice, quem bene noverant, exsequiis ejus interfuisse personam; et de libello et titulo libelli, ne forte hoc episcopum latuisset; et annulum, quod receperat sacrista, remitti, alteramque chirothecam: altera in testimonium tanti miraculi retenta.
[28] [B. Marthæ, a sepultura S. Martini,] In hac narratione varia occurrunt, quæ cum moribus primorum sæculorum minus conveniunt. Sic annulus et chirothecæ pontificales sapere videntur tardiora sæcula; licet enim annulus apud antiquos in usu fuerit, ut docet Romanorum, Græcorum et Hebræorum historia, nequaquam ostendi potest, fuisse etiam ornamentum pontificale. Quod ad chirothecas spectat, illæ, si fides est Petisco in suo Lexico antiquitatis V. Chirothecæ, apud Romanos solum ex necessitate, nunquam propter ornatum adhibebantur. Erant certe primo sæculo clerici, qui sacram supellectilem custodiebant, tamen non crediderim sacristæ nomen illis inditum fuisse. Ex hisce deduco, biographum supra citatum prodigiosam B. Frontonis in sepultura S. Marthæ præsentiam secundum mores suæ ætatis expressisse [Monum. de l'Apost., t. II, col. 340.] . Non tamen refugerem ab accipienda narratione, si constaret, biographum esse vere Rabanum, id ex antiquiori Vita mutuatum: difficultatem facessunt dicta num. 6, quæ incertum faciunt ejus auctorem. Quiscumque tamen sit scriptor istius Vitæ, id tamen elucet, firmum fixumque stetisse, S. Frontonem fuisse coævum S. Marthæ, hospitæ Christi, adeoque ejus apud Petragoricenses pontificatum ad primum sæculum æræ christianæ pertinuisse. Ad rei memoriam Tarasci in ecclesia S. Marthæ erat altare in honorem S. Frontonis erectum [Monum. sur l'Égl. de S. Marthe, à Tarascon, p. 70.] , et in sarcophago ejusdem Sanctæ S. Fronto sepeliens exhibebatur [Monum. de Mar. Mad., t. I, col. 1221.] .
[29] [cui præsens adfuisse dicitur B. Ambrosius] Animadvertendum quoque est, apparitionem S. Frontonis in exsequiis S. Marthæ ita a biographo narrari, ut suspicari liceat, eum ad verbum fere exscripsisse Gregorium Turonensem, qui idem refert de S. Ambrosio Mediolanensi, sepulturæ B. Martini Turonensis præsenti. En verba ex lib. I de Miraculis S. Martini, cap. 5 [Migne. Patrol., t. LXXI, col. 918.] S. Ambrosio celebrandi festa dominicæ diei ista erat consuetudo, ut veniens lector cum libro suo, non antea legere præsumeret, quam Sanctus nutu jussisset. Factum est autem, ut illa die dominica, prophetica lectione recitata, jam lectore ante altare stante, qui lectionem B. Pauli proferret, beatissimus antistes Ambrosius super sanctum altare obdormiret. Quod videntes multi, quum nullus eum penitus excitare præsumeret, transactis fere duarum aut trium horarum spatiis, excitaverunt eum dicentes: Jam hora præterit: jubeat domnus lectori lectionem legere; exspectat enim populus, valde jam lassus. Respondens autem B. Ambrosius: Nolite, inquit, turbari: multum enim mihi valet sic obdormisse, cui tale miraculum Dominus ostendere dignatus est. Nam noveritis, fratrem meum Martinum sacerdotem egressum fuisse de corpore, me autem ejus funeri obsequium præbuisse, peractoque ex more servitio, capitellum tantum, vobis excitantibus, non explevi. Tunc illi stupefacti, pariterque admirantes, diem et tempus notant, sollicite requirentes. Qui ipsam diem tempusque transitus sancti repererunt, quod beatus Confessor dixerat, se ejus exsequiis deservisse. Fabulosam habet hanc historiam Theodoricus Ruinart Mauro-Benedictinus, editor operum S. Gregorii Turonensis [Ibid., l. c. n. g.] , quia aut differendus est S. Ambrosii, aut anticipandus S. Martini obitus. Sed hæc in alterutrius Actis examinanda erunt: et adiri possunt nostri in Tractatu præliminari ad tomum I Aprilis [Act. SS., t. I, Apr., p. XXXVIII.] .
[30] [traducta videtur:] Hic vero unum ostendendum habemus, similitudinem circumstantiarum in utroque facto, unde nascitur suspicio, rem, prout narratur, a Gregorio Turonensi, scriptore antiquiori, derivatam esse. Nam 1° Martha et Martinus die dominica sepeliuntur. 2° Uterque pontifex, sedens in cathedra, præsente populo, indormit. 3° Nullus Ambrosium aut Frontonem a somno excitare audet. 4° Populus Mediolanensis et Petragoricensis expectans lassatur. 5° Ambo episcopi, præterita jam sacrificii hora, respondent clericis stupefactis: Nolite turbari et quæ alibi acciderant, narrant. 6° Utrobique notatur dies et hora; et facta perquisitione reperitur, vere hæc in longinqua regione contigisse [Monum. de l'ap. de S. Marie M., t. II, col. 337.] . Quamvis autem hæc ita se habeant, non rejicimus tamen prodigiosam præsentiam S. Frontonis in funere S. Marthæ, quatenus scilicet miraculum idoneo testimonio nitatur. Quod si propter difficultates chronologicas dubia est auctoritas Gregorii Turonensis, referentis rem gestam in propria ecclesia; mirari nemo debet, hærere nos incertos in portento, dubiis notitiis involuto. Non est tamen, quod negemus prodigiosas istiusmodi apparitiones, aut, si dicere fas est, bilocationes, quarum multiplicia exempla affert Prosper Lambertini in suo opere de Servorum Dei Canonizatione, lib. IV, part. I, cap. 32, num. 18, et in Vita S. Alphonsi de Liguori, fundatoris meritissimæ Congregationis SSmi Redemptoris egregium affertur hujusmodi apparitionis specimen, quando scilicet sanctus vir obdormire visus est per horas viginti quatuor, et expergefactus declaravit adstitisse se Clementi papæ XIV morienti [Tannoja, Mem. sur la vie de S. Alph. de Liguori, t. II, p. 447.] .
[31] [de serpente, a S. Frontone] In Actis S. Frontonis edendis frequenter laudatur in sancto antistite virtus expellendi serpentes: quod certe, siquidem ad primos apostolos pertineat, auctoritatem habet ab ipso Evangelio, in quo Marc. XVI, 18 inter signa, quæ eos, qui crediderint, sequentur, ponitur: In nomine Jesu serpentes tollent. Examinandum tamen remanet, an, quod præcipuis Sanctis primorum sæculorum tribuitur, aliquando tales serpentes aut dracones, qui universam aliquam regionem terrefacerent, exstiterint. Istiusmodi narratio ab Actis S. Frontonis vix abesse poterat. Eamdem ex Bruxellensi codice, num 8921 hic consignamus: Suam aliquando diœcesim visitabat, eratque coluber miræ magnitudinis, non solum animalia, sed etiam homines lacrymabili populans vastitate. Quapropter ex vicinis locis ad eum venerunt homines ac mulieres, humiliter deprecantes, ut prædictum colubrum ab eorum finibus expelleret. Quorum petitioni consentiens, Dordoniam fluvium sicco pede transmeavit, et procedenti colubro adversum se crucis signum opponens, præcepit in nomine Jesu Christi, quem Judæi crucifixerunt, ne ulterius remanere præsumeret, ubi hominum esset habitatio, sed sese in altum mare reciperet. Moxque ad viri Dei præceptum se in flumen Dordoniam præcipitavit; indeque maris Oceani, unde venerat, vorticibus abdidit. Paulo aliter narrationem suam adornat Joannes Dupuy, alios scriptores secutus; videlicet draconem precibus sancti antistitis crepuisse, et in Dordoniam præcipitatum fuisse.
[32] [occiso,] Referuntur etiam apud profanos historicos dracones seu serpentes portentosæ magnitudinis et crudelitatis. Valerius Maximus, lib. I, c. 9, Florus, l. II, c. 2, narrant, apud Bagradum fluvium in Africa tantæ magnitudinis anguem fuisse, ut Atilii Reguli exercitum usu amnis prohiberet; multisque militibus ingenti ore correptis, compluribus caudæ voluminibus elisis, quum telorum jactu perforari nequiret, ad ultimum balistarum tormentis undique petitam, silicum crebris et ponderosis verberibus procubuisse, omnibusque et cohortibus et legionibus ipsa Carthagine visam terribiliorem: atque etiam cruore suo gurgitibus imbutis, corporisque jacentis pestifero afflatu vicina regione polluta, Romana inde summovisse castra. Dicit belluæ etiam corium CXX pedes longum, in urbem missum. Plinius, l. VIII, cap. 14, Hist. Natur. eadem habet de serpentibus miræ magnitudinis, additque: Faciunt his fidem in Italia apellatæ boæ, in tantam amplitudinem exeuntes, ut divo Claudio principe, occisæ in Vaticano solidus in alvo spectatus sit infans. Eadem fere habet Solinus Polyhistor [P. 78. Edit. Paris., 1847.] . De hoc serpente similia habet Vita S. Hilarionis, a B. Hieronymo conscripta, quam ad diem XXI Octobris edidimus [Acta SS., t. IX Oct., p. 56.] . Strabo quoque lib. VI [P. 1073. Edit. Oxon., 1807.] scribit visum fuisse serpentem jugeri longitudinem; crassitudine tanta, ut equites, ex utraque parte adsistantes, alter alterum videre nequiret; rictu eo, qui hominem, equo insidentem, reciperet; exuvii squamam quamlibet clypeo majorem. Qui plura desiderat, consulere potest varios auctores, qui de istiusmodi portentosis brutis tractarunt. In Lexico historico critico occasione Adeodati Gozonis, militis Rhodii, qui enormem draconem interfecisse fertur, Jacobus de Chausepié varia exempla citat monstrorum, simulque ostendit vera esse quæ de Gozone narrantur [Chausepié, Dict. hist. et crit. V. Gozon.] . Anno 1589 Noverogi (Niort) in diœcesi Pictaviensi draco erat allatus, infestus universæ regioni; Gulielmus quidam de Bello Campo, damnatus capitis, monstrum aggreditur, sub cautione vitæ indultæ: draconem interimit, sed evomitum a dracone venenum victorem necat. Exstabat ad annum usque 1792 facti egregii monumentum [Lecanu. Hist. des év. de Constance, p. 431.] . Etiam medio ævo exhibebantur episcopi, serpentem calcantes: sic Stephanus, episcopus Trecoriensis, anno 1222 in sigillo suo draconem conterit [Morice, Mem. de la Bretagne, t. I, tab. X, num. 139.] .
[33] [forsan signo debellatæ idololatriæ.] Hæc eo adduximus, ut constaret, serpentium draconumve historias, etiamsi ut fabulæ traducantur, legendarios medii ævi e penu non sua deprompsisse. Inter fictiones relegat Bertholdus Niebuhr, quod historia Romana narrat de serpente a Regulo occiso [Hist. Rom., t. III, pag. 541.] : enimvero exaggerata esse formam, magnitudinem, vires hujusmodi serpentium, nemo, credo est, qui diffiteatur: dummodo consentiatur, etiam aliquid veri istis, si ita loqui lubet, fabulis subesse. Fieri itaque potuit, ut agrum Petragoricensem vastaret aliquis serpens seu draco, precibus S. Frontonis occisus: rem etiam aliquatenus probabilem facit traditio, quæ nomen cubilis, ubi aliquando latuit, hactenus retinuit: nam juxta Lindam oppidum est mons, Dordoniæ imminens, spelæum habens quatuor pedum altitudinis et duorum latitudinis, serpentis latibulum: in vertice autem montis est, scribit Joannes Dupuy, ecclesia sub titulo S. Frontonis de Colubro, St-Front-Colori [Dupuy, Estat de l'Egl. du Perig., t. I, p. 59.] . Traditio, quæ topographica dici potest, confirmat aliquatenus ipsam draconis historiam. Scrupulum tamen nobis injicit multitudo Sanctorum Ὀφιοκτονῶν, qui aut primi idololatriam insectati sunt, aut ejus reliquias deleverunt, ut de S. Romano Rotomagensi ad XXIII octob. num. 50 dictum fuit. Sic teste Eusebio in Vita Constantini Magni, lib. III, cap. 3 [Migne. Patrol. græc., t. XX, col. 1058 Cfr Baron. ad an. 325, CCCVI. Eckhel. Doctr., num. Vet, t. VIII, p. 88.] , imperator crucem effingi jussit, infra quam exhibetur hostis et inimicus generis humani sub draconis forma in præceps ruens: Scilicet draco ille magnus, serpens antiquus, qui vocatur diabolus. (Apoc. XII, 9).
[Annotata]
* honore?
§ III. De obitu et sepultura Sancti; de ejus cultu et variis translationibus; Reliquiæ, paucis servatis, a Calvinistis in Dordoniam projiciuntur.
[Post obitum Sanctus extra urbem] Morte naturali, in pace Domini, diem suum clausisse videtur S. Fronto; ac pro more istorum temporum extra civitatem tumulum nactus est. Ejus corpus, ait Breviarium Petrocorense anni 1833, sepultum est prope urbem, in eo, qui postea dictus est Podium sancti Frontonis, loco, qui et ipse in civitatem excrevit. Joannes Dupuy scribit, sancti antistitis corpus conditum fuisse in oratorio B. Mariæ Virginis; dubitari merito potest, an jam tunc publice dedicatus fuerit locus sacris christianis peragendis. Ast id certum ex lege Romana, religiosum locum fieri, dum mortuus intertur in locum suum. Instit. lib. II, tit. I, § 9. Et qui sepulcra violabant, præter alias pœnas, infamiam incurrebant, l. I, ff de sepulc. violato (XLVII, 12): cfr Cod. Theod. lib. IX, tit. XVII de sepulc. violatis. Tales leges quam efficacissime defunctorum non solum memoriam, sed et ossa ab omni injuria vindicabant: ad quod accedit specialis cura, a christianis defunctorum corporibus impensa, ut insinuat Tertullianus in suo Apologetico cap. XXXVII [Migne, Patrol., t. I, col. 461.] , dum gentilibus exprobrat, quod ipsis bacchanalium furiis nec mortuis parcant christianis, quin illos de requie sepulturæ, de asylo quodam mortis, jam alios, jam nec totos avellant, dissecent, distrahant. Quanta porro esset Christianorum pro mortuis suis, præsertim sanctitatis gloria illustribus, cura, bene exponit Ant. Bosius in sua Roma Subterranea lib. I, capp, 9 et sequentibus: inter alia refert ex Martyrologio Romano encomium S. Lucinæ, mores apostolicorum temporum referens, scilicet ad diem XXX Junii habemus: Romæ, sanctæ Lucinæ, Apostolorum discipulæ, quæ de facultatibus suis Sanctorum necessitatibus communicans, Christianos, in carcere detentos, visitabat, et Martyrum sepulturæ inserviebat, juxta quos et ipsa in crypta, a se constructa, sepulta est.
[35] [sepelitur.] Etiamsi itaque non constet, primo jam sæculo oratorium, in quo corpus S. Frontonis componeretur, ædificatum fuisse, certum tamen est, ossa sancti antistitis non periisse, sed ad tempora Chronopii II, episcopi Petragoricensis intacta permansisse. Hic vero episcopus, qui cathedram ab initio sæculi sexti, siquidem concilio Agathensi anni 506, ad annum saltem 533, quo concilio Aurelianensi II interfuit et subscripsit, occupavit, S. Frontonis basilicam erexit, ac ejus Reliquias ex veteri ædicula in ornatiorem locum transtulit. Pridie non. (VI) Octobris hæc translatio celebratur, at quo præcise anno hæc facta fuerit, prorsus incertum [Gall. christ., t. II, col. 1451.] . Cointius censet, anno 530 probabilius illigandam: nam, ait ad hunc annum § XII, hæc translatio celebratur pridie nonas Octobres: si facta fuit die dominica, ut admodum probabile est, anno contigit vel decimo tertio, vel undevicesimo, vel vicesimo quarto, vel tricesimo post quingentesimum. Opus videtur ultimorum ferme temporum, quibus Chronopius episcopatum rexit, ideoque a nobis hoc potius anno (530) quam aliis consignatur.
[36] [Chronopius II ecclesiam ædificevit:] S. Frontonis Reliquias veneratus est S. Gaugericus Cameracensis, initio sæculi VII vita functus, ut legitur in ejus Actis ad XI Augusti; Petragoricas veniens, ut prædia episcopii sui inspiceret, sepulcrum sancti antistitis visitavit, et quum nullus esset, qui baculum episcopalem sustineret, stetit, nemine tenente, erectus [Dion. De Infallibil. summi Pont., p. 79.] . Idem narratur de S. Hilario Pictaviensi, qui cum discipulo et familiari suo Justo Lemovicas profectus, in itinere tumulum S. Frontonis veneraturus adierit [Migne. Patrol., t. IX, col. 183.] : verum ista Hilariana Vita passim rejicitur, utpote quæ fabulam sapiat, v. g. refert, S. Hilarium in Synodo Romana altercatum fuisse cum Leone Papa, solido fere sæculo juniore. Non negamus tamen Pictaviensem episcopum negotiis Petragoricensibus implicatum fuisse, adeoque eam urbem aliquando frequentasse, cum apud Sulpitium lib. II, Historiæ sacræ cap. 45 legamus [Ibid. t. XX, col. 155.] , (Ariangoa) Hilarii opera Paternum a Petrocoriis, vecordem, nec detrectantem perfidiam profiteri, sacerdotio pulsum fuisse. Atque hinc fieri certe potuit, ut Hilarius, qui teste eodem Sulpitio l. c. optimum factu arbitrabatur revocare cunctos ad emendationem et pœnitentiam, etiam Petragoricenses visitaverit, ac in catholica fide conservanda firmaverit; qua occasione etiam non neglexerit S. Frontonis sepulcrum visitare et debitum cultum exhibere. Sed eatenus est mera, licet probabilis, conjectura, qua nihil certi definiri licet.
[37] [quam a Normannis destructam,] Sacram, a Chronopio Ædem erectam, destruxisse videntur Normanni. Etenim in Fragmento de Petragoricensibus episcopis apud Philippum Labbe scribitur [Nov. Biblioth. mss. t. II, p. 737.] : Anno Incarnationis dominicæ noningentesimo septuagesimo sexto, Froterius episcopus ab Hugone Capetio, Francorum rege Petragoras missus est, et rexit Ecclesiam annos XIV, menses VI, dies III. Obiit autem anno Domini DCCCCXCI, VI idus Decembris et sepultus est in basilica S. Frontonis. Hic episcopus magnum monasterium S. Frontonis ædificare cœpit, atque castrum Aganiacum, Craoniacum, Albam Rocham, Rupem S. Christophori, Rupem de Basiliaco, ut essent munimen et refugium contra Normannos, tunc temporis paganis erroribus aberrantes. Tempore hujus corpus S. Frontasii martyris per visionem revelatum est cuidam viro religioso, ejusdem ecclesiæ canonico: locus tamen, in quo jacebat, propter guerrarum frequentes discursus penitus ignorabatur. Ad ultimum iste episcopus a præposito suo jugulatus est in loco, qui dicitur Morcinq, qui est in parochia de Coursiaco. Frontasius Martyr, de quo agit textus confundendus non est cum nostro S. Frontone, cujus discipulus fuit una cum SS. Severino, Severiano et Silano, de quibus agunt nostri ad diem II Januarii [Act. SS., t. I, Januar., p. 79 et 1085.] .
[38] [sæculo X instaurat Froterius, episcopus;] R. D. Audierne in glossematis ad librum Joannis Dupuy opinatur, antiquum templum Chronopianum S. Frontonis non fuisse destructum, sed a Froterio episcopo fuisse ampliatum: veri enim simile non existimat, solido sæculo Sancti tumulum incultum jacuisse [Dupuy, Estat de l'Egl. du Perig., t. I, p. 273.] . Ast conjecturam non facile admittet, qui considerarit vastationem, Normannorum ferocia per universas Gallias propagatam: unde fiebat, ut Sanctorum Reliquiæ aut occultarentur, aut ad aliam transferrentur regionem: quod et in Petragoricensi provincia factitatum insinuat textus, quo docemur, Froterium construxisse Castra munimina et refugia contra Normannos. Malo igitur alteri, quam affert, rationi subscribere: nempe templum Froterianum alio loco, aliquantulum dissito, reædificatum fuisse, dum antiquius seu Chronopianum aliquandiu perstiterit. Etenim Rudolfus de Cohalia seu Cohiaco, quem R. Audierna Radulfum de Scoraille nominat [Ibid. l. c.] , et qui ab anno 1000 ad 1013 Petragoricensem cathedram occupavit, legitur sepultus primum in monasterio Vetulo, ubi altare consecratum est iu honorem S. Thomæ martyris [Labbe, Nov. Bibl. mss., t. II, p. 738.] . Hunc Thomam Cantuariensem interpretor, anno 1170 passum: ac proin, si quidem altare erigeretur in monasterio Vetulo centum sexaginta annis post obitum Rodulfi, manifestum est, monasterium istud diu perstitisse. Quamvis Froterius novum monasterium condidisse dicatur, serius ultima manus ædi imposita fuit, quum anno primum 1047 ab Aimone Borbonio, archiepiscopo Bituricensi, ejus dedicatio celebrata fuerit [Gall. christ., t. II, col. 1459.] : anno dein 1077, ut habet Fragmentum Petragoricense apud Phil. Labbe [Nov. Bibl. mss., t. II, p. 738.] , Guinamandus monachus Casæ Dei sepulcrum S. Frontonis mirabiliter sculpsit. Stephanus Iterius Canonicus S. Frontonis et cellarius omnia necessaria huic operi ministravit.
[39] [Sancti reliquiæ a Petro de S. Asterio episcopo] Vix dein annis quinquaginta stetit ædes S. Frontonis, quando denuo conflagravit. Primo enim quadrante sæculi duodecimi, nempe sub pontificatu Gulielmi de Alba Rocha, qui Petragoricensem episcopatum ab anno 1104 ad 1123 rexit [Gall. christ. t. II, col. 1462.] , burgus S. Frontonis et monasterium cum suis ornamentis repentino incendio, peccatis promerentibus, conflagravit, atque signa in clocario igne soluta sunt. Erat tunc temporis monasterium ligneis tabulis coopertum [Labbe, t. II, p. 738.] . Atque occasione istius incendii censeo obnubilatam aliquandiu fuisse S. Frontonis memoriam. Quamvis enim non ita diu post instauratum utcumque fuerit monasterium, utpote in quo anno 1138 compositus fuit Guilielmus de Nauclar, Gulielmi de Alba Rocha successor [Gall. christ., t. II, col. 1465.] ; nihilominus serpere cœpit opinio de abacto tempore Normannorum et deperdito corpore S. Frontonis. Quapropter Petrus de S. Asterio, Petragoricensis episcopus, sancti sepulcrum visitavit, ut deinceps omnibus constaret, quid veri haberet vulgaris rumor. Instrumentum visitationis exhibemus [Dupuy, Estat de l'Egl. du Perig., t. II, p. 90.] : Petrus, Dei gratia Petrachoricensis episcopus, viris venerabilibus et discretis, abbatibus, prioribus, ecclesiarum rectoribus, clero ac populo universo Petrachoricensis diœcesis, ad quos præsentes litteræ pervenerint, salutem in Domino Jesu Christo. Cum de corpore beatissimi Frontonis, primi pontificis Petrochoricensis longis retro temporibus fuisset a pluribus dubitatum, utrum in ecclesia sua esset in sepulcro. quod tumba S. Frontonis vulgariter appellatur, quibusdam ex ignorantia, aliis ex malitia dicentibus, ipsum a Normannis fuisse ablatum: nos et capitulum et burgenses podii S. Frontonis, volentes de hoc habere certitudinem pleniorem, auditis primitus et plenius intellectis quorumdam proborum virorum revelationibus seu visionibus, ostensis a Domino ad honorem Sancti de hujusmodi veritate; pridie kalendas maii devote prædictum sepulcrum intrantes, assistentibus nobis infra sepulcrum multis fratribus Minoribus et Prædicatoribus, et multis canonicis S. Frontonis et duobus burgensibus; exterius autem circa sepulcrum exsistentibus et assistentibus aliis multis canonicis, presbyteris et clericis et consulibus villæ prædictæ et aliis multis burgensibus cum magnis luminaribus cereis; aperuimus cum magno labore tumulum lapideum, in quo per famam publicam et alias conjecturas dictum sacratissimum corpus requiescere, firmiter credebamus.
[40] [quia dicebantur periisse, recognoscuntur;] Et invenientes in prædicto tumulo magnam capsam ligneam, fortem et bene ferratam, ipsam aperuimus, reperientes in ea magnam aliam capsam plumbeam, in qua invenimus, sicut sperabamus, sanctissima ossa corporis integra, et per Dei gratiam incorrupta, et magna frusta capitis solida atque firma: et antequam de prædictis Reliquiis aliquid tangeremus, ambas capsas cum omnibus contentis in eis de prædicto tumulo extraximus, et ante oculos omnium prædictorum et plurium aliorum, de prædicta capsa plumbea, cum ingenti gaudio et devotione circumstantium, extraximus ossa singula, et universa reposuimus in quodam pulcherrimo novo instrumento ligneo, interius panno serico involuto. Quibus peractis et gratiarum actionibus Domino persolutis, prædictis omnibus videntibus, dictas Reliquias exposuimus in sepulcro et tumulo, de quibus extraxeramus, easdem servandas ibidem, quousque in capsa nobili responantur, quod erit in brevi, Deo concedente. Post istam autem translationem, hora tertia de consilio cleri et populi, festum translationis inchoavimus ad honorem Domini Jesu Christi, de beato Frontone Missarum solemnia solemniter celebrantes innumerabili populo, qui ad ecclesiam istam confluxerat. Finito sermone omnia supradicta fideliter exponendo, ostendentes eidem populo laminam plumbeam, in qua litteræ hujusmodi erant scriptæ: HIC JACET CORPUS BEATI FRONTONIS JESU CHRISTI DISCIPULI ET BEATI PETRI IN BAPTISMATE DILECTI FILII. Item ostendimus eidem populo aliam laminam cupream vel æream, litteras hujusmodi continentem: HIC JACET CORPUS BEATISSIMI FRONTONIS JESU CHRISTI DISCIPULI ET BEATI PETRI APOSTOLI IN BAPTISMATE FILII EX LICAONIA REGIONE ORTI, DE TRIBU JUDA, EX SIMONE ET FRONTONIA. OBIIT OCTAVO KALENDAS NOVEMBRIS, ANNO QUADRAGESIMO SECUNDO POST PASSIONEM DOMINI. Istæ duæ laminæ inventæ fuerunt a nobis in capsa plumbea cum sanctissimo corpore supradicto, et quasdam alias litteras invenimus in ipsa capsa plumbea inscriptas, multos versus ad laudem prædicti Sancti compositos continentes. Cum igitur totus clerus et populus dictæ diœcesis Petrachoricensis de tanto patrono, qui fidem catholicam primus in istis partibus prædicavit, et populum ad Christum convertit, gaudere debeat in immensum, universitatem vestram attente requirimus et rogamus, vobis in virtute sanctæ obedientiæ injungentes, quatenus festum prædictæ translationis in vigilia Philippi et Jacobi ad honorem Dei et beatissimi Frontonis perpetuis temporibus solemniter celebretis; nos enim omnibus, prædictum festum pie et cum devotione celebrantibus, quadraginta dies de injunctis sibi pœnitentiis misericorditer relaxamus. Datum sexto nonas Maii, anno Domini 1261.
[41] [et postea, annuente Eugenio Pp. IV,] Erat certe Petro de S. Asterio episcopo mens reponendi sacra ossa in capsa nobili, idque aiebat in brevi, Deo concedente, facturum se sperabat: nihilominus duo integra sæcula inter spem et rem elapsa sunt. Etenim anno 1441 canonici ecclesiæ S. Frontonis petitionem ad Eugenium IV direxerant, ut tandem exsequi illis liceret, quod tam diu in votis fuerat. Sicut, ait Pontifex [Dupuy, t. II, p. 138.] , ex serie petitionis, pro parte vestra nobis oblatæ, percepimus, licet bonæ memoriæ Petrus, Petrochoricensis episcopus, revolvens et pie considerans, quod Altissimus ipsius Sancti, qui in illis partibus patronus et christicolarum intercessor præcipuus habetur, plurima miracula operari dignatus est, prout in dies operatur, quodque ejusdem sancti corpus in loco minus decenti requiesceret; cupiensque summopere, ut corpus hujusmodi decentius et venerabilius conservaretur ac peramplius exaltaretur, quamdam argenteam satis pulchram et pretiosam thecam, ad hoc, quod corpus ipsius inibi collocaretur, ac de loco, ubi consistit, ad aliquem alium in præfata ecclesia locum pro illius veneratione magis convenientem atque congruum fieri procuraverit, et diem translationis sive exaltationis dicti sancti ultima die mensis aprilis singulis annis solemniter ibidem celebrare instituerit et ordinaverit; pro eo tamen quod dictus episcopus dudum, sicut Domino placuit, debitum naturæ persolvit, præmissa ad effectum nondum deducta fuerunt, nec perduci potuerunt. Quare pro parte vestra nobis fuit humiliter supplicatum, ut vobis corpus hujusmodi in theca prædicta reponendi et etiam tranferendi licentiam concedere de benignitate apostolica dignaremur.
[42] [in capsam pretiosiorem translata fueri;] Nos igitur institutionem et ordinationem hujusmodi aliorumque per eumdem episcopum circa venerationem et exaltationem ipsius corporis factam plurimum in Domino commendantes, ac cupientes, ut illud a Christi fidelibus congrue veneretur et decenter conservetur; ejusmodi quoque supplicationibus inclinati: vobis corpus prædictum juxta intentionem, institutionem et ordinationem episcopi in dicta theca reponendi, nec non de loco, in quo exsistit, ut præfertur, ad aliquem alium decentem et ad id congruentem in ipsa ecclesia locum, de quo melius videatur, transferendi: ac etiam caput dicti Sancti de corpore hujusmodi per aliquem catholicum antistitem separandi et in aliquo condecenti tabernaculo seu vase pretioso, nec non supra majus altare vel alibi, ubi in dicta ecclesia congruentius videbitur, ut populo melius et decentius ostendi possit, quotiescumque vobis videbitur, etiam reponendi licentiam auctoritate apostolica tenore præsentium largimur. Non obstantibus etc. Nulli ergo hominum etc. Datum Florentiæ anno Incarnationis Dominicæ MCCCCXLI, XVII kal. Januarii, pontificatus noctri anno undecimo. Sed post datam bullam hæsit denuo inceptum opus, ac primum sub episcopatu Eliæ de Bourdeilles, qui ab anno 1447 ad 1468 sedem Petragoricensem occupavit [Gall. Christ. Antiq. T. I, p. 783.] , scilicet post annos XXII seu anno Christi 1463 translatio et exaltatio ad effectum deducta fuit. Hic autem antistes, assistentibus episcopis Rivensi et Sarlatensi, Hugone et Bertrando de Rouffignac, translationem solemnem celebravit die, ut habet Joan. Dupuy, XXV aut XXVII maii anni 1463. Equidem putarim celebritatem locum habuisse magis XXVII quam XXV maii, Ascensione Domini incident illo anno in diem XXVI ejusdem; adeoque ejus vigilia, jejunio et supplicatione Rogationum impedita, minus apta solemnitati videtur. Suis porro sumptibus Elias episcopus magnificentissimam arcam, corpori S. Frontonis servando erectam, construxit, et caput seorsim in vase pretioso in medio choro collocavit, ac tandem brachium in ecclesiam cathedralem invexit [Dupuy. T. II p. 150 et Brev. Petrag. ad XXX april.] .
[43] [donec anno 1575 a Calvinistis fuere dispersæ;] Tandem elapso vix sæculo sacra ossa B. Frontonis maxima ex parte periere. Nam quum anno 1575, die VI augusti, Calvinistæ, regi rebelles, astu urbem Petragoricensem occupassent, sacra susdeque verterunt; ac præ cæteris in ædem Sancti nostri debacchati sunt; quum pretiosas lipsanothecas tum corporis tum capitis deprædati, sacra ossa in Dordoniam fluvium projecerunt. Deinceps etiam templo cathedrali undequaque labefactato, ecclesia S. Frontonis instar cathedralis, utroque capitulo in unum coalescente, haberi cœpit, et hactenus est sub titulo SS, Stephani et Frontonis [Ibid. p. 200 et seq.] . Hac occasione carmen, in libro capitulari servatum, compositum fuit, et est sequentis tenoris [Ibid. p. 205.] .
Vidimus hic quondam gemmis radiare sepulcrum
Frontoni sacrum, nec minus arte potens:
Nam lapidum strues variarum incisa ferarum
Monstra dabat, nec non tot simulacra virum.
Hoc tamen excisum est, scelus hoc templi ruina
Direptis opibus, pene sequuta fuit.
Urbs etiam vastata virum crudelibus ausis,
Quos agitat vetitæ religionis amor.
At veluti gens sacra Deo, Babylone relicta
Templa per Assyrios diruta restituit;
Sic nos reliquias templi veneramur, ut ante,
Tristius at solitas fundimus ore preces:
Quas, Pater, exaudi et populi miserere precantis,
Placatusque tuam protege, Christe, domum.
[44] [servato tamen osse cranii, cujus pars an. 1826 in æde cathedrali deposita fuit:] Non tamen omnia ossa S. Frontonis in vastatione Petragoricensi anni 1575 perierant. Nam in Actis capitularibus ejusdem Ecclesiæ ad diem XXIV Junii 1826 leguntur sequentia, quæ e gallico latina reddimus: Illustrissimus dominus episcopus Petragoricensis (Alexander de Lostanges ab anno 1823 ad 1835) notum fecit capitulo, penes se habere depositas pretiosas Reliquias sanctorum indubitatæ sinceritatis. Imprimis os S. Silani, primi discipuli S. Frontonis, a piis fidelibus furori impiorum, quando hujus sancti ecclesia parochialis destruebatur surreptum, ac dein comiti de S. Asterio, prætori loci de Antonne, servandum commissum, donec in manus illustrissimi Domini deponi potuerit. Dein os cranii S. Frontonis studiose asservatum in parochia Andrivaux, hodie parochiæ Cancellatæ unita. Cura R. D. Ségui, parochi Cancellatæ indicia collecta fuere, quibus constat de sinceritate istius lipsani: jussit itaque particulam dissecari, cathedrali ecclesiæ destinatam. Atque tali modo in antiqua ecclesia S. Frontonis erunt duæ capsæ, juxta altare maximum positæ, portiones pretiotissimas primorum apostolorum hujus provinciæ continentes, in quibus inscribentur litteris aureis, verba: Pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum ejus. Ps. CXV, 15 [Monum. de Ste Marie Madel. T. II col. 1647.] .
[45] [Similiter Nulliaci in diœc. Suessionensi] Præter Petragoricenses Reliquias, hactenus servantur aliqua ossa Sancti Nogeliaci, seu Nulliaci-Sancti-Frontonis (Neuilly-Saint-Front) in diœcesi Suessionensi, ubi S. Fronto prædicasse fertur. Et postmodum Joanna, regina Franciæ et Navarræ, uxor Caroli Pulchri, qui regnum Navarræ sibi retinere satagebat, fundat sacellum in honorem Sancti nostri. Fundationem probavit Clemens papa VI, anno pontificatus sui II. En bullam, cujus fragmenta exhibet R. D. Pergot, in Vita S. Frontonis [Vie de S. Front, p. 485.] . Clemens VI, servus servorum Dei, ad perpetuam rei memoriam. Immensæ devotionis integritas et reverentia filialis quam carissima in Christo filia nostra Joanna Franciæ et Navarræ regina illustris, ad nos et Romanam gerit Ecclesiam, promerentur ut petitionibus suis, quæ ex internæ devotionis fervore incrementum sumunt, favorabiliter annuamus. Exhibita siquidem nobis præfatæ reginæ petitio continebat, quod juxta villam Nulliaci-Sancti-Frontonis, Suessionensis diœcesis, videlicet in quodam deserto, quidam locus, qui Ad Lapides S. Frontonis nominabatur, et in quo sicut asseritur, idem S. primus Petragoricensis episcopus longo tempore moram traxit, et … super uno ex dictis lapidibus celebravit, et quod ibi est quædam Amphora quam Deus dicitur misisse cum vino de quo, ut dicitur, Sanctus celebravit ibidem … quod prædicta regina in eodem loco quamdam capellam, canonice fundatam, ad honorem ejusdem Sancti Frontonis dedicatam, de bonis propriis usque ad valorem triginta librarum Turonensium annui et perpetui redditus dotare proponit, ut idem Sanctus in iisdem partibus honoretur a fidelibus, et fervor in prædicto loco fidelium amplietur, et Domini cultus etiam augeatur. Datum Avenione anno pontif. II.
[46] [erigitur sacellum, in quo Reliquiæ] Ipse rev. editor fatetur. se edidisse solum fragmenta quædam bullæ [Ibid., p. 299.] : unde fieri potuit, ut non omnia ad amussim reddiderit. Sic in ipso initio papa non dixerit Clemens VI; non consuevere pontifices suo nomini numerum apponere: hodiernus pontifex Pius IX, simpliciter dicit: Pius episcopus, servus servorum Dei, quin numerus IX addatur. Porro in citata bulla dicitur, quod juxta villam Nulliacum est quidam locus, qui Ad Lapides S. Frontonis nominabatur: videlicet sunt tres lapides seu rupes siliceæ, in quorum prima, tabulæ instar fere plana, Sanctus sacrificasse dicitur: secundæ impositum est loculamentum elegans, statua sancti ornatum: tertia, aliquot centimetris excavata, quibusdam credulis videtur repræsentare ungulam equi, quem Sanctus conscendit, quando draconem, terras illas vastantem, interfecit [Ibid., p. 292 et seqq.] . Amphora etiam seu phiala, in quo vinum sacrificale, cœlitus missum, aliquando confracta fuit, ejus tamen fragmenta, una cum particula serica, vino portentoso olim madidata, hactenus asservantur. Juxta lapides est fons, qui S. Frontonis dicitur. Hæc omnia etiam hodie in veneratione habentur, et aqua fontis salutifera habetur infirmis [Ibid., p. 297 et seqq.] . Anno 1499 Petragoricas missæ fuerunt unciæ septem lapidis, sub quo sanctus pontifex divina mysteria, cum vino cœlitus misso celebrasse credebatur. Simul petebatur, si fieri posset, aliqua pars Reliquiarum, quas concesserunt canonici S. Frontonis: hæc autem omnia referuntur in Officio Translationis S. Frontonis, composito pro ecclesia Nulliacensi [Ibid., p. 490.] . Celebratur hæc translatio feria II post festum S. Joannis Baptistæ, duratque ad dominicam sequentem cum magna frequentia populi, concurrentis non solum ex vicinis, sed ex longinquis etiam villis [Ibid., p. 310.] , invocaturque præcipue ab iis, qui laborant ex pedibus [Ibid., p. 312.] .
[47] [hactenus servantur, ut constat] Reliquiæ Nulliacenses hactenus conservatæ fuerunt vel socordia impiorum vel piorum vigilantia. Anno 1857 novæ et decentiori thecæ inclusæ cura R. D. Couty, parochi Nulliacensis, recognitæ fuerunt jussu reverendissimi episcopi Suessionensis, ut liquet ex instrumento subscripto a vicario ejus generali, cujus tenorem damus ex libro R. D. Pergot [Ibid. p. 304 et 486.] . Paulus Armandus Anacletus Ignatius de Garsignies, miseratione divina et sanctæ sedis apostolicæ gratia episcopus Suessionensis et Laudunensis, provinciæ Remensis decanus et primus suffraganeus, universis et singulis præsentes litteras inspecturis, testamur quod nos, ad majorem Dei omnipotentis gloriam, Sancti Frontonis et omnium Sanctorum honorem, adhibito examine diligentissimo, et auditis testimoniis fide dignissimis, certiores facti sumus, os quoddam ex antiqua Theca extractum a domino Josepho-Prospero Couty, ecclesiæ Negoliacensis diœcesis nostræ parocho, quem ad hoc delegavimus, esse partem minorem unius digitorum Sancti Frontonis, Petragoricensis episcopi, ex ejusdem digiti majore parte quæ prius existebat, et particulam cujusdam panni serici, rubri coloris, e sudario quo beati pontificis corpus venerandum post mortem involutum fuerat, ad os idem recondendum fuisse resectam; has vero sacras Reliquias e civitate Petragoricensi secum detulerant Negoliacum, diœcesis Suessionensis oppidulum, anno 1499 tres honesti cives, inter quos aderat presbyter, a Dnis ecclesiæ rectoribus legati ad dictam urbem Petragoricensem; quas authenticas recognovimus; partem quidem venerabilis digiti recondidimus in theca minima, ovata, ex ære deaurato, adamantinis vacuis, quatuorque smaragdis cincta et ornata, reposuimusque, filis sericis rubri coloris alligatam, super quodam panno serico vetustissimo ejusdem coloris, qui hucusque involvebat membranam, os prædictum includentem; ipsimetque sacro ossi superponitur vitta serica ferens in chartula, fere corrosa tempore, hanc inscriptionem: “Reliques de saint Front.” Hæc vero minima theca clauditur et munitur in quatuor partibus sigillo minori nostro, vittis sericis viridi coloris impresso. Isti thecæ subjacet pulvinar sericum purpureum, quadratum, in anteriori parte inclinatum, majori thecæ, de qua infra, quatuor clavis cochleatis subtus infixam et tegens membranam supradictam ac præsentes testimoniales litteras charta cærulei coloris inclusas. Hæc vero minima theca et omnia adjuncta superius descripta includuntur in prædicta theca majori, nova et forma eleganti, etiam ex ære deaurato conflata, sex angulis totidemque vitris stabilibus, inæqualibus constanti planoque tecta ac parte tantum superiori aperta, quæ duplici operculo quatuor clavis firmiter clausa a partibus anteriori et posteriori, in vittis sericis rubri coloris obsignatur sigillo nostro minori ceræ ejusdem coloris impresso.
[48] [ex instrumento anno 1857 confecto;] Quoad partem sudarii sancti Frontonis, eam recondidivimus in numismate ex cristallo petroso, auro ærique inserto, octo lapidibus nitenti, cui crux eminet, et ornanti parvam Sancti Frontonis statuam, antiquissimam ac feliciter restauratam, quæ creditur donum reginæ Joannæ Ebroicensis, uxoris Caroli Valesii, fundatricis, anno 1343, Capellæ Sancti Frontonis, dictæ ab ericibus, quæ majori thecæ superponitur; simulque in supra dicto numismati, quod minori nostro sigillo obtegitur, inseruimus novem fragmenta vitreæ, quæ fortuito fracta est, ampullæ, in qua, secundum piam et venerabilem traditionem, in Bulla summi pontificis Clementis VI relatam, cœlitus a columba sancto pontifici allatum est vinum ad divina celebranda mysteria, ac etiam quatuor particulas panni serici rosei coloris, quæ dicuntur hoc vino fuisse refertæ. In quorum fidem præsentes expediri jussimus, cum facultate dictas reliquias venerationi fidelium exponendi. His præsentibus litteris nostro majori sigillo munitis subscripsit noster vicarius generalis, archidiaconus Suessionensis. Datum Negoliaci anno Domini 1857, die vero mensis Decembris sexta. Duplicata litterarum testimonialium recognitionis et translationis Reliquiarum Sancti Frontonis novæ thecæ insertarum. Negoliaci die 8 decembris 1857, immaculatæ conceptionis festo. Hurillon, vic. generalis. Atque hæc sunt, quæ de reliquiis S. Frontonis dicenda habuimus. Nam Niciæ in subalpinis servari ejus lipsana, verisimile, ut infra monstrabimus, non est.
[49] [litargia Petragoricensi de S. Frontone.] Ut cultus S. Frontonis latius explicetur, operæ pretium fuerit, hic subnectere liturgiam in Sancti festo abhibitam, quam Franciscus de la Beraudiere, Petragoricensis episcopus ab anno 1614 ad 1624 aut 1625 [Gall. Christ., t. II, col. 1486.] , celebrandam præscripsit [Pergot. Vie de S. Front, p. 434.] : Missa est de Apostolo, Epistola, Fratres jam non estis hospites, etc., Evangelium, Designavit Dominus alios septuaginta duos, etc. Post Graduale habetur Prosa seu Sequentia, quam hic adscribimus:
Petrus petra derivatur,
Petra Christus qua fundatur
Stabilis Ecclesia.
Petræ nomen ampliatur,
Cum per Petrum dilatatnr
Trinitatis gloria.
Petra primum piscatorem,
Romam mittit, ut errorem
Pellat et inania.
Petrum primum correctorem,
Roma tenet et pastorem,
Servet ut ovilia.
Petrus ad Petragorarum
Terram, gurgitem petrarum
Ex earum copia,
Fratrem mittit sibi carum,
Molliatur ut illarum
Gentium duritia.
Hic est Fronto, mordens mortem,
Fortror qui fugat fortem,
Mortis aufert spolia.
Nam Georgium consortem
Supra consuetam sortem
Trahit ad sublimia.
Cananeæ comparata
Per Frontonem fit sanata
Senatoris filia.
Visione duplicata,
Timet cutis vulnerata,
Congregat consilia.
Videns Squirius turbatur,
Fidem petit, fides datur,
Sordet idololatria.
Nomen mutat et mutatur,
In baptismo renovatur
Tota simul patria.
Mira res! dum celebratur
Missa, præsul soporatur
Hora lucis tertia:
Tarasconum properatur,
Christus illum comitatur,
Celebrant funebria.
Apud ipsos absens mansit,
Apud illos manens transit,
Manet in absentia.
Extra corpus præsul an sit,
Chirotheca cum remansit,
Dei scit scientia.
Tu nobiscum pastor mane,
Tuas oves sero, mane,
Protegat præsentia.
Esto tuæ dux urbanæ
Plebis, per te christianæ,
Præsul ac custodia. Amen. Alleluia.
[50] [Falso Nicieuses corpus S. Frontonis sibi rindicant.] Petrus Joffredus in sua Nicia Illustrata Part. I, tit. IV [Thesaur. Antiq. Ital. Part. V, Rom. IX, col. 89.] refert servari corpus S. Frontonis in ecclesia monasterii S. Pontii Niciæ Maritimæ seu ad Varum fluvium. Non tamen censet, licet fama vulgaris aliud ferat, esse corpus Petragoricensis, utpote quod anno 1261, ut diximus supra num. 37, repertum fuerit integrum, quatenus omnia ossa inventa fuerint. Unde quoque deducit Joan. Dupuy, in errore versari San-Pontianos affirmantes, penes se esse Sancti Petragoricensis episcopi corpus [T. II. p. 90.] . Quapropter laudatus Joffredus opinatur, esse magis corpus Frodonii, episcopi Niciensis [Thes. p. 89.] , qui circa initium sæculi XI floruit, et monasterium S. Pontii, adjuvantibus Mirone et Odila conjugibus, instauravit [Ibid. col. 155.] . Periit abbatia olim insignis circa finem sæculi XVIII [Casalis. Dizionn. de Sardegna Va Nizza p. 991.] : exstat tamen hactenus ecclesia, in qua Frontonis seu Frodonii corpus probabiliter conservatur. Ejus curam hodie gerunt PP. Oblati S. Mariæ, ut constat ex Kalendario liturgico anni 1846.
[51] [De moneta, S. Frontoni tributa.] Tandem antiquissimum, si sincerum esset,
cultus S. Frontonis monumentum præberet moneta
aurea, triens solidi aurei, in cujus parte
antica est caput margaritis redimitum cum inscriptione
VESONNO VIC, in aversa, cruce anchorata
insignita, legit auctor antiquitatum Vesonnensium
FRUNTO SILAS. Fuit nempe Silas discipulus
S. Frontonis et colitur Petragoricis IV jan. [Antiq. de Vesone T. II, p. 257. Cfr Act. SS. T. I, p. 79 et 1085.] .
Si hæc ita se haberent, moneta antiquissimum
certissimumque cultus indicium exhiberet; quoniam
jam sæculo secundo æræ vulgaris obsoleverant
antiqua urbium nomina, ut monstrat D.
Belley in Commentariis academiæ Francicæ Inscriptionum
et Bonarum litterarum [Mém. de l'Acad. des Inscr. et Belles Lettres. T. XIX, p. 507.] : enimvero
Gregorius Turonensis nuspiam de Vesona,
antiquo nomine, sed de Petragoricis loquitur. Verum
accuratius inspicienti monetam jam non
FRUNTO SILAS legere est, sed FRUNISISILUS, nomen
scilicet monetarii, quem sibi ignotum fatetur Le
Blanc [Traité de Monnoyes p. 58.] . Habetur et alterum exemplar similis
monetæ, in qua antica habet VESONNE VICO, postica
crucem, duobus gradibus innixam, cum inscriptione
FLANISILUS [Revue numismat. franc. année 1839, p. 200.] . Utrumque ligno incisum
exhibemus:
Vesonno vico interpretatur D. Lelewel locum
Besons, qui tribus chiliometris Argentolio distat,
in hodierna diœcesi Versaliensi [Numism. du moyen âge, t. I, p. 78.] . Erraverit
itaque Claudius Bouteroue, quando monetam civitati
Petragoricensi attribuit [Recherches curieuses sur les monn., p. 371.] . Quin et crux
anchorata ad monetas Galliæ septemtrionalis
mediæ pertinet, ac propterea vulgo crux parisina
appellatur [Lelewel, Numism. du moyen-âge, t. I, p. 32 et 56.] , neque in Aquitanicis monetis
reperitur. Argumentum itaque pro cultu
antiquissimo S. Frontonis omnino ruit: quod
eatenus profuisset, quatenus ostenderet, S. Frontonem
sæculo secundo, adeoque ante tempus, a
Gregorio Turonensi assignatum, in Galliis prædicasse.
VITA S. FRONTONIS, EPISCOPI PETRAGORICENSIS,
Ex ms. Ultrajectino S. Salvatoris, in bibliotheca regia sub num. 8931 transsumpta.
Fronto, episc. Petragoricensis in Galliis (S.)
BHL Number: 3185, 3184
a
AUCTORE ANONYMO.
CAPUT PRIMUM.
Sanctus, in Lycaonia natus, a B. Petro baptizatur; Christo adhæret;
in Gallias mittitur ad Petrocorios, quos prædicatione et miraculis ad
Christum convertit; per finitimas civitates Euangelium annuntiat.
[B. Fronto, a S. Petro baptizatus,] Beatus Fronto ex tribu Juda, patre Simone matre vero Frontonia genitus, ex finibus Lycaoniæ regionis b, generositate clarus, exstitit oriundus. Hic lingua facundus, moribus honestus, prædicante Domino nostro Jesu Christo Evangelium regni per Judæam, Galilæam et Syriam, venit ad ipsum petens, unda sacri baptismatis regenerari; quem Beatus Petrus, jubente Christo, baptizavit, secumque manere voluit, fuitque virgo electus a Domino et virgo permansit. Hic fuit unus de LXXII discipulis Christi, qui et cum cæteris sanctæ prædicationis ministerium suscepit: hic etiam cum aliis a Domino accepit potestatem mortuos suscitandi, infirmos curandi, leprosos mundandi, cæcos illuminandi, dæmones ejiciendi, et virtutes alias et signa in Christi nomine faciendi c. Interfuit etiam cum Apostolis cœnæ dominicæ, in qua panem in corpus suum et vinum in sanguinem sua potestate Christus convertit, suisque discipulis tradidit, et eorum pedes lavit d. Exinde post passionem Domini cum aliis discipulis vidit gloriam resurrectionis Christi in carne et potentiam ascensionis in cœlum, et in die sancto Pentecostes Spiritum Sanctum in linguis igneis cum cæteris accepit.
[2] [ab eodem in Gallias mittitur cum B. Georgio, quem a morte suscitat;] Anno autem dominicæ Incarnationis XXXV post assumptionem beatissimæ Dei Genitricis Mariæ Apostoli Christi ad prædicandum Evangelium per diversas provincias sunt digressi e. Beatus autem Petrus, postquam in partibus Orientis sacerdotalem cathedram quatuor annis tenuisset, Antiochiam ire disposuit: quem Beatus Fronto cum aliis multis concomitatus est. Peracto autem Antiochiæ septennio in prædicationis officio f, ordinatisque ibi episcopis, presbyteris et diaconibus, Beatus Petrus cum Frontone, Georgio et aliis discipulis suis Romam profectus est. Factum est autem Frontone illic commorante et prædicante, ut puellam, cujusdam senatoris filiam, per XIII annos continuos a dæmonibus vexatam, Fronto, fusis ad Deum precibus, in Christi nomine liberavit, dæmonibus clamantibus et dicentibus: O Jesu Nazarene! Quid tanta et talia nobis immisisti tormenta! Tanta est hominis istius virtus, quod ante conspectum illius assistere non possemus. Inter cætera etiam ejus miracula duos cæcos ibidem illuminavit, leprososque mundavit et alias infirmitates varias in Christi nomine curavit. Qua ex causa Beatus Petrus honoratius eum cœpit habere. Quumque Beatus Petrus plures de LXXII discipulis et aliis, quos ipse Petrus sibi assumpserat, per diversas provincias ad prædicandum verbum Dei destinaret, Frontonem ad Secundam Aquitaniam, scilicet Petragoricis, specialiter destinavit g. Qui benedictione apostolica roboratus, valedicens fratribus cum Sancto Georgio arripuit iter sibi injunctum. In quo itinere Sanctus Georgius migravit ad Dominum: at baculo S. Petri, per B. Frontonem allato, resuscitabatur, ut supra in legenda B. Georgii continetur h.
[3] [Petragoricas pervenit;] Ipsis ergo iter inceptum explentibus ad urbem Valentiam pervenerunt, cui civitati S. Georgius fuerat episcopus destinatus i. Eo autem ibi remanente, Sanctus Fronto cum Aniano, Frontasio aliisque suis discipulis Petragoricam civitatem, cui assignatus fuerat, adire cœpit. Quumque plura loca pertransisset verbum Dei prædicando, ad urbem pervenit Petragoricam. Quam civitatem ingressus, cœpit verbum Dei prædicare, cultumque deorum, in quibus dæmonia habitabant, cultoresque eorum destruens, in brevi multos gentiles ad Christum convertebat, et sacri baptismatis fonte abluebat. Factum est autem dum in theatro prædicaret, ut homo quidam, plenus dæmone, catenis ferreis ligatus, clamare cœpit, dicens: O Fronte, incendunt me orationes tuæ. Cui Beatus Fronto dixit: Obmutesce, immunde Spiritus, et exi ab eo. Statimque homo liberatus est, qui ante multos annos a dæmone vexabatur. Quod videns Maximilla, venerabilis matrona, procidens ad pedes Sancti, ut baptizaretur, postulavit. Baptizata ab eo, duxit eum in palatium suum et honorifice suscepit. Hæc habebat virum, nomine Cilpericum qui per XII annos morbo paralysi laborans, non poterat a lecto surgere. Tunc venerabilis matrona Maximilla deprecata est Sanctum Frontonem, ut, sicut alios curabat infirmos, sic virum suum a morbo paralysis sanare dignaretur. Veniensque Fronto, ubi jacebat Cilpericus, dixit ei: Pax tecum. Cui Cilpericus: Beneadvenisti. Dixit ei Fronto: Vis sanus esse? Cilpericus ait: Volo. Tunc Sanctus Fronto: Crede, inquit, in Dominum Jesum Christum. Cilpericus dixit: Si me salvum fecerit, ipse est Deus. Tunc Sanctus Fronto dixit: Credis, quod Dominus Jesus Christus potest te ab hac infirmitate liberare? Cui Cilpericus: Firmiter, inquit, credo. Tunc Sanctus Fronto, accepta aqua, baptizavit eum, et tenens manum ejus dixit: Dominus Jesus Christus, qui paralyticos sanavit, te ab hac infirmitate curare dignetur: et signo crucis facto, sanavit eum. Quod videntes filii ejus et omnis familia, numero ducenti, procidentes in terram coram eo, baptismum petierunt: qui indicto et peracto triduano jejunio, baptizavit eos.
[4] [variaque miracula operatus,] Quumque fama sanctitatis ejus per totam civitatem divulgaretur, comes civitatis ejusdem k, Aurelius nomine, ulceribus et doloribus plenus, Beatum Frontonem, ut ad se veniret, exoravit. Qui quum ad eum accederet, cæcum, sibi obvium ante januam aulæ, Christi nomine invocato, illuminavit. Quod comes audiens, festinus occurrit, genibus ejus provolvitur. Quem Sanctus Fronto catechizavit et ab ulceribus et doloribus liberavit. Qui in tanto fidei ardore excrevit, ut Beatum Frontonem et ejus successores super se et suos temporales dominos constitueret: et palatium Sancto viro tradidit, in quo ecclesiam, divino cultui aptam, exstrueret. Sanctus autem Fronto ecclesiam ibidem in honorem Salvatoris, Beatæ Mariæ Virginis et Sancti Joannis Baptistæ anno imperii Claudii tertio consecravit l. Post hæc filius cujusdam mulieris, quam antea B. Fronto a vexatione dæmonis liberavit, in puteum corruens et post quatuor horas exanimis extractus, ante pedes Sancti deponitur; quem suo tegens pallio, non cessavit orare, donec vivum puerum matri reddidit.
[5] [plurimos ad fidem Christi convertit,] In eadem civitate erat vir nobilis, fidei christianæ nondum subjectus, cujus filius unicus defunctus erat. Pater autem cucurrit ad beatum virum Dei dicens: O Fronto, redde mihi filium meum unicum et in Christum credam quem confiteris. Tunc B. Fronto jussit corpus pueri sibi deportari: et tenens manum pueri oravit: oratione autem completa, puer quasi de somno incolumis surrexit. Quod ejus parentes videntes, cum eo et tota familia numero CCC baptizati sunt. Post hæc Sancto Frontoni simile quasi accidit miraculum. Nam quum versus portam, quæ Romana nominatur, digrederetur, ut retraheret properantes ad sacriticandum Dianæ, efferebatur adolescens mortuus, cujusdam magnifici viri filius, qui Pascentius dicebatur, turba populi concomitante. Superveniens autem Fronto, manu silentio indicto, patri adolescentis dixit: Si Christum, quem prædico, verum Deum esse credideris, et baptizari te permiseris, de tua salute et filii tui resuscitatione gaudebis. Tunc Pascentius et universus populus adstans Sancti Frontonis genibus advolvuntur, cunctisque promittentibus, deorum suorum figmenta contemnere et fidem Christi suscipere, Beatus ergo Fronto, genibus in terram curvatis et manibus ad cœlum elevatis, ad Deum orabat. Oratione autem finita, adolescens quasi a somno surrexit, clara quoque voce dixit: Vere hucusque erravimus, quia dii, quos colimus, dæmonia sunt; vidi enim eos cum cultoribus suis tormenta sustinere. Tum septem millia hominum illa die sacri baptismatis fonte diluuntur.
[6] [ecclesiam vere Deo,] Vir autem Dei cum turmis, per eum ad fidem conversis, perrexit ad templum majus et Marti consecratum, et idola ibi erecta evertit, et locum illum mundavit, ibique ecclesiam in honore Protomartyris Stephani consecravit, et caput sedis suæ esse voluit, et septuaginta duos clericos ibi constituit, qui laudem Dei die noctuque decantarent m. Videns autem Fronto civitates circumvicinas, idolatriæ errori deditas, discipulos suos undique per vicos et castella destinavit, qui verbum Dei seminantes, aliqui palmam martyrii obtinuerunt, aliqui, pluribus conversis, ad magistrum læti redierunt. Quumque quadam die Beatus Fronto ad evertendum templum, quod erat Veneri dedicatum, properaret, paganorum multitudo eum maleficum acclamans, pro defensione deorum suorum ei restitit; sed Beatus Fronto interius templum ingressus, Christi nomine invocato, simulacrum enorme in pulverem redegit, ex quo draco immanissimus erupit, qui flatu suo sulfureo septem viros peremit, cæterosque cultores suos atroci caudæ urgere cœpit verbere. Tunc illi viri Dei auxilium petunt, qui, crucis signo opposito, draconi imperat, ut amplius nullum locum, nisi desertum petat. Quod videntes cæteri, promittunt, se in Deum credere, rogantes, ut illos, quos draco peremerat, a morte dignaretur suscitare; qui corpora defunctorum extra templum jussit deportari: ibi, oratione facta, velut a somno excitati surrexerunt.
[7] [destructo idolorum fano, ædificat:] Tunc Beatus Fronto, facta cruce, dixit: In nomine Domini Jesu Christi, quem Judæi crucifixerunt, corruat pars istius fani cum reliquis idolis, et reliqua pars stet in recordationem futuris generationibus. Qui statim corruit. Quo viso, illa die quatuor millia hominum baptizantur. Claudius, imperator Romanorum quintus, imperii sui anno quarto, postquam obtinuerat insulam Britannicam et alios adjecit imperio n, misit Squirum *, consanguineum suum, filium Amabili senatoris Romanorum, cum mirabili apparatu Aquitaniam, ut eam Romano imperio subjugaret. Venitque Squirus ad urbem Petragoricam, quæ est civitas prædictæ provinciæ et eam Romano subdidit imperio. Sacerdotes autem, indigne ferentes dilatationem nominis Christi, Beatum Frontonem apud Squirum præsidem unanimiter eum maleficum acclamantes. Audiens hoc præses Squirus, missis apparitoribus suis, jubet aspectibus præsentari. Venitque beatus Fronto cum Frontasio, Severino, Severiano atque Silano: quos præses ita alloquitur: Tu es Fronto, qui tuis vanis eloquiis de quodam Jesu, ante paucos annos a Judæis crucifixo, dicis et sic populum a cultura sanctissimorum deorum revocasti? Cui Fronto: Utique. Squirus dixit: Si hic Deus fuisset, nec mori potuisset, nec contumeliis affligi. Tunc Beatus Fronto cœpit divinitatis suæ potentiam exponere. Dixit ei Squirus: Persuadere non potes, ut deos sequar ignotos. Frontasius cum sociis suis dixit præsidi: Audi verba patris nostri, ut tormenta valeas evadere æterna.
[8] [persecutionem fugiens, Anicium venit.] Tunc præses iratus dixit satellitibus suis: Quamdiu vivent isti, qui nobis æterna tormenta promittunt? Quumque unus e satellitibus, elevato gladio, Beatum Frontonem ferire vellet, suspenso gladio in aere, cervix pontificis permansit illæsa. Tantaque super eum lux apparuit, ut præses cum satellitibus, relicto theatro, fugeret; satelles autem, qui pontificem ferire voluit, dentibus seipsum, donec spiritum emitteret, cœpit laniare. Beatus autem Fronto cum suis perrexit in locum, qui dicitur Podium, ubi ecclesiam in honore beatæ Mariæ construxit o. Audiens autem Squirus præses, turbas fidelium ad beatum Frontonem in prædicta ecclesia convenire, jussit eum duci in exilium. Hoc audito, turbata est omnis civitas contra Squirum præsidem, unanimiter volentes insurgere, quod Sanctus Fronto inhibuit, dicens: Dominus Jesus Christus, mittens nos per diversas regiones, ait nobis: Dum vos persecuti fuerint in una civitate, fugite in aliam. [Matth. X, 23.] Quumque omnes contristarentur, dicentes: Heu nobis, qui tantum patrem et pastorem amittimus: consolatus est eos dicens: Habetis Deum patrem super omnia et pastorem, in cujus manibus vos relinquo. In ipsa autem nocte apparuit ei Dominus dicens: Dulcissime frater, ne timeas ire in exilium, quia postquam multis hominibus nomen meum manifestaveris, cum gloria et honore revertens et persecutorem tuum mihi lucraberis. Facto mane, convocatis fidelibus, beatum Calepodium presbyterum ad regendam Ecclesiam eis reliquit; et benedictione data, assumptis paucis, versus septemtrionalem plagam iter suum direxit p.
ANNOTATA.
a In Commentario prævio num. 18 diximus, quæ nobis suasit ratio, ut hanc ederemus S. Frontonis Vitam, licet variis erroribus infectam: simulque duo nobis esse exemplaria, satis diversa, quorum altero alterum verbis abundantius est. Diximus prolixiore nos usuros ad supplendum quæ desunt; brevitatis causa signabimus exemplar prolixius siglo cod. B.
b De patria S. Frontonis egimus Comment. prævii num. 19.
c Inter septuaginta duos discipulos Christi,de quibus, tamquam a Domino designatis, agit S. Lucas X, 1, recensetur S. Fronto a biographo: abest ab Hippolyti Catalogo [Migne. Patrol. gr. t. X col. 954.] .Hæc Sancti qualitas ignorabatur a patribus Concilii Lemovicensis, anno 1031 celebrati, non prætermissuris id argumentum, ut Apostoli titulum Sancto vindicarent.
d Comment. prævii num. 21 monstravimus, solos duodecim Apostolos adfuisse cœnæ dominicæ, exclusos alios discipulos: hæc dicta sunt, ut apostolatus S. Frontoni confirmaretur.
e Dubia est chronotaxis; incertus est enim annus, quo B. Virgo Maria in cœlum assumpta fuit. Verbis Eusebii in chronico utitur Baroniusad an. 48, § IV, ut annum ab Incarnatione quadragesimum octavum assignet, quamvis fateatur diversas valde esse opiniones, quas enumerat. Cæterum verba Eusebii citata desiderantur in Chronico genuino Eusebii, ab Angelo Mai, S. R. E. cardinali novis curis edito [Script. Vet. nova collectio, t. VIII.] . Sunt tamen alii, a Baronio citati, qui dicunt, B. Mariam post annum elapsum a Passione Christi et totidem dies, quot intercurrunt ab eo tempore usque ad decimam quintam Augusti ex hac vita migrasse. Quæ sententia convenit cum anno XXXIV ab Incarnatione.
f Septennio S. Petrum Antiochiæ versatum, docet Baronius ad an. 39, § XIII, id constare dicit tam traditione quam scriptis. Hanc opinionem examinarunt nostri in Commentario prævio Actis S. Petri Apostoli a diem XXIX Junii [Act. SS., t. V Jun., p. 402.] .
g Qui primis Ecclesiæ sæculis a Romanis Pontificibus mittebantur episcopi ad universam gentem plerumque deputabantur, in qua dein secundum opportunitatem unam vel plures Ecclesias constituebant. Hoc modo S. Fronto ad Aquitaniam Secundam missus cum aliis, serius sedem episcopalem Petragoricis statuit, quin reliquam Aquitaniam negligeret, in qua, ut infra notatur, prædicationis officium Burdegalæ, Engolismæ, Santonis et alibi exercuit. Solebant Ecclesiarum fundatores sedem metropolitanam in ipsa metropoli civili constituere, sedes autem episcopales in urbibus primariis pagorum majorum; ut abunde monstrant Notitiæ provinciarum. Eodem modo mittebantur ad varias gentes primi episcopi, quo S. Paulus discipulum suum Titum reliquit Cretæ, ut constitueret per civitates presbyteros, sicut ipse Paulus disposuerat Tito: Tit. I, 5. Hic autem interpretes omnes sub voce presbyteros etiam episcopos intelligunt [Cfr A Lapide ad hunc locum.] . Sic quum medio sæc. XI inclinata per Normannos in Sicilia dominatione, Sarracenorum res catholica restituenda esset, misit illuc S. Leo Papa IX, Humbertum, Benedictinum monachum, prædicationis causa. Hunc, inquit S. Lanfrancus in libro de Corpore et Sanguine Domini contra Berengarium cap. 2 [Migne. Patrol., t. CL, col. 409.] , virum religiosum, scientia divinarum ac sæcularium litterarum apprime eruditum … de Lotharingia Sanctus Leo Romam traduxit, ad prædicandum Siculis verbum Dei archiepiscopum ordinavit, postea vero sancta Romana Ecclesia præsulem sibi cardinalem constituit. Et reipsa in concilio Romano, a Leone IX celebrato anno 1050, Humbertus subscribit his verbis: Huncbertus Siciliensis archiepiscopus [Mansi. supplem. Conc. Labbe, t. I, col. 1293.] ; quatenus ad universam Siciliam missus, rem ecclesiasticam instaurare debuit.
h De resurrectione S. Georgii egimus Comment. prævii num. 24.
i Valentiam perperam scriptum existimo; melius habet Cod. B urbem Vellaunorum; antiquo nomine Ruessio aut Ruessium appellatam, dein lapsu temporis Anicium et Podium (Le Puy) vocatam: quod aliquando Vetulæ nomen sortita fuerit, ut loquitur Cod. B, nuspiam reperi.
k Vitam scriptam diximus sæculo XI jam provecto: hinc mirari nemo debet agi de comite civitatis, qui sæculo I non cognoscebatur: idem judicium esto de Cilperico, nomine Teutonico, quod tunc vix reperire erat in Gallia occidentali, ubi Petragoricensis urbs jacet.
l Varii varium tempus adventus Petri Romam signarunt. Francisc. Pagius in Breviario historico censet S. Apostolum ante imperium Neronis, quod anno Christi 54 occœpit, Romam non venisse [T. I, p. 3.] : hanc opinionem, quasi ex Lactantio depromptam, refutat Joan. Antonius Bianchi Ordinis Minorum [Ap. Zaccaria. Raccolta di Dissertat. di Stor. eccles., t. III, p. 248.] . Altera est opinio Francisci Bianchini in editione Anastasii Bibliothecarii, ponentis adventum Romanum in anno Christi 40, seu quarto Caji Caligulæ Augusti [T. II. p. 17.] . Baronius et Tillemontius [Mém. pour servir à l'hist. ecclés., t. I, p. 162.] , tandem fulti auctoritate Eusebii in Chronico, statuunt annum II Claudii seu Christi 42 [Ann. 44, § XXV.] . Hæc ideo indicavimus, ut constet incertam esse chronotaxin ab auctore nostro indicatam: annus tertius Claudii Augusti concurrit fere cum anno Christi 43.
m Loca quædam deputata fuisse conventui fidelium primo jam sæculo, non est, quod dubitemus: dummodo absint consecrationes solemnes ecclesiarum, et clerici, qui more capituli canonicorum, diu noctuque laudes Deo decantarent. Hæc ad quietiora Ecclesiæ tempora pertinent.
n Ad annum Christi 44 referenda est victoria Britannica.
o Supra Annotato i varia nomina Urbis Aniciensis signavimus. Quæ de æde B. Mariæ dicuntur, cum moderamine accipiantur.
p Est scilicet Brantomum, quo primum exsul S. Fronto pervenit ad septemtrionalem plagam urbis Petragoricensis, ut inspicienti mappam topographicam manifestum est.
* cod. B. Sequirus
CAPUT II.
Varias civitates prædicationis causa obit; Sigibertum regulum
convertit; draconem in Dordoniam præcipitati; sancto fine in pace
quiescit.
[Sanctus Brantomum et Burdegalam adit;] Quumque loca aliquot pertransisset, Brantomum pervenit a, ibi paganas gentes convertit, atque idolum Mercurii in cinerem redegit, atque in eo loco ecclesiam in honore Salvatoris construxit. Quumque die quadam populis ibidem prædicaret, mulier quædam corpus exanime unici filii sui ante pedes Sancti detulit, prostrataque solo cum hominum multitudine Beatum Frontonem, ut sibi misereretur, suppliciter exoravit. Qui, facta oratione, tenens manum pueri, dixit: Surge, puer, in nomine Domini Jesu Christi Salvatoris. Qui statim surrexit, et cum matre baptismum suscepit. Inde egressus Engolesmam pervenit b, ubi duos dæmoniacos et unum paralyticum sanavit, et paucos ad fidem convertit. Deinde Sanctonas c pervenit, ubi verbum vitæ prædicans, multos ad fidem convertit, et quatuor dæmoniacos, ad eum perductos, sanavit. Qui quum aliquandiu ibi fuisset, versus urbem Burdegalam d, præ cæteris tunc insignem, iter suum direxit. Quumque staret super ripam Garonnæ, ut eos Deus trans flumen incolumes perduceret, oravit. Oratione facta, navis, quæ ex alia ripa tenebatur, sine humano regimine, recto itinere, ad eum pervenit, quam ingressi ad littus civitatis sine nautis pervenerunt.
[10] [ubi multos convertit;] Civitatem ergo ingressi, idola sic muta facta sunt, ut suis idolatris nulla, sicut consueverant, responsa darent. Templorum pontifices, hoc ægre ferentes et inter se murmurantes, tandem famam Sancti Frontonis cognoverunt, dæmonum etiam spiritus archiflamini revelavit, se eis responsa non posse dare, nisi Christi discipulus e civitate ejiceretur. Qui Sanctum Frontonem inquirentes, apud Sigebertum comitem eum e accusaverunt. Sigebertus iratus, missis satellitibus, injuriose tractatum extra civitatem ejecit. Quumque ante templum Priapi et Veneris transiret, elevata manu, dixit: Destruat te Filius Dei. Et facta oratione, pars templi corruit, et simulacra in favillam sunt redacta. Beatus autem Fronto extra civitatem commorabatur, et multos ad se venientes in fide instruens, ad fidem convertit, ibique signum crucis fixit, et ecclesiam construens in honorem Protomartyris Stephani consecravit. In ipsa autem nocte, qua Sigebertus comes Sanctum Frontonem extra urbem expelli jusserat, morbo paralysis est percussus. Adducta est quædam puella ante præsentiam Sancti Frontonis, dæmonio plena. Beatus autem Fronto dixit dæmoni: In nomine Domini Jesu Christi præcipio tibi, ut exeas. Et ecce cum ululatu magno spumans exivit, statimque puella sanata est.
[11] [Blavium castrum visitat;] Sanctus autem Fronto, data populis benedictione, cum discipulis suis ad Blavium castrum transfretavit f: ibique decem et octo viri, carcerali custodia detenti, quum ejus audierunt adventum, ut eis misereatur, ingenti clamore exorant. At ille, ut benignus erat, præfectum adivit: perfidus autem præfectus continue Sancti præconia spernit. Tunc sanctus Dei misericordiam cœpit invocare, statimque hi, qui in carcere tenebantur inclusi, catenis divinitus confractis, viri sancti conspectibus se obtulerunt. Quod audiens præfectus cum reliquo ejusdem castri populo pedibus Sancti provolvuntur, veniam exorantes. Quos, triduano jujunio indicto, baptizavit, idolaque destruens, ecclesiam in honorem Sancti Salvatoris construxit. Abhinc ad civitatem Sanctonas iter suum direxit. In quo itinere cæcum a nativitate signo crucis illuminavit. Veniensque ad prædictam civitatem a fidelibus honorifice est susceptus. Abhinc recedens, multasque urbes et castella, in quibus verbum Dei seminavit, pertransiens, terram Normannorum, quæ Neustria dicebatur, ingressus est g. Veniensque ad quemdam locum, qui Foresta de Passagio dicebatur h; ibique puer parvulus, ejusdem loci domini filius, grandi vexatus molestia, defunctus est. Quod quum viro Dei nuntiatum fuisset, corpus exanime in locum secretum sibi deferri jubet: cunctisque remotis, tamdiu in oratione se prostravit, donec puer a morte et ipse ab oratione pariter consurgerent. Ob cujus miraculi novitatem pater et mater cum cæteris ejusdem loci incolis fidei christianæ colla supponunt; Fronto autem ecclesiam in eodem loco construi fecit, et paganos ad se venientes ad Christum convertit.
[12] [Suessionibus draconem interficit;] Inde egrediens Suessiones pervenit; ubi plurimos ad fidem Christi signis et prodigiis convertit. Rogatus autem a fidelibus, ad quemdam locum Nogeliacum i accessit: eratque ibi draco miræ magnitudinis. Appropinquante autem Sancto, draco erecto capite obviam ei venit. Cui Sanctus dixit: Præcipio tibi, draco funeste, qui caput tuum erexisti, ut te mihi subdas. Statimque draco, emittens venenum, cum rugitu exspiravit, ibique ecclesiam Sanctus construi fecit. Quumque in die sancto Pentecostes indutus sacra veste ad altare pervenisset pro missarum celebratione, vinum in ampulla defuit: et quia vinum in eodem loco, nisi de remotis partibus afferretur, non poterat inveniri, Sanctus super altare cum lacrymis orare cœpit, et ecce columba, nive candidior, in rostro ampullam vino plenam attulit. Quod ut vidit Christi discipulus, gratias agens Deo, divinum, quod inceperat, officium consummavit. In eodem loco præfata ampulla adhuc hodie conservatur, cujus tamen materiæ fuerit, ab omnibus ignoratur. Dux quidam, Lotharingius nomine, habebat filiam unicam, quæ atrociter a dæmonio vexabatur. Dæmon autem conjuratus dixit: Non exibo, nisi advenerit Christi discipulus Fronto. Missisque nuntiis, ut ad Lotharingium veniret, suppliciter exoratum. Quumque advenisset, statim dæmon, ejus præsentiam ferre non valens, puellam sanam reliquit. Quo viso, dux et cuncti loci illius habitatores, relictis idolis, fonte baptismatis renati sunt.
[13] [Metis et Lemovicis miracula facit] Hoc audito, Clemens, Metensis episcopus k festinus ad Beatum Frontonem accessit, rogans, ut civitatem Metensem adiret. Cujus petitioni annuens, iter carpere cum Clemente cœpit: in quo itinere invenientes juvenem, a dracone valde læsum, omnibusque perterritis, Sanctus Fronto propius accessit, factaque oratione pro juvene ad Deum, serpens medius crepuit, et juvenis sanus evasit. Quumque civitatem ingrederetur, duos energumenos, eum sequentes, invocato Christi nomine, sanavit. Inde digressus, multas pertransiens civitates, prædicando et ad fidem Christi plurimos convertendo ad pagum pervenit Lemovicensem, in locum, qui dicitur Nogentius l. Quumque ibi varia signa fecisset, et multos ad fidem Christi convertisset, rogabant eum fideles, ut draconem fortissimum, qui ibi cum innumerabili multitudine serpentium habitabat, interficere dignaretur. Qui signo crucis se muniens, ad locum ubi draco habitabat, cum populo pervenit: signoque crucis opposito, dixit: In nomine Jesu Christi præcipio tibi, ut ab hac regione discedas, nullum hominem neque creaturam lædens. Ad hanc vocem egressus draco cum innumerosa multitudine serpentium, nusquam postea comparuit; quo facto, ecclesiam ibi construi fecit, et in eodem loco commoratus cum suis discipulis angelicam vitam duxit. Ipse autem tercentis vicibus in nocte et totidem in die exorando Deo genua solo, et oculos cœlo defixit.
[14] [in eremo constitutus, mirabiliter pascitur;] Interea, providente Deo, Squirum persecutorem Sancti Frontonis, superius commemoratum, in stratu suo quiescentem, Angelus Domini talibus allocutus est, dicens: Quid tibi epularis splendide, et carissimus meus Fronto in deserto fame deficit? Surge, festina eis mittere cibaria, alioquin furorem meum erga te excitabis. Mane autem facto, convocatis pluribus, pro habitatione Christi discipulorum in eremo conquisivit; sed nullum, qui se novisse diceret, invenit. Alia vero nocte a prædicto Angelo visitatus, gravi plagarum cæde percussus est. Ille vero mane amicos convocans, flens plagas ostendit, et quid faciendum esset, ab omnibus requisivit. Unus tandem, cæteris prudentior, divino forte spiritu tactus, ait: Audi, præses, sunt tibi cameli plurimi, jube eos onerari escarum largitate, et dimitte eos abire onustos sine ductore: si enim a Deo hæc visitatio est, ipse deducet eos ad famulos suos, et depositis oneribus, illæsos revocabit. Placuit autem hoc consilium præsidi, et oneratis septuaginta camelis, demisit eos sine ductore abire. Qui recto itinere ad Sanctum Frontonem pervenerunt. Videns autem Sanctus Fronto camelos venientes, per spiritum, quæ sunt, agnovit: atque lætus effectus, Deo gratias egit. Convocatisque discipulis dixit: Videtis, quia Deus per gratiam suam sine labore nostro misit nobis camelos onustos. Nequaquam autem licet nobis omnia cibaria retinere; sed mediam partem illi, qui ea nobis misit, remittamus. Divisis itaque cibariis, pabuloque camelis ministrato, ad propria dimissi sunt. Qui via, qua venerant, revertentes, quarta die post eorum emissionem ad præsidem redierunt m.
[15] [Sigebertus, diu reluctans,] Tunc præses et omnes, qui ei assistebant, cum magna admiratione Deum laudare cœperunt, dicentes: Magnus Deus christianorum, quem Fronto prædicat. In crastinum ergo Squirus præses, assumptis aliquibus domesticis, iter aggreditur, ab Angelo sibi revelatum. Veniens ad Beatum Frontonem, pedibus ejus provolutus, veniam postulavit, relictoque paganismi errore, baptismum instanter petiit sibi dari. Beatus autem Fronto eum præsidem cum suis catechizans, post triduanum jejunium baptizavit: et ut de sanguine justorum, qui per eum effusus fuerat, pœniteret, admonuit; nomenque præsidi Georgius imposuit. Post hæc Sanctus Fronto cum discipulis suis ad urbem Petragoricam regreditur. Quum autem tota urbs in occursum sui pastoris properaret, mulier quædam, habens puerum suum parvulum, in lebete ferreo positum super ignem, audiens strepitum occurrentium, quasi attonita, officium balneandi deseruit, oblitaque infantuli, cum cæteris obviam Sancto Frontoni occurrit. Interea ignis calefecit vas ferreum et aqua cœpit ebullire: porro mater, recordata pueri, Sancto Frontoni ipsum commendavit: pavida recurrit æstimans, ipsum ignis caloribus liquefactum. Ingressaque domum, vidit filium, in vase igne succenso ludentem illæsum. Tunc subito terrore concussa, plures convocavit, ut de re gesta secum pariter congauderent.
[16] [ipsis prodigiis, baptismum petit et accipit;] Erat in eadem civitate vir quidam, nomine Sigebertus, qui Sancto Frontoni plurimas injurias ingerebat: quumque prædicationibus ejus Sigebertus nullatenus acquiesceret, dixit ei Fronto: Vade ad urbem Engolismam, ubi moratur Ausonius episcopus n, et si ex ore ejus, quæ tibi prædico, vera non probaveris, mihi de cætero non crede. Sigebertus autem incredulus, sumpto secum proprio servo, ad urbem Engolismam devenit: Sanctum Ausonium orantem invenit. Quummque Ausonius causam Sigeberti adventus cognovisset, multa secum sanctæ prædicationis verbis perorare cœpit; sed a perversa mentis insania eum nullatenus flectere potuit. Tunc cœpit Sigebertus pagum Petragoricum repetere. Ambulante vero eo cum servo suo, ursus fortissimus obviam ei venit: quem quum Sigebertus cum rugitu terribili impetum contra eum facere vidisset, territus cœpit eum per Cruxifixum, quem Fronto prædicat, perjurare, ut eum nullatenus læderet, Qua adjuratione ursus perterritus, ad pedes ejus provolvitur. Quo viso, Sigebertus gratias Deo agens, ursum alloquitur, dicens: In nomine Jesu Christi, quem Fronto prædicat, te adjuro, ut mihi tractabilem præbeas. Ad hanc vocem ursus perstitit, et Sigebertus super dorsum ejus insedit, Beatique Frontonis præsentiæ se obtulit, et cum sua uxore baptismum recepit.
[17] [draconem regioni infestum, in Dordoniam præcipitat:] Erat quoddam fanum juxta fluvium Drone, quod Regula dicebatur o, quod quum Beatus Fronto voluisset evertere, multitudo gentilium ei restitit et cum injuria repulsus est. Tunc Sanctus, in oratione prostratus, post modicum a terra surrexit: statimque fragore tonitrui et terrore coruscationum magna pars fani et simulacra in nihilum sunt redacta. Quod videntes pagani pavefacti, in Christum crediderunt et reliqua pars Petragoricensis pagi Christum recepit. Templa demoliuntur et ecclesiæ undique construuntur; sicque crescebat multitudo fidelium per Sancti Frontonis prædicationem. Coluber quidam miræ magnitudinis super Droniam habitabat, qui homines et animalia devorare solebat. Convenerunt ergo homines ad Sanctum Frontonem, deprecantes, ut dictum colubrum ab ipsorum finibus expelleret: quorum petitioni annuens vir Dei, transito fluvio Dordoniæ sicco vestigio, ad locum, ubi habitabat coluber, pervenit: præcepitque ei in nomine Jesu Christi, ne ulterius, ubi esset humana habitatio, manere præsumeret, sed maris pelago se immergeret. Qui illico ad præceptum viri Dei, cunctis videntibus, in fluvium Dordoniæ præcipitans ad fluctus maris Oceani, unde evenerat, regressus est p. Quumque quadam vice in quodam loco amœno juxta fluvium Garonæ Beatus Fronto prædicaret, ecce juvenis, qui erat ultra aliam ripam, Sanctum Frontonem audire et videre desiderans, carens navigio, trans fluvium natare cœpit. Qui subito veloci cursu fluminis mergitur in profundum. Post triduum autem corpus ejus exanime est inventum, et Sancti Frontonis pedibus proponitur. Qui pietatis visceribus commotus, in terra prostratus, pro suscitatione juvenis orare cœpit. Oratione autem facta, a terra surrexit et apprehensa dextera defuncti, dixit: Surge in nomine Jesu Christi, quem Judæi crucifixerunt. Statimque juvenis surrexit et baptismum Christi petiit et accepit.
[18] [ad cœlestem patriam invitatus,] Quum quadam die Sanctus Fronto populis extra urbem Petragoricensem prædicaret, ostensum est ei, Sanctos Apostolos Petrum cruce, et Paulum ense eadem hora occubuisse. Qui ad se reversus, omnibus, qui aderant, quæ viderat revelavit, et ibidem in honorem Beati Petri Apostoli ecclesiam construi jussit. Hic est ille Fronto, qui beatam Martham cum Salvatore sepelivit, ut supra in Legenda sanctæ Marthæ plenius continetur q. Quumque quadam die dominica in Petragoricensi pago Missam celebraret, lux de cœlo super eum resplenduit, in qua apparuit ei Dominus Jesus Christus cum multitudine Angelorum, in miro odore, dicens: Veni, dulcissime frater, dominica die sequenti venies ad me in convivio fratrum tuorum. Et his dictis, Dominus Jesus cum luce ipsa receptus est in cœlo. Appropinquante autem die dominica, vultus ejus radiabat ut sol. Circa vero horam primam agens sacra mysteria, populo quasi innumerabili adunato, longum fecit de cultu Dei exhortatorium sermonem. Consecrato et consignato Aniano ejus successore r, oculis elevatis in cœlum, gratias agens Deo, oves, quas acquisierat, benedixit et Deo commendavit. Missa vero completa, orante populo, ante Beati Protomartyris Stephani prostratus est, luxque immensa super eum post dimidiam ferme horam resplenduit, quæ omnium mentes exterruit, et aspectus obtexit; et vox cum luce audita est, dicens: Veni dilectissime, veni dilectissime, veni coronaberis. Tunc Beatus Fronto gratias egit Deo, dicens: Tibi Domine Jesu Christe, corde et spiritu gratias ago cum Patre et Spiritu Sancto in sæcula sæculorum. Statimque populus respondit: Amen. Inter omnes orationes et lacrymas lætus et gaudens cœlo reddidit spiritum.
[19] [sancte obit.] Beatus autem Georgius, Vallavensis qui et Aniciensis episcopus s, dum Missarum solemnia celebraret, vidit Beatum Frontonem, inenarrabilibus ornamentis indutum, coronas habentem in capite cum tribus diaconis, rubeis dalmaticis indutis, et duobus clericis, cereos portantibus, cum multa Angelorum comitante caterva. Tunc Sanctus Georgius ait circumstantibus: Videtis gloriam, quam video? Qui nihil se vidisse, testati sunt. Et Sanctus Georgius dixit: Numquid hic vidistis patrem nostrum Frontonem? Cum tribus diaconis et pueris duobus, cereos portantibus, cum multitudine Angelorum advenit, nosque benedicens recessit. Unde certe scio, quia migravit ab hoc sæculo. Surgamus ergo et ad exsequias piissimi patris quantocius properemus. Hæc eo dicente, omnes admirati sunt: pariterque surgentes, ad exsequias sancti patris accedunt et in pondio in ecclesia beatissimæ Dei genitricis Mariæ, ut ipse præceperat, cum hymnis et laudibus sepelierunt. Quumque ad sepeliendum deferretur, cœlum a pluribus visum est aperiri; tantæque suavitatis odor emanavit, ut per triginta fere dies sequentes ab ingredientibus ecclesiam sentiretur. Obiit VIII Kal. Novembris quamvis * ejus festum hoc loco celebratur t, anno XLII post resurrectionem Domini nostri Jesu Christi, Vespasiani imperii anno secundo u. In die obitus sui tribus cæcis visum, quatuor claudis gressum, tribus mutis loquelam, pluribusque debilibus reddidit sanitatem: sex quoque possessos a dæmone suis meritis liberavit. Crescentibus autem miraculis, revelatum est Cronopio episcopo per visionem, quatenus aliam basilicam construi faceret, in qua corpus ejus sanctum transferret v. Episcopus autem referens hoc clero et populo, confestim cœperunt fodere fundamenta ecclesiæ, complentes eam cursim instanti opere: coadunatisque fidelium turbis pridie non. Octobris cum hymnis et canticis eum transtulerunt. Tunc virtus Dei merita Sancti Frontonis declaravit: nam septem contracti solidati sunt et quatuordecim ardentes, ipso igne exstincto, sanati. Conscripserunt autem sancti Frontonis Vitam et Gesta Anianus et Cronopius, ejus successores w, et etiam Sebaldus episcopus quam multa x. Ex quibus omnibus hæc breviter sunt excerpta ad laudem Domini nostri Jesu Christi. Amen.
ANNOTATA.
a Brantomum etiam Brantolmium ut scribitur cod. B oppidulum est in septemtrionali plaga urbis Petragoricensis ad Dronam fluvium; hodie quoque ad episcopatum Petragoricensem et ad partitionem seu præfecturam Dordoniæ spectat (Département de la Dordogne): erat olim ibidem insigne monasterium Ordinis S. Benedicti, cujus initia narrantur ab auctoribus Galliæ christianæ [T. II, col. 1490.] .
b Engolisma, a Græcis Latinisque nuspiam memorata, proprium episcopum habuit ab ipsis incunabilis Religionis in Gallia, si quidem primus ejus episcopus Ausonius a B. Martiale ordinatus traditur: metropoli Burdegalensi perpetuo accensita fuit [Ibid. col. 975.] . Hodierna diœcesis præfecturam Carantoni (Charente) complectitur.
c Santones, quorum urbs olim Mediolanum Santonum dicebatur, primum episcopum habuere S. Eutropium, cum primis Galliarum apostolis huc missum [Ibid. col. 1053.] . Ejus sacrum corpus anno 1843 die XIX Maii inventum, et accurate recognitum ab illustriss. D. Clemente Villecourt, tunc Ruppellensi episcopo, nunc Eminent. S. R. E. Cardinali, die XIV Octobris 1845 solemni ritu in cryptam ecclesiæ olim cathedralis Sanctonensis relatum fuit. De S. Eutropio loquitur Gregorius Tyronensis lib. I, de Glor. Mart. cap. 56 [Migne. Patrol., C. LXXI, col. 756.] .
d Diximus Comment. prævii num. 2 metropolim Burdegalensem participem fuisse laborum, quos S. Martialis ejusque socii in Aquitania Secunda exantlarunt. Episcoporum Burdegalensium Catalogum orditur Gallia christiana ab Orientali, qui sedit circa annum 314 [Gall. christ., t. II, col. 787.] . Sed veri minime simile est, metropolim insignem tanto tempore sine adjutorio episcopi proprii fuisse.
e Denuo occurrit nomen teutonicum et officium comitis civitatis Burdegalensis, quæ recentiorem quamdam lucubrationem indicant. Cod. B habet Seguibertum.
f Blavium Castrum, hodie Blaye, in hodierna, quemadmodum et antiqua diœcesi Burdegalensi. Habebat olim duo monasteria virorum, unum Ordinis S. Benedicti, alterum S. Augustini. Promontorium Santonum antiquitus vocabatur.
g Cod. B habet, S. Frontonem etiam Turonensemurbem adiisse: adeoque provinciam Lugdunensem Tertiam, cujus metropolis est, visitasse. Exstat hujus peregrinationis memoria in fundatione monasterii Frociacensis (Frossay), S. Frontoni tributa, ut testatur charta fundationis his verbis [Morice, Mém. pour servir à l'hist. de Brét., t. I, col. 392.] : Quod monasterium testantur antiqui a beato Frontonio, Petragoricensi episcopo, qui eumdem locum per multos dies heremita incoluit, reædificatum et priscis atque modernis temporibus pro signis, atque virtutibus in magna veneratione habitum. Quamvis autem tanta tribuatur monasterio antiquitas; nihilominus denuo fundatum, sub abbatia Rotonensi (Redon), legimus circa initium sæculi XII ab Urvodio clerico [Ibid. col. 503.] : quin et initio sæculi præcedentis Frociacum cœnobium constitutum testatur charta, qua Droaloius Catwalloni ejusque monachis Rotonensibus donat in eleemosyna sempiterna monasterium sanctæ Mariæ in plebe quæ vocatur Fruszai [Ibid. col. 391.] . Catwalonus autem monasterium Rotonense tenuit ab anno 1019 ad 1040 [Gall. christ. antiq., t. IV, p. 799.] . Ex his recte deducitur, Frociacense monasterium multiplices perpessum calamitates; quæ resarcitæ, instar fundationum habebantur.
h Locus, qui Foresta de Passagio dicitur, mihi omnino incognitus est, neque me juvit additamentum Cod. B juxta fluvium, cui Verona nomen est: sunt quidem hujus nominis varia flumina, sed nullum, quod sciam, terram Normanorum aut Neustriam attingit.
i Est forsan Nogeliacum, Neuilly-Saint-Front, etiamnum in diœcesi Suessionensi, in qua Sancti nostri memoria hac die cum festivitate SS. Crispini et Crispiniani, ut docet nos missale Suessionense, recolitur. Cod. B addit: qui locus Poronæ fluvio conterminus, milliaribus circiter duodecim Suessione distat. Locus iste chiliometris XXIV Suessione versus meridiem distat: adjacet quoque rivulo, in Urcum (Ourcq) influenti, cujus nomen in Atlante Cassiniano non notatur.
k Clementem fundasse Metensem Ecclesiam, eamque sedem primum occupasse, extra controversiamest. Videtur autem cum primis episcopis in Gallias missus: quod quidem ad diem, quo colitur, XXIII Novembris examinandum erit.
l Cod. B. addit aliqua: Cum primum in quodam Brivensis provinciæ loco, qui prope Dordonam fluvium situs, Nogentius dicitur, substitisset. Brivensis provincia est pagus aliquis minor civitatis Lemovicum, in qua tunc versabatur S. Fronto. Verum locus Nogentius in finibus Brivensibus nuspiam occurrit: tandem non videtur locus aliquis provinciæ Brivensis potuisse Dordoniæ adjacere; quum Briva (Brivela-Gaillarde) Curretia (la Corrèze) alluatur, in Dordoniam quidem fluens, sed in regione longe dissita, ut ad pagum minorem Brivensem pertinere non possit.
m Hæc ad verbum fere narrantur in Vita coæva S. Frontonis Nitriensis ad diem XIV Aprilis [Act. SS. t. II April., p. 202.] . Enimvero camelos LXX facilius in Ægypto quam in Galliis reperire erat.
n De S. Ausonio, primo Engolismensi episcopo, actum fuit a nostris a diem XXII Maii [Act. SS., t. V Maii, p. 131.] . Satis convenit, illum a S. Martiale missumEngolismam ad fundandam Ecclesiam: adeoque ejus ætas a missione S. Martialis pendet.
o Cod. B: Interea nuntiatum est ei, fanum esse juxta Doronam fluvium, nomine Rigia. Regula monasterium est, olim Vasatensis (Bazas), hodie Burdegalensis diœcesis (La Réolle), a S. Martiale, ut quidem volunt, fundatum; sed verius sub Ludovico Pio imperatore incepit [Gall. christ., t. II, col. 610.] . Ast monasterium Regula ad dexteram ripam Garumnæ sedet, nec ulla ex parte Drone fluvium attingit. Quod si cum Cod. B. Rigiam locum tenemus, hunc nuspiam invenimus. Drona fluvius (La Dronne) in Ellam influens, dein in Garumnam illabitur: ast in neutra parte fluminis ullum est nomen, cujus elementa litterarum sive Regulæ sive Rigiæ coaptare possint.
p Commentarii prævii num. 31 agimus de dracone, per S. Frontonem occiso.
q Commentarii prævii num. 27 ad trutinam revocavimus, quæ referuntur de S. Frontone, præsente sepulturæ S. Marthæ.
r De S. Aniano tractabitur ad diem, quo colitur, XV Novembris: consuli potest Joan. Dupuy [T. I, p. 88.] .
s Colitur S. Georgius, primus Aniciensium episcopus, die X Novembris, quo ejus Acta dabuntur.
t Textus luxatus videtur: vox quamvis indicat aliquid supplendum: nempe hoc loco, quo scribebat biographus, alia quadam die festivitatem S. Frontonis celebratam fuisse, quamvis VIII Kal. Novembris obierit. Nisi quis malit, supplere, quod in margine posuimus, quando: ita ut sensus sit, sanctum obiisse VIII Kal. Novembris, quando hoc loco celebratur.
u Annus Vespasiani secundus cum anno Christi LXX concurrit. Quin autem curiosius hoc loco scrutemur, quæ sit comparatio æræ vulgaris cum ætate Christi Domini, adeoque cum ejus Passione: constat, esse differentiamannorum aliquot inter utrumque, et Christi nativitatem sexennio æram vulgarem præcedere. Qui plura circa hanc quæstionem scire cupit, adeat Sanclementium in erudito opere de æræ vulgaris Emendatione [P. 491.] .
v De Chronopio II, fundatore ædis Frontonianæ, actum fuii Comment. prævii num. 35.
w De Aniano alibi locuti sumus. Chronopius, hujus nominis Primus, tertius fuit a S. Frontone Petragoricensis episcopus. Is, ut habet antiquum Breviarium Petragoricense, a Joanne Dupuy citatum [T. I, p. 90.] : Elpidii et Benedictæ filius, a morte suscitatus, Beati Frontonis discipulus, ac demum in episcopatu successor, cum numerosa familia ab eo baptizatus, multorum conversionis ad fidem causa exstitit.
x Sebaldus circa initium sæculi X sedit et gesta S. Frontonis collegisse scriptoque mandasse legitur [Gall. chr., t. II, col. 1456.] . Cod. B ipsi Sebaldo episcopo attribuit Vitam, quam edit, his verbis: Quum ego Sebaldus episcopus inter seriem divinarum Scripturarum commorarer, multaque mecum revolverem de vita sancti patris nostri Frontonis, Christi discipuli, edita a beatissimo Aniano, Cronopio et episcopis, ejusdem sancti viri successoribus, inveni plurima, sed nimium prolixa, quæ ut non traderentnr oblivioni, ego ardens valde in hoc negotio, quantum potui, abbreviavi, ad laudem et gloriam Domini nostri Jesu Christi, qui est honor et gloria in sæcula sæculorum. Malui Vitam qualem habemus, attribuere anonymo propter rationum momenta, allata num. 18 Commentarii prævii. Sebaldi opus scriptum dicitur, anno gratiæ nongentesimo quarto, indictione septima, principatus Guillelmi, comitis urbis Petragoricæ et Agenni decimo quarto [Ibid. l. c.] . Minus accurate expressus est annus principatus Guillelmi comitis, quippe qui regnare cœperit anno 886: adeoque, currente vulgari anno 904, annus principatus erat decimus octavus [L'art de vérifier les dates, t. II, p. 375.]
* quando?
DE S. MINIATE MARTYRE, FLORENTIÆ IN TUSCIA.
ANNO CCL.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Minias, mart. Florentiæ in Thuscia (S.)
AUCTORE B. B.
§ I. Acta S. Miniatis non satis fida; eorumdem compendium ex Joanne Lamio. Passus S. Martyr est sub Decio et probabilius sine sociis.
[Acta.] S. Miniatis, quem hodie celebritate maxima colunt Florentini, Acta edidit Surius, hoc præfixo titulo: Martyrium S. Miniatis, militis et martyris Florentini, ab incerto quidem auctore, sed erudite, mutato prioris historiæ, quæ in vetustis mss. libris exstat, stylo conscriptum. Eadem, sed pro more suo contracta, habet Petrus de Natalibus, lib. IX, c. CVIII. Inter mss. nostra hagiographica unum alterumque invenitur apographum Passionis S. Miniatis, quam infra dabimus ex ms. S. Maximini Trevirensis, collato cum ms. Metensi, ut notavit unus ex decessoribus nostris. Binas simimiles Passiones in lucem dedit Joannes Lamius ex mss. codd. Bibliothecæ Laurentianæ [Memorabilia ecclesiæ Florentinæ, tom. III, p. XLI. Florentiæ 1758.] . Habemus præterea Notitias de S. Miniate martyre, Florentia missas a Francisco Cionaccio, ut liquet ex sequentibus verbis, fasciculo junctis: Clarissimis viris theologis sacerdotibus Soc. Jesu, adm. R. P. Danieli Papebrochio ac cæteris ejus adjutoribus Franciscus Cionaccius humilis sacerdos Florentinus S. P. D.; atque quamdam racemationem ex tenuitate suorum studiorum libenter transmittit pinguissimæ eorum sacræ vindemiæ incomparabilis operis de Actis Sanctorum. Florentiæ die secunda mensis Junii currentis anni 1693. Multa Cionaccius operose diligenterque congessit, quorum frequens nobis per decursum hujus commentarii usus erit. Acta Tillemontius [Mémoires, tom. III, p. 331.] , non sine quodam stomacho, rejicit, quia recentiora; quia perpetuis contexta prodigiis, quia exordiuntur supino errore chronologico: cum passos SS. Laurentium et Sixtum asserant sub Decio; quod utique falsum aperte est [Conf. Act. SS., die X Augusti.] . Tillemontio consentit Joannes Lamius in opere de Memorabilibus ecclesiæ Florentinæ, ut plenius dicemus numero tertio. Nec multo majoris fecit Acta Baronius, qui ad annum 254, n. 29, inter martyres in Tuscia sub Decio coronatos recenset S. Miniatem Florentiæ, addens præterea nihil. Prætermittitur quoque a Moronio, nisi quod incidenter pauca quædam traduntur, paragrapho de oppido S. Miniatis, in agro Florentino. Nec ego Actorum fidem tueri velim. Nihilominus cum non adeo recentia sint, nec admodum dissimilia ab aliis, quæ sparsim in opere nostro leguntur, et a scriptoribus Florentinis haud raro memorentur, ac denique non sint valde prolixa, et insuper Acta etiam minoris auctoritatis apud nos quærantur et a viris eruditis a nobis exspectentur: visum est illa commentario prævio subnectere, ut statuat ipse lector quanti valeant. In Annotatis in specie nonnulla expendemus.
[2] [probabiliter conscripta sæc. X.;] Quo sæculo conscripta sint Acta, nemo facile dixerit. De Miniate, inquit Sollerius in Observatione ad diem XXV Octobris [Martyrologium Usuardi.] , nihil apud vetustiores uspiam reperio, nec satis conjicere possum, unde eum Usuardus acceperit; neque enim Acta a Surio vulgata vidisse existimandus est, qui tam jejune de eo loquitur. Cum aliunde scimus Usuardum Martyrologium suum edidisse, ut opinatur Sollerius, circiter annum 875 et 877; imo citius, anno scilicet 859 vel 860 et iterum inter annum 869 et 877, ut dictum a nobis fuit alibi [Tom. VIII Octobris, p. 85 et seqq.] ; sæculo nono posteriora sint oportet Acta illius S. martyris. Laudatus supra Cionaccius ex libello ms., quo documenta continentur spectantia ad ecclesiam S. Miniatis de Monte, refert, hanc una cum monasterio fundatam ab episcopo Florentino, Ildebrando, cujus viri prima occurrit mentio circa initium sæculi XI, anno scilicet 1008. Apud Ughellum [Italia Sacra, tom. III, col. 47 et seq.] recitatur scriptura antiqua, seu diploma, quo probatur Hildebrandus collabentem S. Miniatis martyris basilicam restaurasse, cœnobiumque construxisse. Diploma datum est anno Incarnationis tertio decimo post mille. Indictione undecima. Addit Cionaccius ab Hildebrando primum monasterii abbatem constitutum Drogonem, qui legitur reconcinnasse Vitam S. Miniatis; atque hanc esse existimat Cionaccius, quæ a Surio typis data fuit, ac proinde sæculo XI jam adulto adscribendam. Ast cum, ut infra latius reddam, Sigebertus Gemblacensis plane edicat in Deoderico, hunc Passionem S. Miniatis Metas circa annum 970 attulisse, et præterea moneant decessores nostri se ex urbe illa Acta, quæ cum Trevirensi ms. contulerunt, accepisse; probabile fit sæculo præfato antiquiora esse, atque scripta saltem circa medium sæculum X.
[3] [et horum compendium, a Lamio] Diximus Joannem Lamium, diligentem rerum ecclesiæ Florentinæ indagatorem, eodem fere, quo Tillemontius, loco habere Acta S. Miniatis. Quapropter ejus verba hic adscribo: Cum, inquit [Memorabilia ecclesiæ Florentinæ, tom. I, p. 589.] , luculentissime pateat, martyrem Mineatem vere olim exstitisse, sed ejus martyrium quali certamine consummatum fuerit nos lateat: nam ejus Actis insinceris et apocryphis fides adhiberi ab homine cordato non potest; tentare nunc juvat, an ea defæcare et fabellis, quibus scatent, purgare et ad verisimilem historiam redigere, mihi res ecclesiæ Florentinæ illustrare adgresso fortunate liceat. Dein sequens subjicit compendium: Quum Decius imperator crudelem persequutionem in christianos excitasset, B. Mineas juvenis florentinus genere clarus, christianam legem in patria, non secus ac alii plures, profitebatur, ejusque religio et pietas ipsis gentilibus innotuerat. Quadam autem die ad suburbana civitatis proficiscenti ministri præsidis in silva, quæ dicitur Elisboth, occurrunt, eumque capiunt ac detinent, inquirentes ejus religionem et nomen. Quum vero didicissent quod christianus esset et Mineas vocaretur, præsentaverunt eum præsidi. Cui præses ait: Tu es Mineas, sectator cujusdam religionis christianæ, ineptæ et vanæ, qui conturbas, vana docendo, totam provinciam? Cui Mineas respondit: Ego sum servus Christi. Tu vero, nisi a deorum cultura recesseris, perpetuum incendium sustinebis. Tunc præses dixit: Crede diis nostris. Beatus Mineas respondit: Ego credo in Deum vivum, qui fecit cœlum et terram, et mare et omnia quæ in eis sunt. Tunc iratus præses jussit eum in equuleo suspendi et torqueri, dicens ei: Si fortior me est Deus tuus, liberet te de manibus meis. Sanctus Mineas ait: Non me deseret Deus meus Jesus Christus, qui facit mirabilia. Præses autem ira magis succensus jussit sudes acutas mitti sub ungulis ejus, et omnes digitos ejus pertundi; et ait beatus Mineas: Ista sunt opera patris tui diaboli, quæ tu facis. Audiens autem hæc præses, jussit ministris, ut eum ad terram subspenderent et saxum ingens ad pedes ejus ligarent. Quod quum factum est, sanctus Mineas levavit oculos suos ad cœlum cum fiducia dicens: Domine Deus meus exaudi precem meam. Mox jussit præses ministris, ut ferro acuto aures ejus perforarent; quod et factum est. Quod autem beatus Mineas omnia tormenta patienter et alacriter substineret et nec in minimo superari posset, jussit præses ad templum Martis adduci et adferri aurum et argentum et gemmas, vestesque pretiosas et in conspectu ejus poni, quo sacrificare vellet, et animum ejus, quem non potuerat per ejus inania tormenta a Christi fide revocare, saltem per oblectamenta sæculi posset ad deorum suorum culturam allicere, eo quod ipsum antiqua amicitia plurimum dilexisset. Quæ omnia quum vidisset beatus Mineas, velut stercora reputata sunt ab eo, et immolare recusavit. Cumque hoc vidisset præses, ait: Mineatem rebellem deorum nostrorum jubeo capitalem subire sententiam; statimque ministri accipientes eum duxerunt in montem, qui dicitur Florentinus. Et cum pervenissent ad locum, unus ministrorum evaginato gladio amputavit caput ejus. Passus est autem VIII Kal. Novembris, regnante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor et gloria in sæcula sæculorum. Amen.
[4] [ex mss. com positum.] Cæterum accurate indicat Lamius fontes ex quibus Passionem S. Miniatis hausit, Ad hæc, ait [Pag. 589, a.] , conflanda usi sumus duobus Passionariis Plut. XX, nn. 1 et 2 aliisque, Lectionario Laurentiano, eodem Pluteo n. 5; Vitis Sanctorum a Blasio scriptis in codice itidem Laurentiano n. 6 eodem Pluteo, Martyrologio Georgii Antonii Vespuccii in codice Laurentiano n. 30 Plut. XXI; Vita Italica B. Mineatis Riccardiana, Plut. O,ord. IV n. 35; Actis a Laurentio Surio interpolatis atque editis; Chronico Joannis Villanii, lib. I, cap. LVII; duobus Passionariis et duobus Lectionariis archivi S. Mariæ Floridæ; Lectionibus Stroctianis ab Orlendio editis et a nobis supra iterum publici juris factis; Passionariis bibliothecæ sanctæ Crucis, Chronico D. Antonini, archiepiscopi Florentini, compendio Vitæ B. Mineatis a Petro de Natalibus scripto, Vitis a Silvanio Ractio (Razi) et Jos. Maria Brocchio scriptis. Speciali mentione dignus est scriptor ultimo hic loco a Lamio laudatus, nempe Josephus Mar. Brocchius, qui ex professo tractavit idiomate Italico de Sanctis et Beatis Florentinis [Vite de sancti et beati Fiorentini. Florentiæ, 1742.] . Opus tribus constat voluminibus in-4°, estque etiam Florentiæ rarissimum aut certe exquisitissimum. Ejus exemplar nacti nuperrime sumus ex munificentia PP. Servorum B. M. V. Florentinorum. Vita S. Miniatis reperitur initio tomi I [Pag. 17 – 30.] . Ex quibus efficitur quam multa apud Florentinos de S. Martyre suo delitescant monumenta, quam multa sint congesta scripta; sed an magis fide digna, quam ipsa acta nostra, quæ Lamius insincera et apocrypha habet?
[5] [Passus est sub Decio,] Passum S. Miniatem sub Decio imperatore, extra controversiam videtur. De anno certant. Teste Lamio [Pag. 592, b.] , Vita Italica Riccardiana, scripta ut videtur sæculo XV, adfirmat B. Mineatem passum esse anno æræ vulgaris CCL; et recte ac probabiliter quidem … fallitur Villanius qui ad annum CCLII eam (decollationem) differt; Georgius Antonius Vespuccius etiam errat in suo Martyrologio, quod in codice 30 Laurentiano Pluteo XXI exstat, dum eam an. CCIIL consignat. En ejus verba. “VIII Kal. Novembris. Civitate Florentia, passio S. Miniatis et Sociorum ejus, qui passi sunt sub Decio imperatore anno Domini CCXLVIII.” Baronius in Annalibus meminit S. Miniatis sub anno 254; Castellanus passum notat anno 251. Quæ quidem discrepantia ex annis, quibus Decius imperium tenuit, quos alii alios dixerunt. Quo de argumento audiendus Petavius [Doctrina temporum tom. II, p. 187.] : Philippis (patri et filio) annos quinque Victor, Eutropius et Onufrius attribuunt; septem Eusebius in Historia et in Chronico, Epiphanius, Orosius, Cassiodorus et Baronius. Priores mortuos esse Philippos volunt Coss. Æmiliano et Aquilino, qui est annus Christi CCXLX; posteriores Deciis duobus coss. qui est annus Christi CCLI. Rursus Decio biennium Eutropius et Victor imputant; hic tamen in Epitome menses XXX numerat. Cassiodorus annos II, menses IV; Eusebius et Epiphanius annum I, menses II… Sane tam horum quam insequentium imperatorum tempora partim scriptorum inopia et ἀνιστορησίᾳ, partim consulatuum perturbatione obscurissima remanserunt… Nos ambobus Philippis non plures annos quinque solidis cum mensibus aliquot assignandos credimus: nam Tribunitiam potestatem VI cum consulatu III Philippo patri numi veteres addicunt (idem habet Eckhel [Doctrina Numorum, tom. VII, pag. 327.] quod et confirmari probat ex numis Alexandrinis); ut appareat cœpto jam anno imperii sexto Coss. Æmiliano et Aquilino, periisse Philippos, anno Christi CCLXL. Denique Petavius paulo inferius de Decio: Cui quidem annos duos cum mensibus aliquot imputamus nempe VI, ut auctor est Aurelius Victor. Etenim anno Christi CCXLX Æmiliano et Aquilino Coss. imperare cœpit, pervenitque saltem ad extremum annum Christi CCLI, quem ipse consulatu III cum Etrusco filio notavit. Nam Trebellius Pollio in Valerianis senatum Decii imperatoris auctoritate coactum refert duobus Deciis Coss. VI Kalend. Novembris, in quo Valerianus absens censor factus est; idque ordinis amplissimi decretum ratum jussit esse Decius. Quare sub illius anni finem Decii ambo perierunt. Unde etiam Pagius (quod jam animadverterat ante eum Norisius) in annum Baronii 251 [Annal., tom. II, pag. 570.] : Quia Baronius annos septem Philippo seniori, qui sextum tantum inchoavit, attribuit, ejus chronologia per decennium et amplius prorsus corrupta. Fisus nempe Baronius est laudatis supra a Petavio scriptoribus, quorum sententiam confirmatam censuit ex vetere quod exstat Veronæ monumento, his verbis conscripto [Ibid., p. 577.] :
ANNO CHRISTI CCLIII IMP. DIVUS PHILIPPUS SENIOR VERONÆ ET ROMÆ JUNIOR A SATELLITIBUS INTERFICIUNTUR.
At enim, ut habet iterum Petavius ubi supra, adulterina et nugatoria est epigraphe, quam merito neglexit Onufrius [Conf. ipsum Onuphrium Panvinium Fastorum lib. V. Comm. in lib. II, pag. 260 et seq. Heidelbergæ 1588.] . Neque enim annorum Christi putatio ita vetus est, quam demum post Dionysium passim usurpatam constat, nempe ab ipso Dionysio Exiguo sæc. VI, et in Galliis sæc. VII [Art de vérifier les dates, pag. III.] . Denique sic Petavius ordinat annos Decii [Tom. II, pag. 297 et seq.] : 249, cœpto jam imperii sexto, Philippus senior Veronæ, junior Romæ a militibus occisi sunt. Successit Decius… Anno 250 Decius septimam in christianos persecutionem commovet… Fabianus papa in ea persecutione martyrium obiit, Januarii XX, cum sedisset annos XV… Anno 251. Exitu hujus anni ambo Decii perierunt. Et paulo distinctius Benedictini [Art. de vérifier etc., pag. 344.] : Decius Philippo successit medio Octobri an. 249; periit exeunte Novembri an. 251. Quibus vix non ad amussim subscribit Eckhel [Doctrina Numorum, tom. VII, pag. 342 et seq.] : an. 249 Decius, victo Philippo, Angustus agnoscitur, saltem inchoato jam autumno; … anno 251 in prælio adversus Gothos apud Abricium Thraciæ … palude haustus obit … factum istud post mensem Octobrem. Tillemontius quoque initium Deciani imperii figit circa medium vel circa finem an. 249, finem vero paulo post 27 Octobris an. 251 [Mémoires, tom. IV. Ad calcem in Chronologia.] .
[6] [anno probabilius 250;] Atque ut ad S. Miniatem redeamus, non videtur passus anno 249, tum quod circa hujus mensem Octobrem longe probabilius est Decium capessivisse imperium nec proinde tempus fuisse, quo impia ejus in Christi sequaces molimina facile ad effectum perducerentur; tum quia neminem sub hac persecutionc martyrio coronatum novimus ante S. Fabianum papam, qui die XX Januarii 250 mortem pro Christo obiit; nec etiam anno 251, quo jam deferbuerat persecutionis ardor; pronum præterea est præsumere illam primo suo impetu per Italiam vicinasque Urbis regiones grassatam, quod etiam insinuant scriptores ecclesiastici, cum omnes fere martyres, nomine suo notos, anno intermedio scilicet 250, adscribant, quapropter et hoc agonem S. Miniatis ponendum censemus. Nec illud prætermittendum S. Martyris natalem tum in Actis tum alibi celebrari VIII Kal. Nov. id est XXV Octobris; quod si revera is in hunc diem inciderit, novum sententiæ nostræ accedit pondus. Certum namque videtur isto tantum mense Decium purpura donatum, quam primis omnino diebus sanguine eum fœdasse, nec id Romæ sed in urbe dissita, non apparet; nec similiter extremis regiminis et vitæ diebus, quibus in Thracia contra Gothos agebat,
[7] [an cum sociis incertum.] Nonnulli asserunt alios cum S. Miniate passos, et hæc credulitas, ut loquitur Lamius, sæculo IX jam obtinebat. Qua de re audire juvat Orlendium [Orbis sacer et profanus, parte secunda p. 1142.] : Plures alios Martyres cum in eadem qua sanctus Minias, tum in aliis persecutionibus Florentiæ pro Christi nomine passos esse ad locum, ubi nunc ecclesia sanctæ Candidæ ad crucem, vulgo al Gorgo, dictam, fateor cum Joanne Villanio lib. I cap. 57. Quoniam vero latent eorum nomina, ferunt quondam Martyres Candidatos fuisse dictos, indeque nomen loco impositum Santa Candida al Gorgo, ubi olim templum celebre SS. Martyrum. Hos autem seorsim a S. Miniate ac diverso tempore agonem suum ibi complevisse, colligimus ex vetustissimis Actis præfati martyris Miniatis, quæ exstant in perantiquo codice Vallis Umbrosæ, in quibus legimus: “sed et alios martyres ad Gurgi locum passos fuisse credimus.” Pervetus quoque Martyrologium bibliothecæ Medico-Laurentianæ memorat Sanctos Turbolum, Valentem aliosque nonnullos eadem die cum S. Miniate aut paulo post, eo loco Martyrii palmam adeptos. Immo Amici, eruditi ac fide digni, testimonio proditum est, in breviario sancti Joannis Gualberti, die 25 octobris hæc verba extare: “Sancti Miniatis cum sociis suis.” Id etiam constat auctoritate vetustissimi codicis membranacei in celeberrima bibliotheca nobilissimi viri Caroli Thomæ Strozzæ, patricii florentini num. 746, in quo habentur IX lectiones cum oratione in honorem S. Miniatis martyris florentini “et sociorum ejus,” quæ antiquitus recitari solebant in choris florentinarum ecclesiarum. Ast recte notat Sirmius: cum socios tantum adpellant, incertum est, socii agonis an sepulturæ fuerint et memoriæ. Quod posterius mihi longe probabilius. Plura si lubet vide apud eumdem Lamium loc. cit. Confer etiam Brocchium qui, licet alios quam Orlendius non habuerit fontes, tradit tamen S. Miniati septem fuisse socios, quorum nomina interciderunt [Vide tom. I p. 23 et seq.] ; atque testatur in Breviario, quo usum S. Joannem Gualbertum vidimus, quodque sæculo XI Vetustius est, fieri mentionem de S. Miniate et sociis, nec tamen ullius eorum nomen signari. Non itaque putem numerum septenum aliunde Brocchio venisse quam ex vulgari quadam fama et inscriptione recentis ævi, de qua dicam numero sequenti. Certe Orlendius, ubi supra, licet iisdem quibus Brocchius, nixus documentis antiquis, solum socios memorat, nullo addito numero. Denique nec in Petro de Natalibus, nec in antiquis lectionibus ab Orlendio recitatis, nec in Actis, infra a nobis edendis, ullus socius sancto nostro datur Martyri. Unde etiam Baronius in Martyrologio Romano, hac die: Florentiæ Passio beati Miniatis militis, qui sub Decio principe pro fide Christi egregie certans, nobili martyrio coronatur. Pariter de sociis silent Castellanus [Martyrologe universel 25 oct.] et Müller [Algemeines Martyrologium, part. secunda, eodem die.]
§ II. An sacrum S. Miniatis corpus Florentia translatum Metas in Galliis fuerit sæculo x a Theoderico episcopo. Quid censendum de reliquiis in ecclesia S. Bartholomæi seu Montis Olivetani Florentiæ.
[Sacrum S. Miniatis corpus Florentiæ permansisse,] Sacrum S. Miniatis corpus sibi vindicant hinc in Italia Florentini, illinc in Gallia Metenses, acriter inter se certantes. Stat utique præsumptio, SS. martyrum reliquias, iis fere locis primum tumulatas, quibus contigit certamen, atque ibidem quærendas, nisi probentur sive ab initio sive lapsu temporis inde translatæ. Ad S. Miniatem quod attinet, nullum videtur dubium, quin sacrum ejus corpus Florentiæ depositum fuerit et plura per sæcula servatum; imo præfatæ urbis ecclesiæ traditio est, perpetuis firmata testimoniis, illud nullo umquam tempore extra agri Florentini limites deportatum. Unde post SS. Reliquiarum recognitionem (cujus Instrumentum mox subjiciam) factam anno 1667, in crypta ecclesiæ S. Miniatis ad Montem, retro altare majus, apposita sequens inscriptio est:
D. O. M. SANCTORVM MINIATIS ET SOCIORVM SEPTEM EXVVIAS, QVAS TOT SOECVLORVM DECVRSVS OBLITTERARAT MARMOREA SVB ARA PROPRIORE QVIESCENTES IBIQVE OLIM IN VRNIS CONDITAS A. S. MXIII. AB ILDEBRANDO FLORENTINORVM EPISCOPO, MERCATORVM ARS CALISMALÆ * A LATEBRIS ET OBLIVIONE VINDICAVIT, EAS VENERATA EVM OPTIMATVM CVLTV PRÆSENTIAQVE VICARII FLORENTINI VINCENTII BARDII EX COMITIBVS VERNII, POSTERORVM PIÆ RECORDATIONI COLENDAS PRISTINO LOCO RESTITVIT DIE IV * JVLII A. S. MDCLXVII.
Est et altera similis inscriptio, in duabus aris lateralibus, ut Lamii verbis utar, geminata, atque ita habet:RELIQVIARVM SS. CHRISTI MM. MINIATIS ET SOC. QVÆ EX HOC ALTARI IN ARAM PRINCIPEM HVIC PROXIMAM TRANSLATA FVERVNT FRAGMENTA QUÆ SVPERERANT IN THECA PLVMBEA CLAVSA ET SVB HVIVS ARÆ MENSA RECONDITA VENERABILITER ASSERVANTVR.
Haud abs re fuerit hic adscripsisse, quæ habet Orlendius de his inscriptionibus: Tractu temporis, ait [Orbis sacer et profanus, p. 1250.] , eædem sacræ reliquiæ ex ara maxima confessionis (ecclesiæ subterraneæ) in duo alia hinc inde ad utrumque latus erecta altaria fuerunt translatæ; ac tandem anno 1667 die 4 (imo 6) Julii rursum in aram maximam reportatæ, (id enimvero secus omnino est, ut videbitur ex Instrumento nn. seqq. recitato) paucis tantum earum fragmentis in præfatis altaribus ad majoris latera positis, relictis. Iis autem fidem adstruunt binæ Inscriptiones, quarum altera in choro prope altare majus, altera in anteriori parte altarium collateralium est affixa. Brocchius in Vita S. Miniatis quatuor recenset urnas, quibus promiscue conditæ sunt reliquiæ; ideo forte quod ambas thecas plumbeas addiderit duabus urnis, de quibus sermo in Instrumento visitationis, sub qua apertum fuit tantum altare majus, vel quod his duabus jungat alias duas thecas, quæ sunt, ut infra videbitur, in ecclesia S. Bartholomæi. Cæterum non putem Instrumentum visum fuisse a diligentissimo Lamio, cum illius in Memorabilibus nullam inveniam mentionem, nullam recitatam partem. Mirum utique: nec tamen facile crediderim illud ab eo de industria prætermissum, utpote traditioni Florentinæ non satis favens. Utut est, Instrumentum, forte nunc primum, typis edimus ex schedis Cionaccii, olim, ut monui, ad decessores Florentia missis. Duabus quasi partibus constat: in altera agitur de perpetua super his reliquiis traditione; in altera describitur recognitionis seu visitationis modus. Est autem sequentis tenoris.
[9] [antiqua docet traditio;] Die 4 Julii 1667. Coram Revendissimo Domino Vincentio de Bardis ex comitibus Vernii, archidiacono ac vicario generali, Florentiæ comparuit Illustrissimus Dominus Carolus q D. Thomæ de Strozzis, senator florentinus, provisor artis mercatorum civitatis Florentiæ et breviter exposuit, qualiter magistratus dictæ artis est patronus ecclesiæ S. Miniatis ad Montem, et sub ejus patrocinio regitur et servatur. Et qualiter fuit et est publica traditio, in dicta ecclesia requiescere multa corpora sanctorum et reliquias servari; quæ traditio fundatur optimis argumentis, cum ipse dominus Comparens asserat vidisse antiquissima monumenta apud monasterium Montis Oliveti extra Florentiam, et in archivio Capituli Florentini, hoc idem significantia, et in specie in quadam donatione facta a Lamberto imperatore episcopatui Florentino anno Domini 898, XII Kal. Junii, Indictione prima; ubi in descriptione bonorum dicitur: “Quæ est circumdata ex omni parte terra ejusdem ecclesiæ S. Miniatis, ubi requiescunt sanctorum corpora novem etc.” In alia simili Berengarii regis, sub datis Kal. Maii 899 et regni ejus anno XII Indictione 2 Papiæ, etiam dicitur in descriptione bonorum: “De omni parte terræ B. Miniatis in cujus ecclesia SS. corpora octo quiescunt.” Et in alia scriptura, in qua Ildebrandus episcopus Florentinus, anno Domini 1013 et Enrigi regis Romanorum sub V Kal. Maii monasterinm S. Miniatis (locus paulisper corruptus; non obscurum tamen quid significet: nempe innuit ecclesiam vetustate collabentem una cum monasterio reparatam imo ædificatam) locum olim neglectum et postea decoratum, dicit, “preciosissimas gemmas, auditu tamen antea ex parte cognitas, plenius quam audieramus, visibiliter in prædicta reconditas ecclesia, non tamen ut decuit, invenimus; corpus videlicet memorabile B. Miniatis mart. plurimorumque eadem palma coronatorum.” Et in alia concessione facta ab Atto episcopo Florentino sub 1037, anno XI Curradi imperatoris, Indictione 4, mense Februario eidem monasterio S. Miniatis, ubi inquit: “Quamvis enim præcipuorum Martyrum locus ille exstitisset sacris meritis eximius, et miraculorum laude conspicuus, tam enim usque tempora Ildebrandi fel. mem. episcopi, cui ego tertius successor in cathedra pontificia existo, non ut decebat tales tantosque Martyres ordinationis laude pollebat; prælibatus igitur antistes monasterium ibi fieri decrevit, ordinatisque in eodem loco fratribus sub abbatis custodia etc.” Et in Privilegio Paschalis papæ II, sub 1110, V. Id Jan., Ind. 3, pontificatus anno XI, directo abbati dicti monasterii S. Miniatis dicitur: “In quo nimirum monasterio ipsius S. martyris Miniatis et aliorum multorum Martyrum corpora requiescunt etc.” Arlingus episcopus Florentinus, in ejus Privilegio, directo abbati dicti monasterii S. Miniatis sub data 6 Id. Julii 1246, Ind. 4, dicit: “Meritis hujus eximii martyris B. Miniatis et septem sociorum ejus, quorum ibi corpora requiescunt, unde non solum eadem fulget ecclesia et civitas floret, sed tota patria decoratur, dum illorum fulciuntur auxiliis et patrociniis sustentantur.” Dicit insuper Joannem Villanum in lib. I, Histor. cap. 57 mentionem facere, quod Ildebrandus, episcopus Florentinus anno Domini 1013 reponi fecisset corpus dicti S. Miniatis sub altare marmoreo in parte inferiori dictæ suæ ecclesiæ. Ex quibus et aliis cognoscitur jam in dicta ecclesia fuisse multa corpora SS. et præcipue S. Miniatis, et merito populos magnam ostendisse devotionem in ecclesia prædicta; et ipsum D. Comparentem, in certa visitatione dictarum reliquiarum olim facta, aliquas vidisse reminiscitur, non autem quales et quantas. Verum quia in hac mortali vita vicissitudinem rerum semper continue experimur, et cum e dicta ecclesia et monasterio jam recesserint monachi, ibi Deo servientes et aliam recepit formam ecclesia prædicta, dum ibi fortilitium constructum fuerit et, ut dicitur “sia stato a uso di Lazzareto (concessum adusum Lazzareti id est pestiferorum),” et propterea dubitetur multas dictorum SS. Martyrum reliquias fuisse ablatas, et pro debito sui muneris cupiat ut recognoscantur dictæ reliquiæ, si ibi adsint, et provideatur quoad fieri potest conservationi et cultui hujusmodi reliquiarum; propterea instanter petiit dictum Reverendissimum D. Vicarium accedi ad ecclesiam ipsam, et visitari dictas reliquias et recognosci, adhibitis aliquibus probis viris una cum eodem Comparente, et destinari diem hujusmodi accessus, et statuatur quid congruum videbitur et opportunum. Et dictus Reverendissimus dominus Vicarius generalis Florentinus, visis et auditis præmissis, hujusmodi piæ ac justæ petitioni præstans assensum, destinavit diem sextam hujus mensis, quæ erit feria quarta, de mane pro hujusmodi visitatione et recognitione facienda, ubi vocari mandavit fabrum ferrarium et cœmentarium, qui præsto sint ad omnia ibi facienda omnibus.
[10] [nec tamen ibidem repertum est an. 1667, ut constat ex] Die 6 Julii 1667. Ipse Reverendissimus Dominus Vicarius generalis Florentinus ad effectum visitandi reliquias, quæ dicuntur repositæ in ecclesia S. Miniatis extra Florentiam, accessit ad ecclesiam prædictam, quæ est intra arcem, [Instrumento recognitionis;] hodie inermem et non custoditam a militibus: ubi aderat etiam dictus Illustrissimus Dominus senator Carolus de Strozzis, provisor artis Mercatorum, patronæ ejusdem ecclesiæ, D. Ferdinandus q D. Horatii fulvii della Rena, nobilis Florentinus provisor arcium et D. Camillus … de Paganellis custos arcis prædictæ et affictuarius bonorum ipsius; et procedens ad altare majus partis inferioris dictæ ecclesiæ, ubi creditur fuisse corpora et reliquias Sanctorum, vidit altare prædictum marmoreum et eleganter confectum, cum mensa magna etiam marmorea, quæ quamvis magni ponderis sit et difficilis ad removendam, attamen cognoscitur aliquando fuisse remotam et non optime suo loco insertam; et cum pro certo habeatur, et ex scripturis in dicta arce repositis ac aliquali reminiscentia dicti Domini senatoris Caroli de Strozzis facile percipiatur, sub dicto altare existere sanctorum reliquias, et in media parte faciei frontalis dicti altaris esse quadrata fenestra, quæ clauditur lamina ferrea perforata, per quam interior pars altaris inspicitur; mandavit dictus Reverendissimus Dominus Vicarius aperire et amoveri hujusmodi laminam, ut ex ostiolo ingrederetur magister murorum, et lumine inspiceret, quid ibi sit repositum. Clavicula igitur, quæ servatur in dicta arce, et adduci fecerat dictus Ill. D. Carolus Strozza provisor, aperto ostiolo et remota lamina ipsa, ingressus fuit dictus magister murorum, et videbatur prima facie tabernaculum ligneum depictum intus cæruleo colore cum stellis, et in foribus Angelus et Annunciata Virgo sanctissima exterius, interius duæ figuræ sanctorum, et visum fuit omnibus dictum tabernaculum vetustate contritum, fuisse ibi appositum ex parte superiore, dum mensa marmorea fuerit amota, vel quando fabricatum fuit altare, cum aliter præ magnitudine non potuerit ibi apponi et aptari. In superficie terræ a cornu evangelii erant duæ capsæ sepulcrales, marmorea una, lapidea altera; ambo coopertæ etiam cum marmore et petra respective; quas capsulas sive urnas mandavit dictus Dominus Vicarius extrahi, ut inspicerentur propius, prout executum fuit; et visum fuit marmoream urnam esse altitudinis novem solidorum brachii, latitudinis etiam solidorum novem, et longitudinis solidorum undecim in circa. Altera lapidea erat altitudinis solidorum octo, cum uno solido quatuor pedum quibus sustinetur, latitudinis medietatis brachii, et longitudinis duarum ex tribus partibus brachii. Apertis urnis per amotionem cuique ipsarum partis superioris, in qualibet urna erat capsula sepulcralis ex ligno, exterius infecto colore nuceo cum cristalina lamina in facie, perquam transpiciebantur ossa; capsula quæ erat in lapidea urna, erat longitudinis medietatis brachii; altera vero reposita in urna marmorea erat etiam medietatis paulo minus. Seras non habebant; erant autem clausæ papireis zonis signatis. De mandato dicti Reverendissimi Domini Vicarii sublatis cantis * fuerunt apertæ; et ambo dictæ capsulæ erant quasi plenæ ossium fragmentis absque aliqua inscriptione; et ipsis veneratis, tamquam sanctorum reliquiis, similibus zonis papireis cera rubra hispanica firmatis, fuerunt ut prius clausæ, posito desuper nota brevis hujus visitationis; et mandavit dictus Reverendissimus Dominus Vicarius omnia reponi in statu et locis, prout erant; et fuit observatum in dictis urnis adesse foramina, per quæ aliquando ferris plumbatis essent clausæ, et coopercula cum reliquo urnæ corpore firmata. Intrando denuo dictus cæmentarius altare præfatum, capsulas in urnis, et urnas in locis ut prius collocavit. Insuper dictus Reverendissimus Dominus Vicarius generalis Florentinus, circumstantiis universis pensatis, declaravit hujusmodi sacras reliquias, uti tales esse venerandas, prout temporibus præteritis fuerunt veneratæ, quamvis non adsint inscriptiones, per quas agnoscatur, quorum sanctorum sint; et ulterius pro earumdem sacrarum reliquiarum securitate mandavit, quod urnæ præfatæ firmiter claudantur ferris plumbatis et ut dicitur con spranghe de ferro, et ostiolum ante altare præfatum claudatur lamina firmiori, vel alia solida et eleganti forma, prout dicto Domino senatori Carolo de Strozzis videbitur; et hoc interim mandavit ostiolum obstrui lateribus et calce, prout statim executum fuit a cæmentario præfato, et omnes recesserunt. Quibus omnibus præsentes ultra supra nominatos, Dominus eques Ricoverus q D. Petri Francisci q Benedicti de Uguccionibus nobilis Florentinus, Dominus Philippus q D. Dino q Laurentii de Peris civis Florentinus, et Dominus Marcus q D. Bernardini Vincentii de Duccis J. U. D. et civis Florentinus testes vocati et rogati. (Erat signatum) C. Joês, Ants Vignalius Cancellarius.
[11] [cum igitur testetur Sigebertus] Quo ex Instrumento, sincero utique et fidelissimo, constat quidem antiquam fuisse traditionem, corpus S, Miniatis (de hoc solum nobis sermo) asservari eo loci; nec tamen repertum anno 1667, sed tantum duas capsulas quasi plenas ossium fragmentis absque aliqua inscriptione. Quid ergo? An, ut innuit Baronius in adnotationibus ad XXV Octobris, translatæ in Gallias S. Martyris reliquiæ fuerunt tempore Othonis imperatoris? Nostrum sane est quæstionem hanc, quantum licuerit, delucidare. De Theoderico I (Sigebertus Gemblacensis Deodericum appellat) Metensi episcopo, ab exeunte anno 964 ad diem 7 Septembris anni 984, legitur in nova Gallia christiana [Tom. XIII, col. 726.] : Imperatorem (Ottonem I) consobrinum secutus in Italiam, illic per triennium versatus est. Hac occasione usus, multas hinc inde reliquias collegit et transferri curavit anno 970 in sancti Vincentii monasterium, quod in illius urbis (Metensis) insula ante biennium exstruxerat et præclaris ædificiis exornaverat. Inter has reliquias recensetur corpus S. Miniatis. Disertum est Sigeberti in Chronico ad an. 970 testimonium, hic proinde in extenso adscribendum: Deodericus, inquit [Migne. Patrologia, t. CLX, col. 192.] , Mettensium episcopus, imperatori sanguine, dilectione ac familiaritate cæteris devinctior, dum in Italica expeditione per triennium sub eo militaret, multa corpora et pignora sanctorum de diversis Italiæ locis quocumque potuit modo collegit. Primum a Marsia sanctum Elpidium confessorem, cujus socium Euticium ipse imperator jam sustulerat; ab Amiternis Euticetem martyrem cum reliquiis Maronis et Victorini sociorum ejus; a Fulginis Felicianum episcopum et martyrem; a Perusio Asclepiotatum martyrem; a Spoleto Serenam martyrem cum Gregorio Spoletino martyre; a Corduno pignera Vincentii martyris et levitæ, ab Hispania olim a duobus monachis Capuam, a Capua vero illuc deportata; a Mevania alterum Vincentium episcopum et martyrem; a Vincentia Leontinum episcopum et martyrem; A FLORENTIA MINIATEM MARTYREM; ab urbe Tudertina Fortunatum episcopum et martyrem; a Corfinio Luciam Syracusanam virginem et martyrem, a Faraoldo duce Spoletinorum olim a Syracusis illuc translatam; a Sabinis partes corporum Proti et lacincti martyrum. Hæc omnia cum parte catenæ S. Petri apostoli, cum capillis ejusdem, et sanguine sancti Stephani prothomartyris, et parte de craticula sancti Laurentii a papa Johanne sibi donata, cum aliis multis sanctorum pigneribus presul Deodericus in Galliam hoc anno transtulit, et in ecclesia sancti Vincentii martyris, a se in insula urbis constructa, locavit. Unum observo, Sigebertum nempe intelligere corpus S. Miniatis translatum, cum non dicat pignora, reliquias, partem, sed a Florentia S. Miniatem, quo loquendi modo utitur, quoties de corpore integro agit. Præterea exstat Vita S. Theoderici, auctore eodem Sigeberto Gemblacensi, in cujus capite XVI, quod inscribitur: De aviditate ejus (Deoderici) in perquirendis reliquiis sanctorum, eadem sed enucleatius traduntur, additis Translationis Actis: Jamjam ergo, ait [Ibid. col. 709 et seqq.] , pagina illa proferatur in medium, ab his qui interfuerunt plenissime digesta de translatione sanctorum. Deinde de singulis reliquiis supra enumeratis docemur qui in manus Theoderici venerint. Verum prætermittuntur nomina nonnullorum sanctorum et inter hos S. Minias. Subjungit autem Sigebertus [Ibid. col. 715.] : Hanc quidem de translatione sanctorum a majoribus accepimus relationem. Cur vero sancti Fortunati Tudertinæ urbis episcopi, de quo Gregorius in Dialogo suo memorabilem indidit narrationem, nec non et Miniatis martyris nullam fecerunt mentionem, non parvum animis nostris ingerunt commotionem. Et horum quippe corpora ab Italia ad nos ab eo translata, fide vera credimus. Miniatem vero cum Proto et Jacinto et Vincentio episcopo ad nos delatum 6 Nonas Julii legimus. Fidentii etiam et Terentii reliquias cum Vincentio martyre et levita, Feliciano, Eutice, Elpidio, Asclepiotate et cathena sancti Petri, 18 Kal. Maii nobis ab eo missas, ipsa rei indicat veritas. Horum et passiones descripsit (vel describi curavit Deodericus) et diem passionis vel depositionis annotavit; Fortunati scilicet 3 Kal. Julii, Miniatis 8 Kal. Novembris, illorum vero 5 Kalendas Octobris. Pignera quoque Quintiani presbyteri et martyris de Altro, campaniæ civitate et Florentii martyris de Tile castro, sedulus sanctorum amator transtulit, gesta tamen passionis non attulit, diem tantum passionis retulit; Quintiani 3 nonas Julii, alterius 6 Kal. Novembris. Ex his clarius adhuc elucet agi de corpore S. Miniatis; et insuper efficitur historiam passionis sive Acta ejusdem a Deoderico in Gallias quoque perluta; quæ putem eadem esse quæ infra typis daturi sumus. Quod si ita revera sit, sequitur illa saltem paulo post medium sæculum X scripta. Conf. n. 2.
[12] [illud a Theoderico episcopo, an. 970] Cum, teste Sigeberto, S. Minias una cum Proto et Jacinto et Vincentio episcopo Metas delatus fuerit, operæ pretium ducimus adscribere quæ de his tribus in pagina superius laudata leguntur. Ex quibus præterea judicare licebit (sunt enim similia) quid in aliorum seu translatione seu comparatione contigerit. In Sabinis (verba sunt Sigeberti [Migne, Patrol., tom. CLX, col. 714.] ) regione non procul ab urbe Roma milliario fere quadragesimo sancti martyres Protus et Jacintus erant reconditi aliquanto negligentiori custodia. Hos abbas quidam de monasterio Sanctæ Mariæ, quod dicitur Farfara, venerabili pontifici nostro (Deoderico), dum de causa sua eum apud imperatorem sibi fieri intercessorem rogaret, quia nullo tantum munere eum cognoverat delectari, partem primo obtulit; sed postea mira instantia domni præsulis, quidquid inde reperire potuit, adjecit; ipse cum suis monachis dans super sancta Evangelia sacramentum, vere ea ossa sanctorum Proti et Jacinti existere. Hoc post Natale Domini dum Romæ reverteremur, in vicinio Hortæ civitatis est actum. Et de S. Vincentio episcopo, ibidem: Alterum (a S, levita) sanctum Vincentium episcopum ex monasterio quodam in comitatu Urbini a Ravenna milliario fere quinquagesimo, juxta Petram pertusam ab abbate, rebus necessariis nimis attrito, quia aliud quod daret pro relevatione loci non habuerat, partem primo offerente, set Bertrao illuc misso multaque arte strenue agente, percepit. Hujus passionem descripsimus. Hic per Immonem comitem missus est.
[13] [Metas delatum;] Quo vero animo vir ille venerabilis (de quo apud nos aliquoties mentio inter Prætermissos [Acta SS., tom. IV. Jul. p. 348 et tom. III. Sept. p. 2.] , quod de cultu non satis constat) tam avide sanctorum pignora exquireret, declaratur in notatione prævia Sigeberti ad præfatam paginam seu relationem [Patrologia, tom. CLX, col. 709.] : Intelligens Vir Dei (Deodericus) magis expetendam interioris hominis puritatem, quam perfunctoriam exterioris pulchritudinis venustatem, etiam in hoc sategit opus suum perducere ad unguem. Quod facile quivis vel in hoc solo animadvertere poterit, si consideret, quantum ei de coadunandis sanctorum pignoribus in isto loco (Monasterio S. Vincentii Metis) studium fuerit, quorum inibi habitantes et ad bene agendum accenderentur exemplis, et si quibus attererentur malis vel periculis, eorum præsentibus defensarentur patrociniis, Attamen hoc ex capite vapulat non nihil Theodericus apud Muratorium in Dissertatione VII [Antiquitates medii ævi, tom. V, col. 8 et seq.] : Erat ergo ferreis illis sæculis incredibilis sacrarum reliquiarum aviditas; atque inde sæpe ac sæpius manabant furta illa atque rapinæ; sibique arridere fortunam putabat, quisquis aut bello eripere hosti, aut fraude surripere incautis, sacra hujusmodi pignora poterat. Præ cæteris vero certare consueverunt episcopi, ac potissimum Germaniæ in quorum regionem invecta serius Christi religio nullos dederat martyres (quod non omni ex parte verum est), ut quisque suam patriam ac templa ornarent pretiosis ejusmodi spoliis. Quam in rem auctoritate principum, precibus, pecunia, violentia cæterisque artibus utebantur. Celebrem ea de causa se præbuit olim Theodericus Metensis episcopus, ut reliquos omittam. Erat is Ottoni Magno Augusto arcta affinitate conjunctus utpote illius consobrinus, eique inter paucos carus, atque una cum illo “in Italica expeditione per triennium militavit,” uti Sigebertus ad annum DCCCCLXIX scribit. Tantam fortunam suam desidem facere minime ille est passus. Nam teste eodem Sigeberto, “corpora et pignora multa Sanctorum de diversis Italiæ locis, quocumque modo potuit (addit Muratorius: quæ (tria) verba attente animadvertenda) collegit. Primum” etc., ut supra n. 11. Et exclamat Muratorius: En quot sanctorum ossa ex una Italia unus episcopus “quocumque modo potuit,” per triennium corrasit. Qui vero forent isti modi, hinc disce. Dum Romæ in comitiva Ottonis Magni versaretur, atque adesset, quum Catena sancti Petri a Johanne XIII papa ad familiarem imperatoris, sese dentibus discerpentem, adhiberetur, “eam Catenam Theodericus Metensis episcopus arripuit, dicens, nisi manu abscissa se illam non demissurum. Tandem imperator sedato litigio, a papa Johanne obtinuit, ut annulum hujus Catenæ exsectum mereretur.” Postrema verba, hinc inde parumper immutata, habet Sigebertus in Deoderico [Patrol., ubi supra, col. 712.] . Cæterum justo acerbius imo et invidiosius hæc sunt a Muratorio intorta.
[14] [quæ translatio videtur admittenda,] Ut ut est, negari non potest gravissimum esse hac in questione Sigeberti testimonium, ne dicam decretorium. Nam (ut est in Monito apud Pertzium [Monumenta Germaniæ, tom. IV, p. 461.] cujus ex Monumentis editus in Patrologia Migniana est Sigebertus) Vitam Deoderici scribendam suscepit … pietate ductus in conditorem monasterii sancti Vincentii, cui operæ quæcumque conferre possent, monumenta antiqua, chartas et privilegia imperatorum et pontificum, historiam translationis reliquiarum a Deoderico in Italia collectarum a clerico ejus, qui rebus interfuerat conscriptum, congesta in laudem episcopi et civitatis Mettensis concinnavit. Et ipse Sigebertus in libro de scriptoribus ecclesiasticis [Patrol., ibid., col. 587.] : Multa scripsi opuscula Metis positus in prima ætate in ecclesia sancti Vincentii ad instruendos pueros. Scripsi Vitam Theodorici episcopi, conditoris ipsius ecclesiæ et abbatiæ etc. Natus porro Sigebertus est circa annum 1030; Gemblaco Metas transiit paulo post annum 1048, ibique permansit usque ad annum circiter 1071, quo Gemblacum repetiit, ubi octogenario major obiit die V Octobris anno 1112 [Ibid., col. 8 – 11.] . Suppar proinde fuit Theoderico, defuncto, ut monui, anno 984; et certe cum iis conversatus est, qui testes oculati fuerant translationis, quorum forte nonnulli superstites erant. Cum itaque adeo diserte scribat de corpore S. Miniatis, non video quid ejus assertis refragari possit. Præsertim cum ex Instrumento visitationis n. 10 recitato habeamus, anno 1667 nullum repertum corpus, sed duas capsulas quasi plenas ossium fragmentis promiscue congestis, absque aliqua inscriptione. Præterea clare ex eodem Instrumento constat depositionis locum haud inviolatum permansisse, et quidem de mensa magna marmorea, superposita altari, sub quo ferebantur quiescere sancta pignora, quæ quamvis magni ponderis sit et difficilis ad removendum, attamen cognoscitur aliquando fuisse remotam et non optime suo loco insertam; et iterum: Visum fuit omnibus tabernaculum fuisse ibi appositum ex parte superiore, dum mensa marmorea fuerit amota, vel quando fabricatum fuit altare, cum aliter præ magnitudine non potuerit ibi apponi et aptari. Denique: Et fuit observatum in dictis urnis adesse foramina, per quæ aliquando ferris plumbatis essent clausæ, et coopercula cum reliquo urnæ corpore firmata. Quando, per quos quove modo hæc acciderint vel patrata fuerint, nuspiam dicitur. Neque illud prætermittendum, quod in donatione Lamberti imperatoris, de qua sicut et de sequenti mentio est in Instrumenti nostri priore parte, in ecclesia S. Miniatis leguntur requiescere Sanctorum corpora novem, atque id quidem anno 898; in altera vero simili donatione Berengarii anni sequentis, id est 899: SS. corpora octo. Nec utrobique additur inter illa novem vel octo esse corpus S. Miniatis, quamvis ita ex donatorum mente supponendum videatur. Quod autem in Pagina apud Sigebertum recitata, non explicetur quando vel quomodo Theodericus reliquias S. Miniatis adeptus sit, id forte quia clanculum vel saltem paucis consciis fuerat ablatum. Lege Muratorium loc. cit. ubi frequens illi sermo de piis prædonibus, de corporibus Sanctorum clam et furto ex antiquis tumulis sublatis etc. Unde etiam Cionaccius in codice ms. habet ex Silvano Razio de Sanctis et Beatis Tusciæ ad calcem Vitæ S. Miniatis, de translatione in Gallias: Si vera res est (nec difficilis erat) quæ narratur, id furtive et clam factum fuerit; quod quidem non abludit a verbis illis Sigeberti. “Quocumque modo potuit.”
[15] [cum nulla solida ratio illi refragetur.] Sed videamus quid adversæ sententiæ patroni opponant. Laudatus Razius ait se præter Sigebertum novisse neminem qui simile quid protulerit; et in ipso martyrologio Gallico, ubi non solum agitur de Sanctis illius regionis, sed etiam de exteris, quorum reliquiæ ibidem asservantur, nulla fit de S. Miniate mentio. Verum enim vero argumentum hoc mere, ut aiunt, est negativum; et præterea, si recentiores Sigeberto intelligat Razius scriptores, falsum est: ipse inter alios citat Baronium et Reginaldum, et alii superaddi facile possent. Insuper animadvertit Razius, agi tantum in præfata translatione de parte corporis; idque probat primo ex Reginaldo, qui in compendio Baronii scribit Theodericum in Gallias tulisse annulum Catenæ S. Petri et plura corpora SS. id est eorum partes, variis ex locis collectas; Sigebertus diserte tradit corpus Metis repositum; secundo ex antiqua ecclesiæ consuetudine, numquam exhumabantur integra corpora, sed horum tantum partes, quæ corpus dicebantur (mitto inquirere an et quatenus ita consuetum esset; at si etiam hoc Razio concederemus, sane nihil obstaret quominus admittatur Theodericus processisse præter, imo etiam contra morem); verum nullus ego dubito falsum esse Razii assertum, nec talem consuetudinem umquam obtinuisse saltem ubi de primæva questio est exhumatione [Confer. Marchi, Monumenti delle Arti Christiane primitive, p. 255 et seq. Item. p. 259 Romæ. 1844.] . Tertio probat Razius ex traditione clara et constanti ecclesiæ florentinæ, de qua satis superque in Instrumento Visitationis. Atque hac sola ratione impugnant Metensem translationem Brocchius in Vita S. Miniatis, et ex hac cum illo Lamius in Memorabilibus ecclesiæ florentinæ [Tom. I, p. 26 et 584] , nixi testimoniis S. Antomini et Ildeprandi. Quare, concludit Lamius, oportet ut partem tantum aliquam lipsanorum Theodericus abstulerit, non integrum Martyris corpus. At eadem illa traditio perdurabat nec minus constanter medio sæculo XVII, nec tamen repertum Florentiæ est corpus S. Miniatis, ut ex sæpius laudato Instrumento liquet. Hæc cum ita sint, subsistit Sigeberti testimonium, ut mihi videtur, inconcussum, unde et putem firmam perstare possessionem Metensem. Quam etiam memorant et testantur Calmetus in Historia Lotharingiæ [Histoire de Lorraine, tom. II, col. 96. Nancy 1748.] , Benedictini congregationis S. Vitoni in Historia Metarum urbis [Histoire de la ville de Metz, tom. II, p. 75. Metz, 1775.] , ubi addunt isti Acta plurium Sanctorum, inter quos S. Miniatis, conscripta ab ipso Theoderico, idque tradi a Sigeberto in ejus vita. Vide locum, quem ex Sigeberto recitavimus n. 11; vox autem descripsit, nobis potius videtur interpretanda eo sensu quod Actorum apographa sibi Theodericus procuraverit, non vero ipse passionis historiam composuerit. Cæterum in catalogo abbatum S. Vincentii [Gallia Christ. tom. XIII, col. 918 – 925.] , horum nullus legitur vel minimum quid suscepisse in gratiam reliquiarum S. Miniatis; ex quo saltem conjicere licet, illas peculiari cultu seu veneratione caruisse. Idem efficitur ex Calmeto et Benedictinis, qui præter translationem, nihil de S. Martyre memoriæ prodiderunt.
[16] [Num deceptus fuerit Theodericus episcopus, existimans corpus se transferre S Miniatis?] Coronidis loco unum adhuc animadvertemus. Refert Sigebertus in Chronico (vide supra n. 11) Theodericum inter alias plurimas sanctorum reliquias ex Italia Metas apportasse a Sabinis partes corporum Proti et Iacinthi; et explicatius in vita Theoderici (supra n. 11) narrat, sanctos illos in Sabinis, regione non procul ab urbe Roma reconditos jacuisse aliquanto negligentiori custodia; abbatem vero quemdam monasterii sanctæ Mariæ partem ossium Theoderico obtulisse, sed postea mira instantia domni præsulis quidquid inde reperire potuit adjecisse, atque ipsum abbatem cum suis monachis dedisse sacramentum, vere ea ossa sanctorum Proti et Iacinthi existere. Equidem putem viros illos bona fide ita jurasse. Attamen si mens eorum fuit (et quidem ita mihi videtur) præfata ossa spectasse ad celeberrimos fratres martyres Protum et Hiacinthum; certum est eos errasse, atque proinde etiam deceptum Theodericum, dum putavit se horum tenere reliquias; siquidem nuperrime, an. scilicet 1845, P. J. Marchi S. J. integrum reperit sepulcrum S. Hiacinthi, fratris S. Proti [Gallia Christ. tom. XIII, col. 918 – 925.] , proinde prioris (S. Hiacinthi) reliquiæ nullæ uspiam extra cœmiterium subterraneum quo primum depositæ fuere, exstitisse probantur. Ad S. Protum quod attinet, solidis demonstrat laudatus Marchi rationibus, corpus ejus medio sæculo VII adhuc in crypta, via Salaria veteri intactum permansisse [Arti primitive, pag. 253.] ; postea translatum ad basilicam Salvatoris trans Tiberim; deinde caput divulsum a reliquo corpore, cum aliis exuviis depositum a Leone IV (sedit ab anno 847 ad an. 855 [Art de vérifier les dates, p. 271.] ) sub altari SS. quatuor Coronatorum [Ibid, p. 257.] ; exeunte autem sæculo XVI, ossa S. Proti (et, ut falso existimabant, S. Hiacinthi) ex dicta Salvatoris æde delata fuisse ad ecclesiam S. Joannis nationis Florentinæ in ripa sinistra Tiberis [Ibid.] . Non itaque potuit Theodericus a Sabinis Metas retulisse partem, utique magnam imo et maximam, corporis S. Proti quod probatur repositum in ecclesia Salvatoris usque ad finem sæculi XVI [Tom. I, p. 584.] ; multo minus partem corporis S. Hiacinthi, quod nuperrime intactum reperit in primævo suo loculo præfatus Marchi, cujus inventionis ipse luculentam doctamque scripsit historiam, unde pauca hæc nostra desumpsimus. Quid igitur? An quia deceptus hac ex parte fuit Metensis præsul, dicemus ita etiam in reliquis falsum? Latius pateret conclusio. Recole quæ superius disputavimus de translatione S. Miniatis in Lotharingiam ubi plura memoravimus adjuncta, quæ facti fidem haud parum adstruunt; et aliunde nihil equidem video quod in fraudis suspicionem specialiter trahat.
[17] [De reliquiis in ecclesia Montis Olivetani.] Superest ut dicamus de reliquiis asservatis in ecclesia S. Bartholomæi de Castaneo, etiam vocata Montis Olivetani, quod in eam monachi hujus congregationis se receperint anno 1552 vel 1553, quando monasterium S. Miniatis ad Montem, quod incolebant, arci inclusum est. Sunt enim qui scripserunt ipsum corpus B. martyris tunc translatum. Huc imprimis spectat quædam epistola Caroli Strozzi scripta italico idiomate, et cujus apographum, manu Papebrochii exaratum, reperio inter mss. hagiographica decessorum nostrorum, cum hac ejusdem Papebrochii notatione: Epistola illustrissimi senatoris Caroli Strozzi relata in ejus codice NN, f. 1. Necesse existimamus bonam ejus partem hic adscripsisse. Initio paucis verbis refertur S. Minias martyrio coronatus sub Decio an. 252, sepultus vero in Monte prope Florentiam. Tum exponitur traditio florentina de corpore beati Viri ex diplomatibus seu chartis Lamberti et Berengarii, item Ildebrandi et Attonis, quæ in Instrumento supra laudantur. Dein prosequitur Strozzius, cujus verba latine reddo: In adversariis libris artis Mercatorum (cui subdita fuit ecclesia ista anno 1337, quo et facti cancelli quibus altare medium sub fornice, id est in crypta, circumdatur) legitur etiam sub dicto altari corpus S. Miniatis asservari. Ast quemadmodum clarum est, corpus gloriosi Martyris eo loci fuisse reconditum, ita obscurum ubi illud hodie reperiatur. Sigebertus in Chronico tradit, illud anno 969 Florentia in Germaniam delatum ab Othone imp. Monachi Montis Oliveti, quibus quondam ecclesia præfata obtigit, exhibent reliquias nonnullas, quas corpus S. Miniatis esse prætendunt, atque inde translatum a se ad novum monasterium suum anno 1552, quando vetus (nempe S. Miniatis ad Montem) in arcem conversum fuit. In dicta vero ecclesia S. Miniatis, ubi quiescere credebatur sacrum corpus istud, paucis abhinc annis, procurante V. A., * præsente archidiacono et assistente altero canonico capituli metropolitani, repertæ fuerunt binæ capsulæ marmoreæ, ossium plenæ; quas postea intellexi visas quoque fuisse paulo ante a præposito (Capitan) impeperiali Cinuzzi, qui arci præerat; hæ autem reliquiæ non jam creduntur aliorum esse sanctorum, quam S. Miniatis et sociorum (le quali non piu credersi che siena d'altri che di S. Miniato e seu compagni). Equidem sic existimo, fragmenta corporis S. Minïatis exstare in tribus illis locis; eumque simul cum sociis terræ mandatum fuisse, nulla apposita inscriptione qua alii ab aliis discriminarentur, quo modo etiam Romæ et alibi sepultos reperiri est plurimos; denique id paulatim invaluisse, ut qui aliquid ab his pignoribus distraxerant, se corpus S. Miniatis dicerent transtulisse. Opinor itaque ad S. Martyrem posse pertinere, tam reliquias quæ in Germaniam transportatæ, quam alias, quas monachi Olivetani in sua venerantur ecclesia. Hactenus Strozzius, ex cujus mente corpus S. Viri permansit in ecclesia S. Miniatis ad Montes; partes vero Metis et apud Olivetanos asservantur. Satis concordat Cionaccius inquiens: Isti PP. Olivetani secum transtulerunt tum scripturas omnes ad monasterium et ecclesiam spectantes, tum reliquias S. Miniatis, quæ etiam nunc, id est anno 1692 vel 1693 quo schedas suas cum hagiographis communicavit Cionaccius, die XXV Octobris exponuntur in eorum ecclesia Montis Oliveti, nescio quando aut a quibus sublatas ab altari sub quo repositæ erant. Et distinctius Jos. Maria Brocchius in vita S. Mïniatis apud Lamium [Arti primitive, pag. 253.] : Reliquiæ S. Miniatis et sociorum dispersæ sunt per plurimas ecclesias, ejus nomine dicatas tum in Florentina tum in Fesulana diœcesi, speciatim vero plures venerandæ exhibentur (se ne venerano molte) duabus argenteis inclusæ capsulis (quas paucis ante annis ego de mandato reverendissimi P. abbatis, domni Miniatis Scarlatti reconcinavi) in ecclesia Montis Oliveti, quæ sita est extra portam S. Fridiani, quo translata fuerunt a monachis Olivetanis, quando migrarunt isti ex vetere monasterio S. Miniatis, ut locum daret arci, quam extruendam decreverat Cosmas I. Ex hisce Brocchii adeo disertis verbis habemus perspicue quæ sint in ecclesia S. Bartholomæi de Casteneo seu Montis Oliveti reliquiæ (quæ sane dici non possunt corpus); sed non discimus quando, quomodo aut a quibus et an revera extractæ fuerint, nec etiam si ad S. Miniatem potius quam ad ejusdem sepulturæ socios pertineant. Vult quidem, sed an jure merito, Cionaccius apertum fuisse sub migrationem ab Olivetanis altare subterraneum; idque probatum autumat ex laudato Instrumento, ubi memoratur mensa magna marmorea, altari superimposita, aliquando fuisse remota; sed non dicitur quando nec a quo: an ab Olivetanis? quidni potius sub Theoderico? Falendum ex dictis hoc numero haud parum concuti florentinorum traditionem de perpetua S. Corporis asservatione in S. Miniatis ad montem; et ex adverso probabiliorem reddi translationem Metensem.
[Annotata]
* a voce italica Calimala, quod genus panni serici est.
* legendum VI.
* Canto, Italis est latus, augulus; flandrice Kant.
* Vostra Altezza id est vestra celsitudine.
§ III. De celeberrimo cultu S. Miniatis in Etruria. Ecclesiæ ejus nomine dicatæ Florentiæ. Urbs S. Miniatis. Festum et officium S. Martyris, atque hymni duo proprii. Reliquiæ minores in pluribus ecclesiis, et ampullæ ejus sanguine repletæ.
[Cultus. Ecclesiæ, plures quam 40, ejus nomine dicatæ,] Cultus S. Miniatis celeberrimus apud Florentinos et antiquissimus est. Hujus inclyti martyris, inquit Lamius [Tom. I, p. XXIII.] , memoria VIII Kal. Novembres ab ecclesia recolitur; et pervetustus in Etruria ejus cultus est, ut templa illius honori excitata testantur, quorum quædam antiquissima exstant. Hæc quidem sunt: Ecclesia sancti Mineatis in Monte Regis seu Florentino, juxta Florentiam, cujus memoria ab usque Caroli Magni ætate repetitur, et quam Tusci eximia semper religione venerati sunt, et immensis prope reditibus laudabili prodigalitate auxerunt. Hæc pro illorum temporum more adhærens xenodochium habebat (de hac ecclesia peculiariter dicam infra). Ecclesia D. Mineatis inter Turres, quæ Florentiæ est, una cum parœcia, et in ea quidem urbis parte, quæ vetustissima reputatur. Aliæ ecclesiæ hujus martyris nomine insignitæ sunt: Ecclesia cum Parthenone sanctimonialium Florentiæ, in via S. Galli, quæ quum primum monasterium in ipso sancti Mineatis Monte extra urbem situm habuissent, in urbanum deinde xenodochium Cippi, ubi paullo ante puellæ Cippi habitarunt, et tandem in illam ecclesiam, christianorum olim hospitium, translatæ fuerunt. In reliqua vero diœcesi Florentina exstant aut exstabant olim, nostro Martyri sacræ ecclesiæ omnino octodecim, quorum nomina et situm ac originem videre est apud eumdem Lamium in Memorabilibus; in diœcesi Fesulana aliæ decem; in Pistoriensi duæ; sed, inquit Lamius, et in ipsa urbe Pistorii ecclesia sancti Mineatis in Curte fuisset, in qua B. Atto episcopus sepultus fuit, si Ferdinando Ughellio fides habenda est: nam Franc. Forteguerrius in B. Attonis Vita ecclesiam S. Mariæ in Curte vocat. Adhærentia forte Numina fuerunt. In diœcesi Senensi una, sicut etiam in Pisana et Clusina; in Aretina duæ. Addit insuper Lamius: Unam quoque in diœcesi Lucensi, ubi nunc sancti Mineatis urbs (Sanminiato) est in valle Arni inferiore, ecclesiam hujus martyris honori constructam ab antiquis temporibus exstitisse, et oppidum illud nomen ab eo mutuatum esse, non est dubitandum; sicut et aliud Florentinæ diœcesis oppidum, Florentia XIV. M. P. ad occasum distans, sancti Mineatis nomine insignitur, vulgo Sanminiatello, quod ecclesia eidem martyri sacra ibi ædificata fuerit; quæ ecclesia sancti Mineatis in Monte Lupo dicitur… Nisi autem fallor, ecclesia qua de agimus, illa est quæ antiquitus sancti Mineatis in Quarto, in diœcesi Lucensi vocabatur [Confer Ripetti, Dizionario geografico della Toscana. Verbo Sanminiato. Florentiæ, 1843.] . Denique in Placentina diœcesi alia est ecclesia D. Mineati sacra, vel saltem olim fuit; non enim nisi ab hujus Martyris ecclesia, Castellum sancti Mineatis, quod in ea diœcesi est, nomen sibi vindicaverit. Itaque universim ecclesiæ numero saltem quadraginta et una. Unde jure meritissimo subjungit Lamius [P. XXVII.] Tot igitur ecclesiæ S. martyri Mineati erectæ, vetustate censendæ fere omnes, perspicue demonstrant, perillustrem christianæ veritatis Testem a venerabundis populis late in Tuscia et extra Tusciam quoque cultum fuisse. Antequam ulterius progrediamur in recensendis testimoniis de cultu, operæ pretium ducimus latius nonnulla explicare de præstantissima ecclesia S. Miniatis ad Montem, quæ sane monumentum longe præclarissimum est memoriæ sancti Viri consecratum.
[19] [inter quas emi net ecclesia ad Montem, tum antiquitate] Et primum quidem antiquissima est. Monasterium suburbanum S. Mineatis exstat in Monte Regis seu Florentino seu sancti Mineatis (triplici enim hoc nomine occurrit) cum ecclesia, cujus jam meminit Carolus Magnus. Mons autem Regis dictus est, ut videtur, quod ad regem Langobardum tamquam pars sui privati patrimonii pertineret [Lamius, tom. II, pag. 1178.] . Imo nec absurdum fuerit, judice Lamio [Ibid., p. 1180.] , monasterium illud ab aliquo nostrorum regum conditum seu instauratum et ampliatum dicere, et forte a Desiderio, cujus erga sanctum Martyrem venerationem ex eo etiam, quod oppidum sancti Mineatis in valle Arni inferiore aut ædificavit aut ampliavit, arguere est. Monasterii ac proinde ecclesiæ seu basilicæ antiquitas præsertim probatur ex Charta donationis, facta Nonantulano monasterio (in finibus Mutinensium et Bononiensium sito) ejusque abbati Anselmo, a Carolo M., Francorum et Langobardorum rege, atque Morteperto duce, circiter annum 774, (Tiraboschius ponit: circa annum 780 [Storia dell' augusta badia de Nonantola, t. II, p. 27.] ) edita a Muratorio [Antiquitates medii ævi, tom. V. col. 647 et seqq.] . Inter alia plurima donatur monasterium in civitate Fossolana sanctus Michael atque monasterium sancti Miniati in ipsius civitate cum cellis suis in ipsius civitate vel foris ad ipsas pertinentes. Non desunt qui chartam istam dubiæ fidei imo et nullius habuerunt. Hos inter numeratur Tiraboschius, qui illam emendatius recusit, licet ipsi apocrypha sit, tum quod nomine duorum donatorum, nempe Caroli M. atque Norteperti ducis, inscribatur; tum quod in elencho privilegiorum a Carolo M. et Ludovico Pio concessorum, quam composuit monachus Nonantulanus anno 1279, nulla fiat præfatæ chartæ mentio, dum tamen auctor elenchi testatur se instrumenta originalia concessionum hujusmodi sub oculos habuisse: ut quid ergo prætermisit loqui de Charta omnium præcipua? Autumat Tiraboschius ideo, quia illam non vidit, vel si vidit, destitutam comperit debito diplomatum caractere seu forma: deest sigillum; desunt subscriptiones etc. Quare subdit Tiraboschius, diploma, ut diploma, apocryphum; quamvis teneat scripto illo recenseri bona quæ monasterium Nonantulanum revera possidebat in Tuscia [Storia, ubi supra..] . Paulo aliter sentit Muratorius: Quisquis, ait, chartam hanc legerit animoque intento legerit, aut continuo eam ad apocrypha amandet, aut anceps dubiusque in ejus contemplatione consideat oportet. Et ego hæsi atque adhuc hæreo. Fidem pœne excedit tanta bonorum, villarum atque ecclesiarum, uno tenore ac die facta in unum abbatem, unumque monasterium. Deinde nulla est chartæ huic germani diplomatis facies; et quisque novit, quibus verbis et formulis reges atque imperatores donationes ac privilegia concipere consuerunt. Mirari etiam subeat, cur sese cum rege Nortepertus dux immisceat in ejusmodi donatione facienda. Addit nihilominus Muratorius: supposititium fœtum affirmare non ausim, tum quod monachis, si fingere voluissent, facile ad manum fuissent diplomata a regibus emissa, quæ imitari potuissent; tum quod subsequentibus temporibus nulla supererant, uti videtur, vestigia tantarum opum Nonantulano cœnobio in Tuscia collatarum; ac proinde quem quæso in usum imposturæ huic indulsissent monachi? Ad hæc quis Comitatum illum Lucardum …, posterioribus sæculis excogitasset, quando ne unum quidem verbum de illo antiqua historia habet? (De hoc Comitatu egit ex professo Muratorius Dissertatione XXI). Quamobrem justus opinandi locus relinquitur, nihil figmenti in ea charta haberi, ipsamque fuisse privatam veluti scripturam a Carolo rege et Norteperto duce factam. Denique suspicatur Muratorius tantam Caroli magnificentiam in Anselmum Nonantulanum abbatem inde ortam, quod Carolo Anselmus adjutorio fuerit ad arripiendam coronam Langobardici regni, fructumque ceperit operæ bene navatæ magnificam illam tot bonorum donationem. Quam deinde suspicionem pluribus studet probare legitimam [Ubi supra, col 650.] . Nec obest, in Charta mentionem fieri de civitate Fossolana non vero Florentina. Certum namque est intelligi civitatem Florentinam, seu errore ita in Instrumento scriptum fuerit, seu quod Florentia et Fæsulæ ob proximitatem confunderentur [Lamius, tom. I, p. 543.] : nam primum monasteria sancti Michaelis et sancti Mineatis Fæsulis umquam exstitisse ignoratur; plures autem ecclesias iisdem sanctis sacras easque pervetustas Florentiæ fuisse, compertum habemus. Deinde per ea tempora Florentia exigua erat et devastata ruinis, cum Gotthi et Langobardi in eam immaniter sæviissent et prope delevissent. Unde fama illa orta est, Florentiam funditus eversam totamque destructam fuisse, quam nostri historici litteris mandarunt; quare eo magis flocci fiebat; nec forte aliter considerabatur quam suburbium et portio urbis Fæsulanæ, donec sub Carolo magno imperatore resurgere cœpit et brevi ambitu conclusa mœnibus circumdata est. Ex hoc ortum esse videtur, ut etiam posterioribus temporibus Territorium Fæsulanum et Florentinum confunderentur: nam multa vidi Instrumenta ita habentia: “Actum judiciaria Florentina seu Fesulana [Confer Ripetti, Dizion. geogr. voce Fiesole. Item Acta S. Donati Fesul. ep. tom. IX Octob., p. 660.] .” Ex his concludit præfatus Lamius in hunc modum [Tom. II, p. 1182.] : Primi domini igitur et patroni hujus monasterii reges fuere, dein monachi cœnobii Nonantulani, tandem episcopi Florentini sub sæculi IX exitum, ex Berengarii imperatoris donatione. Hoc porro certissimum est, ecclesiam S. Miniatis, initio sæculi XI restauratam fuisse ab Ildebrando episcopo Florentino; Inveni, inquit in suo diplomate an. 1013 apud Ughellum [Italia sacra, tom. III, col. 47.] , ecclesiam non longe ab urbe sitam, in honorem sancti Miniatis martyris dedicatam, antiquitus vocabulo Monasterii insignitam, quam quia nimia vetustate neglectam atque pene destructam inveni, qualiter renovare potuissem, anxie cogitare cœpi etc. Constat vero tum ex hoc tum ex altero diplomate an. 1024, Ildebrandum præter templum vix non a fundamentis renovatum, construxisse etiam cœnobium, eidemque magnam dotem censusque dixisse, ut sarto tecto conservando templo satis forent, iisdemque monachi, qui D. Benedicti regulam profitebantur, alerentur [Ibid. col. 48 et seq.] . Atque hæc de ecclesiæ S. Miniatis ad Montem antiquitate. Qui plura nosse voluerit, adeat Lamium locc. citt.
[20] [tum magnificentia.] Ad magnificentiam quod spectat, sequentia ex eodem scriptore suffecerit recitasse [Lamius tom. II, p. 1192.] qui postquam notavit ecclesiam, qualiter ab Ildebrando refecta renovataque fuerat, adhuc permanere, structura nulla ex parte corrupta, sic pergit: Ecclesia in tres naves dispertita est, quarum muri intermedii marmoreis lapideisque columnis substinentur, novem arcubus hinc inde iis incumbentibus. Nam Presbyterium seu Tribunal supra confessionem assurgit, ad quod per duas scalas marmoreas laterales adscenditur. Hoc autem marmoreum marmoreis et discoloribus quatuor columnis parietes innixos habet; et pone altare princeps in apside quinque fenestræ sunt, lapide speculari et pellucido obductæ. In superiore parte apsidis et cava fornice, Christi Dei imago inter Joannem et Matthæum evangelistas, atque ab hujus sinistris B. Mineatis effigies, mussivo opere artificiose elaboratæ sunt anno MCCXCVII, ut in zoophoro inferiore legitur. Chorus marmoreo septo, tesselis et emblematis mirifice cingitur, atque in extimo sinistroque ejus angulo ambon affabre sculptus e marmore, similibus columnis elevatur. Pavimentum autem marmoreo limite in medio distinctum ante portam primariam Josephus Judex et Remetrius anno MCCVII faciundum curavere. Confessio sive martyrium sub presbyterio jacet, cujus fornices triginta sex columnis marmoreis substentantur. Fenestræ plures, oblongæ et angustæ, quæ olim omnes lapide speculari septæ erant, mediæ navi lucem desuper fœnerantur. Ante confessionem in ampliori pavimento ædicula est, a Petro Cosmæ f. Medice (perperam ipsi Cosmæ seniori tribuitur in subdenda hic Inscriptione) ex marmore constructa, laqueari fictili et tabula exornata exsistit. Quando autem et quem in finem erecta fuerit, docebit sequens Inscriptio, quæ marmori incisa altari subest:
SANCTISSIMÆ JESU DE CRUCE PENDENTIS IMAGINI QUÆ JOANNI GUALBERTO STRENUO MILITI POSTEA VALLIS UMBROSæ MONACHORUM AUCTORI IN HAC ANTIQUISSIMA SANCTI MINIATIS ECCLESIA POST IMPARTITAM SUPPLICI FRATRICIDÆ CUM VITA VENIAM CAPUT INCLINAVIT ORANTI SÆCULI SUB INITIUM UNDECIMI; * COSMAS * MEDICES DECRETO PUBLICO P. P. SACELLUM HOC INSIGNE CONSTRUXIT ET DEDICAVIT EX QUO SATAGENTE APUD SEREN. M. E. D. LEOPOLDO MEDICE AVUNCULO * SANCTÆQUE ROMANÆ ECCLESLE CARD. AMPLISSIMO SOLEMNI QUA DECUIT POMPA TRANSLATAM AN. S. MDCLXXI. IN ARA PRINCIPE ECCLESLE ET MONASTERII SS. TRINITATIS FLOR. QUO CONFLUENTIUM POPULORUM PIETATI COMMODOQUE CONSULERENT LOCARUNT ABBAS ET MONACHI. NE RERUM GESTARUM MEMORIA INTERCIDAT REGIUS COSMI III. E. D. ERGA COELITES AMOR MONUM. PON. CUR. AN. MDCCX.
Notum est S. Joannem Gualbertum primum vitam regularem professum in monasterio S. Miniatis; et dein ex eo digressum congregationis Vallis Umbrosæ posuisse fundamenta. Vide ejus Acta [Acta SS., tom. III, Jul., p. 313.] . Cum scribat Joannes Villani Fesulas a Florentinis anno MX captas et populatas fuisse, et columnas præcipue ac marmora in suam urbem ab iis deducta, paulo ante scilicet quam Ildebrandus ecclesiam S. Miniatis reficeret, haud absonum est autumare eum hujusmodi spoliis usum ad hanc instaurationem. Profecto, inquit Lamius [Tom. I, p. 1149.] , marmora illius ecclesiæ exotica, ut plurimum dignoscuntur, et internarum columnarum capitula, licet Corinthii vel Compositi ordinis omnia, tamen cuncta magnitudine, forma, cælatura inter se differunt, quod ex diversorum ædificiorum ruderibus et ruinis extracta in hujus templi structuram translata et conversa fuerint. Hoc et in aliis antiquis Florentiæ templis observatur. Quæ quidem omnia satis declarant quanta cum magnificentia tum exteriori tum interiori ædes S. Miniatis ad Montem exurgat. Cæterum similia signantur de hac ecclesia in hodiernis Itinerariis Florentinis vulgo Guide de Florence [Conf. Nouveau guide de Florence, par Frédéric Fantozzi, traduit de l'italien par d'Estre, p. 749 et seqq.] .
[21] [cui contiguum erat monasterium.] Juverit addidisse ex sæpius dicto Lamio [P. 1196.] : Quum inter monachos observantiæ regularis disciplina defecisset, et ad quinque tantum redacti essent; Augustinus abbas renuntiavit; et Gregorius papa XI an. 1374 concessit et donavit monasterium et ecclesiam cum omnibus suis bonis et juribus et omni dominio et jurisdictione episcopi liberam, monasterio S. Mariæ Montis Oliveti, ordinis S. Benedicti… Itaque cum per tot sæcula monachi atrati illud tenuissent, tandem monachi candidati eorum loco successere, et illud incolere perrexerunt usque ad annum MDLIII quo locus ille, muris et munimentis circumdatus jussu Cosmæ I magni ducis, arx evasit et monasterium domus militum factum est. Quare monachi inde migrare coacti sunt, licet monasterii dominium usque retinuerint, et ecclesiam unus et simplex sacerdos deinde curavit. Denique notat alio loco idem Lamius [Tom. I, p. 34.] : Monasterium S. Mineatis hodie (circiter annum 1758) Jesuitæ possident, in quo statis temporibus convenientes cives piis contemplationibus et cæremoniis exercent. Haud procul ab ecclesia occurrit urbis porta hodie a S. Miniate dicta (Porta S. Miniato). Alterius ecclesiæ intra urbis Florentinæ mœnia sitæ, memini supra, S. Miniatis inter turres (S. Miniato fra le Torri.) Et hæc antiquissima etiam est et præclara, hodieque superstes, de qua pluribus agit idem Lamius [Pag. 34 et seqq.] .
[22] [De urbe S. Miniatis Teutonis] Exstat in agro Florentino oppidum frequens, S. Miniatis ad thedescum sive Teutonis dictum S. Miniato al tedesco, jam inde a sæculis viris domi militiaque claris nobile atque celebratum, quod Gregorius XV et urbis nomine et sede episcopali insignivit V Decembris anno 1622; nostris autem diebus novo auctum splendore, cum ex illo oriunda sit stirps gentis Bonaparte (sic scribitur), qua inde in Corsicam partim translata, in lucem editus est bellidux, cui parem haud inveneris, nempe Napoleo imperator I [Conf. Ughelli, Italia Sacra, tom. III, col. 269; Moroni, Dizionario di erudizione storico-ecclesiastico verbo: Sanminiato; Ripetti, Dizionario, geographico della Toscana; Guibert, Dictionnaire géograph.] . Oppidi conditorem dicunt alii Othonem I imperatorem sæculo X, alii Desiderium, ultimum Langobardorum regem sæculo VIII; imo non desunt, qui ejus originem ad Romanos referant [Moroni, ubi supra.] . Verum Ughellus istiusmodi nugatoribus, ut loquitur, fidem non adhibet. Crediderit tamen ante Fridericum œnobarbum (qui Occidentis imperium tenuit ab anno 1152 ad annum 1190 [Art de vérifier les dates, p. 444.] fuisse ædificatum, ab eoque deinceps ampliatum, ut illic suorum Theutonum sedes constitueretur, qui cum ibidem absenti imperatori vicariam operam præstituri commorarentur frequenter, ab illis “ad thedescum” oppidum illud traxit cognomen. Hoc præterea notatu dignum, Ughellum in suo de ecclesia Miniatensi tractatu ne verbo quidem meminisse S. Martyris nostri. Aliud sensere recentiores tum historici tum geographi, qui rem penitius inspexerunt. Recitantur enim apud Muratorium [Antiquitates medii ævi, tom. VI, p. 405.] Litteræ Joannis episcopi Lucensis, per quas rectorem ecclesiæ sancti Miniatis in loco quarto (sic forte dicto, quod quatuor milliaribus distaret ab antiquissima ecclesia parœciali S. Genesii [Repetti, tom. V, p. 79.] ) constituit sive confirmat Autchis Clericum anno 783. Incipiunt: In Dei nomine. Regnante domno nostro Carolo rege Francorum et Langobardorum, anno quo Langobardiam cœpit * nono, sicque filio ejus domno nostro Pippino rege, anno regni ejus secundo, XVII Kalendas Februarii, indictione VI [Conf., Art de vérifier les dates, p. 535.] . Deinde sequitur: Manifestum est mihi Johanni in Dei nomine episcopo, qualiter ante hos annos Bonushomo, Aidualdus (nominantur alii quatuordecim) a fundamentis construxerunt ecclesiam in honore Dei et sancti Miniatis in loco Quarto, et in ipsa ecclesia et in omni re ad eam pertinente, una cum licentia consilii bone memorie Balsari, hujus Lucensis ecclesiæ episcopi, Nandolfum custodem et guvernatorem elegerunt. Quidem et quod Bonichis presbyter una cum consensu Walprandi episcopi, in prædicta ecclesia et in omni re pertinente Austripertum Clericum sibi per cartulam adoptivam filium heredem et successorem confirmavit. Postea vero ipse Austripertus Clericus per cartulam in præfata ecclesia et in rebus ad eam pertinentibus, Autchis Clericum filium suum rectorem et guvernatorem ordinavit et confirmavit, sed absque episcopali consensu, pro eo quod bone memorie Peredeus episcopus decessor meus in Francia erat detentus in servitio domni Regis et reliqua quibus confirmatur electio Autchis Clerici.
[23] [et ejus ecclesia primæva.] Mitto inquirere qui sint illi Clerici, pater et filii, sibi succedentes; nec enim ad propositum nostrum spectant. Ast primum notabo episcopos illos Lucenses tres nominatos vixisse Balsarium quidem anno 700, Walprandum anno 742, Peredeum huic successisse, cujus locum ἀμέσως cepit Joannes Litterarum auctor; proinde ecclesia, qua de agitur sæculo VIII antiquiorem esse. Deinde quum aliam, ut observat Lamius [Memorabilia tom. I, p. 335.] , ecclesiam D. Mineati sacram in Lucana diœcesi olim exstitisse, nisi eam, unde nomen accepit oppidum S. Mineatis, minime constet, si excipias ecclesiam D. Mineatis in Faugnana (vulgo Sanminiatello [Ibid. p. XXVI.] , suburbio oppidi Miniatensis; adfirmare probabiliter possumus, ecclesiam D. Mineatis in Quarto, in illa diœcesi, esse hanc eamdem ecclesiam, adeoque ædificatam anno circiter DCC. Et paucis interpositis addit: Itaque sensim et tacito temporis lapsu circa ecclesiam S. Mineatis, in colle ad sinistram Arni ripam sito, in valle Arni inferiori, in Lucana diœcesi et distantia ab urbe Luca et Pisis XXII M. P; a Florentia XXIII M. P. varia ædificia constructa sunt; et tandem domorum frequentia sæculo X adeo excrevit, ut oppidi speciem præ se ferret et ab imperatore Othone I anno DCCCCLXII muro circumductum oppidum munitum sit, ut verosimiliter scribit Laurentius Bonicontrius Miniatensis in Annalibus et in historia Sicula… Vetustam D. Mineatis ecclesiam, quæ huic oppido initium dedit, fama est eam esse, quæ nunc refecta et ampliata D. Francisci vocatur et a Minoritis una cum addito monasterio possidetur … et D. Mineatem unum ex illius oppidi patronis Divis fuisse patet ex eo, quod in sui Communis sigillo etiam D. Mineatis imago cælata erat. Eadem fere tradunt Moroni et Ripetti locc. citt. Quamvis in urbe S. Miniatis præter cathedralem, Deiparæ in cœlum assumptæ et S. Genesio martyri dicatam, plures sint ecclesiæ et oratoria, nulla ex his ædibus hodie S. Miniati sacra habetur. Incolas anno 1840 numerabat 2500 [Ripetti p. 97.] . Si quis plura scire de rebus ad hoc oppidum pertinentibus voluerit, consulat Lamium, qui tot tantaque collegit ut in ejus Memorabilibus solidas capiant paginas fere ducentas [Tom. I, pag. 334 – 521.] . Atque hæc summatim dicta sint de cultu S. Miniatis in Etruria aliisque vicinis regionibus. Restat ut addamus nonnulla ex martyrologiis aliisque id genus fastis sacris.
[24] [Memoria in fastis sacris.] Usuardus ad hunc diem XXV Octobris annuntiat: Civitate Florentia passio beati Miniatis, sub Decio principe. Observat autem Sollerius: De Miniate nihil apud vetustiores usquam reperio, nec satis conjicere possum, unde eum Usuardus acceperit; neque enim Acta a Surio vulgata vidisse existimandus est, qui tam jejune de eo loquitur. Ast cum, ut supra notavimus n. 2, Martyrologium suum ediderit Usuardus primum anno 859 vel sequenti, et iterum inter annum 869 et 877, atque jam diu ante floruisse in Etruria S. Miniatis memoriam ex dictis pateat; nihil obstat quominus Usuardus eum inde acceperit. Kalendaria quoque Florentina, Pisana et Senensia ejus festum ad diem VIII Kal. Novembris signant; die vero præcedenti Breviarium Gallo-sæculum apud Joannem de Joanne celebrat Natale S. Miniatis. Teste Lamio [Tom. IV, p. 61 et seqq.] : In bibliotheca Laurentiana Pluteo XVII codex III. Psalterium continet, et eleganter ac ornate scriptus. Membraneus est et præfixum habet Kalendarium, quod Florentinum dici potest: nam sanctorum Florentinorum et Tuscorum plurium dies festos seu Natales indicat … nec ullus sanctus memoratur qui sæculo XI posterior sit. Addit Lamius: Putaverim codicem exaratum fuisse circa sæculi XI dimidium non autem antea, nec post illius sæculi finem, quod et rationibus haud spernendis ibidem probatur. Hoc autem in Kalendario, typis apud eumdem Lamium edito, habetur: VIII Kal. (Novemb.) S. Miniati Mr., Chrysanti et Dariæ. Cæterum præfatæ ecclesiæ omnes ejus officium agunt; quin et Florentiæ olim in pervigilio jejunabatur. In Kalendario missalis sæc. IX vel X, in archivo ædituorum sanctæ Mariæ Floridæ, hac die mentio fit S. Miniatis, et in ora paginæ, posteriori manu, puta sæc. XII vel XIII, scriptum est, quod in ejus vigilia jejunatur. In Missali seu Sacramentario ad usum ecclesiæ cujusdam Florentinæ, exarato sæculo XV, habetur Kalendarium, in quo signatur hac die 25 Oct.: Florentia S. Miniatis cum suis sociis [Orbis sacer et profanus, ubi supra p. 1142 et seq.] ; et rursus in altero codice sæc. XV exeuntis: SS. MM. Grisanti et Dariæ (additur alia manu) et S. Miniatis M. [Catalogus Bibliothecæ Laurentianæ tom. I, col. 179.] . Extra Etruriam et Italiam haud magnopere cultus S. Miniatis floruisse reperitur; nec, quod magis mireris, in ipsa urbe Metensi nec in cœnobio S. Vincentii venerationis specialis S. Martyri exhibitæ apparent alicujus momenti vestigia, præter ea quæ de translatione protulimus n. 11 etc. Martyrologium Romanum hæc habet: Florentiæ passio beati Miniatis militis, qui sub Decio principe pro fide Christi egregie certans, nobili martyrio coronatur.
[25] [Officium. Hymni.] Orationes et Lectiones, quas ecclesia Florentina olim recitabat, ex Actis conflatæ sunt; illas ab Orlendio [Biblioth. Leopoldina Gaddiana tom. II col. 8 et 9.] et dein a Lamio [Orbis sacer et profanus p. 1142.] editas, nihil opus est hic adscribere. Cæterum subdit Lamius [Tom. I p. 570.] : Non me latet in Passionariis et libris liturgicis Florentinis diversis diversas Orationes et Lectiones haberi, unaquaque ecclesia illas pro arbitrio et lubitu concinnante; secus enim tantum inter eas discrimen intercedere non potuisset. In schedis Cionaccii habemus Officium S. Miniatis descriptum ex libro chorali ms. qui reperitur in ecclesia parochiali S. Miniati inter Turres. Ex quo duos sequentes hymnos desumendos operæ pretium duximus.
Ad Vesperas hymnus.
In laude sui militisAdsit festive celeber
Agnus ille purpureus
In quo vicit hic Minias.
Præsago quippe nomine,
Suo tingendus sanguine
Minias ante prælium
Hoc meruit vocabulum.
Sub indecenti Decio
Gravi tortus supplicio
Veritatis præconia
Voce fatetur libera.
Cavantum ungues subdibus,
Carnes liquescunt ignibus;
Sed non sentit incendia
Simplex auri materia.
Hinc Agonista nobilis
Tot decoratus titulis,
In congressu novissimo
Subdit cervices gladio.
Videres Christi Puerum
Caput tollentem proprium,
Hinc inde procedentibus
Angelorum conventibus.
O quam dulci spectaculo
Humano et angelico
Jam immolata victima
Montis scandit cacumina.
Laus, honor et imperium
Benigno Regi martyrum,
Quos tanto postliminio
Sacro reddit palatio. Amen.
Item alter hymnus ad Matutinum.
Adest nobis festivitas
Carus qua Deo Minias
Suscepit regni bravium
Post triumphatum stadium.
Hinc sompni quies fugiat,
Mens vigil se exerceat
In Patris laude ipsius,
Defendat nos ut precibus.
Hostem repellat improbum,
Pacis donet subsidium,
Excessus mundet noxios,
Mores infundat sobrios.
O Minias sanctissime,
Cunctis ambientissime
Quod se vellent cum sociis
In suis esse loculis.
Os obstruatur omnium
Iniqua obloquentium,
Et nos præ natis hominum
Te contemplemur dominum.
Sit Trinitati gloria,
Laus unitati sedula,
Quorum potestas valida
Regnat per cuncta sæcula. Amen.
Duabus penultimis strophis manifeste alluditur ad prætensionem Metensium, sibi corpus S. Miniatis vindicantium. Nec enim tunc inter alios contentio fuisse noscitur. Monachi namque qui dicuntur S. Corpus secum asportasse, Olivetani, medio tantum sæculo XVI ex primævo cœnobio S. Miniatis migrarunt. Conf. n. 17. Cæterum licet hymni præfati desumpti sint ex libro chorali S. Miniatis inter Turres, probabile fit ex duabus strophis prædictis officium utrique ecclesiæ inter Turres et ad Montem fuisse commune. Nisi dicamus versiculos
Et nos præ natis hominum
Te contemplemur Dominum
id solum innuere, S. corpus Florentiæ quiescere sanctumque Martyrem urbis esse patronum.
[26] [Fragmenta reliquiarum; ampultæ.] Vix dubitandum quin in unaquaque ecclesia S. Miniati dicata (supra vidimus eas numero fuisse circiter quadraginta) pars aliqua ejus sacrarum exuviarum a populo coleretur. In specie hæc signantur in Memorabilibus [Tom, I p. 579.] : Reliquiæ Florentiæ quidem religiose adservantur in ecclesia S. Bartholemæi suburbani monasterii Montis Oliveti, in ecclesia D. Mineatis inter Turres, in ecclesia Parthenonis, qui S. Mineatis titulum præfert et juxta portam S. Galli situs est; ut nihil de perantiqua S. Mineatis ad Montem ecclesia dicam, in quo corpus ipsum gloriosi Martyris quiescere traditur. In ecclesia quoque urbis S. Mineatis os hujus Martyris cognominis, urbis patroni custoditur (conf. n. 23); et sanguinis, ut creditur, ampulla in arcem Lutiani in Mucillo nuper translata est. De hac vero ita refert Jos. Maria Brocchius in vita S. Miniatis, cujus verba ex italico in latinum verto: In ecclesia parochiali S. Miniatis inter Turres, præter alias reliquias servantur ad nostra usque tempora tres ampullæ repletæ S. Martyris sanguine (qui adhuc, nec sine prodigio, fluidus fresco spectatur): quarum una, ex parte rupta, mihi benevole dono data anno 1734, fuit ab Antonio Fani, presbytero rectore illius ecclesiæ, ut illam reponerem cum aliis reliquiis omnium Sanctorum et Beatorum Florentinorum, quas ego asservo in oratorio, meis expensis eorum honore ædificato in Mucillo et in antiqua rupe Lutiani. Unde hodie in ecclesia inter Turres duæ tantum remanent ampullæ.
[Annotata]
* An. 1003.
* Imo Petrus, Cosmæ filius.
* patruo
* cepit
PASSIO SANCTI MINIATIS MARTYRIS.
Ex ms. Trevirensi collato cum ms. Metensi. Item ex Codice Bibliot. Laurentianæ n. I Plut. XX, apud Lamium, tom. III pag. XLI. Surius eamdem habet, mutato stylo.
Minias, mart. Florentiæ in Thuscia (S.)
BHL Number: 5965, 5968
EX MSS.
[S Minias corem Decio imperterritus Christum confitetur;] In illo tempore a imperante impiissimo Decio imperatore, qui imperavit anno uno b Romanæ reipublicæ, sævissima orta est persecutio Christianis. Eo vero tempore beatissimus Sixtus c Romanæ urbis episcopus una cum Laurentio archidiacono suo præcesserant ad martyrium, cœpitque religio christiana turbari. Dumque iste impius Decius imperator in civitatem, quæ vocatur Florentia advenisset, exeuntes ministri foris civitatem, invenerunt virum proficiscentem ad suburbana civitatis; cui et dixerunt: Cujus religionis es tu? Qui ait: Christianus sum ego. Et illi dixerunt: Quo nomine vocaris? Et inquit: Quod de sacro fonte accepi renatus, Minias dicor d. Tunc ministri comprehenderunt eum, et ad palatium trahentes, unus autem ex officio nunciavit cæsari Decio, quod fuerat factum. Tunc imperator jussit eum suis tribunalibus sisti, cui et ait: Tu es Minias, sectator nescio cujus christianæ, ineptæ et vanæ religionis, et conturbas provinciam totam, inania et caduca docendo, et injurias deorum nostrorum et contumelias inferendo. Sanctus Minias dixit: Ego sum servus et vinctus Christi: nam tu es Decius imperator, qui ad injuriam vivi et omnipotentis Dei (ante) surda et muta ydola flectis genua et adoras, qui sibi nec aliis prodesse possunt; et nisi ab istorum cultura discesseritis, pariter vos perpetuum incendium cruciabit. Et imperator dixit: Minias consulere tibi. Et sanctus Minias respondit: An mihi dicis gaudens? Tibi autem æternum gaudium numquam erit. Imperator dixit: Adducatur fera crudelis et pessima, ut eum devoret. Sanctus Minias dixit: Domine Deus esto adjutor meus; et derelinquas me, Domine Deus salutis meæ. Et dum complesset orationem, fera pardus extinctus est e.
[2] [in fornacem ardentem immissus, nil læditur;] Tunc ministri imperatoris ad sanctum Miniatem dixerunt: Tu es, qui maleficiis tuis male agis et diis nostris non credis. Sanctus Minias dixit: Vos credite eis, inimici (Dei) creditores diaboli, quem Deus et Dominus meus Jesus Christus in imo profundi demersit. Unus ex ministris renuntiavit imperatori, et jussit imperator eum sibi præsentari, et dixit ad eum: Tu es etiam qui dudum ante me astitisti et nunc nescio unde occurristi mihi. Sanctus Minias dixit: Dixi jam tibi quia ego sum Minias miles et servus Christi f quando exivi de civitate ministri tui invenerunt me in silva, quæ dicitur Elyzaboth g interrogaverunt me et respondi eis quia Christianus sum et credo in filium Dei et in Jesum Christum. Tunc iratus imperator Decius jussit eum in fornacem ignis ardentis mitti et dixit ei: Credis * diis nostris et sacrifica eis, et quæcumque petieris dabo tibi. Sanctus Minias dixit: Aurum vel argentum tuum, æs vel substantia tua nihil est. Ego credo in Deum vivum, qui fecit cœlum et terram, mare et omnia quæ in eis sunt; qui liberavit filios Israel de terra Ægypti, et Susannam de falso crimine et Danielem de lacu leonum. Imperator jussit duobus * caris lignorum congeriem fieri et fornacem igne succendi; et jussit eum exspoliari oleoque perungi et mitti in ignem. Angelus autem Domini intravit ad illum, et ignis nihil nocuit eum *. Angelus Domini dixit ei: Visitatione visitavit te Dominus et ipse misit me ad te, ut possis sufferre quæ inferuntur tibi tormenta, et te hodie Dominus suis manibus coronabit. Puer autem Domini Minias flectens genua dixit: Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe, qui dignatus es angelum tuum mittere, ut * confortares me servum tuum, quod * possim sufferre quæ inferuntur mihi tormenta. Ananias, Azarias et Misaël te collaudant, Domine; per te ignem non sentiunt, quia in fornace ignis, tu læsus es quartus in numero, qui potens es * liberare de camino ignis ardentis. Et signavit frontem sibi signo sanctæ crucis Domini nostri Jesu Christi. Tunc omnis illico ignis extinctus est, ut nec tepor quidem incendii remaneret. Beatus miles Christi Minias liberatus exiit ab igne.
[3] [leoni objectus et dein in equuleo tortus Christum liberius annuntiat;] Videns autem Decius imperator quod factum est, dixit: Adducatur fera omnium ferarum horribilior, * ut devoret illum, et superabimus eum. Et statim præparatus est leo crudelis. * Et cum vidisset eum beatus Minias, signaculnm * Christi contra eum factum *, in ictu oculi ipsa fera extincta est. Tunc beatus Minias dixit: In nullo timeo feras tuas, inimice Dei, filius diaboli, habitaculum Sathanæ. Dominus meus Jesus Christus liberare potens est me de manibus tuis, quia ipse vivit et regnat in sæcula sæculorum. Amen. Decius imperator dixit: Minias, sacrifica diis, quos colimus nos et liberabis te a tormentis. Sanctus Minias dixit: Tormenta tua non timeo; feras tuas non paveo, ignem tuum non horresco; quoniam tormenta tua, sicut plumæ in aqua, levia mihi videntur, et ipsa tormenta quæ mihi præparas, tu in æternum et in sæculum sæculi sine fine sustinebis. Tunc iratus nimis Decius imperator sævire cœpit, et jussit eum sibi præsentari. Ipse quoque sedens pro tribunali et prorumpens dixit ad Virum Dei. Crede mihi, nisi sacrificaveris diis nostris, horribilia non poteris effugere tormenta. Sanctus Dei dixit: Exerce quod vis. Tunc imperator jussit eum iu eculeo suspendi et torqueri. Et dixit ei: Si Deus tuus fortior me est, liberet te de manibus meis et de his pœnis. Sanctus Minias dixit: Non me deseret Dominus meus Jesus Christus, qui fecit mirabilia magna solus et innumerabilia faciet in sempiternum. Imperator dixit: Et ego non facio mirabilia et quid tibi videtur potestas mea? Sanctus Minias dixit: Ego veritatem possum enarrare; ipse testis est * et sacra Scriptura, Lex et Prophetæ, quibus vos creditis, affirmant. Decius imperator dixit: Ego legi Moysi credo et prophetis; sed de Christo tuo, quem credis, si aliquid verius nosti, enarra. Minias miles Christi respondit: Cæcos illuminavit, paralyticos sanavit, claudos fecit ambulare, leprosos mundavit, dæmonia ejecit, mortuos suscitavit, mulierem de fluxu sanguinis liberavit, ventis imperavit, super aqua maris siccis pedibus ambulavit, de duobus piscibus et quinque panibus quinque millia hominum satiavit absque parvulis et mulieribus, et quæ superaverunt de fragmentis duodecim cophinos colligerunt. Quid enim facilius quam dicere innumerabilia beneficia ejus? Manus et sensus non sufficit explicare, qui in nullo mentitur. Tunc unus ex ministris imperatoris dicit: Puto, victi sumus.
[4] [crudelius excarnificatus,] Imperator vero jussit eum de eculeo deponi et dixit ad eum: Ego quidem non mentior. Sanctus Minias respondit: Dic, imperator, tu qualia mirabilia ostendis? Decius imperator dixit: Adducite eum ante præsentiam meam. Quod cum factum fuisset, jussit sudes acutas de ligno infigi sub ungulis ejus, et omnes digitos ipsius pertundi. Sanctus vero Minias dixit: Non facis tu mirabilia, sed opera diaboli patris tui exerces et facis. Tunc imperator dixit ministris suis: Lassati sumus. Ministri ejus dixerunt: Domine imperator, si cogitas aliquid, jube * ut adhuc adhibeamus alia tormenta. Imperator dixit: Audi me, Minias, sacrifica diis nostris; si non sacrificaveris diversis te interficiam pœnis et dissipabo te. Sanctus Minias dixit: Et qualia sunt ipsa tormenta? Et si aliqua alia vis facere, fac. Et facta est vox angeli ad eum: Ne timeas, Minias, quia in omnibus his tormentis Dominus Jesus Christus confortabit te. Decius imperator dixit: Sacrifica diis nostris. Minias dixit: Audi me, imperator: spes mea in Domino vivo. Imperator dixit: Ipse Dominus tuus, quem tu dicis, non liberabit te de manibus meis; non seducat te vanitas, quæ festinat perdere. Sanctus Minias dixit: Christus Dei filius, qui me docuit, ipse liberabit de manibus tuis. Imperator dixit: Pulchro * aspectu conspicio te; consule tibi ne pereas. Sanctus Minias dixit: Deus meus est defensor animæ meæ. Imperator dixit: Plumbo ollam implete, et in aures ejus fervens mittite, ut quando eum Dominus suus vocaverit, non audiat. Ministri autem fecerunt sicut præceptum fuerat illis, et dixerunt ei: Minias, indolescimus super te, et compatimur tibi. Quare non credis et sacrificas diis nostris? Sanctus Minias dixit: Vos cum eo quem colitis simul in æternum peribitis. Et extendens manus ad cœlum dixit: Tu Domine Deus meus, ne longe facias auxilium tuum a me. Tunc imperator jussit Miniatem suspendi et in pedibus ejus lapidem magnum ligari. Sanctus Minias cum hæc audisset, levabat ad cœlum oculos suos cum fiducia dicens: Domine Deus, exaudi preces meas.
[5] [ab angelo liberatur.] In hoc loco apparuit ei Dominus Jesus in similitudine militis juvenis et dixit ad eum: Ne timeas, Minias, quia sicut plumæ in aqua levia sunt tibi tormenta. Et repletus est gaudio magno valde. Ministri imperatoris viderunt et renuntiaverunt ei: Domine imperator, stabat juxta illum juvenis in veste alba, et facies ejus fulgebat sicut sol in virtute sua. Imperator autem stabat in palatio cogitans intra se qualia tormenta faceret, ut superaret Militem Christi. Ministri vero imperatoris dixerunt: Omnia tormenta, quæ potestas tua imperavit fecimus, at nihil eum moverunt; * jube quid faciamus. Imperator ait: Ferro acuto aures ejus perforate et mox conturbabitur. Unus ex ministris venit ad eum dicens: Minias, in nullo tormento te conturbas. * Sanctus Dei dixit: Licet innumerabilia sustineam tormenta, quod semel vidi, negare non potero. Imperator dixit: Et quid est quod vidisti? Sanctus Minias dixit: Angelum sanctum. Tu fac quod inchoasti facere, fili diaboli, factor sceleris, frater Sathanæ.
[6] [Denique, postquam blandimentis pariter restitit, capite plectitur.] Imperator ministris suis dixit: Congregemus auri multitudinem et argenti * et gemmas et sericum et statuamus in mediis deorum nostrorum templis et veniat (Minias); cum viderit omnia bona, consentiet dictis nostris; et quod non per tormenta potuimus facere, potest (fieri) ut consentiat per blandimenta. Quod cum factum fuisset, adduxerunt eum h et dixit ei imperator: Vides hæc omnia bona; elige tibi unum quod optimum est, et credas diis nostris, et vivas. Sanctus Minias dixit ad eum: Aurum et argentum tuum nihil est mihi, quasi stercus quod jacet in via. Dii tui cæci sunt, sine anima, surdi et muti sunt. Tunc ministri imperatoris dixerunt: Domine imperator, cogita de eo quid faciamus. Imperator dixit: Multa ei præparavi tormenta, et nil ei nocuerunt. Sanctus Minias levans cum fiducia ad cœlum oculos suos dixit: Domine Deus, esto adjutor meus; sitivit in te anima mea quam multipliciter et caro mea, quia inimici tui quærunt animam meam. Cum hæc audisset imperator, jussit eum decollari dicens: Miniatem rebellem deorum nostrorum jubeo capitalem subire sententiam. Ministri autem imperatoris ducebant eum, et angelus Domini antecedebat eos usque dum venissent ad montem, qui vocatur * Florentius i in loco ubi Deo placuit. Ex eis unus evaginato gladio caput amputavit; et angelus Domini absque dubio animam ejus suscepit. Depositus est et a Christianis reconditum corpus k ejus octavo Kalendas Novembris l regnante Domino nostro Jesu Christo cui est honor, laus, virtus et potestas et imperium in sæcula sæculorum. Amen m.
ANNOTATA.
a Juverit adscripsisse speciminis gratia, initium alterius Passionis, auctore quodam presbytero Blasio. Exstat in cod. 6 Plutei XX bibl. Laurentianæ, et edita fuit a Lamio in Memorabilibus [Tom. III, p. XLIII.] : Minias, regis Armeniæ filius, ab infantia fide Christi diligenter instructus, audiens imperatorem Philippum ad prædicationem Origenis conversum (locus, ut continuo demonstrabitur, notatione dignus) apostolorum limina visitare proposuit; et sic usque Florentiam secundum status sui condecentiam venit; ubi dum sentit, imperatorem obviam Decio, qui victoriam contra gentem Gallicanam rebellantem Romano imperio habuerat, usque Mediolanum ivisse, ibi eum expectare ac eum sociare decrevit, ut ei de fide suscepta congauderet et secum eundo sua præsentia honoraret. Hic ut sensit, imperatorem a Decio interemptum, et hunc a Romanis cæsarem factum, et in necem christianorum ineffabiliter avidum, familiam, paucis secum retentis serviciis, decenter renumeratam remisit, et ipse, cunctis distributis pauperibus, in silva quæ dicitur Elisbot, prope Florentiam, cum illis, quos in socios receperat, eremiticam vitam ducens ad sumendum pro Christo martyrium affectione inestimabili se disponit, etc. Codex, ex quo hæc transumpta sunt, dicitur esse sæculi XIV ineuntis [Bandïnius. Codices Latini Bibliothecæ Medicæ Laurentianæ, tom. I, col. 618.] . Elucidemus breviter, quæ hic de Philippo et Origene traduntur. Veteres passim Philippum fuisse christianum aperte dicunt; idque Eusebius Cæsariensis, hac in re præ cæteris fide dignus, diserte habet [Hist. ecclesiast., lib. VI, cap. 34.] ; ita etiam S. Isidorus [Etymolog., lib. V, cap. 39. Patrologia Mign., tom. LXXXII, col. 227. Conf. Art de vérifier les dates, p. 344.] : Philippus… Hic primus christianus imperator fuit. Præterea constat eum ex Arabia oriundum et quidem patre, latronum antesignano [Art de vérif., etc., p. 343.] . Insuper novimus Origenem pluries in Arabia fuisse, quo tempore vivebat Philippus (natus anno 204, imperator anno 244, occisus anno 449 [Ibid., p. 343 et seq.] ). Teste Eusebio [Hist. ecclesiast., lib. VI, cap. 19, versus finem.] , missus eo circa annum 217 fuit Origenes a Demetrio, antistite Alexandrino, ad convertendum ducem Arabiæ, cujus nomen reticetur. Operæ pretium est verba Eusebii describere: Cum Alexandriæ moraretur Origenes, miles quidem adveniens, Demetrio ecclesiæ episcopo, et præfecto Ægypti literas a duce Arabiæ detulit, quibus poscebat ut confestim Origenem ad se mitteret, qui doctrinam suam ipsi communicaret. Missus igitur ab illis Origenes in Arabiam perrexit. Nec multo post, perfecto cujus causa venerat negotio, Alexandriam regressus est. Confer Acta SS. Arethæ et sociorum quæ dedimus tomo præcedenti X Octobris [Pag. 678, n. 57.] . Haud absurda conjectura est ex his ortam sententiam, quæ in Actis profertur, de Philippi conversione, quam non jam Origeni sed S. Miniati tribuit auctor, tanto facilius quod B. Martyrem gente Armenum scribat, dum plerique Florentia ortum volunt. Audiamus Brocchium [Vite de sancti et beati Florentini, tom. I, p. 17.] : Gloriosissimum hunc martyrem S. Miniatem pertinere ad nostram civitatem Florentiæ, non solum quod ibidem moratus et martyrio coronatus, sed etiam quod in ea ortus sit, communis est historicorum nostrorum assertio; proinde, ut habet Borghinius, fabulosa potius quam verisimilis dicenda opinio paucorum, qui cum Vilianio (scriptore ut veridico ubi de rebus sui ævi, ita suspecto ubi de antiquis tractat) S. Miniatem, filium dicunt regis Armenorum, atque in Italiam venisse pœnitentiæ agendæ causa. Addit Brocchius, historiolam hujusmodi primum inventam, judicio multorum, ab antiquis illis monachis Basilianis, qui quondam incoluerunt monasterium et ecclesiam S. Miniatis ad Montem; quod forte putarent, decus aliquodadditum fore suæ patriæ adeoque sibi, si exinde sanctissimus Pugil noster Florentiam appulisset. Utut est, nihil in Actis nostris de natalibus S. Miniatis memoratur. Certe nomen latinum non est; terminatio græcanicam prodit originem. Et eruditus professor Beroliniensis W. Pape in suo vocabulario inter nomina propria græca recenset [Wörterbuch der Griecheschen Eigennamen. Edit. 1842. Voce Μινύας.] Μινύας Minyas, sub quo, inquit, Minyæ Μινύαι, gens de stirpe Æolica, ex Thessalia in borealem migrarunt Bæotiam, et regnum fundarunt Minyarum, cujus metropolis Orchomenus. Nescio cur Lamius licet ei etiam nomen videatur græcum, perpetuo scribat: Mineas, dum alii omnes: Minias. In vocabulario Papiano occurrit, sed cum apposito signo interrogationis, Μινήας (?) nomen viri inscriptum cuidam nummo Ephesino, ast potius legendum putat Papius Μίννος.
b Duobus annis et paulo plus imperavit Decius. Vid. Com. præv., n. 5.
c Diximus Comm. Præv. n. 1 hic lapsum scriptorem. Sub idem tempus, ait Orlendius [Orbis sacer et profanus, part. II, tom. II, p. 1141.] , eadem Decii persecutione sæviente, in amphitheatro martyres occubuisse Fabianum, Cornelium Xistum et Laurentium, tradit Scipio Amiratus; Ughellus vero pro Fabiano Fabritium recenset, in reliquis Amirato consentiens. Verum tres priores Romani pontifices fuerunt; nec Florentiæ, sed Romæ, et quidem diversis temporibus atque sub diversis imperatoribus martyrium consummarunt: Laurentius vero archidiaconus Romanæ ecclesiæ Romæ pariter martyrii coronam est adeptus, non in persecutione Decii, sed Valeriani imperatoris, sicut etiam Xystus secundus, cujus diaconus fuerat Laurentius, etc.
d Minias, Lamio Mineas, Italis Miniato; Latine in lapidibus reperitur Mineus, Minius. Vide Indices Inscriptionum Muratorii. Conf. lit. a ad finem.
e Hujus quoque meminit S. Antoninus: Leopardus ad ipsum occidendum emittitur; sed Leopardus ex se subito moritur. Sane hæc etsimilia quæ sequuntur bene multa, utut non sunt fabulis statim amandanda (haud enim minus prodigiosa in sacris litteris consignata habentur), solidioribus utique fulcienda essent testimoniis, ut facile iis adhiberi posset fides.
f Miles et servus Christi, hæc sane indicare videntur S. Miniatem militiam professum sæcularem, quod et traditione vix non constanti firmatur. Sunt tamen qui existiment verba illa de militia spirituali esse intelligenda, ita ut eodem fere sensu miles quo servus Christi habeatur. In sequentibus S. Minias solum miles Christi appellatur, quod de quovis sive patiente sive certante pro fide deprædicare potest. Verumtamen proprie miles haud consuevit dici similibus locis de militia spirituali. Actis alii alia addidere, quam autem fideliter ipsi viderint. Inter cæteros martyres illustris exstitit, ait Orlendius [Orbis, etc., p. 1140.] , sanctus Minias, professione miles imperatoris, genere nobilis, religione christianus, ætate juvenis sed virtute senior. Sanctus quoque Antoninus: Cum autem, inquit, ei (Decio) insinuatum fuisset de quodam juvene nobili, nomine Miniate, eum coram se fecit adduci.
g Elyzaboth, communius scribitur Elisboth; quandoque Arisbot, Alogoth, Arisgotto. Vide Annotata in Passionem SS. Crescii et sociorum [Tom. X Octobris, p. 590, lit. b.] . Brocchius scribit: Elisbot atque addit [Vite, tom. I, p. 18.] : Nomen quod forte remansit ex antiqua et jam deperdita lingua Etrusca.
h Petrus de Natalibus [Lib. IX, cap. CVIII.] deductum scribit ad templum Martis. In nostris Actis id non legitur. Non tamen ille, judice Lamio [Vite de sancti et beati Florentini, tom. I, p. 17.] , templum Martis peculiariter indicasset, nisi in exemplari Actorum, quo usus est, invenisset. Templum autem Martis Florentiæ seu ad Florentiam exstitisse concors et constans scriptorum rerum Florentinarum traditio est. Citantur Melaspina et Villanius. Deinde subdit Lamius: His autem cæteri omnes consonant. Verum animum inducere nequeo, ut credam ecclesiam D. Joanni Baptistæ sacram, illud Martis templum esse, ad sacrum usum conversum … hanc vero famam ex eo ortam existimo, quod non procul a situ, ubi sæculo VI condita est ecclesia D. Joannis Baptistæ, templum Martis exstitisset, quod a Chrisfianis dirutum fuerit. Et certe locus hic Campus Martis, vulgo Camarti, adpellabatur, in quibus campis mos erat ei numini templa ædificare. Atque hæc quidem Lamii conjectura est. Nec opus est pluribus prosequi in Annotatis nostris ad Acta, quæ exiguæ sunt fidei.
i Qui et Mons Regis dictus fuit et postea Mons S. Miniatis. Vide Comm. Præv. n. 19. Nescio, inquit Lamius [Tom. I, p. 591.] , unde Villanius hauserit, quod B. Mineas obtruncatus est eo loco, ubi jam ecclesia S. Candidæ erat, ad Crucem ad Gurgitem seu Gorgo, ubi plures alii Jesu Christi servi martyrium consummaverunt. Eadem narrat Blasius, vitarum Sanctorum Etruscorum scriptor sæculo XIV et vita Italica Riccardiana; quum aliter habeant vetusta Passionaria Laurentiana superius laudata aliaque, adfirmentque in Monte Florentino sanctum hunc Martyrem capite plexum fuisse. Nihilominus Orlendius adhæret Villanio: ait enim [Orbis sacer et profanus, part. II, tom. II, p. 1141.] : Eo loco passus est, ubi ecclesia S. Candidæ ad Crucem, ad Gorgum dicta. Nonnulli referunt, sanctum Martyrem divulsum a cætero corpore caput suis manibus tulisse, ac tranato flumine in vicinum evasissise collem, ubi D. Petri oratorium erat, quod postea de nomine Martyris “sancti Miniatis” dixerunt. Hinc utique ortum est, ut sanctum Virum alio loco passum alio conditum voluerint. Verum, ut apposite prosequitur Orlendius, de stupendo hoc miraculo nihil prorsus proditum est in ejusdem Martyris Actis apud Surium et Petrum de Natalibus, nihil itidem apud divum Antoninnm; nihil pariter in nostris. Ejus tamen sacrum corpus in præfatum collem delatum fuit ibique reconditum. Equidem admissero reconditum, non vero delatum; nec enim id probat Orlendius nisi ex stupendo illo miraculo, quod ipse suppositium etiam habet. Satius itaque mihi videtur stare antiquioribus Actis, ex quibus efficitur sanctus Minias eodem loco capite plexus et sepultus, nempe in Monte Florentino. Vide litt. l.
k Ubi sanctos Frontinum et Paulinum prima Christianæ religionis fundamenta apud Florentinos posuisse ferunt; ibique a Christi fidelibus sacram ædiculam initio fuisse conditam ac divo Petro dicatam, quæ postmodum in ampliorem formam redacta, sancto Miniati martyri consecrata fuit. Orlendius ibidem. Vidimus Comm. Præv. n. 18 hanc ecclesiam collabentem ab Ildebrando episcopo magnifice restauratam ineunte sæculo XI, atque ita fere perdurasse ad nostram usque ætatem.
l Hic subjungit Blasius: Anno Domini CCLII. Qui confestim surrexit, caput propriis ulnis sumsit, Arni flumen transiit, et sequente eum populo et stupente, montem ascendit, et in loco ubi nunc est, ipsum posuit et se juxta naturali ordine collocavit. Processu temporis Florentini ejus honori ecclesiam mirificam fecerunt; et eum in ipsa honore maximo collocarunt. Conf. Annot. i.
m Coronidis instar adscribo ex Petro de Natalibus [Lib. IX cap. CVIII.] : Sanctus Phridianus episcopus Florentinus (imo Lucensis) ecclesiam Minyatis martyris trans flumen Arni positam sæpius visitabat. Cum autem die quadam inundatione nimia flumen navi transiri non posset, et nautæ quidam ultra flumen existerent, sanctusque episcopus transire curaret; nautæque illi periculo postposito, beati Martyris confisi meritis, ad episcopum transvadandum venire disponerent; subito se citra flumen invenerunt, et episcopum transportantes sine periculo fluvium transierunt. Tunc sanctus episcopus eisdem per spiritum nunciavit: civibus illis hoc a Deo sanctum Minyatem obtinuisse, ut nemo in aqua illius fluminis necari posset. Quod usque hodie ita extitisse refertur; ubi postmodum ecclesia in honorem sancti Phridiani fabricata est. Confer Lamium [Tomo I p. 586.] qui eadem profert sed latius evoluta, ex libro “diversarum vitarum” signato numero 108 f. 21, in bibliotheca archiepiscopatus Senensis extante. Sanctus autem Frigidianus Lucensem cathedram tenuit ab anno 560 ad annum 578. Adeoque, ut infert ibidem Lamius, constat, ecclesiam beati martyri Mineati dicatam in Monte Florentino medio sæculo VI jam exstitisse ad quam beatus Frigidianus quotannis accederet. De S. Frigidiano agendum erit ad diem XVIII Novembris.
* crede
* duodecim carra … congeri.
* ei
* qui confortaret
* ut
* qui potes
* horribilis
* leocordius
* signo
* facto
* es
* cogitasti aliquid? Jube
* pulchrum
* ei nocuerunt
* conturbant?
* aurum et argentum multum
* Florentinus
DE SS. QUADRAGINTA SEX MILITIBUS MM., ET ALIIS ITEM CENTUM VIGINTI ET UNO, INTER QUOS SS. THEODOSIUS, LUCIUS, MARCUS ET PETRUS, AC PROBABILITER ETIAM MAXIMUS MILLENARIUS.
CIRCA ANNUM CCLXIX.
SYLLOGE.
Quadraginta sex martyres, et alii, Romæ (SS.)
Martyres centum viginti et unus Romæ (SS.)
Theodosius, Martyr Romæ (S.)
Lucius, Martyr Romæ (S.)
Marcus, Martyr Romæ (S.)
Petrus, Martyr Romæ (S.)
Maximus Millenarius, Martyr Romæ (S.)
AUCTORE B. B.
§ unicus. Memoria in fastis sacris et Passio ex Mombritio. Coronati fuere sub Claudio II, qui dictus est gothicus. De aliis SS. Militibus CXXI MM., inter quos S. Maximus, comes millenarius, eodem loco sepultis.
De sanctis Martyribus quos in titulo hujus sylloges recensuimus, pauca ad nos pervenerunt; ast eorum passio certa est, [Memoria in fastis sacris,] et memoria recolitur in sacris fastis antiquissimis. Usuardus et Martyrologium Romanum (utrobique eadem sunt prorsus verba) annuntiant hac die XXV Octobris: Romæ natalis quadraginta sex Militum, qui simul baptizati a Dionysio papa, mox jubente Claudio imperatore decollati ac via Salaria sepulti, ubi et alii Martyres centum viginti et unus positi sunt: inter quos fuerunt quatuor milites Christi, Theodosius, Lucius, Marcus et Petrus. Observat autem Sollerius [Martyrologium Usuardi 25 Oct.] : Annuntiatio duplex seu composita est, a Beda ex Actis S. Xysti, ut testatur, primitus excerpta. Et re quidem vera sic habet Beda genuinus [Migne Patrologia tom. XCIV, col. 1081.] : Ipso die Romæ via Salaria natale quadraginta sex militum, qui simul baptizati a Dionysio papa, et mox jubente Claudio imperatore decollati sunt. Ubi sunt positi et alii martyres centum viginti unus inter quos fuerunt milites Christi Theodotius (sic), Lucius, Marcus et Petrus. Scriptum in Passione S. Xisti. Alii S. Laurentii, alii S. Hippolyti Acta adducunt, sed de iisdem loquuntur, ut infra declarabitur. Prima pars annuntiationis Usuardinæ reperitur in Romano parvo: Romæ via Salaria, XLVI Milites, qui baptizati a Dionysio papa, jubente Claudio decollati sunt; Hieronymiana majora, non item minora, hos prætermittunt, sed Maximum nominant et milites alios CXX anonymos, quorum nomina Deus scit. Wandelbertus, sed pridie hujus diei, Romæ agit de XLVI Militibus [Migne, Patrolog., tom. CXXI, col. 615.] :
Nono (Kal. Nov.) Quadrageni effulgent sexque triumpho
Romæ, militia et sancto certamine clari.
Ado numerum a Beda, elogium ex actis S. Laurentii sumpsit, quod pro more suo satis longum texit: Ipso die Romæ (etc. ut apud Bedam, dein ita prosequitur) quorum corpora noctu collegerunt beatus Justinus presbyter et Joannes, et sepelierunt in crypta cum multitudine christianorum, in via Salaria in (ad) clivum cucumeris, VIII Kal. Novembris; ubi positi sunt et alii martyres centum viginti unus. Inter quos fuerunt quatuor milites Christi, Theodosius, Lucius, Marcus et Petrus. Hi videntes ad se venire armatos, rogabant ut primi decollarentur. Scriptum in Passione sanctorum martyrum Sixti, Laurentii et Hippolyti [Dominicus Georgius, Martyrol. Adonis pag. 545. Romæ 1745.] . Similiter Rabanus, Usuardus et Notkerus numerum servant a Beda determinatum, probabiliter quod adnumeretur S. Maximus, cujus cum seorsim meminerint Hieronymiana, alios CXX anonymos tantum signant, ut vidimus paulo superius. Sed hac de re infra agemus ex professo. Habentur itaque omnes simul SS. Martyres centum sexaginta septem memorati, atque in duas classes distributi. Prior quadraginta sex complectitur, omnes anonymos, posterior centum viginti et unum, quorum quinque nomine proprio designati: SS. Maximus, Theodosius, Lucius, Marcus et Petrus. De utraque classe singillatim dicemus. Prius tamen duplex notandus Philippi Ferrarii, in catalogo SS. Italiæ lapsus: alter quod SS. Theodosium, Lucium, Marcum et Petrum priori turmæ adscribat; alter, quod hos quatuor passos dicat cum aliis 152 Romæ, atque ita quidem in titulo seu rubrica; in textu vero priores quadraginta sex milites una cum aliis 120 christianis trucidari jussos. Hæc enim vero sibi nullo modo constant: si quatuor nomine proprio designati adduntur XLVI anonymis militibus, erunt simul quinquaginta, qui juncti cum aliis CXX martyribus, coalescent universim CLXX numero. Adde SS. XLVI milites coronatos tricenis annis ante alios.
[2] [et passio ex Mombritio,] Prioris turmæ, ut jam dictum, notitiam se hausisse profitetur Beda ex actis S. Xysti, quam alii tribuunt actis S. Laurentii vel S. Hippolyti, sed omnes eodem respiciunt. Surius passionem S. Hippolyti subnectit Gestis præclaris S. Laurentii ad X Augusti, Mombritius separatim illam edidit [Tom. II, fol. XIIII.] . Hujus textum adscribimus. Post narratum S. Hippolyti sociorumque martyrium, addunt acta: Nocte venit Justinus presbyter collegitque corpora et sepelivit in eodem loco. Et paulo post: Corpus Triphoniæ, uxoris quondam Decii, quam cum filia ejus Cyrilla baptizaverat, sepelivit in crypta ubi sanctum Hippolytum sepelierat quintodecimo Calendarum Novembrium. Posthæc ita de SS. Martyribus XLVI militibus: Ab eadem die cæpit beatus Justinus presbyter diligenter quærere, sicubi corpora Sanctorum absconsa essent, * ex quo præmium promisit militibus; qui quidem audientes Triphoniam Decii uxorem filiamque ejus Cyrillam christianas fuisse factas, venerunt cum uxoribus suis numero quadraginta sex ad beatum Justinum præsbyterum, miseruntque se ad ejus pedes, rogantes ut baptismum perciperent. Tunc Justinus collegit omnem clerum, exquisivitque quem in locum beati martyris Sisti papæ episcopum consecraret. Et exinde ordinaverunt venerabilem virum nomine Dionysium. quem consecravit Maximus Ostiensis episcopus. Tunc obtulit beatus Justinus Milites quadraginta sex ad baptismum venerabili viro Dionysio urbis Romæ episcopo, et eos baptizavit in nomine Trinitatis. Ut hoc Claudius rex audivit, indignatione repletus misit et tenuit filiam Decii cæsaris (Cyrillam) et Christi Milites, jussitque duci ad sacrificandum dæmoniis. Qui omnes, contempto regis præcepto, deriserunt eum; illos autem jussit in custodiam recipi; Cyrillam vero sibi præsentari. Cui ita dixit: Sic tibi placuit, ut præceptum nostrum et ritum claritatis parentum non sequaris et deseras nutrimenta regalia? Respondit Cyrilla: Ego christiana sum, ancilla Christi, et desero dæmonia, quæ vos usque ad supplicium æternum deducent, ut cum ipsis pereatis. Cui Claudius: Consenti nobis, et sacrifica diis, et accipe virum secundum natales tuos Et Cyrilla: Ego jam virum accepi, qui me docuit sapientiam, hoc est Dominum nostrum Jesum Christum, cui semel tradita sum. Claudius iracundia repletus jussit eam jugulari; et necatam gladio, jussit corpus ejus in plateam jactari, canibusque derelinqui. Quod noctu collegit beatissimus Justinus præsbyter et sepelivit cum matre sua, ubi posuerat beati Hippolyti corpus quinto Calendas Novembres. Eodem tempore jussit Claudius exercitum armatum in palatio Sallustii includi, sibique præsentari, qui baptismum perceperant. Et præcepit exercitui ut educeret eos foras muros portæ Salariæ in civitate Fidenis; ibidemque eos omnes capite cæderunt. Decollati sunt autem omnes pro Christi nomine numero quinquaginta sex præter uxores eorum. Quorum corpora noctu collegerunt beatissimi præsbyteri Justinus et Johannes, et sepelierunt in crypta cum multitudine Christianorum in via Salaria vetere in clivo cucumeris, octavo Calendas Novembres. Ubi florent orationes eorum usque in hodiernum diem cum aliis centum viginti uno Martyribus, de quibus infra, ubi de posteriore classe.
[3] [justo severius a Pagio aliisque reprehensa.] Suriana S. Laurentii acta, quibus adnexa seu immixta S. Hippolyti et aliorum plurium passio, tanti non fecit Pinius, ut operi nostro inserenda duxerit [Acta SS. ad diem X Augusti, tom. II, p. 512.] ; eorum loco adscripsit elogium ex martyrologio S. Adonis; Baronio quoque castigatione indigent; Norisio scripta sunt a posterioris ævi scriptore, eorum, quæ in litteras mittebat, imperito; Pagio acta S. Laurentii supposititia certum omnino est [Ibid., p. 511.] . Molliori stylo usus est Stiltingus in actis S. Justini, presbyteri et martyris, ad diem XVI Septembris [Acta SS., tom. V Sept., p. 471.] : Cum, ait, de S. Justino multa etiam legantur in actis S. Laurentii, apud Surium editis ad X Augusti, quæ Pinius noster edere noluit, quia fabulis saltem fœdata sunt; ex iis huc traducam spectantia ad S. Justinum; hæc enim pleraque talia sunt, ut credere possimus esse vera, sicut multa alia vera et sanctorum Patrum auctoritate confirmata in iisdem actis leguntur. Deinde sequuntur inter alia, quæ ex Mombritio retulimus, mutato, pro more Surii, stylo. Sententia Stiltingi probatur in recentiori tomo Actorum nostrorum ad XVIII Octobris [Tom. VIII Oct., p. 319.] , in commentario de S. Tryphonia, at simul ea fere omnia quæ ad illam pertinent, habentur apocrypha et plane fabulosa, speciatim vero multis declaratur S. Tryphoniam dici omnino perperam uxorem Decii, imo nec concubinam fuisse [Ib. et p. 20 et 21.] ; proinde nec S. Cyrillam, cujus mater S. Tryphonia, imperatoris illius filiam. Emendandus itaque, saltem hac ex parte, est Mombritius num. præc. citatus et cum eo etiam Surius. Cætera, quæ ad S. Cyrillam pertinent, probanda vel rejicienda erunt XXVIII hujus mensis, quo ejus natalis celebratur. Verum quod attinet ad Milites LXVI Martyres nostros, non video cur fides denegetur actis, quæ vix non omnium Martyrologiorum testimonio confirmantur. Unde et ipse Pagius agnoscit illa martyria vera esse [Ad an. Baronii 269, n. VII. Annales ecclesiast., t. III, p. 165.] ; attamen eorum, inquit, dies incertus, nec ulla imperante Claudio persecutio in christianos vel milites excitata. Neutrum probat Pagius; diem retinendum puto, utpote qui signatur in actis et fastis sacris supra laudatis; de anno dicam numero sequenti.
[4] [oronati fuerunt sub Claudio II,] Si coronati vere fuerunt sub Claudio II, passio adscribenda certo est anno 268 vel duobus sequentibus, cum Augustus dictus sit ille XXIV Martii 268, et peste extinctus circa mensem Maium 270 [Art de vérifier les dates, p. 346.] . At enim, objicit Pagius, nulla Claudio imperante persecutio. Reponit Stiltingus [Tom. V Sept., p. 475.] : id quidem ille rotunde edicit; sed rationes non allegat, quibus evinci possit. Tillemontius vero … agnoscit, aliquos probabilius sub Claudio II esse passos. Confer Acta S. Tryphoniæ [Tom. VIII Oct., p. 319, n. 5.] . Sane si omnimoda censetur auctoritas in testimonio Trebellii Pollionis, nemo facile dixerit Claudium in christianos sæviisse. Quid enim, exclamat [In Claudio, Hist. Augusta ex recognitione Erasmi, p. 292. Coloniæ, 1527.] , in illo non mirabile? quid non conspicuum?… In quo Trajani virtus, Antonini pietas, Augusti moderatio et magnorum principum sic fuerunt, ut non ab aliis exemplum caperet, sed etiam si illi non fuissent, hic cæteris reliquisset exemplum… Quid enim magnum vir ille domi forisque non habuit? Amavit parentes. Quid mirum? Amavit et fratres. Jam potest dignum esse miraculo. Amavit propinquos; res nostris temporibus comparanda miraculo. Invidit nulli, malos persecutus est… Stultis quasi negligeret indulsit. Leges optimas dedit. Post hæc jure sibi præcavet ab adulationis nota: In gratiam me quispiam putet Constantii Cæsaris (sc. Chlori, qui Claudii abnepos erat, et cujus tempore scribebat Trebellius [Tillemont, Hist. des Empereurs, tom. III, p. 197. Biographie universelle, V. Pollion.] ) loqui; sed testis est et tua conscientia et vita mea, nihil umquam cogitasse, dixisse, fecisse gratiosum. Claudium principem loquor, cujus vita, probitas et omnia quæ in re publica gessit, tantam posteris famam dedere, ut Senatus Populusque Rom. novis eum honoribus post mortem affecerit: illi clypeus aureus, vel ut grammatici loquuntur, clypeum aureum Senatus totius judicio in Romana curia collocatum est, ut etiam nunc videtur. Nihilominus assentatorie multa a Trebellio dicta, non est quod dubitetur. Trebellius laudatorem magis quam historicum agit, ait Eckhel [Doctrina Numorum, tom. VII, p. 471.] . Verum enim vero optimus esto Claudius fuerit, ut paganus princeps, nec impar Trajano et Antonino; sed quum sub his fuerint martyres, quidni et sub illo? Malos persecutus est; nonne tales habebantur passim apud ethnicos christiani? Senatui addictissimus erat, et vicissim illi senatus; sed hic quam sinistre sentiret semperque etiam sub Constantino ejusque successoribus senserit de Christi sequacibus, quis ignorat? Nec adeo mitis erat Claudius ut a sanguine diraque vindicta penitus abhorreret. Conscius imo et consors fuisse necis Gallieno decessori illatæ videtur [Tillemont, ibid.] , cæsoque (ut habet Eckhel [Ubi supra.] ) ducum conspiratione Gallieno, cujus eum (Claudium) saltem fuisse conscium, ne ii quidem, qui ejus res gestas omnes ad cœlum extulere, audent plane inficiari. Amplius innuit Trebellius [In Claudio. Ubi supra.] : Qui (Claudius) Gallienum … etiamsi non auctor consilii fuit, tamen ipse imperaturus bono generis humani a gubernaculis publicis depulit. Et infra, ubi de bello gothico scribit [Ibid., p. 295.] : Claudius omnes qui rebelles animos extulerant, conducto exercitu rapit atque in vincula Romam etiam mittit ludo publico… Nec sola de hoste victoria sed etiam vindicta præsumpta est. Atque hæc ut demonstretur, ne dictis quidem adeo assentatoriis Trebellii Pollionis refragari sententiam, quæ martyres Claudio imperante passos coronatosque statuit.
[5] [circa annum 269.] Cum, inquit Baronius ad annum Christi 269 [Annal., tom. III, p. 164 et seq.] , Claudius creatus imperator Romam se contulisset, audissetque longa pace res christianorum invaluisse, nobilissimosque viros ac clarissimas feminas christianam religionem profiteri, succensuit. Et Tillemontius: Ex martyrologiis, ait [Hist. des Empereurs, tom. III, p. 201.] , discimus Claudium valde infensum Christianis; nec hoc creditu difficile in principe, qui gratus Senatui esse studebat, alioque agere modo quam Gallienus, a quo pax ecclesiæ reddita fuerat. Eadem repetit, sed paulo magis evoluta in Historia ecclesiastica [Mémoires, t. IV, p. 344.] . Unde haud improbabile fit, SS. Milites XLVI martyrii triumphum adeptos sub Claudio II, dicto etiam Gothico, quod barbaris hujus nominis horrendam intulisset stragem, ac proinde circa annum 269, ut margini adscripsi, medio fere imperatoris illius principatu. Eadem habet Paulus Aringhi, lib. IV, cap. 35 [Roma subterranea, tom. II, p. 106.] : Sub eodem item Claudio in hoc ipso cœmiterio quadraginta sex pariter Milites post consummatum nobilis martyrii agonem depositi sunt, ut M. S. * eorumdem acta his verbis enuntiant: Tunc obtulit B. Justinus, etc., ut n. 2. Hæc Aringhius ubi de Cœmiterio ad clivum cucumeris [Roma subt., p. 105.] , sic appellato, vel quod sub clivo quodam situm erat, qui cucumeris formam intuentibus præ se ferret; vel certe quia id genus poma ab agricolis ibidem seri consueverant, vel demum, ut nihil prorsus lectorem lateat, ob pomi ejusdem formam alicui lapidi vel ædificio insculptam, ex quo subinde locus nomen traxerit, quod plerisque aliis in Urbe locis contigit; et his præcipue, qui ab antiquis multipliciter denominati sunt, ut exempli gratia. “Ursus pileatus, Capita bubula, Caput tauri, ad Pyrum, ad Malum punicum, inter duas Lauros” et alia ejuscemodi nomina, quæ ab antiquis derivata ad nostra usque tempora pervenerunt. Atque hæc dicta (nec enim alia uspiam reperi) sint de priore SS. Martyrum classe.
[6] [De aliis martyribus quorum in præfata passione mentio fit,] De altera seu posteriori, nempe aliorum CXXI, brevioribus esse licebit, cum hanc ex iisdem fere fontibus habeamus, et acta illustrata fuerint a decessoribus nostris ad XXIX Januarii. Subdit Mombritius loco supra n. 2 recitato: Ubi florent orationes eorum (SS. Militum XLVI) usque in hodiernum diem cum aliis centum viginti uno * Martyribus, quos inter fuerunt quattuor milites Christi, Theodosius, Lucius, Marcus et Petrus. Quattuor videntes * armatos ad se venire, rogabat * eorum quisque ut primus decollaretur. Adeo enim mori leti pro Christo festinabant regnare (cum) Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat Deus per omnia sæcula sæculorum. Aringhius paulo aliter, citans in margine cod. Vallicellanum [Ibid., tom. II, p. 106.] : Hi videntes ad se armatos venire, dicebant rogantes omnes, ut primus a primo decollaretur, cum intentione ferventes mori læte, quam vivere male. Quæ lectio accedit ad Surianam; non tamen plane. Notandum hoc ideo erat, quod Surius negare videatur eos milites fuisse: adscribit Margini: Milites 46 decollantur; et paulo infra: 120 Martyres. Idem habet Ferrarius in Sanctis Italiæ. At diserte Milites scribuntur in Vetustiori Florentinii et Corbeiensi Acherii, et id recte quidem ut videbitur numero sequenti.
[7] [numero CXXI,] Surius, cum in secunda turma martyres tantum numeret centum viginti, secutus putem est Hieronymiana, quæ, ut notavi ex Sollerio n. 1, Maximum nominant et alios addunt anonymos CXX; classici, ut dici solet, martyrologi universos recensent CXXI. Et re quidem vera ex præclarioribus duobus Hieronymianis, alterum, a Florentinio editum et docto eruditoque commentario illustratum, habet: VIII Kal. Nov. Romæ Maximi et aliorum CCXX Militum, quorum nomina Deus scit; alterum, scilicet Corbeiense ab Acherio publicii juris factum [Spicilegium, tom. II, p. 1 – 23.] , eadem repetit ne vel uno apice mutato. In utroque nihil de prioris classis Pugilibus XLVI; hoc idem obtinet in tertio Hieronymiano minoris molis, quod Florentinus vetustissimum suum vocat, ubi omnes similiter recensentur, sejunctis tamen Anonymis a Maximo, in hunc modum: Romæ natalis Maximi, et in Sardinia in Turribus Gavini. Item Romæ CXX militum. Ex quibus facile intelligitur qui, in classicis, ut vocantur, martyrologiis, unus accreverit numero anonymorum, his nempe additus ob suppressum S. Maximum. Sed sunt et alia plura Hieronymiana, quæ Minora vocantur a Sollerio [Mart. Usuardi Præfatio, p. VIII.] ; hæc autem mire inter se variant, ubi de Sanctis nostris mentionem habent. Juverit præcipua adscripsisse. Prætermisso Rhinoviensi, quod, ut apud nos typis est datum [Tom. VI et VII Junii ad calcem.] , ultimis tribus anni mensibus caret; Richenoviense solius ad VIII Kal. Nov. id est Octobris XXV, meminit Romæ Maximi; Augustanum annuntiat: Romæ XLVI mart. seu mille centum octoginta quatuor. Saturnini, Maximi, etc.; Labbeanum: Romæ natale sanctorum quadraginta trium martyrum seu mil. ducentorum viginti duorum. Saturnini, Maximi, etc.; Corbeiense brevius: Suessionis civitate Crispini et Crispiniani martyrum. Præterea nihil hac die; Martyrologium reginæ Sueciæ truncum est; deficit September a die VIII, et integri menses Octobris, Novembris, Decembris. Atque hæc ex editis (excepto vetustissimo Florentini) in Opere nostro, loc. cit. Nonnulla etiam Hieronymiana reperiuntur in Thesauro P. Martene [T. III, col. 1543 et seqq.] ; ubi in Autissioderensi ad eumdem diem XXV Oct.: Romæ natalis sanctorum XLV (sic) seu militum CXXIV. Crispini et Crispiniani; horum duorum in pervetusto Turonensi solum mentio fit. Denique apud Acherium, in Gellonensi legitur [Spicilegium, t. II, p. 35.] : Romæ natalis sanctorum quadraginta sex seu millia centum viginti quatuor, Saturnini, Maximi, etc. Circa quæ notanda sunt sequentia: primo Augustanum, Gellonense et Labbeanum meminisse utriusque turmæ simul et Maximi, sed interposito Saturnino; Autissiodorense, utriusque turmæ sed omisso Maximo; e contra Richenoviense mentionem facere Maximi, omissis turmis; denique Corbeiense brevius, Morbacense et Turonense omnes præteriisse. Secundo in minoribus hisce Hieronymianis obtinere id, quod notavit ad hunc diem Dominicus Georgius [Martyrologium Adonis. Romæ 1745.] , nihil corruptius esse in veteribus monumentis, quam ubi de numeris agitur: nam immaniter a librariis fœdantur. Corruptio autem hic orta apparet tum ex voce milites primis suis tantum litteris exarata seu mil. et hinc a librariis scriptum mille, millia; tum quod, ut infra planius dicam, in actis S. Maximi cum eo passi legantur alii milites numero circiter mille. Notandum tertio additos primigenio numero CXX alios quatuor in Augustano et Gellonensi, quæ Maximum signant, prætermittunt vero Theodosium, Lucium, Marcum et Petrum, quos proinde adjiciendos censuerint turmæ, perperam utique, cum ea comprehenderentur, inter quos, ut est in actis, Theodosius, etc.; Labbeanum duos tantum addit, nisi agatur ibi de CCLX, vel ut alicubi falso notatur, CCLXII sagittatis Romæ sub eodem Claudio; Autissiodorense CXXIV numerat, quod tamen, ut sibi constaret altero uno augere classem debuisset, cum non magis meminerit Maximi quam aliorum quatuor. Ex his utique pronum est concludere, qua ratione in classicis martyrologiis suppresso Maximo, anonymi recenseantur CXXI. Cæterum aucti in classicis numeri auctor videtur Beda, quem deinde Ado, Usuardus, etc., secuti sunt.
[8] [inter quos S. Maximus, comes millenarius.] Præterea mihi valde probabilis est sententia Florentini, quam l. c. his exponit verbis: De clarissimo Cristi martyre Maximo, duce vel comite millenario hic agi vix dubitarem; qui a puero christianus alios, quos poterat ad Christi fidem suspiciendam inducebat. Addit Florentinius passionem S. Maximi et sociorum haberi ex actis S. Marcelli papæ. Fragmentum certaminis ejus etiam recitat Aringhius [Romæ subterran. lib. IV, c. XXXV. Tom. II, p. 106.] ex codice Vallicellano, quod similiter asserit reperiri in actis S. Marcelli papæ, estque hujusmodi: Maximus, qui comes millenarius erat, ab infantia sua christianus, ex parentibus christianis exortus, centum et viginti ex suis militibus conversos a S. Marcello baptizari fecit. Quod audiens Maximianus, eumdem Maximum comprehensum, una cum dictis centum et viginti militibus damnavit ad arenam fodiendam; et post menses novem, dum Marcus tribunus comperisset, (quod) Maximus comes cæteros suos milites, qui ex millenario residui fuerant, qui ad eum visitandum accesserant, convertisset; fecit Maximum in carcerem mitti; deinde eductum fustibus cædi jussit; et cum cæderetur, tribunus excœcatus est. Quod Maximianus imperator audiens et moleste ferens, Maximum comitem cum centum viginti militibus ad arenam damnatis fecit decollari. Reliquos vero ex mille militibus conversos, in arenario missos flammis jussit incendi. Quorum corpora sanctus Marcellus una cum Joanne presbytero sepelivit in clivo cucumeris, secundo ab. Urbe milliario. Nihil tale occurrit in actis S. Marcelli editis a Mombritio sicut et a Bollando nostro ad XVI Januarii; attamen non est dubium hæc in suis codicibus legisse Bosium, a quo sua deprompsit Aringhius. Atque hæc de S. Maximo et sociis militibus dicta hoc loco sufficiant, cum eorum natalis celebretur die XXIX Januarii, quo Bollandus egit [Tom. II Januarii, p. 946.] de sanctis martyribus Severa Virgine, Maximo et Secunda ejus parentibus, Marco et Calendino, eorum filiis, Severæ fratribus, et aliis circiter mille militibus; ubi passio adscribitur initio sæc. IV, et acta seu martyrium recitantur ex Petro de Natalibus, quibuscum concordant quæ supra retulimus ex Aringhio. Eadem, inquit Bollandus, recenset ex Petro Baronius [Tom. III, p. 289. Ad an. 298.] , mendis expunctis. Itaque idcirco illorum CXXI memoria hac die inscripta legitur plerisque fastis sacris, quod eodem loco cum supradictis XLVI Militibus depositi fuerint, quamvis diverso tempore martyrio coronati; hi quidem sub Claudio II circa an. CCLXIX, illi sub Diocletiano et Maximiano Herculio, ineunte sæculo IV. Forte etiam christiani olim conventus habuerunt hac die ad clivum cucumeris, quibus honor deferebatur omnibus simul SS. Martyribus ibidem quiescentibus, et speciatim utrique classi nostræ SS. Militum, præcipue priori, quod aliquatenus colligi posse videtur ex Hieromynianis minoribus; verum cur in duobus majoribus (vetustiori Florentinii et Corbeiensi Acherii) signentur Maximus ejusque socii, et prætermittantur nostri CLVI, plane incompertum mihi est. Eodem in cœmiterio tumulatos recenset Aringhius alios martyres ducentos sexaginta sagittis confixos jubente Claudio II, de quibus in martyrologio Romano et in opere nostro, Calendis Martii, item alios XXIII capite truncatos, quorum meminit Romanum V Augusti. Reliqua vide apud Aringhium, lib. IV, cap. XXXV.
[9] Corpus S. Lucii translatum fuit sæculo XVII Roma ad ecclesiam Societatis Jesu, Rhegii in Calabria. Id imprimis constat ex imagine, ære incisa, ubi S. Martyr genuflexus exhibetur, jam feriendus. Misit hanc imaginem, cum adjuncta relatione Italica, [De translatione S. Lucii ad collegium Rhegiense S J.] Regio in Calabria per Josephum de Luciis, Neapoli habitantem, ad nos Antverpiam P. Scipio Tazzari 30 Aug. 1694. Ita in notula a decessoribus nostris imagini addita. Ad marginem ejusdem inferiorem legitur, litteris pariter incisis: S. Lucius M. inter prætorianos milites unus e primis, una cum 46 commillitonibus Romæ sub Claudio imp. pro Xto obtruncatus. Cujus corpus Rhegii apud Calabros in Coll. Soc. Jesu colitur, festumque agitur die 25 Octobris. Ex supra dictis patet S. Lucium minime annumerandum illis XLVI, bene vero aliis Martyribus centum viginti et uni, inter quos, ut conceptis verbis habetur in martyrologio Romano, fuerunt quatuor milites Christi, Theodosius, Lucius, Marcus et Petrus. Cæterum ex relatione P. Scipionis Tazzari, discimus S. corpus Roma in Calabriam translatum an. 1680,donatumque Collegio nostro a P. Josepho Fozi, qui illud acceperat ab Ambrosio Sanduccio episcopo Porphyriensi, præfecto sacrarii apostolici et assistente oratorii seu capellæ pontificiæ, ut liquet (verba sunt relationis) ex authenticis litteris quibus continetur mentio prioris donationis sicut et alterius factæ collegio nostro a prædicto P. Fozi, missis simul cum publico instrumento, scripto manu notarii, cancellarii et secretarii reverendissimæ Cameræ apostolicæ. Sacrum corpus ad nos pervenit, septem munitum sigillis, et recognitum fuit in curia archiepiscopali hujus urbis, data etiam venia illud exhibendi fidelium venerationi. Quæsierat Janningus unde constaret esse revera corpus S. Lucii, de quo agitur in martyrologio Romano die XXV Octobris; rogabat præterea an in cœmeterio sit inventum, proprium sibi adscriptum ferens nomen. Ad hæc responsio non est valde liquida, imo satis confusa: sic enim habet ex italico latine fideliter reddita: Hæc relatio et instructio Roma missæ fuere a præfato P. Fozi ad P. Antonium Battaglia, tunc rectorem hujus collegii, ut accepi ex ejus litteris, quibus eadem testatur, nempe corpus inventum in cœmeterio S. Priscillæ, esse S. Lucii, de numero SS. Militum MM. quorum meminit martyrologium Romanum XXV Octobris, et Baronius ad annum 269. Putem priori phrasi innui, Roma responsum ad quæsita Janningi, rem ita se habere; at ex reliquis verbis non efficitur nomen S. Lucii fuisse adscriptum. Notandum quoque est, sanctos Martyres nostros depositos via Salaria ad clivum cucumeris: corpus vero Rhegiense venisse ex cœmiterio Priscillæ. Unde dubium nascitur, an in ecclesia nostra dictæ urbis serventur ossa S. Lucii, quo de agimus, an alterius S. martyris cœmiterialis, cui nomen Lucii addidere. Sequuntur in Relatione sanationes et alia cœlitus obtenta beneficia haud parvo numero sub translationem.
[Annotata]
* essent, promisitque præmium. Surius.
* id est mss.
* centum viginti. Sur.
* qui ut riderunt. Surius.
* rogabat … ut primi … decollarentur. Sur.
DE SS. CHRYSANTHO ET DARIA MARTYRIBUS ROMÆ.
AN. PROBABILIUS 283.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Chrysanthus, martyr Romæ (S.)
Daria, martyr Romæ (S.)
BHL Number: 2164
AUCTORE B. B.
§ I. Dies cultus plures signantur; celeberrima horum SS. Martyrum et antiquissima memoria est in sacris fastis et scriptoribus. Acta, ut videtur primum græce conscripta et dein latine versa, non probantur, quamvis antiqua sint. Passionis tempus.
[Eorum memoria præcipua fit quidem hac die;] SS. Chrysanti et Dariæ festivitati, haud parum in ecclesia jam inde a prioribus sæculis celebri, alios apud alios dicatos esse dies vetera ostendunt calendaria et martyrologia. Vulgarem eorum diem vocat Menardus [Notæ in S. Gregorii Sacramentar. Migne, Patrologia, tom. LXXVIII, col. 412.] VIII Kalendas Novembris, seu XXV Octobris, quem, ut loquitur Sollerius [Usuardi Martyrol, pag. 714.] , eorum festivitati solemni stabiliter consecravit Romanum modernum, cujus his verbis concepta annuntiatio est: Romæ sanctorum martyrum Chrysanthi et Dariæ uxoris ejus, qui post multas, quas sub Celerino præfecto pro Christo sustinuerunt passiones, jussi sunt a Numeriano (in margine Valeriano) imperatore via Salaria in arenario deponi, atque illic viventes terra et lapidibus obrui. Eodem item die illorum officium ritu simplici habetur in breviario romano, duabus distinctum lectionibus cum oratione propria. Autumat Sollerius [Ibid.] , diem hunc assumptum, non ex Rabano, quem Baronius non novit, sed ex Belino aliisque codicibus Usuardinis auctioribus. Et re quidem vera Rabani martyrologium, hæc habet [Apud Canisium, tom. II, part. II, p. 344 et seq.] : VIII Calend. Novembris: Passio martyrum Christi Chrysanti et Dariæ, qui sub specie conjugii castitatem servaverunt perpetuam etc. Obiter hic notemus lapsum Florentinii [Vetustius Martyrologium, p. 1013.] asserentis Menardum negasse fieri hac die apud Rabanum de sanctis Martyribus nostris mentionem; imo vero Menardus diserte contrarium scripsit [Migne, t. LXXVIII, col. 412.] . In Calendario, quod Allatius publici juris primum fecit atque descriptum asserit [De Ecclesiæ occidentalis atque orientalis perpetua consensione etc. col. 1487. Coloniæ Agrip. 1648.] ante nongentos annos (floruit Allatius usque ad medium fere sæculum XVII) occurrit VIII Cal. Novembris natalis SS. Chrysanthi et Dariæ, sicut et in kalendario Romano nongentis iterum annis antiquiori, editoque a Frontone ex ms. monasterii S. Genovefæ Parisiensis in monte [Jo. Frontonis epistolæ et dissertationes ecclesiast., Calendarium Romanum etc., pag. 233. Hamburgi 1720.] . Ita quoque in calendario, quod præfigitur Responsoriali et Antiphonario Romanæ ecclesiæ, Romæ 1686 in lucem dato a B. Josepho Thomasio, sub pseudonymo Josephi Cari. Passos quoque SS. Martyres nostros scribit Equilinus [Lib. IX, cap. CV.] VIII Calend. Novembris. Videsis plura Usuardi auctaria apud Sollerium ad hunc diem. Haud supervacaneum fuerit notasse nec hoc nec ullo alio die illos signari in antiquissimis kalendariis Bucheriano, Leoniano, Gregoriano, quæ reperiuntur in egregia Muratorii Dissertatione de rebus Liturgicis [Migne, Patrologia, tom. LXXIV, col. 879 et 880; item col. 886.] . Conf. infra n. 4. Denique ad hunc diem remissi fuerunt a prædecessoribus ex XIX Martii his verbis: S. Chrysanthus et S. Daria uxor, martyres celebrem venerationem habent apud Græcos in magnis Menæis … apud Latinos vero XXV Octobris [Acta SS., tom. III Martii, p. 3 et 4.] .
[2] [licet aliis etiam frequous occurrat: XIX Martii,] Alios dies, quibus fit memoria eorum, recensebo, mensium servato ordine. Græcis præcipua illorum dies est XIX Martii: ita in Menologio Sirleti, et quidem primo loco [Canisius, tom. III, p. 418.] , in Ephemeridibus Græco-Moscis Papebrochii [Acta SS., Propylæum Maii.] et Assemanii [Kalendaria, XIX Martii, t. VI, p. 193.] . Quod ad Græcos attinet, pro hodierna festivitate (XIX Mart.) stant kalendaria bene multa optimæque notæ; qualia sunt Neapolitanum, Hierosolymitanum et Calipolitanum a Scholzio edita; Vindobonense, Cpli exaratum; Mediol-Laurentianum, Taurinense, Claromontanum, Mazarinæum, Coislinianum, Chiffletii et Sirleti. Hæc ita P. Martinof in Anno Græco-Slavico pag. 93 hujus tomi XI Octobris. In Menæis impressis Venetiis 1843, pariter signantur hac die cum sequentibus versiculis:
Ζῶσι,
Χρύσανθος
καὶ
Δαρεία
ἑν
πόλῳ,
Κἄν
ἐκπνέωσι
ζῶντεσ
εἰσδύντες
βότρῳ.
Vivunt Chrysanthus et Daria in cœlo,
Quamvis obierint, viventes immissi in scrobem.
Et additur hexameter:
Χῶσαν συξυγὶην δεκάτῃ ἐνάτῃ ὁμόλεκτρον
Conjugium concors decima nona subhumatur. Et subditur synaxarii epitome. Kalendarium quoque marmoreum Neapolitanum, a Mazochio illustratum [In vetus marmoreum Kalend. Commentarius, tom. I, p. 98. Neapoli, 1734.] , utriusque S. Martyris memoriam facit tum hac die, tum etiam XXV Octobris. Quam in rem notat laudatus Mazochius: Neapolitanorum fastorum auctoribus quum propositum esset kalendarium suum partim ex græcis partim ex latinis officiorum libris consarcinatum edere, utroque die hos ambos Martyres consignarunt… Crediderim de his SS. Neapoli tum Græcos tum Latinos peculiares habuisse ecclesias. Quod autem addat Mazochius, utrique diei inscribi: Passio; id secus est, non quidem in exemplari, quo ille usus, sed in correctiori meliorique, a cardinali Majo in lucem dato; in hoc enim priori loco, seu XIX Martii inscribitur: Natalis [Veterum scriptorum nova collectio, tom. V, p. 60.] ; posteriori seu XXV Octobris: Passio [Ibid. p. 64.] ; ut proinde hic obtineat, quod, teste eodem Mazochio, alibi in eodem calendario, quoties duplici die de aliquo martyre fit mentio. Ad memoriam quod spectat apud Slavos, hæc habet loc. cit. supra laudatus P. Martinof: Utrumque sanctum Martyrem referunt fasti slavici hoc solo die… Et quidem codex Ternobiensis, in Bulgaria anno 1272 exaratus, meminit eorum primo loco … “sancti martyris Chrysanthi et Dariæ;” postpositis “patribus Sabaitis.” Parisiensis I , qui cum Ternobiensi fere per omnia convenit, licet brevior sit, similiter facit mentionem “S. Chrysonti.” in Sisatovacensi, serbico, anno 1324 confecto, inscribitur: “SS. martyrum Chrysanthi et Dariæ,” pari modo in Chilandariensi Typico … quod solo decennio recentius est atque priori satis consentiens. Ex quo fonte Serbico derivata est eadem aut similis lectio in Synaxarium bibliorum Ostrogensium, in Prologum… Horologium Ruthenorum Pochajovense aliaque kalendaria recentiora, quæ longum esset recensere. Dolendum tamen, nihil dici de Martyrum pare in Ostromirano (med. sæc. XI), Mstislavico (sæc. XII), Rumiantsoviano (sæc. XIII) et Suprasliensi (sæc. XI), omnium antiquissimis. Subdit præfatus auctor paulo infra: Utrum in fastis Slavicis alio die quam præsenti (XIX Mart.) memoria occurrat, nec asserere in præsentiarum valeo nec negare… Eadem hac die signatur natalicium S. Chrysanthi in kalendario seu tabula marmorea, quæ erat Romæ in porticu monasterii S. Silvestri, et judice Mazochio adscribenda sæculo IX est contra Muratorii sententiam, cui antiquius videtur hoc monumentum. Vide Cardinalem Majum [Ibid. p. 56.] . In altera tabula ejusdem porticus, sed confracta et mutila, suppletum manu satis recenti fuit hac iterum die nomen S. Dariæ [Ibid. p. 58.] . Utriusque corpora eo translata memorantur a Paulo papa I anno 761 [Conf. Acta SS., tom. VIII Octobris, p. 322 et seq.] . De his tabulis quas reperies editas in citato opere Card. Maji, redibit sermo § II.
[3] [XII Augusti et XVII Octobris,] Rursus in nonnullis Hieronymianis occurunt die XII Augusti SS. Martyres, una cum aliis pluribus. In Vetustiori Florentinii legitur: Romæ natalis sanctorum Crissanti et Dariæ et qui cum eis passi sunt Claudius, Hilaria, Jason, Maurus et milites LXX. De his sociis passionis videsis ad calcem Acta cap. II. Eodem die reperiuntur in quibusdam auctariis Usuardinis apud Sollerium, qui alibi profitetur [Martyrologium Usuardi, p. 714.] se non satis intelligere, quid Wandelbertus velit XIII Octobris. Hic autem ita canit [Dacherius, Spicilegium, tom. II, p. 54.] :
Ternas Marcellus, Faustus, Januarius implent.
Tum quoque Petre tibi, Dionysique sacratum
Templum; et Chrysantho Dariæque corurscat et ara,
Tulpia cum plano, quo præminet æquore castrum.
Videtur agi de dedicatione altaris in honorem illorum sanctorum Martyrum. Notum quippe est Wandelbertum, diaconum et monachum Prumiensis monasterii in diœcesi Trevirensi, claruisse sub Lothario imperatore anno Dni 854. Eo autem tempore cultus illorum in hac Germaniæ parte florebat, ut ex dicendis ubi de Translationibus SS. corporum sermo erit, constabit. Apud Sirletum, qui jam de SS. nostris Martyribus egit primo loco XIX Martii, rursus memoria habetur, sed ultimo loco, XVII Octobris: Eodem die sanctorum martyrum Chrysanthi et Dariæ [Canisius, Thesaurus tom. III, p. 480.] . Dies quoque XVII Octobris (perperam apud Montfaucon scribitur Novembris [Bibliotheca Coisliniana, p. 185.] ) notatur in codice Coisliniano, ex quo Acta edimus græce conscripta, item in apographo nostro Vaticano. Num forte istis præluxit Menologium Græcorum, quod jussu Basilii imperatoris sæculo exeunte X vel ineunte XI, compositum, typis prodiit Roma nis anno 1727? In hoc memoratur ad diem XVII Oct. primo loco: Certamen (ἀθλήσις) sanctorum martyrum Chrysanthi et Dariæ cum imagine æri incisa et brevi actorum compendio, cujus infra non semel facienda erit mentio.
[4] [XXIX Novembris] In pluribus antiquioribus kalendariis et martyrologiis signantur iidem sancti Martyres ad diem XXIX Novembris. Diximus n. 1, nomina eorum desiderari in Kalendariis Bucheriano, Leoniano et Gregoriano antiquissimis et a Muratorio laudatis; verum annuntiantur ad diem III Kal. Decemb. (29 Nov.) in altero kalendario haud inferioris notæ, nempe Gelasiano, apud eumdem Muratorium [Dissertatio liturg. Migne t. LXXXIV, col. 885.] , his verbis: Sanctorum martyrum Saturnini, Crisanti, Mauri, Dariæ et aliorum. Et in sacramentario itidem Gelasiano ad eumdem diem signatur Missa in Natali SS. martyrum Saturnini, Crisanti, Mauri, Dariæ et aliorum. Propriæ sunt oratio, secreta et postcommunio; sed in unaquaque duorum tantum priorum exprimuntur nomina: Beatorum martyrum, Dne, Saturnini et Crisanti adsit oratio etc. [Ibid. col. 1181.] . Sic etiam habent calendarium S. Maximini Trevirensis, præmissum, inquit Hontheim [Podromus Historiæ Trevirensis, tom. I,p. 373 et seq.] , Psalterio sæc. X, servato in ejusdem abbatiæ archivio (nunc vero in Musæo nostro Bollandiano): SS. Saturnini, Crisanti, Mauri et Dariæ MM; calendarium collegiatæ S. Simeonis, præfixum Psalterio sæc. XI: Crisanti et Dariæ. Vigilia [Ibid. 380 et seqq.] ; calendarium, insertum computui ecclesiastico anni 1128: Saturnini. Crisanti. Mauri. Vigilia [Ibid. 394 et seqq.] ; calendarium sæc. XIII exeuntis: Saturnini et sociorum ejus. Vigilia [Ibid. p. 401 et seqq.] ; qui socii hic utique intelliguntur SS. Chrysanthus, Daria etc., cum in aliis calendariis ejusdem patriæ seu originis diserte nominentur, sicut et in multis vetustioribus Hieronymianis obtinet, quamvis revera S. Sarturnini socii in passione non fuerint. Conjunctim vero in martyrologiis occurrunt, quod Saturnini, non quidem Tolosani episcopi, ut non nemini placuit, sed illius qui cum Sisinio diacono passus est, ac nomen cœmiterio dedit in via Salaria, Thrasonis etiam dicto, celebris memoria, ut prosequitur Sarazanius in notis ad Damasi carmina [Migne, Patrologia tom. XIII, col. 394, not. g.] , agebatur eo loco, ut constat ex Bucheriano kalendario, aliisque veteribus monumentis ad diem 29 Novembris; et eodem loco posita erant cæterorum martyrum sepulcra a Damaso reparata et versibus exornata, Chrisanthi scilicet et Dariæ et Mauri et Hilarii ac forte aliorum. Ordo certe Gelasianus Missam habet pro Saturnino, Chrisantho, Mauro et Daria, uno eodemque loco ct die. Sic etiam omnes simul ponuntur in Appendice ad martyrologium Adonis: Item Romæ, Arasonis (imo in Trasonis) Saturnini, Crysanthi, Mauri et Dariæ et aliorum septuaginta duorum. Qui illi sint LXX, vide in Actis et Annotatis. Concordat Gellonense Martyrologium [Dacherii Spicileg. tom. II. Ab initio.] sicut et Hieronymiana contracta, a Sollerio edita; nempe Labbeanum ac Richenoviense, desiderantur in Corbeiensi breviori. Hæc tria integra; alia Sollerii Hieronymiana mutila sunt, nec finem mensis Novembris exhibent. Vide etiam Martinum Gerbertum [Monumenta veteris liturgiæ Alemanicæ, part. I, p. 198. Edit. 1777.] .
[5] [et 1 Decembris.] Denique veniunt SS. Chrysanthus et Daria kalendis seu die prima Decembris in Usuardo puro: Romæ, natalis sanctorum martyrum Crisanti et Dariæ virginis, qui post multas, quas pro Christo lucrati fuerant passiones, jussi sunt a Numeriano imperatore via Salaria in arenario deponi, atque illic viventes terra ac lapidibus obrui. Et observat Sollerius [Martyr. Usuardi, p. 714.] , male a nonnullis die XXV Octobris, adduci Usuardum, qui hic a consuetis ducibus (Romano parvo et Adone) nec ad latum unguem deflexit. Additque: Cæterum de vero martyrio et prisco in universa Ecclesia cultu, dubitare prorsus non sinunt, relata hic monumenta certissima. Qui autem factum sit ut tot diversis diebus eorum memoria recolatur, pronum est suspicare varietatem hanc ortam ex die passionis, inventionis, translationis, dedicationis etc.
[6] [Memoriæ celebritas: ex S. Damaso,] Id certum SS. Chrysanthi et Dariæ memoriam celeberrimam in Ecclesia Occidentis esse idque ex remotissima antiquitate, ut vel ex solis vetustioribus martyrologiis efficitur. Id quoque extra dubium, eorum sepulcrum versibus fuisse a S. Damaso (qui præfuit ab an. 366 ad annum 384) exornatum. Inter pauca enim hujus pontificis carmina, quæ ab omnibus genuina habentur, recensetur epigramma, ad sanctos Martyres nostros pertinens [Migne, Patrolog., t. LXXI, col. 1149.] :
His votis paribus tumulum duo nomina servant, Chrysanthi, Dariæ nunc venerandus honor, Effera quem * rabies, neglecto jure sepulcri, Sanctorum tumulos * præda furentis erat. Pauperis ex censu melius nunc ista resurgunt, Divite sed voto plus placitura Deo. Plange tuum, gens sæva, nefas; periere furores; Crevit in his templis per tua damna decus.
Testibus Sarazanio et Merenda, S. Damasi præclarioribus editoribus, sunt Damasi versus, ut ille habet conceptis verbis [Ibid., t. XIII, col. 401. Nota 1.] ; hic vero ita in Prolegomenis [Ibid., col. 276 et 277.] : Ex Priscillæ cœmeterio, quamquam multa perierint, plura tamen quam ex aliis, Damasi carmina tulerunt ætatem. Adhuc enim supersunt quæ Marcelli, Prothi, Hyacinthi, Saturnini, Mauri ac Chrysanthi et Dariæ sepulchris inscripta fuerunt. At quod de Chrysantho et Daria inscribitur, cum ex apographo oscitanter exscriptum olim fuerit, medica manu indiget, quam Sarazanius applicuit, ac, ut nunc legitur, ex actis eorumdem Martyrum et ex Gregorio Turonensi illustrari oportet; siquidem ex iis intelligi datur, cur eorum Sanctorum tumulum, idololatriæ “furentis prædam” Damasus fuisse dicat: illo scilicet furiosa ethnicorum manu, qui ad cœmeterium adversus christianos confluxerant, disjecto penitus eversoque, cryptaque insuper occlusa lapidibus terraque aggesta. At post redditam Ecclesiæ pacem, loco eodem pristinæ religioni restituto, Damasus hæc carmina tum inscripsit, tum præterea aliquid novi operis sua impensa addidit, qui ob eam causam, puto sub “pauperis” appellatione se haud immerito designavit. Quæ clariora fient ex ipso textu S. Gregorii Turonensis, quem ideo præterea adscribimus, ut ex illo rursus cultus tum antiquitas tum celebritas demonstretur.
[7] [et Gregorio Turonensi, aliisque nonnullis veteribus.] Is itaque lib. I de Gloria Martyrum, cap. XXXVIII scribit [Ibid., tom. LXXI, col. 739.] : Chrysanthus martyr, ut historia passionis declarat, post acceptam martyrii coronam cum Daria virgine, multa populis sanitatum beneficia tribuebat. Et ob hoc etiam crypta super eos miro opere fabricata est, quæ, in arcuum modo transvoluta, firmissima stabilitate substitit. Denique cum ad ejus festa populorum frequentatio confluxisset, iniquissimus imperator erectum in illius cryptæ introitu parietem, conclusa multitudine, jussit ædem arena ac lapidibus operiri, factusque est desuper mons magnus, idque gestum certissime ipsius manifestant scripta certaminis (vide infra Acta versus finem). Quæ crypta diu suo hoc velamento permansit operta, donec urbs Romana, relictis idolis, Christo Domino subderetur. Jam procedente tempore nulli erat cognitus locus ipsius sepulturæ, donec Domino Jesu revelante patefactus est. Cujus parte in una loci, interposito pariete, sepulchra martyrum Chrysanthi et Dariæ segregata; parte in alia Sanctorum reliquorum cadavera in unum sunt congregata. Verumtamen pariete illo, qui est in medio positus, fenestram structor patefactam reliquit, ut ad contemplanda Sanctorum corpora aditus aspiciendi patesceret. Ferunt etiam quod eo tempore, quo ad sancta solemnia accedentes inclusi sunt, urceos argenteos ex metallo formatos cum vino, quod ad oblationem sacrificii divini offertur, secum homines detulissent, argentumque ibi remansisse manifestum est, idque hodie a conspicientibus cerni. Sed quia jugitur mens humana turpibus erubescendisque cupiditatibus inhiat, subdiaconus quidam, viso per fenestram argento, cogitat intra se quod postero die avaritia impellente complevit. Nocte enim consurgens, ingressus est basilicam Sanctorum, deinde per fenestram ingrediens cellulam, ac per obscuritatem noctis palpans manibus, aliquos de urceis capit: deinde egredi cum præda cupiens per totam noctem circumiens, numquam potuit aditum unde ingressus fuerat reperire. Dato vero die, dum opera sua obtegi conscius sceleris voluit, juxta illud dominici oraculi dictum, quod “omnis qui male agit odit lucem, ut non manifestentur opera ejus *,” occultavit se in angulo cellulæ tota die ne manifestaretur. Sequenti vero nocte quæsivit iterum aditum, sed reperire non potuit. Sic per tria noctium curricula fecit. Tertia vero die cum jam fame cruciaretur, accessit coram populo ad fenestram, et relicto argento confessus est opus suum, egressusque est foras cum magna verecundia, nec latuit scelus quod gesserat populis qui aderant. Post multum vero temporis, cognoscens hoc factum Damasus antistes sanctæ sedis apostolicæ, jussit diligentius operiri fenestram ubi et versibus decoravit locum. Nihil in his occurrit de ampliata per Damasum crypta, quod tamen efficitur luculenter ex hujus recitato supra carmine. Refert præterea Gregorius, lib. I de Gloria Martyrum [Migne, Patrol. col. 779 et seq.] , nonnullas reliquias SS. Chrysanthi et Dariæ diacono cuidam concessas a Pelagio papa II atque in Galliam circa annum 590 delatas. Ex quibus infert Tillemontius [Mémoires, t. IV, p. 567.] , pignora ista ipsi Gregorio missa a præfato pontifice, quod tamen ex verbis Gregorii non omnino clare habetur. Itaque suppetunt præter martyrologia, de cultu SS. Chrysanthi et Dariæ antiquo et celeberrimo testimonia certa sæc. IV, quo floruit Damasus, et labentis sæculi VI, quo scribebat S. Gregorius Turonensis. Sæculo IX habemus Wandelbertum, Usuardum et Adonem. De hoc posteriore redibit fusius sermo paulo infra.
[8] [Martyrium ex actis,] Inter martyres sub Numeriano passos Romæ, celebriores, ait Baronius [Annales tom. III, p. 231.] , habentur Chrysanthus et Daria. Ille Polemii Alexandrini filius Romæ cum legendo sanctum evangelium, tum audiendo Carpophorum, fide christiana imbutus est, et patris in se odium concitavit, cujus arte nihil non molitum est, ut eum ad ritus patrios revocaret, ususque ad hoc Daria virgine. Sed et ipsa Chrysanthi persuasione in Christum credidit, amboque simul ea de causa sub prætore Celere * complura sunt experta tormenta. Horum constantiam et divinum circa eos patrocinium admiratus Claudius tribunus, una cum uxore, et duobus filiis Jasone et Mauro cæterisque domesticis et septuaginta militibus, facti sunt Christiani, atque mox confessione demumque sunt martyrio illustrati. Chrysanthus vero in Tullianum carcerem detrusus est; cum interim Daria ad prostibulum condemnatur; sed divinitus liberata, una cum Chrysantho in foveam altam demissa, occluso aditu (instar Vestalium delinquentium in Campo Scelerato pœnas dantium) extra portam Salariam eo modo ambo mori coguntur. Accidit autem, ut cum ad propinquum specum natalem diem eorum christiani celebraturi frequenti cœtu concurrerent, gentilium invidia factum sit ut obstructo aditu, qui synaxim intus agebant, sic mori coacti, martyrii coronam fuerint consecuti. Ita nempe Baronius compendiose exhibet acta valde prolixa, utinam et fida. Horum cum exemplaria, subdit ibidem Baronius, complura legerimus, illa fideliora reperimus, quæ breviora latine conscripta habentur; quæ vero græce edidit Metaphrastes (imo alius), compluribus additis, multum abest ut (quod putavit qui edidit auctor) fuerint græca eloquentia illustrata, sed potius corrupta et in imposturæ suspicionem adducta appareant eruditis ipsa exactius disquirentibus. Tillemontius acta quævis, tum longiora, tum breviora, nullius habet pretii [Mémoires, tom. IV, p. 762] . Sic etiam Ruinartius: notat enim in præfatum Gregorii Turonensis locum ubi historiæ passionis meminit [Migne, Patrologia tom. LXXI col. 739, nota b.] : Acta Sanctorum Chrysanthi et Dariæ, quæ hodie habentur, et videntur hic a Gregorio laudari, nullius sunt ponderis.
[9] [parum fidis, tum quia Numerianum, crudelem dicunt tyrannum, et Romæ imperantem sub passione,] Et re vera in illis plurima sunt, quibus si non prorsus spuria demonstrantur, saltem vehementer suspecta reddantur. Nam primum S. Daria annumeratur, saltem in Actis plerisque Latinis, Vestalibus, quod falsum demonstrabimus in Annotatis ad vitam, ex virginum illarum disciplina; tum passi scribuntur sub Stephano I papa et Numeriano imperatore; ast ille fere viginti septem annis ante hunc floruit; Stephanus martyr occubuit anno 257, Numerianus patri suo Caro suffectus est anno 284, quo etiam occisus, factione Arrii Apri, soceri sui [L'art de vérifier les dates, p. 347. Vopiscus in Numeriano, historia Augusta, p. 251. Paris, 1622.] . Deinde acta tradunt, passionem contigisse præsente et agente Numeriano; quod nemo admiserit: constat enim imperatorem hunc patri suo morienti in oriente præsto fuisse ibidemque necatum postquam mensibus octo vel novem regnasset [Ibid. ubi supra.] , nec proinde a tempore quo præesse cœperat, Romam umquam venisse. Cum tamen in actis Numerianus imperator non vero Augustus dicitur,forte in mentem alicui venerit, martyrium contigisse ante mortem Cari, nihilque obesse quominus Numerianus imperator Romæ tunc moraretur, cum ex nummis certum sit [Eckhel, Doctrina Numorum, tom. VII, p. 516.] utrumque Cari filium, Carinum scilicet et Numerianum, vivente patre, imperatoris titulo donatos fuisse. Utique istiusmodi lis de verbo speciem cavillationis haberet; sed præterea exinde non efficeretur Numerianum Romæ tunc præfuisse, cum ibidem imperium Cæsarianum, ex patris decreto, Carinus exerceret. Audiamus Clarissimum Eckhelium [Ibid.] : Vopisco teste, Carus in orientem profectus natu majorem Carinum in occidente reliquit, decretis illi Galliis, Italia, Illyrico, Hispaniis, Britannia, Africa, “imperio,” ut ait, “cæsariano, ea lege, ut omnia faceret quæ Augusti faciunt.” Ergo Carus filium, ut olim Gallienus Salominum, imperatoris et nomine et potestate ornavit, ut majore in tanto imperio polleret auctoritate.., Imperatoris titulum a patre delatum quoque Numeriano, non quidem historici sed numi aperte docent [Conf. Vopiscum in Carino, Historia Augusta, p. 253.] . Adde in Actis nostris prolixioribus innui motam ab Numeriano contra Christianos persecutionem, quod in brevioribus nonnullis, quæ præ manibus habeo, diserte asseritur: Temporibus igitur Numeriani impiissimi cæsaris, dum in Romana urbe idolorum cultura a sacrilegis haberetur, in Christi cultores gravis persecutio exarsit, sævissimi Cæsaris jussu. B. igitur Chrysanthus etc. Quæ sane componi hand facile cum optima indole Numeriani queunt. Numerianum, inquit Eckhel [Doctrina Numorum, tom. VII, p. 511.] , egregie moratum et vere dignum imperio … ac denique dissimilem sese plane moribus fratris (Carini) perversis probavisse, tradit Vopiscus, qui addit, eum mortuo patre nimio fletu oculos dolere cœpisse [Hist. Augusta, p. 251.] . Non ergo verisimile est, a tali viro in Christianos sævitum. Hinc quoque Baronius: Unde, ait [Annales, tom. III, p. 231.] , quæso, quod nonnulli martyres sub Numeriano passi legantur in cunctis martyrologiis? Haud res est facilis demonstratu; nec est quod dici possit, nisi ipsum vivente adhuc patre, cum Cæsarem ageret, sæpius in christianos rescripsisse.
[10] [qui illo tempore in Urbe non erat, saltem cum imperio;] Ast primum de istiusmodi rescriptis silent antiqui omnes, si tamen exceperis Chronicon paschale seu Alexandrinum, quod hic nullius esse pretii mox demonstrabo. Deinde Carus imperio potitus est mense Augusto an. 282, quo eodem mense ambos filios suos Cæsares creavit, extinctus vero est labente Decembri, anni sequentis, postquam præfuisset mensibus sexdecim vel septemdecim [Art de vérifier les dates, p. 347.] . Cæterum imperio vix adepto, profectus est Carus adversus Sarmatas, Illyricum turbantes, quos brevi tempore devicit, videturque ex universa Vopisci narratione patrem Numerianus in hac expeditione comitatus, quod etiam suspicatur Tillemontius [Tillemont, Histoire des empereurs, tom. III, p. 237. Bruxellis, 1732.] confirmari ex quodam nummo, quem tamen Eckhelius Cimmeriis imo spissioribus tenebris involutum dicit, ut ex illo nihil certi inferri hactenus liceat [Doctrina Numorum, tom. VII, p. 512 et seq.] . Id porro extra omne dubium, Numerianum post Sarmatas profligatos statim in Orientem cum patre adversus Persas abiisse, nec umquam in Occidentem inde reversum. Est ergo saltem ambiguum an Numerianus Romæ absque patre suo Augusto moratus vel brevissimo tempore sit. Quod si daretur, non exinde legitime flueret fas fuisse Numeriano in Christianos Romæ degentes gravius quid vel rescribere vel moliri: supra enim vidimus Carinum cæsarem, decretis sibi a patre Galliis atque Italia, Illyrico … tenuisse imperium, ea lege ut omnia faceret quæ Augusti faciunt, unde omnino videtur concludendum potestatem Romæ, absente Caro, penes Carinum fuisse. Quod confirmatur ex altero loco ejusdem Vopisci [In Caro, Hist. Augusta, p. 250.] : Ubi primum, ait, accepit Carus imperium … bellum Persicum, quod Probus parabat, aggressus est, liberis Cæsaribus nuncupatis; et ita quidem ut Carinum ad Gallias tuendas cum viris lectissimis destinaret, secum vero Numerianum adolescentem, cum lectissimum tum etiam disertissimum, duceret. Et dicitur quidem sæpe dixisse se miserum, quod Carinum ad Gallias principem mitteret, neque illa ætas esset Numeriani, ut illi Gallicanum, quod maxime constantem principem quærit, crederetur imperium. Confer Aurelium Victorem [Collectio scriptorum de Romanis imperatoribus ex recognitione Erasmi, p. 346. Coloniæ, 1527.] et Eutropium [Ibid. p. 391.] . Quis in animum sibi inducat, Numerianum, adolescentem lectissimum, nullaque instructum auctoritate, in Christianos Romæ sæviisse, quibus pater ejus Carus favebat? Nullum, inquit Baronius [Annales, tom. III, p. 231.] , sub Caro legimus passum, quod, ut dictum est, ipse faveret potius christianis. Aliunde vero Numerianus adeo in patrem pius exstitit, ut ob ejus mortem nimio fletu oculos dolere cœperit. Talia sane facile caperentur in Carino, homine omnium contaminatissimo, cujusque pater audiens quæ ille faciebat, clamabat: Non est meus [Vopiscus, Hist. Augusta, p. 253.] . Attamen, quod mireris, hunc Baronius omnis persecutionis in Christi sequaces exortem vult. Sub Carino, ait [Annales, tom. III, p. 232.] , passus ponitur… Marinus senator, multis acerbissimisque tormentis excruciatus sub Marciano Urbis præfecto. Verum quod, quæ sunt certiora Acta Martyrum, dicant Carinum quosdam ex Christianis habuisse in amicitia, atque persecutionem excitatam magis cessare fecisse; æquius puto Numeriani jussu, quam Carini, martyrio sublatum esse; nam in Tabulis superius citatis, non per Carinum sed sub Carino passus Romæ ponitur, quod mihi secus omnino videtur. Cæterum Baronius res illius ævi confuse et incohærenter exequitur, ut ex hactenus dictis haud obscure apparet.
[11] [nec ullam movisse noscitur contra christianos persecutionem;] An ergo, contra fidem plurium actorum [Ibid., p. 231 et seqq.] , dicemus nullos martyres sub Numeriano exstitisse? Aperte propendet in hanc sententiam Tillemontius [Mémoires, tom. IV, p. 565. Conf Baronium, tom. III, p. 261.] : Numerianus, patre superstite parum auctoritatis habuit, quippe valde adolescens et solum Cæsar; ex quo autem factus est Augustus, in hoc unice intentus fuit, ut exercitum ex Persia reduceret et dirigeret Chalcedonem versus, ubi die 17 Septembris 284 interemptus est. Proinde vix in Oriente potestatem habuit, nullam vero in Occidente. Vereor itaque, ne ei tribuantur, quæ sub aliis imperatoribus patrata sunt a præfectis, Numerianus vel simili nomine dictis. Certe Maximus Numerius (in nonnullis manuscriptis Numerianus) crudelissimus persecutor sub Diocletiano fuit in Cilicia; signatur quidam Numerus in actis S. Isidori sub Decio etc. Ast Pagio multos, Numeriano imperante, præter eos, quorum Baronius meminit, martyrium passos esse certum esse debet [Baronii Annales, tom. III, p. 230.] . Mediam quamdam init Baronius viam, aiens [Ibid., p. 231.] , quamvis nullus sub Caro passus legatur, accidisse tamen interdum, ut invito ipso imperatore, Christianorum complures necarentur, prout dicta superius in Severo demonstrant. Nec ego sane id negavero. Hoc autem posito, acta SS. Chrysanthi et Dariæ in eo saltem falsitatis arguuntur, quod Numerianum Romæ præsentem dicant et sævum persecutorem. Restat ut agamus de Chronico Paschali seu Alexandrino, quod hic nullius pretii dixi. Nec multis opus erit ad hoc demonstrandum: ipse enim textus omnis generis scatet erroribus. Sic habet [Tom. I, p. 510. Corpus scriptorum histor. Byzantinæ. Bonnæ, 1832.] : Carino II et Numeriano Coss. Anno CCLV a Domini in cælos Ascensione (id est anno 284 æræ nostræ: brevior enim æra Ascensionis 29 annis [Art de vérifier les dates, p. XXXV.] ) facta est Christianorum persecutio, in qua multi martyres vitam finierunt, atque in iis S. Georgius et S. Babylas. Hic Antiochiæ magnæ erat episcopus quo Carinus imperator pervenit cum Caro patruo, Persis bellum illaturus: qui quidem Carus in Mesopotamia de cælo tactus interiit. Carinus vero victus Carras profugit, ubi a Persis, castris ad urbem positis, captivus factus, statim ab iis interfectus est: illiusque pelle detracta, ex ea saccum ii confecere, quem unguentis delibutum in victoriæ monumentum deinceps servarunt. Periit autem Carinus cum annorum esset XXXVI. Post ejus mortem Numerianus ejus frater suscepta in Persas expeditione ultum ivit fratrem etc. Quæ omnia vel falsa vel incohærentia sunt: Georgius passus Nicomediæ est initio persecutionis decimæ sub Diocletiano et Maximiano [Acta SS., tom. III April. die XXIII, p. 106.] ; magna vero de S. Babylæ ætate controversia est. Unicum antiqui memorant sub Decio [Ibid. tom. II Januarii, die XXIV, p. 570.] ; Carini pater erat Carus, isque cum Numeriano Persis bellum intulit; Carinus post mortem fratris sui, cum Diocletiano acie congressus et a suis interfectus est [Tillemont, Hist. des empereurs, tom. IV, p. 3.] , anno ætatis fere trigesimo secundo [Art de vérifier les dates, p. 347.] .
[12] [tum quia continuis prodigiis a capite ad calcem contexta sunt.] Passio ex actis contigit sub Celerino præfecto Urbis, cujus nomen nec in fastis Bucherianis nec in aliis reperitur; nec uspiam alibi occurrit nisi in actis SS. Chrysanthi et Dariæ sicut et in actis S. Mauri; et hinc semel iterumque in Martyrologio Romano, nempe 25 Octobris, ubi de SS. nostris Martyribus agitur et 22 Novembris, ubi de S. Mauro; cum vero, ait Orsinius [De Præfectis Urbis, p. 133. Pisis 1766.] , martyrum illorum acta vel apocrypha vel suspecta maxime sint, nihil prorsus præsidii pro Celerini præfecti nomine exsculpi inde potest. Vide Annotata ubi et alia fere id genus asterisco digna, commodius reddentur. Sufficiat generatim monuisse hoc loco, acta SS. Chrysanthi ct Dariæ continuis prodigiis a capite fere ad calcem esse contexta, ut ex hac parte etiam a probe sinceris, et pro talibus apud cordatos habitis, plurimum abludant. Usu proinde venit hic prudens Gelasii papæ animadversio: Gesta sanctorum Martyrum, qui multiplicibus tormentorum cruciatibus et mirabilibus confessionum triumphis irradiant, quis ista catholicorum dubitet, et majora eos in agonibus fuisse perpessos, nec suis viribus, sed gratia Dei et adjutorio universa tolerasse? Sed ideo secundum antiquam consuetudinem singulari cautela in S. Romana Ecclesia non leguntur, quia et eorum, qui conscripsere, nomina penitus ignorantur, et ab infidelibus idiotis superflua aut minus apta quam rei ordo fuerit, scripta esse putantur… Propter quod (ut dictum est) ne vel levis subsannandi oriretur occasio, in sancta Romana Ecclesia non leguntur. Ita Gelasius sæculo V [Migne, Patrologia, tom. LIX, col. 160. Conf. Baronium, tom. III, p. 262.] .
[13] [fide dignius encomium ex Menologio Basiliano.] Longe majorem meretur fidem encomium, quod, ut diximus n. 3, reperitur ad diem XVII Octobris in Menologio Græcorum, jussu Basilii imperatoris conscripto, et propterea hic in extenso recitamus: Certamen sanctorum martyrum Chrysanthi et Dariæ. Isti Numeriano imperatore claruerunt et Chrysanthus quidem Romam cum patre, senatorii ordinis viro, profectus, Christi fide ab episcopo quodam in spelunca latente instituitur. Quod ubi rescivit pater, in tenebricosum carcerem eum includit; tum compellit uxorem ducere Dariam, philosophicis imbutam studiis; qua tamen non secus ac sorore usus est, quando id uterque consilii ceperat, ut virginitatem ad mortem usque tuerentur. Quare et ipsa baptizata est; sed cum ambo populum ad caste temperateque vivendum inducerent, infideles ægerrime ferentes, uxores suas facto secum divortio, Christo desponderi, rem deferunt præfecto, qui illos Claudio tribuno tradidit. Ex urbe igitur educti et variis cruciatibus torti, in foveam cœno plenam dejiciuntur, atque obruti et conculcati decedunt. In his nec Daria scribitur Vestalis; nec mentio fit Stephani papæ; sub Numeriano quidem passi indicantur, sed nec imperator ille persecutionis auctor traditur, nec Romæ præsens certamini. Desunt prodigia. Ut vix non omnia, quæ Actis objecimus prorsus cadant, atque obtineat hic quod supra n. 8 notavimus ex Baronio: illa Acta fideliora, quæ breviora.
[14] [Acta primum græce conscripta,] Acta SS. Chrysanthi et Dariæ edimus græce et latine. Græce ex duplici codice Parisino; scilicet Coisliniano, qui, judice Montfalconio, sæculi est circiter XI; et Colbertino, qui sæculo XII exaratus videtur; item ex transumpto, quod nobis reliquerunt decessores nostri, cui manu sua adscripsit Papebrochius: Ex Ms., ut puto, Vaticano. Codex Coislinianus longe melioris est notæ (cujus solius meminit Fabricius); hunc proinde prælo subjicimus, hactenus ineditum. Quæ diversa alicujus momenti occurrunt in aliis duobus Annotata docebunt. Id universim sufficiat hoc loco monuisse, tria nostra manuscripta græca rebus inter se convenire, verbis hinc inde discrepare; ut pateat eodem ex fonte orta.
[15] [et ex his latine versa;] Latina, rursus ex codicibus pluribus manuscriptis, cum Mombritio collatis; prætermitto Surium, qui, ut mox videbimus, longe fideliorem melioremque habet versionem. Vide Annotata ad præfationem Actorum litt. a et b. Non videtur dubium Acta ab origine græce conscripta fuisse quod luculenter efficitur ex perpetua utriusque textus comparatione. Cum tamen Græci adhuc inediti manserint, scriptores consuluisse reperiuntur solas latinas versiones, alias ex aliis transumptas, non sine mendis (ut assolet) multisque adulterationibus sive corruptelis. Excipitur Suriana, ut paulo ante jam innui, cujus auctor certo certius præ manibus habuit exemplar græcum, haud dissimile Coisliniano nostro, cum ejus versio fere semper nec non accurate respondeat præfato codici; unde etiam pluribus in locis non parum abscedit a latinis, ut palam fiet ex Annotatis. Ex eo vero quod staretur Actis Latinis, iisque sat mendosis, factum est, ut nonnulla passim obtinuerint asserta, quæ non spernendas moverunt difficultates, ex textu græco facile sive tollendas sive elucidandas. Exempli causa, asseritur vulgo sancta Daria fuisse Vestalis, cum in tribus nostris Græcis codicibus dicatur Virgo Minervæ Παρθένος τῆς Ἀθηνᾶς, prout habet etiam Surius.
[16] [quamvis de auctore non constet,] Dissentiunt etiam nonnihil de auctore Actorum. In Latinis sic legitur: hæc omnia sicut gesta sunt, scripsimus Varinus et Armenius fratres a sancto Stefano papa Romano in Sede apostolica facti presbyteri. Differt Coislinianus, priorem solum nominans, numeroque utens singulari: Ταῦτα ὡς ἐπράχθη ἀνεγραψάμην ἐγὼ Οὐιρῖνος, προτροπῇ ὑπειξας Στεφάνου τοῦ ἁγιωτάτου πάππα: hæc sicut facta sunt, scripsi ego Virinus, voluntati obtemperans Stephani sanctissimi papæ. In altero codice Parisino, nempe Colbertino, uterque nominantur Verinus et Armenius, numerusque adhibetur pluralis: ἀνεγραψάμεθα Οὐηρῖνος καὶ Ἀρμένιος ἀδελφοὶ παρα etc.; Scripsimus Verinus et Armenius fratres. Posteriorem sequitur Surius: hæc autem omnia, ut gesta sunt, nos Verinus et Armenius fratres conscripsimus. Quod sane indicio est, Surium (quem novimus plerumque ad manus habuisse varios, eosque haud infimi meriti codices) ita reperisse. Si tamen res dijudicanda esset ex duobus Parisinis codicibus, utique standum foret Coisliniano, quippe qui longe præstat Colbertino. In Vaticano prætermittuntur scriptores, totusque numerus apud alios ultimus desideratur, non quidem negligentia amanuensis, sed ipsius codicis defectu, ubi post narratam fidelium, ad sanctorum Chrysanthi et Dariæ sepulcrum confluentium internecionem, finis imponitur doxologia consueta Ἐν Χριστῳ Ἰησοὺ τῷ κυρίῳ ἡμῶν, ᾧ etc. in Christo Jesu, domino nostro, cui etc. Itaque ex codicibus nostris Græcis, unus de scriptore vel scriptoribus silet; alter unum nominat, tertius duos. Huic Latini omnes consonant, non excepto Surio, ut non videam quomodo factum sit ut in Vaticano desit mentio de Varino et Armenio. In Actis Latinis (exceptis tamen Surianis) Varinus et Armenius dicuntur non solum fratres, sed etiam presbyteri et quidem ordinati a Stephano papa; hujusque jussu scripsisse asseruntur. Similiter græcus codex Colbertinus (Coislinianus, ut diximus, unum tantum signat auctorem Virinum) vocat fratres: ἀδελφοι; uterque docent acta jubente Stephano memoriæ prodita, sed silent de sacerdotio. Græcis inhæret omnimode Surius: fratres conscripsimus, jussu sanctissimi papæ Stephani. Post hæc non capio qua ratione nixus scribat Baronius [Annales tom III, p. 231.] : Celebriores inter alios (Martyres) habentur Chrysanthus et Daria, quorum acta feruntur esse scripta a Verino et Armenio Stephani papæ presbyteris; non tamen (ut habent mendosi codices) jussu Stephani papæ. Imo mandatum Stephani testantur cum Surio ambo codices græci Parisini, et latini omnes; Sacerdotium posteriores solum. Et confirmatur ex Actis translationis [Apud Surium XVII. Januarii.] (conscriptis anno 886) SS. Diodori et Marini. Hi die natali SS. Chrysanthi et Dariæ cum aliis multis convenerant ad eorum sepulcrum, et jussu Numeriani leguntur obruti zabulo. Vide ad calcem hujus Comment. Acta nostra cap. II. Dicitur autem apud Surium, ubi de translatione SS. Diodori et Marini: Stephanus papa cum plurimos quotidie persecutionibus Christianos affici conspiceret, et ipse ad subeundum pro Christi nomine martyrii agonem proximus esset, duos presbyteros testimonio fidei probabiles, Varinum videlicet et Armenium, qui Sanctorum passiones, quos assidue pati videbant, conscriberent. Bollandus SS. Diodorum et Maurinum ex XVII Januarii remisit ad Kalendas Decembres. Quo die erit in opere nostro de illis agendum. Hoc unum addam; si Varinus et Armenius a Stephano papa facti presbyteri ad ætatem usque Numeriani vixissent; communi loquendi modo, dicti fuissent non Stephani, ut a Baronio, sed potuis Caii presbyteri, qui tunc sedi Apostolicæ præerat, ab anno nempe 283 ad annum 296 [Art de vérifier les dates, p. 243. Conf. Tillement, Mém., tom. IV, p. 763.] . Cæterum quam fidem mereantur acta, vidimus supra nn. 10 – 13. Hæc igitur cum vehementer nutet, et in specie, errore manifesto laborent, ubi synchronos ponunt S. Stephanum papam et Numerianum imperatorem; aliunde vero de auctoribus non constet nisi ex actorum eorumdem testimonio et insuper exemplaria græca inter se discordent; aliis unum, aliis duos signantibus scriptores, aliis denique silentio prementibus utrumque; videat eruditus lector quo in hujusmodi rerum adjunctis prudens ratio ducat.
[17] [et immerito tribuerentur Simeoni Metaphrastæ.] Perperam quoque historia passionis tribui a nonnullis videtur Simeoni Metaphrastæ. Ait quidem Surius: SS. Chrysanthi et Dariæ historia, scripta a Verino et Armenio, Stephani papæ presbyteris, teste Baronio, habetur in Metaphraste, consentiuntque antiqui Mss. codices latini; sed, ut scite animadvertit Leo Allatius [De Symeonibus, p. 80.] , male affirmatur, cum quis nobis in manus codex pervenerit, et in eo habeantur vitæ Sanctorum nullo præfixo scriptoris nomine, illas vitas haberi apud Metaphrastem, cum collectio illarum vitarum, Metaphrastis non sit, et consequenter illas Metaphrastem, etsi non scripserit, approbasse vel saltem dignas existimasse, quæ per manus hominum volitarent. Dein subdit triplicem catalogum; primum Vitarum, quæ certum auctorem habere probantur ex ipsis codicibus Mss. vel horum contextu, ut obtinet in Vita SS. Chrysanthi et Dariæ, quorum Martyrium scriptum est a præsentibus et videntibus: ἡκούσθη δὲ τοῦτο πασιν ἡμῖν καὶ ἐλαλαλεῖτο καὶ τις τῶν ἀκουσάντων λέγει τῷ πατρῖ ἀυτοῦ: Id vero a NOBIS omnibus auditum est et cirumferebatur; et unus ex iis qui audierant dicit patri suo [Allatius de Symeonibus, p. 110.] . Non nominat Allatius Varinum et Armenium; quod forte in ejus codicibus deerant versus qui in Coisliniano et Colbertino nostris, ultimi; ut etiam obtinet in apographo nostro Vaticano. Id quoque notandum vocem ἡμῖν in græcis quidem omnibus Mss., quæ mihi videre contigit, adhiberi, sed in latinis versionibus item omnibus, ne Surio quidem excepto, prætermitti. Vide de his latius in Annotatis ad cap. I. et cap. II. In secundo catalogo Allatii veniunt Vitæ Simeoni abjudicatæ [Ibid. p. 119 et seqq.] ; tertius denique recenset Vitas a Metaphraste scriptas [Ibid. p. 124 et seqq.] ; in his autem nulla est quæ de SS. Chrysantho et Daria vel minimum agat.
[18] [Attamen antiqua probantur acta ex Adone;] Utut vero est de actorum sive sinceritate sive scriptoribus, antiquitas in dubium vocare non potest. Et primum quidem Ado Viennensis, ad diem 1 Decembris tale habet in suo martyrologio compendium, ut evidens sit eorum exemplar præ manibus fuisse. Juverit locum ex Adone recitasse: Kalendis Decembris. Natale sanctorum martyrum Chrysanthi et Dariæ, qui tempore Numeriani sub judice Celerino Romæ passi sunt. Chrysanthi pater Polemius, vir illustris fuit, Alexandrinus genere. Hic filium suum cuidam virgini elegantis pulchritudinis conjunxit, quam ex nobilissimis Romanis fuisse constat. Hanc Chrysanthus a beato Carpophoro presbytero in divinis litteris satis fideliter eruditus, ad fidem Christi convertens, et prædicatione sua, ut virginitatem suam Deo servaret instituens, et ut pariter nomen conjugii habentes, caste viverent, efficiens, baptizari fecit. Factumque est ut per Chrysanthum multitudo virorum, et per Dariam (sic enim vocabatur) innumerabiles feminæ ad Christi gratiam confluerent. Igitur post aliquod tempus orta est seditio adversus eos, quod essent christiani, Celerino tunc præfecto Urbis. Qui utrosque comprehensos tradidit Claudio tribuno, ut diversis pœnis eos interficeret. Claudius vero tribunus septuaginta militibus ad torquendum Chrysanthum dedit; qui nervis crudis eum adstringunt, sed mox ligamenta omnia resoluta sunt. Deinde in cippo nodosissimo, ita ut in tertio puncto ejus tibiam coarctarent, eum mittunt; moxque totum lignum cippi in cinerem resolvitur. Deinde perfundunt eum lotio humano putentissimo; ut maleficia, inquiunt, tua amittas. Sed fœtor in suavem odorem mutatus est. Deinde in corio recenti vitulino constringunt nudum et ad solem ferventem componunt; sed virtute divina corium, ut erat, molle permansit. Deinde collum, manus ac pedes catenis constringentes ferreis claudunt eum in obscurissimo loco, sed statim catenæ resolutæ sunt, et tanta lux infulsit, ut putarentur illic innumeræ lampades fulgere. Milites ergo hæc omnia nuntiaverunt tribuno, qui jussit eum sibi exhibitum fustibus cædi, sed allatæ virgæ rigidissimæ illico cœperunt in manibus cædentium mollescere. Quod videns Claudius jubet eum erigi et vestimentis indui; et genibus ejus provolutus, cum universis militibus orabat se fieri christianum. Quid mora? Catechisatus baptismi gratiam percepit, cum illo et Hilaria uxor, duo filii ejus Jason et Maurus, amici et familiares ejus, septuaginta milites cum universis suis. Quod factum imperator audiens, Chrysanthum et Dariam jussit in carcere Tulliano includi, unde putor horribilis ascendebat, quia domorum et civitatis stercora pro cloacarum cuniculos jugiter illuc decurrebant. Exinde Daria in publico meretricum lupanari ponitur. Sed Chrysantho lux divina et odoramenta suavia præstantur; Dariæ vero leo de cavea fugiens, Domini virtute ad tutelam donatur; qui ingressus cellulam, in qua Sancta Dei in oratione prostrata jacebat, juxta eam prosternitur, ut venientes et ingredi volentes vi sua repelleret. Cumque plures hoc miraculo perculsi, Christi potentiam venerarentur, Celerinus præfectus jussit ignem copiosum in ingressu cellæ, ubi Daria cum leone erat, accendi. Tunc cum jam leo paveret ac rugitum daret, ait beata Daria: Egredere securus et vale, quia ille, quem in me honorasti, ipse te liberat. Exhibitis iterum, jubente imperatore, Chrysantho et Daria Celerino præfecto, Chrysanthus equuleo ingenti suspenditur; sed statim omnia ligna equulei comminuta ac vincula dirupta sunt, lampades quoque applicatæ lateribus ejus extinctæ. Hoc Celerinus præfectus vehementer expavescens nuntiavit imperatori. Ille hoc maleficiis imputans, jussit eos duci via Salaria in arenario, et vivos dedeponi ac terra et lapidibus obrui. Passi sunt autem die Kalendarum Decembrium. Ad quorum venerandam Memoriam cum multa beneficia Deus præstaret, contigit ut ad diem natalis eorum infinita populi multitudo concurreret. Hoc nuntiatur imperatori, qui jussit ut in introitu cryptæ paries levaretur. Ac sic factum est, ut omnes pariter dum sacramenta Christi perciperent, martyrii gloriam celebrarent, inter quos erat Diodorus, presbyter et diaconus Marinianus et plurimi clericorum. Hactenus Ado. Verisimillimum porro est ejus martyrologium circa annum DCCCLVIII aut forte paulo citius exaratum fuisse [Sollerius, Præfatio in Usuardum, p. XXX, n. 151.] , proinde circa tempora, quibus contigit translatio, facta sub Marcwardo abbate Prumiensi, anno 844, de qua pluribus erit agendum sequenti paragrapho. Et notatu sane dignum est, Adonem sub abbate illo Prumiæ aliquamdiu meruisse. Monachis Ferrariensibus, inquit Sollerius [Ibid.] , in discipulum traditus (Ado), istic a Sigulfo abbate adhuc infantulus aut puer susceptus esse videtur, ubi bene conversatus, teste Lupo, omnes sibi coævos in litterarum studiis præivit. Inde ad Prumiense cœnobium, rogatu Marcwardi abbatis directus, ibi aliquamdiu commoratus est, donec quorumdam invidiosorum insidiis impetitus Romam se contulit.
[19] [forte etiam ex carmine nuper reperto.] Imo multo antiquiora forent habenda acta nostra, si genuinum est carmen, recens inter manuscripta bibliothecæ Sangermanensis repertum, publicique juris factum a DD. Miller et Aubenas anno 1845 [Revue de Bibliographie, Août, 1845.] , in cujus fronte legitur manu recenti scriptum: Horum versuum auctor creditur sanctus Damasus pont. maximus, quos et nos commentario huic subdendos duximus ex Patrologia Migniana [Tom. LXXIV, col. 527 et seqq.] . Certe si constaret (nec tamen ita est) S. Damasum esse illius carminis auctorem, Actis non spernendum accederet pondus; nam exinde sequeretur, sæculo IV (præfuit Damasus ab an. 366 ad annum 384) martyrium SS. Chrysanthi et Dariæ eodem prorsus modo fuisse descriptum, quo exhibetur in Actis nostris, quibus carmen ad amussim concordat, ut perspiciet quivis voluerit utraque inter se conferre. Ast hactenus nihil omnino, licet statuere tum de auctore, tum de ætate carminis. Quoniam de carmine diximus, obiter hic notabo inter opera poetica celeberrimi vatis hispani Petri Calderon de Barca reperiri [Las comedias de P. Calderon de Barca …, por Juan Jorge Keill, t. II, p. 622 et seqq. Leipsique, 1828.] Drama sub titulo: Los dos amantes del cielo, id est duo amantes seu sponsi cœlestes, nempe Chrysanthus et Daria, quorum historia argumentum poematis est. Opus hoc scriptum putem ab auctore, cum jam presbyter esset. Cæterum quanta fiat vir ille apud suos, nemo est qui ignoret. Judice Nicolao Antonio, in multis par est Lupo a Vega, eumque in non una dote superat [Bibliotheca Hispana nova, tom. II, p. 177.] .
[20] [Passio probabilius contigit anno circiter 283, sub Numeriano] Restat ut ad finem hujus paragraphi tempus passionis, si non certo, saltem probabilius indicemus. Sane ex hactenus disputatis manifestum est, densis nos hac in re obvolvi tenebris. Quæstio scilicet est an certamen SS. Chrysanthi et Dariæ adscribendum Valerianæ tempestati sit an Numeriani temporibus. Alterutrius horum imperatorum ætate contigisse, extra controversiam videtur. Si, post mortem Cari, sub Numeriano illius filio Augusto passi teneantur, id factum sit oportet anno Christi 284, cum Numerianus illo anno imperare cœperit et desierit [Art de vérifier les dates, p. 347.] ; si sub Numeriano, cæsare tantum et vivente patre ejus imperatore Caro, coronati martyrio sunt, admittendus erit annus 282 ad finem vergens, vel annus 283; siquidem priori Numerianus cæsar renuntiatus est, et posteriori Carus circa XX Decembris obiit [Art de vérifier les dates, p. 347.] . Favent huic sententiæ acta, quæ diserte Numerianum passionis auctorem imo et actorem faciunt; et confirmatur ex eo quod difficile sit negare sub illius imperio plures christianos martyrio fuisse affectos. Conf. n. 11. Aliunde tamen cum, iisdem testantibus actis, mortem sancti Pugiles nostri pro Christi fide oppetierint sub Stephano papa I, hic autem sederit sub Valeriano, pronum est suspicari huic Numerianum substitui in actis facile potuisse propter utriusque nominis similitudinem: mutatis enim tribus prioribus litteris, ex Valeriano fit Numerianus. Hoc si admittimus incidet passio inter annum 256, quo labente cœpit Valeriani persecutio [Ibid., p. 243,; Tillemont, Mémoires, tom. IV, p. 779.] , et initium mensis Augusti an. 257, quo cœli corona S. Stephanus est potitus [Art de vérif. ibid Tillemont, ibid., p. 780.] . Nec diffitendum quod barbara crudelitas in actis descripta conveniat apprime sævissimæ a Valeriano excitatæ persecutioni; non item imperio Numeriani, qui nuspiam deprehenditur gravius quid contra Christianos statuisse. Attamen cum modus martyrii ex actis tantum prolixioribus habeatur; hæc autem vix ullam mereantur fidem, nec proinde cogamur admittere passionem contigisse sub Stephano papa, cum id aliunde quam ex iisdem actis haud constet; non facile recedendum est a perpetua tum græcorum tum latinorum traditioni, qua certamen SS. Chrysanthi et Dariæ ponitur sub Numeriano; idque tanto minus, quod, sicut supra monui, quamvis nullius iste persecutionis proprie dictæ auctor probetur, multa tamen sint rationum momenta, quæ suadeant, aliquos saltem sub imperatoris illius regimine passos martyres. Omnibus itaque perpensis, rationi magis consentaneum nobis manet, SS. Chrysanthum et Dariam sub Numeriano Claruisse, ut voce utar ex menologio Basilii mutuata; atque palmam adeptos circiter annum 283.
[Annotata]
* quæ rabies! Neglecto
* pro tumulus
* Jois III, 20.
* Celerino
§ II. De Translationibus reliquiarum, quas diversæ diversarum regionum ecclesiæ sibi vindicant. Et primum de trina translatione Romana et reliquiis Lateranensibus. Dein de translatione Eiffliensi.
[Memorantur translationes plures.] Operosa nec mediocriter intricata quæstio est de reliquiis harumque translationibus. Illas etiam hodie plures ecclesiæ sibi vindicant, et plerumque instrumenta haud spernenda exhibent, quibus suam existiment stabiliri possessionem. Omnium prima translatio signatur sæculo VIII, sub Paulo papa I, qui sedit ab anno 757 ad annum 767; altera ineunte sæculo IX, sub Paschali I, qui consecratus in pontificem fuit anno 817, obiit anno 824; tertia eodem sæculo IX ad finem vergente, sub Stephano V, qui præfuit ab anno 885 ad annum usque 892. Atque tres istæ translationes memorantur Romanæ. Aliæ extra Urbem numerantur omnino sex; Eiffliensis, Regiensis, Uritana, Salisburgensis, Neapolitana, Viennensis; adeoque tres in Germania et totidem in Italia. De singulis ex ordine dicemus, id prævie monentes, Eiffliensem translationem cæteris videri melius probatam.
[22] [Prima translatio sub Paulo I, circa annum 761,] Paulum papam I plurima ex cryptis seu cœmeteriis Romanis transtulisse corpora, liquet ex ejusdem pontificis Constituto, dato die 2 Junii anno 761 [Baronius, Annal. eccl. ad ann. 761, numm. III et IV. Item, Acta SS., tom. VIII Octobris, pag. 322 et seq.] : Conspecta, inquit, sanctorum locorum desidiosa incuria, et ex hoc valde ingemiscens; … aptum prospexi, Deo annuente, eosdem sanctos martyres, et confessores Christi, et virgines ex iisdem dirutis auferre locis. Quos et cum hymnis et canticis spiritualibus in hanc Romanam introduximus urbem, et in ecclesiam, quam noviter a fundamentis in eorum honorem construxi … eorum sanctissima collocans condidi corpora, id est in ecclesia S. Silvestri. Nomina sanctorum illorum in Constituto non exprimuntur; sed leguntur in duabus tabulis seu kalendariis marmoreis, quas videre erat in porticu præfatæ ecclesiæ, quasque editas reperies ab Angelo Maio [Scriptorum veterum nova collectio, tom V, p. 56 – 58.] . Prior incipit:
† IN N. DNI. HEC EST NOTITIA NATALICIORUM SCORUM HIC REQUIESCENTIUM.
Et paulo inferius in Martio:DIE XVIII * M. SS. N. * SCOR CHRYSANTHI ET THRASONIS.
Altera tabula vel si mavis posterior pars prioris (in hac enim nomina tantum occurrunt virorum martyrum et confessorum Christi, ut est in Constituto) rupta et mutila, dein restituta fuit, verosimillime ex vetusto kalendario seu tabula membranacea, de qua Lucas Waddingus in Annalibus Minorum [Ad an. 1283, n. 20. Tom. V, p. 148.] . In posteriore hac parte veniunt nomina sanctarum feminarum seu virginum, quarum corpora transtulit Paulus I. Hanc quoque partem edidit Maius, litteras restitutas uncinis inclusas exhibens. Initium sic habetMENSE MARTIO. D. XVIIII. N. SCA [E DARLÆ] ET HILARIÆ V. [ET. M.]
Porro Tabulæ istæ videntur Paulo I coævæ. Certe observat cardinalis Maius in priorem, hoc monumentum a Mazochio adjudicari sæculo IX, contra sententiam Muratorii, cui antiquius videtur, quam sententiam et nos secuti sumus in actis S. Tryphoniæ, monstrantes rationum momenta per Mazochium allegata exigui ponderis esse [Acta SS. ubi supra, p. 233.] . Itaque stando hisce monumentis prima ex cœmeteriis translatio S. Crysanthi contigit inter diem 28 Maii anni 757, quo pontificatum adeptus Paulus I est, et diem 2 Junii anni 761, quo suum de hoc argumento edidit Constitutum; quod utique prodiit haud diu post peractas translationes; et ipsæ tabulæ ad idem fere tempus probabilius referendæ. De S. Daria minus constat, cum in posteriori tabula ejus nomen, ut dixi, fuerit supplendum.
[23] Nihilominus sæculo sequenti, anno scilicet 817, [altera translatio Romana sub Paschali I, circa an. 817;] teste Anastasio bibliothecario [Tom. I, p. 320.] , Paschalis I, beatissimus et præclarus pontifex, multa corpora sanctorum diutius in cœmeteriis jacentia pia sollicitudine, ne remanerent neglectui, quærens atque colligens, magno venerationis affectu in jam dictæ Christi martyris Praxedis ecclesiam, quam mirabiliter renovans construxerat … deportans recondidit. Erant autem hæc corpora bis mille trecenta; supersunt tabulæ quas et in nova collectione Card. Maji recusas invenies [Tom. V, p. 38 – 40.] . Rursus adscribimus initium:
† IN N DNI DI SALV. NRI IHU XPI TEMPORIBUS SCISSIMI AC TER BEATISSIMI ET APOSTOLICI DN PASCHALIS PAPÆ INFRADUCTA SUNT VENERANDA SCORUM CORPORA IN HANC SCAM ET VENERABILEM BASILICAM BEATÆ XPI VIRGINIS PRAXEDIS: QUÆ PRÆDICTUS PONTIFEX DIRUTA EX CYMETERIIS SEU CRYPTIS JACENTIA AUFERENS ET SUB HOC SACRO SCO ALTARE SUMMA CUM DILIGENTIA PROPRIIS MANIBUS CONDIDIT IN MENSE JULIO DIE XX INDICTIONE DECIMA.
Sequuntur nomina plurima sanctorum, per turmas summorum pontificum, episcoporum etc. distributorum; post viros sequuntur nomina virginum et viduarum; inter has signatur S. Daria, inter illos S. Chrysantus. Quæ sit memoratæ tabulæ ætas non mihi liquet. Cardinalis Majus testaturillam reperiri Romæ in S. Praxedis, haud procul ara maxima, optimis litteris, quæ dua postrema verba videntur prodere ævum non adeo remotum. Quod si hæc admittatur sacrorum pignorum ad S. Praxedis translatio et quidem ex Cymeteriis seu cryptis facta a Paschali I anno circiter 817; manifeste sequitur, supposititia esse quæ supra ex tabulis Silvestrinis retulimus; nec enim educi ex catacumbis a Paschali potuere corpora, quæ quinquaginta fere ante annis ablata fuerant a Paulo I. Vicissim si genuinæ habeantur Silvestrinæ, spuriæ sint oportet tabulæ S. Praxedis, saltem quod spectat ad corpora SS. Chrysanthi et Dariæ.
[24] [item tertia sub Stephano V. ad ecclesiam Lateranensem, anno circiter 886:] Sed et tertia translatio, duabus prioribus longe celebrior memoratur habita sub Stephano V, qui a nonnullis VI vocatur, sed perperam, ut ex dicendis patefiet. De hac ita scribit Sarazanius in Notis ad carmina S. Damasi [Migne Patrologia, tom. XIII, col. 402.] : Horum Sanctorum corpora a Stephano papa VI (imo V) anno Domini 886, pontificatus anno primo cum aliis reliquiis inventa ex eoque loco translata in Lateranense palatium et ad basilicam SS. XII Apostolorum et alibi condidit ac largitus est, ut habetur in historia inventionis Sanctorum Diodori et aliorum apud Surium tom. I die 17 mensis Januarii, de qua etiam Petrus in Catalogo lib. I, cap. 12. Quorum etiam sanctorum Chrysanthi et Dariæ altare in basilica Lateranensi sub abside fuit, in quo ipsorum corpora recondita olim fuerant; sed cum tempore, quo ecclesia corruit sub Stephano VI (lege V), pollutum et dirutum fuisset, translata sunt in oratorium S. Mariæ et S. Pancratii martyris, quod erat in dextro latere basilicæ ubi nunc sacrarium est, ibique sub altari ipsius oratorii recondita sunt, ut scribit Panvinius de septem ecclesiis, in sancti Joannis templo. Necesse est addidisse ex historia Inventionis SS. Diodori etc. locum, ad quem respexit Sarazanius. Beatus igitur Chrysanthus et Daria virgo (Surii verba recitamus [Tom. I, p. 283.] ) plurimis jam martyriis affecti, gratia Christi cum victoriæ coronam in omnibus consequerentur, ejusdem imperatoris (Numeriani) furia extra portam Romanæ urbis via Salaria in arenario depositi, terra et lapidibus obrui jussi sunt vivi. Cumque omni potens Deus multa fidelibus præstaret eorum interventionibus beneficia in eodem loco, evenit ut die natalis eorum infinita populi multitudo inibi conveniret… Hoc igitur cum fuisset Numeriani auribus intimatum, jussit ut in introitu cryptæ paries levaretur. Quod cum fuisset impletum, montem qui cryptæ imminebat, super eos dejecit; et ita factum est, ut omnes pariter, dum divina perciperent sacramenta et Martyrum gloriam celebrarent, ipsi quoque ad gloriam Martyrii pertingerent; inter quos erant Diodorus presbyter et Marianus diaconus etc. tum interpositis nonnullis ad pietatem facientibus, sequitur: Hic thesaurus in paradiso collocandus, iniquissimi cæsaris perfidia montium ruina absconditus, per plura latuit sæcula, et licet a pluribus sit exquisitus pontificibus, a nullo tamen reperiri potuit. Sed omnipotens Deus … suorum Martyrum gloriam revelare voluit suis fidelibus. Unde sanctum Stephanum (nempe V) suæ sanctæ præfecit apostolicæ ecclesiæ, cujus ad hoc inspiravit animum ardore mirabili, ut tantorum sanctorum quærere aggrederetur thesaurum, ruina obrutum. Hic igitur fossores advocat, et benedictione munitos, ubi et qualiter fodere debeant, instruit. Reliquit fossas, quas prædecessores sui plurimi plures fecerant, et ostendit eum locum ubi fodere debeant, quem ei revelatum divino affamine non ambigimus. Incipiunt fossores terram egerere sed plus omnibus ipse institit Deo digno operi. Nam illi fodiunt manibus, hic Deum dignis orat precibus. Illi quærunt fodiendo, hic orando invenit. Hoc quis ambigat divina factum providentia. Circa primi namque Stephani martyris (passos sub hoc pontifice SS. Chrysanthum et Dariam ferunt acta, conf. supra n. 9) tempora, cum ipse Romanam gubernaret ecclesiam, hæc in Christi martyribus persecutio exorta est, et sexto (imo quinto) Stephano Romanæ præsidente ecclesiæ ipsorum facta est inventio… Invento igitur sacratissimo thesauro, nullis copiis coæquando, ipse prior accinctus cryptam ingreditur, et stipatus diversis venerabilis sacerdotii gradibus ac cœtu populi orthodoxæ fidei, Deo dignas laudes cum exultatione referens, inter ruinas ac lapidum congeriem, propriis cœpit manibus omni mundo venerabiles margaritas legere de sanctorum corporibus, nec cessat suo sancto studio, donec omnia fragmina artuum a ruinæ segregaret congerie. Collectis itaque artubus per dies aliquot, propter maximam ruinæ montium congeriem, tanti odoris nectar inerat loco, ut omnes reficeret qui aderant. Quamobrem fossores magis ac magis labori operam dare exardescebant, lassitudinis et corporei alimenti imemores. Nocturno siquidem tempore angelicæ voces in crypta audiebantur et psalmodiæ hymnizantium, tantusque splendor illam illustrabat, ut nullus auderet nocturno tempore accedere. Peracto autem opere, idem sanctissimus papa litanias indixit, et congregato omni cœtu cleri et populi romanorum civium, discalceatis pedibus, cum lampadibus et crucibus, omnique apparatu ecclesiastico adveniens, in feretris cum psalmis et canticis spiritualibus, Sanctorum corpora introduxit in Urbem, ipseque prior incedens et feretrum propriis gestans humeris, cum exultatione et jubilo, sub die decimo sexto Calendarum Februariarum anno Incarnationis Domini nostri Jesu Christi octingentesimo octogesimo et sexto, pontificatus vero sui anno primo, imperii autem Dni Caroli (crassi) excellentissimi augusti anno quinto (al. sexto). Indictione quarta: quorum in Lateranensi palatio aliquos apud ecclesiam, quam ipse idem jam ruinæ proximam a fundamentis renovaverat, quæ ad Apostolos dicitur; alios per diversos cardinales titulos condidit digna honorificentia: alios etiam circumquaque per diversa largitus est monasteria, ubi plurimis hodieque coruscant miraculis ad laudem et gloriam Domini Dei et Salvatoris nostri Jesu Christi, cui est honor et gloria in sæcula. Amen. Ita Surius in historia Inventionis cujus mihi præ manibus apographum est ex tomo 139 ms. bibliothecæ Cassinensis in litteris Iongobardicis.
[25] [quæ sit hujus translationis fides,] Porro si fides adhibenda est huic narrationi, quam cum Surio Baronius adscribit Anastasio bibliothecario, evidens fit binas alias translationes, de quibus diximus, esse fictitias. Ast plura sunt quæ inventionem Stephano V tributam reddunt saltem dubiam. Primum translatio facta ex cœmeteriis seu cryptis ad ecclesiam S. Silvestri sub Paulo I, haud spernendis probatur ex monumentis, scilicet ex Constituto hujus pontificis et tabulis Silvestrinis quæ probabilius ipsi translationi coævæ sunt. Conf. n. 22. Altera ad S. Praxedis nititur itidem tabulis marmoreis hujus ecclesiæ, de quarum tamen antiquitate minus constat. Sufficit autem ut alterutra harum translationum fidem habeat, ut Inventionis historia falsi arguatur, saltem quod spectat ad SS. Chrysanthum et Dariam. Deinde Anastasio, auctori coævo, tribuitur perperam laudata scriptio. Ita quidem censuit Baronius, ideoque illam inseruit maximam partem suis Annalibus [Tom. XV, p. 427 et seqq. Lucæ 1744.] , sed emendatus a Pagio fuit . Audiamus utrumque: Etsi nomen, verba sunt Baronii [Ibid., p. 430.] , non prodatur, non alius mihi videtur, quam Anastasius bibliothecarius, hujus pariter temporis historicus, qui, ut diximus, ejusdem Stephani papæ res gestas conscripsit: sed eædem nobis haud integræ conservatæ, quæ decurtatæ in multis habentur: nam inter alias desideratur mentio de inventione eorumdem SS. Martyrum nempe Diodori, Mariani et aliorum; non nominantur SS. Chrysanthus et Daria. Aliter omnino sentit Pagius in Critica [Ibid., p. 427.] : Horum corpora, ait, cum Stephano V Romanæ ecclesiæ præsidente inventa fuissent, in Urbem delata sunt sub die XVI Kalend. Februar … ut dicitur in eadem Historia, quam Surius conscriptam putat circa tempora Caroli Crassi (regnavit ab anno 880 ad 888 [Art de vérifier les dates, p. 434.] ) vel Arnulphi imperatoris (ab anno 887 ad an. 899 [Ibid., p. 434 et 435.] ), et ex qua Baronius deducit, Stephanum, qui hoc anno ecclesiam Romanam regebat, male appellatum fuisse quintum, ideoque vulgarem illum errorem corrigendum. Verum hujus historiæ scriptor longe post hæc tempora vixit, cum currentem annum, qui sextus fuit Caroli Crassi, quintum vocet, et Stephanum papam, qui quintus ordine tantum erat, sextum nominet. Stephanus enim presbyter, qui mortuo Zacharia papa electus est pontifex, quia subito demortuus (tertio scilicet ab electione die), numquam ordinatus fuit, ideoque nec pontifex Romanus exstitit… Indeque Stephanus alter, qui postea pontificatum adeptus est, vocatur ab Anastasio Stephanus II … et Stephanus qui hoc tempore (an. 886) ecclesiam Romanam regebat, vocatur Stephanus quintus a Frodoardo, qui anno LXII sæculi insequentis mortuus, hoc ignorare non potuit. Denique hæc opinio Baronii … omnes antiquos scriptores contrarios habet, omnesque pontificum Romanorum catalogos, in quorum nullo nomen Stephani presbyteri, quia nempe tantum pontifex electus fuit, legitur. Sed et aliud est quod multo magis Baronium stringit: nam, teste eodem Pagio [Ubi supra p. 409 et seqq.] , male ei (Anastasio) Baronius attribuit vitas Hadriani II et Stephani V, vulgo VI, cum utraque post mortem ejus elucubrata fuerit. Atque hæc Pagii sententia longe communior est probabiliorque; unde utraque vita quæ ad calcem operis Anastasiani poni solent [Vide Migne, Patrologia, tom. CXXVII, col. 1397 et seqq. Item ibid., col. 1377.] a plerisque adscribuntur Guillelmo, qui Anastasium in officio bibliothecarii excepit. Ast quisquis scripserit Stephani vitam, parum refert, cum in illa, ut ipsemet fatetur Baronius, desideretur mentio de inventione eorumdem SS. Martyrum, quæ cum inibi scripta esset (hæc mera conjectura est) excisa pagina, intermissa remansit [Baronii Annal., t. XV, p. 430.] ; nec illius inventionis meminere alter Pagius in Breviario [Tom. II, p. 129 et seqq. Venetiis, 1730.] , nec Novaes in Elementis [Elementi della Storia de sommi Pontefici, tom. II, p. 139 et seqq. Romæ 1821.] . Cæterum eruditi norunt operose diligenterque investigatum de scriptore Vitarum Pontificum fuisse sæculo elapso, atque hanc fere prævaluisse sententiam, neutiquam omnium, sed paucarum quarumdam fortasse a Gregorio IV ad Nicolaum I, quibus vicinus vixit, auctorem posse esse Anastasium [Conf. Fabricium, Bibliotheca latina, voce Anastasius Bibl.] . Qui plene de hac quæstione erudiri voluerit, adeat Franciscum Blanchinum in Prolegomensis ad Anastasium [Migne Patrol., t. CXXVII.] , Oudinum de scriptoribus ecclesiasticis [Tom. II, col. 258 et seqq.] , et Muratorium [Scriptores, t. III.] . Sed etiamsi Anastasio adscriberetur, nondum res omnino confecta esset. Verum quidem est primo intuitu in Narratione, quam descriptam habes numero superiore, agi tam de SS. Chrysantho et Daria, a quorum martyrio et depositione exorditur auctor, quam de SS. Diodoro, Mariano et aliis; attamen ubi de corporum inventione et defossione sermo habetur, soli proprio nomine exprimuntur SS. Diodorus et Marianus, silentio prætermittuntur SS. Chrysanthus et Daria. Num ideo quod horum reliquiæ ibi jam non essent, sive quia sub Paulo I vel Paschali I defossæ, sive quia quadraginta duobus ante annis a Marcwardo (ut infra videbitur) fuerant in Germaniam delatæ? Certe constat ex Gregorio Turonensi, cujus verba recitavi n. 7, corpora SS. Chrysanthi et Dariæ seorsum ab aliis fuisse deposita: Parte, inquit, in una, interposito pariete, sepulcra martyrum Chrysanthi et Dariæ segregata; parte in alia sanctorum reliquorum cadavera in unum sunt congregata. Verumtamen pariete illo, qui est in medio positus, fenestram structor patefactam reliquit … Post multo vero temporis… Damasus, antistes sanctæ Sedis apostolicæ, jussit diligentius operiri fenestram ubi et versibus decoravit locum, in quibus agitur solummodo de SS. Chrysantho et Daria. Conf. n. 6. Subdit Gregorius nonnullas horum duorum reliquias diacono cuidam fuisse circa annum 590 concessas a Pelagio II. Porro cum in Actis inventionis SS. Diodori et Mariani et aliorum innumerabilium martyrum (sic apud Surium inscribuntur [Tom. I, p. 283.] specialis non fiat mentio de inventis pignoribus SS. Chrysanthi et Dariæ, qui tamen omnium erant antesignani et præclarissimi; haud absurdum est arguere de his detegendis vel investigandis non fuisse actum omnemque operam impensam, ut fragmina sanctorum (Diodori et Mariani, qui soli nomine suo designantur, et cæterorum, quorum omnium simul parte in alia cadavera in unum erant congregata) gravi labore legerentur per dies plurimos [Ibid., p. 281.] . Itaque dubiæ ad minus fidei sunt inventio et ex cœmeteriis translatio, quæ factæ perhibentur ad Lateranum sub Stephano V, tum quia, ut ex monumentis haud spernendis efficitur, præcesserunt aliæ duæ, et forte etiam tertia sub Pelagio II, ut conjici aliquomodo potest ex reliquiis, quas concessas cuidam diacono refert Gregorius Turonicus,tum quia Anastasio abjudicanda videtur sæpius dicta historia inventionis, tum quia non clare constat an in hac agatur de translatione SS. Chrysanthi et Dariæ.
[26] [et quid censendum de reliquiis Lateranensibus.] Quid ergo censendum de reliquiis SS. Chrysanthi et Dariæ, quas ecclesia Lateranensis jam inde a Stephano V possidere ac venerari traditur? Vidimus n. 24 ex Sarazanio, qui testem adhibet Panvinium, illorum ibi corpora sub altari oratorii (S. Mariæ et S. Pancratii) recondita esse. Quod etiam diserte affirmat Mazzolarius, cujus Diarium Sacrum recusum tertiis curis Romæ anno 1820 fuit a Joachimo Marino Fuertez: In capella, inquit [Diario Sagro, tom. VI, p. 96.] , subterranea quiescunt corpora SS. Chrysanthi et Dariæ, et adsunt aliæ reliquiæ insignes. Alio loco dixerat idem Mazzolarius [Ibid., tom. V, p. 394.] : Stephanus VI (ex cœmeterio SS. Chrysanthi et Dariæ) etiam transtulit horum corpora, quorum pars colitur in S. Joannis Lateranensis sub altari papali, pars in S. Pauli, et pars in SS. Apostolorum, quæ sane diversa sunt a priori assertione. Quod autem mireris, Attilius Serranus in opusculo de septem urbis Romæ ecclesiis, Gregorio XIII oblato, ubi recenset reliquias S. Joannis Lateranensis [De Septen eccless … una cum earum reliquiis, stationibus et indulgentiis, p. 120 – 124.] , alto silentio premit SS. Martyres nostros; dum in aliis duabus romanæ urbis ecclesiis scribit aliquas eorum reperiri exuvias. Cæterum liquet (nisi de parte aliqua corporum intelligatur nec adeo magna) possessionem Lateranensem non subsistere nisi supposita Inventione sub Stephano V, anno 886; hanc autem vidimus non satis idoneis probari testimoniis. Insuper tum hæc corporum inventio tum eorumdem asservatio in Lateranensi ecclesia stare non possunt cum altero monumento maximi sane pretii, scilicet Historia Translationis Eiffliensis, de qua continuo agemus enucleate, scripta ab auctore rei gestæ teste oculato. Translatio autem ista contigit anno 844, proinde dimidio fere sæculo ante Stephani V pontificatum. Porro sic habetur in præfata historia: Marcwardus abbas Prumiensis susceptus denique honorifice ab apostolico papa Sergio II, epistolas ei regias Lotharii tradidit. Ille jussis imperialibus ejusque petitionibus favorabiliter annuens, spopondit se cuncta facturum quæ suggesserat. Constituta itaque die ad Lateranensem properat Marcwardus ecclesiam. Cumque jussus ad romanum ingressus fuisset pontificem, positis in locello super altare corporibus (sanctorum Chrysanthi et Dariæ), atque ex utraque parte stantibus clericorum ordinibus et canentibus, tradidit ei cum summa veneratione et honore præfatorum Martyrum corpora etc. Testimonium profecto clarum atque disertum, et, nullus quidem dubitem, omnino fidele, quo utique fides translationis Stephano V adscriptæ vehementer concutitur. Quod autem corpora dicantur Marcuardo tradita in Lateranensi ecclesia, non sequitur illa ibidem quievisse; nihil enim impedit, quominus jussu Sergii pontificis (cupientis et votis Lotharii et petitionibus Marcwardi favorabiliter in omnibus annuere) aliunde eo fuerint delata, puta ex S. Silvestri vel S. Praxedis ædibus vel ex ipsis cœmeteriis. Cætera de hoc argumento vide tum numeris sequentibus ubi Eiffliensem explicamus et stabilimus traditionem, tum in historia Translationis, quam Actis SS. Chrysanthi et Dariæ subjicimus. Denique cum nuper RR. DD. Cardinalis archiepiscopus Coloniensis Romam, quo probaretur, misisset recens suæ diœceseos Proprium, expuncta SS. Rituum congregatio voluit omnia quæ in Lectionibus SS. Chrysanthi et Dariæ spectabant ad Eiffliensem seu translationem seu possessionem (de qua mox fiet a nobis ex professo sermo); hac data ratione, quod ecclesia Lateranensis etiam vindicaret sibi eorumdem SS. Martyrum corpora; nec posset S. Congregatio probare pro Germania, quod recusarat pro ecclesia in Laterano, in cujus Lectionibus nihil dicitur de loco quo corpora illa quiescant; ne secus faciendo videretur voluisse dirimere litem, quod ab ejus mente prorsus alienum. est. Ita rescripsit nobis die 16 Julii anno 1858, R. D. Dr Heuser, lector in Majori Seminario Coloniensi. Videsis ipsa S. Congregationis verba, ad calcem nostri commentarii ubi agitur de officio proprio SS. Chrysanthi et Dariæ. Hactenus de Romanis translationibus, in quibus utique multa occurrunt obscura, incerta, et nonnulla haud parum inter se pugnantia. Ad Eiffliensem transeamus.
[27] [Eiffliensis translatio: corpora primum Roma Prumiam delata fuere a Marcwardo,] Translationis Eiffliensis præclara, ut supra jam monuimus, extat historia, conscripta vel a Wandelberto vel certe ab auctore, rei gestæ coævo. Conditorem, inquit Mabillonius [Acta SS., Ord. S. Benedicti, sæc. IV, part. I, p. 609.] , esse Wandelbertum crederem, nisi aliter suaderent quædam vitia latinitatis in ea occurrentia, quæ in hominem disertum et eruditum, qualis Wandelbertus pro tempore fuit, cadere facile non possunt. Certe Wandelbertus hujus translationis meminit. Vide supra n. 3. Et paulo post iterum Mabillonius [Acta SS. Ord. S. Benedicti, sæc. IV, part. I, p. 610.] : Quæ (narratio Translationis) si non a Wandelberto, certe a quodam Prumiensi monacho, rei gestæ teste oculato, scripta est. Scilicet ineunte anno Christi 844 [Conf. Annal. Bened., tom. II, p. 606.] Marcwardus, abbas Prumiensis, Romanum iter aggressus est, obtentis a Lothario imperatore litteris ad Gregorium papam IV, eo fine, ut alicujus præclarissimi martyris corpus Marcwardo concederetur. Ast vix viæ is se dederat, cum mortno Gregorio suffectus Sergius est. Alteræ itaque ab imperatore petitæ atque obtentæ litteræ ad novum pontificem. Hic votis Lotharii incunctanter obsequens, per Marinum episcopum, librum, sanctorum passiones continentem, Marcwardo misit, ex quo SS. Chrysanthi et Dariæ martyrium transcriberet, quorum pignora ipse Sergius eidem tradidit, in ecclesia Lateranensi, præsente et canente numerosa clericorum corona, conf. n. 26. Quibus acceptis, Marcwardus reditum accelerat, et quinquagesimo die, ex quo Roma discesserat, pervenit ad cellam S. Goaris, ubi biduo commoratus est, dum Prumiæ quæ opus erant pararentur. Porro allatæ Prumiam reliquiæ sunt IV Nonas Julii, et deinde VIII Kalendas Novembris sunt Sanctorum corpora ab episcopo Thegamberto admodum religioso … in cella quæ Novum-Monasterium vocatur … tumulata, id est in Eiffliæ Monasterio, hodie Münstereiffel, ut demonstrabimus contra Mabillonium, postquam nonnulla præfati fuerimus de episcopo Thegamberto, quem quidam confuderunt cum Theutgaudo archiepiscopo Trevirensi. Quæ confusio si admittenda foret, non levis oriretur suspicio contra fidem hujus translationis historicam. Confer Cl. Marx qui translationem eamdem compendiose exhibens, lata primum SS. corpora memorat a Marcwardo Roma ad cellam S. Goaris, dein Prumiam, denique ad Monasterium Eiffliæ, a Marcwardo paucis ante annis ex proventibus abbatialibus aus abteilichen Mitteln constructum et fundatum [Geschichte des Erzstifts Trier, tom. II, part. I, p. 288 et 284. Treviris 1860.] .
[28] [et dein a Thegano chorepiscopo Trevirensi,] Jam pridem mota de Thegamberto difficultas est, ut apparet ex litteris, quas mss. habemus, P. Joannis Gamans S. J. ad decessorem nostrum God. Henschenium, vivente adhuc Bollando: In Translatione SS. Chrysanthi et Dariæ petit Rev. Vestra, quis sit episcopus ille Thegambertus, cum apud vos, ut ex litteris vestris colligere videor, appelletur Thietgaudus; quod an sit sic, quæso disertius rescribat. Vix putem eum potuisse esse, cum novem annis post primum sit factus Trevirensis episcopus Thietgaudus. Nonne potius Theganus seu Degan, scriptor vitæ Ludovici pii, qui chorepiscopus Trevirensis fuit sub Amalario archiepiscopo Trevirensi et probabiliter etiam sub sequenti episcopo Hetti continuavit id officii? Saltem adhuc vixit hoc Translationis tempore, quæ sub initio imperii Lotharii contigit, cujus parentis Ludovici ipse res gestas concinnavit, ni fallor, post Ludovici mortem. Hactenus Joan. Gamans, cujus suspicio vix non in omnimodam postea transivit certitudinem. Episcopus Thegambertus admodum religiosus, inquit Mabillonius [Annal. Ord. S. Ben., tom. II, pag. 606. Conf. Marcx, tom. II, part. I, p. 288.] , qui non alius videtur, quam Thegan tunc chorepiscopus Trevirensis cujus sapientia et religio plurimum commendantur [Histoire litt. de France, tom. VI, p. 45 et 46.] ; et disertius in Actis [Acta SS. Ord. S. Ben., sæc. IV, tom. I, p. 612.] : Is est Thegan seu Tegan chorepiscopus Trevirensis, cujus habetur historia de Gestis Ludovici Augusti, carmine laudatus a Walafrido Strabo. Sic etiam D. Bouquet [Tom, VI, p. 72.] , Scriptores historiæ litterariæ Franciæ [Tom. V, p. 46.] etc. Animadverti quoque potest, Thegambertum constare ex duobus vocabulis Thegan et Brecht; et sæpe primo solum vocabulo designabantur viri et feminæ: sic Conradus dicebatur Cuno, Brunechildis Bruna etc. Quod autem Theganus fuerit chorepiscopus Trevirensis, testem coævum habemus eumdem Walafridum Strabum abbatem Augiensem, qui cum eo diu amicitia conjunctus fuit, et ita præfatur in libellum de Gestis Ludovici pii [D. Bouquet, tom. VI, p. 73. Pertz, Script. t. II, p. 589.] : Hoc opusculum in morem Annalium Thegan, natione francus, Trevirensis ecclesiæ chorepiscopus breviter quidem et vere potius quam lepide composuit. An vero functus hoc officio sit primum sub Amalario et dein sub Hetto, ut tenet Browerus [Annales Trev., tom. I, p, 396.] , vel an solum sub Hetto, ut probabilius contendit Cointius [Annales ecclesiast. Francorum, tom. VIII. p. 382 et seq.] , parum facit ad nostram questionem. Sed num adhuc vixit Thegan Translationis tempore? Post Amalharium, ait Cointius [Ibid. p. 383.] in Trevirensi cathedra sedit Hettus archiepiscopus, qui Thegano chorepiscopo nec non et Ludovico pio supervixit. Porro Hettus infulas tenuit ab anno 814 usque ad annum 847 quo mortem obiit [Gallia Christ. tom. XIII, col. 391. Conf. Marx, Geschichte, tom. I, p. 87 et seq.] . Sane nihil obstat quominus Theganus anno 844, quo facta Translatio, superstes viveret. Non tamen videtur diu post hæc produxisse diem, cum Walafridus Strabus, defunctus anno 849, censendus sit scripsisse Præfationem, de qua supra, post Thegani decessum [Histoire litteraire de France, tom. V, p. 46.] . Cæterum Thietgaudus seu Teutgaudus Hetto successit anno 847 et communior sententia est Theganum scripsisse de Gestis Ludovici pii adhuc viventis, proinde ante annum 840, quo is ereptus vivis est. Sunt itaque nonnulla non satis accurata in litteris P. Joannis Gamans, quæ ipse sane emendasset, si in publicum dandas scripsisset; ast nullum superesse videtur dubium de persona Thegani, qui reliquiarum translationi præfuit.
[29] [non ad monasterium S. Naboris,] Scribit Mabillonius in Annalibus [Tom. II, p. 606.] : Allatæ Prumiam reliquiæ IV nonas Julii, ibidemque in eo, quo delatæ fuerant, feretro ad dexteram altaris servatæ sunt ad undecimum Kalendarum Novembrium, quousque scilicet eisdem monumentum condignum in possessione sancti Salvatoris, nempe in cella quæ Novum-Monasterium vocatur, pararetur. Omnibus demum dispositis, istuc Sanctorum corpora VIII Kalendas Novembris, ipso die festo eorum translata sunt. Et rursus in Actis SS. ord. S. Benedicti [Sæc. IV, part. I, p. 610.] : Depositæ sanctorum Martyrum reliquiæ in Monasterio-Novo seu Cella-Nova sancti Salvatoris, quæ alio nomine sancti Naboris, vulgo Sainct Avoldicitur, ob reliquias scilicet sancti Martyris, quas eo Chrodegangus, Mettensis episcopus, transferre curavit. Porro fundationem illius monasterii refert idem Mabillonius sub anno 734 [Annal., tom. II, p. 89.] ; translationem vero S. Naboris sub anno 765 [Ibid., p. 194] . Ast mihi certum est corpora SS. Chrysanthi et Dariæ delata a Marcwardo ex Prumia fuisse ad Eiffliæ monasterium, non autem ad S. Naboris. Nam primo hoc nimium a Prumiensi distat, utpote situm juxta Divodurum seu Mettas (Metz); secundo valde probabile est, medio sæculo nono, quo nostra contigit translatio, jam non illud Novum-Monasterium, bene vero S. Naboris vulgo dictum fuisse; tertio in hujus cœnobii historia [Vid. Gallia Christ., tom. XIII, col 589 et seqq. Item D. Calmet, Histoire de la Lorraine, tom. I. In Indice verbo Avold.] , nulla prorsus præfatæ Translationis mentio occurrit, sicut nec alterius, qua fuissent hinc sacra illa pignora Eiffliam delata, ubi ab immemorabili noscuntur asservata. Nec prætermittendum, in fastis ejusdem monasterii multis describi solemnitates et cæremonias quibus corpus S. Naboris et receptum et depositum ibidem fuerit atque veneratum; quarto decretorium præbet argumentum Wandelbertus, scriptor coævus, et quem ipse Mabillonius censet [Acta SS. ord. S. Bened., sæc. IV, part. I, p. 609.] , istius historiæ, nempe Translationis SS. Chrysanthi et Dariæ, conditorem esse, et certe hujus translationis in Martyrologio suo meminit VIII Kal. Novembris. Porro ita Wandelbertus habet [Dacherii Spicileg., tom. II, p. 54.] :
Octavum Crispinus habet cum Crispiniano,
Flammas qui passi sævum vicere tyrannum.
Gemmas martyrii geminas veneramur eodem,
Chrysanthum Dariamque, novo quos munere Christi
Roma nunc vectos, tumulis Nova Cella venustat,
Qua Rheni celsis succedunt æquora sylvis.
Qui postremus versiculus nullo sane modo convenit Monasterio S. Naboris, ad Mosellam non ad Rhenum sito; apprime autem Eiffliæ quod haud procul a Rheno dissitum est. Browerus, inquit Valesius [Notitia Galliarum, p. 185.] , “Eiffliam regionem Treviris et Agrippinensibus confinem” esse ait, melius facturus, si inter Treviros et Agrippinenses eam jacere, sed Agrippinæ tamen quam Augustæ Trevirorum propriorem dixisset. Hunc pagum tabulæ collocant circa monasteria Prumiam, Malmundarium et Stabulum. Confer Guibert [Diction. géograph. Paris, 1850. Vocibus Eiffel, Munstereiffel.] , La Martinière, Sprunner [Atlas medii ævi, Tabulæ Germaniæ et Galliæ.] ; quinto dicta confirmantur ex eodem Wandelberto ad diem 13 Octobris, ubi haud minus perspicue designat Eiffliæ monasterium:
Chrysantho Dariæque coruscat et ara,
Tulpia cum plano quo præeminet æquore castrum.
Quæ utique significant Aram sanctorum Martyrum coruscare in planitie illa, ubi præeminet Tulpia seu Tulbiacum et Tulpiacum, vulgo Zullich vel Zulich, locus victoria Clodovæi regis longe celeberrimus. Confer Valesium [Notitia Gall., p. 556.] ,cui Tulpia Castrum est in ducatus Juliacensis regiuncula Eflia vel Eiflia, die Eifel, non procul a flumine Rura et Marcoduro, Ex his liquet reliquias SS. Chrysanthi et Dariæ non fuisse delatas ad S. Naboris; denique sexto tradit Mabillonius [Annal., tom. II, p. 545.] Marcwardum, sub annum Christi 836, in Eifflia cœnobium extruxisse, a quo ut originem, sic et nomen accepit haud ignobile oppidum agri Juliacensis in diœcesi Coloniensi, vulgo Monasterium Eiffliæ Munster-Eiffel appellatum: quod monasterium monachis Prumia adductis tributum fuit, eisdem annona ex eodem Prumiensi cœnobio assignata. Atque hæc utique Nova-Cella est, quam laudat Wandelbertus.
[30] [sed Eiffliam.] Nullum itaque mihi superest dubium quin eo ab initio SS. Martyrum nostrorum pignora translata [Conf. Marx Geschichte, tom. II, part. I, p. 284 et 288.] atque ibidem ad hunc usque diem perpetuo fuerint asservata; tanto magis quod (ut habet Gallia christiana [Tom. XIII, col. 589.] ) sita sit Prumia decem circiter leucis ab urbe Trevirensi, septentrionem versus, in saltu Arduennæ et in Eiffliæ tractu, ad Promeam vel Prumiam amnem, etc. Proinde emendandus Mabillonius, quem secuti deinceps sunt omnes qui de iisdem reliquiis scripserunt et ipsi pariter emendandi, nominatim Baillet [Vie des Saints, 25 Octobre] , Butler [25 Oct. Lovanii 1832.] . Rem, prout erat, subodoratum D. Calmetum fuisse, patet ex eo, quod prorsus sileat de S. Naboris monasterio, et delata SS. corpora scribat ad prioratum dictum Nova-Cella Neuf-Moutier [Histoire de Lorraine, tom. I, col. 626. Nanceii 1746.] , subjectum, ut paulo ante notaverat [Ibid., col. 617.] , Prumicensi abbati. Non tamen nomine suo designat Eiffliæ monasterium, imo ubi de hujus fundatione tractat [Ibid., col. 625.] , ne verbum quidem habet de translatione reliquiarum. Ast recte habet Notitia de Jubilæo millenario, Monasterii Eiffliæ celebrato an. 1848, ubi hæc ex germanico reddita latine [Jubilaum wegen der tausendjahrigen Aufbewahrung der Reliquien von den HH. MM. Chrysanthus und Daria in der Stiftskirche zu Münstereifel, p. 14 et 15. Coloniæ 1848.] : Marcwardus Prumiam redux fuit die IV Julii an. 844 cum SS. Reliquiis, quæ ibidem manserunt usque ad XXIV Octobris. Erat tum hoc in loco, qui pridem Petri Vallis dicebatur, fundatum cœnobium subjectum abbati Prumiensi, quod Nova-Cella et etiam Novum-Monasterium in Eifflia nuncupatum, deinde in urbem Monasterium-Eiffliæ excrevit. Huic destinatæ erant reliquiæ SS. MM, Chrysanthi et Dariæ; itaque cum die præfata (24 Oct.) Prumiam venisset Thegambertus, episcopus Trevirensis; die XXV an. 844 cum pretiosis illis antiquitatis christianæ pignoribus huc advenit. In memoriam hujus translationis, singulis annis XXV Octobris, vel, secundum præsentem morem, die dominica sequenti, SS. Martyrum nostrorum festum agitur. Infra latius dicam de Jubilæo. Historiam Translationis integram, una cum pluribus miraculis quæ sub hac contigerunt, reperies post Acta Martyrii. Cæterum plura, ex quibus fides Translationis hujus, stabiliatur, dabimus § V, ubi de monumentis, perpetuo sibique singulis fere sæculis succedentibus, agemus ad cultum SS. Chrysanthi et Dariæ in Eifflia pertinentibus.
[Annotata]
* ed est Martis.
* Natalicium.
§ III. De translationibus Regiensi et Uritana, in Italia.
[Sæculo X translatio Regiensis ex Sarazanio aliisque;] Regiensis Translationis meminit Sarazanius in Notis ad carmina S. Damasi. Scilicet post verba (n. 24 a nobis recitata) quibus agitur de inventione sub Stephano V et reliquiis Lateranensibus, subdit laudatus Sarazanius [Migne, Patrologia lat., tom. XIII, col. 402.] : Refert tamen Sigonius in Regno Italiæ lib. VI, sub anno 947, Adelardum episcopum Regiensem sancta martyrum corpora Chrysanthi et Dariæ a Berengario impetrata Regium deportasse, quæ in hanc usque diem Regienses religione præcipua venerantur. Et in officiis sacris civitatis Regii habentur lectiones et in Translatione eorumdem Sanctorum, ubi legitur, anno Domini 915, a Joanne X papa Berengarium horum Sanctorum corpora impetrasse, ipsi vero Adelardi precibus concessa. Et similiter Ferrarius [Cataiogus SS. Italiæ, 25 Octobris.] : Horum corpora Regii in æde majori seu cathedrali asservantur summa religione (sunt enim urbis tutelares) eo ex urbe Ticinensi ab Adelardo episcopo Regiensi, a Berengario rege, qui ea Romæ a Jo. papa X an D. 915 impetraverat, sibi concessa translata. Quamquam eadem Uriæ in Salentinis, cujus urbis iidem Martyres sunt patroni, haberi traduntur, et corpus Dariæ Romæ in S. Sylvestri quiescere nuper in ea translatum marmorea tabella docet. Hic sane intelliguntur tabulæ Silvestrinæ, de quibus diximus supra. Errat autem Ferrarius tradens, corpus S. Dariæ nuper translatum; imo ex præfatis tabulis manifeste constat pluribus ante sæculis id contigisse, si tamen contigit. Vide n. 22. Sunt et alia in recitato Ferrarii loco minus accurate reddita, quæ ex sequentibus facile emendabuntur. Georgius Passi ubi summatim agit de episcopis Regiensibus, hæc breviter habet de Adelardo [Racconto de' santi primi vescovi di Reggio et altri dell' istessa citta, p. 92. Parmæ, 1645.] : Anno 947 transtulit Ticino (Pavia) Regium corpora SS. Chrysanthi et Dariæ. atque in cathedrali (nel Duomo) deposuit.
[32] [et præcipue ex relatione ms.;] Habemus bina documenta Regiensia mss. a decessoribus accepta, quæ ad reliquias SS. Chrysanthi et Dariæ pertinent: altero continetur Relatio ex mss. ecclesiæ Regiensis de Translatione SS. corporum, horumque Recognitione facta anno 1522; altero exhibetur Instrumentum hujus Recognitionis. Utrumque documentum necesse est hic adscribere. Et Relatio quidem sic habet: Cum Berengarius primus serenissimus rex, tempore Joannis papæ decimi, anno Domini 915 (venisset) Romam, ut coronam imperii susciperet, et Apostolorum limina solito more peragrasset; ecclesiam præclaræ magnitudinis, ubi corpus ejus olim requiesceret, divinitus inspiratus ædificare cogitans, corpora SS. Chrisanti et Dariæ, in somnis admonitus, ab eo magna cum supplicatione petivit. Quod idem papa audiens, nimis tristis effectus, obstinatius ei resistere et contradicere cœpit, nolens ut Roma tantorum Martyrum pignore fraudaretur. Tunc rex, Sanctorum desiderio anxius, data illi dextera, promisit in honorem eorum basilicam fabricare et de suis rebus eam ditare et pulcro schemate decorare, suumque corpus quandoque, Deo tamen permittente, ibi sepeliendum promisit; cujus piis precibus romanus pontifex devictus est. Revertente autem rege cum ingenti gaudio factum est, ut postquam Papiam cum reliquiis advenisset, Longobardorum ibi insidiis circumventus, regno vitaque privaretur. Hujus nepos Berengarius secundus cum Italiam occupare tentaret, maximeque illi faveret Adelardus, (hunc) episcopum Regiensem constituit; et post aliquod tempus ab eodem rege corpora sanctorum Chrisanti et Dariæ (Adelardus) impetravit. Itaque episcopus accepto tanti thesauri pretio, cuidam suo fideli, Urso nomine, judice et ecclesiæ advocato, comite quodam religioso presbytero, ea Regium deportanda commendavit; quæ in fide sua suscipiens, et humeris imposita, per mediam ejusdem Papiæ urbem, intempestæ noctis silentio latenter progrediens, per nimiam quoque aquarum inundationem, quasi portans a quo portabatur, ad hospitium siccis pedibus pervenit. Inde statim cum sequenti die arrepto itinere profectus Regium jam appropinquaret, ubi eorum sedes, Dei ordinante providentia, præparanda erat, Regiensium populus cognito Sanctorum adventu, gaudens et exultans cum cereis et lampadibus illis factus est obvius. Tunc multi variis infirmitatibus detenti, eorum meritis tacto feretro liberati sunt. Ad quorum famam plurimi infirmi ex diversis partibus properantes, facto pro salute voto, sospites, sani et alacres in sua revertebantur. Jam dictus episcopus corpora beatorum martyrum Chrisanti et Dariæ infra basilicam sanctæ Dei genitricis Mariæ, quæ hujus urbis est caput, decenter sicuti promiserat recondiderat: deinde arcam laminis argenteis miro opere tectam fieri jussit et ad memoriam ipsorum superimposuit, ubi Dei beneficia meritis eorum præstantur usque in hodiernum diem.
[33] [dein an. 1522 celebris earumdem reliquiarum facta recognitio,] Sed cum per multos annos utrobique summo in honore haberentur, Regiensi Papiensique populo, uter prætiosa corpora teneret dubitantibus, anno Domini 1522 Adriano sexto pontifice maximo, Carolo quinto imperatore, Ugo Rangonus Regiensis episcopus, indicto prius trium dierum jejunio, clero populoque præsentibus, mane die dominico pridie Kalendas Decembris hujusmodi arcam aperire decrevit; id autem omnibus placuit, ut omni tandem dubitatione deposita atque veritate magis comprobata, populus frequentior ad ecclesiam conveniret. Paratis itaque omnibus ad id necessariis, episcopus et clerus (notariis assidue visa conscribentibus) solemniter induuntur, atque ex superiore ecclesia, ubi primum proprii Martyrum officii Nocturnum rite decantaverant, ad hnnc inferiorem chorum ordinate descenderunt, ibique pontifex, postquam satis digne sacrificasset, primus tumulum malleo percutiens, illud ab aliis ad id paratis jussit aperiri. At postquam area mirabili et incredibili celeritate aperta est, prius pixidis ligneæ cum linteaminibus concisis et sanguineis capsella, ubi Beatorum ossa requiescebant, ad latus arcæ apparuit; ea vero reverenter a ministris sublevata et ab antistite aperta, omnibus genuflexis, ossa miro odore redolentia conspicienda concessit. Postea singulis ossibus apte in ferculo collocatis ab episcopo, canticum Te Deum Laudamus intonuit, utroque choro alternatim respondente, necnon omnium ecclesiarum præcedentibus crucibus, clericis singula funalia deferentibus atque concinentibus, tubis, tibiis, campanis ubique lætitia constrepentibus circum plateas ducta est solemnis processio: nam episcopus utraque capita cum brachiis, seniores canonici ferculo capsellam, pixidem in altum elevantes, juniores vero aureum velamen gastii * utrumque deferebant. Postquam vero in ecclesiam reversi sunt, reliquiis intra clathros diligenter reclusis fidissimisque adhibitis custodibus, in sua quisque redierunt. Hora autem competenti primis vesperis cœterisque diurnis nocturnisque officiis usque ad secundas vesperas sequentis diei rite decantatis, custodibus tamen vicissim permutatis et assidue vigilantibus utriusque hominum sexus, ne per totam quidem noctem, accessus recessusque numquam intermissus est. Die vero jam inclinata, medicorum adhibito judicio, maris et feminæ, ætatis vero circa annum vigesimum ossa illa esse compertum est. Ex quibus utraque capita cum totidem brachiis et pixide retenta sunt, veterem autem capsellam cum cæteris ossibus in novam capsam condidit (episcopus) atque undique ferro ligatam, addito desuper titulo, in arca marmorea refixit; ossa vero retenta idem pontifex ad sacrarium detulit, ubi tamdiu summo opere conservanda sunt, quamdiu thecis aureis argenteisque honorifice condantur. Passi sunt beatissimi martyres Chrisantus et Daria anno Domini ducentesimo octuagesimo quinto, Caro. Numeriano et Carino imperatoribus. Hactenus Relatio. Verum quæ in Recognitione gesta sunt, accuratius enucleatiusque disces ex sequenti Instrumento.
[34] [cujus subditur Instrumentum:] Jesus. In Christi nomine. Amen. Anno Cirumcisionis ejusdem millesimo quinquagesimo vigesimo secundo, indictione decima, die ultimo Novembris, tempore pontificatus domini Adriani papæ VI anno primo. Cum per reverendissimum dominum Rangonum divina providentia episcopum Regiensem decretum fuerit, accedente consensu totius cleri et populi civitatis Regii, aperiri arcam, in qua fuerunt posita sacratissima corpora sanctorum martyrum Chrysanti et Dariæ, ut tolleretur omnis dubitatio cleri et populi ejusdem civitatis, an dicta corpora quiescerent in dicta arca nec ne, et ad finem, quod si extare ibidem reperirentur, in futuru m firmiori intentione possent venerari dicta corpora, et etiam extrahi dictorum sanctorum Martyrum capita et brachia et in vasis argenteis collocari, ut secundum exigentiam temporis possent dicta capita et brachia ad conspectum totius cleri et populi dictæ civitatis exhiberi et laudabiliter (prout convenit) venerari.
[35] [res gestæ die 30 Novembris;] Ideo prædictus R. D. Episcopus, convocatis prius toto clero et populo et præcipue deputatis per magnificam communitatem aperitioni prædictæ, et præmisso jejunio trium dierum immediate præcedentium diem dictæ aperitionis, de mandato prædicti R. D. Episcopi, suprascriptis millesimo et die, in festo S. Andreæ apostoli magna cum devotione post horam decimam septimam et celebratum Matutinum per præfatum D. episcopum et totum clerum ad præsentiam populi, immediate ingressus fuit, universo clero et populo insequente, subtus altare magnum ecclesiæ cathedralis dictæ civitatis Regii ad altare dictorum sanctorum Martyrum, in quo exstare dicebantur dicta sanctissima corpora, et ibidem prædictus beatissimus Episcopus Missam devotissimam celebravit. Quo facto, statim de ejus R. D. Episcopi mandato magister Ludovicus de Spanis, alias de Clementibus aurifex et lapidicina et civis civitatis ejusdem aperuit arcam dicti altaris, qua aperta immediate fuit per me notarium infra scriptum visa intus dictam arcam sic apertam, quædam capseta lignea, ligata tribus laminibus ferreis et super dicta capseta super lamine ferreo existente in medio aderat quoddam sigillum magnum in cera rubea, quod videbatur fuisse unius episcopi, et penes dictum sigillum etiam super dicta capseta, aderat quædam carta, in qua erant reconditæ certæ modicæ reliquiæ, quæ esse videbantur sanguinis conglutinati, et juxta dictam capsetam aderat etiam quædam urna lignea, longa ad mensuram medii brachii vel circa, clausa etiam; et dicta capseta simul cum dicta urna erat in cornu dextero dicti altaris, in quo sacerdos solitus in missa legere Epistolam, a parte anteriori dicti altaris. Ex quo præfatus RR. D. Episcopus in primis extraxit dictam urnam ligneam, quam dedit uni ex canonicis ibidem adstantibus; deinde extraxit dictam capsetam, adjuvante D. Jo. Angelo de Meliis, in cujus extractione aliquantulum fracta est dicta capseta propter vetustatem. Quibus factis, ilico dicta capseta simul cum dicta urna fuit posita super quadam tabula parata, et præfatus D. Episcopus existens continue in habitu pontificali aperuit primo dictam urnam ligneam, ex qua extraxit non nulla fragmenta panni linei, in quibus adhuc apparebat sanguis, et dicebatur ibidem per adstantes, quod dicta fragmenta fuerant camisiæ dictorum beatorum Martyrum. Qua ostensione facta, præfatus Reverendissimus Episcopus clausit dictam urnam ligneam, et levato dicto sigillo cereo existenti super capseta et etiam illa cartula in quibus (qua) erant reconditæ dictæ modicæ reliquiæ et levatis etiam laminibus ferreis, aperuit dictam capsetam. Qua aperta visus fuit quidam panniculus lineus albus et in nulla sui parte corrosus, et multum bene filo consutus et clausus, quem dissuit prædictus R. D. Episcopus, et panniculo dissuto, visa fuerunt ibidem ossa dictorum sanctorum Martyrum miro ordine in dicta capseta recondita; et ab uno latere dictæ capsetæ aderat caput beati Chrysanti, ab alio latere erat caput beatissimæ Dariæ. Quæ capita dictorum sanctorum Martyrum fuerunt ex dicta capseta per prædictum R. D. episcopum extracta simul cum duobus brachiis dictorum Martyrum et omnia in bacillo argenteo per eumdem collocata, residuo dictorum corporum in dicta capseta reservato, præfatusque D. episcopus causam dictæ aperitionis ornatissima oratione propalavit et dictos Martyres pro hac civitate humiliter deprecatus est. Quibus factis ilico fuerunt factæ processiones per præfatum D. episcopum, procedente toto clero et subsequente toto populo dictæ civitatis, et dicta capita in dictis processionibus per præfatum D. episcopum universo populo fuerunt ostensa; finitisque dictis processionibus præfatus D. episcopus dicta capita simul cum residuo dictorum corporum penes altare dictorum sanctorum Martyrum intus ferratas (clathros) multum bene clausas super quadam tabula parata posuit discooperta, ad finem ut ibidem starent per diem integrum et per totum populum Regiensem manifeste videri possent; rogans me notarium infrascriptum prædictus R. D. episcopus ut de prædictis publicum conficiam instrumentum.
[36] [attestatio notarii;] Acta et gesta fuerunt omnia et singula supradicta in civitate Regii in ecclesia cathedrali dictæ civitatis et in locis de quibus supra congrue referendo, ad præsentiam præfati domini episcopi et dominorum canonicorum dictæ ecclesiæ et multorum aliorum clericorum et illustrium virorum domini Francisci Guicciardini de Florentia dignissimi gubernatoris dictæ civitatis pro sancta Romana ecclesia, D. Herculis quondam D. Sigismondi Estiensis, domini Ludovici de sancto Laurentio prioris dominorum Antianorum dictæ civitatis, et omnium electorum per magnificam communitatem ad aperitionem hujusmodi et omnium doctorum de collegio dictæ civitatis, et aliarum innumerabilium personarum, quas longum esset hic recensere. Rogantibus etiam se (sic) de prædictis domino Petro de Zamoronibus præside notariorum dictæ civitatis, Thomæ de Cambiatoribus, Jo. Baptista Malvitio, Petronio de Parisetis et Jo. Baptista Martello, omnibus notariis dictæ civitatis. Ego Albertus Pancirolus juris utriusque doctor ac de collegio dominorum judicum et notariorum dictæ civitatis Regii de prædictis omnibus et singulis rogatus fui.
[37] [acta die 1 Decembris.] Die sequenti immediate post prædicta, quæ fuit dies prima mensis Decembris, quo die festum dictorum Martyrum translationis celebratur in civitate Regii, post vesperas præfatus Reverendissimus D. episcopus una cum toto clero et populo dictæ civitatis reposuit dictam capsetam, continentem intus ossa corporum dictorum sanctorum martyrum Crisanti et Dariæ, simul cum dicta urna, continente dicta fragmenta camisiarum, in quadam capsa magna, laminibus ferreis circumdata, exceptis tamen capitibus et duobus brachiis dictorum sanctorum Martyrum, quæ reposuerunt in sacristia ecclesiæ majoris Regiensis in quadam capsa, habente tres clavaturas, quarum una clavis fuit tradita domino priori dominorum Antianorum, qui tunc erat D. Ludovicus de Santo Laurentio, alia (deest nomen) alia (iterum desideratur nomen), et sic dicta capsa, in qua fuerunt recondita dicta ossa, exceptis dictis capitibus et brachiis, fuit posita in arca marmorea intus altare dictorum sanctorum Martyrum, existens in ecclesia prædicta subtus voltam altaris magni dictæ ecclesiæ majoris, et dicta arca lapidea fuit multum fideliter ac bono artificio clausa et murata. Acta et gesta fuerunt omnia et singula suprascripta ad præsentiam personarum de quibus supra congrue referendo et de quibus etiam in præcedenti rogatu et in locis suprascriptis, et ad præsentiam testium, de quibus in præcedenti rogatu, singula singulis congrue referendo. Erat subscriptum: Ego Albertus Pancirolus, notarius Regiensis de prædictis rogatus.
[38] [Quid sit de hac translatione censendum;] Quæ in prædicta Relatione occurrunt de Berengario I et II satis concordant cum Sigonio, qui ad annum 915 ita refert [De regno Italiæ, lib. VI, col. 388. Mediolani, 1732.] : Berengarius I certe hoc anno a Joanne pontifice imperator inunctus est, quod tamen Valesius et Pagius ostendunt contigisse anno sequenti in die Paschatis [Ibid., Nota (75).] ; anno autem 923 vel secundum alios 924 Berengarius romphæa a tergo percussus prosternitur [Ibid., p. 393.] , idque Veronæ, non vero Papiæ, ut habet Relatio. Et rursus Sigonius ad annum 947 [Ibid., p. 411.] : Berengarius II Adelardum episcopum Regiensibus dedit, qui post sancta martyrum corpora Chrysanthi et Dariæ a Berengario (utique II ex mente Sigonii cum de hoc ibidem agat, nec ordinis apponat numerum) impetrata Regium deportavit, quæ in hunc usque diem Regienses religione præcipua venerantur. Idem, sed aliis verbis, de Berengario I, tradit P. Romualdus a sancta Maria [Italia sacra, tom. II, col. 267.] : Berengarius Roma Ticinum detulerat corpora SS. MM. Chrysanthi et Dariæ anno 915, quæ subinde dono dedit Adelardo episcopo Regii Lepidi. Atque hæc primo intuitu videntur confirmari apud Ughellum ex charta Adelardi episcopi, in archivo ecclesiæ cathedralis reperiunda [Flavia Papia sacra, p. 11. Ticini Regii 1699.] , qua plura donantur clericis servientibus in ecclesia SS. Chrysanthi et Dariæ et S. Thomæ apostoli. Subdo verba Adelardi huc spectantia [Ital. sac., tom. II, col. 268.] : Concedimus ecclesiam S. Mustiolæ, etc. in ecclesiam beatorum martyrum Grisantis et Dariæ et B. Thomæ apostoli Christi, ut habeant clerici, id est Adalbertus presbyter et Martinus clericus, qui illic omnipotenti Deo et beatorum martyrum Grisanti et Dariæ quotidianum debitæ veneratiotionis exhibent famulatum, et qui pro tempore loco eorum successerint, teneant, possideant… Quod si quis successorum nostrorum hoc nostræ oblationis onus callida ingenii curiositate ullo tempore fratribus præscriptis subtrahere quæsierit, omnes maledictiones, quas proposuit B. Moyses filiis Israel … veniant super eum …, nisi resipiscendo secundum Deum et nostræ institutionis edictum super dictis martyribus Grisanti et Dariæ et fratribus emendationem omnem fecerit. Actum in civitate Regio. Nec annus nec dies adscriptus est, dum in altera Adelardi charta de alio argumento apud eumdem Ughellum [Ibid. col. 266 et 267.] uterque perspicue notatur. Cæterum in priori charta Adelardi, ut videre est ex recitato textu, nulla fit mentio translationis, quam ipse Ughellus tribuit Gothardo, de quo hæc solum recenset [Ibid., col. 261.] : Gothardus Regiensis episcopus anno 914 Roma Regium asportavit corpora SS. Chrysanthi et Dariæ, eaque sub confessione cathedralis honorificentius collocavit, ubi hactenus summa veneratione fidelium recoluntur. Paulo inferius docet Ughellus quo ex fonte hæc hauserit, nempe documento, anno 1522, ut ait, condito, in quo habetur, quo tempore quave occasione hæc sanctorum pignora Regium translata sunt, ubi ab initio sic legitur: Cum alias de anno D. N. J. C. ab ejus circumcisione 914 et die I mensis Decembris per beatiss. in Christo patrem et olim B. memoriæ D. Gotardum olim episcopum et principem ex civitate Papiæ ex parte et in hac alma civitate Regii translata fuerint cum magno honore corpora et sanctæ reliquiæ plurimorum martyrum divorum Grysanti et Dariæ, et reposita fuerunt in cathedrali ecclesia Regii in altare desubtus, et cui beatiss. D. Gotardo tunc episcopo dicta corpora et reliquiæ hujusmodi fuerunt tunc data et resignata. Et prout latius de prædictis omnibus et aliis constat evidenter … in quodam libro antiquissimo in cartis hædinis et literis antiquis scripto, existente in archivio dominorum canonicorum capituli prædictæ cathedralis ecclesiæ Regii. Et sit verum, quod a dicto tempore et citra, quod dicta corpora et reliquiæ hujusmodi fuerint in dicto altari reposita, etc. Hæc quidem conscripta sunt stylo admodum confuso et barbaro, ex quibus id tamen deduci posse videtur corpora SS. Chrysanthi et Dariæ a Gothardo fuisse Papia (Ughellus supra habet Roma) Regium delata. Quid porro sibi velint voces: ex parte; et corpora et sanctæ reliquiæ plurimorum martyrum divorum Grysanti et Dariæ, non est operæ pretium inquirere, cum ipsum hoc documentum notas evidentis seu suppositionis seu adulterationis præ se ferat. Perspicuum enim cuicumque est legenti, instrumentum recognitionis, a nobis integre recitatum supra, nihil hujusmodi continere; in quo ne verbum quidem nec de Gothardo nec de Adelardo; subindicatur solum nonnullam fuisse contentionem (probabiliter intelligitur ecclesia Papiensis) de possessione SS. corporum: Ut tolleretur omnis dubitatio cleri et populi ejusdem civitatis, an dicta corpora (SS. Chrysanthi et Dariæ) quiescerent in dicta arca nec ne. Porro standum esse Instrumento nostro patet ex sequenti attestatione: Instrumentum per … dominum Albertum (Pancirolum) notarium hujus civitatis rogatum in ejus plicis originatum extraxi et in hanc publicam formam, tamen aliena manu scriptum, redegi, in quorum fidem hic me subscripsi et de more signavi requisitus… Anno circumcisionis Domini, 1767 (forte 1747) die 27 Nov. Erat signatum Stephanus Ghinius. Ita nempe legitur ad calcem Instrumenti, quod in chartis nostris hagiographicis servatur.
[39] [quæ videtur tantum accipienda de parte SS. Corporum.] Nemo non videt ex prædictis haud mediocriter infirmari fidem Relationis. Notandum insuper est, Ughellum in præliminaribus ad catalogum Regiensium episcoporum, nihil omnino, præter morem suum, afferre de reliquiis, quibus ecclesia illa condecoratur; in ipso vero catalogo, non ubique, ut vidimus, sibi constat, nec firmæ fidei documentis nititur, quando de SS. Chrysanthi et Dariæ pignoribus mentionem habet. Cæterum queritur Ughellus de monumentorum ad res Regienses spectantium penuria, ita, post enumerata civitatis multiplicia decora, concludens [Italia sacra, t. II, c. 240.] : Unum illud Regio defuisse videtur, historicus scilicet, qui vetustæ civitatis eventus opesque jaceret in commentarios quorum historiæ et annales publici juris factæ fuerint. Et nos eadem penuria laborare fatemur: nam si qua forte deinceps prodierunt, nobis non sunt ad manus. Moronius, qui anno hujus sæculi LII typis mandavit Dictionarii sui tomum, in quo plurima de urbe Regiensi collegit, aperte negat corpora SS. Martyrum nostrorum ibidem asserservari: sic enim scribit [T. LVII, p. 36.] : Cathedralis ecclesia sub invocatione Assumptionis B. V. Mariæ dedicata est, in qua inter alias insignes reliquias, venerationi est PARS corporum SS. Chrysanthi et Dariæ; alia eorumdem pignora quiescunt in basilicis Lateranensi et XII Apostolorum Romæ. Et rursus [Ibid., p. 45.] : Gothardus episcopus anno 914 Roma transtulit corpora (seu magnam eorum partem, o gran parte) SS. Chrysanthi et Dariæ et honorifice collocavit in confessione cathedralis; quæ manifeste desumpta, excepta parenthesi, sunt ex Ughello. Denique [Ibidem p. 47.] Hugo Rangonus, ad augendum cultum SS. Chrysanthi et Dariæ, eorum ossa solemniter reposuit in locum honoratiorem. Ignoro an viderit Moronius Instrumentum nostrum recognitionis (putem tamen secus, cum ossa non describat), ex quo habetur, de capseta capita extracta simul cum duobus brachiis … residuo dictorum corporum in dicta capseta reservato. Et infra: Episcopus reposuit dictam capsetam continentem intus ossa corporum dictorum, exceptis tamen capitibus et duobus brachiis, quæ si non omnino integra corpora, saltem longe maximam eorum partem designare videntur. Quod utique nullo modo daturi sunt nec Lateranenses nec Eifflienses. Jam de translatione Uritana dicamus.
[40] [Translatio ad civitatem Uriam] Est Uria (Italis nostris Oria, olim etiam Oyra, Oira) antiqua civitas, cujus meminit diserte Plinius [Historia natur., lib. III, cap. XI, p. 353 et 356. Edit. Harduini.] , in regno Neapolitano, in provincia Hydruntina seu Salentina, vulgo Terra Otranti dicta, jacetque fere media Brundisium inter et Tarentum [Conf. Lorenzo Giustiniani, Dizionario geografico ragionato del regno di Napoli, verbo Oria. Neap. 1804.] . A primis sæculis erat sedes episcopalis sub metropoli Brundisina; sed hæc cum sæculo VIII a Saracenis eversa esset, unitæ fuere duæ illæ ecclesiæ, unde archiepiscopus dicebatur Brundisinus et Uritanus vel Uritanus et Brundisinus. Ut vero omnis contestationis ansa tandem tolleretur, Gregorius papa XIV die 8 Maji 1591 separavit diœceses, et relicto sedi Brundisinæ titulo archiepiscopali, de novo erexit episcopatum Uritanum, suffraganeum metropolis Tarentinæ. Ita Moroni [Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica, tom. XLIX, p. 107.] . His prælibatis hujus ecclesiæ traditionem de reliquiis SS. Chrysanthi et Dariæ subjungo ex variis mss. Inter archiepiscopos, qui ecclesiæ Uritanæ, antequam cum Brundisiana unita esset præfuerunt, numeratur B. Theodosius, vitæ sanctimonia et integritate morum carissimus pluribus suæ ætatis summis pontificibus, speciatim Stephano P. VI, a quo legatus Constantinopolim missus anno 886 ad imperatores Basilium hujusque filios Leonem et Alexandrum. Qui cum Romam redux esset, quando contigit inventio corporum SS. Chrysanthi et Dariæ, item SS. Diodori presbyteri, Mariniani diaconi atque aliorum, benigne ei a præfato pontifice concessa fuere integra corpora SS. Chrysanthi et Dariæ, cum reliquiis nonnullis aliorum SS. Martyrum. Illo itaque tam pretioso thesauro suam properavit ditare ecclesiam et civitatem Urianam, et sacra pignora reposuit in metropoli, quam paulo ante reædificaverat dedicaveratque sub titulo B. V. Mariæ in cœlum assumptæ. Hæc ita leguntur in antiquo breviario membranaceo, ecclesiæ Urianæ proprio, in Lectionibus offlcii dictorum sanctorum, quod sæculis præterlapsis recitabatur in illa ecclesia. Nostra quoque ætate ibidem fit singulis diebus commemoratio translationis corporum SS. Chrysanthi et Dariæ sicut et S. Barsanuphii, sequenti adhibita oratione “Omnipotens sempiterne Deus, qui sanctorum martyrum tuorum Chrysanthi et Dariæ et B. Barsanufii confessoris tui atque abbatis corpora Uriam transferri voluisti, concede propitius, ut quorum patrocinio gaudemus in terris, corum suffragiis sublevemur in cœlis.” Sic in ms. sub rubrica Notitia Vitæ et Gestorum aliquot sanctorum quorum corpora servantur in civitate Uria, auctore Dominico Thoma Albanese, cive Uriensi, qui, ut notavit aliquis decessor noster et etiam ex conservatis P. Viterbi S. J. litteris constat, notitiam hanc misit ipsemet P. Jacobo Viterbo rectori Tarentino anno 1683 mense Februario. Et rursus alio loco ejusdem ms. legitur inventio præfata facta 17 Januarii 886 sub pontificatu Stephani VI, imperantibus in Occidente Carolo Crasso, in Oriente Basilio cum suis filiis Leone et Alexandro.
[41] [expenditur] Atque ita quidem habet traditio Uritanorum, quæ tota nititur inventione sub Stephano V facta; hanc autem non satis idoneis probatam vidimus testimoniis. Proinde hoc jam ex capite traditionis illius nutat fides. Aliunde vero, valde obscura sunt, quæ ad Theodosium episcopum Uritanum pertinent. Recensetur hic quidem ab Ughello, ubi de ecclesia Uritana [Italia sacra, tom. IX, col. 167. Venetiis 1721.] , sed nullo adscripto anno vel sæculo. Nec multum luminis accedit, quod vixerit, ut iterum Ughellus ibidem, temporibus quando ossa S. Leucii Benevento dimidiatim Tranum delata sunt. Nam historia illius translationis, edita a Bollando in actis S. Leucii [Acta SS., tom. I, ad diem XI Januarii.] et curante Coleto emendatius recusa in recentiori Italia sacra [Tom. VII, col. 892 et seq.] nullam prorsus notam continet chronologicam; scripta autem fuit ab anonymo et attitulata Joanni Tranensi archiepiscopo, qui vixit post annum nostræ salutis millesimnm [Ibidem.] . Ecce verba ad rem nostram facientia [Ibid. col. 893.] . Interea Theodosius Orietanæ sedis antistes cum Beneventano pontifice charitativam inierat amicitiam. In cujus dilectione confisus petiit ab eo aliquantum partis pretiosi corporis. At ille petitioni ejus satisfaciens, summa cum diligentia concessit quod fraterna devote charitas poscebat; suscipiensque tanti thesauri munus, magna cum exultatione apud Brundisium loco pristino collocavit. Ex quibus sane efficitur id contigisse ante eversam a Saracenis anno 924 Uriam [Lorenzo Giustiniani, Dizionario geografico ragionato del regno di Napoli, tom. VII, p. 83. Neapoli 1804; Papebrochius, tom. II, Aprilis p. 25.] ; secus quidni Uriam non vero Brundisium Theodosius reliquias detulisset? Brundisium delatas suspicatur Papebrochius [Tom. II, April. ibid.] quia jam tum communes utrique urbi episcopi erant, quod si obtineat, perperam asseritur initio numeri præcedentis, Theodosium præfuisse ecclesiæ Uritanæ, antequam hæc cum Brundisina unita foret. Præterea translatio SS. Chrysanthi et Dariæ adscribitur ibidem anno 886 vel paulo tardius, sub pontificatu Stephani VI imo V. Quod utique stare non potest, si floruerit Theodosius post præfatam Uritanam calamitatem. Theodosium episcopum, inquit Papebrochius in actis S. Barsanuphii [Ibidem p. 25.] , existimamus vixisse sub annum 850 vel 860, ut saltem ab ejus morte usque ad Uritanæ urbis calamitatem primam (altera refertur ad annum 978) intercesserint anni 60 vel 70. Nulla additur ratio qua fulciatur hac sententia seu conjectura.
[42] [nec probatur] Est itaque undequaque incerta, densisque involuta tenebris ætas Theodosii. Quod autem dicatur fuisse carissimus pluribus suæ ætatis summis pontificibus, speciatim Stephano VI a quo legatus Constantinopolim missus sit, id enimvero nec simile quid uspiam alibi discimus. Fortassis ortum hoc est ex perperam intellecta epistola Stephani V ad Fulconem Rhemensem archiep. pro Teutboldo Lingonensi episcopo apud Flodoardum recitata [Historia ecclesiæ Remensis, lib. IV, cap. I, Migne, Patrol, tom. CXXXV, col. 216.] qua declarat pontifex se simul et Oirannum Senogalliensem episcopum a suo latere direxisse executorem mandatorum suorum. Hæc quidem epistola integre non reperitur inter editas litteras Stephani [Migne, Patrol., tom. CXXIX, col. 795 et 796.] , sed partim tantum; additur autem in Notis, supplementum ex Frodoardo, qui, ut aliunde constat, haud multum distabat a Stephani ætate. Porro vox Oirannus, si apices spectentur, accedit ad Oiriannum ab Oiria, quomodo sæpe scribitur pro Oria seu Uria, ita ut Oirannus sumi potuerit pro Oirano episcopo, nempe Theodosio Oriensi. Utut est, nec Pagius, nec Novaes, nec Baronius vel unum habent verbum de legatione Theodosii. Cæterum falso prorsus traditur Theodosius ecclesiam suam dedicasse sub titulo B. V. Mariæ in cœlum assumptæ; testibus namque Ughello et aliis [Italia sac., tom. IX, col. 166. Moroni, Dizionario verbo Oria.] , Theodosius cathedralem veterem, SS. Chrysanthi et Dariæ titulo condecoratam, ædificavit in loco ubi nunc arx munita spectatur. In columna marmorea adhuc hi versus leguntur ædificationis testes:
Hanc ædem præsul struxit Theodosius almam;
Dicito quæso: Deus esto misertus ei.
Nova cathedralis recentioris est structuræ et Mariæ in cœlos assumptæ dicata. Denique docet ibidem Ughellus ecclesiam hanc nobilitari, inter alias reliquias plurimas, ossibus aliquot SS. Chrysanthi et Dariæ, et Moronius solius meminit brachii S. Barsanuphii, cum supra disertis verbis asseratur, integra corpora SS. Chrysanthi et Dariæ concessa a Stephano fuisse Anastasio. Non itaque putem translationem Uritanam probari. Non tamen negaverim insignes aliquas illorum sanctorum Martyrum reliquias eo, quocumque demum tempore fuisse delatas, ut revera obstineat quod notavit Papebrochius in actis S. Barsanuphii ad diem XV Aprilis [Acta SS., tom. II Aprilis, p. 26.] : Agetur de iisdem Martyribus (SS. Chrysantho et Daria) XXV Octobris, ubi indicabitur quam multæ sunt ecclesiæ, quæ partem aliquam sanctarum reliquiarum adeptæ, eorum corpora habere gloriantur, quomodo hic contigit Oretanis. Denique translatio Uritana (nisi intelligatur de aliquot ossibus) prorsus destruitur translatione Regiensi, et Eiffliensi de quibus diximus supra.
[Annotata]
* Vid. Cangii Gloss. verbo: Gastus.
§ IV. De translationibus Salisburgensi, Neapolitana et Viennensi. Item de minoribus reliquiis, quæ pluribus in ecclesiis exhibentur.
[Translatio Salisburgensis,] Mentionem facit Hundius de translatione corporum SS. Chrysanthi et Dariæ ad ecclesiam Salisburgensem in Bavaria. Adalbinus [Metropolis Salisburgensis, tom. I, pag. 4. Ratisponæ, 1719.] , corpora sanctorum Crispini, Crispiniani, Crisanti, Mauri et Dariæ virginis Roma Juvavium (Salisburgum) intulit. Præfuit porro Adalbinus ab anno 859 ad annum 872 vel potius sequentem, quo mortem obiit [Ibid., Conf. Hansizium Germaniæ sacræ, tom. II, p. 135.] ac proinde floruit haud ita multo post allatas a Marcwardo in Eiffliam reliquias. Ejusdem translationis meminit Hansizius his verbis [Germania sacra, ibid., p. 133.] : Anno 860 profectus est Adalbinus Romam ad Nicolaum papam, a quo pallium accepit; præterea reliquias sanctorum Crispini et Crispiniani fratrum, Mauri martyris, item Chrysanthi et Dariæ conjugum. Hundius diem obtenti pallii adnotavit secundo Calendas Octobris (30 Sept.); Mezgerus hanc ipsam diem importatis in urbem Salzburgensem sacris lipsanis tribuit. Incertum utrumque. Itaque, quæ apud Hundium Corpora, vocantur, Hansizio reliquiæ sunt. Denique in Excerptis Altahensibus, valde brevibus, apud Pertz [Monumenta Germaniæ (scriptores), tom. IV, p. 36.] notatur: Anno 859, Adelwinus archiepiscopus corpora sanctorum Chrysanthi et Zoariæ (utique Dariæ) Saltzburch attulit. Monet vero Pertz in Excerpta illa: Hartmannus Schedel, medicus Ambergensis, in monasterio Altahæ inferioris ad oram codicis Ottonis Frisingensis notas historicas allitas repperit, quas ex schedis ejus bibliothecæ regiæ Monacensi illatis ab OEfelio in SS. rerum Boicarum vulgatas hic proponimus. Aliud non inveni de translatione Salisburgensi. Non negarem partem aliquam reliquiarum præfatæ ecclesiæ, forte ab ipso Marcwardo, concessam; sed quominus plus admittam, vetat inopia seu defectus testimoniorum. Sane anonymus, Adelbino coævus, scriptor libelli de conversione Bagoariorum (Bavarorum) et Carantanorum solius accepti meminit pallii; silet de translatis Roma reliquiis. Adalrammo, inquit [Ibid. tom. XI, p. 10 et seq.] , a nexibus corporis absoluto, Liuprammus venerabilis prædictæ sedis pontificatum accepit pastor anno 836; quem Gregorius papa (IV hujus nominis) pallio honoravit. Qui innumerabilibus Deo placitis operibus peractis, sidereas conscendit sedes, anno nativitatis Christi 859. Cui successor, quem ipse nutrivit, Adalwinus venerabilis præsul, pallio honoratus a Nicolao papa [Acta SS., tom. II Aprilis, p. 26.] , ad præsens enitet tempus, cum omni regens diligentia gregem divinitus sibi commissum. Quorum temporibus, Liuprammi videlicet ac Adalwini archiepiscoporum, Osbaldus episcopus Sclavorum regebat gentem, prout jam priscis temporibus jam dicti episcopi fecerunt, subjecti episcopis Juvavensium (Salisburgensium). Et adhuc ipse Adalwinus archiepiscopus per semetipsum regere studet illam gentem in nomine Domini, sicut jam multis in illis regionibus claret locis. Atque hæc ita capite IX in Pertzii editione, quousque tantum pertingebat apographum Canisii secundum. Capite autem XIV seu ultimo apud eumdem Pertzium alia plura ab Adalwino gesta summarie recensentur; at nec ibi translationis ulla mentio.
[44] [de qua nihil in præclaro Libello de episcopis Salisburg.] Juverit paucis indicasse quo tempore conscriptus quantique sit præfatus libellus pretii et quæ ejus fuerint fata: ex his enim emendari poterit locus Papebrochii, qui fisus Canisio, quædam non satis accurata protulit in actis S. Ruperti. Ex supra recitatis verbis efficitur auctorem coævum esse Adalwino. Aliunde vero constat hæc ab illo scripta sub finem vitæ dicti pontificis: obiit namque Adalwinus XIV Maii anno DCCCLXXIII (ut plerisque placet); capite autem ultimo Libelli leguntur sequentia: A tempore igitur quo, dato et præcepto domni Karoli imperatoris, Orientalis Panonniæ populus a Juvavensibus regi cœpit præsulibus usque in præsens tempus, sunt anni 75 [Ibid., p. 14.] . Commissa vero Pannonia Juvavensibus non fuit ante annum 796, ut diserte habetur in Libello cap. XI [Ibid., p. 9.] ; proinde scripsit Anonymus noster vel anno 871, si, ut præfert Wattenbachius [Ibid., p. 1 et 2.] , commissio anno 796 annectatur, vel anno 872, si, ut aliis magis placet, hæc facta sit tantum anno 797; non vero, ut innuit Canisius, anno 1186 aut 1190. Editus primum in lucem, sed ex mutilo turpiterque adulterato apographo ms., Libellus est ab Henrico Canisio, tom. II. Antiquarum Lectionum, et iterum, multo quidem correctior et in quibusdam auctior, sed tamen mutilus, ejusdem operis tom. VI; novisque typis subjectus a Basnagio in Thesauro Monumentorum [T. III, p. 282 – 285, et p. 340 – 344.] , tributusque, subdubitando tamen, cuidam S. Eberhardi archiepiscopi Salisburgensis discipulo; id vero secus omnino esse vel ex eo probatur quod S. Eberhardus naturæ concesserit anno ab incarnatione Domini MCLXIV [Germ. sac., tom. II, p. 276.] . Postea integer atque emendatior prodiit cura Marci Hansizii, S. J., qui textum, non uno tenore, sed sparsim tomo II Germaniæ sacræ inseruit, affirmans se exemplaria Canisiana cum mss. accurate contulisse. Denique nuperrime, anno scilicet hujus sæculi quinquagesimo quarto, opusculum integrum purumque atque ad fidem plurium codicum mss. accepimus ab erudito viro D. W. Wattenbach [Pertz,. tom. XI, p. 1 – 14.] , de quo ipse ita præfatur: Agmen ducit pretiosa illa de adventu S. Rudperti primi episcopi (Salisburgensis) et de Bawarorum et Carantanorum conversione narratio, quæ usque ad annum 871 protenditur. Et paulo infra: Libellus summi pretii, unicus multarum rerum, quæ illa Germanorum et Slavorum confinia attingunt, fons. Nec aliter Hansizius, cui scriptio hæc maximæ semper aucthoritatis habita est, ac veluti sacra linea Actorum Ruperti [Germania sacra, t. II, p. 34.] . Superest ut locum Papebrochii in actis S. Ruperti [Acta SS., tom. III Martii, p. 700.] , de quo supra, adscribam, quem ex hactenus dictis facile erit castigare. Opusculum, ait ille, quod S. Eberhardi discipulus quidam de episcopis Salisburgensibus anno Dominicæ Incarnationis MCLXXXVI [Conf. Thesaurum Monumentorum, t. III, part. II, p. 282. Nota.] composuit; vulgavit autem ex ms. Canisius, tom. II Antiquarum Lectionum pag. 255; iterumque tom. VI, pag. 1138, prout immutavit idem ille auctor, qui S. Rudperti acta interpolando deformavit, ut diximus: qua editione omissa, prima, ut sinceriori, quando opus erit, utemur libentius. Nunc vero constat secundam editionem longe sinceriorem esse prima; ipsumque libellum sæculo nono compositum, et quidem, opinione Wattenbachii [Pertz, ubi supra, p. 1.] , ab anonymo clerico Salisburgensi ad defendendam diœcesis, per erectum noviter Moraviensem archiepiscopatum imminutæ, integritatem.
[45] [Pignora SS. Chrysanthi et Dariæ Neapolim] Neapoli quoque SS. Martyrum nostrorum corpora exhibentur in ecclesia sanctissimi nominis Jesu, (vulgo dicta nunc Gesu Vecchio), quam olim ædificarunt Patres Societatis Jesu et tenuerunt usque ad ordinis sui suppressionem sub Clemente XIV. Restituta autem Societate a Pio VII, Socii reduces Neapolim, templum illud numquam recuperarunt; quod deinceps ad normam oratorii exstitit, habens proprium rectorem, gaudetque frequentissimo populi concursu. Quando et quomodo reliquiæ ad præfatam venerint ecclesiam, docebit Josephus de Magistris: Cum, inquit [Status rerum memorabilium civitatis Neapolitanæ, p. 366. Neapoli 1678.] , Augustinus Caputus, Baro Bagnoli, inter cætera sua thesaura, quæ in ejus vita magna veneratione in chrystallinis capsis, gemmis pretiosis et auro ornatis, habebat, possideret pretiosum thesaurum pulcherrimi SS. MM. reliquiarii, ipsi a fel. record. Clemente VIII et Paulo V sum. pontif. concessi, et per ejus mortem prædictum thesaurum transitum fecisset Joanni Caputo Baroni etiam sancti Manghi … ejus filio …; ipseque Joannes, cum forsan in aliis occupatus non intendebat venerationi et cultui illius tanti thesauri vacare, hortatu illius tanti viri et servi Dei Pat. Julii Cæsaris Recupiti (Soc. Jesu), dictas reliquias modo, quo asservabantur a dicto Augustino ejus patre, pro earum majori veneratione, dono dedit collegio dictæ Societatis; quæ fuerunt quatuor corpora integra, videlicet duo de SS. martyribus Chrysanto et Daria conjugibus … tertium fuit illud S. Hygini P. et M., et quartum S. Lucillæ V. et M. Quæ quatuor corpora SS. simul per dictos Patres collegii collocata fuerunt sub ara majori seu potius, ui infra videbitur, a tergo aræ majoris ipsius ecclesiæ in quodam parvo oratorio, in quo quotidie celebratur …; et Patres grati animo ibi marmoream tabulam sculptam posuerunt cum sequentibus verbis:
Hic asservantur Corpora Sanctorum Martyrum Chrysanti Et Dariæ conjugum Sancti Hygini Pontificis et Martyris et S. Lucillæ Virg. et Mart. Joannes Caputus Carovigna et Sancto Mangi Dominus dono dedit. Societas Jesu Monumentum posuit Anno Dom. MDCXXXIV.
[46] [anno 1634 advecta] Atque hæc ita stylo non valde terso laudatus Josephus de Magistris. Ex quibus discimus sacras reliquias concessas a summis pontificibus Clemente VIII et Paulo V primum Augustino Caputo, dein in manus venisse Joannis, ejus filii, qui illas dono dedit Patribus nostris Neapolitanis. Notat autem Pellinus, de quo mox recurret sermo, ecclesiam SS. nominis Jesu consecratam fuisse anno 1632, et biennio post, scilicet anno 1634, sacra pignora ibidem reposita, quo in loco permanserunt usque ad annum præsentis sæculi trigesimum primum, quando nova contigit translatio, de qua sequenti numero dicendum, ex præfati D. Pellini canonici et lectoris sacræ scripturæ in academia regia Neapolitana, opusculo quod hac super re, ipso translationis anno 1831, edidit lingua italica sub titulo: Tractatus historicus de gestis gloriosis S. Hygini papæ et martyris et SS. conjugum Chrysanthi et Dariæ VV. et MM., nec non de nova translatione ossium eorum ex uno loco in alium in ecclesia Jesu Veteris Neapoli [Trattenimento storico sulle gloriose geste di S. Igino papa e martyre et de santi conjugi Crisanto et Daria VV. et MM., e sul nuovo transferemento delle loro ossa da un luogo all'altro nella chiesa del Gesu Vecchio in Neapoli.] . In priori parte recitantur acta SS. Chrysanthi et Dariæ ex Surio, velatis nonnihil hinc inde verbis, ubi de puellis dicitur, introductis ad labefactandam sanctissimi Juvenis virtutem. Supervacaneum proinde foret quidquam de his adscribere.
[47] [et anno 1831 in alium locum translata,] In altera parte tractat Pellinus de translatione SS. Hygini, atque Chrysanthi et Dariæ; prætermittit vero S. Lucillam, quod ejus reliquiæ alio in loco reconditæ tunc fuerint. Ratio dimovendorum SS. ossium erat, quod ob erectum anno 1826 a R. D. Placido Baccher, rectore ecclesiæ, magnificum B. V. Mariæ, cujus imago ibidem maxima in veneratione est, sive thronum sive monumentum, SS. Martyrum sepulcrum jam vix videri vel adiri posset, nec, ut moris erat, sacrum super eorum corpora dicere fas esset [Ibid., p. 43.] . Nam, ut præfati sumus, erat eorum confessio a tergo majoris altaris, in cujus summitate extructus fuerat modo dictus thronus. Statuit itaque R. D. Placidus, cum omnimodo consensu eminentissimi cardinalis Aloysii Ruffo, archiepiscopi Neapolitani, sacra pignora transferre in partem anteriorem summi altaris. Die sabbato 16 Aprilis anno 1831 [Ibid., p. 45 et seqq.] , apertum sepulchrum est, atque extractæ, una post alteram, capsulæ (cassettine), quibus continebantur, reliquiæ singulorum Sanctorum, patefactisque capsulis ossa fuerunt recognita; primum S. Hygini, tum S. Lucillæ; denique SS. Chrysanthi et Dariæ: In horum urna reperta capsula est lignea, in cujus parte exteriori depictæ cernebantur utriusque imagines, juxta locum quo quiescebant eorum ossa. Hæc autem erant omnino intacta, utpote quæ nullum detrimentum acceperant ex loco circumfuso humore, quod non item contigerat reliquiis SS. Hygini et Lucillæ. His peractis sacra pignora primum deposita ad tempus fuere in æde contigua, atque ibidem diligenter singula suis locis separatim composita et obserata donec opportuna solemnis translationis veniret dies. Interea temporis operi se accinxerunt, cœperuntque partem inferiorem (superior BB. Virginis trono destinata erat) ad novam redigere formam, quæ asservandis sacris exuviis foret accommoda. Quare sub mensa altaris paratus est locus, haud quidem parum spatiosus, nec tamen sufficiens quatuor deponendis corporibus; proinde statutum fuit, ut S. Lucillæ ossa ad separatam deferrentur sedem; aliorum vero trium Sanctorum simulacra justæ magnitudinis conficerentur. Notanda sunt sequentia verba Pinelli [Trattenimento, p. 51.] : Jussu R. D. Placidi, artifex peritissimus sculpsit capita, thoraces, manus et pedes sanctorum Martyrum, quorum facies seu vultus referrebat apprime singulorum ætatem et indolem. Capita erant ex creta durissima, atque ad occipitium valvula instructa, qua in cavum intromitteretur pars aliqua calvarii (qualche ossa del cranio). Cætera ossa SS. Chrysanthi et Dariæ imposuerunt duobus magnis reliquiariis, quæ collocata nunc cernuntur ante pectus utriusque S. Martyris. Quo ad sanctum Hyginum spectat, qui inter Socios eminere debebat, voluit R. D. Placidus, ut pars ejus reliquiarum ita distribueretur, ut singulis membris simulacri convenientia ossa nonnulla applicarentur; unde præter portionem capite inclusam, et costas, quæ magno reliquiario contentæ, ante pectus positæ exhibentur, alia ossa minora manuum pedumque respondentibus in simulacro membris imposita cernerentur. Atque hæc omnia disposita et composita fuere in sepulchro seu tumba pellucida; ac proinde oculis visitantium undequaque patentia. Porro medius recumbit S. Hyginus, ornatu pontificali decorus, capite gestans tiaram, sinistra vero manu crucem, ut vocant, patriarchalem. Ab una parte S. Chrysanthus, ab altera S. Daria positi sunt, habitum nobilium romanorum referentes, atque ipsi etiam suo quisque incumbens pulvinari, facie in S. Pontificem intenta. Denique consecratum altare die XVI Maii 1831, quæ anniversaria erat primæ dedicationis, factæ anno 1634; translatio vero celebrata solemniter est die I Junii præfati anni 1831; innumero præsente populo. Quæ sic peracta ut perpetuæ posterorum memoriæ commendarentur, apposita ex aversa summi altaris parte, sequens inscriptio est, lapidi marmoreo incisa:
Α 
Ω
QUÆ DUDUM HEIC OBSCURO LOCO
ABDITA OBRUTA IGNOTA PENE LATITAVERANT
SANCTORUM LIPSANA
HYGGINI P. M. CHRYSANTHI ET DARLÆ CONJ. VV. MM.
UT MAJORI POSTHAC HONORE CUMULARENTUR
R. D. PLACIDUS BACCHER ECCLESIÆ RECTOR
NON SINE EMI PRÆS. NEAP. ALOYS. I CARDINALIS RUFFO
CONSILIO AUCTORITATE PROVIDENTIA
EX ARCULIS EDUCTA
NOVO ARTIFICIO COMPOSITA ELEGANTIORI FORMA RESTITUTA
EXTERIUS SOLEMNI RITU TRANSFERENDA
NEC NON SUB ARA MAXIMA
COLLOCANDA CURAVIT
A. D. MDCCCXXXI.
[48] [partes tantum sunt sacrorum corporum.] Liquet a summis pontificibus Clemente VIII et Paulo V non integra corpora SS. Chrysanthi et Dariæ fuisse Augustino Caputo concessa, cum nuspiam tradatur, ecclesiam Lateranensem reliquiis eorumdem BB. Martyrum exutam (nec enim video unde alias Neapolim fuissent alatæ); imo vero contrarium constat ex dictis, ubi vidimus sacra illa pignora (sic nempe existimant) perpetua veneratione jam inde a pluribus sæculis ad nostra usque tempora coli in prædicta basilica. Conf. nn. 24 – 26. ubi notavimus multa esse quæ saltem dubias faciant ipsas reliquias Lateranenses. Cæterum verba Pinelli supra recitata non reperiri Neapoli integra corpora satis innuunt: Pars Calvarii, inquit, ille, inclusa capite utriusque simulacri; reliqua ossa binis reliquiariis imposita. Quæ sane intelligenda de partibus tantum. Quod insuper confirmatur ex comparatione cum pignoribus S. Hygini, quæ longe abundantiora indicantur. Id unum restat, ut moneamus, nullam fieri mentionem litterarum, quibus sinceritas reliquiarum declaretur; quæ an adfuerint, ignoramus. Utique eadem est istarum reliquiarum conditio, quæ cæterarum variis in locis asservatarum. Cum fieri non possit ut omnes simul genuinæ habeantur (saltem si de integris corporibus vel eorum majori parte agatur); examinandi serio sunt tituli quibus singulæ nitantur ecclesiæ. Hoc autem ex capite haud parum laborant Neapolitani, et cæteris omnibus, mea opinione, prævalent Eifflienses.
[49] [Denique translatio Viennensis memoratur;] Quid quod et Viennam in Austria corpus S. Chrysanthi, sine corpore S. Dariæ, circa medium sæculum XVII asseratur Roma translatum? Qua de re habemus inter mss. nostra hagiographica instrumentum sequentis tenoris: Nos Philippus Fridericus Dei et apostolicæ sedis gratia, episcopus Viennensis, sacri Romani imperii princeps etc. Notum facimus universis, et per hoc publicum donationis instrumentum attestamur, cum nobis de maudato sanctissimi D. N. Urbani, Dei providentia Papæ VIII, tria corpora Sanctorum, nimirum S. Chrysanthi, S. Marcellini, S. Cyriacæ Roma huc Viennam transmissa, et licentia data ea aliis donandi, vel ad fidelium venerationem in ecclesia collocandi, cujus transmissionis et licentiæ tenor est sequens. Nos Joannes Baptista de Alteriis, olim episcopus Camerinus, eminentissimi Urbis Vicarii vicegerens et judex ordinarius etc. Universis ac singulis præsentes litteras inspecturis fidem facimus et attestamur, qualiter nos ad majorem omnipotentis Dei et Sanctorum suorum gloriam tradidimus et consignavimus perillustri et admodum Reverendo domino Joanni Barssottis, protonotario apostolico, præposito Isnensi, coadjutori primicerio cathedralis Lucensis, eminentissimi cardinalis ab Arrach, cameræ præfecto ac Sacræ Cæsareæ Majestatis consiliario, corpora sanctorum martyrum Chrysanthi ex cœmeterio Priscillæ, et Marcellini ac Cyriacæ ex cæmeterio Calistæ, quorum nomina in martyrologio descripta reperiuntur effectum transmittendi illustrissimo et reverendissimo Domino Philippo, episcopo Viennensi et principi sacri Rom. imperii etc., cui illustrissimo et reverendissimo Domino episcopo, ut illa possit aliis donare ac in ecclesiis ad fidelium venerationem collocare, licentiam et facultatem in Domino concedimus et impertimur. In quorum fidem etc. Datum Romæ hac die 30 Martii 1643. J. B. episcopus Cam. Vice Gerens (Locus Sigilli). Quia vero memorata corpora sanctorum S. Chrysanthi, S. Marcellini et S. Cyriacæ die 5 Junii A. 1644 per publicam processionem, cui etiam Sacra Cæs. Majestas Ferdinandus III, Dominus noster elementissimus, et augustissima conjunx Maria et Serenissimus archidux Leopoldus Guilielmus interfuerunt, cum summa totius cleri et populi veneratione, ex templo B. V. de Monte Serato in prourbio ante portam vulgo Scotensem dictam sito, ad cathedralem ecclesiam S. Stephani hic Viennæ introduximus, eaque ibidem ad venerationem fidelium collocavimus et exposuimus; nobisque bene visum fuit et complacuit dicta tria corpora dictæ basilicæ D. Stephani donare et perpetuo applicare et appropriare. Itaque deliberata mente, per hoc publicum donationis instrumentum prædicta tria corpora Sanctorum eidem cathedrali ecclesiæ S. Stephani donamus, applicamus et appropriamus, ita ut hæc corpora perpetuo apud prædictam basilicam permanere et in custodia, ubi aliæ reliquiæ conservantur, conservari debeant, et prout aliæ, sic etiam hæ reliquiæ, ad venerationem fidelium exponi et collocari possint ac valeant; sub pœna excommunicationis, ipso facto incurrenda, inhibentes, ne quisquam successorum nostrorum episcoporum vel alius quiscumque de hisce tribus sanctis corporibus aliquid alienare vel alienis donare attentet vel præsumat. In fidem horum hoc publicum donationis instrumentum propria manu subscripsimus, sigillo nostro majori communiri fecimus, et venerabili capitulo cathedralis ecclesiæ Viennensis tradidimus. Viennæ Austriæ in residentia nostra episcopali, die 6 Sept. anno 1644. Erat signatum: Philippus Episcopus Viennensis.
[50] [sed non probatur.] Utique si verum hoc sit S. Chrysanthi corpus, falsæ sunt reliquiæ ejusdem S. Martyris quæ sive in Lateranensi basilica, sive Uriæ, sive Regii sive Eiffliæ servantur. Ast, attentis hactenus disputatis, quis hoc affirmare auserit? Cæterum in folio verso præcitati Instrumenti addita legitur sequens notatio: Epistola Cardinalis Altieri ad episcopum Viennensem, Roma 27 Febr. 1646, cujus dubiis respondet, asserendo corpora prædicta esse cum nomine proprio a se inventa; non posse se autem pro certo affirmare, an eadem sint eorum SS. cognominum, qui sunt in martyrologio Romano, cum eodem in cœmeterio, etiam nomine proprio, ejusdem nominis Sancti reperiantur. Non itaque putem ullo modo corpus S. Chrysanthi, quod Viennæ asservatur, posse referri ad conjugem S. Dariæ; sed alterius Sancti cognominis esse mihi certo statuendum videtur. Sua proinde hac rursus ex parte remanet Eiffliensi possessioni firmitas.
[51] [Reliquiæ partiales diversis in locis.] Sunt præterea aliæ ecclesiæ quibus pars aliqua reliquiarum SS. Chrysanthi et Dariæ obtigit. Teste Serrano [De septem urbis Romæ ecclesiis, p. 114.] , Romæ in Vaticana S. Petri basilica habentur reliquiæ S. Chrysanthi et brachium S. Dariæ [Ibid., p. 115.] ; in basilica S. Pauli reliquiæ SS. Chrysanthi et Dariæ [Ibid., p. 118.] ; item Papiæ in ecclesia S. Helenæ, sanctimonialium ord. S. Benedicti, ossa SS. Chrysanthi et Dariæ [Flavia Papia sacra, part. tertia, p. 27. Ticini regii 1699.] ; in ecclesia S. Mariæ Rotundæ ad Perticas, ossa eorumdem [Ibid., p. 47.] ; in ecclesia S. Michaelis majoris, ex Ossibus [Ibid., p. 62.] . Anno 1754 Eifflia missæ fuerunt aliquot particulæ de tumba reliquiarii Monasteriensi ad parochialem ecclesiam in Welckerath diœcesis Trevirensis [Katzfey, Geschichte der Stadt Münstereifel und der nachbarlichen Ortschaften, tom. I, p. 93. Coloniæ, 1854.] , ut ex genuinis litteris, constat. Supra n. 25 aliqualis facta est mentio de reliquiis in Gallias Roma delatas, a diacono S. Gregorii Turonensis. Hujus narrationem integre hic adscribimus [Lib. I de Gloria Martyrum, cap. 83. Migne, Patrol., LXXI, col. 779.] : Per confessionem suam Martyres gloriosi ineffabilia semper salutarium munerum beneficia meruerunt, ac petentibus se hoc præstiterunt virtute, quod eisdem a Domino impertitum est Creatore, sicut nobis nuper a diacono nostro relatum, ita gestum esse cognovimus. Hic autem diaconus a papa urbis Romanæ Pelagio, quorumdum martyrum confessorumque assumpta pignora cum grandi psallentio vel clericorum officio ac populi immensi obsequio usque ad portum deductus est. Et ingressus navem, erectis velis, ac per illum antennæ, quæ modulum crucis gestat, apparatum extensis, flante vento, pelagus altum arripuit. Qui dum navigant ut Massiliensis urbis portum attingant, appropinquare cœperunt ad locum quemdam, de quo a littore maris lapideus mons exurgens ac paulatim decedens, summo tenus unda in mari distenditur. Cumque impellente vento carina magno impetu ferretur in præceps, ut scilicet scopulo illisa quassaretur, ac nautæ discrimen intuentes, exitum vociferarent, diaconus, elevata cum sanctis pignoribus capsa, invocare nomina singulorum cum gemitu et voce maxima cœpit, deprecans ut eorum virtute ab hoc periculo perituri liberarentur. Jamjamque appropinquabat navis, ut præfati sumus, ad scopulum; et statim in sanctarum contemplatione reliquiarum, ab ipso loco commotus cum violentia majori ventus huic vento contrarius fluctum elisit ventumque diversum repulit, ac nave in pelagus profundum revocata, cunctos a mortis periculo liberavit. Sicque gyrata mole periculi, portum quem desiderabant cum Domini misericordia et Sanctorum patrocinio contigerunt. Erant enim reliquiæ Sanctorum, quorum sacra vestigia Domini manibus sunt abluta (Apostolos intelligit Gregorius) cum Pauli Laurentiique atque Pancratii, Chrysanthi Dariæque virginis, Joannis atque alterius Pauli fratris ejus, quorum certamina ac palmas victoriarum ipsa caput orbis urbs Roma devote concelebrat.
[52] [Cæteris certior est translatio Eiffliensis.] Antequam finem imponamus longæ laboriosæque disputationi de reliquiis SS. Chrysanthi et Dariæ, unum liceat addere. Cæteris mihi melius probata videtur translatio et possessio Eiffliensis. Constat namque ex coævis, iisque fidissimis documentis, concessa Marcwardo fuisse a Sergio pontifice, anno 844 bina corpora, quæ tunc temporis certo tenebantur esse SS. Chrysanthi et Dariæ pignora; secus enim romani quin et ipse Sergius fraudis (quod dictu nefas) arguendi forent; constat exparibus testimoniis, præfata corpora a Marcwardo Prumiam delata et hinc Eiffliam. conf. nn. 27 – 30. Unde Moronius [Dizionario, tom. XIX, p. 108. Verbo Daria.] : Corpora Sanctorum illorum fuere sepulta via Salaria, et ab iis nuncupata multo tempore est pars ista cœmiterii. Anno 842 (lege 844) reliquiæ sanctorum Chrysanthi et Dariæ translatæ sunt ad abbatiam Prumiensem in diœcesi Trevirensi, et duobus post annis (imo mensibus) ad monasterium S. Naboris juxta Mettas, imo Eiffliense. Nullius alterius translationis meminit ibidem Moronius; sed alibi, ut vidimus supra, scribit, easdem reliquias partim Romæ partim Regii Lepidi inveniendas. Quæ quomodo inter se componi queant, ipse viderit vir eruditus. Mea quidem opinione id unum Eiffliensibus objici posset: nempe, quæ bona fide, dum Romæ Marcwardus agebat, credebantur esse corpora SS. Chrysanthi et Dariæ, postea comperta fuisse supposititia; sive quod probentur anno 886 inventa atque translata ad ecclesiam Lateranensem a Stephano V; sive quod idoneis nitantur testimoniis translationes Regiensis, Uritana, Salisburgensis, Neapolitana vel Viennensis, aut saltem una aliqua ex istis. Secus autem est: vidimus enim illarum exstare nullam (non excepta Lateranensi cui non una ex aliis superstruitur), quæ certæ fidei probetur documentis. Nec tamen negamus in præfatis ecclesiis fragmina plus minusve insignia posse asservari, quæ per synecdochen corpora fuerint dicta; modo id firmum maneat, longe maximam SS. pignorum partem a Marcwardo acceptam atque ad Eiffliæ monasterium delatam, ut recte jureque asseri queat corpora illic quiescere. Cum itaque Eiffliensis translatio cæteris præferenda videatur, censuimus peculiari paragrapho subjicienda documenta, quibus innotescat jam inde a sæculo IX sacra corpora ibi perpetuo servata et summa in veneratione fuisse habita.
§ V. Monumenta Eiffliensia ad reliquias et perpetuum cultum SS. Chrysanthi et Dariæ spectantia.
[Monasterii Eiffliensis notitia] Præmitto brevem regionis et urbis notitiam. Ejus situs, ait Hontheim [Historia Trevirensis diplomatica et practica, t. I, p. 68. Augustæ Vindel. 1750.] , inter Suram die Saur, Uram die Ur, Urtam seu Ourt, Ortam id est Orf, et Erpaham seu Arnapham vel Ervam die Erft, atque Rhenum monstratur, appellaturque adhuc hodie die Eyffel (nunc communiter Eifel) Eifflia. Regio est montosa, habetque hinc inde planities 1200 imo et 1600 pedes maris æquore altiores [Katzfey, Geschichte von Münstereifel. tom. I, p. 1. Coloniæ 1854.] . Monasterium Eiffliæ montibus Eiffliacis incingitur, in quibus Eifflia (sic nonnumquam vocatur Arnapha) fluvius parvus natus [Ibid., p. 6.] . Apud antiquiores scriptores dicitur Eyphalia, Eiphalia, Eiphla, Eifalia, Eifflia [Ibid., p. 3. Confer Eifflia illustrata seu Beschreibung der Eifel von Schannat, edito a Georgio Barsch, tom. I, part. I, p. 3 et seqq. Coloniæ 1824.] . Ædes sacra, quæ origo fuit oppidi dicti Monasterium Eiffliæ Münstereifel, ædificata a Marcwardo est, judice Brosio anno 830 [Katzfey, tom I, p. 88.] ; tardius id factum insinuat Browerus [Annales Trevirenses, tom. I, p. 412. Leodii 1670.] ; qui ad annum 846; sub hoc tempus, ait, conditum est quoque monasterium a Marquardo abbate in Eifalia, quod oppido crescens et canonicorum collegio, sacris quoque beatorum Chrysanthi et Dariæ e Prumia corporibus illatis … præclarum evasit, ditionique abbatis, antequam Juliacensibus cederet, olim paruit. Certe decus hoc martyrum Eiffliæ terræ sub NOVÆ CELLÆ nomine Wandelbertus egregie versibus suis asseruit: “Gemmas martyrii” etc. ut n. 29. Mabillonius toto decennio differt a Browero: Sub idem tempus (ita ad an. 836 [Ann. Benedictini, tom. II, p. 545.] ) aliud in Eifflia cœnobium extruxit Marcwardus vulgo Monasterium Eiffliæ appellatum. Probabilius mihi videtur Novam Cellam fundatam ante Marcwardi romanam profectionem an. 844, qui eodem anno redux postquam Prumiæ menses duos substitisset, reliquias transtulit mense Octobris, proinde parata jam erat earum sedes. Quod mea opinione confirmatur ex sequentibus historiæ translationis verbis: IV Nonas Julii deferunt eas (reliquias) in Prumiam Monasterium; jacueruntque in eo, quo delata fuerant feretro ad dexteram altaris usque XI Kalendarum Novembrium die; scilicet quousque pars quædam antiqui templi complanata in spatium prolixius extenderetur, et locus tumulo dignus extrueretur. Quo expleto tempore … translata (corpora) sunt… VIII Kalendarum Novembrinm. Nullum itaque susceptum justæ molis opus, sed duorum fere mensium spatio paratus locus sacris exuviis recondendis idoneus. Quis porro in mentem sibi inducat, Eiffliam tam eximia pignora deducenda a Marcwardo, nisi adfuissent eo loci qui debitam illis ipsi exhiberent et ab aliis exhiberi curarent venerationem, quorumque custodiæ concredita forent? Hoc autem posito, nonne admittamus necesse est, habitaculum seu cellam, quam monachi incolerent, extitisse? Ex his emendanda censeo, quæ habentur in Lect. V offlcii primæ translationis olim ad usum ecclesiæ Eifflienses: Ex tunc vero (nempe ex quo reliquiæ Prumiam delatæ erant) ad augendam Sanctorum istorum gloriam… Marcwardus totus incubuit …, unde divina inspiratione incidit ei … consilium bonum, ut nempe ad horum sanctorum martyrum Chrysanthi et Dariæ novum monasterium ædificari faceret, in quo translata eorum corpora requiescerent ac religiose asservarentur. Hujus monasterii structuræ veluti a Deo præordinatæ electus est locus olim vallis S. Petri vocitatus, quia S. apostolum Petrum Christi vicarium uti patronum venerabantur incolæ fideles, etiamnum compatronus habetur; qui locus deinceps … mutato nomine novum monasterium ob patriam Eiffliacam geminato vocabulo Monasterium Eiffliæ dicitur. In hanc igitur collegiatam ecclesiam ex monasterio Prumiensi postmodum ab episcopo Thegamberto corpora sanctorum Patronorum translata etc. Verosimillimum mihi est, errorem manasse ex eo quod auctor existimaverit, Thegambertum episcopum eumdem esse ac Theutgaudum, qui primum adeptus est infulas Trevirenses anno 847. Vide n. 28.
[53] [Quando ecclesia illius oppidi facta sit collegiata,] Observat Hontheim [Hist. Trev. diplom., tom. I, pag. 238.] : Monasterium Eiffliæ a Marcwardo fundatum, in quod idem abbas collegium religiosorum de Prumia introduxit. Successu vero temporis status regularis et monasticus transiit in canonicum sæcularem, monasterii nomine retento. Quo tamen anno hoc factum sit ignoratur. Regio nostra, ait Günther [Codex diplomaticus Rheno-Mosellanus, tom. I, p. 41. Coblenz 1822.] , ad finem sæculi XII, ut ex originalibus chartis demonstratur, senas numerabat collegiatas inter quas recenset Eiffliensem [Ibid., p. 34.] . At id Eiffliensi citius contigisse ex iisdem monumentis colligitur. Sic in charta Popponis, abbatis Prumiensis, data an. 1110 ad finem sic habetur: Huic restitutioni intererant ejusdem loci prepositus Walterus, decanus Wicelinus, magister Albericus, custos ecclesie Becelinus cum ceteris fratribus [Ibid., p. 165 et 166. Conf. Regulæ S. Chro degangi caput 46, inscriptum: de Præpositis. Migne, Patrol., tom. LXXXIX, col. 1077.] ; et in altera ejusdem Popponis an. 1115: Presentes interfuerunt Canonici ecclesie eorumdem Sanctorum (Chrysanthi et Dariæ) Wicelinus decanus, Reginherus prepositus … cum ceteris fratribus; comes Theodoricus de Ara ejusdem loci advocatus etc. [Günther, p. 184 et 185.] .
[54] [et oppidum villæ nomine cœperit appellari.] Primum mentio fit Villæ in charta Friderici archiepiscopi Coloniensis data an. 1112: In pago Eflia, in villa quæ Monasterium dicitur [Ibid., p. 179 et 180.] ; et an. 1114: Ecclesie sanctorum martyrum Chryanti et Dariæ, quæ est sita in villa novo monasterio in Eifla, quo tempore signatur Rutholfus advocatus ipsius loci [Ibid., p. 181.] seu potius subadvocatus vel secundus advocatus; erat enim comes de Ara advocatus major, seu Obervogt, id est tutor, protector [Ibid., p. 486 et 487.] . Videtur auctor historiæ Monasterii Eiffliæ innuere ex eo quod Arnoldus, prefectus urbis subscriptus legatur chartæ Sigewini archiepiscopi Col. datæ an. 1086, jam tum villam exstitisse; sed primum in ipsa charta agitur de Congregatione sanctorum Crisanti et Darie quod est in novo monasterio in pago Eifle sito; deinde verba: præfectus urbis Arnolt non videntur mihi referenda ad oppidum seu villam monasteriensem. Juverit finem chartæ subdidisse: Cui traditioni testes intererant hi prepositi: Berenger, Luidolf, Hartwic, Arnolt, Bertolf, Hezel; Capellani vero: Gerhart, Heinrich, Ruprecht etc; Palatinus comes Heremann, prefectus urbis Arnolt, Wernere, Hupreht, Heinrich, Hupreht, Hereman, Theodoricus. Quod ut verius credatur etc. [Katzfey, tom. I, p. 24, § 29. Günther, tom. I, p. 151 et 152.] . Nonne urbis Coloniensis præfectus potius intelligendus? Oppidum ab ineunte sæculo XII ad medium usque sæculum XVII incolas numerabat ter mille; anno 1849 erant ibidem fere catholici mille nongenti octodecim, protestantes quatuor tantum, Judæi nonaginta et unus; universi bis mille et tredecim [Katzfey, tom. I, p. 320.] .
[55] [Chartæ ad Reliquias et cultum pertinentes. Sæc. IX XI;] Perpetuo autem SS. Reliquias, ab earum translatione, in ecclesia Eiffliensi fuisse asservatas, probant innumera singulorum sæculorum sibi succedentium documenta. Et quidem IX sæculo, scilicet anno 898, Zwenteboldus, rex superioris Lotharingiæ, testatur, se ad Novum Monasterium in pago Riwerense (id est Ripuariensi) situm venisse et statuisse quatenus in eodem loco mercatum habeatur et publica fiat moneta et de telonio ipsius mercati duas partes ad beatum Chrysantum et Dariam, QUORUM CORPORA IBIDEM QUIESCUNT, perpetualiter concessisse [Hontheim, hist. Treviren. diplom. tom. I, p. 238 et 239. Günther tom. I, p. 55. Katzfey, tom. I, p. 96.] . Disertum sane et evidens testimonium. Hactenus nullæ in rem nostram repertæ sæculi X chartæ. Exeunte sæculo XI habemus Privilegium Sigewini Coloniensis Archiepiscopi super decimatione novalium ecclesie (Eiffliensi) collata 1086, in quo: Decimationem, inquit [Günther, tom. I, p. 151 et 152.] , dedimus congregationi sanctorum Crisanti et Darie, quod est in Novo Monasterio in pago Eifle sito, pro remedio anime nostre parentumque nostrorum ibidem in Christo quiescentium ad utilitatem scilicet fratrum ibi Deo militantium. Cujus privilegii confirmatio et ampliatio facta legitur anno 1105 [Katzfey, tom. I, p. 96 et 97.] . Præcedenti numero facta est Sigewinianæ chartæ sicut et nonnullarum sequentium mentio.
[56] [Sæc. XII.] Sæculum XII plura subministrat documenta valde clara. Anno 1110 Poppo abbas Prumiensis restituit Monasterio telonium: In nomine etc. notum sit … qualiter ego Poppo, gratia Dei Prumiensis ecclesie abbas, thelonium, in Novo Monasterio a rege Luthariensium Zwindebaldo sanctis martyribus Chrysanto et Darie pro anime sue remedio, libere cum censu et dono traditum, ab antecessore meo Wolframo ex parte imminutum, ad piam ibi nostri memoriam et vite eterne desiderio, fratribus ibidem Domino famulantibus perpetualiter ex integro restitui, ea condicione, ut ejusdem ecclesie fratres ad communem utilitatem, omni alia potestate remota, dandi ac disponendi propriam habeant libertatem [Günther, t. I, p. 165.] . Attentione dignum quoque est alterum ejusdem Popponis instrumentum, quod in Historia Monasterii Eiffliæ ex hujus archivo primum editum est una cum prævia hac Notatione [Katzfey, tom. I, p. 98 et seq.] : Justatius et Wicelinus primi decani noti a sæculo undecimo, circa quod tempus Niro abbas Prumiensis cœnobii donavit decimas hujus villæ; a quo tempore reperiuntur privilegia diversa nostra et specialia ab episcopis et abbatibus Prumiensibus concessa esse scilicet super molendino, telonio, municipiis, decimis etc., specialiter vero privilegium Popponis abbatis Prumiensis super molendino, sito in vico Werth super Arlapam (Erft) cum dono silvæ ad ædificandum ex certis curtibus. Hactenus Notatio, sequitur dein Charta Popponis, data ibidem anno 1112: Ego Popo … molendinum … ad altare sanctorum Chrysanthi et Dariæ, quod est in minore crypta in eadem Villa, scilicet Novo Monasterio, ad usum inibi Deo famulantium … tradidi etc. Ad finem additur: Huic traditioni interfuerunt præsentes tam clerici quam laici. Walterus ejusdem loci præpositus, Wezelinus decanus … laici vero liberi: Comes Theodoricus de Areara (al. Ara) ejusdem loci summus advocatus, præterea incolæ ejusdem villæ etc. Videtur fidum instrumentum; qui tamen illud transumpsit, orthographiam mutavit et probabiliter aliquot etiam verba. Dolendum sane est ex archivo Monasteriensi tam pauca superesse. Cæterum id ipsum ex illo instrumento efficitur quod ex tertia ejusdem Popponis charta, supra laudata, nempe anno 1112 adhiberi vocem Villa. Anno 1114 Justina prædium donat ecclesiæ sanctorum martyrum Chrysanti et Dariæ, quæ sita est in Villa Novo Monasterio in Eifle [Günther, tom. I, p. 181.] ; anno 1115 idem Poppo abbas Prumiensis Becelam cum omni prole trium filiarum ejus Sigewine, Acele, Adelheidis tam nata quam nascitura prius ad Notteno (Nöthen) pertinentes ad altare sanctorum martyrum Chrysanti et Dariæ, quod est in Novo Monasterio in minore cripta pro anime mee remedio tradidi. Quibus hanc legem a nullo violandam constitui, ut nemo de hac prædicta progenie nubendi licentiam ab aliquo quereret sive redimeret, neque illud quod vulgo dici solet Ervideila, latine autem hereditaria pars vocatur, nemo de eadem progenie solveret; sed omnis census et justicia in hoc solo penderet, ut in festo eorumdem Sanctorum, quod est III Kl. Decembres, ad altare supradictum sive vir sive femina copulata conjugio denariatam cere pro lumine juxta religionem christianam ibidem comburendam fideliter persolverent [Ibid. 184 et 185. Katzfey, tom. I, p. 100.] . Eodem rursus tendit Privilegium Friderici archiepiscopi Colonien. super Decimis et Thelonio ab abbate Prumiensi ecclesiæ (Eiffliensi) collatis, ubi inter alia hæc occurrunt: Inter quas (ecclesias), congregationem martyrum sanctorum Chrysanti et Dariæ in villa quæ Novum Monasterium dicitur, Deo et ipsis præmemoratis Sanctis cum summa devotione servientem oculis intuitus sum etc. Habetur charta in archivo Eiffliensi [Katzfey, tom. I, p. 100 et seq.] . Sub idem tempus Wolbertus de liberis progenitus predium ecclesiæ SS: martyrum Crisanti et Darie ad usum inibi Deo famulantium pro sepultura fratris sui in eodem loco et pro ejus atque anime suæ remedio atque pro prebenda filii sui Regenoldi in eodem monasterio libere tradidit. Hanc donationem refert Lacomblet ad an. 1182 [Urkundenbuch, tom. I, p. 343 Düsseldorf 1840.] , ast frustra teste auctore historiæ Monasterii Eifflien. [Katzfey, tom. I, p. 101.] . Anno 1140 Gerardus archidiaconus Coloniensis et Bunnensis ecclesiæ præpositus dirimit controversiam, que excitata fuit inter fratres in Monasteriensi ecclesia Deo et sanctis martiribus Crisanto et Darie famulantes, et quendem eorum sacerdotem, qui quandam juris eorum parrochianam ab eis susceptam regebat ecclesiam in villa que dicitur Reinbach [Günther, tom. I, p. 260 et seqq.] . Anno 1182 Philippus Dei gratia Coloniensium humilis minister id est archiepiscopus, notum facit quod Herimannus in majori ecclesia canonicus et cellerarius, et frater suus Arnoldus in Monasterio, quod est in Eifflia, canonicus, frater quoque eorum Rutholfus in nominata villa advocatus ejusque uxor Flandria allodium suum in Schevene cum omni integritate, culta scilicet et inculta, molendinum et pratum, censuale et non censuale, in beneficium concessa et non concessa, ecclesie quæ est in monasterio in Eifflia legitime contulerit [Lacomblet, Urkundenbuch tom. I, p. 342.] . Denique ejusdem sæculi XII anno XCVII data est charta Gerardi, Prumiensis abbatis, in qua dicit Notum esse omnibus in Christo fidelibus, eos, quos vocant advocatos, in annis retroactis ecclesiarum extitisse tutores. Unus autem ex ipsis Lotharius nomine comes de Hostadin … cum major esset advocatus ville Monasteriensis, que est in Eiphlia, annuali exactioni et omni operi, quod dicitur burchwerc, que sui possedisse videbantur antecessores, nutu Dei ductus, accedens ad altare beatorum apostolorum Petri et Pauli, Crysanthi et Darie festucando libere renunciavit… Rudolfus autem secundus advocatus sue renuncians exactioni similiter juravit.
[57] [Status collegiatæ Eiffl. ineunte sæc. XVI, ex bulla Julii II.] Sequentibus sæculis diplomata id genus habentur bene multa, quæ recitasse supervacaneum foret, cum indicentur vel in extenso recitentur apud Hontheimium in historia Trevirensi diplomatica practica, Katzfey historia Monasterii Eiffliæ, Günther codex diplomaticus Rheno-Mosellanus, Lacomblet etc. Pauca solum ex recentioris ævi monumentis decerpam. Anno 1508 Julius papa II incorporavit capitulo ecclesiam parochialem in Wichtrig, bulla signata decimo calendas Augusti, ex qua etiam discimus quis tunc temporis esset Collegii status: cum, inquit pontifex [Katzfey, tom. I p. 115. Conf. ibid. p. 125 et 126.] , in dicta ecclesia SS. Chrysanthi et Dariæ triginta canonicatus et præbendæ pro totidem canonicis instituti sint, licet plurium parochialium ecclesiarum dictæ diœcesis (Coloniensis) majores decimæ et alii reditus annui pro sustentatione ipsorum canonicorum et pro dote canonicatuum et præbendarum prædictorum alias assignati fuerint; tamen, cum ad dictum oppidum frequens sit nobilium et aliorum conventus, canonici prædicti non solum ex hujusmodi hospitalitate advenientium, sed etiam in contributione onerum tam ratione dictæ ecclesiæ, tam eorum, quæ in contributionibus per eos venerabili fratri nostro moderno et pro tempore existenti Archiepiscopo Colon., maxime tempore belli, si quando eumdem Archiepiscopum pro tuitione jurium suæ ecclesiæ inire oportet, faciendis, ex fructibus suorum canonicatuum et præbendarum se commode sustentare non possint; imo opus est ad alia loca se transferre, ex quo ministrorum numerus in ipsa ecclesia SS. Chrysanthi et Dariæ minuitur; verum si dicta parochialis ecclesia mensæ capitulari dictæ ecclesiæ SS. Chrysanthi et Dariæ, in augmentum portionum canonicorum prædictorum perpetuo uniretur …, profecto ex hoc plures ex dictis canonicis ad residendum in eadem ecclesia SS. Chrysanthi et Dariæ invitarentur et inducerentur, ex quo in ea debitus ministrorum numeru8 ac etiam divinus cultus conservaretur; pro parte capituli præfatorum, asserentium fructus et proventus dictæ parochialis ecclesiæ quatuor marcorum argenti secundum communem æstimationem valorem annuum non excedere, nobis fuit humiliter supplicatum, ut dictam ecclesiam parochialem ecclesiam eidem mensæ capitulari perpetuo unire, annectere et incorporare … dignaremur etc. Leo quoque papa X anno 1520 confirmavit concordiam initam præpositum, Decanum et Capitulum ecclesiæ sanctorum Crisanti et Darie opidi Monasterii Eyfflie colon. diœc. inter et Abbatem et decanum ac dilectos filios conventum * monasterii sancti Salvatoris in Prumen ord. S. Benedicti, Treviren. diœcesis. Item confirmatur quædam Venditio. Bullam in extenso habet Katzfey ex archivo capituli [Tom. I, p. 117 – 120.] .
[58] [Sæculo XVII una et altera memoratur SS. Reliquiarum transvectio;] Bina etiam memoratur SS. Reliquiarum transvectio in loca tutiora, dum res religionis per Germaniam, ob reformationis turbines, in summum adductæ discrimen erant. De quibus ita in officio proprio secundæ Translationis pro ecclesia collegiata Eiffliensi, Lect. VI: Postmodum vero ob periculosa belli tempora, ab istius collegiatæ decano de consensu venerabilis capituli in munitissimam arcem Arburganam perlata sunt sanctorum Patronorum (Chrysanthi et Dariæ) corpora; ubi turris, pulvere tormentario a summo usque deorsum concepto, fulguris igne accensa, et arci et adjacenti oppido præsentissimam minitabatur ruinam; nihilominus sola turris horrendo fragore concussata fuit, immotis Sanctorum reliquiis et oppido nihil læso; id quod Sanctorum patrocinio anniversaria solemnitate merito refertur acceptum (innuitur festum secundæ Translationis, de quo vide paragrapho seq.). Pari de causa SS. Martyrum corpora Coloniam Agripinnam deducta, pace demum inter belligerantes principes firmata, insigni solemnitate et omnium ordinum pompa circa annum millesimum sexcentesimum nonagesimum octavum Monasterium Eiffliæ ad locum quietis reducta. Utriusque transvectionis meminere scriptores [Katzfey ibid., p 90.] ; prioris sub decano Antonio Gleen, quem verosimillime eumdem esse putat Katzfeyus ac Gelenium, qui reperitur in chartis ab an. 1647 ad an. 1652; nomine vero Gleen venit anno 1639 [Tom I. p. 182.] . Ex his deduci potest quo fere tempore contigerit prior illa transvectio; posterioris exstat documentum ab teste oculato conscriptum, ex quo liquet SS. Reliquias anno 1698 ecclesiæ Monasteriensi restitutas. Quod documentum in historia præfatæ urbis editum, [Ibid. p. 90 et seqq.] hic in extenso recudendum putavi:
[59] [de posteriore insignis recitatur relatio.] Relatio solemnitatis in reditu SS. Monasterii-Eiffliæ patronorum Chrysanthi et Dariæ a venerabili capitulo, clero, urbe et gymnasio institutus (sic) anno 1698, 14 (imo 24) Junii. Festo Joannis Baptistæ circa horam primam pomeridianam, ut promulgatum et in choro collegiatæ ecclesiæ affixum fuerat, egressa est processio e collegiata, comitantibus studiosis nostris, catechismo et sodalitatibus per portam Coloniensem ad crucem molendino et ponti proximam, ubi pro actoribus ex ramis arborum scena stabat erecta. Adolescentes opifices duabus vel tribus horis ante cum 2 vexillis, tibicinibus ad musicam interstrepentibus, Euskirchium versus processerunt. Cives juniores, præcedente capitano equite usque in Iversheim ibant Sanctis obviam. Expectabat pariter processio in Weingarten, quo Sanctos in Iversheim usque deducerent. Stabant in vicino urbis monte, qui orientem respicit, prope ingressum silvæ Monasteriensis, 12 mortariola seu cameræ, ut vocant, quarum una aut altera explosa, erat signum appropinquantium Sanctorum. Sed explosa licet esset una aut altera, expectandum fuit, cœlo modice pluvio et frigido, usque post horam quartam, quando tandem comparuere post processionem ex Iversheim rhedæ duæ. Uni, quam phalerati rubris albisque ligulis ornati trahebant equi, insidebat amplissimus D. decanus Carolus Brewer et adm. R. D. Gherardus Graeff, collegiatæ thesaurarius et plebanus, qui in cista ante se collocata habebant SS. MM. capita. Alteri insidebat perillustris vidua D. de Goldstein, Cancellarii quondam serinissimi Philippi Wilh. Palatini et urbis hujus satrapæ, cujus sumptibus SS. lipsanothecæ huc Colonia deductæ erant. Præcedebat thecas cohors adolescentium ramis pileos ornata. Sequebatur cohors civium armata. Ubi ad crucem lapideam, quæ vias in Wachendorf et Iversheim dividit, ventum est, sacræque in cista reliquiæ extractæ a præfatis DD. choraliter vestitis, assistentibus duobus aliis DD. canonicis pro majore veneratione reponebantur, ecce tibi serenari mox aër et qui frigidus toto die fuerat incalescere. Exonerabantur tum secunda vice cameræ 12. Ubi dicto jam ordine ventum est ad molendinum, sacraque capita in mensa a DD. canonicis reverenter collocata fuerunt, Ceres scenica cum Faunis miseriam et sterilitatem agrorum et rusticorum calamitatem absentibus SS. reliquiis describens, fertilitatem et fœcunditatem faustaque omnia Sanctorum meritis pollicita, applausit reducibus Sanctis. Hinc post novam explosionem camerarum 12, ingressi urbem e regione arcis incineratæ et ædis procuratoris Hörstgen substiterunt; ubi Justitia, absentibus Sanctorum exuviis, Martis furias, incendia, rapinas, civium et urbis flentissimæ olim miserias deplorans, cives bono jubebat esse animo, et gratulari sibi de ortu novæ stellæ et fausti sideris (habet urbs in insigni stellam), subdere fasces hisce geminis, clavesque et civitatem universam Sanctorum reducum tutelæ committentibus, inter tormentorum et sclopetorum majorum boatus, præcedentibus ante clerum studiosis nostris, 4 fidicinibus coronatis actoribusque pluribus (PP. Capucini non invitati emanserunt) longo ordine inter ramos et extentos arcus florum pervenimus ad curiam… Ante hæc ab imo usque frontispicium Rhetoricæ erectus erat Parnassus arboribus, virgultis, floribus decore ingenioseque vestitus… In pede Montis saliebant ad stuporem copiosæ et altæ Heliconis undæ, quæ et sequente die in Theophoria fluxissent, nisi pluvia impediisset; in Parnasso Apollo cum Musis longo pulchroque ordine insidens, latine et germanice, vocali et instrumentali musica excepit Sanctos. Subinde e regione porticus ad erectum sub umbella, artificiose a Carmelitessis concinnata, altare, cui imposita erant Sanctorum capita, nitide illuminatis et a RR. Levitis vic. deportatis insistentia. Hic Religio cum Virtutibus applaudebat, et in figura columbæ cum oliva pacis in arcam regressa adm. Rdos DD. Domicellares, tempore belli non exiguam rei familiaris jacturam passos, consolata non sine motu et lacrymis adstantium, sancta venerata, spondebat post pœnitentiam et patientiam aurea sæcula pacis. Stabat non modo in foro spectatura benevola processio, quam præsentia sua perill. Dna de Goldstein ejusque neptis cum R. Rectore nostro (id est S. J.; ipse nempe hujus Relationis scriptor P. Maximil. Scheiffart vel Scheiffert ex eadem Societate erat, degebatque tunc in collegio nostro Monasterii Eiffliæ, ut ad calcem manifeste elucebit [Conf. Katzfey, t. I, p. 215 et seqq.] ) Henrico Hinterhausen ejusque socio P. Francisco Weisweiler, ministro Coloniensi et P. J. Raquet concionatore templi nostri Coloniensis, et D.D. vice-satrapa, præfectus, consules, senatores honorabant; sed et domus fenestræque repletæ erant peregrinis, inter quos plurimi Colonienses erant. Denique ubi studiosa juventus siluit, D. capitaneus Trips, urbis Commendans, stans ante cohortem suam, in foro circa Carmelitessas collocatam, explosione tormenti et bombardarum ultimum plausum tulit… A foro tandem ad chorum hora 6 processimus, et post Te Deum et Benedictionem datam, dum DD. canonici Vesperas ordirentur, nos cum collegio ad cœnam accessimus. Impensa a gymnasio nostro sanctis Patronis opera usque adeo venerabili capitulo placuit, ut licet post distributas personas amplissimus D. Decanus cum D. Thesaurario in collegio magisterium haustu vini recreasset, et iterum post facta in monte Apollinis in loco veteris arcis, R. P. Rectorem, P. Præfectum cum magisterio liberalissime tractassent; nihilo minus adhuc ex unanimi venerabilis capituli decreto refectorium sit indictum, ad quod R. P. Rector, P. Maximil. Scheiffart (qui hanc Relationem scripsit) templi S. J. (?) concionator, P. J. Kafrad? præfectus schol., P. J. Stoll colleg. procurator invitati fuerunt, et hilares in Domino ad octavam vespertinam comparuerunt… Benedictus Deus in Sanctis suis. Nemo fuit, qui non compositionem P. Præfecti et actionem adolescentum eorumque omnium concordiam in honorandis SS. MM. æstimare et commendare voluerit. Ita testor qui ab ovo ad mala spectator et ex parte actor interfui. Venerabilis capituli collegiat. SS. MM. C. et D. servus etc. Maximil. Scheiffert (sic). M. E. 19 Jul. 1698.
[60] [Sodalitium SS. Chrysanthi et Dariæ olim valde celebre.] Exstabat in eadem urbe Monasteriensi Sodalitium seu confraternitas a SS. Chrysantho et Daria nuncupata; quo tempore cœperit nuspiam comperi, ast antiqua valde dicitur; anno 1679 ditata indulgentiis plenariis fuit a summo pontifice Innocentio papa XI, cujus indultum typis editum est in libello ad usum sodalium. Sed et aliud nobis submisit R. D. Dr Heuser documentum ejusdem fere ætatis et ad hanc rem spectans, quod cum hactenus excusum non fuerit, idcirco integrum adscribam: Joannes Henricus, Dei et apostolicæ Sedis gratia episcopus Hierapolitanns, serenissimi et reverendissimi archiepiscopi ac principis electoris Coloniensis domini nostri D. Maximiliani Henrici, utriusque Bavariæ ducis etc. vicarius in spiritualibus generalis metropolitanæ Coloniensis et imperialis exemptæ SS. Simonis et Judæ Goslariensis ecclesiarum respective præpositus atque canonicus presbyter etc. universis et singulis præsentes nostras litteras visuris, lecturis aut legi audituris salutem in Domino sempiternam. In concrediti nobis in spiritualibus generalis per civitatem et archidiœcesim Coloniensem vicariatus officii debito, ad ea animum sedulo intendimus per quæ Christi fidelium pietas ac devotio cum animarum salute promovetur, atque eosdem Christi fideles, ut piorum operum exercitio confoveantur, specialibus favoribus et gratiis libenter prosequimur, prout conspicimus salubriter in Domino expedire. Nuper siquidem nobis in Christo dilecti Decanus et capitulum collegiatæ ecclesiæ SS. Chrysanthi et Dariæ oppidi Monasteriensis Eiffliæ archidiœcesis Coloniensis devote nobis exponi fecerunt, qualiter ab immemorabili tempore in jam dicta collegiata ecclesia instituta ac erecta viguerit atque etiamnum quidem existat una confraternitas utriusque sexus Christi fidelium, non tamen pro hominibus unius specialis artis, ad honorem et sub invocatione eorumdem SS. Christi martyrum Chrysanthi et Dariæ; illa autem, temporum injuria et refrigescente per grassantes hæreses charitate mutua, quodammodo collapsa plurimorumque oblivioni sepulta, ipsi Decanus et Capitulum præfati ad majorem omnipotentis Dei gloriam ac perpetuum eorumdem SS. Martyrum honorem ac venerationem, excitandamque per frequentiora pietatis ac charitatis exercitia devotionem publicam, confraternitatem a quondam prædecessore nostro vicario generali reverendissimo in Christo P. ac domino Paulo Aussemio, dum viveret, episcopo Arminiensi non ita pridem instaurari atque restitui petierint; quo circa obtentis nunc etiam ad hunc effectum a sanctissimo domino nostro D. Innocentio papa undecimo sub IX mensis Novembris 1679 plenariis indulgentiis, devote nobis supplicari fecerunt, quatenus instaurationem atque restitutionem hujusmodi perpetuæ firmitatis robore munire, desuperque congruas instaurationis ac restitutionis litteras decernere sibique concedere dignaremur. Nos igitur pio eorumdem Decani et Capituli desiderio favorabiliter annuere, publicamque devotionem promovere cupientes, supplicationibus ejusmodi inclinati, prætactam confraternitatem in antefata collegiata ecclesia sub invocatione SS. Chrysanthi et Dariæ Monasteriensis Eifliæ restituendam atque instaurandam, seu etiam de novo, quatenus opus, sine cujusque præjudicio, erigendam atque instituendam duximus, prout restituimus, instauramus seu erigimus atque instituimus authoritate archiepiscopali ordinaria, qua hac in parte fungimur; præsentium per tenorem dantes et concedentes pro tempore existentibus ejusdem confraternitatis confratribus et sororibus in Domino licentiam et facultatem processiones instituendi ac processionaliter incedendi, devotionis ac charitatis opera exercendi, divina officia in uno oratorio seu capella antedictæ ecclesiæ more confratrum recitandi et pro ipsius confraternitatis negotiis tractandis, extra tamen tempus quo divina officia ibidem celebrabuntur, sese congregandi, ac quæcumque statuta, ordinationes et decreta pro salutari eorum ac dictæ confraternitatis regimine et directione necessaria et opportuna, licita tamen et honesta, sacrisque canonibus atque concilii Tridentini decretis atque constitutionibus apostolicis non contraria, per serenissimum et reverendissimum principem ac dominum nostrum D. Maximilianum Henricum archiepiscopum ac principem Electorem Coloniensem ejusve in spiritualibus vicarium generalem examinanda et approbanda, faciendi et edendi, illaque pro tempore, prout eis videbitur, prævia simili examinatione et approbatione, mutandi, corrigendi ac in melius reformandi; insuperque omnia et singula legata, res et bona qualiacumque mobilia et immobilia, quæ a quibusvis Christi fidelibus per viam testamenti, donationis aut quovis alio modo dictæ confraternitati relicta et elargita fuerint, recipiendi, illaque per deputatos suos officiales fideliter et diligenter regendi et administrandi atque in ipsius confraternitatis ejusque piorum operum usus impendendi, ita tamen ut singulis annis dicti officiati omnes omnino teneantur de receptis et expositis atque totius suæ administrationis eidem archiepiscopo seu ejus vicario in spiritualibus generali juxta ordinationem concilii Tridentini rationem reddere. In fidem præsentes per protonotarium in spiritualibus expediri et manu propria subsignatas sigillo nostro consueto jussimus communiri. Coloniæ die trigesima prima mensis januarii anno Domini 1680. J. H. d'Anethan episcopus Hierap. vicarius generalis Coloniensis. Hen. Jansen protonot. in spiritualibus. Rescriptum mihi hisce diebus fuit, Sodalitium SS. Chrysanthi et Dariæ, solemniter instauratum fuisse an. 1859 occasione primæ communionis puerorum. Ab anno 1830 nullus adscriptus fuerat sodalis.
[61] [Jubilæum millenarium, celebratum an. 1848,] Alibi jam incidit mentio jubilæi millenarii, de quo latius hoc loco agendum. Celebrari illud debuisset anno 1844, quo elapsi erant anni mille ab adventu SS. reliquiarum in Eiffliam, sed quadriennio dilatum fuit, nempe usque ad diem Pentecostes seu XI Junii 1848. Cum nullum sit dubium, quin fideles tam ex vicinis quam remotioribus locis participes futuri sint solemnitatis, de licentia RRmi DD. Archiepiscopi Coloniensis, ordinatum fuit a clero Eiffliensi, ut die sacro Pentecostes Reliquiæ cum sua theca exponerentur et per totam octavam remanerent in choro supra altare SS. Patronorum. Tribus diebus festis et dominica sequenti officium habebitur solemne cum expositione Sanctissimi Sacramenti, quod posterius etiam fiet, interpositis feriis, in missa matutina. Per totam octavam aderunt quatuor vel plures sacerdotes qui sacram communionem omni hora distribuant. Denique Dominica post Pentecosten habebitur solemnis supplicatio, comitantibus SS. Reliquiis. Ita clerus Eiffliensis in monitione prævia ad jubilæum [Jubilæum wegen der tausendjahrigen aufbewahrung der Reliquien von den HH. Martyrern Chrysanthus und Daria in der Stiftkirche zu Münstereifel, p. 18. Coloniæ 1848.] , et additur sequens chronogramma:
CHRYSANTHI NOS ATQVE DARIÆ MILLE PER ANNOS PROTEXIT, SERVET LUX ET TVTELA PER ANNOS.
[62] [cum ingenti concursu populi.] Quo autem populi concursu, qua solemnitate, qua devotione peractum fuerit jubilæum, declaratur in eodem libello [Pag. 20 – 22.] : Hebdommada ante Pentecosten in oppido Eiffliensi cessatum fuit ab omni labore, ut fieri solet in majoribus quibusque civitatibus, ubi expectatur adventus principis vel liberatoris patriæ; quando vero in solemnitatis pervigilio insonuit æs campanæ, prodiere illico per totam urbem arbusta aliique id genus ornatus præsertim circa et intra ecclesiam, ubi etiam in summo choro Theca affabre facta cum ossibus SS. Chrysanthi et Dariæ fuit elevata. Id certum, incolarum zelum omni expectatione majorem fulsisse; ingens quoque erat exterorum concursus, qui cum presbyteris suis, per turmas accedebant, præcipue secunda Pentecostes die et festo SS. Trinitatis. Sacerdotes ex circumjacentibus locis, singuli numerosa populi sui stipati corona, præsto adfuerunt solemni per oppidum supplicationi, ultima octavæ die. A tribus clericis præferebantur totidem Capita SS. Patronorum, scil. BB. Chrysanthi et Dariæ ac S. Leonis; alii item octo gestabant hierothecam, cætera ossa continentem. Longo ordine comitabantur fideles fere ter mille numero orantes et canentes. Post absolutam solemnitatem, nihilominus confluebant turbæ ad ecclesiam, nec videbantur posse sibi temperare a conspiciendis colendisque sanctis Pignoribus. Denique circa horam vespertinam decimam accesserunt cives faculas manu gestantes, quo gratias agerent Reverendo D. Weber, primario oppidi presbytero. Atque ita finis jubilæo factus est.
[63] [Reliquiarum præsens status.] Ossa (non tamen omnia; desunt capita et alia nonnulla) sunt involuta panno serico et margaritis exornato, deposita separatim in theca deaurata et affabre facta, sed non ita antiqua: reliquiæ S. Chrysanthi in parte antica, S. Dariæ in postica. In fronte thecæ cernuntur depictæ effigies B. V. Mariæ (hæc in medio), sanctorumque Petri et Pauli; reliquorum vere apostolorum in circuitu. Prior hæc theca includitur altera ex ferro cancellato, imaginibus iisque eximiis utriusque S. Martyris ornata. Porro sacra illa pignora sic obserata servantur in crypta, cui superpositus est chorus ecclesiæ parochialis, reliquam navem altitudine haud parum superans. Ex hac patet in cryptam accessus eleganti porticu ex marmore, in cujus medio habetur janua cancellis ferreis instructa. Dixi SS. Chrysanthi et Dariæ capita non esse in theca, qua cætera, saltem maximam partem, continentur ossa: illa enim deposita sunt ad dextrum latus majoris altaris, clausa in reliquiariis gothicæ, ut aiunt, formæ. Atque hæc de præsenti sacrorum pignorum statu, accepta a R. D. Richters, hodierno oppidi Monasterii Eiffliæ parocho. Paucis diebus ante jubilæi millenarii solemnitatem, visitatæ fuerunt reliquiæ, atque tum sequens confectum instrumentum est, quod coronidis loco, sed ex germanico in latinum subjicio: Infrascripti presbyteri parochiæ Monasterii Eiffliæ testantur se hac die reliquias SS. martyrum Chrysanthi et Dariæ reserasse; atque omnia invenisse rite clausa, thecam vero ipsam sigillo parochiali munitam; in hac reseratione reperta sunt sacra ossa gossipio decenter involuta, appositis quibusdam instrumentis, quorum novissimum datum fuit, anno 1818, a piæ memoriæ Domino Schopp parocho primario qui tunc recognovit reliquias. Monasterii Eiffliæ die 2 Junii 1848. Erat signatum: Weber, paroch. prim. Katzfey, gymnasii præs, Roth catechist. Müller capell. Alia instrumenta desiderantur.
[Annotata]
* conventus?
§ VI. Officium et Missa SS. Chrysanthi et Dariæ ex Propriis Eiffliensi et Coloniensi. Quid Roma rescriptum de Lectionibus, quæ de Translatione SS. reliquiarum mentionem habent.
[Officium proprium festi;] Præ manibus habemus libellum, cui titulus: Officium cum Lectionibus de SS. martyribus Chrysantho et Daria, patronis collegiatæ ecclesiæ Monasterii Eiffliæ, anno 1749 emendatum et renovatum, typis Coloniensibus editum cum approbatione RR. DD. Archiepiscopi Electoris. Libellus pertinet ad præfatam ecclesiam, nobisque ad tempus benevole commodatus fuit. Antiphonæ, Responsoria, Hymni et alia id genus propria sunt atque ex Actis desumpta. Festum principale cum octava celebratur hac die XXV Octobris. Lectiones I Nocturni: fratres, debitores sumus; II Nocturni, initium continent Actorum usque ad victoriam S. Chrysanthi de puellis a patre ad tentandum filium immissis, sed multa omittuntur et stylus mutatur, quod idem obtinet per Octavum in lectionibus ejusdem Nocturni; denique III Noct. homilia S. Ambrosii in Evang.: Descendens Jesus.
[64] [Item translationis primæ] Die vero prima Decembris notatur festum Translationis primæ SS. Patronorum. Officium ut 25 Octobris, exceptis Lectionibus I Noct. quæ sunt de scriptura occurrente. II Nocturni quarta breve compendium est Actorum; quinta sic incipit: Qualiter vero ipsorum Sanctorum corpora postmodum pulsis tota Italia gentilitatis tenebris reperta fuerint ac publicæ in ecclesia venerationi exposita, dignum est, ut quantum ex certissima traditione accepimus, vestris mentibus ad Dei gloriam proponamus. Deinde multis verbis declaratur, cælitus mentibus fidelium injectum, ut SS. corpora perquirerent, nec Deus piæ intentioni superna virtute cooperante fraudari eos permisit a desiderio suo: locum enim martyrii cœlesti odore divinisque replevit unguentis; post cujus suavitatis odorem christiani indefesso labore fodientes arenarium montem super cryptam congestum abigunt, et sacrum thesaurum, corpora nimirum sanctorum martyrum Chrysanthi et Dariæ, ac si mutuo se amplexarentur, cum exultatione inveniunt, quæ deinde a Romanæ sedis et universali antistite religiose translata et in ecclesia eorum honori ædificata recondita ab omnibus tum græcæ tum latinæ ecclesiæ venerari cœperunt. Tu autem Domine etc. Hæc sane castiganda sunt ex dictis n. 27 et seqq. Sexta Lectio exponit quomodo SS. corpora Marcwardo in Germaniam deferenda fuerint tradita Romæ, unde docemur ad quid referatur officium primæ Translationis nempe ad acceptas in ipsa Urbe reliquias a Marcwardo. Lectionem vide infra ubi agimus de officio ex Proprio Coloniensi anni 1828.
[65] [et secundæ] Festum Translationis secundæ SS. Patronorum indicitur 26 Junii. Lectiones I Noct. de scriptura occurente; II Noct. docent hac die celebrari Reliquias primum ad S. Goaris basilicam, dein Prumiam et hinc Eiffliam allatas, atque inde una et altera vice, ingravescentibus bellis, alio deductas. In specie quarta Lectio agit de mora ad S. Goaris et altera facta Prumiæ, nihilque habet, quod ex inferius edenda Translationis historia non innotescat. Quintam juverit partim recitasse: Ex tunc vero ad augendam Sanctorum istorum gloriam, ad promovendum eorum cultum et fidelium religionem beatus Marcuardus totus incubuit: unde divina inspiratione incidit ei ac monasterii fratribus consilium bonum, ut nempe ad honorem sanctorum martyrum Chrysanthi et Dariæ novum monasterium ædificari facerent, in quo translata eorum corpora requiescerent ac religiose asservarentur. Aliter sane res se habet, cum monasterium illud jam ante Marcwardi reditum esset exstructum. Sequitur Eiffliensis cœnobii et loci in quo id exurgit, descriptio, quæ commodius in Annotatis reddentur. In fine ejusdem Lectionis V notantur sequentia: Anno vero millesimo quingentesimo quinto, hæc sacra corpora in plurimorum prælatorum et abbatum præsentia thecæ argenteæ reverenter inclusa in altari olim S. Severini, nunc SS. Chrysanthi et Dariæ patronorum asservantur. Tu autem Domine etc, Sexta Lectio sic habet: Postmodum vero ob periculosa belli tempora ab istius collegiatæ ecclesiæ decano de consensu venerabilis capituli in munitissimam arcem Arburganam perlata sunt sanctorum Patronorum corpora; ubi turris pulvere tormentario a summo usque deorsum concepto fulguris igne accensa, et arci et adjacenti oppido præsentissimam minitabatur ruinam; nihilominus sola turris horrendo fragore concussata fuit, immotis Sanctorum reliquiis et oppido nihil læso; id quod Sanctorum patrocinio anniversaria solemnitate merito refertur acceptum. Pari de causa SS. Martyrum corpora Coloniam Agrippinam deducta, pacem demum inter belligerantes principes firmata, insigni solemnitate et omnium ordinum pompa circa annum millesimum sexcentesimum nonagesimum octavum Monasterium Eiffliæ ad locum quietis reducta. Sequuntur non nulla miracula, de quibus alibi.
[66] [ac commemorationis.] Denique in eodem Proprio ad calcem ponitur Officium SS. patronorum Chrysanthi et Dariæ, pro fer. 3, votiva per annum. Pro II Nocturno ponitur locus S. Gregorii Turonen, quem videsis n. 7, in ternas Lectiones distributus. Nec prætermittendum tres diversas præscribi Orationes: Unam in ipso die festo XXV Octobris: Deus qui nos annua SS. martyrum Chrysanti et Dariæ solemnia celebrare concedis, præsta quæsumus, ut et devotis eadem mentibus celebremus et eorum patrocinio promerente, plene capiamus securitatis augmentum; alteram infra octavas et in commemoratione: Deus qui sanctos martyres tuos Chrysantum et Dariam cum virginitatis honore martyrii gloria consecrasti, da nobis eorum intercessione vitiorum nostrorum flammas extinguere, ut tibi mundo corde dignum fieri habitaculum mereamur; in secundo festo Patronorum: Beatorum martyrum tuorum Chrysanti et Dariæ nobis adsit oratio, ut quos obsequio veneramur, pio jugiter experiamur auxilio; vel sequentem: Propitiare quæsumus Domine famulis tuis per sanctorum martyrum tuorum Chrysanthi et Dariæ, qui in præsenti ecclesia requiescunt, merita gloriosa, ut eorum pia intercessione ab omnibus ubique liberemur adversis. Alibi, scilicet ubi de officio pro fer. 3 votiva, notatur oratio Propitiare dicenda in Choro; sed extra Chorum, Oratio Deus, qui SS. martyres tuos etc. Atque hæc omnia hactenus ex Officio emendato et renovato recitata, putem perseverasse saltem usque ad suppressam an. 1802 collegiatam.
[67] [Missa propria in primo festo: Introitus etc.] Habemus inter documenta nostra hagiographica Missam propriam, typis editam, quam existimo coævam præfato officio et hanc ferentem rubricam: Missa in primo festo SS. Chrysanti et Dariæ martyrum, virginum et conjugum, patronorum collegiatæ ecclesiæ Monasterii Eiffliæ, quod celebratur 25 Octobris. Introitus: Intret in conspectu, etc. Oratio (in qua notanda memoria duorum aliorum SS.): Deus qui nos annua sanctorum martyrum tuorum Chrysanti et Dariæ, Crispini et Crispiniani solemnia frequentare concedis, præsta etc. ut supra. (Ex memoria SS. Crispini et Crispiani videtur concludendum insignes eorum reliquias præsentes servari). Addit Rubrica: Per octavam loco orationis Deus qui nos annua, etc. dicitur sequens: Deus qui sanctos martyres tuos ut numcro præcedenti. Epistola: Fratres scimus quoniam diligentibus Deum … a charitate quæ est in Christo Domino nostro. Graduale: Gloriosus Deus in sanctis suis, mirabilis in majestate, faciens prodigia. ℣ Dextera tua, Domine, glorificata est in virtute, dextera manus tua confregit inimicum. Alleluia, Alleluia. ℣ Vox exultationis et salutis in tabernaculis justorum. Alleluia. Aliud Alleluia post Octavam: Alleluia, Alleluia. ℣ Martyres sancti Chrysantus et Daria facti sunt in passione sociati, sicut fuerunt mentis virtute copulati, et quasi in uno lectulo, ita in una fovea quieverunt. Alleluia.
[68] [Sequentia.]
Sequentia: In honorem summi Regis, novæ servans jussa legis, jubilet ecclesia,
Cum conjunctis sponso sponsis cæli, quibus in absconsis sponsi patent atria.
Hi sunt vasa retinentes, oleumque deferentes cum quinque Prudentibus;
Hi sunt Agnum qui sequuntur, stolis albis induuntur, nati sed ex gentibus.
Vita patris spreta docti Chrysantus, et, nox quam nocti indicat, scientia,
Dies verbum eructavit; hunc Carpophorus purgavit Sacramenti gratia.
Male agens odit lucem, jubar monstrans vitæ ducem, pater claudit filium.
Carcer locus luci gratus fulgor fulget; hic locatus supra, non sub modium,
Non ut parcat pater parcens visum carne raptum arcens ducit in triclinium;
Qua nec re nec est personis fractus: Dei nam ex donis obdormit conjugium.
Tentat ergo decens vultu, fallax verbis, dispar cultu nec Chrysanthum Daria;
Forma verbis hic fraudatur, casta casto desponsatur, sicut Joseph Maria.
Scorto, clamant, victa detur, per leonem sed tuetur a procante Daria.
Agna lupum agnum Deo reddit et quos cœpit leo præmittens ad gaudia.
Chrysis aurum firmus, sancto isti nomen Chrysantus, res dedit et ratio;
Cum tribuno domum totam, cum cognatis gentem notam, plures adhuc animas,
Una morte sociatas, nunc victrices, tunc truncatas, hic misit ad nuptias.
Sponsos torus, fossa capit vivos ambos nobis rapit victuros per sæcula.
Nos hic Christe morituros cum his tecum fac victuros carnis sine macula.
[69] [Evangelium.] Evangelium: Descendens Jesus de monte. Credo per totam Octavam. Offertorium: Lætamini in Domino et exultate justi, et gloriamini omnes recto corde. Secreta: Sacrificiis præsentibus Domine, quæ tibi in tuorum commemoratione Sanctorum deferimus, intende placatus, ut et devotioni nostræ proficiant et saluti. Communio: Dico autem vobis amicis meis ne terreamini ab his qui vos persequuntur. Postcommunio: Cœlestis doni benedictione percepta, supplices te Domine deprecamur, ut idem nobis intercedentibus sanctis tuis Chrysanto et Daria, Crispino et Crispiniano, quorum festa agimus, et sacramenti causa sit et salutis.
[70] [In secundo festo et commemoratione.] In secundo festo patronorum SS. Chrysanti et Dariæ, quod celebratur calendis Decembris. Omnia ut supra exceptis collectis. Oratio: Beatorum martyrum tuorum Domine Chrysanti et Dariæ nobis adsit, etc. ut n. 66. Secreta: Populi tui Domine quæsumus tibi grata sit hostia, quæ sanctorum martyrum tuorum Chrysanti et Dariæ solemnitatibus immolatur. Postcommunio: Mysticis Domine repleti sumus votis et gaudiis, præsta quæsumus, ut per intercessionem beatorum martyrum tuorum Chrysanti et Dariæ, quæ corporaliter agimus, spiritualiter consequamur. In commemoratione SS. Patronorum per annum. Introitus: Sapientia sanctorum, etc. Oratio: Propitiare ut n. 66. Epistola: Fratres, sancti per fidem vicerunt, etc. Graduale: Gloriosus Deus, etc.; post Septuagesimam, tractus: Qui seminant in lacrymis, etc. Pars sequentiæ dicitur ab illo versu: Chrysis autem. Offertorium: Lætamini, ut supra. Secreta: Suscipiat clementia tua Deus quæsumus de manibus nostris munus oblatum, et per sanctorum tuorum martyrum Chrysanti et Dariæ orationes ab omnibus nos emunda peccatis. Communio: Dico autem vobis ne terreamini, ut supra. Postcommunio: Divina libantes mysteria Domine, quæ pro sanctorum martyrum tuorum Chrysanti et Dariæ veneratione tuæ obtulimus majestati, præsta quæsumus ut per ea veniam mereamur peccatorum.
[71] [Officium ex Proprio coloniensi an. 1828,] Anno 1804 ecclesia SS. Chrysanthi et Dariæ facta est parochialis et spectat ad archidiœsum Coloniensem, in cujus Proprio anni 1828 reperio sequentia ad diem XXVI Octobris (die præcedenti venit festum dup. maj. S. Raphaelis arch.): In festo SS. Chrysanthi et Dariæ mart. Semiduplex. Omnia de comm. plur. mart. præter Orationem: Deus, qui nos concedis sanctorum martyrum Chrysanthi et Dariæ natalitia colere, da nobis in æterna beatitudine de eorum societate gaudere; et Lectiones II Noct., quibus brevi eoque bene castigato compendio, exhibentur martyrium, Inventio et Translatio in hunc modum: Lect. IV. Chrysanthus et Daria virgo, sæculo tertio Romæ pro Christo occisi, martyrii coronam acceperunt. Eodem sæculo crypta super eorum sepulcrum ædificata est: ubi cum ad Sanctorum festum populus frequens conflueret, ethnicus imperator ædificato pariete in cryptæ introitu, multitudinem in ea conclusit et interemit. Sæculo quarto, Christo revelante, sanctorum Chrysanthi et Dariæ detecta corpora, ab aliis segregata sunt, et locum sanctus Damasus papa versibus exornavit. Lect. V. Sæculo sexto sancti Gregorii Turonensis diaconus a Pelagio papa reliquias quasdam sanctorum Chrysanthi et Dariæ cum aliis nonnullis dono obtentas, Massiliam navigio deferebat; sed carina ad scopulum jamjam peritura, diaconus elevata cum sacris pignoribus capsa, sanctorum Chrysanthi et Dariæ aliorumque, quorum reliquiæ illic continebantur, nomina cum gemitu invocavit; cum ventus subito conversus carinam primo in altum mare, dein in portum feliciter detulit. Lect. VI. Sæculo nono venerabilis et beatæ memoriæ Marcwardus, abbas Prumiensis, Romam a rege missus, a Sergio papa horum Sanctorum corpora obtinuit; quæ maxima cum celebritate ad monasterium Prumiense delata, multis miraculis illustrata sunt. Cum autem idem Marcwardus alterum in Eifflia in archidiœcesi Coloniensi monasterium fundasset et illius gubernationem suscepisset, sacra etiam Chrysanthi et Dariæ corpora illuc translata sunt. Zwentiboldus ad honorandos sanctos Martyres locum munifico diplomate donavit; et ob fidelium illuc devotionis causa confluentium multitudinem oppidum non ignobile surrexit, quod a monasterio illic per Marcwardum fundato nomen duxit.
[72] [cujus lectiones non fuere probatæ, et eorum loco substitutæ] Ast hic veniunt nonnulla notanda. Primo ante annum 1857 nullum haberi Proprium Coloniense a sancta Sede probatum, quamvis jam ab anno 1646 separatis typis editum a Ferdinando archiepiscopo, ac deinceps pluries recusum; secundo Maximilianum Fridericum, item archipræsulem, anno 1780 novam breviarii Coloniensis parasse editionem, quæ propius accederet ad breviarium Romanum S. Pii V, simulque prelo submisisse Proprium suæ diœceseos, ad normam illius breviarii, quantum fieri potuit, exactum; tertio desumptas ex hoc Lectiones II Nocturni de SS. Chrysantho et Daria, quæ insertæ leguntur in Proprio anno 1828, ex quo illas recitavi numero præcedenti; quarto aliud novis curis concinnatum posterioribus annis, quod approbatum quidem est a Sacra Rituum Congregatione decreto 27 Novembris 1857; quinto denique eamdem Congregationem expunctas voluisse Lectiones de SS. Chrysantho et Daria, harumque loco adhiberi, quæ in Proprio Lateranensi reperiuntur. Postulaverat Eminentissimus DD. Card. Archiep. Colon., datis Romam litteris 2 Maii 1857, ut fas esset ex tribus Lateranensibus binas conflare priores Lectiones II Nocturni, retenta tertia ex Proprio Colon. quæ incipit Sæculo nono et spectat ad reliquias Eifflienses. Responsum fuit a S. Congregatione die 7 Augusti ejusdem anni 1857 his verbis: Nec minoris momenti ratio est, qua sacra Congregatio abstinere cogitur a tertio postulato (priora duo spectabant alterum ad hymnum quemdam, alterum ad Lectiones de S. Ursula) admittendo, quod Lectiones respicit secundi Nocturni in festo sanctorum martyrum Chrysanthi et Dariæ. Etsi enim Sacra Congregatio nullum præjudicium inferre intendat fundamentis traditionis, juxta quam Prumiense (sic) monasterium istorum sanctorum Martyrum corpora se possidere gloriatur, quum nihilominus non ignoret, eorumdem corpora ab antiquissima ætate hic Romæ venerata fuisse, et adhuc a fidelibus venerari sub ara maxima patriarchalis basilicæ Lateranensis, ad criticas quæstiones declinandas, prudens existimat, ut omissa in Lectionibus mentione qualibet de loco, ubi prædictorum sanctorum Martyrum corpora jacent, eædem in diœcesi Coloniensi recitentur Lectiones, quæ a clero Lateranensi adhiberi solent. Erat signatum: Pro E. et R. D. Card. Patrizi S. R. C. præfecto… A. Card. Fieschi. Tandem probatum, ut dixi, Proprium fuit, hac pro officio SS. Chrysanthi et Dariæ apposita ad marginem exemplaris submissi restrictione: Nota. In II et III Nocturno recitabuntur Lectiones a S. R. C. jamdiu probatæ pro ecclesia Lateranensi, quarum exemplar in adnexo folio exhibetur. Juverit lectiones Lateranenses adscripsisse:
[73] [Lectiones ex proprio Lateranensi.] Lect. IV. Chrysanthus Alexandrinus una cum patre Polemio, viro illustri ex ordine Senatorio, Romam venit, ubi divino spiritu ad veri Numinis agnitionem adductus et Dariam sponsam, quam ei pater, ut a fide Christi revocaretur, post durissimum carcerem desponsaverat, feliciter convertit ad fidem. Mirum est quanta prius ab impio patre et a dæmonibus tentamenta pertulerat, sed invictus Christi Athletæ animus adeo se fortiter gessit, omnesque artes et adversariorum vires elusit, ut omnibus esset admirationi et exemplo. Lectio V. Quamobrem Romæ innumerabilem multitudinem, hæc mulierum, ille virorum ad Christum converterunt. Eos igitur Celerinus præfectus comprehensos tradidit Claudio tribuno, qui jussit a militibus Chrysanthum vinctum acerrimis cruciatibus torqueri; sed vincula omnia resoluta sunt, et compedes in quos conjectus fuerat, confracti. Lectio VI. Deinde bovis corio inclusum in ardentissimo sole constituunt: tum pedibus ac manibus catena constrictis, in obscurum carcerem detrudunt; ubi, solutis catenis, clarissima lux locum illustravit. Daria vero in lupanar detrusa, a leone, qui e cavea fugerat, ne quis ad eam accederet divinitus defensa est. Denique in arenaria, quæ est via Salaria, ambo, effossa terra, in foveam conjecti et lapidibus obruti, parem martyrii coronam adepti sunt. Id unum notandum hoc loco est, Lectionem V. vix non ad verbum eamdem esse, quæ habetur II (est enim officium de simplici), in breviario Romano, nisi quod in hac ab initio nonnulla tradantur de genere Sanctorum nostrorum, quæ magis evoluta, sunt materia IVæ in proprio Lateranensi; Lectionem VI paucis tantum vocibus abscedere a III, quæ in præfato breviario Romano reperitur.
ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΙΟΝ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΚΑΙ ΔΑΡΕΙΑΣ.
VITA ET PASSIO SANCTORUM MARTYRUM CHRYSANTHI ET DARIÆ
Ex codice Coisliniano CX, fol. 35 verso et seqq., collato cum codice Colbertino 1540, fol. 65 recto et seq., et cum apographo Vaticano.
Chrysanthus, martyr Romæ (S.)
Daria, martyr Romæ (S.)
EX MSS.
PRÆFATIO.
Exempla Sanctorum docent nos terrena despicere et anhelare cœlestia.
Τὴν ἱστορίαν τῆς ἀθλήσεως τῶν προγεγονότων ἁγίων πρὸς ἡμετέραν οἰκοδομὴν καὶ ὠφέλειαν ὁ Θεός ηὐδόκησε παραστῆσαι, οὐχ ἵνα ἐπαίνοις θνητῶν ἐκείνοις κορέσῃ οὕστινας ἀθανάτου εὐωχίας ἡξίωσεν, ἀλλ᾽ ἳνα ἡμᾶς τῷ ἐκείνων ὑποδεὶγματὶ ἐκδιδάζῃ τῶν ἡδονῶν τοῦ παρόντος βίου περιφρονεῖν καὶ ὑπὲρ πορισμοῦ τῆς αἰωνίου δόξης τὴν πρόσκαιρον καί παράγουσαν θλίψιν μὴ δεδιέναι. Πᾶς γὰρ πόνος σωματικὸς, εἰ μὲν ἔστι κουφότερος, εὐφόρητος ὑπάρχει· εἰ δὲ βαρὺς, σύντομον τὸ τέλος ἐπάγει. Εἰ οὖν τὰ ἀμφότερα φόβον ἔχει, ἀναγκαίον πρὸς τὸ ἐκφυγεὶν ἐκεῖνον τὸν αἰώνιον θάνατον τούτου καταφρονῆσαι. Εἰ γὰρ αὗται αἱ ἀλγηδόνες αἱ σήμερον ἐπιοῦσαι καὶ αὔριον ἀφανιζόμεναι οὕτω χαλεπαὶ ὑπάρχουσι, πόσῳ μᾶλλον ἐκεῖναι αἱ μὴ ἔχουσαι τέλος; Καὶ αὗται μὲν εἰκόνα ἔχουσι τῶν προσφερόντων ἑαυτοὺς ταῖς τῶν ἰατρῶν περιοδείαις ὑγείας χάριν τέμνεσθαι ἢ φλέγεσθαι καυτῆρσιν ἢ πικροτάτων πομάτων μετέχειν τὴν τοῦ θανάτου δειλίαν ἐπτοημένων ὧν τὸ πικρὸν οὐ παραιτοῦνται, καὶ τὸ πῦρ οὐ δεδοίκασι καὶ σίδηρον οὐκ ἀποστρέφονται. Ἔι δὲ ὁ θάνατος τῆς σφαλερᾶς ταύτης ζωῆς καὶ ἀπίστου χρυσίῳ ἐξαγοράζεται τοῖς ἀγαπῶσιν αὐτὴν, καί ὑποφέρουσι πόνους σιδήρου και πυρὸς καὶ πικρίας μετάληψιν, πόσῳ μᾶλλον ἐπιχειρεῖν δεῖ τοῖς ἑκοντὶ καὶ δωρὲαν περιεχομένοις παθήμασιν; Ἃ ποιοῦσιν ἡμᾶς πρὸς ὀλίγον ταπεινοῦσθαι, ὅπως εἰς τὸ διηνεκὲς ὑψωθῶμεν, καὶ ποιοῦσιν ἡμῖν πικρὰς βασάνους, ὅπως μετάσχωμεν αἰωνίου γλυκύτητος, ἅπερ ἔχουσιν ἐμπυρισμὸν δραπετεύοντα, ὅπως αἰωνίου ἀναψύζεως μέτοχοι γενώμεθα. Ταῦτα σκοποῦντες οἱ τοῦ Θεοῦ μάρτυρες, ἵνα καὶ τὴν κατὰ τῶν πολεμίων νίκην ἄρωνται, πᾶν γένος παθῶν τε καὶ βασάνων γελῶντες μᾶλλον ἢ φοβηθέντες ὑπέμειναν, πιστεύοντες ὅτι αἰωνίαν ζωὴν καὶ δόξαν κερδανοῦσι τῆς προσκαίρου περιφρονήσαντες, καὶ τὸ αἰώνιον πῦρ διαφεύζονται τὸ πρόσκαιρον ὑπομεῖναντες. Τοιγαροῦν καὶ ἡμεῖς τὴν τοιαύτην δόξαν ἐπιποθήσαντες διαπτύσωμεν τὰ τοῦ κόσμου σὺν ταῖς ἐπιθυμίαις αὐτοῦ καὶ τῶν ἁγίων τὰ ὑπομνήματα ἄνευ ζοφερὰς ἀπιστίας καθαρᾷ διανοίᾳ ἐξαγορεύσωμεν, τὴν ἱστορίαν Χρυσάνθου καὶ Δαρείας ἐν τῷδε τῷ μετὰ χεῖρας λόγῳ διαχαράζαντες, οὐ τοσούτῳ ἡμῖν τοῖς πιστεύσασιν, ὅσῳ μᾶλλον τοῖς μέλλουσι πιστεύειν ἐπωφελῆ γινομένην γινώσκοντες.
Historiam * priorum * Sanctorum ad ædificationem * nostram Deus voluit pervenire, non ut laudibus mortalium pasceret eos, quos immortalibus dapibus reficit; sed ut nos exemplo eorum doceat præsentis sæculi blandimenta contemnere, et ad acquisitionem supernæ * gloriæ labentes * momentaneam angustiam non timere c. Omnis enim labor * aut levis est, et sustineri * potest; aut gravis, et finem imponit *. Sed si uterque timendus est, ratio est ut ille qui æternus est, non contemnatur d. Si enim isti dolores, qui hodie minantur et cras vacuantur e … tam diri tam graves sunt; quam graves erunt illi dolores, qui sic inchoant, ut crescant quotidie, sic initium capiunt, ut omnino finire non possint f. Hanc denique imaginem tenent, qui se permittunt secari a medicis aut igniri cauteriis aut amarissimis potionibus sauciari: mortis enim timore perterriti et amaritudines appetunt, et ignes non metuunt et ferrum non perhorrescunt g. Si ergo amore hujus vitæ, quæ fidem servare non novit amantibus se, auro comparantur dolores ignis et amaritudines; gratulandum est gratuitis passionibus, quæ ultro venientes faciunt nos temporaliter humiles, ut in perpetuum exaltemur; faciunt nos amaritudines modo momentaneas incurrere, ut sempiternas dulcedines capiamus; faciunt nobis ardores fugitivi incendii, ut refrigerii nos faciant participes sempiterni. Hoc intuitu Christi martyres, ut triumphum ex hostibus caperent, omnium passionum genera, ridendo potius quam metuendo perpessi sunt; credentes quod et gloriam sempiternam acquirerent, temporalem respuendo, et æternum ignem evaderent, præsens incendium perferendo. Horum itaque gloriis * delectati, respuamus mundum cum omnibus delectamentis suis, et sanctorum gesta absque incredulitatis nubilo, mente serenissima recitemus, historiam videlicet Chrysanthi et Dariæ, tam nobis, qui credimus, quam omnibus, qui credituri sunt, profecturam h.
ANNOTATA.
a Codex Colbertinus habet: Μαρτύριον τῶν ἁγίων Χρυσάνθου καὶ Δαρείας, apographum Vaticanum: ΙΣ † ΧΡ μηνὶ Ὀκτωβρίῳ ιζ. Μαρτύριον τῶν ἁγίων μαρτύρων Χρυσάνθου καὶ Δαρείας, μαρτυρισάντων ἐν Ῥώμῃ id est Jesus † Christus. Mense Octobri 17. Martyrium sanctorum martyrum Chrysanthi et Dariæ, martyrio coronatorum Romæ. Actis latinis, prout illa edimus ex pluribus codicibus mss., præfixus est titulus: Gesta SS. Chrysanthi et Dariæ martyrum, conscripta a Varino et Armenio. Vide Comment. Præv. § 1, n. 16, ubi diximus nullo modo probari, acta, edita a Mombritio et Surio, fuisse conscripta a Varino et Armenio, qui in codice, a P. Alexandro Wiltheim decessoribus nostris misso, Romanæ ecclesiæ notarii dicuntur, et Romæ sub Numeriano imp. olim scripsisse acta nostra. Wiltheimius vulgarem secutus sententiam est.
b Codex Coislinianus, judice Montfalconio, est circiter XI sæculi, litteris uncialibus exaratus, nec spernendæ notæ; Colbertinus longe inferioris est meriti, et sæculo duodecimo exaratus videtur, ut dicitur in Bibliotheca Regia (Edit. 1740), Codd. mss. tom. II, pag. 356. Quoniam ex mss. quoque codicibus acta latina (quæ ex græco translata sunt) græcis adscribimus, juverit recitasse quæ de variis transsumptis suis decessores nostri hagiographi notata reliquerunt: Ex ms. S. Remigii Remensis, saltem cum eo collatum et cum ms. Boni fontis Suessionensis, studio Nicolai Belfortii; et ex ms. S. Remigii sumptus totus Prologus et translatio cum miraculis. Et iterum: Collatum cum ms. S. Maximini Trevirensis. Manu Bollandi additur: Extat vita hæc et translatio in bibliotheca ecclesiæ collegiatæ Monasterii Eiffliæ, quæ eorum patrocinio et corporibus celebris est. Extat eadem in nostro ms. in-fol. sed sine translatione. Extat eadem cum prologo, miraculis et translatione in codice ms. Trevirensi S. Matthiæ lit. D. Et additur: Vide in bibliotheca libellum Germanicum in pergameno cui titulis Aureola triplex; in tergo “Leben Chrysanthi etc.” Et rursus folio verso: Extat hæc vita cum eadem præfatione in ms. D. Bernardi Ruttendorff, ut scripsit D. Stephanus Schencknick. Extat eadem præfatio in ms. reginæ Sueciæ in-4°, quod fuit Goldasti. Extat et Vita quæ hic manu Vlimerii scripta; sed deest translatio. Habemus et nos codicem seu potius volumen majoris formæ in pergameno, quo plura SS. continentur acta et inter alia Passio SS. Chrysanthi et Dariæ. Volumen olim pertinebat ad abbatiam Grimbergensem. Mombritius et præfationem et Passionem typis dedit, sed nihil habet de translatione. Varias lectiones indicabo. Utramque, nempe præfationem ethistoriam passionis habet quoque Surius ad hunc diem XXV Octobris, sed ex græco codice versum. Vide Comm. Præv. 16 et 17 n.
c Et pro etc. Rectius Mombritius: acquisitione sempiternæ gloriæ labentem et momentaneam angustiam non timere.
d Mombritius ita reddit: Ratio est (scilicet rationi consentaneum est), ut ad evadendum illum, qui æternus est, iste contemnatur.
e Additur hoc loco: Qui hodie exardescunt et cras refrigescunt, qui hodie oriuntur et cras finiuntur, tam etc. Desunt hæc in codice Coisliniano: partim habentur in Vaticano et Colbertino: σήμερον ἐξαπτόμεναι καὶ αὔριον σβεννύμεναι.
f Hoc rursus loco adduntur nonnulla, quæ desiderantur in tribus nostris codd. græcis, qui sic habent: Si labores … ita graves sunt, quanto graviores illi, qui finem non habent? Cætera quæ in textu latino leguntur aliunde veniunt.
g Locum hunc sic reddit Surius: Quid, quod exempla non desunt eorum, qui convalescendi causa (ὑγείας χάριν) se suaque medicis dedunt, seque et secari et uri permittunt, et pocula sumunt amarissima, mortisque metu nec amaritudinem sentiunt, nec ignem reformidant nec ferrum recusant.
h Surius magis ad litteram: Hujus nos item veræ gloriæ cupidi, mundum mundique cupiditates contemnamus; et quæ a Sanctis gesta sunt, minime obscura fide celebremus; inprimisque sanctorum martyrum Chrysanthi et Dariæ historiam non minus illis, qui credituri sunt, quam nobis qui credimus, profecturam, pura mente conscribamus.
* Al. victoriam.
* In græco: certaminis progenitorum SS.
* Græce: et utilitatem.
* Al. sempiternæ.
* Al. festinantes.
* Græce: labor corporalis.
* Græce: facile.
* Gr. celerem habet finem.
* exemplis.
CAPUT I.
S. Chrysanthus genere ingeniique dotibus clarissimus in Christum
credens baptizatur. A patre dirum tentatus, non divellitur ab amore
castitatis, sed Dariam adducit, ut agnita deorum vanitate, se voto
virginitatis obstringat, simulato tamen cum Chrysantho conjugio.
Πολέμιος τις * ἀνὴρ τῶν συγκλητικῶν, ἐκ πόλεως Ἀλεξανδρείας, ἔντιμος καὶ πρῶτος, εἰς τὴν Ῥωμαίων πόλιν ἅμα Χρυσάνθῳ τῷ υἱῷ αὐτοῦ παρεγένετο. Ὑπεδέξατο δὲ αὐτὸν ἡ τῶν Ῥωμαίων σύγκλητος, καὶ μεγίσταις τιμαῖς ὑπὸ τοῦ βασιλέως Νουμεριανοῦ λαμπρύνεται καὶ τὴν καθέδραν ἐν τῇ συγκλήτῳ Ῥωμαίων ἐδέξατο. Οὗτος τὸν μονογενῆ υἱὸν αὐτοῦ Χρύσανθον πᾶσαν τῶν ἐλευθερίων λόγων φιλοπονίαν ἐκπαιδείσας, τῇ τῶν φιλοσόφων σπουδῇ παραδέδοκεν. Ἦν δὲ εὐφυὴς ὁ νεανίσκος * πρὸς τὴν μάθησιν. Οἵας * γὰρ συνέσεως καὶ φρονήσεως ὑπῆρχεν, ἡ τῶν πραγμάτων ἔκβασις ἀναδιδάξειε· καὶ γὰρ ἐν τῷ αὐτὸν πᾶσαν τὴν τῶν βιβλίων συγγραφὴν διερευνᾷν ἀκριβῶς, ἐπὶ τὰς τῶν Εὐαγγελίων γραφὰς * ἔφθασε· καὶ προσπήζας τοῦ τοῖς τῆς ἰδίας φροντίδος τὸν αὐχένα, ἔλεγε πρὸς ἔαυτόν· Ἐπί τοσουτόν σοι ἔπρεπε, Χρύσανθε, ἡ διὰ τῶν βιβλίων τοῦ σκότους ἀνάγνωσις, ἕως οὗ φθάσῃς πρὸς τὸ φῶς τῆς ἀληθείας. Οὐκ ἔστω οὗν συνέσεως οὐδὲ φρονήσεως, ἵνα ἐν τῷ σκότει ἐπανέλθω ἐκ τοῦ φωτός· ἀπόλλυμεν γὰρ εἰς ὅπερ κεκοπιάκαμεν, ἐὰν τὸν καρπὸν τῶν πόνων ἀποβαλωμεν· ὁ γὰρ καρπὸς τῶν πόνων μου οὗτος ἐστιν, ὁ παρὰ τοῦ Θεοῦ δοθεὶς τοῖς ζητοῦσι· καὶ γὰρ ἀνέγνωμεν τὸν Θεὸν τοῖς ἀνθρώποις προστεταχέναι· &ldquogr;Ζητεῖτε καὶ εὑρήσετε.&rdquogr; Ὃ οὖν ἐζητήσαμεν καὶ εὕρομεν, ἐὰν καταλίπωμεν, ἐσόμεθα ἄφροσι καὶ μωροῖς ὅμοιοι. Κρατήσωμεν τοίνυν ἀσφαλῶς ὅπερ κρατῆσαι δεῖ ὅλῃ τῇ διανοίᾳ· καὶ πάντα τὰ ἐπαχθῆ καταλείψωμεν. Γενήσεται ζημία μεγάλη τῆς μοχθησᾶς μου ἐρεύνης, ἐὰν μή κρατήσω γενναίως ὅπερ εὗρον. Ἐπὶ πολὺ κέκμηκα ζητῶν. Εὗρον τὸ χρυσίον· εὗρον τὸ ἀργύριον· εὗρον λίθους τιμίους. Τούτου χάριν ἐπεζὴτησα, ἵνα εὕρω καὶ διὰ τοῦτο εὗρον ἵνα κτήσωμαι. Οὐκ ἀνέξομαι διαρπαγῆναι παρ᾽ ἐμοῦ ὅπερ εὗρον. Χρήσομαι, ἀπολαύσω· διότι ταῦτὰ ἐστι τὰ πρωτεὶα τῶν ἐμῶν κόπων· ἅπερ ἐάν ἀποβάλῳ, μανήσομαι μάτην ζητήσας.
[3] Καὶ ταῦτα εἰπὼν, περιῄει ζητῶν τίς ἐστι τῶν θείων Γραφῶν * ὁ παιδευτής· καὶ καθὼς ἠκηκόει παρὰ τοῖς ῥήτορσι τῶν γραμματικῶν καὶ ῥητόρων, οὔτως ἐπεπόθει ἰδιώτας διδασκάλους καὶ ἁλιεῖς εὑρεῖν· ἀνέγνω γὰρ τὸν Ἀπόστολον λέγοντα· &ldquogr;Ποῦ σοφὸς, ποῦ γραμματεὺς, ποῦ συζητητὴς τοῦ αἰῶνος τούτου;&rdquogr; Καὶ ὅτι ἐπειδὴ διὰ τῶν σοφῶν ὁ κόσμος οὐκ εὐηρέστησεν, ηὐδόκησεν ὁ Θεὸς διὰ τῆς μωρίας τοῦ κηρύγματος σῶσαι τοὺς πιστεύοντας. Ταῦτα καθ᾽ ἑκάστην * συλλογιζόμενος, καὶ τοὺς τοῦ Χριστοῦ ἐπιζητῶν θεράποντας, συναντᾷ τινι, ὃς ἔλεγεν ἐγνωκέναι ἄνδρα τινὰ Χριστιανὸν ὀνόματι Καρποφόρον πεπαιδευμένον ἐν ταῖς Γραφαῖς, οἰκοῦντα ἐν τῷ ὄρει ἐν σπηλαίῳ τινὶ διὰ τὴν ἀσέβειαν τοῦ τότε διωγμοῦ καὶ οὐδεὶς ᾔδει τὸν τόπον ἐι μὴ ὀλίγοι τινὲς τῶν πάντων. Ἀκούσας ταῦτα ὁ Χρύσανθος, ἐχάρη λίαν, καί κρατήσας τὰ γόνατα τοῦ διηγουμένου, παρεκάλει μετὰ δακρύων ἵνα ὑποδείξῃ αὐτῷ τὸν τόπον ὅπου ἦν ὁ ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ. Γίνεται Θεοῦ προνοίᾳ τοῦτο, ὅπερ τῇ πίστει ἐπεζήτησε καί παραγενόμενος πρὸς τὸν ἅγιον Καρποφόρον τὸν πρεσβύτερον, εἴσω ὀλίγων μηνῶν πάσας τὰς θείας Γραφὰς ἐπαιδεύθη· καὶ γέγονεν ἐπεστηριγμένος τῇ πίστει καὶ τέλειος ἐν Χριστῷ, ὡς μετὰ ἑπτὰ ἡμέρας τοῦ βαπτισθῆναι αὐτὸν Χριστὸν Ἰησοῦν τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ δημοσίᾳ κηρύττειν.
[4] Τότε τινὲς τῶν εὐγενῶν * αὐτοῦ ἄνδρες ἐμφανεῖς καὶ δυνατοὶ, ἀκούσαντες αὐτοῦ, προσῆλθον τῷ πατρὶ αὐτοῦ * λέγοντες ὅτι κατὰ τῆς ὑπολήψεώς σου καὶ τῆς σῆς κεφαλῆς ἐτόλμησεν οὗτος ὁ νεανίας τοιαῦτα κατὰ τῶν Θεῶν κηρῦξαι. Λέγει γὰρ τινα Ἰησοῦν Χριστὸν ὑπάρχειν ἀληθινὸν Θεὸν· ὅπερ ἐὰν ἀκουσθῇ ἐπὶ τοῦ βασιλέως, οὔτε ἡμῖν οὔτε σοι ἔσται * συγγνωστόν. Τίς γὰρ τολμήσει τοιούτοις ἐπιχειρεῖν εἰ μὴ ὁ παρὰ τοὺς νόμους τῶν Ῥωμαίων πράττων ἀκολάστως; Ὀργισθεὶς δὲ ὁ πατὴρ αὐτοῦ, ᾧ τὸ ἐπίκλην Πολέμιος, ἐποίησεν αὐτὸν ἐγκλεισθῆναι ἐν σκοτεινῷ καὶ ἀκαθάρτῳ τόπῳ, καὶ ἐν ἑσπεριναῖς ὥραις καὶ μόνον βραχυτάτης μεταλαμβάνειν τροφῆς τοῦτον. Ὁ δὲ ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ Χρύσανθος πρὸς γυμνασίαν μᾶλλον ἢ τιμωρίαν ἑαυτοῦ ἀπεδέχετο τὸ γινόμενον. Ἠκούσθη δὲ τοῦτο πᾶσιν ἡμῖν, καὶ ἐλαλεῖτο· καὶ τις τῶν ἀκουσάντων λέγει τῷ πατρὶ αὐτοῦ· Εἰ βούλει τὸν υἱὸν σου ἐκ ταύτης τῆς ὑποθέσεως ἀποσπᾶσαι, μᾶλλον αὐτὸν ἐν τρυφῇ καὶ ἡδοναῖς διάγειν παρασκεύασον· καὶ τινι εὐειδεστάτῃ κόρῃ καὶ συνετῇ πρὸς συζυγίαν σύναψον, ἵνα, μαθὼν ὅτι ἐστὶν ἀνὴρ, ἐπιλάθηται τοῦ εἶναι Χριστιάνος· καὶ γὰρ ταύτας τὰς σκοτίας καὶ τὰς θλίψεις, ἃς σὺ πρὸς τιμωρίαν αὐτῷ ἐπάγεις, οἱ Χριστιανοὶ πρὸς δόξαν καὶ ἔπαινον ἔχουσιν.
[5] Ἀκούσας δὲ ταῦτα ὁ Πολέμιος κελεύει τρίκλινον σηρικοῖς κοσμηθῆναι ἱματίοις καὶ προσαγαγὼν τὸν υἱὸν αὐτοῦ ἐκ τοῦ σκοτεινοῦ οἰκήματος ἐνέδυσε πολύτιμον ἐσθῆτα, καὶ ἔθετο ἐντῷ τρικλίνῳ. Ἐπιλεξάμενος δὴ εὐειδεστάτας παρθένους ἐκ τῆς θεραπείας αὐτοῦ καὶ κατακοσμήσας ἐσθῆτι, καὶ κόσμῳ καλλωπίσας συνέκλεισεν ἅμα τῷ Χρυσάνθῳ κελεύσας ἐν πάσῃ τρυφῇ διάγειν, ἀπειλήσας ταῖς παρθένοις ὅτι, ἐὰν μὴ αὐτὸν ἀποσπάσωσιν ἐκ τοῦ Χριστιανικοῦ σκοποῦ πρὸς τὰς ἡδονὰς αὐτὸν καθελκύσασαι, κακῶς ἀπολέσει αὐτάς. Ἤγετο οὖν ἐν παιγνίοις κορῶν ὁ ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ ἀμετάθετον ἔχων τὸν λογισμὸν, τῆς τε ἀπολαύσεως τῶν ἐδεσμάτων καταφρονῶν, ταῖς τε παρθένοις ὡς ἀσπίσι προσέχων *. Ἔκειτο δὲ χαμαὶ εἰς προσευχὴν ἀκίνητος· τὰ δὲ περιλήμματα αὐτῶν, καθάπερ βελῶν τρώσεις, τῷ θυρεῷ τῆς πίστεως ἀπεκρούετο, καὶ ἐβόα πρὸς τὸν Θεὸν λέγων·
[6] Ἀνάστηθι, Κύριε, εἰς τὴν βοήθειάν μου. Εἶπον τῇ ψυχῇ μου· Σωτηρία σου εἰμὶ ἐγώ. Τίς γὰρ τοῦτον τὸν πόλεμον ὃν ἐπήγειρεν ὁ διάβολος, καταπαλαῖσαι δυνήσεται, ἐὰν μὴ ἡ σὴ ὑπερασπίσειε βραβεύουσα δεξιά; Πλανᾶται ὁ δοκῶν ἰδίοις κατορθώμασι κρατεῖν τῆς λαγνείας, ἐὰν μὴ τῷ σῷ ὑετῷ αἱ τῆς σαρκὸς φλόγες ἀποσβεσθῶσιν. Οὐ δυνήσεται ψυχὴ φθάσαι πρὸς τὰς σὰς αὐλὰς, ἐὰν μὴ σὺ ὁδηγήσῃς αὐτήν· ἔστι γὰρ ἡδονὴ θηρίον πονηρὸν ἐν τῇ ὕλῃ του βίου κεκρυμμένον πρὸς τὸ καταπιεῖν ψυχάς. Ἐὰν δέ τις τούτου τὰ δήγματα ἐκφύγη, σοὶ τῷ Θεῷ τὴν εὐχαριστίαν εἰλικρινῶς προσφέρει· ὅτι σὸν ἐστι τὸ ῥύσασθαι *. Οὕτω καὶ ὁ μακάριος θεράπων σου Ἰωσὴφ ἐξέφυγε τὰς χεῖρας τῆς μαινάδος, ὡς ἐκ θηρὸς ἀνημέρου, τῇ σῇ * συμμαχίᾳ. Ὅν καὶ θρηνῶν ὁ πατὴρ ἔλεγε περὶ αὐτοῦ· Θηρίον πονηρὸν κατέφαγεν * αὐτόν· θηρίον πονηρὸν ἥρπασε· * τὸν Ἰωσὴφ καὶ οὐκ ἤθελε τὸ καθόλου παρακληθῆναι περὶ αὐτοῦ. Ἀληθῶς οὗτος ἦν Ἰακὼβ, Κύριε, ᾧ οὐδὲν ἔκρυβες. Ὅτε δὲ ἔλεγον οἱ υἱοὶ αὐτοῦ· Ἐπίγνωθι εἰ χιτὼν τοῦ υἱοῦ σου ἐστὶν, οὐκ ἐγνώρισας αὐτῷ, ἀλλ᾽ ἔκρυψας ἵνα πατρικοῖς δάκρυσι βοηθηθῆ· καὶ * γὰρ συνήντησεν αὐτῷ θηρίον πονηρὸν ἡ γυνὴ Πετεφρῆ και καθάπερ λέαινα, οὕτω τοῖς ὄνυξιν αὐτὸν ἐπεσπάσατο· καὶ τὸ δεινότερον ἐνήδρευσεν ἵνα μόνον αὐτὸν εὕρῃ καταμόνος. Ἀλλ᾽ οὐκ ἦν μόνος διότι πατρικαῖς αὐτοῦ ἱκεσίαις ἐσκέπετο· διὰ τοῦτο * συνεχώρησας θρηνεῖν αὐτὸν ἐκ βάθους καρδίας τὸν πατέρα ἵνα δικαίου βοηθείᾳ * κουφισθῇ τὸ μειράκιον· ἡδονὴ γὰρ ὑπῆρχε τὸ θηρίον τὸ πονηρὸν, δι᾽ ἧς αὐτὸν ὁ διάβολος καὶ ἡ γυνὴ ἐπολέμει. Ὅπου σάρξ καὶ αἷμα καὶ νεότητος εὐπρεπὴς ἰδέα, ὅπου νεότης, καὶ ἐρεθισμὸς ὀφθαλμῶν· ἐκεῖ καὶ δυναστεία δεσποτικὴ, καὶ προτροπή αἰσχρότητος ἐξουσιαστικῆς· ἐκεῖ κόσμος δελεάζων ὀφθαλμοὺς χρυσίῳ καὶ μαργαρίταις συγκείμενος καὶ λίθῳ τιμίῳ καὶ ἀρωμάτων εὐωδίᾳ· ἐκεῖ περιλήμματα τῆς καταπόσεως τοῦ θανάτου πρόξενα· ἐν τούτοις πᾶσι μόνον εὗρεν ὡς ἀρνίον * καὶ κατέσχεν ἡ λέαινα. Ἀλλὰ τοῦτον ἡ σὴ χεὶρ, Κύριε, ἐκ στόματος τοῦ θηρίου ἐῤῥύσατο· καὶ γὰρ τοῖς ἀναγγέλλουσι τῷ Ἰακὼβ ὅτι &ldquogr;Ὁ υἱός σου ζῆ&rdquogr; εἶπεν *. &ldquogr;Μέγα μοί ἐστιν εἰ ὁ υἱός μου ζῇ&rdquogr; &ldquogr;Θαυμαστόν,&rdquogr; φησί, &ldquogr;τοῦτο· εἰ τὸ θηρίον * ἐκεῖνο το πονηρὸν ἐξέφυγε καὶ ζῇ· διότι Θεὸς ἦν, &ldquogr;φησὶ,&rdquogr; μετὰ Ἰωσήφ, καὶ πάντα ὅσα ἐποίει *, Κύριος εὐώδου ἐν χερσὶν αὐτοῦ.&rdquogr; Καὶ τὰ νῦν κἀγὼ, Κύριε, σοὶ ἐξομολογούμενος ἱκετεύω, καὶ τὴν παρὰ σοῦ βοήθειαν κατὰ τούτων τῶν ὄφεων αἰτοῦμαι, ἵν᾽ ὥσπερ οἱ ὄφεις κοιμίζονται πρὸς τὴν τοῦ ἐπαοιδοῦ ἐπιλαλιὰν, οὕτω καὶ αὗται ἀποκοιμηθῶσιν ἐμοῦ εὐχομένου· ὅπως μηδεμιᾶς ἡδονῆς πόλεμόν μοι ἐπεγείρωσιν· ὅτι σε ἐγνωκα ἀληθινὸν Θεόν ὅς ἐν ἀνθρώποις τοῖς εἰς σὲ πεπιστευκόσιν ἐπισκιάζεις δύναμιν ἀκαταμάχητον.
[7] Καὶ πληρώσαντος τοῦ Χρυσάνθου τὴν εὐχὴν, ἐν τοσούτῳ ὕμνῳ συνέπεσον αἱ παρθένοι, ὡς, ἐὰν μὴ ἐξηνέχθησαν ἐκ τοῦ τρικλίνου ἔξω, οὐδαμῶς διυπνίζοντο. Μετελάμβανον οὖν τροφῆς ἔξω. Ἐν δὲ τῷ εἰσελθεῖν ὅπου ἦν ὁ Χρύσανθος προσευχόμενος ὕπνῳ βαρεῖ κατεφέροντο. Μηνύεται ταῦτα τῷ πατρὶ αὐτοῦ ὑπὸ τῶν τὴν φροντίδα ἀναδεξαμένων, καὶ λοιπὸν ἐθρήνει αὐτὸν ὡς νεκρόν. Λέγει αὐτῷ τις τῶν φίλων αὐτοῦ· Οὗτος τὴν μαγικὴν ὑπὸ τῶν Χριστιανῶν μεμάθηκε, καὶ κατὰ ἁπλουστέρων κορῶν εὐχερῶς ἐνίσχυσε ταῖς ἐπῳδαῖς. Ἀλλὰ πεπαιδευμένην τινὰ καὶ συνετὴν ἀπόστειλον πρὸς αὐτὸν, καὶ δυνήσεται αὐτὸν πρὸς τὸ σὸν θέλημα καὶ πρὸς τὰς ἑαυτῆς ἡδονὰς ἑλκυσαι. Λέγει ὁ Πολέμιος· Καὶ ποῦ εὑρήσω * τοιαύτην κόρην ἥτις τοῦτο δυνήσεται ποιῆσαι; Ἀπεκρίθη ὁ φίλος αὐτοῦ· Ἔστιν ἐν ταῖς παρθένοις τῆς Ἀθηνᾶς μία περικαλλὴς, εὐειδής τε προσώπῳ λίαν, ἀστεία τε καὶ συνετὴ, καὶ πᾶσαν ῥητορικὴν πεπαιδευμένη, καὶ ὁ καιρὸς αὐτὴν καλεῖ πρὸς γάμον. Προφθάσωμεν οὖν, καί ἡμεῖς αὐτὴν αἰτησώμεθα· καὶ γνωρίσωμεν αὐτῇ περὶ τοῦ παιδὸς, ἵνα αὐτὸν ἀποστάσῃ τοῦ ἐπιτηδεύματος, καὶ αὐτῷ συναφθῇ. Πληροῦνται ταῦτα· καὶ συντίθεται αὐτοῖς ἡ παρθένος τῆς Ἀθηνᾶς ὀνόματι Δαρεία *.
[8] Τότε καλλωπισθεῖσα ἐσθῆτι λαμπρᾷ καὶ κόσμῳ πολυτελεῖ, εἰσῄει πρὸς τὸν Χρύσανθον ἐκλάμπουσα * μετὰ παῤῥησίας καὶ λόγοις παρακλητικοῖς κολακεύουσα καὶ πολλὴν πιθανολογίαν ἀπάτης αὐτῷ προσφθέγγεται, γλυκύτητι ῥημάτων τρέψαι αὐτὸν βουλομένη τῆς προθέσεως. Ὁ δὲ Χρύσανθος τῇ τοῦ Θεοῦ βοηθείᾳ τοῦ πονηροῦ τὰ βέλη ἐν τῷ ὅπλῳ τῆς πίστεως ἀπεκρούετο, καὶ ἐν τῷ μεταξὺ τὸ ἅγιον ἐπικαλεσάμενος Πνεῦμα ἤρξατο λέγειν πρὸς αὐτὴν· Εἰ ἐμοὶ θνητῷ ἀνθρώπῳ, θαυμασία παρθὲνε, διὰ τὴν πρόσκαιρον συνουσίαν τοσαύτην σου τῆς εὐπρεπείας τὴν κοσμότητα παρέσχες, τοσαύτην γλυκύτητα τῶν μελιῤῥύτων λόγων προσήνεγκας, ὥστε τὴν πρόθεσιν τοῦ σκοποῦ τῆς ἐμῆς ψυχῆς ἀνακόψαι ἑτέρῳ πόθῳ κρατουμένην, καὶ καταναγκάσαι βούλει μου τὸν νοῦν εἰς ἃ οὐ βούλεται· πόσῳ μᾶλλον ἐπιποθοῦσα τὸν ἀθάνατον βασιλέα τὸν τοῦ Θεοῦ Υἱὸν δυνήσῃ, εἴ γε βουληθείης, εὑρεῖν; Εἰ γὰρ τὴν ψυχήν σου σὺν τῷ σώματι καθαρὰν καὶ ἄσπιλον αὐτῷ φυλάξεις, καὶ καθάπερ τῷ σώματι, οὕτω καὶ τῇ καρδίᾳ καλλωπισθῇς, καὶ ὥσπερ ἔξωθεν διαλάμπεις, τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ ἔνδοθεν διακοσμηθῇς· ἔσονται σοι πρόξενοι ἄγγελοι, νυμφαγωγοὶ ἀπόστολοι, φίλοι μάρτυρες, ὁ Χριστὸς νυμφίος, ὅστις σοι παστὸν κατασκευάσει ἐν οὐρανῷ ἀφθάρτοις λίθοις καὶ μαργαρίταις κατηρτισμένον, δώσει σοι κτῆσιν ἐν παραδείσῳ τρυφῆς αἰωνίου, φερνιεῖ σοι φερνὴν ἐν βίβλῳ ζωῆς αἰωνίου· ἀνακαινιεῖ σοι ἄνθος ἀμαράντινον νεότητος.
[9] Πρὸς ταῦτα Δαρεία * κατανυγεῖσα φησίν· Οὐδεμία ἔρωτος αἰτία, ὦ νεανία, τούτῳ τῷ σχήματί με κοσμηθεῖσαν ἤγαγεν ἐνθάδε ἀλλὰ τοῦ πατρός σου οἰκτείρασα τὰ δάκρυα τοῦτῳ τῷ σχήματι * πρόσειμί σοι. Ὅθεν ἐπιποθῶ καὶ τῷ πατρί σε ἀποδοῦναι καὶ εἰς τὴν τῶν θεῶν ἀνακαλέσασθαι λατρείαν. Χρύσανθος ἔφη· Εἰ ἐπίστασαι τίνα ἅπερ μοι ἀληθῆ τῷ λόγῳ ἀποδείξειας, θήσω τὸν νοῦν, καὶ μετὰ ἀκριβείας ἀκροάσομαί σου, ὥστε πρὸς τὸ κοινῇ συμφέρον ἡδέως ἀκούσεις καὶ λαλήσεις. Δαρεία εἶπεν· Ὑπὲρ πάντα τὰ συμφέροντα καὶ ἀναγκαῖα τοῖς ἀνθρώποις ἔγνωμεν οὐδὲν οὕτω χρησιμώτερον ἢ τὸ θεῖον ὑπερυψοῦν και τὰς μεγίστας δυνάμεις τῶν θεῶν μηδαμῶς δι᾽ ἀπείθειαν εἰς ὀργὴν κινεῖν. Χρύσανθος ἔφη· Ὦ σοφωτάτη παρθένε, ποίαν ἡμᾶς δοκεῖς τοῖς θεοῖς θεραπείαν παρέχειν; Δαρεία εἶπεν· Ἐκείνην δι᾽ ἦς καὶ αὐτοὶ ἡμῶν γενήσονται φύλακες, Χρύσανθος εἶπεν· Τίνι τρόπῳ δυνήσονται ἡμῶν ὑπάρχειν * φύλακες, οἵτινες ὑπὸ κυνῶν φυλάσσονται ἵνα μὴ διὰ νυκτῶν ὑπὸ κλεπτῶν διαρπαγῶσι, καὶ ἵνα μὴ ὑπό τινων καταβληθῶσι, σιδηρώ καθηλοῦνται, καὶ μολύβδῳ ἀσφαλίζονται; Δαρεία εἶπεν· Εἰ τὸ ἄπειρον πλῆθος τῶν ἀνθρώπων ἠδύνατο ἄνευ τῶν εἰκόνων τούτων ἐκτελέσαι τὴν λατρείαν *, οὐκ ἂν ἦν ταῦτα ἀναγκαίον τὰ ἐκτυπώματα παριστᾷν ἢ καταρτίζειν Αὗται δὲ αἱ εἰκόνες ἐν μαρμάρῳ γλύφονται καὶ ἐν χρυσῷ καὶ ἀργύρῳ καὶ χολκῷ χωνεύονται, ὅπως τοῖς ἰδίοις ὀφθαλμοῖς ὁ θεραπευτὴς κατανοῇ ἐκεῖνον, ὃν διδάσκεται τῇ διανοίᾳ θρησκεύειν καὶ φοβεῖσθαι. Ἀπεκρίθη Χρύσανθος· Ἐπιζητήσωμεν οὖν τίνος * ὑπάρχουσιν αἱ εἰκόνες αὗται, ὅπως ἴδωμεν εἰ τούτοις ἀξίαν τὴν τιμὴν τῆς θρησκείας ὀφείλομεν ἀπονέμειν. Θέος οὐ δύναται νομισθῆναι οὔτε πιστευθῆναι ὅτι μὴ πάσης ἁγιωσύνης καὶ δικαιοσύνης καὶ πάσης ὑπερέχοι δόξης.
[10] Τί οὖν χρήσιμον ὁ Κρόνος ὁ δρεπανηφόρος ἔσχεν, ὅς τὰ ἴδια τέκνα τικτόμενα ἀνῄρει, ἵνα μὴ λέγω, κατήσθειν, καθὼς οἱ ἐκείνου θεραπευταὶ συνεγράψαντο; Ἢ τί ἀγαθὸν ὑπάρχειν ἐκ τοῦ Διός ὑπολαμβάνεις, ὅστις ὅσας ἡμέρας ἔζησε, τοσαύτας παρανομίας, τοσαύτας μοιχείας, τοσαύτας μαιφονίας διεπράξατο, πατρὸς ἐπίβουλος, παίδων φθορεὺς, ὑπάνδρων μοιχὸς, ἀδελφῆς ἀνὴρ, τύραννος βασιλείας, μαγειῶν εὑρετὴς, λεγεὼν δαιμόνων, πολυμορφώσεως ἐργάτης, πρόξενος θανάτου, καὶ τῶν ἐγκλημάτων ὧν καὶ ἀκοῦσαι ἀθέμιτόν ἐστιν ἔνοχος καὶ ἀρχηγός; Τὸν τοιοῦτον Θεὸν ὑπάρχειν μὴ πιστεύσῃς. Παρ᾽ εκείνων τῶν ταῦτα περὶ αὐτῶν συγγραψαμένων λάβε τὴν μαρτυρίαν ὅτι θεοὶ μὲν μνημονεύονται καὶ βασιλεῖς τεχθέντες ἀναγορεύονται καὶ τῷ ἰδίῳ τεθνήκασι καιρῷ ἐν ᾧ οἱ μάταιοι καὶ ἄφρονες ἄνθρωποι θεοὺς ἐνόμισαν δυνατοὺς ἐν παρατάξει πολέμων. Ἐπειδεῖξον τί ἐν τῷ Διὶ ἀληθινὸν ὑπῆρχεν ὅς πάσης σεμνότητος μέχρι θανάτου ἔμεινεν ἐχθρὸς, ὥστε καὶ αὐτὸν τὸν ἀέρα μιᾶναι ἐν τῷ * Φρυγί μειρακίῳ, καὶ τὴν γῆν, καθὼς ἔφημεν, ἐν ταῖς ἰδίαις * ἀδελφαῖς ἐκοίνωσεν· ἤ τί ἐν τῷ Ἑρμῆ θεότητος δοξεῖς εὑρεθὲν, οὗ τῆς κεφαλῆς τὸ εἶδος γρύλλωμα ἐμήνυσε τέρας, ἐν δὲ τῇ κορυφῇ αὐτοῦ μόνον εἶχε τρίχας καὶ πτερύγμα. Οὗτος ταῖς μαγείαις τὰ ἀπόκρυφα ἐν γῇ χρήματα διηρεύνα καὶ ταῖς ἐπῳδαῖς ῥάβδῳ τῶν ὄφεων τὸν θυμὸν κατέπαυε.
[11] Τοῦτο δὲ τῇ τῶν δαιμόνων ἐνεργείᾳ ἐπετέλει οἷς ἧπαρ ὑῶν ἐφ᾽ ἑκάστης προσέφερε θυσίαν καὶ ἀλεκτρυόνα. Τίς δὲ ἐν τῷ Ἡρακλεῖ ἁγιωσύνη, ὃς τῇ τῶν γειτόνων ἀναιρέσει κοπωθεὶς, αὐτὸς ἑαυτὸν νεύματι θείῳ ζῶντα πυρὶ παρέδωκε καυθησόμενον; Καὶ κατεκάη ὁ τάλας σὺν τῷ Ῥοπάλῳ ᾧ ἐπεφέρετο καὶ τῇ δορᾷ. Τίς δὲ ἐν τῷ Ἀπόλλωνι ἁγιότης μετὰ τῶν διονυσιακῶν κρυφίων καὶ τῶν μεθῶν καὶ τῆς αἰσχύνης καὶ δελφικῶν μαντειῶν καὶ τῆς ἀσωτίας Καὶ λοιπὸν πρὸς τὴν βασίλισσαν Ἥραν καὶ τὴν ἄσεμνον Ἀφροδίτην ἐπανέλθωμεν, καὶ εὑρήσομεν αὐτὰς * διαπληκτιζομένας πρὸς ἀλλήλας *, ἐριζούσας τίς αὐτῶν τὴν πλησίον ὑπερβάλοι ἐν τῷ μίσει *. Βοῶσι πάντων τῶν ποιητῶν καὶ ῥητόρων καὶ ἱστοριογράφων αἱ βίβλοι τὸ κριτήριον τοῦτο δὴ τὸ τοῦ Πάριδος καὶ τῆς ἐξουθενηθείσης μορφῆς τὴν ὕβριν· εἰς τί μὲν ἐκείνη ἠγανάκτησεν, τί δὲ ἐκείνη ἐγαυρία, εἰ μὴ διὰ μίαν ἡδονὴν μιασμοῦ ἡ τοῦ Ποιμένος σύγκρισις ταύτην ἐδόξασεν, ἐκείνην δὲ ἔψεξεν; Τούτων οὖν πάντων τῆς τιμῆς τοῦ Θέιου ἐκπεπτωκότων, ποίῳ Θεῷ τὰ πρεσβεῖα ὁ ἄπειρος ἐκδικεῖ λαόσ; Περὶ δὲ τῶν ἐλαχιστοτέρων σιωπήσωμεν· μία γὰρ κεφαλή ἐστιν ᾗ ἀκολουθοῦσι πᾶσαι αἱ ἁρμονίαι τῶν μελῶν. Εἴ τις οὖν τῶν ματαίων Θεὸς ὴ θεὰ εἶνάι καυχᾶται, τοῦ Κρόνου καὶ τοῦ Διὸς, Ἥρας καὶ Ἀφροδίτης οὐκ ἔστι μείζων. Εἰ οὖν οἱ τὰ πρωτεῖα κατέχοντες οὕτως ἄθλιοι εὑρίσκονται καὶ αἰσχροὶ, πόσῳ ἀθλιώτεροι αὐτῶν ὑπάρχουσιν οἱ σεβόμενοι αὐτούς;
[12] Ἀπεκρίθη Δαρεία· Ἐπειδὴ τὰ τῶν ποιητῶν πλάσματα οὐδεμιᾶς ἀρετῆς * ὑπάρχει, ἐπὶ τοὺς φιλοσόφους μετέλθωμεν, ὧν ἡ ἐμπειρία πᾶσαν κακοήθειαν ἐκκόπτει, καὶ τῇ ἀρετῇ τοὺς αὐχένας ὑποτάσσει· οἳ δηλαδὴ διαφόρῳ ἑρμηνεία τὸν τοῦ κόσμου πρύτανιν ἐξηγοῦνται, καὶ τῶν θεῶν τὰς προσηγορίας ἀλληγορικῶς διερμηνεύουσι· τὸν μὲν γὰρ Κρόνον χρόνον λέγουσιν ὑπάρχειν, τὸν δὲ Δία ἐπίτασιν θερμότητος τὴν Ἥραν ἀέρα καὶ καλοῦσι τὴν δὲ Ἀφροδίτην τὸ πῦπ, τὸν Ποσειδῶνα τὴν θάλασσαν, τὴν μεγάλην Δήμητραν τὴν γῆν, καὶ τοὺς λοιποὺς τῶν θεῶν τοιούτῳ τρόπῳ συνιστῶσι, περιβλήμασι καλύπτοντες. Χρύσανθος ἔφη· Ἐκείνων τὰ ἐκτυπώματα εἴωθε καταρτίζεσται τῶν μὴ δυναμένων παρεῖναι ποτέ· τὴν δὲ γὴν ἀδύνατον μὴ παρεῖναι, καὶ τὸ πῦρ πάντοτε ἐνώπιόν ἐστι, καὶ ὁ ἀὴρ φανερῶς πᾶσιν ἠνέῳκται. Τίνος οὖν χάριν διά τινῶν ἐκτυπωμάτων ἀνθρωπομόρφων ταῦτα θρησκεύειν ἐψηφίσασθε ἀγνοῶ. Διὰ τί δὲ μᾶλλον εἰκόνες θρησκεύονται καὶ οὐχὶ ἡ ἀλήθεια; Μή τις ἐστιν ἐν τοῖς βασιλεῦσιν ἢ τοῖς ἄρχουσιν ὃς ἑαυτὸν κελεύει καταφρονηθῆναι καὶ τὴν ἑαυτοῦ εἰκόνα τιμᾶσται; Εἰ οὖν τοῦτο οὐδεὶς προστάσσει, οὐδ᾽ ἀνέχεται λοιπὸν ἀνάγκη λογίσασται ὅτι αὗται αἱ εἰκόνες οὐκ εἰσὶ στοιχείων, ἀλλὰ φθαρτῶν καὶ νεκρῶν ἀνθρώπων, καὶ οὐχὶ τεῶν ἐκτυπώματα.
[13] Δαρεία εἶπε· Τοὺς ἐμοὺς λόγους ἡ σὴ ἀπόδειξις ἐβεβαίωσεν. Ἐδίδαξα γὰρ ὅτι οἱ ἀπειρότατοι τὰς εἰκόνας σέβονται· ἡμεῖς δὲ αὐτὰ τὰ πράγματα ὧν ἐκεῖνοι θεραπεύουσι τὰς εἰκόνας, σέβοντες προσκυνοῦμεν. Καλῶς, φησὶν ὁ Χρύσαντος· εἰς * σύνεσιν τῆς ἐμῆς ἀποδείξεως φθάνεις. Παρενέγκωμεν οὖν πάντων τῶν στοιχείων τοὺς θεραπευτάς, καὶ σεβέσθω εἶς τὴν γῆν, ἀλλ᾽ ὤς θεὰν μόνον, ἱκεσίας θυσίας τε καὶ πᾶσαν λατρείαν ἀξίαν ἣν αὐτῇ προσῆκε προσάγων, μὴ γεωργῶν αὐτὴν, ἀλλὰ σχολάζων ἀπὸ τοῦ ἀρότρου καὶ τῆς δικέλλης. Ἄλλος δὲ ἀρνούμενος αὐτὴν ὑπάρχειν θεὰν μόνον τὴν γεωργίαν τοῦ ἀρότρου καὶ τῆς δικέλλης τὴν σπουδὴν ἐπιδειξάτω ὤς γεωργὸς, μηδεμίαν δὲ τιμὴν ἀπονέμων ὡς θεραπευτής. Τίνι μᾶλλον εὐθαλεῖς τοὺς καρποὺς ἀποδίδωσιν; Οὐχὶ ἐκείνῳ τῷ ἐκτὸς θρησκείας αὐτὴν γεωργήσαντι; Εἰ γὰρ, ὡς φασὶ, θεὰ ὑπῆρχε, τοῖς θεραπευταῖς ἔδει ἀποδιδόναι πᾶσαν ἀγαθωσύνην. Ὁμοίως τῷ Ποσειδῶνι εἷς * λατρευέτω ὡς Θεῷ, ὅς ἐστι θάλασσα. Ἐν καιρῷ χειμερινῷ πλέων καὶ τὰ ὄψα ὡς εὐλαβὴς θεραπευτὴς προσδοκάτω. Ἄλλος δὲ ὡς ἄψυχον στοιχεῖον πάσης θείας τιμῆς λογιζέσθω ἀνάξιον· καὶ οὗτος, εἰ μὴ τῷ εὐθέτῳ καιρῷ ἑαυτὸν τοῖς κύμασι μὴ καταπιστεύσῃ, καὶ τὰ ὄψα οὐ θρησκεύων, ἀλλὰ ἁλιεύων ζητείτω· τίνα ἐκ τῶν δύο ἀφόβως εὐπαθεῖν τῇ τῶν ἰχθύων ἑστιάσει καὶ περισσεύειν δοκιμάζεις; Οὐχὶ ἀναμφιβόλως ἐκεῖνον μᾶλλον, τὸν ταῦτα εὐλόγως διοικήσαντα; Ἐντεῦθεν λοιπὸν καὶ περὶ τῶν ἄλλων στοιχείων ἐστὶ πιστεῦσαι ὅτι οὐδὲν τοῖς αὐτῶν λατρευταῖς παρέξουσι διότι οὐκ ἰδίᾳ κινήσει, ἀλλὰ θείῳ νεύματι ταῖς τῶν ἀνθρώπων χρείαις ἐξυπηρετοῦνται. Κελεύσματι δὲ Θεοῦ τῇ τοῦ ἡλίου θέρμῃ συλλαμβάνει ἡ γῆ, καὶ τῇ τῶν οὐρανίων ποιότητι τὰ βλαστὴματα τρέφονται καὶ τῇ εὐκρασίᾳ τῶν καιρῶν ἁδρύνονται. Ἐκεῖνος μέντοι μόνος ἄξιός ἐστι θεραπείας καὶ προσκυνήσεως, ὁ ταῦτα παρέχων, οὐχὶ δι᾽ ὧν παρέχει. Οὐδὲ γὰρ οἱ τὰ γράμματα μανθάνοντες ταῖς δέλτοις ἤ ταῖς βίβλοις τὴν εὐχαριστίαν προσφέρουσιν, ἀλλὰ τῷ διδασκάλῳ *. Ὡσαύτως καὶ οἱ ἀσθενοῦντες ῥυσθέντες τῆς ἀνάγκης οὐ τοῖς φαρμάκοις ἤ τοῖς σιδήροις τὴν τιμὴν ἀπονέμουσιν, ἀλλὰ τῷ ἰατρῷ.
[14] Ταῦτα τοῦ Χρυσάνθου διαλεγομένου, ἐπίστευσεν ἡ Δαρεία, καὶ συνεβουλεύσαντο ἀμφότεροι προσποιήσασθαι τὸ ὄνομα τῆς συζυγίας, διαμένειν δὲ ἐν τῷ φόβῳ τοῦ Κυρίου καὶ ἐν τῇ πολιτείᾳ τῆς παρθενίας. Ὡς οὖν ὁ Χρύσανθος τὴν ἐλευθερίαν τῆς τοῦ πατρὸς ἐξουσίας ἔλαβε διὰ τοῦ ὀνόματος τῆς συζυγίας ποιεῖ βαπτισθῆναι τὴν Δαρείαν ἐν τῷ οἴκῳ αὐτοῦ, καὶ γίνεται ἁγιωτάτη παρθένος * Χριστοῦ, τὸ περιβόλαιον εἰληφυῖα τῆς παρθενίας * · ὥστε ἐν ὀλίγῳ καιρῷ πάσας τὰς θείας ἀπαγγέλλειν Γραφάς. Ἦν μέντοι συνοικοῦσα τῷ Χρυσάνθῳ οὐ σωματικῇ συναφείᾳ, ἀλλ᾽ ἁγίου Πνεύματος κοινωνίᾳ. Καὶ ὅσον διὰ Χρυσάνθου πλῆθος ἀνδρῶν, τοσοῦτον διὰ Δαρείας γυναικῶν πλῆθος ἀναριθμήτων πρός τὴν χάριν τοῦ Χριστοῦ συνήρχοντο.
[Chrysanthus humanis litteris eruditus,] Polemius vir illustrissimus Alexandriæ urbis, honoratus et primus, ad urbem Romam cum filio Chrysantho veniens, a Romano senatu susceptus est, et magnis honoribus a Numeriano a imperatore illustratus, cathedram in curia Romana suscepit b. Hic filium suum unicum Chrysanthum, cum omnibus liberalibus studiis imbuisset, etiam philosophorum studiis tradidit. Erat enim ardentis ingenii c. Cujus prudentiæ cujusque fuerit intelligentiæ, rerum exitus docet: nam universa librorum volumina cum animo curioso discuteret, ad Evangelicos apices pervenit, et figens curiositatis suæ cursum, ad semetipsum ait: Tamdiu te decuit, Chrysanthe, per librorum tenebras curarum tuarum frena laxare, quamdiu ad lumen veritatis pertingeres. Non est prudentiæ ut ad tenebras redeam a lumine. Perdidimus quod laboravimus, si fructum laboris amittimus: fructus autem laboris hic est, quem a Deo datum quærentibus legimus: sic enim legimus Deum hominibus præcepisse: “Quærite et invenietis.” Quod quæsivimus, invenimus; si dimiserimus, erimus fatuis et stultissimis comparandi. Teneamus ergo quod tenendum est animo, et omnia quæ respuenda sunt relinquamus. Fit enim jactura laboriosæ inquisitionis mox, si non teneam viriliter quod inveni. Diu laboravi quærendo; inveni aurum et argentum; inveni lapides pretiosos. Si ideo quæsivi, ut invenirem; ideo inveni ut teneam. Jam non patiar eripi mihi quod inveni; tenebo, utar, fruar; quia hæc est summa laboriosæ inquisitionis meæ; quam si amisero, videbor sine causa vixisse, sine causa acquisivisse d.
[3] [divinas edocetur et Christum prædicat.] Et hæc dicens cœpit inquirere quis esset divinarum Scripturarum expositor; et sicut audierat ante grammaticos et oratores magistros, sic desiderabat rusticos et piscatores acquirere doctores: legerat enim dixisse Apostolum: “Ubi sapiens, ubi scriba, ubi conquisitor hujus sæculi?” Et quia per sapientes mundus Deo displicuit, placuit Deo per insipientes salvos facere credentes in se. Hæc secum quotidie revolventi animo et quotidie Christi famulos requirenti, occurrit qui diceret, nosse quemdam Carpophorum nomine, virum per omnia eruditum, Christianum et sanctum, sed persecutionis atrocitate sæviente, in quodam montis spæleo collocatum, vix a paucissimis * fidelibus visitari. Audiens hæc Chrysanthus cœpit esse ferventior, et genibus referentis, fusis precibus, advolutus, etiam cum lacrymis postulabat ut ad ejus notitiam mereretur pervenire, Fit, providente Deo, quod et fidei desiderio flagitabat, et perveniens ad sanctum Carpophorum, quintæ e regionis presbyterum, cum quo mansit paucos menses. Omnibus divinis litteris ita imbutus, cœpit esse diligenter instructus, ut statim post septem dies baptismatis sui Jesum Christum filium Dei voce publica prædicaret.
[4] [Jussu patris in carcerem conjicitur;] Tunc affines ejus, viri nobiles et potentes comprehendentes * patrem ejus Polemium, cœperunt eum arguere dicentes: Periculo patrimonii tui et capitis tui juvenis iste contra deos deasque nostras vociferatur clamoribus vanis, dicitque nescio quem Christum verum Deum esse. Quem si audierit imperator ista prosequentem, nec tibi poterit nec nobis esse consultum. Quis enim audeat ista præsumere, nisi * qui se sine rege aut sine lege Romana agere credat impune? Tunc iratus pater ejus Polemius fecit eum in tenebroso et squalido loco claudi et vespertinis horis parvissimo cibo refici. Hoc autem vir Dei Chrysanthus magis sibi ad exercitationem quam ad supplicium dicebat * inferri. Cumque hoc factum publica confabulatio detexisset, f dicit patri ejus unus ex audientibus: Si filium tuum ab hac usurpatione conaris eripere, magis eum deliciis et voluptatibus occupa et cuicumque elegantissimæ puellæ atque prudentissimæ in conjugium trade; ut cum didicerit esse maritus, obliviscatur esse christianus: nam istas tenebras et afflictiones, quas tu ad supplicium illi te credis inferre, christiani hæc ad laudem et perpetuam gloriam sibi existimant evenire.
[5] [dein mulierculis nonnullis traditus] Audiens hæc Polemius jubet triclinia vestibus sericis strata apparare; ipsum quoque auferens de squallenti illa et tetrica habitatione, induit vestibus pretiosis, et ponens eum in triclinio, elegit quinque g pulcherrimas virgines ex ancillis suis et accuratissimis vestibus et ornamentis composuit, et simul eas cum eo constituens, jussit cottidie convivia affiuentissimis dapibus exhiberi. Puellis autem interminatus est dicens: Nisi cum jocis vestris et amplexibus ab intentione christianitatis separaveritis, diversis vos faciam interire suppliciis h. Aguntur inter hæc ludibria. Vir Dei dilicias tamquam stercora contemnebat; puellas autem virgines quasi viperas perhorrescebat. Jacebat autem in oratione immobilis animo, et amplexus earum et oscula quasi sagittarum ictus, scuto fidei excipiens, clamabit ad Dominum dicens:
[6] [ad Dominum confugit] Exurge, Domine, in adjutorium mihi; dic animæ meæ: Salus tua ego sum. Quis enim istam pugnam a diabolo excitatam vincere prævalet, nisi tua pro eo fuerit dextra dimicata? Errat qui se putat castitatem perfectam suis viribus obtinere *: nisi enim tuo imbre flammæ fuerint hæ corporales extinctæ, non potest animus pervenire quo pergit i. Libido enim est bestia maligna, quæ in sylva hujus sæculi ad devorandas animas (per carnem et diabolum) incitatur *. Qui ejus morsus evaserit, tibi Deo gratias referet, quia tuum est, quod evasit. Sicut beatissimus famulus tuus Joseph, meretricis, tamquam immanis feræ, manus effugit auxilio tuo k, quem plangebat pater suus dicens: Bestia maligna commedit illum; bestia mala rapuit Joseph; et nolebat penitus consolari in eo. Certe hic est Jacob famulus tuus, quem nihil latebat. Quare ergo l cum dixissent ei filii sui: Agnosce si tunica filii tui est, non manifestasti ei, quia fallerent eum? Sed ideo dissimulasti, quod patriarchas prophetico sermone patrem alloqui prævidisti. Denique occurrit ei bestia maligna et quasi leæna, ita eum suis unguibus arpagavit; et quod pejus est, insidiata est ut solum inveniret et unicum *. Sed solus non erat, quia patris ejus lacrymis fuerat jam interpellatus. Ideo permisisti eum lugere et mugitum imi cordis emittere, ut justis eum adjutoriis sublevares. Libido enim erat bestia maligna, per quam contra eum diabolus et mulier luctabantur. Ibi caro et sanguis, ibi juventus et pulcher aspectus, ibi pubertas et irritatio oculorum, ibi potestas dominationis, ibi delectatio obscenitatis, ibi ornamenta suadentis, * oculos; ibi caput auro et gemmis instructum; ibi odoramenta exhalantia; ibi amplexus ipsi devorationi et morti jam proximus. Inter hæc omnia et solum * invenit leæna et tenuit. Nunc (sed) tua manus, Domine, jam ante ora positum * liberavit. Unde et nuntiantibus quod filius viveret, Jacob dixit: Mirum mihi est, si Joseph filius meus vivit. Quasi diceret *: Mirum mihi est, si bestiam illam malignam sic evasit ut viveret. Sed evasit et vixit. Quare? Quoniam Deus, inquit, * erat cum Joseph; et omnia quæcumque faciebat, Deus benedicebat in manibus ejus. Et ego, Domine, te confiteor, et a te auxilium contra istas viperas deprecor, ut, sicut serpentes obdormiscunt ad vocem incantantis, ita istæ obdormiscant in conspectu meo * et nullum in me libidinis excitent bellum, quia te didici verum Deum, qui hominibus in te credentibus operaris virtutem, quæ penitus vinci non potest.
[7] [et mirifice liberatur.] Igitur dum complesset Chrysanthus orationem suam, (tam) gravi somno correptæ sunt virgines, ut nisi foras de triclinio fuissent evectæ, penitus excitari non possent; evigilabant autem foris et cibum capiebant. Statim autem ut ingressæ fuissent, ubi orabat Chrysanthus, sopore nimio arctabantur. Nuntiabantur hæc patri ejus ab his, quorum curæ fuerat commissus, et cœpit eum quasi mortuum flere. Tunc dicit ei quidam ex amicis suis: Hic autem magicam a Christianis didicit; et ideo adversus puellas simplicissimas prævaluit incantando. Sed si eruditam aliquam miseris ad eum, poterit eum et ad tuum et ad suos libitus inclinare. Dicit ei Polemius: Et ego ubi inventurus sum talem feminam, quæ hoc possit implere? Respondit ei (amicus ejus): Est inter virgines, quæ deæ Vestæ inserviunt m quædam virgo supra omnem pulchritudinem elegantior et ita sapiens, ut nec illi ipsi oratores occurrant. Hæc jam ad nubiles annos, quantum ætas ostendit, attingit; et meretur, ut quicumque eam nobilis sortiatur uxorem. Hanc itaque nos, ut consuetudo est, per supplicationem mereamur, et agamus cum ea, quatenus et tibi filium reddat et sibi eum maritum accipiat. Facta sunt omnia, quæ isti consilio erant necessaria, et ad consensum virginis pervenerunt.
[8] [S. Daria convenit S. Chrysanthum.] Tunc virgo nomine Daria, gemmis et auro radians, repente ad Chrysanthum quasi sol radians, constanter ingreditur, et quasi sub specie consolationis, tanta eum elegantia sermonis alloquitur, tantaque ingenii sui arte interserit, ut nisi esset saxo durior, pluma mollior redderetur n. Sed Chrysanthus Domini fretus auxilio sagittas diaboli scuto suæ fidei repellebat, ac medium inter se * atque illam Spiritum sanctum postulans, alloquiis suis hoc initium dedit: Si mihi mortali homini spe temporalis connubii, tantam tuæ pulchritudinis elegantiam exihibes, tantamque dulcedinem melliflui sermonis ostendis, ut etiam ab intentione propositi animum meum revocare credas, aliis amoribus occupatum, et cogas mentem meam velle quod non vult; quanto magis amantem te et desiderantem immortalis regis filium poteris, si volueris obtinere? Nam si ei animam tuam in corporis tui integritate custodias; sicut corpore pulchra es, ita pulchrior eris et mente, et sicut extrinsecus auro et gemmis resplendes, ita intrinsecus in tuis visceribus exornaberis. Erunt o tibi proximi Angeli laudatores, Archangeli paranymfi, Apostoli amici, Martyres cohæredes, Christus sponsus, qui tibi thalamum in cœlo construat æternis margaritis instructum, tradat tibi possessiones paradisi, dotem tibi sempiternam tribuat, constituat tibi incomparabiles redditus et florem in te cotidie gratissimæ renovet juventutis!
[9] Ad hæc Daria compuncta * respondet: Nulla me, [et ab eo instruitur de deorum,] o juvenis, petulantis animi cum his vestibus ad te signa perduxerunt; sed patris tui lacrymas miserata, cupio te et patri reddere et deorum revocare culturæ. Chrysanthus respondit: Si nosti aliqua, quæ vera mihi ratio manifestet, ponam animum ut diligenter auscultem, ita ut ex alterna disputatione libenter et audias et loquaris p. Daria respondit: Inter omnia quæ humanis commodis necessaria novimus, nihil tam utile tamque primum agnovi quam divinitatem excolere et supernas vires deorum nequaquam per contemptum ad iracundiam concitare. Chrysanthus ad hæc: O virgo prudentissima, quam putas nos debere idolis * exhibere culturam? Respondit Daria: Hanc, quæ nobis eos faciat esse custodes. Et Chrysanthus: Quomodo, inquit, quomodo possunt nobis esse custodes, qui nisi custoditi fuerint a canibus, nocte rapiuntur a furibus, et ne ab aliquo dejiciantur impulsu, et vinculis ferreis et plumbo coarctantur? Daria respondit: Si vulgus ignobile posset absque his imaginibus virtutem deorum nostrorum credere (et eorum sanctitatem ex celeberrima cultura agnoscere *) nulla esset necessitas similitudinis exhibendæ. Hæ autem imagines aut in ære aut in marmore et in auro atque argento funduntur et finguntur, ut oculis cultor attendat eum, quem doceatur mente excolere et timere q. Respondit Chrysanthus: Inquiramus ergo quorum sunt istæ ipsæ imagines, et videamus si his merito honorem debeamus exhibere culturæ: Deus enim non potest nec æstimari nec credi nisi qui omnem sanctitatem omnemque supergreditur majestatem.
[10] [Saturni, Jovis etc.] Quæ ergo bona Saturnus falcifer * habuit, qui proprios filios, quoties nascebantur, occidit, ut non dicam commedit, sicut ejus cultores scribunt? Quæ bona in Jove fuisse existimas, qui quot dies vixit, tot inaudita incesta, tot adulteria, tot homicidia perpetravit; enervator * patris, puerorum incestator, maritatarum adulter, sororum maritus, usurpator imperii, magorum adinventor, transfigurationis arbiter *, massa * dæmonum, metator (conciliator) mortis et omnium inauditorum criminum perpetrator? Hunc tu talem esse non credas, si de eo ista scripta sunt, quorum testimonio dii memorantur, et reges tamen nati leguntur et mortui, tempore quo rudes homines deos putabant, quoscumque fortes in prælio comprobassent r. Nam quid in Jove divinum esse potuit, qui omni castitati ita usque ad mortem extitit contrarius, ut aerem ipsum in Ganymedis * sanguine pollueret, et terram, ut dixi, in suis sororibus inquinaret? Quid etiam in Mercurio divinitatis inventum putas s, cujus capitalis aspectus Sycofanticum indicat monstrum, cum in ejus vertice simul cernimus et capillos et pennas? Hic maleficiis suis absconditas terræ pecunias reperiebat et incantationibus suis serpentum iras mitigabat ad virgam.
[11] [sceleribus,] Hæc autem omnia dæmonum patrocinio perpetrabat, quibus porcinum ficatum cottidie sacrificabat et gallum. Quæ autem in Hercule sanctitas, qui vicinorum suorum omnium interfectione fatigatus, etiam ipse vivum se nutu dei ignibus tradidit cremandum, et arsit miser cum machæra, quam gestabat et pelle… t Quæ in Apolline sanctitas cum misteriis Dyonisii, * in ebrietatibus, confusionibus et divinationibus Delficis et luxuriis poculorum? Jam si ad reginam Junonem et ad castissimam * Venerem veniamus, inveniemus eas idcirco inter se acriter litigantes, quod ad usus turpes una alteram præcedebat. Clamant omnium poetarum et oratorum et historiograforum scripta judicium Paridis spretæque injuriam formæ. Quid enim illa indignata est, quid illa lætata, nisi quod una impudicitiæ usibus aptior Pastoris judicio eligitur, altera denegatur? His itaque divinitatis honoribus supplosis, quibus divinitatis privilegium imperitum vindicat vulgus? u De cœteris minoribus sileamus: unum enim est caput, quod universa sequitur compago membrorum. Quicumque enim deus, quæcumque dea esse jactatur, Saturno, Junoni, Jovi et Veneri non erit præponendus. Si enim (igitur) privilegia * tenentes tam miseri probantur et turpes; quanto miseriores sunt, quos inferiores eorum adnuntiant esse cultores.
[12] [et simulacrorum] Ad hæc Daria respondit: Quoniam poetarum figmenta nulla sunt virtute subnixa, ad philosophos eamus quorum ingenia universa vitia desecant et virtutibus colla submittunt. Qui licet varia interpretatione de mundi machina * disputare videantur, deorum tamen ista nomina allegorica interpretatione distinguunt: Saturno denique (enim) tempus ostendunt… v Jovem vero substantiam fervidam, Junonem aerem vocant, Vestam * ignem, Neptunum mare, Matrem Magnam terram, et cœteras deorum dearumque personas his et hujusmodi asserunt velaminibus coopertas. Chrysanthus ad hæc respondit: Illorum, inquit, effigies per simulacrum aliquod repræsentari solet, qui possunt aliquando non esse præsentes; x terra vero, quia absens esse numquam potest, et ignis qui in præsenti tempore est, et aër quo aperte omnia oculis patent, cur per has effigies coli juste putentur, ignoro. Nec omnino considero (capio) quare magis imago illorum colenda quam veritas. Nam quis est in regibus aut judicibus *, qui se ipsum jubeat derelinqui et suam imaginem venerari? Quod si nulla hoc ratio patitur, restat ut istæ effigies non sint elementorum, sed potius defunctorum * et mortuorum magis hominum quam deorum imagines comprobentur.
[13] [vanitate,] Ad hæc Daria respondit: Dictis meis assertio tua probamentum exhibuit. Docuisti enim, si imperiti imagines colunt, nos ipsas res, quarum ipsi imagines colunt, adoremus y. Optime, ait Chrysanthus, ad clausulam definitionis attingis. Adducam ergo ante oculos elementorum omnium diversa voluntate cultores; et (igitur) colat unus terram ut deam, sed ut deam tantum, sacrificiis et oblationibus atque omni cultu, quo deam convenit venerari; cesset vero ab aratri et rastri cultura (usu). Alter e contra negans esse deam, solum vomeris in eam culturam ostendat et rastri, nec ut sacerdos eam venerando excolat, sed ut rusticus operando. Cui magis fructum proferre credendum est? Illi sine dubio qui eam ut terram tantum excoluerit; non ei, qui eam quasi deam vanissima fuit superstitione veneratus. Si enim (tamen) vera dea esset, illi potius uberes fructus, qui eam religionis titulo honorabat, afferret. Similiter et alius, si Neptunum, id (qui) est mare, divino cultu veneretur, et aut intempestivo tempore naviget aut (et) copias * ejus ac si religiosus cultor expectet; alius vero quasi exanime elementum omni divinitatis reverentia arbitretur indignum, et hic non nisi certo et opportuno tempore se fluctibus credat, ut maximas copias non adorando sed piscando perquirat; quem ex his duobus aut felicius navigare aut piscium dapibus habundare existimas? Illum procul dubio, qui hæc rationabiliter procuraverit z. Hoc etiam de cæteris elementis credendum est, quod nihil se colentibus præstent, quia non suo motu sed divino jussu hominum usibus famulantur. Jussu vero Dei, calore solis terræ concipiunt, aeris temperie pariunt, cœli clementia et imbribus * nutriuntur, qualitate temporum calescunt * aa. Ille tamen digna ratione dignus est honorari, qui præstat ea, non quæ præstantur. Neque enim qui litteras discunt, tabulis potius et codicibus gratias referunt quam magistro; et ægrotantes liberati a medico, potius ferramentis et medicamentis honorem, quam ipsi medico æstimant rependendum.
[14] [atque in Christum credens baptizatur et Chrysantho jungitur.] Hæc et similia prosequente Chrysantho, credidit Daria; et quasi simulata voluntate, inter se et Chrysanthum habens consilium, nomen conjugii assumpserunt, ita ut ambo in Dei timore et castitatis gloria perdurarent. Et ubi Chrysanthus * libertatem pristinæ voluntatis accepit *, fecit baptizari Dariam intra domum suam, et ita facta est sacratissima virgo Christi, ut intra paucos dies omnes divinas scripturas arriperet et sanctæ virginitati velamen sanctitatis aptaret bb. Erat tamen juncta Chrysantho non calore corporeo, sed Spiritus sancti fervore sociata. Et tam per Chrysanthum multitudo virorum, quam per Dariam feminæ innumerabiles ad Christi gratiam confluebant.
ANNOTATA.
a Vide comm. præv. § 1, n. 20.
b
An ex eorum numero qui honorarii dicebantur, quales extitisse, labente seu fatiscente jam imperio, certum est. Senatores honorarii, ait Pitiscus [Lexicon Antiquitatum Romanarum. Voce Senatus.] , erant non officio sed nomine. Talem nonnulli vocant Cassiodorum (qui floruit medio sæculi VI). De patre utriusque Romæ Senatore honorario canit labente sæculo IV, Ausonius:
Curia me duplex et uterque senatus habebat
Muneris exsortem, nomine participem.
c Additur in ms. lat,: Et tam memoriæ capax, ut omnia, quæcumque ei ab oratoribus et a philosophis fuissent tradita, capaci animo fortiter retineret. Quæ desunt in codicibus Græcis. Unde Surius: Erat autem adolescens ingeniosus et ad discendum aptissimus. Quantæ autem prudentiæ etc.
d Surius: Idcirco quæsisti ut reperires; et ideo reperisti ut possideres. Cave sinas a te ipso diripi quod invenisti. Utere, fruere primitiis laborum tuorum, et vide, ne si eas rejeceris, frustra conquisivisse aut expetiisse videare.
e Quintæ, vel mendum vel error est. Mombritius habet: divinæ religionis. In Græco solum presbyter dicitur. Cæterum totus hic locus multo fidelius meliusque redditur apud Surium: His auditis, Chrysanthus valde gavisus est; et narrantis genua complexus, cum lacrymis supplicabat, ut locum sibi, in quo vir ille Dei moraretur, indicaret. Dei autem providentia factum est, ut qui cum fide quærebat, ad ejus notitiam mereretur pervenire. Cum igitur sanctum Carpophorum presbyterum convenisset, paucis mensibus omnes divinas scripturas didicit, et in fide confirmatus, perfectus evasit in Christo, adeo ut septimo post susceptum baptismum die, Jesum Christum filium Dei publice prædicaret.
f Locus iste nonnullius momenti est. Ex illo enim concludit Leo Allatius, acta conscripta fuisse a testibus oculatis; perperam proinde tribui Simeoni Metaphrastæ. Et re quidem vera vox ἡμῖν nobis, in textu græco adhibita, demonstrat auctorem vel auctores rei gestæ coævos fuisse. Ἠκούσθη δὲ τοῦτο πάσιν ἡμῖν καὶ ἐλαλεῖτο, καὶ τις τῶν ἀκουσάντων λέγει τῷ πατρὶ αὐτοῦ: auditum hoc fuit a nobis omnibus, atque in vulgus sparsum est, et quidam ex audientibus nuntiavit patri ejus. Ita in Coisliniano, cui apprime concordat Vaticanus; et verba prorsus eadem citantur ab Allatio. Unde effici videtur lectionem hanc in Codicibus græcis universis occurrere. Nihilominus versiones latinæ, quotquot vidimus, vocem ἡμῖν prætermittunt: Cumque hoc factum publica confabulatio detexisset, dicit patri ejus unus ex audientibus. Sic nostra; et, quod magis mireris, idem habet Surius, quem tamen constat græco textui fideliter inhæsisse: Idque (sic vertit Surius) vulgatum et omnibus notum fuit. Quidam igitur patri ejus etc.
g In græco nullus scribitur numerus. Unde Surius: E numeroque suarum ancillarum formosissimas deligit, ornatasque atque eleganter comptas.
h Pressius inhærens græco textui, Surius ita: Minitansque virginibus, nisi Chrysanthum a christianæ religionis studio ad voluptates pellexerint. Degebat inter puellarum lusus Vir Dei; sed in proposito ita perstabat, ut et ciborum dilicias contemneret, et virginum tamquam aspidum contactus evitaret. Humi cubabat; assidue precationibus incumbebat; puellarum blanditias, tamquam sagittas, fidei clypeo repellebat etc.
i Non poterit animus ad aulas tuas appropinquare nisi te ducem præbueris. Surius.
k Pericope, diverso caractere impressa, desideratur in nostris actis latinis; habetur in græco codice utroque Parisiensi, sicut et in apographo Vaticano.
l In his rursus nonnulla, quæ in græco non sunt. Præterea versio non est accurata. Surius ita habet: Verum enim nihil eum celabas. Sed tamen cum dicerent filii ejus: Vide, utrum hæc sit tunica filii tui: non indicasti ei, sed rem abscondisti, ut paternis lacrymis subvenires. Uxor enim Putiphar tamquam fera crudelis etc.
m
Ἔστιν ἐν ταῖς παρθένοις τῆς Ἀθηνᾶς μία est inter virgines Minervæ una. Et paulo inferius: ἡ παρθένος τῆς Ἀθηνᾶς ὀνόματι Δαρεία virgo Minervæ nomine Daria. Versiones latinæ antiquiores, sicut et nostra reddunt: Quæ deæ Vestæ inserviunt. Num recte? Surius græco inhærens non Vestam sed ponit Minervam. Id certum, utrumque nomen non eidem proprie convenire numini, imo distinctas referri ad divas. Duæ, inquit Robertus Stephanus in Thesauro linguæ latinæ, a veteribus memorantur Vestæ; altera Saturni mater, (Laurentio Guazzeso uxor) altera ejusdem deæ filia… Confundunt tamen has poetæ, alteram pro altera ponentes. Quando eam Terram esse dicunt, de matre Saturni intelligendum est; quando vero Virginem nominant, de filia ejus, quam ignem esse voluere, Et brevius supra dictus Laurentius Guazzesus, ubi de Vesta Etruscorum: Duas Vestas, ait [Raccolta d'opuscoli scientifici et Filologici, tom. XVIII p. 252. Venetiis 1738] , nobis ostendunt mythologi; Matrem ac Filiam; pro altera coluere terram, pro altera ignem. Ops, quæ Vesta senior, Saturni uxor fuit etc. Ex his utique claret Vestam non confundendam cum Minerva, Jovis ex cerebro orta. Baronius qui acta græca si vidit, certe non consuluit; latinis, quæ sola hactenus typis excusa fuere, inhæret sicut et Lipsius, Moronius aliique passim. Quocirca conantur explicare qui fieri potuerit ut Daria virgo Vestalis nuptui tradita sit S. Chrysantho. Et primum observat Baronius [Martyrologium Romanum, 25 Octobris, nota a.] , Vestales, post emerita castitatis stipendia nubere consuevisse, quod omnes ethnici scriptores profitentur. Unde concludit non mirandum, si Dariam, tempore nubendi impleto, traditam audias in uxorem Chrysantho, ut ejus acta significant. Confirmatur ex S. Ambrosio, qui lib. I de Virginibus cap. IV [Patrologia Mignian., tom. XVI col. 193.] : Quis, inquit, mihi prætendit Vestæ virgines et Palladis sacerdotes? Qualis ista est non morum pudicitia sed annorum, quæ non perpetuitate sed ætate præscribitur? Petulantior est talis integritas cujus corruptela seniori servatur ætati? Dein ex hoc loco solvi putat Baronius difficultatem ex nomine Minervæ ortam. Quod autem, ait, in aliquibus actis Daria Minervæ virgo dicatur, non est novum: nam cum Vestales penes se Palladium haberent, eædem et Palladis seu Minervæ virgines dictæ reperiuntur. Palladis sacerdotes eas appellat S. Ambrosius. Lipsius quoque in hunc Propertii versiculum:
Palladis extinctos si quis mirabitur ignes
notat: Ubi et ipsum cultum ignium Palladi adscribit poeta. Sicut in martyrologiis quibusdam nostris “Daria scribitur Minervæ sacerdos” fuisse, quæ aliis simpliciter est Vestalis. Quibus ex posterioribus verbis apparet Lipsio etiam acta græca non fuisse perspecta. Denique quod Daria una cum Chrysantho jussa est terra obrui, symbolum quoddam Baronio habere videtur cum illo supplicio, quod Vestalibus irrogari consuevit idque tanto magis quod dicantur passi via Salaria; et esset extra portam Salariam, quæ et Collina dicta reperitur, locus ille infamis, dictus Campus Sceleratus, quod illic Vestales delinquentes defoderentur. De loco martyrii redibit sermo in Annotatis ad Caput II. Itaque tria hæc Baronio videntur sufficere ad actorum latinorum vindicationem; scilicet licitum fuisse Vestalibus, post certum lapsum annorum, nubere; virgines Vestæ quandoque dictas Minervæ sacerdotes; S. Dariam cum Chrysantho vivos terra obrutos idque via Salaria. Ast ex toto Actorum nostrorum contextu haud obscure innuitur Daria in primo juvenilis ætatis flore, imo et pubertatis annos haud multum prætergressa, ad Chrysanthum accessisse. Atque id stare non potest cum Vestalium disciplina seu conditione. Illæ enim (sex erant numero) admittebantur, seu ut verbo solemni utar, capiebantur, nec minores quam sex annos, nec majores quam annos decem natæ; atque tempus tricennale manere eas oportebat castas et a nuptiis vacuas, sacra ex more facientes; quo tempore decem annos discere debebant, decem sacris operari, decem docere [Vide Pitisci Lexicon Antiqq. Voce Vestales. Item Lipsii De Vesta et Vestalibus Syntagma. Operum tom. III, p. 606 et seqq. Antverp. 1637.] . Ex his infert Lipsius [Ubi supra, p. 608.] : Itaque non nisi XXX annos obligabantur, et post id tempus licitum nubere, haud pessima adhuc ætate. Nam pone ab anno VII (id licebat) ingressam; ergo anno XXXVII fas virum quærere et ætate frui … etsi antiquitus observatum, infaustas fere et parum lætabiles eas nuptias fuisse. Proinde S. Daria, ubi S. Chrysanthum convenit saltem annos habuisset triginta septem, quod sane nemo unus legendo acta suspicatus fuerit. Sed fortassis sacrilega seu corrupta vel saltem corrumpenda accessit Daria? Non equidem putem, inhærendo actorum contextui. Fixa nempe et ab antiquo statuta in delinquentes Vestales erat pœna. Gravis autem, ait Dionysius Halicarnassensis [Antiquitatum Roman., lib. II, § LXVII. Opera tom. I, p. 122. Oxoniæ 1704.] , pœnæ statutæ sunt in earum delicta, quorum quæsitores et vindices ex legibus sunt ipsi pontifices; alias quidem, quæ leviter peccarent (ut si earum culpa ignis sacer extinctus) flagris cædentes; eas vero, quæ stuprum passæ fuerint, fœdissimo et miserrimo mortis genere necantes. Vivæ enim in lecto, non aliter quam mortuæ, funebri pompa efferuntur, eas deflentibus et prosequentibus amicis et cognatis. Delatæ autem usque ad portam Collinam, intra mœnia, in cella subterranea (ad id) parata, cum omnibus funereis ornamentis sepeliuntur; sine ullis monumentis, sine parentatione, denique sine iis omnibus rebus, quæ defunctorum manibus dari solent. Similia habent Plutarchus aliique. Confer Lipsium et Pitiscum locis citt. item Moronium, qui plures recentiores laudat scriptores, quos adhibuit ad suum de Vestalibus componendum tractatum [Dizionario. Voce Vestali.] . Stupratorum pœnam Joannes Zonaras Annalium lib. VII describit his verbis [Tom. II, p. 29. Bonnæ 1844.] : Qui vero illas violaverint, collo furcæ in foro inserto, nudi flagris cæduntur donec expirarint. Nihil simile in actis nostris. S. Daria, fidem edocta a Chrysantho, baptizatur, nomen conjugii assumit, per eam feminæ innumerabiles ad Christi gratiam confluunt; in carcerem una cum putatitio viro suo conjicitur; dein in prostibulo publico posita juvenem procacem aliosque plurimos convertit; posthæc in equuleo torqueri jubetur, sed divinitus obrigescunt tortorum nervi; denique ambo deponuntur vivi in arenario lapidibusque obruuntur. In his nihil sane quod pœnam in Vestales pollutas statutam sapiat; imo nec in toto passionis decursu vel uno insinuatur verbo S. Daria violatæ in Vestam fidei ream fuisse dictam, vel saltem hoc de crimine a judicibus reprehensam. Unicum, quod aliqualem cum Vestalium supplicio præ se fert similitudinem, est hoc, scilicet, S. Virginem vivam una cum S. Chrysantho in arenario, via Salaria depositam fuisse, atque ibidem utrumque simul terra et lapidibus obrutos. Quod mortis genus illatum in actis Martyrum reperitur multis aliis fidei christianæ pugilibus, quibus nihil commune erat cum Vesta. Cæterum quis ex hac qualicumque similitudine inferat, cætera omnia quæ de disciplina Vestalium supra notavimus, flocci pendenda esse? Vidimus paulo ante quid sentiat Baronius, a quo non longe discedit Lipsius. Legimus, inquit iste [De Vesalibus syntagma. Opera tom. III, p. 618.] , in Martyrum actis de Daria, quæ Chrysantho nupserat, olim Vestalis, jussam cum marito “a Numeriano imperatore, via Salaria, in arenario deponi, atque illic viventes terra et lapidibus obrui” In quo videntur, quasi Vestalem, cum Stupratore suo punire voluisse; certe ad veterem pœnam respexisse. Non omnino repugnarem, respexisse, si certo constaret S. Dariam a primigenio actorum scriptore Vestalem fuisse dictam et habitam. Aliter autem rem se habere apparet tum ex supra dictis tum ex græcis codicibus, ubi Daria παρθένος τῆς Ἀθηνᾶς scribitur; tum ex Adone (cui hic consonat menologium Basilii) ad diem I Decembris, qui nulla seu Vestæ seu Minervæ facta mentione, ita refert: Hic (Polemius) filium suum cuidam virgini elegantis pulchritudinis conjunxit, quam ex nobilissimis Romanis fuisse constat; tum ex Menæis impressis, ubi ad diem XIX Martii, (quo die diximus Comm. Præv. apud Græcos memoriam agi de SS. Martyribus nostris), dicitur Daria Atheniensis ἡ δὲ Δαρεία ἐξ Ἀθηνῶν. Et infra: Polemius ei (Chrysantho) junxit puellam formosam et in ætatis flore constitutam ὡραίαν, quam Athenis accerserat ἐξ Ἀθηνῶν μεταπεμψάμενος, Dariam nomine, etc. Vide infra locum in ipsis Menæis, quæ integra damus. Non nemo utique suspicabitur, Δαρεία ἐξ Ἀθηνῶν, Παρθένος τῆς Ἀθηνᾶς varias esse lectiones atque unam ex altera ortam. Denique in Menæis nullo modo supponitur Daria Vestalis; imo cum Athenis accersita dicatur, eo fine ut desponsaretur S. Chrysantho, liquet eam saltem a decimo ætatis suæ anno non fuisse sacris Vestæ initiatam, quo tamen anno si non citius id fieri debebat. Adde non alienigenas sed Romanas virgines ministerio Vestæ addictas. Necesse erat, ut quæ Vestalibus accenserentur, ingenuæ essent, nulloque corporis laborantes defectu, natæ ex parentibus adhuc viventibus, Romanis et Italiam incolentibus [Moroni Dizionario. Voce Vestali, tom. XCVI, p. 131.] . Restat altera Baronii et Lipsii notatio. Hic insinuat, ille asserit Vestales etiam dictas Minervæ sacerdotes. Utriusque verba supra habes recitata, una cum loco ex lib. I. S. Ambrosii de Virginibus. Non putem hanc sententiam ex scriptoribus profanis posse probari. Id certum penes Vestales fuisse asservatum Arcanum, ut Livius loquitur, imperii pignus. Quid autem illud sit non convenit inter eruditos. Varia, inquit Lipsius [Ubi supra, p. 610.] , interpretatione venit; etsi plerique ad Palladium trahant. Erat vero generatim palladium, teste eodem Lipsio, Palladis minuta effigies: hoc autem de quo agitur habebatur, a cælo delapsum et Ilo traditum. Erat autem magnitudine tricubitali, habitu quasi ingredientis; dextra hastam præferebat, sinistra fusum et colum; et dicebatur ab Ænea ex incensa Troja servatum et in Italiam delatum. Plura si lubet vide apud Lipsium loc. cit. Non itaque negaverim aliquo sensu Vestales dici potuisse, ob asservatum palladium, sacerdotes Minervæ; an vero id obtineat in Actis SS. Chrysanthi et Dariæ, equidem non putem. Repugnat enim vix non universa virginum Vestalium disciplina, ut sancta Daria, si Vestæ dicata erat, potuerit accedere ad Chrysanthum, atque cum eo agere et mori, prout in actis legitur. Certe genus martyrii a S. Daria perpessum quam longissime abest a probro seu supplicio Vestalium, quod supra ex probatissimis auctoribus descripsimus; genus autem mortis a S. Chrysantho toleratum, nihil commuue habet cum pœnis in stupratores Vestalium statutis.
n Locus iste: est inter virgines-mollior redderetur: prout jacet in mss. latinis, haud parum recedit a textu nostro græco. Sensus quidem fere idem, sed stylus multo laxior et diffusior. Surius, qui utique usus est codice, nostro omni ex parte consono, fere ad verbum reddit: Est inter virgines Minervæ una, respondit amicus ejus, ornatissima, quæ vultu est admodum venusto, ingenii acumine, et prudentia atque eloquentia singulari, et jam nubilis ætate. Antevertamus igitur et petamus eam, indicemusque illi, quomodo sese habeat adolescens, ut eam ab instituto removeat, atque ipsi conjungatur. Perficiuntur hæc atque ipsa Minervæ virgo, Daria nomine, componitur: quæ veste splendida atque ornatu pretioso fulgens ad Chrysanthum audacter ingreditur, blandisque sermonibus, dulci atque ornata oratione conatur adolescentem a proposito removere. Verum Chrysanthus, etc.
o In græco: Erunt tibi proximi angeli, paranymphi apostoli, amici martyres, sponsus Christus, qui … inscribet dotem in libro vitæ sempiternæ, etc.
p Surius: Itaque pro communi utilitate de his disseramus.
q Mombritius: Ut oculis suis cultor attendat, quem doceatur mente excolere et timere. Surius: Ut cultores propriis oculis discant, quos cogitatione complecti, venerari timereque debeant.
r Hunc tu — comprobassent. Locus obscurus et hinc varia in latinis codicibus lectio. In textu græco omnia perspicua. Ita reddit Surius: Qui igitur talis extiterit, eum tu credideris esse Deum? Quod autem talis fuerit, scriptores ipsi testantur. Qui, quos stulti ac dementes homines deos appellant, eos et reges fuisse, et in bellis gerendis fortes ac strenuos, et suo tempore interiisse memorant.
s Cujus (Mercurii) forma capitis porcum et monstrum imitatur, in vertice autem solum capillos habet et alas. Hic magicis artibus absconditas in terra pecunias indagabat, et incantationibus et virga serpentum virus extinguebat, idque dæmonum auxilio, quibus quotidie vel suem vel gallum mactabat. Surius. Cæterum vox ficatum seu ficotum, quæ in textu nostro latino habetur, idem est ac jecur.
t Additur in ms. latino: Et licet leonem necaverit, idram truncaverit, canem insernalem ligaverit, ipse tamen redactus in cinerem, nusquam omnino comparuit, sed periit. In græco desiderantur.
u Græcus textus habet: Hi ergo omnes, cum honore divinitatis exciderint, cui cæterum Deo imperitum vulgus illum adscribet honorem?
v Addit de suo latinus noster interpres: Siquidem Χρόνος, quod est ejus in græco vocabulum, non aliud possimus quam tempus intelligere.
x Nemo non vidiet, sumenda hæc esse, tamquam argumentum, ut dici solet, ad hominem. Cæterum Chrysanthus cum Daria disputans, nondum penitus christianam poterat perspexisse theologiam.
y Et unicuique honorem majestati sapientius quam alii exhibent præbeamus. Hæc rursus adduntur in latinis actis. Cæterum locus male respondet græco; Surius ita reddit: Argumenta tua, inquit Daria, rationem meam confirmant. Docui enim rerum imagines ab hominibus imperitissimis coli, nos autem res ipsas adorare. Scite, inquit Chrysanthus, sententiam tuam conaris argumentis nostris confirmare, etc.
z Addit interpres noster: Non illum, qui vanissimo ritu hæc speranda crediderit.
aa Ex græco sic: Jussu Dei terra concipit solis calore; imbrium beneficio plantæ nutriuntur, et temporum sibi succedentium efficientia maturescunt.
bb Surius: Quæ suscepto virginitatis velo, virgo sanctissima fuit; et exiguo temporis spatio scripturas divinas omnes didicit.
* Vat. Ανὴρ τὶς Πολέμιος ὀνοματι τῶν συγκλητικῶν ἐκ πόλεως etc.
* Al. νεανίας.
* Vat. ὀίαστε συνέσεως και
* Vat. φωνὰς
* Vat. τῶν θείων τούτων γραφῶν
* Vat. καθ᾽ ἑαυτόν
* Vat. συγγενῶν
* Vat. καὶ ἐνεκάλουν αὐτῳ
* Vat. τυγχωρησις οὔτε σύγγνωσις.
* Vat. προσειχεν
* Vat. ῥύεσθαι.
* Vat. δυνάμει και.
* Vat. τὸν Ἰωσηφ.
* Vat. αὐτον.
* Vat. οὕτως.
* Vat. καὶ συνεχώρησας ἐκ βάθους καρδίας θρηνῆσαι τὸν πατερα.
* Vat. ἰκεσία.
* Vat. ἄκακον τὸν Ἰωσηφ.
* Vat. αυτου.
* Vat. θαυμαστόν, φησι, εἰ τὸ θηρίον
* Vat. ἀυτὸς ὡς.
* Vat. εὐρητώμεν.
* Vat. Δαρια.
* Vat. φαιδρῶς splendide, hilariter καὶ λόγοις.
* Vat. ἡ σοφωτάτη.
* Vat. τρόπῳ.
* Vat. ὑπερμαχειν και εῖναι φύλακες.
* Vat. ἐκτελεῖν τὰς λατρείας.
* Vat. ἔχουσιν αὖται αἱ εἰκονες μόρφας.
* Vat. Γανυμιδι
* Vat. οἰκείαις
* Vat. μαχομένας καὶ.
* Vat. καὶ.
* Vat. recte μυσει in scelere.
* Vat. ἄξια.
* Vat. πρὸς.
* Vat. τὶς.
* Vat. μαγίστωρι.
* Vat. καὶ νύμφη.
* Vat. ἀφθαρσίας.
* ac fidelissimis M.
* audientes eum accesserunt ad patrem ejus dicentes
* nisi qui legibus imperatorum impudenter adversetur. Sur.
* existimabat.
* libidinem superare.
* latitat.
* ut solus cum sola dormiret. Sur.
* Al. suadentia.
* velut agnum.
* ex ore bestiæ
* Gen. XLV.
* Gen. XXXIX.
* me deprecante.
* ἐν τῳ μεταζυ interim.
* commota.
* θεοῖς diis.
* hæc desunt in græco.
* δρεπανηφόρος alibi minus bene vertitur: furcifer.
* ἐπίβουλος; rectius apud Sur.: insidiator.
* multiplicium formarum opifex. Sur.
* λεγεών legio, tiem, dux, satelles.
* Gr. aerem conspurcaverit in adolescentulo Phrygio.
* Al. dionysialibus.
* ἀσεμνον impudicam.
* primas.
* πρύτανιν gubernationem.
* Ἀφροδίτην Venerem.
* άρχουσιν principibus.
* φθαρτῶν corruptibilium.
* ὄψα pisces.
* τὰ οὐράνια imbres.
* ἁδρύνονται maturescunt.
* propter conjugii nomen.
* a patre.
CAPUT II.
SS. Chrysanthus et Daria traduntur Claudio tribuno; hic autem
divinitus motus, in Christum credit cum omni familia sua et subit
martyrium. Posthæc S. Chrysanthus in carcerem et S. Daria in lupanar
ducitur; denique post nova tormenta ambo in foveam conjiciuntur et vivi
terra lapidibusque obruti palma cœlesti donantur.
Πολλαὶ δὲ παρθένοι καταλείψασαι τοὺς μνηστῆρας ἑαυτὰς ἀνέθεντο τῷ Χριστῷ ὡσαύτως καὶ νεανίσκοι, διαπτύσαντες τοῦ βίου τὰς ἡδονὰς καὶ ἀγαπήσαντες τὴν ἁγνείαν ἑαυτοὺς ἀφιέρωσαν τῇ ἐν Χριστῷ σωφροσύνῃ. Ἀθρόως δὲ ἀναφύεται τις στάσις ἐν τῇ πόλει, καὶ κρατοῦσιν οἱ δῆμοι Κελερῖνον τὸν ὕπαρχον δημοσίᾳ. Καὶ οἱ νέοι ἐβόων· Τὰς μνηστευομένας ἡμῖν διὰ Δαρείας ἀπωλέσαμεν οἱ ἄνδρες τὰς γυναῖκας. Αἱ γυναῖκες ἐβόων· Τοὺς ἄνδρας ἀπόλλυμεν διὰ Χρυσάνθου, καὶ τέκνα οὐκ ἑτι ἕξομεν. Καὶ ἦν διάφορα τὰ ἐγκλήματα, καὶ ταραχώδης ἡ σύγχυσις. Καὶ κελεύει ὁ ἔπαρχος εὐθέως συλληφθῆναι αὐτοὺς καὶ διαφόροις βασάνοις τιμωρηθῆναι, ἐὰν μὴ τὰς προσηκούσας θυσίας τοῖς θεοῖς προσενέγκωσι. Τὸτε παραδίδοται ὁ Χρύσανθος τριβούνῳ τινὶ Κλαυδίῳ. Ὁ δὲ Κλαύδιος παρέδωκεν αὐτὸν ἑβδομήκοντα στρατιώταις λέγων· Ἀπαγάγετε αὐτὸν ἔξω τῆς πόλεως εἰς τὸν ναὸν τοῦ * ἀηττήτου Ἡρακλέους, ἔνθα, εἰ μὴ βούλοιτο θύειν *, ποικίλοις βασάνοις αὐτὸν τιμωρήσασθε ἄχρις οὗ πεισθῇ *.
[16] Τότε οἱ στρατιῶται ὑγροῖς αὐτὸν νεύροις δεσμοῦσιν, ὅπως ταῦτα ξηραινόμενα * διαδύνωσιν ἄχρι * τῶν ὀστέων αὐτοῦ σφιγγόμενα. Παραχρῆμα οὖν ὡς ἐδέθη, καὶ συνεσφίγγη πάντα τὰ δεσμὰ διελύετο, ὡς μὴ φθάνειν ὀφθαλμοὺς κατανοῆσαι τὴν ὀξύτητα τῆς διαλύσεως τῶν νεύρων. Ἀντιμηχανώμενοι * δὲ οἱ στρατιῶται τὰ νεῦρα συέσφιγγον διαφόροις τρόποις δεσμεύοντες αὐτὸν καὶ ξένοις ἐφευρήμασιν. Ὡς δὲ ἐπαύοντο αἱ χεῖρες τῶν δεσμοῦντων, ταχύτερον λόγου τὰ δεσμὰ διελύετο. Τότε θυμωθέντες οἱ στρατιῶται ἐμβάλλουσιν αὐτὸν εἰς ποδοκάκην * καινὴν κάτοζον καὶ τρίτῳ κεντήματι τὰς κνήμας αὐτοῦ ἠσφαλίσαντο. Ἑστηκότων δὲ τῶν στρατιωτῶν εὐώπιον αὐτοῦ καὶ ὀνειδιζόντων αὐτὸν, συνεσάπη τὸ ξύλον τῆς πέδης, καὶ εἰς κόνιν μετεβλήθη. Ἄραντες δὲ οἱ στρατιῶται κατέχεον αὐτοῦ * οὖρον λέγοντες· Τὰ φάρμακά σου ἄρτι ἀπώλεσας. Ἀντὶ δὲ δυσωδίας εὐωδία διεδόθη ὥς τινος τῶν εὐόδμων περιχυθέντος. Καὶ ἄραντες αὐτὸν ἐκεῖθεν, δέρουσι μόσχον, καὶ περιβάλλουσιν αὐτὸν γυμνὸν, καὶ περισφίξαντες, ἔστησαν ἐν τῷ ἡλίῳ. Δι᾽ ὅλης δὲ τῆς ἡμέρας ἐν τῷ σφοδρῷ καύματι καὶ ἐν τῷ ἐκκαίοντι ἡλίῳ οὐδ᾽ ὅλως ἐξηράνθη ἡ δορὰ, οὐδὲ ἐλυμήνατο τὸν τοῦ Θεοῦ ἄνθρωπον. Καὶ περιθέντες αὐτῷ κλοὶα καὶ ἁλύσεσι δεσμεύσαντες, ἐνέκλεισαν ἐν σκοτεινῷ τόπῳ παραχρῆμα δὲ διελύθησαν αὐτοῦ τὰ δεσμὰ, καὶ φῶς ἔλαμψεν ἐν τῷ οἰκήματι, ὥς λαμπάδων τινῶν ἔνδοθεν καιομένων.
[17] Τότε μηνύουσι οἱ στρατιῶται τῷ τριβούνῳ Κλαυδίῳ πάντα τὰ γενόμενα, καὶ παραγενόμενος ἐπὶ τὸν τόπον καὶ θεασάμενος τὸ φῶς, ἐκέλευσεν αὐτὸν ἐξελθεῖν πρὸς αὐτὸν, καὶ λέγει αὐτῷ· Τίς ἡ τοσαύτη βία τῆς σῆς γοητείας ὑπάρχει ὥστε σε τοιαῦτα διαπράττεσθαι; Χρύσανθος ἔφη· Εἰ ὑπῆρχεν ἐν σοὶ κἂν σπινθὴρ φρονήσεως, συνῆκας ἂν ὅτι οὐ μαγειῶν περιεργίᾳ, ἀλλὰ θείᾳ δυνάμει βοηθοῦμαι. Ἀλλ᾽ οὕτως εἰς ἐμὲ ὁρᾷς ὥσπερ εἰς τοὺς θεούς σου, οὓς θρησκεύεις ἀδίκως. Εἰ γὰρ οἱ ὀφθαλμοί σου ὀρθῶς ἔβλεπον, ἔγνως ἂν ὅτι οἱ θεοί σου οὐ βλέπουσι· καὶ τὰ ὦτά σου εἰ ἀλήθειαν ἤκουον συνῆκας ἂν ὅτι φωνὴν κραυγαζόντων οὐκ ἀκούουσιν· εἰ ἐν τοῖς ἐγκάτοις σου αἴσθησις φρονήσεως ὑπῆρχεν, ἔγνως ἄν τούτους μηδὲν ἔχειν ἔνδον πλὴν χοὸς καὶ μολύβδου. Τότε κελεύει αὐτὸν Κλαύδιος ὁ τριβοῦνος ῥαβδοις τύπτεσθαι· καὶ παραχρῆμα ἐκομίσθησαν ῥάβδοι τραχεῖαι σὺν τοῖς σκόλοψιν αὐτῶν. Ὡς οὖν ἔτυπτον οἱ στρατιῶται, ἐν μὲν ταῖς χερσὶν αὐτῶν τραχεῖαι ὑπῆρχον αἱ ῥάβδοι· κατενεχθεῖσαι δὲ εἰς τὸ σῶμα τοῦ ἁγίου ὡς πάπυρος ἐγίνοντο ἁπαλαί.
[18] Ἰδὼν δὲ ὁ τριβοῦνος κελεύει ἀνεθῆναι αὐτὸν, καὶ ἀνορθωθῆναι, καὶ ἐνδύσασθαι καὶ στραφεὶς πρὸς τοὺς στρατιώτας εἶπεν· Αὐτὸι ἀκριβῶς γινώσκετε ὅπως πάσας τὰς τῶν μάγων καὶ ἐπκοιδῶν κατελαβόμην κακουργίας νῦν δὲ ἐξ ὧν ὁρῶ, οὐδὲ μία * ἀνθρωπίνη κακαουργία ὑπάρχει ἐν τούτῳ, ἀλλὰ θείας ἀρετῆς δύναμις· καὶ γὰρ τὰ δεσμὰ τῶν νεύρων ἑκοντὶ διαλυθέντα ἐσχόλασαν· τοῦ ξύλου ἡ ἀγριότης αἰφνιδίῳ διαλύσει, διεσάπη· τῆς δορᾶς ἡ ὑγρότης ἐν τῷ καύσωνι τοῦ ἡλίου δι᾽ ὅλης τῆς ἡμέρας διέμεινε νεαρὰ ὡς ἀπεδάρή· τῶν ἁλύσεων τὰ δεσμὰ ἀόρατος δύναμις ἔλυσε· τῆς σκοτίας ὁ τόπος φωτὶ κατηυγάζετο· αἱ ῥάβδοι ἐν ταῖς τῶν κρατούντων χερσὶ τὴν οἰκείαν ἐπιδείκνυνται στεῤῥότητα, ἐν δὲ τῷ τύπτειν ὡς πάπυρος ἁπαλύνονται. Ὡς δὲ ἁγνεία φαίνεται ἐν τῷ πράγματι, καὶ δικαιοσύνη ἀληθεία δοκιμάζεται, τοῦτο λοιπὸν περιλείπεται, ἵνα πάντες ἡμεῖς τοῖς γόνασι τοῦ ἀνθρώπου τούτου προσπεσόντες συγγνώμην αἰτήσωμεν τῶν προγεγονότων ἀνομιῶν, καὶ παρακαλέσωμεν, ἵνα ποιήσῃ ἡμᾶς τοιοῦτον Θεὸν σέβεσται ὅστις τοὺς σεβομένους αὐτὸν ἐν παντὶ πολέμῳ νικηφόρους ποιεῖ. Καὶ γὰρ πάντας τοὺς ἄρχοντας ἡμῶν καὶ τοὺς βασιλεῖς καὶ ὅσοι ἐπαναστῶσιν αὐτῷ, οὐχὶ οὕτω νικήσει καθάπερ καὶ ἡμᾶς; Ταῦτα εἰπὼν ὁ Κλαύδιος σὺν κᾶσι τοῖς στρατιώταις τοῖς γόνασι τοῦ ἁγίου Χρυσάνθου προσπεσὼν παρεκάλει λέγων· Ἐπ ἀληθείας ἔγνωμεν ὅτι ὁ Θεός σου Θεός έστιν ἀληθινός. Ὅθεν παρακαλοῦμεν, ποίησον ἡμᾶς ἐπιγνῶναι αὐτὸν, καὶ πρὸς τὴν αὐτοῦ γνῶσιν οἵῳ βούλει τρὸπῳ προσάγαγε. Χρύσανθος ἔφη· Πρὸς Θεοῦ ἐπίγνωσιν εἰ προσελθεῖν ἐπιποθεῖτε, μὴ τοῖς ποσὶν, ἀλλὰ τῇ καρδίᾳ ποσεύθητε πρὸς αὐτόν. Καὶ γὰρ ἑνὸς ἑκάστου ἡμῶν πλησίον γίνεται ὁ Θεὸς, ἐὰν αὐτὸν * ὅλῃ τῇ καρδίᾳ καὶ τῇ πίστει ἐπιζητῶμεν.
[19] Πολλῷ δὲ λόγῳ κατηχήσας αὐτοὺς, πρὸς τὴν τοῦ Χριστοῦ πίστιν ἐχειραγώγησεν· ἐπίστευσε γὰρ ὅ τε Κλαύδιος ὁ τριβοῦνος καὶ Ἱλαρία ἡ αὐτοῦ γυνὴ, καὶ οἱ δύο υἱοὶ αὐτοῦ Ἰάσων καὶ Μαῦρος, καὶ πάντες οἱ φίλοι αὐτοῦ, καὶ πᾶσα ἡ θεραπεία αὐτοῦ· ἐπίστευσαν δὲ καὶ οἱ αὐτοῦ στρατιῶται μετὰ πάντων τῶν οἰκείων. Καὶ ὀμοθυμαδόν ἅπαντες ἐφωτίσθησαν τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ, καὶ ἦσαν προσκαρτεροῦντες τῇ διδασκαλίᾳ τοῦ Χρυσάνθου μετὰ πόθου, καὶ ἀκούοντες τοῦ λόγου τῆς πίστεως τῆς εἰς τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰσουν Χριστὸν * μετὰ φόβου. Ἐδέοντο δὲ καὶ ηὔχοντο ὑπὲρ τοῦ ὀνόματος τοῦ Χριστοῦ πάντα παθεῖν.
[20] Ὡς οὖν οὗτοι πάντες ἐπίστευσαν τῷ Κυρίῳ, ἦλθεν εἰς τὰ ὦτα Νουμεριανοῦ τοῦ βασιλέως· καὶ κελεύει Κλαύδιον τὸν τριβοῦνον προσδεθέντος λίθου τῷ τραχήλῳ αὐτοῦ ῥιφῆναι εἰς τὸ μέσον τῆς θαλάσσης πάντας δὲ τοὺς στρατίωτας ἐξεταστθῆναι, καὶ τὸν μὴ βουλόμενον ἀρνήσασθαι ἀποκεφαλισθῆναι. Τοσαύτην δὲ χάριν παρέσχεν ὁ Κύριος τοῖς πιστεύσασιν, ὥστε τοὺς δύο υἱοὺς Κλαυδίου ἄνευ ἐπερωτήσεως ὁμολογῆσαι τὸν Χριστὸν, καὶ ὐπὲρ τοῦ ὀνόματος αὐτοῦ ἥδιστα ἀποθανεῖν ἐτοίμως ἔχειν. Τούτους ζηλώσαντες πάντες ὁμοψύχως οἱ πιστεύσαντες, ἐν μιᾷ ὥρᾳ ἐν τῇ ὁμολογιᾳ τοῦ μαρτυρίου ἐτελειώθησαν. Ἦν δὲ ἐν * ᾧ τόπῳ τὰς κεφαλὰς ἀπετμήθησαν, τύμβος ἀρχαῖος· τοῦτον ἐκκαθάραντες διὰ νυκτὸς οἱ Χριστιανοὶ ἅπαντα τὰ σώματα τῶν ἁγίων κοινῇ κατέθεντο, οὐ μακρὸν τῆς πόλεως, ἐν ὁδῷ τῇ καλουμένῃ Σαλαρία * Ἦν δὲ Ἱλαρία ἡ γυνὴ τοῦ τριβούνου συναγαγοῦσα τὰ σώματα τῶν δύο υἱῶν αὐτῆς Ἰάσωνος καὶ Μαύρου, καὶ ἐν δυσὶ σοροῖς ἕκαστον καταθεμέμη.
[21] Ἐν δὲ τῷ πυκνότερον αὐτὴν ἔρχεσθαι καὶ θυμιᾷν καὶ προσεύχεσται ἐν τῷ τοπῳ κατεσχέθη ὑπό τινων, καὶ ἑλκομένη, παρεκάλεσεν ἐνδοῦναι αὐτῇ τοῦ εὔξασθαι. Ὡς οὖν ἔκαμψε τὰ γόνατα ἐκπετάσασα τὰς χεῖρας εἶπε· Δέσποτα Ἰησοῦ Χριστὲ, ὃν ἐξ ὅλης καρδίας ὁμολογῶ, νῦν με τοῖς ἐμοῖς τέκνοις *, συναρίθμιον ποίησον, οὓς ἐκ τῆς ἐμῆς γαστρὸς εἰς τὸ σὸν προσεκαλέσω μαρτύριον. Ταῦτα εἰποῦσα, καὶ ἐγχρονίσασα ἔτι τῇ προσευχῇ ἐν τῷ ἐξιλεοῦσθαι τὸ θεῖον, ἀπέδωκε τὸ πνεῦμα. Οἱ δὲ κρατήσαντες αὐτὴν συμπαθήσαντες ἐπὶ τῷ αἰφνιδίῳ θανάτῳ αὐτῆς, καταλιπόντες τὰς δύο παιδίσκας τὰς σὺν αὑτῇ ἐπορεύθησαν. Καὶ ἐκεῖναι ἔθαψαν αὐτὴν ἐπιμελῶς, καὶ ὑπεράνω ᾠκοδόμησαν μαρτύριον βραχύτατον· αὐτῆς γὰρ ὑπῆρχεν ὁ τόπος· καὶ ἔξω αὐτοῦ οἱ ἅγιοι κατετέθησαν ἐκεῖ· τὸ γὰρ οἰκητήριον αὐτῆς ἐκεῖ ἦν.
[22] Ὁ δὲ Νουμεριανὸς ἐκέλευσε τὸν Χρύσανθον φυλάσσεσθαι ἐν φρουρᾷ βαθυτάτῃ * ὅπως αὐτὸν σὺν τῇ Δαρείᾳ διαφόρως κολάσεται. Καὶ ἐνέβαλον αὐτὸν ἐν τῇ τοῦ Τουλιανοῦ φυλακῇ. Ἦν δὲ αὕτη βαθυτάτη καὶ βορβορώδης καὶ πλήρης δυσωδίας, ἐπειδὴ τὰ κανάλια ἐκεῖθεν διήρχοντο, καὶ ζοφώδης δὲ λίαν, ἔνθα ἦν ὁ Χρύσανθος διδηροδέσμίος γυμνός. Ἡ δὲ Δαρεία παραδίδοται ἐν ἑταιρείῳ. Ἀλλὰ τοῖς διαφόροις αὐτῶν παθήμασι διαφόρῳ χάριτι ὁ Κύριος ἐβοήθει. Καὶ γὰρ τῷ Χρυσάνθῳ ἡδύσματα καὶ φῶς θεῖον ἐχορηγεῖτο· τῇ δὲ Δαρείᾳ λέων ἐκπεφευγὼς ἐκ τοῦ σταδίου, εἰσελθὼν εἰσ τὸ οἴκημα ἔνθα ἦν ἐπὶ πρόσωπον προσευχομένη, ἥπλωσεν ἑαυτὸν ἐν τῷ μέσῳ.
[23] Ἁγνοοῦντες δὲ τὸν λέοντα εἶναι ἔνδον οἱ τῆς πόλεως ἀπέστειλαν πρὸς αὐτὴν ἄσωτόν τινα ὃς ἐν τῷ * μύσει περιβόητος ἐτύγχανεν. Ὡς δὲ εἰσῆλθεν, ἐπιπηδᾷ αὐτῷ ὁ λέων, καὶ ὑποστρώσας αὐτὸν ἐπάτει τοῖς ποσὶν ἐπάνω αὐτοῦ. Ἦν δὲ ἀτένιζων τῇ παρθένῳ τοῦ Χριστοῦ ὡς τὶ κελεύσειε ποιῆσαι. Γνοῦσα δὲ ἡ ἁγία Δαρεία εἶπε τῷ λέοντι· Ὁρκῶ σε κατὰ τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, ἄνες αὐτῷ ἀκοῦσαι παρ᾽ ἐμοῦ λόγον.
[24] Ὁ δὲ λέων, καταλιπὼν αὐτὸν, ἀνελθὼν ἀνέπεσεν ἐν τῇ εἰσόδῳ, ἵνα μὴ ἕτερὸς τις δυνηθῇ εἰσελθεῖν. Καὶ λέγει ἡ Δαρεία· Ἰδοὺ τοῦ λέοντος ἡ ἀγριότης ἀκούσασα τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ εὐλαβήθη τὸν Θεὸν, καὶ σὺ ἄνθρωπος λογικὸς ἐν τοσαύταις αἰτίαις διάγεις, ἄθλιε, καὶ ἐν οἱς πενθεῖν σε ἔδει, ἐν τούτοις καυχᾶσαι. Ἐκεῖνος δὲ προσπεσὼν αὐτῇ, ἤρξατο βοᾷν καὶ λέγειν· Κέλευσόν με ἐξελθεῖν ἀβλαβῆ, κἀγὼ κηρύξω πᾶσι τὸν Χριστὸν Θεὸν ὑπάρχειν ἀληθινὸν, ᾧ σὺ λατρεύεις, καὶ ούκ ἔστι παρὲξ αὐτοῦ Θεός. Καὶ ἐκέλευσεν ἡ Δαρεία τῷ λέοντι συγχωρῆσαι αὐτῷ ἐξελθεῖν. Καὶ μεταστάντος τῆς εἰσόδου τοῦ λέοντος, ἐξῆλθε καὶ περιέτρεχεν εἰς τὴν πόλιν, καὶ ἐβόα λέγων· Γνῶτε πάντες Ῥωμαῖοι Δαρείαν θεὰν ὑπάρχειν. Παραγενομένων δὲ τῶν ἀπὸ τοῦ σταδίου συλλαβεῆ τὸν λέοντα, θείᾳ δυνάμει ἐκεῖνος ἕνα ἕκαστον αὐτῶν ἁρπάζων πάντας αὐτοὺς ἔστρωσε χαμαὶ ἀβλαβῶς συνέχων πρὸ ποδῶν τῆς Ἁγίας.
[25] Ἡ δὲ εἶπε πρὸς αὐτοὺς· Ἐὰν πιστεύσητε εἰς τὸν Χριστὸν, δυνὴσεσθε ἀβλαβεῖς ἀναχωρῆσαι· εἰδ᾽ οὺ, οἱ θεοὶ ὑμῶν ἀντιλάβοιιτο ὑμῶν. Ἐκεῖνοι δὲ μιᾷ φωνῇ ἐβόων· Ὁ μὴ πιστεύων τὸν Χριστὸν ἀληθινὸν εἶναι Θεὸν καὶ ζῶντα, μὴ ἐξέλθοι ζῶν. Καὶ ταῦτα εἰπόντες, ἐξεπορεύοντο βοῶντες· Πιστεύσατε, δῆμοι Ῥωμαίων μὴ εἶναι ἄλλον Θεὸν εἰ μὴ τὸν Χριστὸν, ὃν Δαρεία κηρύσσει. Ὁ δὲ ἔπαρχος Κελερῖνος ἐκέλευσε πῦρ ἀναφθῆναι πρὸς τὴν θύραν τοῦ οἰκήματος ὅπου ἦν Δαρεία σὺν τῷ λέοντι. Ἰδὼν δὲ ὁ λέων τὸ πῦρ ἐφοβήθη, καὶ ἤρξατο ὠρύεσται. Πρὸς ὃν ἔφη ἡ Δαρεία· Μὴ φοβοῦ· οὐ μὴ κατακακῇς, οὐδὲ συλληφθήσῃ πώποτε, οὔτε ἀναιρεθήσῃ, ἀλλὰ ἰδίῳ θανάτῳ ἀποθανῇ. Ἔξελθε οὖν ἀφόβως, καὶ πορεύου ἐν εἰρήνῃ· ὅτι ὁν ἐτίμησας ἐν ἐμοὶ, αὐτὸς ῥύσεταί σε. Καὶ κλίνας τὴν κεραλὴν ὁ λέων ἐξῆλθε, καὶ διελθὼν τὴν πόλιν ἐπορεύθη μηδένα ἀδικήσας. Οἱ δὲ ἐκ τοῦ στόματος αὐτοῦ ῥυσθέντες ἐβαπτίσθησαν πάντες.
[26] Ἐμηνύθη ταῦτα Νουμεριανῷ τῷ βασιλεῖ, καὶ ἐκέλευσε τῷ ἐπάρχῳ ὅπως τὸν Χρύσανθον καὶ τὴν Δαρείαν, εἰ μὴ βουληθῶσι θύειν, διαφόροις βασάνων αἰκισμοῖς πικρῶς ἀναλώσῃ. Ὡς οὖν κατηνάγκαζεν αὐτοὺς ὁ Κελερῖνος πρὸς τὸ θύειν πολλὰ λέγων καὶ ἀκούων παρ᾽ αὐτῶν, ἐκέλευσε τὸν Χρύσανθον κρεμασθῆναι ἐν τῷ ἑρμηταρίῳ. Κρεμασθέντος δὲ αὐτοῦ, τὸ ξύλον ἐφθάρη, καὶ τὰ δεσμὰ διεῤῥάγη, καὶ αἱ λαμπάδες ἐσβέσθησαν. Ὅσοι δὲ ἥπτοντο τῆς ἁγίας Δαρείας, συνεσπῶντο τὰ νεῦρα τῶν χειρῶν αὐτῶν, καὶ ὠρύοντο ἐκ τῶν πόνων. Θεασάμενος δὲ ταῦτα ὁ ἔπαρχος Κελερῖνος ἐφοβήθη, καὶ πορευθεὶς δρομαίως πρὸς τὸυ βασιλέα ἀπήγγειλεν αὐτῷ τὸ γεγονός. Ὁ δὲ Νουμεριανὸς, ταῦτα ἀκούσας οὐ θείαν δύναμιν *, ἀλλὰ περιεργίαν τινὰ λογισάμενος ἐκέλευσεν αὐτοὺς ἔξω τῆς πόλεως ἀπαχθῆναι * τῇ ὁδῷ τῇ καλουμένῃ Σαλαρία, καὶ ὀρυγῆναι βόθρον, καὶ ἐμβληθῆναι ἐκεῖ ἀμφοτέρους, καὶ λίθοις καὶ γῇ καταχωσθῆναι. Ἀπαχθέντες δὲ οἱ ἅγιοι Χρύσανθος καὶ Δαρεία κατήχθησαν ἐν τῷ βόθρῳ, καὶ ψαλλόντων αὐτῶν καὶ προσευχομένων τῷ Θεῷ κατεχώσθησαν. * Καὶ γέγονεν αὐτοῖς ἥ τὲ κοινωνία τοῦ μαρτυρίου καὶ ἡ ταφὴ καὶ ἡ κόλασις ἀδιάζευκτος, καὶ καθὼς γεγόνασιν ἐν τῷ παρόντι βίῳ, σύζυγοι πνευματικοὶ, οὕτω καὶ τὴν μετάστασιν τοῦ βίου ἔσχον ἐν ὁμονοίᾳ. Καὶ προσεδέξατο αὐτοὺς ὁ Θεὸς θυσίαν ζῶσαν, καὶ ὁμοθυμαδὸν ἀπειλήφασι τοὺς στεφάνους.
[27] Ὡς οὖν χάριτι Θεοῦ πολλαὶ δυνάμεις καὶ ἰάσεις ἐν τῷ τόπῳ ἐγίνοντο, κατήντησεν ἡ ἐνιαύσιος ἡμέρα τοῦ πάθους αὐτῶν, καὶ ἀνείκαστον πλῆθος ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν καὶ παιδίων *, συνήχθη εἰς τὸ μνημόσυνον αὐτῶν. Ἦσαν δὲ ἅπαντες ὁμοθυμαδὸν συνηγμένοι * ἐν ἑνί σπηλαίῳ· καὶ (γὰρ) ἡν τὸ σπήλαιον πλησίον αὐτῶν. Τοῦτο οὖν ἀκούσας ὁ Νουμεριανὸς ἐκέλευσεν ἀνοικοδομηθῆναι καὶ ἐμφραγῆναι τὴν εἴσοδον τοῦ σπηλαίου *. Παραχρῆμα δὲ γέγονε τοῦτο· καὶ * λαξεύσαντες κύκλῳ ἄνωθεν τὸν τόπον, ἐπαφῆκαν κατ᾽ αὐτῶν γῆν, καὶ μετασχόντες πάντες τῶν θείων μυστηρίων τῆς κοινωνίας ὁμοθυμαδὸν τὸν στέφανον τοῦ μαρτυρίου ἀπειλήφασι μετὰ πάντων τῶν ἁγίων· ἐν οἷς ὑπῆρχε Διόδωρος ὁ πρεσβύτερος, Μαριανὸς διάκονος καὶ πλεῖστοι κληρικοὶ. Πλῆθος δὲ ἀναρίθμητον λαοῦ, * ὧν τὰ ὀνόματα ἢ τὸν ἀριθμὸν ἐκζητῆσαι περιττὸν * ἡγησάμεθὰ · ἀδύνατον γὰρ ἦν.
[28] Ταῦτα ὡς ἐπράχθη * ἀνεγραψάμην ἐγὼ Οὐιρῖνος προτροπῇ ὑπείξας Στεφάνου τοῦ ἁγιωτάτου πάππα, καὶ ταῖς πέριξ πόλεσιν ἐξαπέστειλα, ὡς ἂν τὰ περὶ τῶν ἁγίων τῶν δε μαρτύρων ἐπιγνῶσιν ἅπαντες, καὶ δοξάσωσι τὸν ἐν τῇ καλῇ τούτους καὶ σεπτῇ τοῦ μαρτυρίου ὁμολογίᾳ Χριστὸν στεφανώσαντα, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνον. Ἀμήν.
[Comprehensus S. Chrysanthus] Igitur cum multæ virgines, relicto amore sponsorum, Christo se traderent; ac juvenes relicto voluptatum studio et carnali commercio sese castimoniæ * manciparent; excitata * est in Urbe seditio, et Celerino a præturam Urbis administranti interpellatio publica exhibetur. Juvenes clamabant: Sponsas nostras per Dariam amittimus; viri clamabant: Conjugia perdimus; mulieres clamabant: Maritos amisimus per Chrysanthum et jam filios non habemus. Et erat interpellantium varia et seditiosa confusio. Jubentur itaque a præfecto ambo constringi et diversis pœnis interfici, si sacrificiorum ceremonias contempsissent. Traditur itaque tribuno Claudio Chrysanthus, qui tradit eum septuaginta militibus dicens: Ducite eum extra civitatem ad fanum invicti Herculis, ubi si sacrificare noluerit, diversis pœnis agite, quoad usque consentiat.
[16] [cruciatur.] Tunc milites crudis eum nervis adstringunt, ut sensim siccantibus nervis ad ossa usque vis pertingeret ligamenti; statim autem ut constrictus est, ita omnia sunt in manibus ejus ligamina resoluta, ut non occurrerent oculi ejus * videre celeritatem resolutionis eorum *. Et quasi luctantibus contra se ligaturis, diverso modo diversi eum milites constringebant novis et exquisitis ingeniis. Mox autem ut manus ligantis cessasset a vinculo, dicto citius quidquid ligaverat solvebatur. Tunc irati milites mittunt eum in cippum b novum, nodosissimnm, ita ut in tertio puncto ejus tibias coarctarent. Igitur cum starent ante eum et insultarent ei, ita putrefactum est lignum totius cippi, ut in cinerem converteretur. Tollentes autem milites Chrysanthum, perfundunt eum lotio humano, dicentes: Maleficia tua modo amittes. Statim autem ut perfusus est lotio putentissimo, ipsa aqua putens ita est in nectareum odorem conversa, ut putares eum non lotio humano sed rosato esse perfusum c. Auferentes autem eum ex eodem loco, excoriaverunt vitulum, et corio recenti cingunt eum nudum, et posuerunt eum ad solem; sed per totum diem in æstu nimio et flagrantissimo sole, nulla omnino potuit calefactione siccari, sed eadem, qua fuerat viriditate perdurans, corium in nullo potuit Dei famulum violare d. Item posuerunt in collo ejus catenas ferreas, et simul manus et pedes constringentes, clauserunt eum in obscurissimo loco. Statim autem ex manibus ejus soluta sunt vincula, et tanta lux refulsit in loco, ut putarentur illic lampades multæ fulgentes.
[17] [Claudius tribunus eum hortatur, ut Christo renuntiet;] Nuntiantur omnia hæc a septuaginta militibus Claudio tribuno suo. Et ipse veniens ad locum vidit lumen immensum, et jubens eum egredi ad se, dixit: Quæ ista tanta vis maleficiorum tuorum est, ut ista perficias … e? Cui respondens Chrysanthus ait: Si esset in te vel scintilla prudentiæ, cognosceres me non maleficiorum argumentis, sed divinis adminiculis adjuvari; sed sic ad me respicis sicut ad deos, quos colere injusto judicio comprobaris: si enim oculi tui sapienter aspicerent, viderent quia dii tui non vident; si aures tuæ reciperent veritatem, adverteres illos voces clamantium audire non posse; si interiora tua intellectum alicujus prudentiæ caperent, considerares istos in interioribus suis nihil habere aliud præter argillam et plumbum. Tunc tribunus Claudius jussit eum fustibus cædi. Statim autem ut allatæ sunt virgæ durissimæ *, cœperunt in manibus cædentium quasi pluma mollescere f. Denique dum tenerentur virgæ, quasi ferreæ essent ita erant solidæ, dum vero percuterent, quasi ex papyro essent, ita mollisssimæ reddebantur et leves g.
[18] [sed frustra; quare et ipse aliique multi] Tunc Claudius tribunus, jussit eum * erigi et indui vestibus suis, et conversus ad milites suos, omnes hac voce alloquitur dicens: Bene nostis me et incantationem et magorum deprehendisse præstigia. Hic humanæ artes penitus non sunt, ubi virtutum divinarum potestas apparet: nam vincula nervorum sponte soluta cesserunt, ligni fortitudo repentina defectione computruit; corii viriditas in solis ardore nimio in eadem, qua de vitulo ablata est novitate permansit; catenarum quoque nexus invincibilis probitas exolvit, tenebrarum locus nimia illustratione perfulsit, fustes in manu tenentis rigescunt, in ferientis ictu mollescunt. In aspectu patientis h ipsa sinceritas atque in verbo etiam rationabilis veritas comprobatur. Quid superest, nisi omnes hujus Hominis genibus advoluti, veniam postulemus sceleris et rogemus ut nos quoque talem faciat Deum colere, qui cultores suos facit in omni pugna vincentes? Ecce etenim et nos et judices et omnes qui contra eum venerunt, numquam non ita superat, ut probastis. Igitur cum hæc et alia fuisset prolocutus, cum universis militibus ipse Claudius genibus (S. Chrysanthi) advolutus orabat dicens: In veritate probavi, quia Deus tuus, Deus verus est. Peto itaque, ut facias me cognoscere eum, et ad notitiam culturæ ejus aliqua ratione pertingere. Cui Chrysanthus dixit: Ad notitiam Dei si pervenire desideras, non pedibus tibi sed corde pergendum est: tantum enim unicuique præsens efficitur Deus, quantum cum fide mentis et cordis integritate quæsierit.
[19] [baptizantur] Hæc et similia prosequente Chrysantho i credidit Claudius tribunus, credidit Hilaria, uxor ejus; crediderunt et duo filii ejus Jason et Maurus; crediderunt omnes amici et familiares ejus; crediderunt omnes illi septuaginta milites cum suis, et universi eodem die baptizati sunt; per singulos dies a sancto Chrysantho eruditionem veritatis desiderantissime audiebant, et verbum Christi cum omni reverentia et timore capientes, optabant pro Dei nomine etiam adversa (omnia) perferre k.
[20] [et martyrio coronantur;] Cum omnes credidissent Deo, et (hoc) Numerianus l imperator audiisset, jussit Claudium tribunum ingenti saxo (in collo) constrictum in medio mari præcipitari; omnes autem milites singillatim audiri, et quicumque que se negasset christianum, dimitti; qui verum negare noluisset, caput amputari m. Tantam autem gratiam Dominus credentibus concessit, ut primum Jason et Maurus, filii Claudii, etiam non interrogati Christum se colere dicerent et pro ejus nominis confessione mortem libenter obirent. Hos imitantes omnes unanimiter intra unam horam martyrium Domino consecrarunt. Erat autem in loco ubi decollati sunt, tumulus n antiquus; hunc emundantes per noctem Christiani simul in unum omnia corpora sepelierunt non longe ab Urbe, via quæ Salaria o nuncupatur. Corpora autem filiorum suorum collegit sancta Hilaria, relicta * martyris Claudii, et singillatim condiens id est Mauri et Jasonis in sarcofagis singulis collocavit p.
[21] Quæ dum assiduis obsequiis circa Sanctorum confessionem oraret, tenta est. Quæ dum trahitur, [item moritur Hilaria, Claudii tribuni uxor] rogavit eos qui se trahebant, dicens: obsecro vos, permittite prius orationem complere, et veniam quocumque volueritis. Igitur dum fixisset gradum, accepit Sacramentum Domini q et expandens manus suas dixit: Domine Jesu Christe,quia toto corde te confiteor, modo me associa cum filiis meis, quos ex utero meo ad tuum martyrium convocasti. Et hæc dicens projecit se in orationem, et dum oraret emisit spiritum. Tunc illi ipsi qui eam tenuerant dolentes super repentino obitu ejus, reliquerunt duas ancillas ejus, quæ cum ea erant. Illæ autem sepelierunt eam diligentissime, et super eam brevissimam ecclesiam fabricaverunt; quia locus in quo defuncta fuerat, ejusdem erat hortus Hilariæ, et ex quo passi fuerant Sancti, ibidem sibi mansiunculam collocaverat r.
[22] [S. Chrysanthus in carcerem] Interea (Numerianus) Chrysanthum jussit infernali retineri custodia in carcere Tulliano s unde putor horribilis ascendebat, quia cloacarum cuniculis digesta domorum stercora illic jugiter decurrebant t. Et in hoc decursorio, ut diximus, erat ima et lutea, et ita tenebrosa custodia, ut penitus lucifluus aer nec signum ibidem diei nec vestigium aliquod lucis ostenderet u. In hanc ergo habitationem ferro vinctus Chrysanthus mittitur; Daria vero mittitur in publico contubernio meretricum; sed diversis his Sanctorum passionibus, diverso genere (auxilio) Christus occurrit: nam Chrysantho lux divina et odoramenta sancta præstantur. Dariæ * vero leo v fugiens de cavea amfitheatri dirigitur, qui ingressus cellulam illam in qua Daria prostrata in oratione jacebat, ipse quoque leo prostravit se juxta eam pronus, ut videretur ipse etiam adorare illum, qui suam præsentiam deprecanti Virgini exhibebat.
[23] [S. Daria ad lupanar ducitur;] Nescientes itaque leonem intus esse, miserunt ad eam quemdam turpissimum, qui in scelere corruptionis opinatissimus habebatur. Qui ut ingressus est, insilivit in eum leo, et prosternens eum sub pedibus suis, cœpit ad faciem virginis Christi Dariæ respicere quasi interrogans quid de eo juberet. Quod intelligens beata Daria, leoni dixit: adjuro te per filium Dei, pro quo martyrii passionem libenter amplector, ut non eum in aliquo lædas; sed permitte eum sermonem meum absque terrore suscipere x.
[24] [ubi a leone defensa, juvenem prosacem] Tunc leo reliquens eum posuit se in ipso introitu, ut nec ille remissus copiam fugiendi arriperet, nec alius posset intrare y. Tunc dixit ad eum Daria: Ecce ferocitas leonis audito Christi nomine dat reverentiam Deo; et tu homo rationabilis in tantis criminibus te exerces, ut etiam in hoc, quo miser lugendus es, glorieris. Tunc ille prosternens se ante eam, cœpit clamare dicens: Jube me hinc egredi sanum, ut ego clamem omnibus, Dei filium Christum, quem colis, ipsum solum esse verum Deum. Tunc Daria jussit leoni, * ut amoveret se ab ingressu. Qui cum esset egressus clamare cœpit et per totam civitatem currere dicens: Sciatis omnes (vos Romani) Dariam esse deam. Igitur diversi venatores et diversi populi, dum ad leonem capiendum pergerent, hanc Deus leoni virtutem concessit, ut omnes caperet, et quasi manu tenens ita comprehensos sine aliqua læsione ante pedes sanctæ Dariæ poneret z.
[25] [aliosque p'urimos convertit.] Tunc Daria omnes alloquitur dicens: Si promiseritis vos Christo credituros, illæsi poteritis adscedere, sin alias, * nescio si dii vestri auxilientur vobis. Tunc illi omnes una voce clamabant: Qui non credit Christum verum esse Deum *, vivus hinc non exeat. Et hæc dicentes cœperunt egredi omnes una voce clamantes: Credite populi Romani non esse alterum Deum præter Christum *. Tunc præfectus, Celerinus nomine, jussit ignem copiosum accendi in ingressu cellulæ in qua erat Daria cum leone. Quod cum fieri videret, cœpit leo expavescere et rugitum dare. Cui beata Daria ait: Noli timere; nec incendio cremaberis, neque capieris *, neque interfici poteris; sed morte tua morieris. Egredere securus et vade * quia ille, quem in me honorasti, ipse te liberat. Tunc inclinato capite, leo egreditur per medias turbas populorum. Nullus eum cepit, et ipse neminem læsit aa. Hi autem qui ex ejus ore incolumes evaserant, universi baptizati sunt.
[26] [Tandem ambo palma triumphi potiuntur;] Nuntiata sunt omnia hæc Numeriano imperatori, et jussit Celerino præfecto ut ambos id est Chrysanthum et Dariam, si non consensissent sacrificiis, diversis tormentorum suppliciis puniret. Igitur cum cogeret eos ad sacrificandum et diversa diceret et audiret, jussit sanctum Chrysanthum eculeo ingenti suspendi et torqueri. Cumque imponeretur eculeo Chrysanthus, ligna omnia eculei comminuta sunt, vincula vero universa disrupta sunt; lampades vero quæ erant ejus lateribus applicandæ extinctæ sunt. Quicumque ergo (autem) misissent manum ad sanctam Dariam, stupebant nervi eorum et præ dolore mugitum cordis gemitumque reddebant. Videns itaque hæc Celerinus præfectus vehementer expavit, et cursu rapidissimo ad imperatorem properans, cuncta quæ gesta fuerant enarravit. Tunc Numerianus imperator non virtutibus divinis sed maleficiis (hæc) imputans, jussit eos duci in viam Salariam bb atque in arenario deponi, illic utrosque simul id est Chrysanthum et Dariam vivos terra et lapidibus obrui cc. Tunc beatissimus Chrysanthus cum beata virgine Daria deponuntur in fovea, psalmis et orationibus insistentes * facti sunt in passione sociati sanguine, sicut fuerant etiam mente conjuges; quasi in uno lectulo, ita in una fovea durantes. Talis fuit passio, quæ magis sepulturam Dei famulis ingessit quam pœnam. Accepit autem Deus hostiam viventem, cujus gratia hoc factum est, ut qui simul juvenes in virginitate durantes, simul pertingerent ad coronam sine fine viventes dd.
[27] [post modum alii multi, qui ad eorum sepulchrum venerant, coronantur.] Igitur cum multa beneficia Deus venientibus ad eorum sepulturam præstaret, evenit ut die natali eorum, infinita populi multitudo concurreret; viri simul ac mulieres pariter et infantes et innuptæ puellæ et juvenes. Hoc cum fuisset Numeriani auribus intimatum, jussit ut in introitu, per quem introierant in cryptam, paries levaretur. Quod cum fuisset adimpletum, de zabulo ee super eos montem dejecit. Omnes ergo pariter dum communionis Sacramenta perciperent et Martyrum gloriam celebrarent, ipsi quoque ad martyrium pertigerunt ff; inter quos erat Diodorus presbyter et diaconus Maurinus * et plurimi clericorum gg ac populi multitudo, quorum nec numerus nec nomina collecta sunt hh.
[28] Hæc omnia sicut gesta sunt, scripsimus Varinus et Armenius fratres ii a sancto Stephano papa Romano in sede apostolica facti presbyteri kk et direximus * ad omnes ecclesias ad Orientem et Occidentem, [Passio a quibus scripta.] ut sciat omnis mundus, quia martyres suos Dominus Chrysanthum et Dariam cum multis filiis in triumpho martyrii et gloriæ perpetuæ corona suscepit ll.
ANNOTATA.
a Vide Comm. Præv., n. 12, ubi diximus Celerinum hunc probabilius esse fictitium. Certe Eduardus Corsinus in erudita sua scriptione de præfectis Urbis, testatur Celerini nomen in serie præfectorum apud probatos auctores nuspiam occurrere. Juverit integrum fere Corsini locum recitasse [Pag. 133.] : Celerinus circa an. Urbis conditæ 1005. Christi 252. Celerini præfecti nomen semel iterumque in martyrologio Romano nobis occurrit. Nam 25 Octobris die ubi de S. Chrysantho et Daria martyribus agitur, habetur: “ Qui post multas, quas sub Celerino præfecto … sustinuerunt passiones, jussi sunt a Numeriano … lapidibus obrui.” Ita quoque 22 Novembris die dicitur: “Romæ S. Mauri martyris, qui sub Numeriano imperatore et Celerino Urbis præfecto agonizavit.” Baronius quidem in primo martyrologii loco pro “Numeriano” rescribendum esse putavit “Valeriano,” quod historiæ magis congrueret, cum Numerianus numquam Romæ fuerit aut imperaverit (conf. Comm. Præv., n. 10); sed eadem prorsus emendatio in posteriori quoque loco adhibenda foret, ne Celerini nomen ac præfectura dissitis adeo temporibus adscirbatur. Certe Tillemontius quoque pluribus ostendit quod eorum Martyrum triumphus ad Valeriani potius aut Decii quam Numeriani tempora revocandus esset. Cum verum Martyrum illorum acta vel apocrypha vel suspecta maxime sint, nihil prorsus præsidii pro Celerini præfecti nomine exsculpi inde potest; cum præsertim Usuardus S. Mauri elogium exscribens “Numeriani” nomen omiserit. Ad tempus martyrii quod attinet vide Comm. Præv., n. 20. Rectius passi SS. Chrysanthus et Daria sub Numeriano ponuntur, ut est in Actis.
b
Cippus instrumentum ad instar annuli, quo pedes damnatorum constringebantur et servorum:
Nervo torqueris, in Cippo quando teneris;
Membraque firmaturnervis, quibus ossa ligantur.
In glossis: ποδοκάκκη, ξύλινος δεσμός, cippus; ligneum vinculum. Unde Suidas: ποδοκακκη. Sic cippus in carcere vocabantur, vel inserto altero κ, quod esset quasi ποδῶν κακωσις, vel per syncopem, ut Didymus ait, quasi ποδοκατέχη. Vide Pitisci lexicon antiquitatum. Significat etiam ipsum carcerem: Cives namque meliores et ditiores contumelia et injuriis afficiebat: alios indemnatos et injudicatos in cippo vilissimo concludens, etc. Balderius. Vide Cangii Glossarium. Locum hunc Surius, præter morem suum, minus fideliter reddit: Confestim igitur vinctus ita premebatur, ut nervorum tormentum oculus videre non posset: milites enim nervos miro artificio novisque rationibus connectebant: verum cum vincientium manus quievissent, dicto citius vincula sunt dissoluta. Quapropter milites indignati eum in carcerem conjecerunt et triplici compede constrinxere.
c Vim igitur credebant antiqui inesse urinæ hominis ad dissolvenda maleficia. Saltem ita conjiciendum ex Actis nostris. Cæterum locus iste longe metius redditur apud Surium: Tunc milites sublatum lotio conspergebant, dicentes: Maleticia tua nunc tibi non prosunt. Sed fœtoris loco, odoris suavitas est consecuta, non aliter quam si roseus liquor diffusus esset.
d Brevius meliusque Surius ex græco: Vitulo igitur excoriato, ipsum in ejus pelle nudum incluserunt et in sole collocarunt. Verum cutis ejus nihil est læsa, nec ullum Vir Dei sensit incommodum, quamvis totum diem in vehementiori calore ardentique sole permansisset.
e Multa hic inseruntur actis latinis, quæ in Codd. Parisinis desunt. Pergit scilicet Claudius ad Chrysanthum loquens: Nam omnes magos et hierofantas, et Chaldæos et ariolos et incantatores ego domui, et adhuc istam potentiam in maleficiis non inveni. Omnibus tamen imperans quod volui, eorum ad meos libitus inclinavi. Hunc te virum nobilem et sapientem ad hanc solam partem accepi, ut contempta superstitione christianæ temeritatis, de qua murmur romani populi et seditio excitata est, reddam te generi tuo, et diis omnipotentibus debita sacrificia clementer exhibeas. Reperiuntur in apographo Vaticano: Καὶ πάντας δὲ τούς μάγους, καὶ τοὺς φαρμάκους, καὶ ἐπαοιδούς ἐγὼ κατεδάμασα καὶ τοσαύτην δύναμιν ἐν μαγέιαις οὐχ᾽ ἑυρον, καὶ πάντων μὲν ἐκείνων κατεκράτησα, καὶ τὴν εκείνων πανουργιάν πρὸς τὸ εμόν ὑπεταζα θελήμα. Νυνι δὲ σε οἶδα ἄνδρα ἐμφᾳνῆ καὶ σοφρὸν πρὸς τοῦτο δὲ μόνον τὸ πραγμα συνέλαβον, ἵνα ἀπολείπῃς τὸ τῶν χριστιανῶν τολμηρόν ἐπιτήδευμα δι᾽ οὗ θρυλλος Ῥωμαίων καὶ στάσις γεγένηται, καὶ προσκυρώσεις ἑαυτόν τῳ γένει σου καὶ τοὺς παντοδυναμοῖς θεοῖς τὰς ὁφολομένας ἐκτελέσῃς θυσίας quæ apud Surium redduntur his verbis: Omnes ego magos incantatoresque domui; nec ullam magiæ tantam potentiam inveni. Omnes a me victi sunt; omnis eorum malitia meæ cessit voluntati. Cæterum cum te videam virum præclarum et sapientem; non aliud abs te requiro, nisi ut audax deseras christianorum institutum, quo tumultus atque seditio in populo Romano excitantur, teque genere tuo dignum præbeas, et omnipotentibus diis debita facias sacrificia. Qui fiat ut verba hæc in Coisliniano desiderentur, dicendo non sum.
f Pericope hæc non est in græco. Locus cæterum rectius vertitur a Surio: Allatæ igitur sunt virgæ, quæ quidem in manibus militum erant admodum duræ, sed Viri sancti corpori admotæ, instar papyri molles factæ sunt.
g Hoc loco, litteris paulo majoribus et ad normam tituli inseruntur in Vaticano sequentia: Κλαυδίου τριβούνου ἐπιστροφὴ καὶ πασής τῆς ὁικίας αὐτοῦ καὶ στρατιωτῶν Claudii tribuni conversio, totiusque domus ejus et militum.
h Verte potius cum Surio: Quamobrem cum sinceritas in re et justitia et veritas appareat, etc.
i In græco sic habetur: Cum multis verbis eos instituisset, perduxit ad Christi fidem: nam credidit Claudius, etc.
k Additur in actis nostris latinis sequens pericope, quæ deest in græcis nostris codicibus: Verum quia longum est mirabilia quæ Deus per eos fecerit enarrare, rerum exitum intimemus. Prætermittitur etiam a Surio. Hoc iterum loco inserit Vaticanus majusculis litteris: Κλαυδίου τριβοῦνου μαρτύριον καὶ τῶν μετ᾽ αὐτοῦ Claudii tribuni et sociorum ejus martyrium.
l Vide Comm. Præv., § I, n. 20.
m Brevius ex græco apud Surium: Et de omnibus militibus haberi quæstionem, ut qui abnegare Christum recusarent, capite plecterentur.
n Alibi legitur cuniculus, colliculus, conculus; Surius habet: Vetus monumentum.
o Sic dicta a sale. Sal, inquit Plinius [Hist. Nat., lib. XXI, cap. VII, tom. II, p. 561. Paris, 1741.] , magna apud antiquos auctoritate; sic apparet ex nomine Salariæ Viæ, quoniam illa salem in Sabinos portari convenerat. Et notat Harduinus [Ibidem.] ex Festo, Salariam Viam incipere a porta quæ Collina, a Colle Quirinali, dicitur. Postea, ut latius evolvam infra An. bb, hæc porta Salaria nuncupata est. Cæterum nostris etiam diebus habetur Romæ et porta et via quæ Salaria seu Salara vocantur.
p Ex his et sequentibus intelligitur, qui hi omnes simul commemorentur nonnullis in martyrologiis.Conf. Comm. Præv., § I, n. 4.
q Tria hæc verba accepit sacramentum Domini desunt in græco; et melior est versio Suriana: Cum autem frequentius eum in locum ingrederetur Hilaria, Claudii uxor, a quibusdam comprehensa est. Quæ cum abstraheretur: Sinite me, inquit, precationem meam absolvere… Cum igitur flexis genibus expansisque manibus oculos in cælum sustulisset, etc.
r Paulo brevius accuratiusque apud Surium: Illæ vero diligenter sepelierunt, et super eam parvum monumentum ædificaverunt: erat enim locus ipsius (Hilariæ); et quia prope ipsum Sancti positi fuerant, ex eo tempore illic sibi domicilium constituerat.
s Tullianum, pars erat carceris inferior, quæ etiam Robur vocata legitur. Hanc partem, a Tullio rege additam et hinc nomen suum sortitam, sic describit Sallustius [Bellum Catilinarium.] : Est locus in carcere, quod Tullianum appellatur, ubi paululum ascenderis ad lævam, circiter viginti (Pitiscus, in Lexico antiquitatum Romanarum verbo Robur, legit duodecim) pedes humi depressus. Eum muniunt undique parietes, atque insuper camera lapideis fornicibus juncta, sed inculta tenebris et odore fœda atque terribilis ejus facies. In actis S. Petri agitur de custodia vel carcere Mamertini, ubi nunc invenitur ædes seu ecclesia S. Petri in carcere, atque teste Baronio [Martyrol. Roman., XIV Martii.] subterraneos habens descensus, a christianis, statutis diebus præsertim IV Julii, religionis ergo, frequenti cœtu invisitur. Desuper anno 1539 erecta a sodalitio Fabrorum lignariorum ecclesia in honorem S. Josephi, patroni sui, fuit. Addit Baronius, locum hunc præ se ferre carceris illius speciem, qui a Sallustio, Varrone et in actis sanctorum Chrisanthi et Dariæ describitur, unde multi, inquit, in eam sententiam ducti sunt, ut opinati sint Tullianum carcerem illum ipsum esse, quem dicimus Mamertinum. Ast certe, prosequitur, sunt complura quæ me a prædictorum sententia distrahunt coguntque, ut existimem Tullianum carcerem in alia parte Capitolii (id enim extra controversiam est, in Capitolina arce quærendum) fuisse positum, juxta locum quem et majores nostri carcerem Tullianum dixisse reperiuntur, ubi et est ecclesia, antiquus titulus, dictus sancti Nicolai in carcere Tulliano, quod nomen hactenus perseverat. Ad hæc reponit Alexander Donatus [De urbe Roma, lib. II, cap. XIX. Apud Grævium, tom. III, col. 623.] , in romanis quidem antiquitatibus multa multos peccare, assumentes appellationes, quæ, cum apud imperitum vulgus invaluissent, a scribis etiam et scriptoribus, quin rem accuratius excuterent, fuere adhibitæ. Et plura citat exempla: sic Neronis turris et hodie apud populum confunditur cum turri Mæcenatis; et statuam equestrem M. Antonini vulgus ad hæc usque tempora Constantini esse voluit. Deinde veterem refert Ugonius inscriptionem ex templo S. Nicolai, ubi titulus tantum carceris apponitur, dempta voce Tullianus. Hujus propositi non est pluribus hæc prosequi. Sufficiat notasse ex Pitisci Lexico Antiquitatum: Acris inter antiquarios orta controversia est, utrum Tullianum ille ipse carcer (Mamertini) sit, an vero alter ad aream Montanariam, ubi ædes D. Nicolai in carcere est. Blondus, Volaterranus, Fulvius, Marlianus, Faunus, Panvinius aliique absque ulla hæsitatione carcerem affirmant Tullianum, a Servio Tullio auctore sic appellatum … eumdem esse qui in actis martyrum Carcer Mamertini vocatur, sub Capitolio situs; quam sententiam Hugonius de stationibus urbis Romæ, et eo recentior Donatus defendunt. Nihilominus quidam non magni nominis et auctoritatis contrarium statuit; et illum Baronius ad Martyrol. Romanum ad diem XIV Martii, et in Apologia (quam alteri ejusdem Martyrologii editioni inseruit) contra Hugonium multis adductis defendit. Attamen, ut ex Itinerariis Romanis facile conjicitur, hodie prævalet etiamnum in Urbe sententia Baronio adversa. Imo Platner et Bunsen, qui nuper præclaram urbis Romæ descriptionem, Germanico idiomate ediderunt, absque ulla dubitatione sic statuunt [Beschreibung der Stadt Rom., tom. III, sect. I, p. 259. Stuttgarten und Türingen 1837.] : Carcer antiquæ Romæ, Carcer Mamertinus seu Tullianus dictus, adhuc visitur ad pedes Capitolini montis, in ingressu Viæ Marforii (Vicus Mamertinus). Mutatus in ecclesiam, cui nomen S. Petrus in Carcere, est. Sequitur dein minuta carceris Tulliani descriptio; additurque [Beschreibung der Stadt Rom., tom. III, sect. I, p. 261 et seq.] , præfatæ ædis S. Petri certam mentionem inveniri primum ante medium sæc. XV. Rursus de ecclesia S. Nicolai in Carcere [Ibid., tom. III, sect. III, p. 474.] : Antiquis Romanis diaconiis annumeratur. Ejus tamen mentio nulla est in Libro Pontificali. In quantum nobis constat, prima ejus notitia refertur ad annum 1100, quo, sub pontificatu Paschalis II, invenitur cardinalis Diaconus illius ecclesiæ. Nomen habet S. Nicolai in Carcere, ex vicina custodia, olim ab Appio Claudio decemviro ædificata, quam medio ævo confuderunt cum Mamertino seu Tulliano, et hinc dicta est S. Nicolai in carcere Tulliano. Qui plura scire voluerit de hac quæstione adeat auctores citatos præsertim Platner et Bunsen.
t Causa hæc fætoris in Tulliano nuspiam apud probatiores auctores invenitur. Nec opus est ad talia recurrere: sufficiunt enim et ipse locus depressus, et sordes in eo congestæ et interclusus aer, ut fætor intolerabilis nasceretur.
u Tota carceris descriptio accuratius reddita est apud Surium: At Numerianus imperator jussit Chrysanthum in carcere profundissimo custodiri, ut simul cum Daria variis (potius sed diversimode διαφόρως) cruciatibus afficeretur. Conjectus igitur est in carcerem Tulliauum, profundissimum (addimus nos reliqua ad verbum) cœnosum, plenum fœtoris, quod ibidem cloacæ decurrerent, et valde tenebrosum; hic detinebatur Chrysanthus, vinculis constrictus et nudus.
v Ex græco brevius verte cum Surio: Dariæ vero leo, qui e stadio fugerat, auxilio fuit. Domum enim, ubi illa erat et supplex precabatur, ingressus sese in medio extendit.
x Legitur in græco: Adjuro te, ait sancta Daria, per Filium Dei, ut permittas illi audire sermonem meum.
y Surius: Leo autem, ipso relicto, fores observabat, ne quispiam alius introiret.
z Multum hæc absunt a textu græco. Cum autem audaces e stadio homines accessissent, ut leonem corriperent; divina virtute leo singulos humi dejecit, detinebatque eos ante pedes sanctæ Dariæ, nihil eis mali faciens. Ita Surius.
aa In græco: Caput inclinans discessit leo, et per mediam transiens civitatem, neminem læsit.
bb Antiquis unica erat via hujus nominis; postea bina fuit; distincta in veterem et novam; quæ distinctio occurrit in documentis christianis post ætatem persecutionum editis. Vide Boldetti [Osservazioni sopra i cimiteri, lib. II, cap. XVII.] . In Via Salaria Veteri, ut habet Mazzolari [Vie Sagre. Diario, tom. V, p. 409. Romæ 1820.] , quæ exit a porta Pinciana, et ad sinistram procurrens radit villam collegii germanici, cernuntur cœmiteria ad clivum cucumeris, item SS. martyrum Hermetis, Basillæ, Proti et Hyacinthi, etc. Via Salaria nova, ait rursus Mazzolari [Ibid. pag. 385.] , antiquum retinuit nomen, exitque a porta similiter nominata et protenditur versus pontem Salarium. Teste Boldetti [Ubi supra.] , novæ adjacent cœmiteria S. Antonii abbatis, SS. Saturnini et Trasonis; item cœmiterium SS. Felicitatis, Alexandri, Vitalis et Martialis, quod et Jordanorum appellatur vel septem Virginum vel denique SS. Chrysanthi et Dariæ, nobilissimorum Romanorum (id quidem secus: vidimus enim S. Chrysanthum certo Alexandria, S. Dariam potius Athenis oriundam) eo loci martyrio coronatorum; denique cœmiterium S. Priscillæ, quod cæteris magnitudine præstat, ut illa non raro ad hoc referantur. Paulo aliter laudatus Mazzolari l. c.: Novæ adjacent cœmiteria Priscillæ, S. Sylvestri papæ, S. Felicitatis et SS. Alexandri, etc.; SS. Chrysanthi et Dariæ, Novellæ, Ostriani, S. Hilariæ, SS. Trasonis et Saturnini. Ex his intelligitur qui fieri potuerit ut S. Saturninus una cum SS. Chrysantho et Daria alicubi celebrentur. Sic in breviario Ratisbonensi, quod mihi ad manus est, typis excusum anno 1496, legitur die XXX Octobris: In festivitate sanctorum Saturnini, Crisanti, Mauri et Dariæ. Officium est de Communi præter Orationem et Evangelium, desumptum ex Joannis, cap. I: Stabat Joannes et ex discipulis ejus duo, etc., cum homilia venerabilis Bedæ: Ecce enim, narrante Evangelio, fratres charissimi, audivimus, quia stabat Johannes, etc. Oratio hæc est: Beatorum martyrum tuorum, Domine, Saturnini, Crisanti, Mauri et Dariæ, nobis assit oratio, ut quos digno veneramur obsequio, pio (pios) jugiter experiamur auxilio. Per. Cæterum in martyrologio Romano occurrit præfato die: Caralis in Sardinia sancti Saturnini martyris, qui in persecutione Diocletiani sub Barbaro præside capite truncatus est. Sed et alii plures Saturnini eodem in martyrologio signantur diversis diebus, diversisque in locis. Ut autem ad Viam Salariam redeamus, dictum supra est illam incepisse a porta, quæ primum Agonensis sive a ludis Agonensibus sive a montibus quos Agones dicebant; dein Quirinalis, quod ea in collem Quirinalem iretur, sive quod proximum esset Quirini sacellum; postea Collina a Collibus Quirinali, Esquilino et Viminali; denique posterioribus temporibus Salaria, a via cui imposita erat, dici cœpit. Confer Panvinium apud Grævium [Antiquitt. Romm. tom. III, col. 243.] . Ad portam Collinam erat Campus Sceleratus [Ibid., col. 291.] , de quo supra aliquid innui. Annot. ad cap. I, lit. m. Addo ex Bartholomæo Marliano [Ibid., col. 162.] : Campus Sceleratus, in quo vestales incesti reæ vivæ defodiebantur, totum id spatii obtinuit, quod a Sallustii hortis ad portam Collinam fere usque protenditur; de quo Livius sic inquit: “Minucia vestalis, facto judicio, viva sub terra, ad portam Collinam, dextera via strata defossa Scelerato Campo.” Locus proinde ubi passi sunt SS. Chrysanthus et Daria potuit spectare ad Campum Sceleratum vel esse ejus partem. Non tamen putem ex eo vel minimum probari probari S. Dariam de numero virginum vestalium fuisse. Confer Annotata ad cap. I, lit. m.
cc Ex græco sic vertendum: Et foveam fodi, et utrumque eo dejici, atque lapidibus et terra obrui.
dd Facti sunt in passione — sine fine viventes. Ex græco ad litteram: Et fuit eis societas martyrii et sepulturæ et supplicium indivisum; et quemadmodum fuerant in præsenti vita conjuges spirituales, sic et transmigrationem nacti concorditer sunt. Suscepit autem eos Deus hostiam viventem, et unanimiter ipsi coronas acceperunt.
ee Zabulum vel sabulo idem quod arena.
ff Τὸν Στέφανον τοῦ μαρτυρίου ἀπειλήφασι, his verbis explicit apographum nostrum Vaticanum, nisi quod addatur clausula doxologica, quam partim tantum legere licuit, cum folia transumpti versus finem corrosa et lacera sint et lineæ pleræque exinde dimidiatæ.
gg Vide Comm. Præv., n. 12 et 24.
hh Conf. Comm. Præv. § II, n. 24. Solum paragraphum adscribo ex Surio, qui multo propius, ut solet, accedit ad textum græcum: Porro cum Dei gratia multæ virtutes et curationes eo in loco fierent, et solemnis martyrii ipsorum dies ab incredibili virorum et feminarum et puerorum multitudine celebraretur in specu quodam propinquo; Numerianus, audita re, speluncæ os atque aditum obstrui jussit. Quod quidem celeriter factum est. Cumque undique terra demitteretur, omnes divinorum mysteriorum communionem suscipientes, martyrii coronam summo cum gaudio perceperunt; inter quos erat presbyter Diodorus, Marianus diaconus et clerici, atque alii quam plurimi fideles, quorum (numerum et) nomina conquirere supervacaneum ducimus, cum reperiri nequeant.
ii In codice Coisliniano solus Varinus nominatur, et verbum singulari numero ponitur: ἀνεγραψάμην ἐγὼ Ουιρῖνος scripsi ego Virinus. Ast ambo nominantur in codice Colbertino: ἀνεγραψάμεθα Οὐηρῖνος καὶ Ἀρμενίος ἀδελφοὶ scripsimus Verinus et Armenius fratres; hanc lectionem sequitur Surius: Hæc autem omnia, ut gesta sunt, nos Verinus et Armenius fratres conscripsimus. Quod sane indicio est, Surium ita reperisse. Si tamen res dijudicanda esset ex nostris duobus codicibus, utique standum foret Coisliniano, qui longe præstat Colbertino.
kk Hic enimvero locus vel plane corruptus vel prorsus vitiosus est. In græco Coislin. habetur: Scripsi ego Virinus desiderio (voluntati) obtemperans Stephani, papæ sanctissimi. Consonat Surius: Conscripsimus, jussu sanctissimi papæ Stephani. Conf. supra lit. ii. Unde sua (eadem habet etiam Mombritius) deprompserit latinorum auctor actorum, non facile dixerim. Vestigia quædam reperio in codice Colbertino, cujus hæc lectio est: Ταῦτα καθὼς ἐπράχθησαν ανεγραψάμεθα Οὐηρῖνος καὶ Ἀρμένιος ἀδελφοὶ παρὰ τοῦ ἁγιωτάτου Στεφὰνου πάππα Ῥώμης ἐπὶ τῆς καθέδρας αὐτοῦ καὶ τοῦ πρεσβυτερίου, καὶ ἀπεστείλαμεν, etc. Hæc prout facta sunt scripsimus Verinus et Armenius fratres, mandato sanctissimi Stephani papæ urbis Romæ sedentis in cathedra sua, et (item mandato) presbyterii, et misimus, etc. Sic locus verti potest; quamvis non clare videam quid sibi velint: ἐπὶ τῆς καθέδρας αὐτοῦ. Utut tamen est, numquam ex græco textu etiam isto, poterit quis extundere viros illos factos presbyteros a Stephano Romano pontifice.
ll In græco: Et circumjacentibus (Ταῖς πέριξ) civitatibus misi, ut possint omnes cognoscere quæ ad sanctos hosce Martyres spectant, et glorificent Christum qui eos in præclara et veneranda confessione coronavit; cui gloria et imperium in sæcula sæculorum. Amen. Codex Colbertinus ita habet: καὶ ἀπεστείλαμεν εἰς τὰς πέριξ πόλεις, ὅπως γνῶσιν ἃπαντες ὅτι τοὺς ἑαυτοῦ μάρτυρας ὑησιν (sic) Χρυσάνθου καὶ Δαρείας σὺν πολλοῖς τέκνοις διὰ τῆς ἀθλήσεως καὶ στεφάνων τοῦ μαρτυρὶου προεδέξατο εἴς τὴν αὐτοῦ βασιλείαν, ὧ ἡ δοξα κ. τ. λ. Hanc lectionem secutus est noster interpres, sicut etiam Surius: Et in omnes civitates misimus, ut omnes intelligerent sanctos martyres Chrysanthum et Dariam (cum multis filiis) a Domino martyrii præmium in cœlesti regno percepisse: cui gloria et imperium, nunc et semper et in sæcula sæculorum. Amen.
* Vat. Διες.
* Vat. τῷ αηττήτῳ Ἠράκλεῖ.
* Vat. καὶ θύσει.
* Vat. τῶν νευρων ξηραινομένων.
* Vat. μεχρι.
* Vat. μαχομενοι.
* Vat. κουπον?
* Vat. περιεκεον αυτῳ.
* Vat. οὐδε οὐδεμία
* Vat. ὅσον αὐτον ἐν
* Vat. ἔχαιρον, καὶ μετὰ ποθου ἐδεοντο
* Vat. ἐν τῷ τόπῳ ἐν ᾧ ἐτιαχηλοκοπηθησαν
* Vat. σαλαβαρεια
* Vat. ὑιοίς μου
* Vat. ἀσφαλεστάτη.
* τῃ
* Al. περιεργείαν
* Al. ἀπενεχθῆναι
* Al. ψάλλοντες αὐτοὶ και προσευχόμενοι
* Al. παιδισκῶν
* Al. ἅωαντες συνηγμένοι ἕν
* Al. τὴν θύραν τοῦ
* λαζευω lapides polio, incido
* Al. omitt. λαοῦ
* Al. περισσὸν
* Al. καθώς ἐπράχθησαν ἀνεγραψάμεθα κ. τ. λ.
* et Christi disciplinæ.
* ἀθρόως subito.
* Al. videntium.
* Al. aspicere.
* cum surculis etc.
* solvi et.
* ἡ γυνη τοῦ τριβοῦνου uxor tribuni (Claudii)
* ad Dariam
* ut eum exire sineret
* dii vestri vos liberent. Sur.
* et viventem.
* Gr. quem prædicat Daria.
* umquam
* in pace
* obruuntur
* Marianus
* καὶ ἐξαπέστειλα et misi
ALTERA ACTA BREVIORA. CRISANTI ET DARIE MARTYRIUM
Ex. Cod. R. Vatic., n. 529 (589?), p. 99.
Chrysanthus, martyr Romæ (S.)
Daria, martyr Romæ (S.)
BHL Number: 1788
a
EX VARIIS.
Eo tempore Numerianus imperator jussit Celerino præfecto, ut Chrisantum et Dariam virginem, si non consenserint sacrificiis, diversis tormentorum cruciatibus puniret. Set cum cogeret eos Celerinus ad sacrificandum, et diversa diceret et audiret; jussit sanctum Chrisantum equuleo ingenti suspendi; cumque imponeretur equuleo Chrisantus ligna omnia equulei comminuta sunt, vincula vero universa disrupta sunt; lampades quoque, que erant lateribus ejus applicande extincte sunt. Tunc beatissimus Chrisantus cum beata Virgine deponuntur in foveam psalmis et orationibus insistentes. Et facta est in passione societas sanguinis sicut fuerat mentis; et quasi conjuges in uno lectulo, ita in una fovea cum una voluntate durantes defuncti sunt. Talis fuit passio, que magis sepulturam Dei famulis intulit, quam penam ingessit. Accepit autem Deus hostiam viventem, cujus gratia hoc factum est, ut qui simul erant in virginitate durantes, simul contingerent ad coronam. Set cum multa beneficia Deus venientibus ad eorum sepulcra prestaret, venit *, ut die natalis eorum infinita populi multitudo concurreret; viri simul et mulieres, pariter et infantes et innupte puelle et juvenes. Hoc cum fuisset Numeriani auribus intimatum, jussit ut in ipso introitu, quo criptam ingressi fuerant, paries levaretur. Quod cum fuisset impletum desuper ad Sablonem super eos montem dejecit. Omnes ergo pariter dum communionis Sacramenta perciperent et Martyrum gloriam celebrarent, ipsi quoque ad coronam martyrii pervenerunt.
ANNOTATUM.
a Sunt eadem verba ac in Actis prolixioribus; ut evidens sit altera ex alteris fuisse concinnata. Actorum cum exemplaria, inquit Baronius [Annal., tom. III, p. 232. Ad an. 284. Lucæ, 1738.] , complura legerimus, illa fideliora reperimus, quæ breviora latine conscripta habentur. Num nostra hæc vidit et respicit? Minus dubitarem si in his mentio fieret Diodori et Mariani, quorum meminit Baronius: ast nullum de duobus istis Martyribus verbum. Lectiones breviarii romani nostri ex prolixioribus Actis contractæ sunt.
* evenit.
SYNAXARION (EX MENÆIS IMPRESSIS XIX MARTII) SS. CHRYSANTHUS ET DARIA.
Chrysanthus, martyr Romæ (S.)
Daria, martyr Romæ (S.)
a
Hi vivebant sub Numeriano rege (βασιλέως). Erat autem Chrysanthus filius viri illustris, nomine Polemonis b, Alexandrini; Daria vero Athenis oriunda. Postquam Chrysanthus a quodam Christiano divina edoctus fuisset, et baptismo accepto, libere Christum prædicaret, a patre in custodiam datus est. Cum autem non cederet, sed firmus et inconcussus permaneret, ei junxit pater puellam formosam in flore ætatis constitutam, quam Athenis arcesserat, Dariam nomine, ut hujus amore a fide Christianorum abduceretur. At illa non modo eum non persuasit, sed ipsa persuasa fuit, atque, abjurata impietate, sanctum suscepit baptismum, et ab utroque servata virginitas est illæsa. Quare accusati apud Celerinum præfectum, traduntur Claudio tribuno examinandi. Qui variis cruciatibus eos affecit: quibus cum eos superstites atque animo quibusvis supliciis superiores videret, mutatus ipse in Christum credidit una cum uxore sua Hilaria et duobus filiis Jasone et Mauro et militibus, qui sub ipso erant, qui omnes postea martyrii coronam acceperunt die XIX Martii. Et Claudius quidem saxo alligatus in profundum dejectus atque mersus est; ejus vero filii cum militibus capite plexi vitam finierunt; sanctus vero Chrysanthus et Daria in foveam c projecti, et desuper congesta terra sepulti sunt, ubi et martyrii palmam acceperunt.
ANNOTATA.
a Vide Comm. Præv. § I, n. 2.
b Alibi dicitur constanter Polemius; solum hic appellatur Polemon ὀνόματι Πολέμωνος.
c Βόθρον.
CARMEN DE SS. CHRYSANTHO ET DARIA
(Ex Patrologia Mign, tom. LXXIV, col. 527 et seqq.).
Chrysanthus, martyr Romæ (S.)
Daria, martyr Romæ (S.)
BHL Number: 1789
a
EX PATROLOGIA MIGN.
Nec meminisse moror præconia clara Chrysanthi,
Quem merito mundus famosa laude frequentat.
Hunc igitur genitor florentem tempore proto b
Tradidit in vestem c rhetorum sub sorte magistris,
Ut puer indolis d librorum disceret artes,
Quas mundana colit stolido sapientia sensu.
Qui fuit, ut fertur, donatus mente sagaci,
Ardens ingenio et prudens, ac pectore pubes.
Posthac inlustris cum sacra volumina lector
Auribus hausisset cœlesti grammate scripta,
Protinus antiquæ contemnens dogmata sectæ,
Falso * vetustarum calcavit frivola legum,
Et dicto citius nactus rudimenta fidei e,
Flagitium sceleris baptismi deluit unda.
Mox publice Christum paganis prædicat ultro,
Dira superbarum spernens tormenta minarum.
Tum genitor sobolem, naturæ jura resolvens,
Truserat in tenebras conclusi carceris atras,
Magnopere metuens fisci decreta nefandi;
Insuper et capital f tremulus formidat acerbum.
Sed cum mens juvenis ferret tormenta libenter,
Mox aliter genitor concinnans machina g scenam,
Lubrica mundanis admovit gaudia pompis,
Serica purpureis præbens velamina peplis,
Quæ moritura facit festo viscere bombix,
Induit egregium pretiosa et veste nitente.
Tunc jussu patris convivia larga puellæ
Deliciasque ferunt epulis luxusque culinæ,
Vestibus ornatæ variis et fronte venusta,
Talibus ut pompis miles mollesceret audax,
Ferrea quis * crebro cedunt præcordia virum.
Sed tamen armatus Christi testudine tyro
Oscula virgineis despexit lubrica labris,
Nec penetrare sinit stuprorum spicula pectus,
Sed procul excussit jaculatas fraude sagittas.
Non secus ut cecinit sponsali carmine vates h.
Dulcia sed Christi leniscunt labra labellis,
Mellea tunc roseis nigrescunt labra labellis.
Venit ad extremum virgo certamen adulta,
Daria Vestalis formosa fronte rubescens,
Aurea cum glaucis quam comit lunula gemmis.
Nititur hæc juvenem muneris i constringere nexu,
Quatinus ad thalami flectat connubia mentem.
Hæc falerata k fuit facundis freta loquelis;
Denique diserti stupuerunt forte magistri
Virginis ingenium biblorum l famine fultum:
Nempe tenax scripti fuerat veloxque legendi.
Sed secus evenit fortunæ casus opacæ.
Dum pius obposuit fatis contraria fata,
Daria quæ dudum servabat numina Vestæ m,
Credidit Altithrono, cœli qui sceptra gubernat,
Facundi Virgo verbis conversa Chrysanti.
Tunc simulata thori fingunt consortia fata,
Moribus et castis vivunt concorditer ambo,
Ut spurcum penitus vitarent pectore nævum,
Et maculam ventris pullam de corde fugassent.
Post hæc baptismi sacris tingitur undis,
Quatinus exuvias spoliaret mente vetustas,
Et nova de liquido sumatur gurgite lodix n.
Tum Virgo veterum sprevit documenta librorum,
Et sequitur Christi quadratis dogmata biblis.
Quis poterit vulgi tantas numerare catervas,
Quantas exemplis egerunt credere Christo?
Traditur idcirco pœnis torquendus acerbis,
Septuaginta viris quem denso milite servant o
Herculis in fano, ni forsan thura litaret.
Tunc miles cœpit dirus vexare negantem
Athletam Domini, fretum virtute superna,
Udis et crudis nervorum nexibus angens,
Torrida flammantis laturum caumata p solis.
Sed puncto citius laxantur lora lacertis,
Omnipotente Deo restes solvente nefandos.
Ecce sudes iterum cipporum vincula cludunt,
Cruraque cum rigidis nectebant turgida lignis.
Ex templo cippum fundit Regnator Olympi,
Quamvis hunc stolidi cecata mente ligarent.
Lotia tunc lictor crudelis spargere jussit,
Sacros humectans artus fœtore putenti:
Qui liquor, ut dicunt, atrum fantasma fugabat
Dum vernam Domini sperat nicromantia fretum,
Sed putor ambrosiam flagrabat nectare suavi.
Exin tortores bucula de globo rebyrsa q
Mandant ut crudo stringantur tergore membra
Marthyris, ardentem passuri lumine solem.
Torrida sed Titan compressit fulmina fervens,
Ut nulla insontis ferant * incendia membra.
Tum reciproca concludunt ergastula Sanctum;
Arta catenarum constringunt vincla lacertos,
Nec non et collum nectunt cum crure gemello.
Ecce repente pius nodatos Arbiter artus
Eripit et chalibis mox stricta ligamina rumpit.
Porro cum Sanctum nodoso vimine miles
Cederet infaustus rubro qui sanguine gaudet,
Sed mirum dictu, sceptrorum flagra beatus
Ictibus argutis Martyr non sensit acerba.
Quin immo ut plumæ mollescunt vimina Sancto,
Ceu viridis lentescit lene papyrus in amne:
Claudius insignis compunctus credidit ultro,
Septuaginta viros convertens dogmate claro
Fecit baptismo purgari gurgite mersos;
Quapropter rubro perfusos sanguinis ostro
Miles Ada * ethereum faustus perduxit Olympum,
Quos simul obstrinxit felix spelunca sepultos,
Lucida perpetuæ visuros præmia vitæ.
His convexa poli merito lustrantibus alto
Daria cum duro patitur tormenta Chrysanto.
Impiger ast ille strictus molimine ferri,
Truditur in tenebras laturus r carceris atras,
Lurida quo putidis fluxerunt stercora cryptis;
Nectare sed fœtor cedit ceu luce latebræ.
Traditur interea et sceleratis Daria scortis,
Prostibulum mechæ penetrans sine crimine sevo;
Sed leo de claustris rugibundus mittitur arctis
Virgineos artus tutos servare puellæ.
Si quisquam cuperet sacrum temerare pudorem,
Gestibus obscœnis contractans corpus honestum,
Arcam ceu quondam probrosus contigit Oza s,
Protinus oppeteret confusus fronte petulcus,
Rictibus et rabidi conrosus dente leonis
Ultricem pœnam sentiret morte ferina.
Tum demum Augusti, qui Romæ regna regebat,
Decreto rubras sumpserunt morte coronas,
Et simul in cripta pausant sabulone sepulti,
Quos simul in vita vexavit pœna cruenta.
Credimus ut faustis glomeratos jure catervis
De gremio tumuli, cum tellus sponte dehiscet,
Et genus humanum tumbis emerserit atris
Suscitet ad requiem mundum hunc qui laxat habenis.
ANNOTATA.
a Vide Comm. Præv. n. 19.
b Id est primo a græco πρῶτος.
c Non mirarer vestem hic adhiberi sensu, quo apud Du Cange in Glossario legitur: de vestibus et familia alicujus reputari.
d Puer indolis forte pro indolus ἄδολος sine dolo, sincerus. Nisi velit auctor dicere puerum indole præclara præditum; quod non esset quidem valde latinum, sed a more scriptoris nostri non ita alienum, ut in sequentibus satis elucebit.
e Fidei, versus peccat, cum media syllaba sit brevis.
f Capital, proprie dicitur crimen quod capitis meretur supplicium.
g Machina, cum sit in casu ablativo syllaba ultima fit longa.
h Quis vates ille sit, non mihi constat, forte Catullus.
i Muneris sui aliquem facere idem est ac bene mereri de aliquo. Putem hoc sensu sumenda verba juvenem muneris constringere nexu: erat enim Daria jam inde a principio in Chrysanthum benevola. Rursus peccatur in prosodiam: mūnērīs.
k Phalerata (puella) id est ornata phaleris: Sunt autem Phaleræ proprie ornamenta equorum, item et equitum nobilium; hinc etiam muliebres ornatus. Vide Stephani Thesaumum.
l Proprie Biblus, Βιβλός juncum significat et codicem quibus veteres in scribendo uti consueverant. Vide Stephanum.
m Vestæ. Vide Comm. Præv. n. 9 et Annotata, c. I, lit. m.
n Lodix proprie est operimentum lecti. Hic sumitur pro veste candida, quo baptizati induebantur.
o Confer Acta prolixiora nostra, cap. II, n. 13 et seqq.
p Caumata a græco καῦμα, æstus, ardor.
q Versus iste manifeste refertur ad genus supplicii, de quo in Actis n. 16: Excoriaverunt vitulum et corio recenti cingunt eum (Chrysanthum) et posuerunt eum ud solem etc. Voces proinde: Bucula, rebyrsa (quarum prior probe latina est, posterior barbara) significant: Bucula seu vitulo excoriata, in casu nempe ablativo. Deducitur autem rebyrsa a βύρσα, latine corium detractum, pellis. Nisi rebyrsa nomen dicatur, et Bucula adjectivum (sed hoc sensu utraque vox barbara). Denique Globo, idem est ac Grege. Versus iterum claudicat.
r Laturus subauditur vox pœnas vel simile quid.
s Oza, de quo lib. II Regum: Postquam autem venerunt ad aream Nachon, extendit Oza manum ad arcam Dei et tenuit eam; quoniam calcitrabant boves et declinaverunt eam; iratusque est indignatione Dominus contra Ozam, et percussit eum super temeritate; qui mortuus est ibi juxta arcam Dei. Cap. VI, ℣ 6 et 7. Non magna intercedit similitudo inter Ozam temerarium et sceleratum turpemque stupratorem.
* falsa?
* quibus.
* feriant?
* ad
HISTORIA TRANSLATIONIS RELIQUIARUM MARTYRUM SANCTORUM CHRYSANTI ET DARIÆ EX URBE ROMA IN GALLIAM
(Ex Actis SS. Ord. S. Benedicti, Sæc. IV, Part. I, pag. 611 et seqq. et pluribus mss. nostris.)
Chrysanthus, martyr Romæ (S.)
Daria, martyr Romæ (S.)
EX MABILLONIO ET MSS.
CAPUT I.
SS. Reliquiarum translatio.
[Marcwardus abbas Romam advectus] Expleta sanctorum Martyrum passione, non absurdum videtur cupientibus scire, quemadmodum vel quibus auctoribus ab urbe Romana in Galliam translata sunt corpora, certaminis eorum adnectendum libello. Igitur anno Dominicæ Incarnationis DCCCXLIIII, imperante Hlotario Augusto, filio serenissimi imperatoris Hludovici c, Marcwardus d Abba Prumiæ monasterii Romam ire disponens, memorati principis impetravit licentiam et epistolas ad pontificem sedis apostolicæ Gregorium e, in quibus regia conveniebatur auctoritate, ut alicujus præclarissimi martyris corpus ei dari deberet famæ celebrioris, de cujus passione ac veneratione nullus fidelium posset ambigere. Arrepto namque jam itinere, cum comperisset antedictum Papam obisse Gregorium, aliumque pro eo constitutum nomine Sergium f; missa ad imperatorem relatione, receptisque mox ad nuper creatum antistitem mandatis, tandem post longa itineris spatia Romam ingreditur.
[2] [accipit corpora SS. Chrysanthi et Dariæ,] Susceptus denique honorifice ab apostolico Papa, epistolas ei regias tradidit. Ille jussis imperialibus ejusque petitionibus favorabiliter in omnibus annuens, spopondit se cuncta facturum quæ suggesserat. Post hæc misit ei per Marinum episcopum librum sanctorum continentem passiones, jussitque passionem sancti Chrysanti et Dariæ litteris tradere, pollicitus eorum corpora se ei daturum. Constituta itaque die ad Lateranensem properat ecclesiam g. Cumque jussus ad Romanum ingressus fuisset Pontificem, positis in locello super altare corporibus, atque ex utraque parte stantibus clericorum ordinibus et canentibus, tradidit ei cum summa veneratione et honore præfatorum Martyrum corpora, sub invocatione nominis Domini præcipiens eum circa venerationem eorum intendere, quo uterque Dei omnipotentis offensam possit effugere: ipse quidem quod dederit, ille vero quod datis debitam non providerit venerationem. Tradidit ei quoque reliquias XLVI sanctorum Martyrum, ac præcepit in tumulo eas memoratorum recondi Sanctorum. Susceptis itaque cum summa veneratione corporibus, omnes præcipitans moras maturavit profectionem.
[3] [quæ Prumiam transfert] Omnibus igitur incolumibus, quinquagesimo die postquam ab Urbe gressum extulerant, in possessionem veniunt monasterii, videlicet in cellam sancti Goaris h: ubi per biduum commoratus, ordinatis fratribus cum venerandis corporibus præmittit eos ad Prumiam monasterium, quorum fratres adventu comperto, cum maxima gratulatione sacris induti festinant occurrere cum candelabris et crucibus. Quæ vero in hoc spatio itineris miracula Deus ad ostendenda Sanctorum suorum merita declaraverit, translatione eorum peracta, expediam. Cum ingenti itaque devotione et gaudio susceptis Sanctorum reliquiis, omnibusque quæ tempori congruebant canentibus, IIII Nonas i Julii deferunt eas in Prumiam monasterium; jacueruntque in eo quo delata fuerant feretro ad dexteram altaris usque XI Kalendarum k Novembrium die, scilicet quousque pars quædam antiqui templi complanata in spatium prolixius extenderetur, tumulo dignus conderetur.
[4] [atgue hinc ad Eiffliæ monasterium.] Quo expleto tempore memorata die translata sunt Sanctorum corpora et ab episcopo Theganberto l admodum religioso VIII Kalendarum Novembrium m, videlicet passionis eorum die, in loco quo nunc venerantur, scilicet in possessione sancti Salvatoris, in cella quæ Novum-Monasterium n vocatur, cum summo honore omniumque gratulatione tumulata, ubi nunc eorum intercessionibus ad laudem sui nominis orantes Christus exaudit, sicut ex subjectis comprobatur miraculis. Sed antequam illa quæ post eorum tumulationem acta sunt miracula proferantur, ea quæ paullo superius promisimus, reddenda prius in initio videntur.
ANNOTATA.
a In nostro codice ms. titulus est, sed aliena manu exaratus: Liber secundus translationem eorum (SS. Corporum) continens; scriptus, ni fallor, ab aliquo Prumiensi monacho, qui ipsi Translationi præsens interfuit. Vide Comm. Præv. § I, ubi de auctore hujus historiæ diximus. Incipit: Expleta sanctorum martyrum passione (quæ libro primo continetur), non omittenda sensuimus, quæ de eisdem in libro beati Gregorii Turonensis, qui Miraculorum inscribitur, reperimus. Et recitatur locus ex Gregorio, quem vide supra Comm. Præv., § I, n. 7. Atque hæc capite I. Secundum orditur auctor historiæ his verbis: Nunc quoque absurdum non est consequenter scribere, quemadmodum vel quibus auctoribus, ab urbe Romana in Galliam translata sint eorum corpora, ac certaminis illorum libello annectere. Igitur anno Dominicæ, etc.
b Circumscripta erat Gallia Transalpina, Oceanum inter et Rhenum, Alpes, mare Mediterraneum et Pyrenæos montes.
c Qui dictus est Pius et Caroli Magni filius erat.
d Vide Comm. Præv., § II, n. 27 et seqq.
e Hujus nominis IV, cujus mortem Pagius, contra quosdam alios præcedenti anno illam innectentes, contendit ponendam die XXV Januarii 844, quod et ex historia hujus Translationis apprime confirmatur.
f Sergium II, quem alii die XXVII Januarii, alii die X Februar. præfati anni 844, cathedram S. Petri conscendisse volunt.
g Confer Comm. Præv. n. 26.
h Cella S. Goaris ad Rhenum sita, in diœcesi Trevirensi, abbatiæ Prumiensi subdita erat. Vide Acta SS. Ord. S. Benedicti, ubi vita S. Goaris reperitur auctore Wandelberto.
i Id est die IV Julii.
k Id est XXII Octobris.
l Imo Thegano, chorepiscopo Trevirensi, ut diximus Comm. Præv., § II, n. 28.
m Die XXV Octobris.
n Quod originem dedit oppido, dicto Monasterium Eiffliæ Münstereiffel, hodie in archidiœcesi Coloniensi. Vide Comm. Præv., § II, n. 30, ubi emendandum demonstravimus Mabillonium, qui Novum-Monasterium confudit cum monasterio sancti Naboris in agro Divodurensi seu Mettensi. Huc spectat Lectio VI. Proprii Coloniensis anni 1828, quam reperies Comm. Præv., § VI, n. 71.
CAPUT II.
Miracula quæ in translatione et post eam contigerunt.
Igitur cum ab Italia digressi ab basilicam beati Goaris gressum dirigerent, [Mulier renum dolore vexata sanatur;] femina quædam non ignota civibus suis, cum nimio renium (sic) teneretur dolore, audito Sanctorum adventu petiit se eorum obviam duci. Cumque hinc inde a duobus sustentata, vix ad locum pervenisset; mox ut tetigit feretrum quo sancta vehebantur membra, omnis ita fugatus est dolor, ut omnibus inspicientibus libero ante gestatorium gressu curreret. Hæc prima nobis Sanctorum enituit virtus: licet fidelis post viri relatione comperissem, adhuc nobis in Italia positis, simili modo eorum orationibus quamdam feminam contractam fuisse erectam.
[6] Femina quædam erat non ignobilis, uxor cujusdam Waningi nomine, [altera mulier cum ancilla liberatur,] cujus pedes et crura ita intumuerant, ut pæne lecto detineretur. Hæc audita opinione Sanctorum, subvectione equi obsequentiumque adminiculo obviam ducta, vix tacto feretro ita sana effecta est, ut per totum montem, cujus in illis locis nimia asperitas et altitudo est, una esset ex gestantibus feretrum. Postero autem die, cum Missarum sollemnia celebrarentur, ancillula memoratæ feminæ inter Missarum celebrationem ita contracta est, ut quæ pedibus venerat, alterius manibus tolleretur, ignoramus tamen quid causæ fuerit. Opinio vero fuit, quod servitium recusaverit Sanctorum, volens eam domina sua illis delegare. Postea denique cum triduum in eadem ecclesia ubi contracta est faceret, atque pro ea oratum esset; orationibus Sanctorum restituta est sanitati, itemque cum domum reverteretur, contracta est, iterumque virtute sanctorum Martyrum priorem recepit valitudinem.
[7] [item tertia;] Item femina quædam, cum ita membrorum debilitate contracta teneretur, ut vehiculo duceretur, rogavit se obviam duci Sanctorum. Hæc orationibus eorum ita salva surrexit, ut propriis firmata gressibus incederet.
[8] [vir a morte ereptus;] Cum vero jam decerneremus in locum, ubi nunc adorantur, Sanctorum deduci corpora; multitudo innumerabilis processit mundare vias, per quas reliquiæ deducendæ erant Martyrum. Cum igitur quædam succideretur arbor, quidam non præcavens casum, cecidit super eum. Cum itaque putaretur mortuus, amota arbore, ut credimus orationibus Sanctorum, ita incolumis repertus est, ac si nil pertulisset læsionis.
[9] [surdo restituitur auditus,] Jam vero tumulatis beatis Martyribus, quidam illuc veniens, cujus aures perpetuæ surditatis tumor obtinuerat, cum Sanctorum ibidem præstolaretur devotus suffragium; sanctissimis eorum meritis auditum diu sibi denegatum recipere meruit.
[10] [alteri brachium,] Item quidam debilis brachio, ita ut ab humero deorsum penderet aridum, præterea surditate damnatus; cum ad Sanctorum sepulcrum cum fide accederet, et bracchium pristinum recognovit offlcium, et obstructæ aures auditum recepere.
[11] [et rursus alteri brachium et manus.] Alius quidam fuit qui ita manum cum brachio debilem habebat, ut semper deorsum pendens omnibus corporis officiis redderetur inutilis. Hic fasciculum lini manui innexum aridæ cum ad memoriam (ut oportebat) venisset Martyrum, atque super altare poneret, protinus a rigiditate sua resolutum prior rediit virtus.
[12] [Mulier irreverentiæ suæ pœnas luit;] Quædam item femina cupiens Deo et sanctis Martyribus illic servientibus, subsidiis corporalibus subvenire, onustum plaustrum cum pane et potu, aliisque necessariis secum ducens, ad locum properabat. Verum cum jam in proximo esset, præcessit plaustrum. Cumque sepulcrum minime auro vel argento cerneret fulgere; ut stolidæ et inreligiosæ solent mentes, despexit et inrisit locum: atque suorum obviam concito reversa gradu, jussit eos qua venerant redire, dicens nihil ibi sanctitatis contineri. Tunc multione * Sanctorum carum *confractum est, potusque diffusus, atque omnia superposita ita dispersa sunt, ut nullo usui apta redderentur. Ipsa denique tertia die ob vindictam contemtus mortis pœna multata est.
[13] [alia a scabie sanatur,] Alia item femina cum valida scabie omni premeretur corpore, adeo ut lepra putaretur, sed etiam diutino morbo lecto teneretur, præterea neque medicorum ulla potuisset arte curari, hæc cum audisset a vicinis cereum in honore Martyrum fieri, accensa fide particulam ceræ coemtam, fecit in eodem misceri cereo. Cum itaque cereus ad sepulcrum delatus fuisset Martyrum, mirum in modum, mox ut igni accensus est, sensit ægra longe posita virtutem, atque e strato surgens pristinam recepit corporis sanitatem.
[14] [altera a digitorum debilitate,] Item alia inclusos digitos atque rigidos habens, admonita divinitus ut ad memoriam properaret Sanctorum, fide ducta, ad locum ita sana reversa est, ac si nihil umquam læsionis pertulisset.
[15] [uxor viri cujusdam nobilis plexa.] Quidam nobilis vir amore ductus Sanctorum volebat locum adire. Hic conjugem suam hortatus ut secum pergeret; illa e contra aspernata dixit, se potius ad opera sua pergere: nam non esse verum quod fama vulgaverat. Ille quidem cœptam perficiens voluntatem, illa vero in sua manens perfidia, cum ad locum properaret destinatum, equo dejecta brachium fregit, ut hactenus ita manens nulla possit medicina curari.
[16] [Puerulus sanatus;] Quidam puerulus ita claudus ab utero exstitit matris, ut nativitas gressum negaret. Hic cum humeris matris fide ad tumulum tolleretur Sanctorum, ita sanctissimis Martyrum meritis sanatus est, ut qui alterius gestatus venerat gressibus, propriis revectus matrem subsequeretur.
[17] [item mulier,] Quædam item cum manum atque brachium ita incurvum ac debile haberet, ut neque ad os quidquam eo potuisset deducere, cum ante sepulcrum Martyrum diu prostrata jaceret, tandem orationibus eorum pridie Palmarum die pristinæ reddita est sanitati.
[18] Redeunte tempore quo beatissimorum Martyrum corpora in locum, ubi nunc adorantur, delata sunt, cum celebritas anniversarii inmineret diei, inter frequentiam multitudinis quæ pæne illuc innumerabilis tunc accurrebat, contigit quamdam feminam a pago Tulpaciense * a ex beneficio Odrici advenire. Hæc unicam filiam jam quinquennem, nomine Ermenradam, cujus oculos cæcitatis obduxerat caligo, habens, doloris acta stimulis, secum meritis illuminandam Sanctorum devote attulit, quæ cum a custodibus peteret, ut in aliquo ecclesiæ loco suffragium præstolatura Sanctorum, poneretur, permissa est in angulo cryptæ, ubi ad pedes adoratur Sanctorum, eam deponere. Deposita itaque cum tota die illa et nocte ac si rigida immobilis jaceret, ac matutinum celebraretur officium, et nox diei sequentis daret initium; subito virtus divina per orationes adfuit Sanctorum, et luminis recepto vigore quod per triennium sibi denegatum omnes cognoverant, cœpit respicere clare. Hoc itaque miraculum cum per omnium curreret ora, et Domino sanctisque ejus Martyribus laudes clamarent; voluit etiam Dominus fidelibus populis geminato miraculo lætitiam geminare spiritalem, quantique essent sancti Martyres apud eum meriti ostendere.
[19] [altera] Nam quædam femina nomine Bertrada, ex familia beati Maximini b, de villa nuncupante c Ocgisesheim *, cum nimia premeretur imbecillitate, ita ut nervis siccatis contracta et debilis omnibus redderetur membris; audiens Sanctorum virtutem, ad hanc et eamdem celebritatem spe sanitatis se se contulit; quæ cum devota Martyrum imploraret auxilium, obtentu eorum meruit sanitatem. Igitur cum Missarum celebratio perageretur, Sanctorum ei advenit virtus: et quæ contracta et debilis aliorum venit adminiculo, propriis firmata gressibus rediit ad propria.
[20] [atque tertia.] Fuit item in vico, qui * Sinciacus d nuncupatur, quædam femina, nomine Gaminildis, ex familia sancti Petri e, cujus facies in tantum erat deformata, ut intuentibus non parvum horrorem incuteret. Ore siquidem ad aurem prope contorto oculisque transversa, tuentibus monstrum quoddam exstiterat. Hæc dominam suam, nomine Heritrudem, deprecatur ad Sanctorum ecclesiam properantem, ut candelam quam ad modum capitis sui ut pauper effecerat, secum deferret: quatinus per intercessionem Sanctorum omnipotentis miseratio subveniret ejus difformitati. Annuens domina precibus famulæ, secum detulit quod fuerat postulata. Cumque pervenisset ad locum sacratum, candelam inter sacras vigilias accendit ex more. Continuo miserabilem longe positam virtus divina respiciens, omnem deformitatem ab ejus abstulit facie: nam rediens domina ita sanam reperit omni deformitate carentem, ut nec signum in facie præteritæ remanserit infirmitatis. Gestum est et hoc miraculum die natalis eorum.
[21] [Mercator convalescit;] Alius quidam, Freosbaldus nomine, de Bunna, pluribus inter suos auctus pecuniis, (nam instituendis mercibus operam dabat) valida opprimebatur debilitate membrorum, ita ut nihil aliud nisi paralyticus crederetur: quippe totius corporis bona destitutus valitudine, ministrorum potius quam propriis utebatur gressibus. Hic audita virtute Sanctorum quam orationibus suis infirmantibus conferebant, rogavit se ad eorum deportari memoriam, quo ut aliis, ita sibi sanitatis impenderent opem. Itaque eo vehiculo deportatur: nam, sicut dixi, aliter venire nequibat. Cum igitur votis expletis minime petitum sensisset in se redire vigorem, fecit se unde venerat referri, nil tamen de virtute desperans Sanctorum, congruo iterum reversurus tempore. Verum sancti Martyres fidem non obliti recedentis, ut ostenderent se non modo præsentes, verum etiam absentes orationibus suis posse juvare, huic quoque virtute solita adesse dignati sunt. Nam dum famuli cum eo agerent iter, sensit æger meritis Sanctorum virtutem sensim sibi advenire. Cum igitur prævenisset * domum, atque gestatorio deponeretur, ita firmatis gressibus omnibusque corporis membris cœpit incedere, ut qui quondam diutino tabefactus morbo inutilis jacuerat, ad omnia prorsus suffragio Martyrum utilis redderetur. Itaque laudans et benedicens Deum, qui per Sanctos suos sanitatem sibi divine gratam contulit, hactenus virtute potita fruitur.
[22] [contractus erigitur] Fuit quidam homo item ex familia sancti Petri, nomine Daguinus, in villa quæ vocatur Albiniaca f, quem eodem anno quo sancta sunt corpora tumulata, ita contigit tibiis contrahi, ut penitus ambulare non posset, sed genibus et manibus reperet claudus toto permanens anno. Hic ad locum sanctum carro devectus, per triduum se se reptando per ecclesiam traxit, in crypta sæpe residens apud Sanctorum memoriam. Cumque nocte quarta nocturnis pulsatis solitus adforet, finitis eis, a custode jubetur ad horam ecclesia secedere. Ille jussionibus ejus obtemperans traxit se in vestibulum ecclesiæ. Verum nimio vento ibi sedere prohibitus, in aliam se contulit porticum, ducentem per ecclesiam ad pauperum hospitale, et in ipso se projecit introitu ecclesiæ; ubi cum aliquamdiu jacuisset, vidit, ut ipse referebat, duos albatos pueros nimium decoros per idem ostium egressos versus domum hospitum pergere. Ubi parum commorati per eamdem porticum redierunt, et ecclesiam intrantes unus eorum ejus humerum tetigit, eique dixit: Surge, quia sanatus es, et vade ad mansionem. Ille continuo sanus evigilans, laudes et gratias egit Deo, qui eum per Sanctos suos ita curaverit, ut vehiculo veniens pedibus propriis ad suam domum perrexerit.
[23] [puerulus risum recuperat;] Erat quidam puerulus ex familia beati Petri, Novi scilicet Monasterii, Berefridus nomine, cujus oculos ita cæcitatis repleverat caligo, ut omnino negato lumine ductu regeretur alterius. Adveniente itaque dominicæ nativitatis die, visum est patri ejus, qui, ut filius, Berefridus vocabatur, quatinus ad memoriam clarissimorum deduceretur Sanctorum. Cum igitur adveniret tempus, quo de more vigiliæ celebrabantur nocturnæ, depositus est in crypta ad pedes Martyrum, præstolaturus ibidem per orationes Sanctorum Domini Salvatoris virtutem. Expletis ibidem vigiliis idem puer ad hospitale relatus est pauperum, iterum mane facto ad tumulum bona spe reversurus. Sed misericordia Domini Redemptoris suffragiis sanctorum Martyrum inopinanti in loco adfuit quietis. Nam cum die facto e lecto exsurgeret, ita cœpit omnia clare inspicere, ut inoffenso gressu omnibus inspicientibus ad basilicam properaret Sanctorum, gratias illi agens, qui ea die exortus est in tenebris rectis corde, qui etiam meritis eorumdem Sanctorum visum meruerat recipere oculorum.
[24] [vir a paralysi sanatus;] Non longe a possessione præstructi Monasterii est villa quædam,quam antiquitas Tabernam voluit appellare. In ea quidam erat homo, nomine Alvoldus. Hujus itaque ægritudo paralysis ita totum sibi vindicaverat corpus, ut pæne omnibus dissolutus membris vix tactum pateretur aliorum. Ad similitudinem igitur illius evangelici paralytici, inter manus deductus famulantium, ad memoriam devehitur Sanctorum; quem in brevi tempore suffragio Martyrum ita divina reparavit pietas, ut solidatis membris ad propria exsultans et benedicens Deum suis reportaretur, qui aliorum venerat gressibus.
[25] [cæcus visu donatur,] Alius item de eadem villa, nomine Hibaldus, privatione communis damnatus luminis, audiens virtute Martyrum concivis sui paralysi dissolutis membris priorem recepisse virtutem; spe roboratus petiit a suo germano eo se deduci. Germanus itaque ejus cum fratris miseratus cæcitatem, tum etiam Sanctorum non diffidens meritis, cœpit cum eo iter agens ad locum properare, ac futuræ salutis indicio, ut alterius gestatus officio, mira tendere agilitate. Qui cum haud longe abfuissent a loco, ita ut culmen potuisset ecclesiæ conspici, paullulum represso subsequentis gradu: Frater, inquit, si tibi virtus suffragaretur luminis, potuisses utique tecta et parietes ecclesiæ conspicere Sanctorum. Hic tacito mentis nutu cæcus orationibus Martyrum divinum sibi adesse implorans auxilium, cœpit mirum in modum fugatis tenebris parum videre, et menti injecta digito notare loca. Ad tumulum igitur perveniens Sanctorum, ita infra paucos dies pristinam recepit sanitatem, ut non integritatem modo reciperet visus, verum etiam oculorum magnitudinem, qui caliginis diutina cæcitate ita parvi effecti fuerant, ut vix pupilla in eis cerneretur.
[26] [item mulier.] Aliud huic haud multum dissimile subjungam miraculum. Quædam namque femina similiter per continuum annum cæca, cum desperationis nimiæ torqueretur angore, funem factum accedens ad locum Deo ac sanctis obtulit Martyribus. Hæc, si ille non competeret, formam sibi a custode petiit dari, quo, revertens domum, aptum præparare potuisset. Inter ea dum custos necteret moras, illa regenti sibi gressus imperat illo se duci, ubi signorum dependebant funes: nam ad idem opus suum intexere cupiebat. Factumque est. Cumque grossitudinem pertentaret manu, magnifica circa miseram Dei claruit virtus, ac mira celeritate objecta deseruit cæcitas oculos: ut uno eodemque momento et funem arriperet, et luminis reciperet claritatem Gaudens igitur et exsultans, ad memoriam recurrit Martyrum, atque, prout competebat, gratiarum eis persolvit laudes, quod misericordia divina interventu eorum eam respicere dignata sit.
[27] [Duo conjuges ab infirmitate liberati;] Tempore quo Sanctorum reconditæ sunt reliquiæ in memorato sæpius loco, erant in villa nuncupante Crupta g, duo carnis conjuncti copula, quorum alter nuncupabatur Wilhelmus, altera Engilsuindis, qui a conjunctionis suæ tempore usque in id tempus bona semper roborati vixerant valitudine. Accidit autem prædicto tempore indissimili, utrosque fatigari infirmitate. A renibus namque ita omne inferius corpus feritas attrivit morbi, ut nisi obsequentium portarentur manibus, nulla urgente necessitate loco moverentur. Cum itaque frequens Sanctorum virtutem et miracula opinio circumquaque diffunderet, habitatores etiam præfatæ replevit villæ. Hac excitati fama, facta conventione ad locum omnes pariter oratum disponebant ire. Duo igitur jam nominati vicinorum religiositatis cognoscentes voluntatem, tametsi corpore nequirent, animo tamen ire gestiebant. Accepta namque cera, factisque candelis, instituerunt propinquos et affines ad memoriam eas beatorum mittere Martyrum, quatinus miseratio Redemtoris interventu Sanctorum eorum subvenire dignaretur imbecillitati. Parantibus autem eis, mira circa eos divina effulsit pietas. Nam loco nondum motis, dicto citius ita virtus adfuit Dei, ut uno tempore et sanissimi exsurgerent, iterque cum aliis arriperent: quique petituri sanitatem aliorum ibant ore, ipsi intercedentibus Sanctorum clarissimis meritis per se vota mererentur deferre.
[28] [sanatio mulieris surdæ et mutæ,] Femina quædam exprovincia Arduennæ, nomine Immina, ex villa quæ Binuzfelt h dicitur, cum jam diu esset surda et muta, manibusque debilis, cum ad locum sanctum comitantibus vicinis et permittente domina sua, Teotburga nomine, oratum venisset; diem integrum commorata, mox ut regredi cœpit, primo unius manus et loquelæ auditusque facultatem; mox deinde alterius quoque manus et totius corporis est sanitatem adepta: ita ut hodieque vicini et affines ejus testentur, numquam eam in multo retro spatio, ita ut nunc, sanam exstitisse.
[29] [item alterius multopere infirmæ.] Item alia quæ priorem in supra dicta infirmitate vidisset, et ad sanctum locum comitata testis sanitatis ejus exsisteret, nomine Grimilt, cum a viro suo narrata prioris feminæ sanitate, quam sub oculis viderat, ut sibi denuo oratum liceret venire, petisset, nec ad id temporis obtinuisset; qua hora, ut post compertum est, in Monasterio beatorum Martyrum Missæ dominici diei, quibus illa se interfuturam esse voverat, celebrari cœperunt, ipsa manuum est debilitate et totius corporis multata gravedine, adeo ut quia incessum non poterat, carrucæ superposita ad Monasterium denuo veheretur. Cumque venisset, et apud memoriam Martyrum aliquamdiu perorasset; primo in ecclesia una ei manus est absoluta, deinde inter prandendum alterius manus et totius corporis commoditas restituta. Ita factum est, ut quæ prius alienæ sanitatis narratrix exstiterat, suæ deinceps et compos esset et testis.
[30] [Planetæ seu casulæ macula abstersa;] Est consuetudo loci, ut die solemnitatis paschalis clerici vespertinum celebrantes officium ita sacris induantur, ut in Missarum agitur celebratione. Factum est igitur, ut custos de more cum aliis indutus, lampades accensurus ecclesiæ procederet. Sed dum incaute progrederetur, positus sub lampadibus oleum lampadis cecidit, atque partem planetæ, qua forte indutus erat, non absque deformitate infecit. Custos exterritus, mox ad secretarium gradum retorsit, atque ea exutus congruo, non absque fide, deposuit loco. Hanc, inquit, sancta Daria, si vales tuis reforma precibus. Postridie ejus diei accessit custos, ut depositam gnaris eam mitteret feminis, quæ hujusmodi potuissent emendare vitium, quam diligentius intuens, nec levem in ea reperire potuit maculam, quæ aut honestati aut damno esse potuisset.
[31] [cervisia repudiata, quia die dominica fuerat facta.] Villa quædam est non longe a Monasterii possessione, quæ Wisa i vocatur. Hujus igitur habitatores condixerant sibi omnes pariter ad locum contendere, et ut non vacua viderentur venire manu, conlatione facta vas quod cupa dicitur, cervisia impleverant, ut etiam dono muneris Deo et sanctis Martyribus vota persolverent. Cum igitur jam properare disponerent, consilio habito qualitatem prius tentare voluerunt potus, antequam iter arriperent. Cuniculo k itaque facto, nec parva quidem eo digeri potuit gutta. Verum a ministro segniter hoc putantes peractum, alio delecto succedere fecerunt, ut terebrato cupæ fundo potum educeret. Huic aliis succedentibus, cum omnis eorum penitus frustraretur labor, ad semet reversi cognoverunt, eumdem potum ea nocte, quæ Dominica dicitur, confectum. Agnoscentes itaque reatum, pœnitudinem piaculi gerentes, votum Deo ac beatis vovere Martyribus, se nil ulterius tale in ea pertentaturos nocte, ipsumque potum egenis ac pauperibus erogaturos. Mox voto peracto, omnibus egressus foraminibus potus largissime cœpit effluere. Hoc pro voto egenis distributo, alioque confecto, sicut disposuerant, ad memoriam venientes Sanctorum, ibique proprii reatus confitentes culpam, votisque persolutis ad propria sunt reversi.
ANNOTATA.
a Vide Comm. Præv., § II, n. 29.
b Putem monasterii S. Maximini Trevirensis. Familia dicebantur servi vel coloni spectantes ad dominos, monasteria, etc. Vide Cangii Glossarium.
c In libro Valoris ecclesiarum Coloniensis diœcesis, a Binterim edito et illustrato, sub Decania Eiflii occurrit Ochisheim, ubi pastor et vicarius notantur residere [Alte und neue Erzdiöcese Köln, tom. I, p. 151.] . Non dubitem de hoc loco agi in nostra historia. Teste eodem Binterim in diplomate anni 898, signatur Ockisheim in pago Eifla, quod eruditus vir refert ad Uxheim [Ib., p. 153 et 156.] . Confer Eifflia illustrata Joannis Schannat, editore Georgio Bärsch [Tom. I, p. 95. Coloniæ 1824.] . In altero manuscripto, ut notavi in margine legitur Orgesesheim, an idem ac Ogersheim in Palatinatu, quod, teste Frehero [Origines Palatinæ, part. II, p. 64. Edit. 1613.] , erat oppidum satis munitum et elegans. Olim Agridesheim dicebatur. Ab Hispanis vix non destructum fuit. Confer La Martinière [Dictionnaire géogr. Verbo Ogersheim.] qui falso adscribit hanc calamitatem anno 1644. Vicus Ogersheim hodie ad Bavariam spectat, et anno 1840 incolas numerabat mille sexentos quadraginta quinque [Guibert, Diction. de Géographie. Paris, 1850.] .
d Sinciacus, germanis Sinsich, teste Ortelio, pagus Germaniæ inferioris, ad Rhenum, supra Bonnam, 2 milliaribus germanicis. Conf. Baudrand. Hodie Sinzich [Vide Binterim. Die alte und neue Erzdiöcese Köln, tom. I, p. 139. Mainz 1828.] .
e Ex familia sancti Petri. Infra legitur: Ex familia beati Petri, novi scilicet monasterii. Vidimus Comm. Præv., § II, n. 30 et 53, Novum Monasterium a Marcwardo fundatum in loco Vallis S. Petri vocato, qui postea Monasterium Eiffliæ dictus est.
f Villa Albiniaca. Meminere geographi vici quem Albiniana Castra vocant; nunc Alphen dicitur, situsque inter Lugdunum Batavorum et Trajectum ad Rhenum. An forte idem quod hic Villa Albiniaca? Conf. Baudrand, La Martiniere,etc. Obstat tamen quod Villa Albaniaca non videatur procul abfuisse a Monasterio, cum dicatur Danguinus ex familia S. Petri. Cæterum Villæ Albaniaca, Taberna et Wisa (de his duabus infra fit mentio) quæ in historia Translationis diserte traduntur. Monasterio satis vicinæ, nuspiam alibi in notitiis bene multis, quas consului, signantur; nec illarum ulla quoque occurrit mentio in Prologo ad sæculum VII [Historia Trevirensis diplomatica, tom. I, p. 53 – 73.] , quamvis ibidem recensio fiat pagorum et locorum quæ in antiquis documentis sive indicantur sive describuntur. Unde efficitur historiam nostram forte non fuisse Hontheimio ad manum.
g Crupta opinor esse Crufft vel Krufft prope Lacum. In diplomate Zwentiboldi an. 898 (de quo Comm. Præv., § II, n. 54) legimus: Quia nos ad Novum Monasterium in pago Riwerense (i. e. Ripuariensi) situm venientes, etc. Itaque Eiffliæ monasterium illa ætate in finibus Ripuariorum erat; ibidem erat etiam Lacus, celebris abbatia S. Benedicti [Hist. Trevir. diplomatica, tom. I p. 69.] , fundata primum ab Henrico comite Palatino circa annum 1093 [Ibid., p. 441.] , qui inter alia concesserat abbatiæ Krufft cum ecclesia, ut constat tum ex primis tum ex secundis litteris fundationis Monasterii ad Lacum, datis an. 1112, et quas recitat Hontheim [Ibid., p. 242 et 493.] .
h Binuzfelt. Affert Hontheimius [Ibid., tom. I, p. 130.] diploma Karolomanni, datum anno 770, quo justitia redditur monasterio Prumiensi de loco Benutfeld, ubi inter alia hæc habentur: Silva aliqua in loco, qui dicitur Benutfelt, infra centina Belslango, infra vasta Ardenna. Et notat præfatus scriptor [Ibid.] : Sicuti pagi in Comitatus, ita hi in Centenas dividebantur: erat itaque Centena Belslango pars majoris pagi Arduennæ. Et infra in diplomate additur: Justitiam ei reddimus de loco qui dicitur Benezfelt, de illa fontana, quæ in ipsa villa est, etc.
i Vespertinum. In hunc locum, duo, inquit Mabillonius [Acta SS. Ord. S. Ben., ubi supra p. 617.] , notanda: primum, monachos, ut sæpius jam observatum, hic clericos appellari; secundum, etiam tum in more fuisse apud monachos, ut diebus sollemnibus non tantum albis vestibus, ut fit apud nos, sed etiam aliis ornamentis induerentur.
k Cuniculo i. e. foramine.
* multatione
* id est carrum seu planstrum.
* Tulpiacense
* Ocgisesceym Orgesesheim
* Syntziacus
* pervenisset
DE SS. CRISPINO ET CRISPINIANO MM. SUESSIONE IN GALLIIS.
ANNO 285 VEL SEQUENTI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Crispinus, mart. Suessionibus in Galliis (S.)
Crispinianus, mart. Suessionibus in Galliis (S.)
BHL Number: 1991, 1994
AUCTORE B. B.
§ I. Memoria SS. Martyrum in fastis sacris cum compendio passionis. Quo anno palmam sint adepti. De eorum adventu in Gallias. Actorum ætas et meritum.
Haud minus celebris est in fastis sacris Occidentis SS. Crispini et Crispiniani memoria, [Memoria in Martyrologiis.] quam SS. Chrysanthi et Dariæ, de quibus egimus supra. Vix ullum reperias apud latinos martyrologium, quod illorum non meminerit, idque hac die XXV Octobris [Conf. Baillet, Vies des Saints, 25 Oct.] . Coluntur, inquit Georgius [Martyrol. Adonis, 25 Oct. Romæ 1745.] , hac die ab Hieronymianis, Beda, Gellonensi, Rabano, Floro, Adone, Usuardo, Wandelberto, Notkero, Hagiologio Franco-Gallico, martyrologio Fuldensi, Ottoboniano, Richenoviensi, Augustano, Labbeano, Corbeiensi breviori, Kalendario Palat. Vat, 485 et Vat. 3806. Operæ itaque pretium non est singulorum adscribere elogia; suffecerit recitasse quæ apud Usuardum, addita Observatione Sollerii, et in martyrologio Romano annuntiantur. Ille sic habet: Apud urbem Suessionem, sanctorum Crispini et Crispiniani, qui persecutione Diocletiani, post immania tormenta sibi illata, gladio trucidati, coronam martyrii consecuti sunt. In quam annuntiationem observat Sollerius [Martyrol. Usuardi.] : Illustres illi gemini Suessionenses Martyres sic a Beda consignantur: “Suessione, natale sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani.” Florus elogium addidit; Rabanus longiorem historiam ex eodem, opinor, fonte; ex quo etiam sua sed diversa et breviori phrasi accepit Ado; eam ex hoc magis contraxit noster (Usuardus); Notkerus verosimilius ex Rabano. Celeberrimorum Pugilum memoria antiquior est in codicibus Hieronymianis: “Galliis, Sessionis vel Sessonis, Crispini et Crispiniani,” additis sociis qui aliunde divulsi videntur. Concordat Florentinius [Vetustius Occidentalis Ecclesiæ martyrologium, p. 934.] : Sessonis pro Suessonis urbem librarius nostrorum codicum reposuit. In hac celebris est omnibus fere latinorum Martyrologiis (excipe Vetus Romanum Rosweidi, quod de his silet) SS. Crispini et Crispiniani memoria. Et infra: Martyres, qui tam in libris nostris quam Corbeiensi et Antverpiensi sub Claudiano duce, Crispino et Crispiniano succenturiantur, horum certe socios fuisse in eorum actis non dicitur, neque ab his, qui SS. Crispini et Crispiniani memoriam recolunt indicatos video. Qua propter vel incerti loci martyres sunt, vel ab Africanis illorum interpositione divulsi; quod illius regionis uberrima sanctorum Pugilum messis mihi facile suaderet. In Romano hæc leguntur: Suessione in Gallia sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani, nobilium Romanorum, qui in persecutione Diocletiani sub Rictiovaro præside, post immania tormenta gladio trucidati sunt: quorum corpora postea Romam delata fuerunt, atque in ecclesia sancti Laurentii in pane et perna honorifice tumulata. Ast, ut recte observat Florentinius [Ubi supra, p. 934.] , id (translationem Romanam) sane Rabanus, Usuardus, Ado, Notkerus et Hagiologium Vetus Franco-Galliæ non docent, dum eorum certamen attingunt; imo negat Saussayus. Qua de re infra redibit ex professo sermo. Præter festum principale, quod, ut diximus, hodie celebratur, apud præfatum Saussayum signatur VI Martii: Suessione Inventio corporum sanctorum Crispini et Crispiniani martyrum facta ex revelatione divina; in qua ipsa sacratissima corpora suavissimos odores efflaverunt, gloriæque, quam apud Christum nobilissimo agone promeriti sunt, perspicua prodidere magnificaque indicia; et rursus VIII ejusdem mensis: Suessione Triumphus sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani, quando e loco certaminis, ubi aliquamdiu condita latuerant, illorum corpora divina manifestatione reperta, atque micantibus miraculis solemni cum fidelium ovatione et jubilo in basilicam eorum in honorem exstructam, hierothecis pretiosis inclusa, ad perpetuam venerationem delata sunt. Utriusque, nempe Inventionis et Triumphi (hic in Saussayi Indice vocatur Repositio) meminere decessores in Prætermissis. Diem XV Maii assignat quoque Baillet [Baillet, ubi supra.] præfatæ Inventioni; quod nuspiam alibi reperio; asseritque ibidem festum principale, quod agitur hac die XXV Oct., adhuc signari in Calendario Liturgiæ Anglicanæ, quamvis schismaticæ et hæreticæ. Habet autem ex Polydoro Laurentius Beyerlinck sequentia [Theatrum vita humanæ, litt. D., p. 105.] : Henricus V, Anglorum rex, nobili illa ad Dadingurtum pugna, victis Gallis, flexis genibus multis oravit precibus, Deoque immortales egit gratias, et eam diem, quæ divis Crispino et Crispiniano sacra est, solemnem perpetuo habuit. Inde per totum regnum supplicationes multorum dierum ad omnia templa decretæ. Osnabrugi in Westphalia colitur altera, eaque celeberrima, translatio ad diem XX Junii [Acta SS., tom. IV, Junii, p. 3.] ; de qua pluribus agemus in hoc Commentario.
[2] [Passionis compendium ex Mombritio.] Subdimus actorum seu passionis compendium ex Mombritio [Tom. I, fol. verso 198.] ut facilius cætera deinde expediamus. Est sequentis tenoris: Sanctus Crispinus et Crispinianus, qui cum beato Quintio (Quintino) et cæteris de Roma in Gallias venerant, Suessionensi civitate peregrinationis hospitium elegerunt; ubi sequentes Doctoris gentium magisterium, ut necessaria vitæ labore manuum sibi providerent, artem sutoriam, quæ quiete exerceri potest, didicerunt. Et cum omnibus pœne artificibus operarentur elegantius, a nullo mercedem operis coacte exigebant. Unde etiam pro hoc gentiles eorum amore devicti, non tam necessitate artificii quam amore verbi Dei ad eos frequenter veniebant, et relicto errore Deum verum credebant. Denique hi sancti Viri a Rictio — varo exquisiti, calciamenta pauperum sarcientes reperti sunt; quos post multas interrogationes extensos ad trochleam jussit fustibus cædi; deinde sudes eorum ungulis immitti, et corrigias singulas de dorso tolli. Quibus inter acerrimos dolores orantibus, sudes de ungulis eorum exilierunt, et ministros percutientes, quosdam interfecerunt, quosdam vulneratos cruciaverunt. Deinde jussit Rictiovarus molas ad singulorum colla suspendi, et hyemis tempore in fluvio Axona velut sub glatie demergi. Sed eos nec aqua mergere, nec petra premere, nec frigus stringere potuit; quinimo quasi æstivis lavacris delectati, projecto molari onere, ad alteram fluminis ripam devenerunt. Postea jussi sunt in plumbo liquefacto demergi. Omnibus in plumbo orantibus, exiliens gutta plumbi serventis oculum Rictiovari, gravi illum dolore crucians excæcavit. Picem deinde et oleum et adipem simul bullire jussit, et sanctos Martyres ibi præcipitari. Sed mox eos orantes angelus ab igne illæsos eduxit. Tunc videns Rictiovarus se adversus Martyres Christi nihil illatis prævaluisse suppliciis, sese concite furens in ignem præcipitavit; sicque morte pessima consumptus est, justo Dei judicio agente, ut qui multos martyres igne interemerat, ipse ad ignem æternum descenderet, igne temporali consumptus. Hic subsistit Mombritius, ex quo videmus eum codice usum mutilo; nec etiam docet quo ex fonte hauserit. Cæterum quæ habet, congruunt Passioni a nobis infra excudendæ, tum rebus tum verbis, his tamen multo brevioribus apud Mombritium. Finem Passionis adscribo ex Petro de Natalibus [Libro IX, cap. CVI. Vicentiæ 1493.] , qui correctori stylo acta contraxit: Maximianus autem audita morte præsidis, die sequenti Sanctos gladio puniri mandavit; qui decollati sunt octavo Calendas Novembris (25 Octobris). Quorum corpora bestiis et avibus devoranda relicta, divina providentia permanserunt intacta. Senex autem quidam cum germana sua vetula, ab angelo monitus, corpora inde tulerunt; venientesque ad fluvium Axona in navicula, divinitus ibidem præparata, ea posuerunt, et contra ictum fluminis sine remo vel remige, Deo duce ad locum sibi ostensum pervenerunt; et Sanctorum corpora sine ullo pondere portantes, ita ut magis ipsi a corporibus portari viderentur, in quodam tugurio secreto sepelierunt; ubi, persecutione cessante, honor eis a Christianis condebitus impensus est, et basilica eorum nomine fabricata. Atque hæc passionis summa est, in qua utique non nulla sunt, haud ita facile admittenda, quamvis ipsum martyrium extra omne dubium, ut videbimus, sit positum. His præmissis, ad questionem præcipuam accedimus: quo nempe tempore seu anno ad palmam pervenerint.
[3] [Passisunt ante generalem Diocletiani persecutionem,] Ne tota historiæ ecclesiasticæ series perturbetur, admittamus oportet, plures non solum in Galliis sed nonnullos etiam in aliis regionibus exeunte sæculo III martyres passos sub Diocletiano, quamvis hujus imperatoris generale contra Christianos edictum promulgatum fuerit tantum primis annis sequentis sæculi, id est circiter an. 303, quo præterea tempore constat paucos in Galliarum provinciis ob fidem morti addictos, quod in his partibus imperaret Constantius Chlorus, qui Ecclesiæ favebat; Maximianus vero Herculius, Christi sequacibus tam atrociter infensus, Italiæ præesset [Confer. Tillemontium, Mémoires, tom. V, p. 3. Item, p. 587 et 608. — Histoire des Empereurs, tom. IV, p. 4 et seqq. Bruxellis, 1732. — Longueval, tom. I, p. 113 et seqq. — Baillet, Vies des Saints, 21 Sept., 25 Oct etc. — Acta SS. Belgii, tom. I, p. 111 etc. — Smet, Heylige en roemweerdige persoonen in Nederland, tom. I, cap. III. — Bucherius, Belgium Romanum, p. 220 et seq. — Butler, 25 Sept. etc. — Dr Braun, Zur Geschichte der Thebaischen Legion, p. 16. Bonnæ, 1855. — Schmitt, die Kirche des H. Paulinus, p. 21. Trier, 1853.] . Unde non intelligeretur qua ratione coram Maximiano (ut diserte in actis habetur) comparuissent SS. Crispinus et Crispinianus, si ineunte sæculo IV sanguinem suum fudissent, cum ille tunc temporis longe abesset a Galliis. Atque hæc sunt quæ jam pridem impulerunt eruditos ut discederent a sententia illorum qui opinabantur SS. Martyres nostros sicut et alios plures sub idem tempus excarnificatos, puta SS. Macram, Ruffinum et Valerium, Quintinum, Fuscianum, Chrysolium, Lucianum, Firminum, Piatum, Justum puerum, et totam Legionem Thebæam [Conf. Schmitt, ib. et p. 31 et seq.] , palmam triumphi adeptos, circiter anno, quo prodiit Diocletiani generale edictum. Dubius jam hæsit Bollandus in actis SS. Luciani, Maximiani et Juliani, tempus passionis in medio relinquens, atque his verbis § IIum Commentarii sui concludens [Acta SS. tom. I Januarii, p. 460.] : Interea quia sic expedit, dum certius quid reperiamur, sequemur ecclesiarum Gallicanarum traditionem, qua, inter alia, S. Dionysius Parisiensis confundebatur cum Areopagita. Similiter censuisse videtur Henschenius dum martyrium SS. Ruffini et Valerii, sub Rictiovaro coronatorum, posuit sub. Diocletiano, absque certa anni designatione. Et re quidem vera imperabat tunc ille, siquidem purpuram induit anno 284. Postea ab eruditis bina admissa diserte fuit persecutio: altera particularis, generalis altera: Existimo, ait Pagius [Annales, Baronii, tom. III, p. 347.] , scriptores persecutiones peculiares in quibusdam provinciis et urbibus, primis Diocletiani et Maximiani Herculii annis excitatas, cum persecutione generali, quæ hoc anno (303) contigit, confudisse, ut ante me Baronius observavit. Quæ opinio communiter deinceps invaluit, nonnullis tamen dissentientibus, quos inter P. Joannes Cleus decessor noster, cum palmam SS. Mauritii et sociorum ponat sub Maximiano Herculio inter annum 285 et 305; ast desertus fuit a successoribus hagiographis Bueo, Periero, Ghesquerio etc., ut ex dicendis constabit.
[4] [eo fere tempore quo legio Thebæa] Celebris est in annalibus ecclesiasticis cædes legionis Thebææ, quam jussu Maximiani Herculii factam consentiunt omnes. Id pariter generatim assumitur passionem SS. Crispini et Crispiniani sub idem tempus, id est eodem furente persecutionis turbine, contigisse. Quapropter censuimus hoc loco nonnihil inquirendum de anno quo in præclarissimos Agaunenses pugiles sævitum est, tanto magis quod non ita pridem novam huic quæstioni lucem attulerit Franciscus Zaccaria, qui exeunte sæculo XVIII de tempore illius Martyrii erudite disputavit. Haud parum discedit is a laudato Joanne Cleo, qui, ut jam innuimus, ad diem XXII Septembris acta SS. Mauritii et sociorum illustravit typisque mandavit anno 1757; quamvis conjicere liceat Zaccariam illa non vidisse vel saltem non consuluisse, cum nuspiam eorum mentionem faciat. Porro Zaccariæ sententiæ hæc summa est. Asserit imprimis Herculium in Gallias quater venisse [Dissertazioni varie Italiane a storia ecclesiastica appartenenti, tom. I, p. 270. Romæ, 1780.] , et primum quidem cum adversus Bagaudas progressus ets, deinde aliis tribus vicibus, ut ex Lactantio docet Pagius [Ad an. Baronii, 307, n. 6.] ; ad priorem referendam esse cædem Thebæorum militum, siquidem tres aliæ moræ, quas in Galliis traxit Herculius, contigerunt post annum 306, quando imperium, quod paulo ante abdicaverat, recuperare tentabat. Sufficiat obiter hic animadvertisse, scriptores (nec immerito) plures, quam Zaccariam saltem hoc loco, signare Herculii moras in Galliis. Sed parum vel nihil hoc ad rem nostram refert, ut infra videbimus.
[5] [sub Maximiano Herculio cæsare;] Ut sententiam suam probet Zaccaria, assumit ex Pagio [Dissertazioni varie italiane a storia eccleslastica appartenenti, tom. I, p. 270 et seqq.] , Herculium prius Cæsarem quam Augustum fuisse nuncupatum; Cæsarem quidem die XX Novembris anno 284; deinde pro certo habet eumdem Herculium creatum esse Augustum Kalendis Aprilis anno 286; Cæsarem adversus Bagaudas movisse; sub hujus expeditionis initio factam stragem Thebæorum; proinde ante mensem Aprilem anni 286, nec tamen anno 284; cujus die XX Novembris renuntiatus Cæsar est Herculius; nec etiam tribus prioribus mensibus anni 286, retrocedendo a Kalendis Aprilis ad Kalendas Januarii; cum tunc saltem maximam partem finitum jam esset bellum rusticanum et die I Aprilis Nicomediæ, ubi Augustus nuncupatus est, Herculius moraretur; consequenter Thebææ Legionis cædem incidere in annum 285. Quod confirmari censet Zaccaria ex antiquis calendariis et martyrologiis omnibus, cum passionis illius meminerint XXII Septembris, quo die Herculius anno 284, ex mente Zaccariæ, nondum erat Cæsar, anno vero 286 jam Augustus fuerat renuntiatus. Si quæ assumuntur hic, ita revera se habent, non erit dubium SS. Mauritii et sociorum martyrium alligandum præfato diei Septembris currente anno 285. Ast nonnulla ex placitis Zaccariæ difficultatem faciunt haud levem, quæ propterea accuratius a nobis examinanda sunt.
[6] [quam cæsaream dignitatem censet Pagius probari, primum ex Eutropii et Orosii testimoniis,] Imprimis quæritur an reapse Herculius, priusquam Augustus diceretur, Cæsar fuerit nuncupatus? Baronius, ut est apud Pagium [Ad ann. Baronii 284, n. X. Tom. III, p. 231.] , hujus nuncupationis nullam mentionem fecit; imo Card. Norisius … ait se vix in communem sententiam trahi posse, quæ docet eumdem Maximianum, antequam Augustus crearetur, cæsaream dignitatem obtinuisse. Ast rem delucidavit pleneque, judice Zaccaria [Zaccaria, p. 271.] , demonstravit Pagius tribus præcipue his argumentis. Primum est [Pagius, Dissertatio hypatica, parte II, cap. VII, n. VII. Apparatus ad ann. Baronii, p. 58.] , disertum Eutropii et Orosii testimonium. Prior sic habet [Eutropius, Breviarium lib. IX, c. XIII. Historiæ Rom. scriptores minores, p. 318. Biponti, 1789.] : Cum tumultum rusticani in Gallia concitassent et factioni suæ Bagaudarum nomen imponerent; duces autem haberent Amandum et Ælianum, ad subigendos eos Maximianum Cæsarem misit (Diocletianus), qui levibus præliis agrestes domuit et pacem Galliæ reformavit. Et paulo infra [Ibid., p. 319.] : Diocletianus Maximianum Herculeum ex Cæsare fecit Augustum; Constantium (Chlorum) et Maximianum (Galerium) Cæsares. Similiter Orosius, vestigiis Eutropii manifeste insistens: Cum, inquit [Historiarum, lib. VII, c. XXV. Migne, Patrologia, tom. XXXI, col. 1125.] , Amandus et Ælianus, collecta rusticanorum manu, quos Vagaudas vocabant, perniciosos tumultus excitassent, Maximianum, cognomento Herculeum cæsarem fecit (Diocletianus), misitque in Gallias; qui facile agrestium hominum imperitam et confusam manum militari virtute compescuit. Et iterum [Ibid., col. 1126.] : Hoc periculo Diocletianus permotus, Maximianum Herculeum ex Cæsare fecit Augustum, Constantium vero et Maximianum Galerium Cæsares legit. Plana hæc utique et aperta dixeris.
[7] [quæ tamen non omnibus æque clara videntur.] Est tamen quod opponas, Scilicet Aurelius Victor, Eutropio coævus (ambo enim floruere circa medium sæculum IV), eadem narrans, Herculium imperatorem appellat: Ubi, inquit [De Cæsaribus, c. XXXIX. Hist. Rom. scriptores minores, p. 138.] , comperit (Diocletianus) Carini discessu, Ælianum Amandumque per Galliam, excita manu agrestium ac latronum, quos Bagaudas incolæ vocant, populatis late agris, plerasque urbium tentare, Maximianum statim, fidum amicitia quamquam semiagrestem, militiæ tamen atque ingenio bonum, imperatorem jubet. Huic postea… Herculei cognomentum accessit… Sed Herculeus in Galliam profectus, fusis hostibus aut acceptis, quieta omnia brevi patraverat. Et paucis interpositis: His de causis Julium Constantium, Galerium, Maximinianum, cui cognomen Armentario erat, creatos cæsares, in affinitatem vocant Diocletianus nempe et Herculius. Dissentiunt itaque Eutropius et Aurelius, quem ille cæsarem, hic imperatorem dicit. Vult Zaccaria l. c. vocem imperatorem hic non significare Augustum sed administratorem belli gerendi, quo sensu, inquit, Dio Cassius testatur illam adhibitam quoque fuisse post Julii Cæsaris ætatem. Proderit recitasse verba Cassii [Hist. Rom., lib. XLIII, p. 235. Hanovriæ, 1606.] : Id vero nomen Imperatoris a Julio, quemadmodum etiam Cæsaris nomen, tamquam peculiare summi imperii cognomentum, ad omnes deinceps imperatores dimanavit; non tamen sublata antiqua hujus nominis ratione, sed utraque integra. Est vero notanda triplex vocis significatio. Romanis, ait Eckhel ubi de nomine imperatoris prolixe disputat [Doctrina Numorum, tom. VIII, p. 343 et seqq.] , dictus est imperator stante republica, qui imperium militare habuit… Alia imperatoris significatio, sed honoris tantum, fuit, cum quis dux relata victoria in acie a militibus imperator est acclamatus. Etiam a Senatu nonnumquam hunc titulum fuisse decretum constat… Tertia nominis imperatorii significatio est, qua summum in imperii R. provincias jus indicabatur. Et alio loco, sed in eodem tractatu, restringit Eckhelius laudata Cassii verba ad posteriores duas vocis imperatoris significationes, quatenus nempe propria sit summi imperii appellatio, et honoris titulus ob victoriam: sed utraque integra (sc. IMP ob victorias [Ib., p. 352.] ). Ita quoque Spanheimius [De præstantia et usu numismatum antiquorum, tom. II, p. 392. Amstelædami, 1717.] : Imperatoris vero nomen … duplici respectu Augustis ac interdum Cæsaribus, seu primi et secundi fastigii principibus, tribui norunt … uno nempe, quo vice, ut plurimum prænominis, summi in orbe Romano imperii potestas; altero, quo cognominis instar, et quidem crebro subinde iteratum, partæ de hostibus victoriæ decus … designabatur. Videtur itaque ex mente Eckhelii et Spanheimii, non admittenda Zaccariæ interpretatio. Cæterum de nomine imperatoris intricata valde quæstio, ut videre est apud præfatos scriptores. Non putem vel unicum proferre posse exemplum clarum, qua demonstretur Augusto vel Cæsari nomen imperatoris tributum fuisse sensu quo vult Zaccaria. Ex quibus effici videtur, non ita facile inter se conciliandos Eutropium et Aurelium. Ast utri potius fidendum? Non ausim equidem statuere. Eutropium sequitur Orosius; hujus tamen cum levis sit auctoritas, haud magnum exinde accedit Eutropio pondus. Præterea, si ejus verba obvio sensu sumuntur, manifeste labitur Eutropius docens Herculium ex Cæsare factum Augustum, quando Cæsares nuncupati sunt Constantius et Galerius, scilicet circiter an. 292: constat enim multo ante Augusti dignitatem Herculio collatam, nempe Kalendis Aprilis an. 286, ut habet Idatius. Posthæc non ita mirum videbitur hæsisse Norisium, Tillemontium [Histoire des Empereurs, not. V in Diocletianum.] aliosque, atque hisce annis etiam Eckhelium, cujus hæc sunt verba [Doctrina Numorum, tom. VIII, p. 15 et seq.] : Maximianum non statim Augustum, sed Cæsarem principio fuisse, diserte adserunt Eutropius et Orosius… Cujus causa proferendus hoc loco numus sequens: VAL. MAXIMIANVS. NOB. CAES… Si numus hic hujus est Maximiani, Eutropii et Orosii sententiam insigniter confirmat. Eum Bandurius ex museo Magni Ducis recitat. At vero turbat non parum, quod inter numos max. mod. musei Florentini non memoratur, deinde quod forte est Galerii Maximiani, qui et Cæsar fuit et Valerii etiam nomen habuit.
[8] [dein ex annis quibus imperavit Herculius,] Secundum Pagii argumentum desumitur ex iis scriptoribus omnibus qui Herculium annis viginti imperasse testantur, ut Aurelius, Lactantius etc. [Pagius, Dissert. hypatica, p. 58.] . Opus non est horum textus diligentius expendere, cum parum his Pagius juvetur: Herculius namque factus Augustus est Kalendis Aprilis anno 286 [Tillemont, Hist. des Empereurs, tom. IV, pag. 300. — Art de vérifier les dates, p. 348.] , quod etiam ex Idatio docet Pagius; abdicavit autem imperium Kalendis Maii anno 305 [Ibid., p. 302.] , proinde anno imperii sui vigesimo inchoato. Consequenter et in sententia illorum, qui negant eum Cæsarem umquam fuisse, Herculius viginti annis recte dicitur imperasse; si cum Pagio eum cæsarem fuisse admittimus ab XX Nov. anni 284, Herculium imperasse comperiemus annos iterum viginti et menses præter propter quinque. At dubitare omnino licet an auctores qui illum annis viginti imperasse tradunt, respexerint ad cæsaream dignitatem, et non potius ad solam augusteam, et ab hac cœperint numerare annos imperii Herculiani. Cæterum priusquam in lucem a Baluzio daretur libellus Lactantii de mortibus persecutorum, variabant scriptores de anno assumpti et primum depositi imperii ab Herculio, ut videre est apud Petavium [Dissert. hypatica, p. 285.] , qui illius imperatoriam dignitatem (non meminit cæsareæ) annectit anno 285; sed post editum libellum vix non omnes eruditi consentiunt in præfatos terminos; nempe initium Herculii Augusti ponentes anno 286, abdicationem primam, de qua sola hic agitur, anno 305. Atque hæc sufficiant de altero Pagii argumento.
[9] [tandem quod, teste Ammiano, moris esset, ut qui ab Augustis augustea dignitate ornabantur, prius cæsares nuncuparentur.] Tertium suum argumentum sic exponit Pagius: Non tantum Maximianus Herculius prius Cæsar quam Augustus nuncupatus est, sed ii etiam omnes, qui a Marco Aurelio ad Valentinianum seniorem ab aliis Augustis Augustea dignitate donati sunt; subditque in probationem locum Ammiani: In hoc tamen negotio Valentinianus morem institutum antiquitus supergressus, non Cæsares, sed Augustos Germanicum nuncupavit et filium; benevole satis. Nec enim quisquam ante hac adscivit sibi pari potestate collegam, præter principem Marcum, qui Verum adoptivum fratrem absque diminutione aliqua, majestatis imperatorum socium fecit [Ammianus Marcellinus, lib. XXVII, c. VII, p. 535. Lugduni Bat. 1693.] . Notat Valesius in hunc Ammiani textum [Ibid.] : Atqui nonne etiam Severus Bassianum et Getam filios Augustos nuncupavit, teste Herodiano, lib. III? Quod si quis ab exercitu, non autem a Severo appellatos esse Augustos cavillabitur, ut scribit Spartianus in Severo; tum Diocletiani exemplum opponam, qui Maximianum Herculeum collegam Augusti imperii sibi adjunxit. Sed responderi potest, nec Diocletianum nec Severum collegas sibi Augustos statim adscivisse, sed initio Cæsares tantum, ut de Bassiano quidem et Geta scribit Spartianus, de Maximiano autem Eutropius. Subdubius itaque hæret Valesius. Nec decretorium est Herodiani testimonium, utpote qui generali tantum phrasi et veluti incidenter asserit Bassianum (nempe Caracallam nec confundendum cum Bassiano Heliogabalo) et Getam supremæ potestatis participes a patre suo Severo factos: τούς τε ὑιεῖς αὑτοῦ κοινωνοὺς τῆς βασιλείας καὶ αὐτοκράτορας ἀποδείξαι. Proinde per Herodianum licet ut pridem jam Cæsares fuerit nuncupati; quod et communiter tenent eruditi. Confer Eckhel, qui plures profert nummos in confirmationem hujus sententiæ, quam ipse certam habet [Doctrina Numorum, tom. VII, p. 227 et seqq.] . Favet igitur igitur Pagio Ammianus, consentitque cum Eutropio et Orosio, qui asserunt Herculium ex Cæsare factum Augustum. Fateor ob triplex hoc testimonium sententiam hanc mihi longe probabiliorem videri.
[10] [Cum ergo probabilius anno 285 Herculius sit cæsar nuncupatus,] Sed quo anno Herculius nuncupatus Cæsar est? Respondit Pagius [Ad annum Baronii 284. Tom. III, p. 232 et seq.] id contigisse die vicesima mensis Novembris seu XII Kal. Decembris an. 284, quod sic probat: Certum est ex Lactantio Diocletianum Vicennalia sua celebrasse anno 303 ad duodecimum Kalendas Decembres; porro id genus festa solebant agi die natali imperii, qui Diocletiano erat XV Kal. Octobris; ideo autem hic anno CCCIII ad duodecimum Kalendas Decembres Vicennalia distulit, quia anno 284 eodem die Maximianum Herculium imperio Cæsareo exornarat. Hæc ita statuit Pagius ex Canone seu Regula IV, quam in sua Dissertatione hypatica posuerat [Apparatus ad Bar. ann., p. 33.] , nempe quinquennalia et id genus solemnia a Cæsaribus vel Augustis die imperii natali .., vel etiam die natali collegarum … de more celebrata, sed aliquando in similem alterius mensis diem translata, adeo ut exempli causa, qui quinto Kalendas Novembris imperium obtinuerat, si ea die ac mense ea solennia repræsentare non posset, non nisi quinto Kalendas alterius mensis ejusdem anni eadem celebraret, unde, ut paulo infra habet [Ibid., p. 34.] , sequitur omnino ideo Diocletianum duodecimo Kalendas Decembris Vicennalia celebrasse, quia eo die Maximianum Herculium anno 284 Cæsarem nuncuparat. Sane res ita se haberet, si canones Pagiani firmi consisterent; ast multum abest, ut ita sit. Ut alios amittam, audiamus Eckhelium: Possum, inquit [Doctrina Numorum, tom. VIII, p. 326.] , meam confidentius profiteri sententiam, quæ est, nihil his Pagii regulis magis esse fluctuans, incertum, arbitrarium, et quaquaversum a viro erudito ad confirmandam suam opinionem facta historica ac monumenta eorum ipsorum ingratiis adferri. Et iterum ubi in specie agit de octo illis canonibus, quorum quartum supra recitavi: Pagii, inquit [Ibid., p. 486.] , doctrinam in eruditis commentis habendam omnino mihi persuadeo. Qua de veritate si quis statim volet convinci, is quæso vel solos titulos octo canonum, in quibus universa ejus doctrina nititur, obiter inspiciat, ac tum experietur continuo, quam is pro libidine quinquennalium decennaliumve justa spatia laxet contrahatve, etc. Et infra [Ibid., p. 488.] : Credamus ergo numis aut scriptoribus Eusebio, Marcellino, Idacio aliisque, cum nobis certum nuncupatorum votorum annum memorant; at non credamus Norisio, Pagio, Mazzoleno, cum certam nobis rationem ex tanta rerum et caligine et confusione præscripturos quantacumque eruditionis mole et redundantia spondent. Nihil itaque ex Pagii regulis inferri legitime potest; ac proinde hac ex parte incerti manent dies et annus quibus Herculius renuntiatus Cæsar est. Plerique statuunt id factum anno 285; tum quia diserte docet Aurelius [Hist. Rom. scriptores. minores, p. 142.] Herculio tantum uno anno minus potentiam fuisse quam Diocletiano, qui imperator salutatus secundum communem sententiam est die XVII Septembr. an. 284 [Art de vérifier les dates, p. 348. Tillemont, Hist. des Empereurs, tom. IV, p. 2 et 241.] ; tum quod, teste eodem Aurelio, cum, occiso Gallo Cæsare, Constantius solus potitus rerum est, septuaginta fere effluxerant anni, ex quo id jam non obtinuerat: Ita, inquit, [Ubi supra, p. 150.] , longo intervallo, annum fere post septuagesimum, relata ad unum cura reipublicæ. Nex Gallo illata est exeunte anno 354 [Till. ib., p. 164.] ; ergo annus abhinc septuagesimus incidit in annum Christi 284, quo proinde solus imperabat Diocletianus. Quod si non admittatur, retrocedendum foret usque ad Probum, anno 282 a militibus interfectum; sed ab hoc ad Constantium, absque socio tenentem imperii gubernacula, annus curret septuagesimus secundus. Igitur probabilius differtur nuncupatio Herculii Cæsaris in annum 285.
[11] [probabilius hoc quoque anno facta est strages Thebæorum,] Quo admisso, hunc in modum ordinari commode potest series rerum gestarum de quibus hic quæstio. Salutatur Diocletianus imperator ab exercitu die XVII Septembris anno 284, hoc eodem currente anno, imo sequenti Herculius Cæsar copias parat, cum exercitu Gallias versus movet; Alpes transcendit contra Bagaudas acturus; Septembris die XXII ejusdem anni 285 mactatur Legio Thebæa; mense Octobri pervenit ad fines Parisiorum, Remorum, Veromanduorum, Suessionum, etc.; exinde Bagaudas ubique levibus præliis domat, ut loquitur Eutropius et, ut alii dicunt, facile, brevi; ac denique in Orientem redux ad Diocletianum, Augustus nuncupatur die I Aprilis 286, haud procul a Nicomedia. Nihil est in his quod cum reliqua chronotaxi et historia imperii Diocletiani vel minimum pugnet; imo quod non apprime conveniat. Ita enim Herculio uno anno minus potentia quam Diocletiano reperitur; et annus FERE septuagesimus ab eodem Aurelio notatus obtinetur. Cæterum, mea opinione, haud magni interest, sive labente anno 284, sive inchoato anno 285 ponatur Cæsarea Herculii nuncupatio. Quinimo, etiamsi quis cum Norisio negaverit, Herculium Cæsarem umquam fuisse, series rerum gestarum supra stabilita, manebit firma, hac tamen lege ut bellum rusticanum Herculius susceperit ante acceptam Kalendis Martii an. 286 purpuram; secus enim et ejus in Gallias adventus et Thebæorum passio integro saltem anno retardanda forent, atque præfato anno 286 illiganda, quod equidem non facile admiserim: videtur enim extra dubium, Herculium contra Bagaudas movisse, paulo post discessum Carini ex Galliis, qui contigit labente anno 284. Etenim Numerianus imperator occisus haud procul Perintho est dicto anno 284 ante XVII Septembris, quo die Diocletianus ei suffectus fuit [Tillemont, Hist. des Empereurs, tom. III, p. 320 et 309. Item, tom. IV, p. 3.] . Carinus vero, cum XII Septembris ejusdem Romæ ludos magnificos habuisset, audita nece fratris sui Numeriani et electione Diocletiani, adversus hunc processit [Ibid., tom. IV, p. 2 et 3. Conf. Art de vérifier les dates, p. 347 et seq.] . Ex quibus utique patet Carinum ante mensem Septembrem anni 284 e Galliis discessisse. Paulo autem post movisse Herculium contra Bagaudas, efficitur ex Aurelii verbis jam supra n. 7 recitatis: Ubi, inquit, comperit Diocletianus, Carini discessu, Ælianum Amandumque per Galliam, excita manu agrestium quos Bagaudas incolæ vocant… Maximianum statim imperatorem jubet etc.
[12] [nempe sub initium expeditionis Herculii contra Bagaudas;] Sed an strages Legionis Thebææ connectitur cum expeditione Herculii contra Bagaudas? Id in dubium vocat Cleus in actis SS. Mauritii et sociorum. Tillemontius et Bailletus, inquit [Tom. VI Sept., p. 336, n. 174.] , statuunt passos esse thebæos martyres primo anno, quo Maximianus Herculius purpuram gessit et ad sedandos in Galliis tumultus a Bagaudis excitatos profectus est, quod tamen cum S. Eucherii verbis non videtur componi posse. Hauserunt fundamentum opinioni suæ ex interpolata Surii passione. Alibi tamen multis contendit idem Cleus, futilia esse argumenta, quibus evictum cupit Dubordæus, martyrium sanctorum Agaunensium illigari non posse expeditioni contra Bagaudas; ita scilicet in notis marginalibus legitur [Ibid., p. 334, n. 162 et seqq.] . Sane fatentur præfati scriptores et cum ipsis etiam Zaccaria, ex genuino S. Eucherii textu martyrium Agaunensium ad generalem sub Diocletiano persecutionem referendum esse, ac proinde non contigisse ante annum 303; ast contendunt in eo S. Eucherium errasse sicut et scriptores nonnullos alios, qui similiter, quæ ante sub Maximiano contigerant, huc pertraxerunt. Verum, subdit Cleus [Ibid., p. 337, n. 177.] , nescio an hæc illius censura non sit paulo iniquior. Et paulo ante [Ibid., p. 336, n. 174.] : Cum pro sinceris habeant, quæcumque Eucherius narrat alia, et tempus martyrii ex iisdem percepisse sanctus scriptor censeri debeat, ex quibus martyrium cum suis adjunctis intellexit, illique non hoc magis ignorare, quam cætera debuerint, credo parem S. Eucherio fidem hic habendam, quam illi alibi non negamus, nisi aliquid absolute suadeat illum deserere, quod nunc inquiro. Qua ex inquisitione dedicit sane eruditus decessor, S. scriptoris hac in re decretoriam non esse auctoritatem, cum cætera omnia puta martyrium cum aliis adjunctis strenue et præclare contra Dubordæum P. Cleus tueatur, tempus vero passionis in medio relinquat, ab initio has ponens notas marginales: Sub Maximiano Herculio inter an. CCLXXXV et CCCV.
[13] [non vero ut nonnullis placuit anno 303;] Cæterum si Agaunensis carnificina innectenda foret generali persecutioni, quæ suppeteret ratio, ut non similiter et cætera in Galliis eadem tempestate martyria? Proinde contra S. Eucherii assertum militant illa omnia, quæ, ut supra explicavimus, suadent omnino admittere plures in illa regione passos ante edictum contra christianos anno 303 promulgatum. Zaccaria ex professo contendit contra P. Graziolum, stragem Thebæorum referendam ad expeditionem contra Bagaudas, hujusque sub initio factam: nam diserte docet S. Eucherius, Maximianum tunc in Gallias venisse ad negotium grave et difficile peragendum, atque propterea accessisse Thebæos, auxilio futuros: Erat, inquit S. Eucherius [Tom. VI Sept., p. 342, n. 3.] , eodem tempore in exercitu Legio militum, qui Thebæi appellabantur… Hi in auxilium Maximiano ab Orientis partibus acciti venerant, viri in rebus bellicis strenui et virtute nobiles, sed nobiliores fide, erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Atqui, subsumit Zaccaria, nullum reperies negotium, præter bellum rusticanum, ab Herculio in Galliis susceptum, cui perficiendo tali opus erat auxilio. Et deinde perstringens Graziolum, subdit: Ostendat iste, Herculium anno 303 mense Septembri in Gallias venisse cum exercitu. Et re quidem vera nulla uspiam apud scriptores mentio hujusmodi susceptæ expeditionis illa tempestate reperitur. Nec sane leve hoc judicandum est, quod nec panegyristæ tum Herculii tum Constantii Chlori, nec tot historici coævi, qui prolixe res tunc gestas prosequuntur et diligenter cæteras Maximiani expeditiones enumerant, prorsus sileant de hac, si qua fuisset anno 303, quæ tamen momento non caruisset, cum ab Orientis partibus suppetias latura accessisset integra legio. Cæterum ipse Graziolus id fatetur: Herculium, inquit [Apud Zaccariam, p. 260.] sæviente persecutione sive in Galliis sive in eorum (earum) finibus fuisse, historiæ non docent. Reponit vero: Sed istæ non negant tamen. Quod responsum judicat Zaccaria dignum Bailleto et Launoyo cæterisque id genus hypercriticis. Adde Gallias jam inde ab anno 292 paruisse Constantio Chloro, in christianos admodum benevolo, nec proinde sub tali principe facile locum fuisse tam atroci carnificinæ. Similiter rejicit Zaccaria sententiam Pingonii, martyrium Thebæorum adscribentis anno 306; tum quod dicto anno, teste Eusebio, nulla est vis contra Christi sequaces exercita; tum quod tunc temporis Herculius, qui anno præcedenti 305 purpuram una cum Diocletiano deposuerat, in Galliis non esset, cui proinde Thebæi auxilio venire non potuerunt. Haud abs re fuerit hic brevem summam rerum ad Herculium, deposita purpura, pertinentium oculis subjicere: abdicat Herculius imperium Mediolani 1 Maii 305 [Tillemont, Hist. des Empereurs, tom. 4, p. 22. Bruxellis 1732, in-fol.] . Restituitur Herculio purpura a Maxentio anno 306, idque Romæ contigit post mensem Octobris [Ibid., p. 255.] . Anno 307 convenit Herculius in Galliis Constantinum triumphantem, eique uxorem dat filiam suam Faustam, atque Augustum nuncupat [Ibid., p. 41 et seq.] ; eodem anno ex Galliis Romam redit, atque hinc rursus in Gallias, unde iterum discedens in Illyricum transit conventurus Diocletianum [Ubi supra, et p. 302.] . Anno 308 ex Illyrico pulsus Gallias repetit, contra Constantinum insurgit, a quo captus cogitur altera vice deponere purpuram [Ibid., p. 45 et seq. Item, p. 302.] . Denique anno 310 tentat Herculius Constantino eripere vitam et imperium; convictus de perversa hac voluntate, strangulatur; forsitan Massiliæ vita exutus fuit [Ibid.] . Non itaque post annum 306 locus videtur martyrio Thebæorum, imperante Herculio.
[14] [nec etiam anno, ut tenet Baronius, 297 vel præcedenti,] Baronius, quem et alii nonnulli secuti sunt, sanctos Agaunenses milites passos existimavit anno 297 [Annales, tom. III, p. 277.] , Ast, ut recte notat Pagius [Ibid., n. II.] , acta martyrum Agaunensium, quæ Baronius ex Surio mutuatus est, quæque ab Eucherio Lugdunensi episcopo in litteras relata credidit, spuria sunt. In iis enim Pseudo-Eucherius Thebæorum militum mortem ad Marcellini pontificatum et ad Maximiani Herculii profectionem in Galliam adversus Bagaudas refert. Et tamen ea profectio initio imperii Diocletiani contigit, Caio Ecclesiam Romanam administrante, cui Marcellinus anno tantum præcedenti (id est anno 296) successit. Petrus Franciscus Chiffletius in Paulino Illustrato (et post eum iterum Ruinartius et Cleus noster) genuinam Eucherii lucubrationem in lucem dedit, in qua nulla neque Bagaudarum, neque Marcellini papæ, nec denique Æliani et Amandi mentio, sed tantum Maximiani cum Diocletiano collega imperium tenentis. Præterea ut, inquit Zaccaria [Pag. 269.] , alia omittam, contra hanc (Baronii) sententiam pugnat … quod certum omnino sit, ab anno 292, quo creatus Cæsar fuit, cuncta, quæ trans Alpes Galliæ sunt, Constantio commissa fuisse; ac proinde christianos pace gavisos; nec tantam earum stragem tunc editam. Attamen negari non potest Herculium anno 296 Rheno copias admovisse, ut, proficiscente in Angliam Chloro, barbaros contineret, quando, ut loquitur Eumenius in Panegyrico, omnem illum limitem, non equestribus neque pedestribus copiis, sed præsentiæ suæ terrore tutatus est; quæ verba innuere satis videntur Herculium in interiora Galliæ non penetrasse, sed ad Rhenum se continuisse, imperiique administrationem his in partibus penes Chlorum mansisse, qui, ut jam dictum, in Christianos valde benevolum se exhibebat. Haud igitur credibile est, tunc Herculium in eos sæviise, variisque in urbibus, prout in actis plurimis legitur, pro tribunali sedisse. Fatetur quoque Cleus [Tom. VI Sept., p. 334, n. 160.] , historiam non satis explicare, quid tunc ibidem speciatim fecerit Maximianus, quamdiuque moratus sit. Et addit contra Dubordæum: Id interim certum est, patere rursum tempus locando sanctorum Agaumensium martyrio. Quæ verba, ex mente scriptoris, id solum indicant, potuisse illa tempestate martyrium contingere, quod et nos concedimus; sed simul existimamus, illud decennio ante locandum, sub bellum nempe rusticanum, et quidem probabilius, ut jam diximus, anno 285.
[15] [nec denique anno 286.] Verum quidem est, plerosquc scriptores stare pro anno 286; sed ideo quod non respexerint vel non admiserint cæsaream Herculii dignitatem, proinde expeditionem contra Bagaudas susceptam censuerint, cum jam Augustus nuncupatus Herculius esset. Hoc autem posito, clarum est cædem Thebæorum edi non potuisse ante dictum annum. Anno 286, inquit Bueus [Acta SS. tom. II Octob. p. 356.] , ad reprimendos Bagaudarum motus arma arripuit (Herculius), et Gallias Romanis legibus reddidit. Anno 287 Alemannos, Burgundiones. Herulos, Francos et Saxones habuit hostes; sequenti arma ultra Rhenum barbaris intulit. Biennio circiter post e Galliis Mediolanum abiit, sed tempore hiemis, et paucis comitatus; rediit inde in Gallias, contracto fortasse in Italia majori militum numero. Anno 293 vel 297 in Africam copias duxit. Anno denique 296, proficiscente in Angliam Constantio (Chloro), Rheno copias admovit, ut ab invadendis Galliis, absente Constantio, barbaros deterreret. Quæ omnia fusius explicata tum apud Tillemontium tomo IV Historiæ imperatorum, tum præcipue tomo VI Septembris pag. 332 et seqq. (scilicet in actis SS. Mauritii et sociorum) lector inveniet. Addit Bueus, eo fere temporis spatio, quod ab anno 286 ad annum 297 effluxit, martyrum Agaunensium cædem contigisse; plerisque priorem arridere; quod etiam Bueo probabilius videtur. Aliud vero est, si Herculius cæsar vel saltem ante acceptam purpuram movit contra factionem rusticanam, idque, ut supra declaravimus, nobis longe probabilius est, tum quod cæsarea Maximiani dignitas haud spernendis probetur testimoniis, tum quod ipse Aurelius, cæteroquin nostræ sententiæ non nihil adversus, diserte tradat Diocletianum, Augustum XVII Septembris anno 284 salutatum, statim Maximianum imperatorem jusisse in Gallias transire. Quod si is mandatum hoc tantum accepisset post Kalendas Aprilis anno 286, quo Augustus factus est, non omnino verum, obvio saltem vocis sensu, esset, eum statim contra Bugaudas processisse, quos novimus ab eo levibus præliis, facile, brevi domitos. Ad annos intermedios, a Bueo notatos, quod attinet, sane potuit illis edi strages Agaunensis, sed an probabile est tunc editam? Non equidem putem. Diximus supra de annis 296 et sequenti. Certum præterea est Gallias ab anno 292 Constantio Chloro obtigisse, huncque ibidem præsto fuisse usque ad annum 296, quo in Britanniam transfretavit, et cujus sub finem redux in Gallias erat, cum tunc ei in urbe Augustodunensi panegyricus ab Eumenio dictus legatur [Tillemont, Histoire des Empereurs, tom. IV, p. 13 et 301.] . Quid anno 289 Herculius, et ubi plerumque egerit, ait Cleus [Tom. VI Sept p. 333.] , fere incompertum, Et iterum, paucis interpositis: Reliqua Herculii gesta obscura sunt usque ad iter in Italiam, quod anno 290 vel 291 suscepit. Certe illis annis nulli noscuntur in Galliis motus quibus compescendis, opus fuisset ab Orientis partibus milites accersere. Ad posteriorem hunc annum refert Tillemontius [Hist. des Empereurs, tom. IV, pag. 8. Conf. Bucherium, Belgium Roman. p. 225.] translationem multorum millium Francorum intra fines Romani imperii factam jussu Maximiani Herculii. Denique, ut est apud R. D. Philippum Schmitt [Die Kirche des H. Paulinus, p. 25.] , hæc opinio communiter obtinuit, fundaturque in actis omnium illius temporis martyrum, Herculii sævitiam præcipue prodiisse, primis, quibus in Galliis fuit, annis. Adque hinc est, quod probabilius critici nobiliores coronam Thebææ legionis adscripserint anno 286, quo primum Alpes Herculium transcendisse existimabant. Verum, cum nostra quidem opinione, probabile valde sit illum anno præcedenti contra Bagaudas movisse, pariter probabilius putamus Agaunenses martyres anno eodem 285 passos.
[16] [Eodem probabilius anno 285, passi quoque sunt SS. Crispinus et Crispinianus.] Cum itaque ex communi scriptorum sententia martyrum SS. Crispini et Crispiniani aliorumque in Galliis ejusdem ætatis Sanctorum sub eadem a Maximiano Herculio excitata persecutione ponatur, nec diu post mactatos milites Thebæos; et prædictorum amborum Pugilum certamen ab omni retro antiquitate signetur die XXV Octobris, pronum satis est ex his inferre eos eodem anno 285 coronatos. Nec video quid magnopere obstet, quominus ita statuatur. Certe supponamus oportet, Herculium, edita strage Agaunensi, continuo iter suum in Gallias prosecutum, quo Bagaudarum (quos forte christianos saltem partim, credebat) factionem dissiparet destrueretque. Hos autem scimus ex Aurelio Victore, plerasque urbium tentasse. Speciatim Augustodunum ab iis obsessum et gravissima clade perculsum tradit in panegyrico Eumenius. Castrum quoque Bagaudarum memoratur in S. Babileni vita, situmque refertur ad Matronam, Parisios inter et Meldos, ubi postea Fossatense S. Mauri monasterium cernebatur [Bucherius, p. 221. Confer Art de vérifier les dates, p. 347.] . Porro nihil etiam serio videtur obstare, quominus, intra unius mensis spatium, potuerit Romanus exercitus cum duce suo fines Parisiorum, Meldorum et Suessionum attingere. Quod si ita se habeat, ipsa rerum adjuncta suadebunt mensi Octobri anni 285 SS. Crispini et Crispiniani passionem adscribere, sive quia Maximianus, sanguine Thebæorum recens inescatus, promptior ad illius effusionem fuerit, sive quia mortale, quo in christianos ferebatur, odium ardentius ferociusque flagrarit, ex quo integra legio ejus imperio ad internecionem usque restiterat. Fatemur aliam esse sententiam, quæ hactenus invaluit: unanimes fere sunt critici, ut martyrium SS. Crispini et Crispiniani adscribant anno 287 vel sequenti. Si, inquit Tillemontius [Mémoires, tom. IV, p. 461.] , prout in actis legitur, mors violenta Rictiivari acciderit ante consummatum illorum martyrium, narrationis series suadet, hoc ponendum anno 288. Similiter Baillet [Vies des Saints, 25 Octob.] : Palma refertur ad annum 287 aut sequentem, quibus Maximianus et Rictiusvarus præcipue fuderunt christianorum sanguinem in utraque Belgica. Et Longuevallius [Histoire de l'Église gallicane, tom. I, p. 131. Paris. 1825 in-12.] : Potuit contingere martyrium illud anno 288, quo Maximianus adhuc in Galliis morabatur. Castellanus [Martyrologe universel, 25 Oct.] margini apposuit: circa annum 287. Denique in actis Sanctorum Belgii [Tom. I, p. 47.] : Passio SS. Crispini et Crispiniani, inquit Ghesquierus ex commentario Joannis Perieri, annectitur anno 287 vel 288; quia in eorum actis… Rictius Varus, qui eis sub imperio Diocletiani et Maximiani mortem intulit, etiam sub idem tempus e vivis ereptus scribitur. Certe haud diu ante dictos annos eam contigisse, patet ex nominatis imperatoribus, qui nominantur etiam eum Rictio Varo in actis SS. Sixti et Sinicii ac alibi semper. Quæ tamen non omni ex parte accurata sunt: nam stando actis nostris, Rictius Varus mortem quidem sibi adscivit sub passione, sed ante coronam SS. Crispini et Crispiniani. Sed leve hoc est, nec aliquid confert ad elucidandam quæstionem, quam hic tractamus. Id autem rite notandum est, laudatos scriptores inductos ut ad annum 278 vel 288 removerent SS. Pugilum martyrium, fere unica hac ratione quod sub eorum passione Rictius Varus violenta morte interierit. Sed an acta tum SS. Crispini et Crispiniani tum aliorum SS. martyrum tanta sinceritatis nota præfulgent, ut eis sine mora aut dubio præstanda sit fides? Nemo sane sic statuerit. Adde Rictiovarum ex solis hujusmodi innotuisse martyrum actis, non ante sæculum VI conscriptis, ex quibus ejus deinde nomen in fastos ecclesiasticos illatum est. Certe Rictiovari nulla est mentio apud antiquiores coævosque scriptores sive sacros sive profanos. Nihil itaque certi de ortu vel obitu statui potest. Quinimo sunt qui dubitarunt an umquam exstiterit, existimantes vocem Rictiovarus deducendam a Rix Var quod celtice significat virum potentem nec nomen esse viri, sed officii vel dignitatis, etc. Confer Schmitt [Die Kirche des H. Paulinus, p. 404 et seqq.] et Annotata nostra, litt, h et i. Insuper illi omnes scriptores laudati hos annos martyrio assignant, qui censebant passionem Legionis Thebææ contigisse anno 286, non attendentes ad Cæsaream Herculii dignitatem, sed assumentes hunc in Gallias tantum venisse post acceptam Kalendis Aprilis an. 286 purpuram; et præterea opinantes non ita exiguo temporis spatio opus fuisse, quo Herculius, Agauno contra Bagaudas movens, Parisios, Meldos, Veromanduos, Suessiones usque pertingeret. Nec ego multopere repugnaverim, si quis ob rationem ultimo loco redditam, martyrium SS. Crispini et Crispiniani censuerit in annum 286 differendum, quod non facile admittendum videatur unius mensis decursu ab Alpium radicibus seu ex Veragris Romanas turmas ad præfatorum populorum limites pervenisse. Dixi anno 286, quia in nostra sententia profectio Herculii in annum incidit 285.
[17] [Recapitulatio,]Itaque, ut paucis contrahamus hactenus disputata, probabilius nostra opinione est, Herculium, priusquam Augustus Kalendis Aprilis an. 286 nuncuparetur, Cæsarem fuisse dictum, idque vel exeunte anno 284 vel inchoato sequenti; Cæsarem contra Bagaudas movisse, atque mense Septembri anni 285 Agaunum pervenisse, ibique circa XXII ejusdem mensis et anni mactasse legionem Thebæam; exinde Gallias ingressum, inclinante Octobri attigisse Parisios, Meldos, Suessiones aliasque vicinas civitates; pluresque christianos tunc in his tractibus martyrio coronatos, quos inter SS. Crispinus et Crispinianus numerandi, die 25 Octobris Suessione passi.
[18] [Quo tempore in Gallias venerint SS. Martyres nostri.] In actis SS. Fusciani et Victorici primum a Bosqueto deinde a Ghesquiero nostro editis, ita habetur [Acta SS. Belgii, tom. I, p. 158.] : Sancti ergo viri Dei Fuscianus et Victoricus cum duodenario numero sociorum (ex quo numero ipsi duo erant) per ordinem glomerati, una cum venerabili Dionysio præsule, comitibus cæteris Piatone, Ruffino, Crispino, Crispiniano, Valerio, Luciano, Marcello, Quintino et Regulo (Eugenio) ab urbe Roma progredientes … intra Galliæ fines urbe Parisiis, duce Christo itineris pervenerunt. Similia leguntur in actis S. Piatonis [Ibid., p. 127.] , S. Chrysolii [Ibid., p. 145.] etc. Existimat Ghesquierus [Ibid., p. 158 et seq.] , missionis eorum epocham citra errorem statui quidem posse circa medium sæculi tertii; annum autem ipsum indubie assignari non posse … attamen satis probabile esse Sanctos illos a Fabiano papa (qui pontifex fuit ab anno 236 ad annum 250 [Art de vérifier les dates, p. 242.] ) in Gallias missos fuisse et quidem mense Junio Juliove anni 249. Quæ tam accurata temporis definitio si admittenda censeatur, sancti Martyres nostri annos circiter triginta sex vel septem in Galliis exegissent, passique fuissent sexagenarii, posito eos vigesimum suæ ætatis prætergressos cum Roma excesserint. Nec equidem video cur retardandus eorum in Gallias adventus esset, ob id solum, quod sub Maximiano Herculio palmam consecuti sint. Nihil enim repugnat ut sexagenarius imo septuagenarius eoque major pro Christo fortiter decertet [Conf. Acta SS. Belgii, tom. I, p. 159, n. 13.] . Ast aliunde gravior occurrit difficultas. Scilicet Bueus noster qui in commentario prævio de SS. Dionysio, Rustico etc. quæstionem hanc ex professo tractavit; nec certum est, inquit [Acta SS., tom. IV Octobris, p. 897.] , an Dionysius, cum Roma in Gallias perrexit, Socios sibi in via, præter aliquot e superioris ordinis sacerdotibus seu episcopis, quos cum eo missos Gregorius Turonensis … scribit, adjunctos habuerit SS. Rusticum et Eleutherium, aliosque insuper Sanctos … quos SS. Fusciani et Victorici acta commemorant. Verba Gregorii, cujus auctoritatem vindicat contra Franciscum Pagiumet Petrum de Marca idem Bueus [Ibid., p. 892.] , hæc sunt [Gregorius Tur., Historia Francorum, l. I, c. 28.] : hujus (Decii) tempore septem viri episcopi ordinati ad prædicandum in Gallias missi sunt, sicut historia Passionis sancti martyris Saturnini denarrat. Ait enim: Sub Decio et Grato consulibus (seu anno Christis 250 [Art de vérifier les dates, p. 330.] ), sicut fideli recordatione tenetur … Hi ergo missi sunt: Turonicis Gratianus episcopus, Arelatensibus Trophimus episcopus, Narbonæ Paulus episcopus, Tolosæ Saturninus episcopus, Parisiacis Dionysius episcopus, Arvernis Stremonius episcopus, Lemovicinis Martialis destinatus est episcopus. Verum non video quam ex hoc loco eruere Bueus queat probationem. Loquitur quidem Gregorius de episcopis, de aliis autem tacet; quos tamen nullo modo negat venisse. Addit Bueus [Acta SS., tom. IV Oct., p. 897.] , reperiri actorum exemplaria, quæ vel socios, quos Dionysio adjungunt … sub Domitiano passos memorant, vel nullam plane Dionysii faciunt mentionem; ac denique propendet in hanc sententiam, quam etiam tenet Tillemontius [Mémoires, tom. IV, p. 443.] , nempe voces comites, socios latiori sensu accipiendas, ut illi cum Dionysio venisse dicantur, quod eodem circiter tempore eamdemque ob causam in Gallias appullerint. Ghesquierus nititur, necomnino perperam, actis SS. Fusciani et Victorici, quæ conscripta existimat sæculo VI, quibusque pondus tribuit et meritum haud vulgare [Acta SS. Belgii, tom. I, p. 157.] . Nolim quæstionem ego nec ausim dirimere: deficiunt argumenta ad hoc idonea. Rationes a Bueo allatæ, si singillatim sumuntur, haud difficulter divelluntur; aliunde vero contraria sententia certis destituitur momentis. Quo circa non facile admiserim omnes illos socios eodem prorsus tempore seu anno Roma simul profectos. Quod autem spectat ad SS. Crispinum et Crispinianum, eorum Passio, edenda infra, favet Bueo. Sic enim orditur: Sub Diocletiano et Maximiano … Quintianus (Quintinus), Lucius (Lucianus), Valerius et Eugenius, Romæ claris natalibus orti in Gallias prædicare venerunt, quique sancti laboris cursum martyrio consummantes, triumphatores insignes migrarunt ad Dominum. Quos secuti eadem fidei devotione parique natalium habilitate Crispinus et Crispinianus, Suessionis civitatem hospitam suæ peregrinationis elegerunt. Verumtamen socii S. Dionysii habentur a Patribus concilii Suessionensis secundi anno 866, in Privilegio a Synodo concesso monasterio Sollemniacensi. Sic enim scribunt [Sirmondus, Concilia antiqua Galliæ, tom. III, p. 301.] : Innotuit synodo qualiter vir venerabilis atque beatissimus Elegius, Viromandensis ecclesiæ episcopus … cœnobium ipsum in Limovicino rure, quod Sollemniacus vocatur, in honore omnipotentis Dei et veneratione beatorum apostolorum Petri et Pauli, ac martyrum Dionysii et sociorum ejus Crispini et Crispiniani, etc. Confer chartam S. Eligii de fundatione Sollemniaci [Gallia christ., tom. II. Instrumenta, col. 185.] .
[19] [Actorum ætas et meritum.] Autumat Baillet [Vie des Saints, Octob. Tabula critica, p. XXVII.] scripta fuisse acta SS. Crispini et Crispiniani ad finem sæculi VIII. Id certum lecta fuisse a Floro, quod ex hujus verbis manifeste liquet. Sic habet Beda ad hunc diem XXV Octobris [Acta SS., tom. II Martii, p. 35 et seq.] : Suessiones natale sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani; addidit vero Florus: Quos Rictiovarus præfectus jussu Maximiani imperatoris comprehendens, cum idolis sacrificare nollent, fecit a trochleis extendi et fustibus cædi; deinde in ungulis eorum sudes mitti, et de dorso singulorum singulis corrigiis ablatis, eorum colla molis suspensis in fluvium demergi; ac plumbo ignito et pice ferventi et oleo concremari. Qui in cunctis dextera Christi protecti, et Rictiovaro præfecto in his ultione divina interempto, præcipiente Maximiano imperatore gladio sunt trucidati. Quorum corpora angelo monente quidam senex nocte in navicula contra undam fluminis leviter vehens, clam sepelivit. Hæc qui contulerit cum actis ad calcem commentarii nostri excusis, nullum habebit dubium illa a Floro in compendium fuisse redacta. Videntur itaque sæculo nono antiquiora: scripsit enim Florus contra Joannem Scotum anno 852. Fatetur autem Caveus ignorare se quamdiu post scriptum in Erigenam superfuerit auctor noster. Matthæus Westmonasteriensis de eo mentionem adhuc facit ad an. 883. Ita Gallandus [Migne, Patrol., tom. CXIX, col. 9.] . Inferre utique ex his licet acta fuisse medio sæculo nono et nota et adhibita. Unde Bailletus ratus conscripta exeunte sæculo VIII, non videtur nimium præsumere; alii forte multo antiquiora censebunt, cum iis fidat Florus, vir gravis et eruditus; quod sane non fecisset si recentiori ævo judicasset scripta. Ad pondus et meritum quod attinet, more suo Tillemontius flocci illa facit [Mémoires, tom. IV, p. 461.] propter immixta, ut ait, prodigia et alia nonnulla adjuncta, quæ verisimilia non sunt. Longuevallius [Histoire de l'Église gall, tom. I, p. 130.] dubitat an artem sutoriam exercuerint, et an quæ de nece Rictiovari traduntur possint admitti, quia, inquit, acta non videntur satis sincera. Utut tamen est, ipsum martyrium omnibus certum. Vide Annotata, ubi in specie de nonnullis hujusmodi dicam. Edita primum fuere acta a Petro de Natalibus, lib. IX, cap. CVI, sed contracta, omissis sententiis et verbis, quibus facta commendantur seu legentium animi ad pietatem excitantur. Idem præstitit Mombritius [Tom. I, fol. 198.] , non tamen iisdem plane verbis; prætermittit præterea nonnulla a Petro servata. Mombritii compendium dedimus supra n. 2. Integra sunt apud Surium, qui, ut consuevit, stylum mutavit et insuper nonnihil historiam contraxit, salva rerum fide et integritate. Nos primigeniam phrasim exhibemus ex pluribus mss. quorum apographa decessoribus nostris submissa: unum ex ms. Accincti monasterii et Caritatis a P. Chiffletio procuratum; alterum ex ms. Marchianensi membranaceo satis vetusto; tertium denique sicut habetur et exstat in antiquissimis mss. codicibus. Atque hoc quod prælo subjecimus collatum est cum ms. sancti Maximini Trevirensis et etiam cum altero Sanctaudomarensi. Continetur etiam in magno codice nostro ms. membranaceo, olim ad abbatiam Grimbergensem prope Bruxellas, spectante, quo plurimæ SS. vitæ exhibentur; estque majoris formæ et splendide exaratus. Parum ab invicem discedunt. Variantes lectiones alicujus momenti ad margines scriptas invenies vel inter Annotata. Stylus prolixus est, videturque scriptor mirum in modum delectatus transpositionibus verborum.
§ II. De ecclesiis Suessione SS. Martyrum nomine dicatis; de horum ibidem sepultura, translationibus, et reliquiis.
[Situs urbis Suession. et variæ ædes sacræ:] Quo magis perspicua fiant, quæ de prima sepultura et translationibus SS. Martyrum dicentur, juverit nonnulla prælibasse de monumentis locisque, partim intra partim extra præsentem urbis Suessionensis ambitum sitis, quæ cum passione et reliquiarum veneratione connectuntur. Quam in rem adhibemus plura documenta eaque valde pretiosa, quæ nobiscum communicavit R. D. Can. Henricus Congnet nomine venerandi Capituli Suessionensis. Atque imprimis notandum, latus urbis Orientale allui majorem partem Axona (Aisne), minorem Crisia (Crise) fluviolo, qui ibidem exoneratur in Axonam. Hæc autem, quatenus urbem alluit, prolabitur ex Meridie in Septemtrionem, et dein post unum alterumve milliarium flectitur in Occidentem, idque linea fere recta et quasi in perpendiculum, sicque exinde profluens, in Isaram (Oise) incurrit prope Compendium. Itaque ad Orientem alluitur, ad Boream cingitur Axona civitas prout nostris spectatur diebus [Conf. Notice sur le Château d'Albâtre ou Palais Gallo-Romain de Soissons par M. Jul. de Laprairie. Laon, 1854. Gallia Christ. tom. IX. Mappa provinciæ Remensis. Cassini, Carte générale de la France. Paris 1808. Mappa 44. Signata P. J.] . Vide tabulam topographicam cl. de Vuillefroy, in qua notantur diversi diversis temporibus urbis Suessionensis ambitus, sicut et loci, quibus exsurgebant antiqua civitatis monumenta [Plan de Soissons indiquant ses enceintes successives et l'emplacement de ses anciens monuments.] .
[21] [locus passionis et carceris etc.] Ex antiqua traditione locus passionis, signatur juxta ripam sinistram Axonæ, qua parte ex Ortu in Occasum decurrit, ac proinde situs est ad Septemtrionem urbis; atque ibidem ad rei memoriam erecta quondam crux fuit. Accedendo paululum ad urbem invenitur locus carceris, quo primum ante certamen SS. Martyres detenti perhibentur; quorum in honorem ædificata ecclesia seu capella est, quæ originem dedit Abbatiæ S. Crispini in Cavea (St Crépin-en-Chaie). Haud procul inde situm erat palatium in quo Romanorum tempore provinciæ rectores degebant et ipsi nonnumquam imperatores morati sunt [Notice, p. 30 et seqq.] ; quodque ab aliquot jam sæculis Castrum Alabastri (Château d'Albâtre) vocari cœpit, hodie funditus eversum; cujus vero, nostra præsertim ætate plurima rudera haud parum spectanda fuerunt effossa [Ibid. p. 7, 32, 38, et seq.] Nonnulli volunt hoc in palatio incarceratos SS. Martyres. Cæterum haud multum ab invicem discedunt ambæ sententiæ, cum altera carcerem statuat quærendum juxta, altera intra palatium: est enim verisimile totum illud spatium, quod inter Axonam et ædes jacebat, ad palatium plus minus spectasse. Intra civitatis ambitum, qualis jam censetur exstitisse sub Romanis, reperiebatur domus seu tugurium senis, qui una cum sorore sua legitur postridie passionis corpora SS. Martyrum, per Axonam navicula et adverso flumine transvecta sepulturæ mandasse. Utriusque nomina in actis desiderantur; apud scriptores Suessionenses vocantur Rogerius et Pavia. Eo loci postea condita fuit ecclesia S. Crispini minoris seu parvi (St Crépin-le-Petit). Exeunte sæculo III, paucisque elapsis annis post SS. Pugilum passionem translata fuere sacra pignora ex præfato tugurio atque iterum adverso flumine per Axonam ad locum ubi postmodum exurrexit celeberrima abbatia S. Crispini majoris (StCrépin-le-Grand). Hæc spectato urbis medullitio sita erat Austrum inter et Ortum, separabaturque ab urbis præsenti ambitu per Crisiam, quæ prope abbatiam effunditurin Axonam. Signatur ibidem Castrum, hodie quidem solo æquatum, sed apud historiographos regionis illius frequenter commemoratum dictumque Château de Crise Castrum Crisiæ. Quod tamen ubi, imo an umquam exstiterit, dubitant multi [De Laprairie, Notice, p. 47 et seqq.] . Denique, ut nihil omittamus, signatur ad ripam Axonæ locus, quo sacra corpora, cum ineunte sæculoIV transferrentur, primum appulerunt fere e regione basilicæ S. Crispini majoris. Clarius singula oculis subjecta dignosces, ex tabula topographica supra laudata, quam partim atque minorem in formam redactam, duximus exhibendam.
INDICULUS.
a. Ambitus oppidi Gallorum ætate.
b. Ambitus oppidi tempore Romanorum.
c. Murus initio medii ævi exstructus.
d. Novi muri durante medio ævo.
e. Murus anno 1552 erectus.
f. Nova mœnia anno 1826.
g. Axona flumen.
h. Crisia fluvius.
i. Via hodierna Ambianum versus.
j. Via hodierna Rhemensis.
l. Via hodierna, quæ a Matrona (Marne) vocatur.
1. Locus martyrii SS. Crispini et Crispiniani.
2. Carcer SS. Crispini et Crispiniani.
3. Abbatia S Crispini in Cavea.
4. Locus ubi primum appulere Sanctorum corpora.
5. Tugurium Rogerii.
6. S. Crispinus parvus.
7. Locus ubi Sanctorum reliquiæ appulere cum transferrentur ex tugurio Rogerii.
8. S. Crispinus major.
9. Castrum crisiæ.
10. Castrum alabastri.
11. Ecclesia cathedralis.
12. Ecclesia B. V.
13. Abbatia B. V.
14. Turris comitum.
[22] [Basilica S. Crispini in cavea;] Atque hæc summatim dicta sint de monumentis ad memoriam et venerationem SS. Martyrum spectantibus. Sed latius agendum de basilicis, quarum frequens mentio recurret hoc paragrapho, quo de sepultura et translationibus sermonem facimus. Tres scilicet sunt basilicæ seu ecclesiæ vel oratoria, vulgo capellæ, ab antiquo in honorem SS. Crispini et Crispiniani a Suessionensibus conditæ; una S. Crispini in Cavea (St Crépin-en-Chaie dicta, de qua hæc habet Gallia Christiana [Tem. IX, c. 464. Dormay, t. II, p. 108.] : Florente Romano imperio, Augusta Suessionum suum habuit amphitheatrum ad ripam Axonæ extra muros urbis: nam extra urbes pleraque olim erant amphitheatra. Romanos autem amphitheatrum sæpe ut Arenam sic et Caveam vocavisse constat, ab inferiore parte cava, profunda et capaci. Inibi sanctos Crispinum et Crispinianum inclusos a tyranno fuisse fert traditio, quorum in honorem erecta postea ibidem fuit capella, seu ecclesia, quæ abbatiæ originem dedit. In quæ verba notabo primum non mihi certum pleraque amphitheatra extra urbium mœnia fuisse posita. Lipsius in duplici sua de Amphitheatris scriptione [De Amphitheatro liber. Opera, t. III, p. 553 – 582. De Amphitheatris quæ extra Romam libellus. Ibid., p. 583 – 596. Conf. Pitiscum, Lexicon Antiq. Romanar. V° Amphitheatrum.] ne uno quidem verbo tangit vel innuit an intra vel extra urbes plerumque ponerentur; ut satis exinde appareat nihil notatu dignum hac de re ei occurrisse. Deinde constat caveæ nomen apud antiquos, id est libera republica, ut loquitur idem Lipsius [Pag. 558.] , in theatris fere hæsisse; sed sub principibus, cum gratia et usus amphitheatrorum increbuisset, bono jure migrasse ad ista. Unde Tertullianus contra Marcionem [Migne, Patrologia, t. II, col. 279.] : Non frequentas tam solemnes voluptates circi furentis, et Caveæ sævientis et scenæ lascivientis? Et Salvianus [Ibid. t. LIII, col. 120.] : Quidquid immoderationis in circo *; quidquid furoris in Caveis. Dicebatur autem Cavea, a parte amphitheatri interiore concava. Cavea erat etiam locus, in amphitheatro,in quo feræ detinebantur [Pitiscus, V° Cavea.] . Nihilominus dubito valde an umquam Suessiones habuerint amphitheatrum, de quo apud veteres altum servatur silentium: nec uspiam video certas vel repertas vel defossas reliquias. An forte opinio de amphitheatro Suessionensi orta ex voce cavea, sub qua innotuit abbatia, qua de agimus? Nec enim necesse omnino est caveam idem dicere ac amphitheatrum. Cavea, ut est apud Robertum Stephanum, proprie significat locum sub terra vacuum et obscurum. Nihil itaque obest quominus SS. Martyres in istiusmodi loco, et in ipso palatio incarcerati fuerint. Longe quidem communior traditio est, illos in amphitheatro detentos; sed an etiam verior? Equidem non putem. Comperi insuper viros nostris diebus archeologiæ peritiores, quos inter honoris causa nomino D. Julium de Laprairie, supposititium existimare prætensum Suessionense amphitheatrum. Dicuntur Monachi S. Crispini in Cavea, cum anno 1706 novas exstruerent ædes, dejecisse antiquam turrim, SS. Martyrum, ut ferebatur, carcerem, positam haud longe a scalis præclari operis, quibus ascendebatur ad dormitorium,et quæ hodie adhuc visuntur in parte ædium superstite. Ast turrim illam sæculo III jam exstitisse quis serio dixerit? Id solum admitti posset, nempe erectam fuisse in loco, ubi carcere detenti fuerant; quod pari jure, per se, tam ad palatium quam ad amphitheatrum retuleris. Cæterum capellæ, quæoriginem abbatiæ dedit, mentio occurrit sæculo undecimo, si fides instrumento apud Dormayum laudato [Histoire de Soissons, tom. II, p. 108.] : anno scilicet 1073 officialis Suessionensis tulisse sententiam legitur, qua constat, incolas vici Froidmantel (Fromentel), fassos, accessum se habere ad Fontem Vallis, ex libera concessione ecclesiæ S. Crispini, ad quam fons ille pertinebat. Ipsa autem abbatia auctores habuit Guiardum seu Wiardum quemdam, qui restaurato oratorio circa an. 431, dedit domum suam ad ædificandum monasterium, et alium nomine Jacobum, qui concessit ad sustentandos canonicos prædium suum apud Pasly, vicum fere e regione abbatiæ situm in altera id est dextra Axonæ ripa: uterque dicitur illic vitam amplexatus regularem [Gall. Christ. tom. IX, col. 464. Item R. D. Pécheur, in Mss.] . Annum fundationi, ut habet Gallia Christiana [Ibid.] , assignant 24 Ludovici VI et 5 Josleni episcopi; hic est annus Christi 1131. Fundator quoque audit Reinaldus leprosus, comes Suessionensis, seu quod nonnulla donavit an. 1141, seu quod fundatam jam confirmarit canoniam. Florebat tum Arroasiensis ordinis S. Augustini fundatio, unde assumpti canonici ad formandam S. Crispini abbatiam: quæ sic Arraosiæ filia, peperit ipsa paulo post S. Johannem de Valencenis. Anno autem 1660 canonici S. Crispini gallicanæ canonicorum regularium Congregationi nomen dederunt; qui non tantum ædes sed et mores reformarunt. Exeunte sæculo XVII per tumultus civiles destructa abbatia est; pars ædium superstes hodie in privatam conversa domum est, quam possidet et incolit D. marchio de Roualle.
[23] [basilica S. Crispini parvi, ubi prima SS. MM. sepultura;] Altera basilica SS. Martyrum memoriæ consecrata, vocatur S. Crispini parvi, erecta in loco primæ eorum sepulturæ. Scilicet post consummatum capitis abscissione martyrium, SS. Crispini et Crispiniani, ut legitur in actis, corpora a carnificibus, bestiis canibusque ac avibus improbis voranda sunt derelicta, quæ, Christo custodiente, a morsibus eorum remanserunt intacta. Nocte autem insequente, senex quidam (ita Petrus de Natalibus summatim ex iisdem actis [Lib. IX, cap. CVI.] ) cum germana sua vetula (seni nomen traditur fuisse Rogerius, vetulæ Pavia) ab angelo monitus corpora inde tulerunt. Venientesque ad fluvium Axona in navicula, divinitus ibidem præparata, ea posuerunt; et contra ictum fluminis sine remo vel remige, Deo duce, ad locum sibi ostensum pervenerunt; et Sanctorum corpora sine ullo pondere portantes, ita ut magis ipsi a corporibus portari viderentur, in quodam eorum tugurio secreto sepelierunt. Subdunt acta frequentem huc exinde accurrisse populum, qua frequentia vile egenorum tugurium effectum oratorium, etiam regis palatio præeminere honore cœpit. Ex his habemus primam SS. Crispini et Crispiniani sepulturam seu depositionem in tugurio postridie quam passi erant. Actis concordat communis traditio scriptorum perpetuo sibi constans, nec a quopiam, quod sciam, in dubium serio vocata. Unde Saussaius in encomio [Martyrol. Gallic., 25 Octobris.] : Corpora eorum relicta canibus avibusque devoranda, sed Christo custode nil læsa, a pio quodam sene ejusque sorore sepulturæ tradita sunt. De qua sepultura dicitur in Nova Gallia Christiana [Tom. IX, col. 394.] : Sepulta primum creduntur ubi postea ædificata capella de S. Crispino parvo, nuncque morantur moniales de Congregatione B. M. V., a Petro Furiero (Fourier) canonico regulari fundata, probata a Paulo papa V [Expilly, Dictionnaire géographique des Gaules et de la France. V° Soissons.] . Sacræ virgines illæ Suessionem advenerunt anno 1622; quibus ejusdem anni die XXV Aprilis Ludovicus XIII, Galliæ rex, concessit capellam S. Crispini [Ibid., Conf. Dormay, tom. I, p. 105. ] . Addo sequentia ex mss. a R. D. Congnet transmissis. Exstabat ecclesia illa prope Turrim seu palatium comitum, (hæc diruta sæculo XVIII locum dedit alteri ædificio, in quo nunc magistratus urbanus sedem habet) atque erecta fuerat anno 1184 a Rodulpho de Nigella (Raoul de Nesle) in honorem S. Dionysii. A calvinistis dejecta, dein renovata balistariis, ac tandem anno 1622 concessa monialilibus B. M. V., quæ coemptis horto et nonnullis ædibus monasterii sui fundamenta ibidem posuerant. Atque ita res se habuerunt usque ad finem sæculi præterlapsi, quo tempore, ut fere per universam Galliam, pulsis monialibus, solo æquata ecclesia fuit et aliæ ædes in privatas domos conversæ, quarum uni area destructæ ecclesiæ hortum præbet. Murus vero, quo hortus iste separatur a vicino fundo, fert vestigia (arcum nempe unum decussatum) portæ, qua introitus in templum patebat. Qua (id est ante domum cui retro adjacet præfatus hortus) dum per majores litanias, Rogationum feriis transitur, canitur nostra tempestate antiphona cum oratione SS. Crispini et Crispiniani. Crypta, ubi recondita ab initio sacra fuerant corpora, frequens visitabatur a peregrinis et infirmis. Hodie vero nullum illius signatur imo nec noscitur vestigium. Denique discimus ex charta Albuini, abbatis S. Crispini majoris, data anno 1236, monachos hujus monasterii habuisse ædes, quas vocabant domum de S. Crispino parvo [Pécheur, mss.] . An forte exinde factum, ut ecclesia prius S. Dionysio dicata postea a S. Crispino parvo sit nuncupata?
[24] [basilica S. Crispini majoris,] Tertia denique capella origo fuit abbatiæ S. Crispini majoris, exstructa super cryptam, ad quam primum sacra pignora sub SS. Sixto et Sinicio delata fuerunt; qua de translatione latius dicendum erit. Atque hæc celebris est illa basilica, cujus frequentissima apud antiquos mentio occurrit, ædificari cœpta, ut est in actis, haud diu post prædictam translationem. Concordat antiquarius Suessionensis Le Moine: Inter antiquissimas urbis ecclesias, inquit [Hist. des antiq. de la ville de Soissons, t. I, p. 173. Soissons 1663.] , numeranda basilica S. Crispini majoris. Initio parvum erat oratorium, erectum, ut fertur, circa annum 310, ubi servabantur corpora SS. martyrum Crispini et Crispiniani, eo delata ex tugurio Rogerii (hoc, ut dixi, nomen Seni, de quo in actis, datur; quo jure equidem ignoro [Vide Dormayum, tom. I, p. 105 et 109.] ). Postea magnis expensis reædificatum a Suessionensibus est oratorium; ast non constat quo tempore. Certe Gregorius Turonensis tradit ibidem sepultum Chlodobertum, filium Chilperici et Fredegundis. Diserta sunt Gregorii verba: Chlodobertum vero, inquit [Historia Francorum, lib. V, cap. XXXV. Migne, Patrologia, tom. LXXI, col. 350.] , componentes in feretro, Suessiones ad basilicam sancti Medardi duxerunt, projicientesque cum ad sanctum sepulcrum voverunt pro eo; sed media nocte, anhelus jam et tenuis, spiritum exhalavit; quem in basilica sanctorum Crispini et Crispiniani martyrum sepelierunt. Scilicet anno 580 [Art de vérifier les dates, pag. 526.] . Antiquarius Suessionensis solidis, ut existimat, nixus documentis, asserit basilicam diu ante Chilperici I imo etiam Clotarii I (qui regnavit ab anno 511 ad annum 561 [Ibid., pag. 522 et 524.] ) ætatem exstitisse, erectamque sub Constantino, paulo ante medium sæculum quartum [Hist. des antiquités de Soissons, tom. I, p. 174.] . Id ergo certum, tempore translationis, cui interfuit S. Eligius, basilicam jam dudum ædificatam; sed an eadem sit, an vero renovata sub translationis tempus incompertum manet. Rem quoque in medio relinquit Dormayus [Histoire de la ville de Soissons, tom. I, p. 263.] : Jam ædificata, inquit, erat in eorum honorem ecclesia; quid supererat, nisi ut ibidem reponerentur reliquiæ? Dicant alii qua Cointius fide scripserit Ansaricum corpora transtulisse ex loco ubi diu abdita post agonem jacuerant, ad basilicam a se eorum nomine dicatam. Nihil tale reperire est in Annalibus S. Crispini Majoris, cujus historia ad annum usque 862 fere ignota. Unde Gallia Christiana [Tom. IX, col. 395.] ; nunc de abbatibus abbatiæque historia dicturi, observare operæ pretium duximus, hanc primo abbatiam dici in annalibus Bertinianis ad annum 862, quo data est a Carolo Calvo filio ejus Ludovico Balbo. Non dubium quin ante Ludovicum plures exstiterint abbates, sed in tanta rerum obscuritate et temporum distantia ignotos esse non mirum [Ibid., col. 396.] . Sequentibus sæculis hæc solum de variis ecclesiæ fatis ibidem traduntur. Hugo Magnus anno 948. Sub cujus regimine omnes monasterii S. Crispini ædes ignis consumpsit [Ibid.] . Et infra: Ansellus … transtulit reliquias S. Felicis martyris anno 1054 “ Idibus Maii septimo anno restaurationis post incensionem istius monasterii a prædicto abbate restaurati, ejus primum tempore incensi,” ut habet schedula vetustissima in capsa inclusa [Ibid., c. 397.] ; quibus alterum post Hugonem magnum indicatur incendium. Anno 1118 Odo venerabilis … qui illud Monasterium a fundamentis instauravit et disciplina monastica egregie illustravit [Ibid., c. 400.] . Albuinus: vix abbas factus opus novæ fabricæ ecclesiæ aggressus est, ad quam cooperiendam a Ludovico IX obtinuit ligna e Sylva Cotiæ (Compendiensi) anno 1235 [Ibid., col. 401.] . Guillelmus I, sub cujus regimine, annis nempe 1358 et 1359, Anglis totam late regionem vastantibus, monasterium munivit, quod paulo post ab iisdem incensum destructumque fuit [Ibid., col. 403.] . Ludovico II sedente ecclesia dedicata est a Jacobo de Russie suffraganeo episcopi Suessionensis anno 1548 [Ibid., col. 404.] . Nicolaus Dany commendatarius anno 1566, qua potuit abbatiam ab hæreticis immunem fecit; at impedire non potuit quin ecclesia et monasterium funditus ab eis eversa sint [Ibid.] . Denique anno 1617 ædes et ecclesia a militibus ducis Meduanæ dirutæ sunt [Tom. IX, col. 394 et seq.] . Deinceps usque ad annum 1727, quo desinit catalogus abbatum in Gallia Christiana, nihil de ecclesia invenio. Ex quibus, licet unius tantum reædificationis circa annum 1235, sicut et dedicationis anno 1548 mentio diserte fiat, concludere licet basilicam pluries seu restauratam seu renovatam, attamen eodem fere loco, quo primum condita sæculo IV aut V fuerat, perstitisse.
[25] [quam nonnulli tradunt olim fuisse cathedralem.] Atque hæc dicta sint de ecclesia S. Crispini majoris, quam clerici ne an monachi primum tenuerint, quæstio est acriter sæculo elapso agitata, de qua videsis Galliam Christianam quæ monachis favet. Nonnulli, inquit Ruinartius in Notis ad Gregorii Turonensis historiam [Migne, Patrol. tom. LXXI col. 350.] , existimant ibi olim exstitisse sedem episcopalem. Unde rursus Gallia Christiana [Tom. IX, pag. 333.] : Cathedralis templum B. Mariæ et SS. Gervasio et Prothasio a multis sæculis dicatum est. Illud cum basilica SS. Crispini et Crispiniani confundunt nonnulli ad sæculum decimum. Sed plura huic refragantur opinioni, inter alia quod Gregorius Turonensis, qui ubique per basilicam intelligit monachorum ecclesiam, basilicam SS. Crispini et Crispiniani memorat, sicut et basilicam S. Medardi sub annum 587. Cætera, si lubet, lege ibidem loco citato. Unum addo ex actis seu vita S. Ansarici, ubi basilica SS. Crispini et Crispiniani plane distinguitur a matrice seu cathedrali. Dixi supra sub secunda translatione liberatam fuisse energumenam. Factum sic narratur [Tom. II Sept., pag. 546.] : Parisina mulier, quam ob sua facinora tam atrociter dæmon agitabat, ut dentibus se discerperet, ignis et aquæ pericula minime perhorresceret, ac sæpe ex capitis vertigine caderet epileptica passione. Ducitur ob id misera ferreis manicis vincta ad almæ. Dei Genitricis MATRICEM IN URBE SUESSIONICA ECCLESIAM; ubi per novem dies stans cum matre, nihil obtinuit, quia Christus almaque Mater ejus, ut patuit, curam ejus translationi martyrum reservavit. Nam cum translationis die instante mater ejus videret omnes instar apum conglobatos ad deificam MARTYRUM BASILICAM confluere, juvantibus clientulis, dæmoniacam ad locum deduxit, ut saltem experiretur, si Christus Martyrum gratia conferret salutem. Quæ dum chorum ingreditur, crudelius a dæmone fatigata tetros emittit clamores, et cruentas ab ore et naribus vomit spumas, lumina contorquens, membra circumflectens. Attoniti super ea præsules et populi orant Martyres, ut ægram salvent. O melliflua pietas Dei nostri! Sicut illa quæ tetigit fimbriam vestis Domini, a fluxu sanata fuit; sic ista, ut Martyrum attigit (feretrum), a dæmone liberata sanam omnino se sensit, denuoque confessionis in fonte sua crimina delevit. Additur pium epiphonema. Quis præsens celebris abbatiæ sit status et alia ad eam pertinentia videbimus infra.
[26] Ab his gradum facimus ad Translationes, quæ ex dictis facilius explicabuntur. Prima facta est ex loco sepulturæ seu tugurio Rogerii ad locum ubi postea ædificata est abbatia sancti Crispini majoris. [Prima translatio sub finem sæculi III.] Translatio hæc probabiliter contigit sæculo III, cum obitum SS. Sixti et Sinicii ponat Stiltingus circiter anno 300 (Acta SS., tom. I Septembris). Concordat Gallia Christiana [Tom. IX, col. 394.] : Inde (ex tugurio) supra urbem ad Axonam translata sunt III Idus Maii, tertio, ut videtur, sæculo, a SS. Sixto et Sinicio, in locum in quo deinceps magnam ædificaverunt basilicam puta S. Crispini majoris. Hujus translationis memoria habetur in Saussaii Martyrologio Gallicano die VI Martii: Suessione inventio (in Indice Reseratio) corporum sanctorum Crispini et Crispiniani martyrum facta ex revelatione divina; in qua ipsa sacratissima corpora suavissimos odores efflaverunt, gloriæque, quam apud Christum nobilissimo agone promeriti sunt, perspicua prodidere magnificaque indicia. Hæc deprompta sunt ex vita S. Ansarici, episcopi Suessionensis, quam illustratam typis subjecit Stiltingus ad diem V Septembris, ubi ita n. 5. [Acta SS. Tom. II Septembris, p. 546.] : Præsul Ansaricus pontificum associatus cohorte quarto Idibus Junii cryptam, sub qua pausabant ossa martyrum (Crispini et Crispiniani), ubi olim per Sixtum et Sinicium posita, cum tremore et lacrymis reseravit… Dempto cæmento bina eorum sepulchra discooperuit, et maximus statim inde suavitatis odor fragravit. Quæ apprime consonant actis SS. Martyrum nostrorum, in quibus tamen non fit mentio SS. Sixti et Sinicii; in horum insuper propria vita, quam idem Stiltingus commentatus est ad diem I Septembris [Ibid. tom. I, Septemb., p. 118 – 129.] , hæc translatio ne uno quidem indicatur verbo. Attamen cum acta S. Ansarici, quod ad priorem eorum partem spectat, licet mendis conspersa, haud spernendæ sint auctoritatis; judice Stiltingo [Tom. II Sept., p. 547.] , Translatio illorum corporum ad cryptam per sanctos Sixtum et Sinicium valde est verisimilis, cum SS. Crispinus et Crispinianus passi sint sub initium imperii Diocletiani, et paulo post, cum Galliis præesset Constantinus Chlorus, Sixtus et Sinicius Suessionem pervenerint, ut suo loco probatum est [Tom. I Sept., p. 122.] . Dormayus [Histoire de Soissons tom. I, p. 108.] certam habet Translationem, censetque corpora deposita in castro seu foro Crisis dicto, ubi parata fuerat crypta, supra quam deinde erecta ecclesia est, dudum jam destructa irruente bello vel collapsa vetustate; dubitat autem an SS. Sixtus et Sinicius translationi interfuerint; ideo putem, quod acta S. Ansarici non viderat Dormayus.
[27] [Altera] Secunda Translatio facta est medio sæc. VII, de qua ut longe celeberrima, fusius agendum est. Ansericus, inquit Cointius [Annales ecclest. Francorum, tom. III, p. 240. Conf. Gall. Christ. Ubi supra col. 337.] , Suessionnensis episcopus, hoc anno (649) corpora sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani, evocatis sanctissimis præsulibus Audoëno Rothomagensi, Farone Meldensi et Eligio Noviomensi, ex loco ubi diu abdita post agonem jacuerant, ad basilicam a se eorum nomine dicatam, magna cum veneratione transtulit octavo Idus Martii, quo die celebris est hujus translationis memoria. Unde Saussaius præfato die, nempe VIII Martii: Suessione Triumphus sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani quando e loco certaminis, ubi aliquamdiu condita latuerant illorum corpora divina manifestatione reperta, atque micantibus miraculis solemni cum fidelium ovatione et jubilo in basilicam, eorum in honorem extructam, hierothecis pretiosis inclusa, ad perpetuam venerationem delata sunt. Manifeste labitur Saussaius, cum dicit corpora tunc translata e loco certaminis; id enim nullo modo convenit rebus sub Anserico gestis; Cointius quoque videtur indicare, sacras exuvias ex loco ubi abdita manserant, ad alium, priori non ita propinquum, delatas; quod tamen non confirmatur ex actis S. Ansarici, ubi contrarium potius declaratur in Translationis prolixa descriptione, cujus summam transcribimus [Tom. II Sept., p. 546.] : Dominus hanc ei (S. Ansarico) confert gratiam, ut cum sanctis Eligio Noviomensi, Audoëno Rothomagensi, Farone Meldensi cæterisque laude dignis episcopis beatorum fratrum martyrum Crispini et Crispiniani Suessionicorum apostolorum sacratissima corpora transferre mereretur… Cum igitur tanto thesauro dignum vas circa aureum et argenteum factum fuisset … dicti almi pontifices divino igne succensi populum Suessionicum, Ansarico suadente, convocarunt, et pro sancta Martyrum translatione triduanum jejunium indixerunt. Quo completo, emissis super corpora Martyrum per præsules actis, clero orante cum plebe, præsul Ansaricus, pontificum associatus cohorte quartis idibus (quarto Idus) Junii cryptam, sub qua pausabant ossa martyrum, ubi olim per Sixtum et Sinicium posita, cum tremore et lacrymis reseravit, purissimisque manibus, episcopis juvantibus, Eligio præsertim, qui præcipuus actor erat, dempto cæmento, bina eorum sepulchra discooperuit, et maximus statim inde suavitatis odor fragravit, ad declaranda (ut remur) Martyrum et pontificum adstantium merita… Tunc sancti pontifices sanctos Martyrum artus, cum lacrymabili gaudio exosculatos, in præparatam capsam transtulerunt, et pallio holoserico obvolutos honorifice condiderunt; caput dumtaxat sancti Crispini a populis deosculandum in archivis ecclesiæ reservantes. Elevatur itaque humeris episcoporum vas admirabile, vas manna continens, vas, inquam, auri solidum, pretiosis virtutum lapillis ornatum, et super altare sursum in eminenti ponitur; ut instar ænei serpentis erectum, omnium devote in se prospicientium languoribus mederetur. Nec id frustra sane. Siquidem in hac translatione reorum vincula solvuntur, effugantur dæmonia, sanantur morbi, peccatorum confertur indulgentia. Sequitur narratio sat explicata de energumena, sub Translatione liberata, cujus supra n. 25 meminimus. Ex recitato loco apparet translatas reliquias non ex uno loco ad alterum procul dissitum, sed ex crypta in præparatam capsam, quæ elevata humeris episcoporum super altare sursum in eminenti ponitur. Unde Stiltingus elevatas potius quam translatas ab Ansarico dicit [Ibid., p. 545.] . Manet tamen dubium, an basilica S. Crispini majoris exurgat eo omnino loci, quo sacra corpora post primam translationem fuere deposita, an vero haud procul inde, cintra ambitum nempe Castri Crisiæ, quod tradunt christianis a Constantino concessum, cum Augustam Trevirorum petens hac transiret. Conf. n. 21. Hoc posterius si obtineret, recte dixisset Cointius, reliquias ex loco ubi abditæ translatas ad basilicam. Confer Dormayum in Historia urbis Suessionensis [Tom: I, p. 263.] .
[28] [paulo ante medium sæc. VII,] De anno hujus Translationis non clare constat. Conjectura sumi potest, inquit Stiltingus [Tom. II, Sept., p. 545.] , ex S. Eligii vita cum aliis rationibus collata; attamen non video, annum certo ex ea determinari posse, etiamsi existimare velimus SS. Audoënum et Eligium certo episcopos consecratos anno 640, ut volunt Cointius et Pagius, quorum sententiam, ut probabiliorem interim secutus est Cuperus noster in S. Audoëno ad diem XXIV Augusti: nuspiam enim habetur, quot annis hæc translatio posterior sit suscepta ab Audoëno et Eligio dignitate episcopali. Præterea opinantur aliqui Eligium et Audoënum anno 646 consecratos. Dies Translationis æque dubius est, cum acta notent diem X Junii; Dormayus vero aliique velint peractam esse Translationem die VI Martii, uti notavit in martyrologio suo Saussayus. Quapropter nihil de tempore hujusce Translationis certi statuere possum, nisi eam contigisse non diu ante medium sæculi VII: nam alii annum 647, alii 648, ac demum alii 649 assignant; neque pro ullo ex hisce annis meliores invenio rationes quam pro alio; seu potius nulla alicujus momenti ratio pro uno magis quam pro alio allata est. Quibus etiam ego, nullam clariorem nactus lucem, subscribendum duxi.
[29] [auctore præcipuo S. Eligio.] Ex Actis Translationis n. 27 recitatis, liquet S. Eligium præcipuum illius auctorem fuisse nec non etiam adjutorem. Idque apprime congruit S. pontificis vitæ, conscriptæ ab æquali seu coævo ejus, S. Audoëno, episcopo Rothomagensi. Sic enim is orditur lib. II, cap. VI [Migne, Patrologia, tom. LXXXVII, col. 315.] : Huic itaque viro sanctissimo (Eligio) inter cætera virtutum miracula, id etiam a Domino concessum erat, ut sanctorum martyrum corpora, quæ per tot sæcula abdita populis hactenus habebantur, eo investigante ac nimio labore fidei indagante patefacta proderentur: siquidem nonnulla venerabantur prius a populo in locis quibus non erant, et tamen quo in loco certius tegerentur, prorsus ignorabatur. Ex eo ergo tempore quo Eligius pontifex consecratus et ecclesiæ pastor est datus, ab eo nonnulla inventa populis sunt declarata; ex quibus primum ac summum sanctum martyrem Quintinum in principio episcopatus sui grandi instantia quæsitum, olim quoque celatum, promovit palam in publicum. Reliquo capite describitur inventio et translatio. Dein pergit cap. VII: Post hæc simili modo grandi labore atque instantia invenit in territorio Medenantense, vico Sacilinio, sanctum martyrem Piatonem … corpus denique, sicut martyrem decuit, eleganter composuit, atque mausoleum urbane desuper fabricavit. Suessionis quoque civitate, sanctos martyres et germanos Crispinum et Crispinianum ex quadam crypta prolatos mirifice composuit, eorumque Memoriam insigni ornamento decoravit. Nec non et Belvacus municipio beatum martyrem Lucianum … inventum similiter fabricavit atque composuit; sed et alias quam multas memoriis sanctorum impendit diligentias, quæ nunc non sufficit narrantis evolvere lingua. Nonne ex hac tanta S. Eligii diligentia, sicut et ex ipsis S. Audoëni verbis inferre cum Stiltingo licet, illum S. Ansarico auctorem fuisse, ut quæreret thecaque pretiosa reconderet SS. Crispini et Crispiniani reliquias? Quod autem dicatur in vita Memoriam insigni ornamento decorasse, innuitur thecam, quæ supra n. 27 latius describitur, ab Eligio, ut erat aurifaber peritissimus, si non propriis manibus saltem eo ordinante ac dirigente, fabricatam [Tom. II, Sept., p. 545.] . Hactenus de secunda Translatione, quæ longe, ut monui jam, celeberrima est.
[30] [Tertia translatio sub an. 1141.] Tertiam quamdam memorat Gallia Christiana Translationem sequentibus verbis [Tom. IX, col. 401.] : Ernaldus abbas corpora SS. Crispini et Crispiniani transferri in aliam capsam procuravit die Lunæ post Pentecosten, anno 1141, proinde die XIX Maii, quum anno illo littera sit dominicalis E, et Pascha resurrectionis cadat in diem XXX Martii, festum vero Pentecostes in XVIII Maii, ut ex Tabula chronologica et Calendario perpetuo Benedictinorum probatur [Art de vérifier les dates, p. 23 et 112.] . Labitur itaque Dormayus [Histoire de la ville de Soissons, tom. II, p. 115.] , diem XXI Maii translationi assignans, et asserens Pentecosten incidisse in diem XX ejusdem mensis. Scribit idem Dormayus, loco cit., novam capsam, quæ operæ et pretio antiquam, industria S. Eligii fabricatam (vide supra n. 29) superabat, factam expensis monachorum abbatiæ, qui hunc in finem argenteam suppellectilem adhibuerunt; contulit quoque magnam pecuniæ summam Joslenus, Suessionensis episcopus ab anno 1126 ad annum 1152 [Gall. Christ., tom. IX, col. 357 – 360.] ; ipsi etiam cives ditiores partem boni operis sibi assumpserunt. Atque ex his omnibus collatis confecta est magnifica illa theca, quæ in hunc usque diem cernitur, ut scribebat Dormayus medio sæculo XVII. Eademque permansit usque ad postremos sæculi XVIII annos, ut infra, ubi de reliquiarum præsenti statu, dicemus. Dormayus pluribus ibidem translationis solemnitatem describit, cui adfuit Samson, archiepiscopus Remensis (ab anno 1140 ad annum 1161 [Richard, Évêchés de France. Gall. Christian., ibid., col. 84 – 88.] ) cum abbatibus S. Remigii et S. Joannis. Frequentissimus accurrit populus non solum ex vicinis sed remotioribus etiam ex locis. Prout, assolet in hujusmodi festivis cæremoniis, instituta publica est supplicatio, sub qua dum æs campanum indesinenter pulsatur, ictu clavæ rupta est major campana, ita ut hujus fragmentum magna vi præceps extra turrim ageretur terræque infigeretur ad altitudinem duorum pedum, haud procul a Comite Suessionensi Reginaldo, qui denso nobilium ministrorumque globo stipatus solemnem condecorabat præsentia sua pompam. Quo viso, omnes clamabant miraculum, potentique SS. Martyrum patrocinio agnoscebant factum, ut nemo occisus, nemo vel levissime læsus esset. Quovis anno, die Lunæ infra octavam Ascensionis Dominicæ celebratur memoria hujus translationis, fitque supplicatio solemnis, monachis S. Crispini majoris deferentibus Thecam ad ædem cathedralem, insequentibus magistratu (scabinis) et populo. Atque hæc ita Dormayus loc. cit. Repertus fuit in feretro S. Bandaridi Suessionensis episcopi (cujus acta apud nos tom. I Augusti, p. 61) cartallus translationis hujus testis, gallico idiomate conscriptus. Verba latine reddita hæc sunt: Corpora S. Crispini et S. Crispiniani translata fuerunt in hanc thecam anno Incarnationis Verbi Dei 1141, die lunæ post Pentecosten, quæ est dies 14 Calendas Junii. Qui factum sit, ut cartallus in feretrum S. Bandarici fuerit introductus, nuspiam reperi. Sane ex errore vel negligentia id contigerit. Testatur autem auctor rerum memorabilium S. Crispini Majoris, cartallum prædictum in feretro S. Bandarici exstitisse adhuc circa annum 1664, eratque involutus sacculo serico, qui ipse aliis duobus includebatur una cum quibusdam SS. Crispini et Crispiniani reliquiis [Pécheur, Mss.] .
[31] [Reliquiæ SS. Martyrum, ad tempus Montibus in Hannonia servatæ dicuntur.] In mss. Suessionensibus sicut etiam apud Dormayum [Hist. de Soissons, tom. I, p. 375.] signatur translatio SS. Crispini et Crispiniani ad urbem Montensem in Belgio nostro. Irruentibus scilicet Normannis et Hungaris, monachi exeunte sæculo IX vel initio sequentis reliquias SS. Crispini et Crispiniani transtulerunt Montes in Hannonia; quas comes civitatis fertur multa cum veneratione suscepisse et nudipes portasse ad ecclesiam S. Waldetrudis. Aliud nihil additur. Latet ergo quomodo vel quando relatæ fuerint ad S. Crispini Majoris. Suspecta mihi est tota narratio. Nec enim bene video qui magis in tuto sacra pignora fuissent Montibus quam Suessione; cum utrobique barbari videantur grassati. Num forte subest aliqua confusio, et transvectio illa reliquiarum respicit translationem Osnabrugensem, ineunte sæculo IX habitam, vel Romanam sæculo eodem, de quibus sequenti paragrapho fusius erit tractandum? Videat lector; equidem nec asseveraverim nec negaverim. Conf. infra n. 35 et 39.
[32] [Anno 1592 delatæ fuerunt ad basilicam S. Mariæ,] Post hæc, nullam quæ proprie talis sit, reperio apud Suessionenses factam translationem. In Annalibus S. Crispini Majoris hæc tantum sequentibus sæculis notantur. Johannes II, Abbas ab anno 1362, capsam SS. Martyrum refecit defunctusque est ineunte Augusto 1373 [Gall. Christ., tom. IX, col. 401.] . Et sub Francisco I, qui S. Crispini possessionem iniit XI Nov. 1558 per procuratorem, fuit delata ab episcopo Suessionensi Carolo I [Ib., col. 378.] ad ecclesiam abbatialem B. Mariæ capsa SS. Crispini et Crispiniani 29 Junii 1562 et ab ea numquam potuit extrahi [Ib., col. 403.] . Quo autem modo quaque opportunitate factum hoc sit, latius est explicandum. Scilicet dum ob inductam in Gallias pestiferam Calvini doctrinam, sæviebat atrociter bellum civile, timor erat ne hæretici spoliarent vastarentque ecclesias [Dormay, tom. II, p. 462 et seqq.] . Id circo Suessionensibus visum est, SS. Patronorum suorum sacra pignora, quo tutius servarentur, intra urbis mœnia deferenda. Præfato itaque die XXIX Junii 1562, solemni ritu magnaque cum veneratione, publica quoque indicta supplicatione, itum est ex æde cathedrali SS. Gervasii et Protasii ad basilicam S. Crispini Majoris, ibique celebratum solemniter sacrum, dictumque pro concione de laudibus sanctorum Martyrum deque præsenti necessitate. Posthæc delata SS. Crispini et Crispiniani est theca ad B. Mariæ abbatiam, cui tunc præerat Catharina Burbonia, principis Condæi, hugonottorum ducis, consanguinea [Ibid. et Gall. Christ., tom. IX, col. 447.] . Unde Gallia Christiana ubi de Carolo I episcopo Suessionensi [Gall. Christ., tom. IX, col. 378.] : Horum (hæreticorum) timore transtulit 29 Junii 1562 capsam SS. Martyrum Crispini et Crispiniani in cœnobium B. Mariæ. Nec incassum adhibita cautela. Paulo namque post pestis invasit urbem [Dormay, p. 465.] ; et deinde anno 1567 longe pejor lues prævaluit [Ibid., p. 466 – 480. Item, Histoire de l'abbaye de N. D. de Soissons par D. Michel Germain, p. 263.] , quo tempore nefanda patrata in Deum hominesque facinora. Ad unum omnia christianorum templa violata, expilata, tam intra quam extra urbis mœnia, solo excepto monasterio B. Mariæ: fidem enim dederat, hancque servavit, sorori suæ Catharinæ abbatissæ princeps Condæus nihil mali a suis nec ecclesiæ nec reliquis ædibus timendum [Ibid. et Expilly, Dictionnaire géographique. V. Soissons. Martène, Voyage littéraire, t. II, p. 19.] . Hoc pacto intactum remansit SS. Crispini et Crispiniani sacrum pignus. Ast, pacatis rebus, moniales B. Mariæ reliquias illas restituere noluerunt; quas cum monachi S. Crispini Majoris singulis annis circumferre in publica supplicatione solerent, primum ad B. Mariæ tendebant, hierothecam humeris suis imponebant, sed ea lege ut urbis prætor omnisque magistratus, instrumento coram notario ad hoc rogato, sponderent illam, finita supplicatione, monasterio B. Mariæ restitutum iri [Martène, ib., p. 20.] .
[33] [nec umquam postea restitutæ S. Crispino Majori.] Addo ex Mss. Suessionensibus nonnulla accuratius et enucleatius descripta, ut quæ reddita fuere a testibus oculatis vel desumpta ex instrumentis publicis. Carolus de Roucy episcopus, qui supplicationi una cum clero præibat, fidem dedit de restituendis monachis S. Crispini Majoris reliquiis SS. Martyrum quando id requirerent. Similiter spoponderunt cives se reddituros sacra pignora simul ac præsens cessaret periculum. Insuper ad majorem cautelam ipsa capsa a pluribus aurifabris, in conspectu duorum notariorum, recognita accuratissime fuit atque descripta; erat autem ex argento deaurato, lata duos pedes, alta duos pedes cum quadrante, circum aderant effigies duodecim apostolorum, integræ omnes, nisi quod deessent sex manus etc. Septennio fere post urbs ab hugonottis capta est et septem circiter mensibus occupata; templa ejus sacra ab eisdem spoliata, diruta, combusta; monasterium S. Crispini redactum miserabiles in ruinas [Gall. Christ., tom. IX, col. 378.] . Prior monasterii D. Lepaulart sub hæc curavit ad eamdem B. Mariæ abbatiam transferendas cæteras reliquias Sanctorum cum supellectili argentea et chartis instrumentisque publicis, quæ omnia doliis vacuis incluserat. Pace conciliata die 23 Martii 1568, renuit abbatissa capsam SS. Crispini et Crispiniani restituere, iniquitatem causata temporum. Petitionem iterarunt monachi anno 1578, cum chorum suæ basilicæ restaurassent; sed abbatissa facile quidem reddidit alias reliquias; non vero ita capsam SS. Martyrum, quam penes se cupiebat servare usque ad belli civici omnimodum finem. Reclamarunt monachi; sed frustra; cum abbatissæ faverent episcopus et ipse Nicolaus Dany, abbas S. Crispini cum priore Francisco Mosnier. Defunctæ anno 1594 Catharinæ Burboniæ successit Ludovica a Lotharingia, filia Claudii Albæ Marlæ ducis, annos nata fere 33; nec ipsa adduci potuit ut votis Crispinianorum satisfaceret. Pluries tamen sub ejus regimine cogitatum est de tollenda capsa; quinimo die quadam res jamjam perficienda credebatur; ast cives tumultuarie concurrentes occluserunt urbis portam (hodie a S. Martino dictam) qua iter ad S. Crispini Majoris basilicam erat. Prætendebat autem Ludovica se retinere sacrum pignus easdem ob rationes, quibus mota fuerat Catharina; quod scilicet civiles discordiæ non minus quam antea ferverent. Nec tamen manus victas dederunt monachi; quinimo gravius quid susceptum anno 1614, turbato tunc regno ex nece Henrici IV, infando scelere interempti die 14 Maii 1610. Cum enim pro consueta supplicatione adductæ ad ædem cathedralem fuissent reliquiæ, post decantatum sacrum occluduntur, favente capitulo, portæ, eo fine ut facultas Crispinianis daretur tollendi et clanculo abducendi sui thesauri. Ast subito commovetur populus; postes effringuntur cogunturque canonici dimittere reliquias, quæ continuo ad S. Mariæ reportantur. Deinceps noluit abbatissa permittere ut in publica supplicatione circumducerentur, sed ut solum in sua basilica ante cancellos claustri monialium exponerentur. Verum anno 1617, ne seditioni ansa daretur, concessit ut solito more deferrentur, dummodo præsidio triginta militum armatorum ad cautelam circumdarentur. Quod cum videretur nimis violentum, mitius adhibitum consilium est, ut scilicet ab earum egressu usque ad reditum unus ex scabinis obses in monasterio B. Mariæ teneretur. Atque ita quidem processum anno 1617. Exin, usque ad exitum sæc. XVIII, alia cautio adhibita non fuit præter fidem ab urbis magistratu datam (n. 32).
[34] [Præsens Reliquiarum Suess. status,] Quid deinceps Suessione cum reliquiis SS. Crispini et Crispiniani actum sit, et quis earum præsens status, indicabit Instrumentum, ipso, quo hæc scribebamus, anno 1860 datum. Scilicet R. D. Can. Bartholomæus. Delaplace, ad hoc speciatim delegatus (absens erat episcopus qui haud diu post obiit), capsam præsente capitulo, reseravit et recognovit reliquias: deinde confecit præfatum instrumentum, quod unanimi capitularium consensu probatum, subsignavit, nomine ordinarii, R. D. Hurillon, vic. gen., et nos in extenso subjungimus. Cum vero recognitio suscepta fuerit eo fine ut postulatis nostris accuratius satisfieret; liceat hic pro merito reddere grates ven. capitulo Suessionensi universo, et nominatim RR. DD. canonicis Bartholomæo Delaplace et Henrico Congnet; qui præcipuam promovendæ et peragendæ recognitioni operam præstiterunt. Denique hac utimur opportunitate, ut gratos quoque nos exhibeamus R. D. Pécheur, parocho in Fontenoy, scriptori diligenti et erudito, qui cum præfato D. Henrico Congnet (viro pariter de re litteraria et historica optime merito) plurima nobis documenta submiserunt valde pretiosa.
[35] [ex instrumento RR. DD. de Garsignies epi Suession.] Paulus Armandus Anacletus Ignatius de Garsignies, miseratione divina et Sanctæ Sedis Apostolicæ gratia, Episcopus Suessionensis et Laudunensis, Provinciæ Remensis Decanus et Primus Suffraganeus: Universis et singulis præsentes litteras inspecturis notum facimus et testamur quod Nos, ad majorem Dei omnipotentis gloriam, sacrarum reliquiarum beatorum martyrum Crispini et Crispiniani, civitatis Suessionensis apostolorum, quæ adhuc in ecclesia nostra Cathedrali supersunt, conservationi nec non authenticitati providentes, maturius expensis monumentis historicis a primævis temporibus usque ad præsentem ætatem, hæc nobis imprimis comperta fuerunt. SS. Martyrum Corpora, Suessione, ab initio in pia domo abscondita et sepulta, inde postea translata sunt extra urbem, ad plagam quasi Orientalem, in crypta ecclesiæ celeberrimi cœnobii ipsorum nomine gloriantis, ubi magno cum honore conservata fuerunt usque ad tempora recentiora, Hac in ecclesia, mediante sæculo septimo, a S. Ansarico, episcopo Suessionensi, maximo cum apparatu primum elevata fuere. 1° Ipsum S. Crispini caput tunc reconditum fuit in capsa argentea a S. Eligio, episcopo Noviomensi adornata, qua dein obsolescente, circa annum 1300, ab abbate Wermonte in nova theca deaurata, sed cuprea et angustiori, ideoque plures in partes confractum, translatum fuit; ex qua duo fragmenta ejusdem S. Capitis extraxit Carolus de Roucy, episcopus Suessionensis, versus annum 1578; quibus ecclesiam suam Cathedralem ditavit. 2° Corpora autem sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani, separatim a capitibus, mediante sæculo septimo, in ingentiori capsa argentea, quam similiter adornaverat S. Eligius, elevavit inclusitque idem S. Ansaricus, quacum capsa translata fuisse creduntur, desinente seculo nono, Romam, ubi pars non minima, testante martyrologio Romano, retenta fuit. Longe autem post relationem, cum pristina illa capsa vix sibi cohæreret, anno 1141, 19 Maii, quod supererat e sacris Corporibus translatum fuit, solemni pompa, a Josleno, episcopo Suessionensi, in aliam capsam argenteam, postea anno 1370, sub abbate Joanne, denuo refectam, quæ, anno 1792, sicut et capsa deaurata sacri Capitis, ab impio hujus temporis gubernio deprædata est. Inde autem extracta pars maxima femoris, nec non quædam minora fragmenta, a piis personis, post redditam ecclesiæ pacem, RR. DD. Joanni Claudio de Beaulieu, episcopo Suessionensi. sedulo restituta sunt, sicut et duo prælaudata fragmenta Capitis S. Crispini. Quæ singula, identitatem testantibus viris coetaneis fide dignissimis, anno 1804, 25 Octobris, idem DD. de Beaulieu, in præsenti capsa lignea et passim deaurata recondidit, solemni Decreto, authentica fideliumque venerationi exponenda declaravit et statuit. Hujus ultimæ translationis instrumentum quod, aperta capsa, temporis injuria pene obliteratum deteximus, præsenti Rescripto supplemus et renovamus. Prælaudata igitur sacra pignora a nobis canonice recognita, scilicet duo fragmenta ipsiusmet capitis sancti Crispini, partem maximam femoris aliaque fragmenta minora tribus sacculis sericis, coloris rubri inclusa reponi curavimus super pulvinari serico, coloris rubri, in prædicta theca lignea, passim deaurata, formæ oblongæ, a lateribus duplici cristallo immobili munita, a superiori parte omnino clausa tegumento ligneo ipsi cochleis ferreis adhærente, sigillo nostro in cera rubra hispanica impresso undequaque coopertis. In quorum fidem præsentes expediri jussimus cum facultate dictas reliquias fidelium venerationi in Diœcesi Nostra exponendi. Datum Suessione, in Palatio Nostro Episcopali, sub signo Vicarii Nostri Generalis, sigilloque nostro ac Secretarii Generalis Episcopatus nostri subscriptione, anno Domini Millesimo Octingentesimo Sexagesimo, die vero mensis Martii Sexta. Hurillon, vic. gen. De Mandato Illustrissimi ac Reverendissimi DD. Episcopi Suessionensis et Laudunensis: Delaplace, can. sec. gen. De translatione Romana, cujus mentio fit in Instrumento, sicut et de altera Osnabrugensi, dicemus § sequenti. Hic addam nonnulla de præcipuis quibusdam ossium partibus; et primum de sacris capitibus SS. Martyrum.
[36] [Caput S. Crispini;] Vidimus supra nn. 27 et 35 Caput S. Crispini medio sæc. VII seorsum a reliquo corpore depositum per S. Ansaricum in propria theca; anno 1141 Ernaldum abbatem ossa in alteram capsam transtulisse, Caput S. Crispini loco motum non fuisse. Notat vero Gallia christiana [Tom. IX, col, 401.] , Wermundum itidem Abbatem anno 1303 Caput S. Crispini in pyramide inclusisse. Scilicet, ut est apud Dormayum [Histoire de Soissons, t II, p. 295 et seq. Item Pécheur, mss.] , Wermundus creatus abbas anno 1303 aures præbendo imprudens aurifabro cuidam aliisque, quorum utebatur consuetudine, inductus fuit ut S. Crispini Caput ex theca, in qua a medio sæc. VII reconditum erat, transferret in alteram formæ quidem elegantioris sed minoris pretii. Itaque dictus aurifaber fecit thecam ex cupro inaurato, pigmentis metallicis variisque ornatam figuris. Qua conspecta adeo lætatus abbas est, ut solemne voluerit celebrari sacrum, sub quo, adstantibus monachis, caput S. Patroni ex veteri tulit theca, novæ illud impositurus; quod incassum tamen tentavit: erat enim apertura thecæ angustior, quam ut sacrum pignus intromitti posset. Quare aurifaber, pudore confusus, reliquias percutere cœpit, unde in tres partes seu fragmenta divisum Caput S. Martyris est, quæ sic facile in paratam urnam repositæ fuere. Ex antiqua theca, quæ pondo erat decem librarum, confectum est Wermundo pedum abbatiale. Ast brevi subsecuta est cœlestis vindicta. Pedo vix confecto, aurifaber membris captus, talis quoad vixit permansit; abbas vero in amentiam incidit; paulo tamen antequam rationis usu penitus privaretur, agnovit culpam, eamque coram congregatis monachis nonnullisque canonicis confessus est, indignum se dicens qui deinceps præesset. Quare enixe fratres suos deprecatus est, ut alterum eligerent abbatem. In ejus itaque locum suffectus fuit Walterus de Bouclanoy; Wermundus vero aliquamdiu amens in eodem monasterio S. Crispini Majoris vixit; postea rationis compos redditus, prioratui Belliloci præfuit usque ad mortem. Non videtur hanc narrationem valde sinceram habere Dormayus, monens se illam non alias reperisse quam in ms. Michaelis Bertini. Pariter in mss. Suessione nuper nobiscum communicatis notatur, rem quidem recitari a D. Lepaulart in Ephemeridibus, sed absque ulla fontium, unde hausta sit, indicatione [Journal de ce qui est arrivé à S. Crépin lors de la prise de Soissons par les Huguenots, ms.] . Insuper D. Elie, in sua Historia ms. monasterii S. Crispini Majoris illam suspectam censet. De Wermundo hæc solum tradit Gallia Christiana [Tom. IX, col. 401.] : Wermundus petita a monachis anno 1303 licentia electus, convenit mense Maio cum abbate S. Medardi pro juribus ripæ fluminis Cesiæ circa villam de Pernant. Caput S. Crispini in pyramide inclusit. Ex amentia in quam inciderat revocatum ferunt abdicasse et secessisse in cellam Belli-loci, ubi sanctissime finiit. Apud Dormayum dicitur Wermundus dignitatem resignasse antequam mente captus esset. Cæterum ex præfatis efficitur, Wermundum exiguo tempore præfuisse, cum ejus electio et resignatio uno eidemque anno 1303 adscribantur. Nec prætermittendum, præfatam hierothecam perstitisse usque ad tumultus in Gallia civiles sub finem sæculi præterlapsi. Quæ enim tunc visebatur, erat ex cupro inaurato et variis deornata icunculis. Circum pedem inscripta litteris vermiculatis legebantur verba: Hic loci sacratum in vase ad Domini decus hoc Caput locatum est, Vuermonte abbate. Denique constat ex instrumento (supra n. 35). circa annum 1578 a Carolo de Roucy duo extracta fuisse Capitis fragmenta, quibus cathedralem ecclesiam ditavit; atque hæc in hunc usque diem servata, cætera periisse.
[37] [caput S. Crispiniani.] Caput S. Crispiniani, fertur S. Ansaricus tradidisse S. Eligio circa medium sæculi VII. Cf. n. 27 et seqq. Sanctus autem Eligius dicitur vicissim illud donasse abbatiæ Sollemniacensi, quæ sex circiter millibus ab urbe Lemovica distat et B. Eligio, patria Lemovice, qui postmodum fuit episcopus Noviomensis, auctore gloriatur… Ecclesiæ dedicatio facta est anno Christi 631 die 9 maii, cui viginti duo episcopi adfuerunt, ex veteri Necrologio. Cæterum in hac dedicatione, præcipuis patronis, scilicet Petro et Paulo apostolis, alii plurimi additi sunt, Pancratius et Dionysius martyres cum sociis, Martinus, Medardus et Germanus confessores [Gallia Christ. t. II, col. 566. Conf. S. Audoënum in vita S. Eligii, Lib. I, cap. XV et seq. Migne, Patrologia, tom. LXXXVII, col. 492.] . Mirum non est his haud annumerari S. Crispinianum, cum Suessionicæ, qui multis post annis contigit, translationi nondum interfuerat S. Eligius. Ast hoc sane mirandum esset, si abbatia Sollemniacensis tam pretioso pignore, Capite scilicet S. Crispiniani, aucta fuisset, nullam hac de re in toto Annalium decursu fieri mentionem. Certe in Serie Abbatum, apud Galliæ Christianæ collectores, nec nomen S. Martyris signatur, licet plura hinc inde de Sanctorum reliquiis ad monasterium allatis notentur. Quapropter dubito an aliud præter conjecturam sit, quo Caput S. Martyris Sollemniacensi basilicæ vindicetur in Mss. Suessionensibus. Conjectura autem ex eo facile oriri potuit, quod cum caput S. Crispini ab Ansarico, separatum a reliquo corpore, in propria theca repositum fuerit, haud absonum videatur pari modo actum cum Capite S. Crispiniani; ut scilicet sejunctum sub eadem translatione a cæteris ossibus sit, concessumque S. antistiti Noviomensi, in remunerationem præstitæ operæ et industriæ. Quæ quidem conjectura ex eo fit probabilior quod saltem a medio sæculo VII capitis S. Crispiniani quævis deperdita sint vestigia. Id mihi certum, nec Suessione nec Osnabrugi sacrum illud pignus esse inveniendum. Scribit quidem Mazzolari, Romæ in ecclesia S. Laurentii in Pane et Perna, corpora SS. Crispini et Crispiniani recondita et Capita fidelium venerationi exponi. Ast alibi diximus non satis fidam hanc esse relationem, quæ in pluribus manifeste peccat. Idem dicendum de duobus Calvariis, quæ Osnabrugi hodiedum asservantur in ecclesia cathedrali cum annexis duabus schedulis, nomine SS. Crispini et Crispiniani signatis, ut infra dicemus n. 45 et seqq.
[38] [Partes reliquiarum variis in locis servatæ.] Legitur apud nos inter Prætermissos ad diem V Aprilis [Tom. I, Aprilis, p. 397.] : S. Crispini et S. Crispiniani translatio, aliqua reliquiarum facta est anno MDCXXI in monasterio Lezatensi diœcesis Rivensis prope Tolosam. Consule Saussaii supplementum XXVII Augusti; quo die loc. cit. ita: In monasterio Lezatensi … natales sanctorum Calixti et Cypriani martyrum,.. Horum sacra corpora ex duabus capsis perantiquis, in quibus dudum requieverant anno millesimo sexcentesimo vigesimo primo 5 Aprilis a Priore loci, cœnobitis præsentibus, in novam thecam ornatioremque fuerunt translata, et intra capellam sancti Antonii honorifice reclusa, cum aliis venerandis cælitum lipsanis: nempe corpore sancti Albini episcopi; sacris aliquot pignoribus sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani, qui Suessione (ubi martyrium suum patravere) in propria ecclesia, magno Dei beneficio præservata ab impiorum hagiomachorum, qui illic tot Sanctorum corpora cremaverunt, sacrilegis manibus, reliogissime collocata sunt. Conf. n. 32 et seq. Non ergo recte intellexit vel legit Saussayum Bailletus [Vies des Saints, 25 Oct.] , cum supponere videatur agi in recitato textu de SS. corporum translatione; imo diserte aliquot pignora tantum indicantur. Nihil est sane quod his vel minimum refragetur. Nec dubitandum a Crispinianis monachis hinc inde reliquias sive minores sive insigniores dono datas. Sic, teste Mabillonio [Annales Benedictini, tom III, p. 238.] sub annum 886, basilicæ S. Crispini Majoris Ericius comes mansa duo cum aliquot mancipiis in villa Montiniaco tradit atque legat pro dente, quem ex reliquiis sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani acceperat. Video præterea in Mss., Suessione nuper nobis transmissis, RR. Carolum de Roucy, qui fragmenta duo capitis S. Crispini minori ex theca desumpserat, pariter os aliquod parvum ex majori capsa tulisse atque deposuisse apud PP. Minimos Suessionenses. Anno 1619 aliæ particulæ concessæ fuere canonico D'Orleans (hoc ei nomen). Denique Carolus II (de Hacqueville) anno 1622 dominica in octava Ascensionis aperuit capsam SS. Crispini et Crispiniani, duasque inde extractas costas cathedrali donavit. Ita Gallia Christiana [Tom. IX, col. 379.] . Additur in Mss. nostris eadem occasione extractum etiam talum, traditumque ejusdem præsulis secretario nomine de Courtonne, qui postea factus est canonicus et cantor S. Gervasii id est cathedralis Suessionensis. Hujus in officio cantoris successor partem illam sacri thesauri, a decessore acceptam, servabat adhuc anno 1664. Attamen processus Visitationis præfatæ non faciunt mentionem de talo, nec pariter de aliis quibusdam fragmentis quæ sub hac Visitatione videntur decerpta. Quod quidem indicio esset particulas tantum fuisse minutas.
[Annotatum]
* Al. circis.
§ III. De translatione Romana et Osnabrugensi.
[Translatio Romana,] De Romana translatione pluries jam in præcedentibus incidit mentio, hic autem ex professo agemus. Illam Baronius in Annalibus prætermittit, asserit vero in Martyrologio ad hunc diem XXV Octobris: Quorum, inquit, corpora postea Romam delata fuerunt, atque in ecclesia sancti Laurentii in Pane et Perna honorifice tumulata. Verum enim vero hoc prorsus negat Saussayus: Nec enim, ait [Martyrologium Gallic., XXV Oct.] , Romam umquam pretiosæ illorum exuviæ traductæ fuerunt, quæ per tot sæcula conservatæ, etiam furentibus Suessione hagiomachis, ab illorum profanis unguibus divina ope subductæ sunt, sed in basilica sanctissimæ Virginis depositæ ad tutelam, suis in thecis (imo sua in theca) illibatæ hactenus, ut visuntur, perseveravere. Saussayo subscribit Baillet [Vies des Saints, 25 Oct.] . Certe ante editum, jussu Gregorii XIII, Romanum martyrologium, nemo Translationis SS. Crispini et Crispiniani Romæ meminerat; nec Florus, nec Ado, Usuardus, Rabanus, Notkerus, sicut nec Maurolycus, Galesinius, Bellinus, Molanus, nec denique alii sive notiores sive obscuriores martyrologi. Quapropter accurata haud omni ex parte est Notatio Baronii ad annuntiationem SS. Martyrum nostrorum. Sic nempe scribit: Beda, Usuardus, Ado ac cæteri; qui quidem omnes Suessione martyrium celebrant, de translatione silent. Difficile tamen non est fontem Baronianæ assertionis detegere. In summo scilicet montis Viminalis umbilico assurgit ecclesia et monasterium S. Laurentii in Pane et Perna, vulgo Panisperna (cujus vocis origo varia a variis redditur), eo loci, ut fertur, quo balnea Olympiæ antiquitus inveniebantur, in quibus beatissimus Levita martyrii palmam creditur adeptus [Beschreibung der stadt Rom, von Platner etc. tom. III, part. II, pag. 348. Edit 1838. — Descrizione di Roma moderna per Mich. et Vinc. Rossi, p. 655. Romæ 1697. — Tesori nascosti dell' alma citta de Roma, da Ottavio Panciroli, p. 271 et seqq. Romæ 1625. — Eorterologio overo le sacre Stationi Romane, dell' abbate Carlo Piazza p. 119 et seqq. Romæ 1702.] . Incolunt monasterium sanctimoniales a S. Clara nuncupatæ, inter quas sunt plures generis nobilitate insignes, eratque olim hæc abbatia e numero viginti privilegiatarum Urbis. Quo tempore exstructa ecclesia, incompertum [Beschreibung, p. 348.] . Sub anno 1300 reædificata a Bonifacio VIII, titulo cardinalitio condecorata a Leone X, restaurata et denuo consecrata fuit sub pontificatu Gregorii XIII [Descrizione, ubi supra, p. 655.] . Hic vero, ut testatur P. Josephus Mazzolari S. J., in Diario Sacro ad diem XXV Octobris [Tom. IV, p. 117. Romæ 1819.] , Corpora SS. Crispini et Crispiniani recondita sunt sub altari eorum nomine dicato, et capita fidelium venerationi exponuntur. Similiter Rossii, Pancirolus, Piazza aliique. Quando autem, quave occasione, quoque modo Romam transvecta fuerint, nuspiam reperi. Asserit quoque Pancirolus [Tesori nascosti, pag. 594.] , se ex monialibus quæsiisse de tempore Translationis, sed nihil omnino didicisse, licet multa valde accurata circa res ecclesiæ suæ proferrent, additque se hactenus nihil invenisse in quovis scriptore. Suspicatur Dormayus forte partem sacri thesauri olim in Urbem delatam; atque occasione hujus Translationis (tertiæ), necesse existimat [Histoire de la ville de Soissons, tom. II, p. 116.] inquirere an bina corpora sint apud nos integra, et num nulla desint ossa in hierotheca. Ratio dubitandi est, quod Baronius translata asserat in Marlyrologio. Addit deinde Dormayus quæ infra n. 50 in extenso recitamus, utrumque caput in capsa desiderari, atque unum tantum esse penes monachos S. Crispini Majoris. Insuper non tot reperiri ossa quot sufficiant duobus integris corporibus componendis. Unde probabile efficitur, quod nonnulli volunt, Romanos scilicet, quando Suessionem miserunt corpus S. Sebastiani (circiter annum 826 [Gall. Christ. tom. IX col. 411. — Dormay, tom. I, p. 338 et seqq.] ), in remunerationem accepisse partem reliquiarum SS. Crispini et Crispiniani. Atque hæc Dormayus ex conjectura. Concordant Rossii in Descriptione [Pag. 655.] : Inter alias reliquias reperitur (in S. Laurentii in Pane et Perna) brachium S. Levitæ et pars corporum SS. Crispini et Crispiniani. Piazza in Hierarchia Cardinalitia, Romæ edita anno 1703, hæc habet, Titulo S. Laurentii in Panisperna [La Gerarchia cardinalizia, pag. 594.] : Gloriatur hæc ecclesia adhuc ibidem asservari corpora duorum nobilissimorum Romanorum Crispini et Crispiniani, Domino permittente ut eorum corpora Urbi restituta, tanto majori colerentur veneratione. Denique R. D. Lequeux, hodie canonicus Parisiensis, olim superior majoris seminarii Suessione, interrogatus de reliquiis Romanis, respondit die 5 Decembris 1859 in hunc modum: Certum est, a longo jam tempore Romæ esse quasdam SS. Martyrum illorum reliquias, in ecclesia S. Laurentii in Pane et Perna, ut probatur ex martyrologio Romano. Has ego, una cum R. D. Legrand collega vestro (epistola data putem est R. D. Congnet vel saltem alteri ex capitulo Suessionensi) visitavi anno 1831 in præfata ecclesia celebri valde ob martyrium S. Laurentii. Ibi invenimus capsam exiguam (tres-restreinte) quæ manifeste continere numquam potuit nisi valde parvam partem SS. Corporum. Unde pignora hæc Romana nihil probant contra sinceritatem reliquiarum Suessionensium. Exigua enim hæc sacrorum ossium pars Romam potuit deferre ab Hilduino abbate, qui vicissim Sanctorum reliquias cupiebat Roma secum Suessionem adducere et reapse asserebat attulisse ad basilicam S. Medardi exuvias S. Sebastiani et S. Gregorii; quod utique intelligendum non de integris corporibus, sed fragmentis solum. Hoc modo omnia inter se facile componi videntur. Equidem huic, sane prudenti, lubens assentior conjecturæ (nec enim deficientibus idoneis documentis, aliud verbum ursupare licet); nec tamen bene omnino video qui Hilduinus, cum abbas esset S. Medardi, reliquias ad S. Crispini Majoris spectantes, easque præ cæteris omnibus in pretio ibidem habitas, obtinuisset Romam deportandas. Hæc cum ita sint, fortassis non nemini in mentem venerit, alterius S. Crispini (plures enim hujus nominis celebrantur) pignora in Urbe quiescere quæ lapsu temporis, ut fit, nostro sancto Martyri adscripta fuerint, cui deinde conjunctus ob passionis consortium S. Crispinianus. Ast longe probabilior mihi est sententia Reverendi D. Lequeux.
[40] [prout annuntiatur in martyrologio Romano,] Cæterum ex dictis hactenus, efficitur translationem Romanam duobus his niti fundamentis: Traditione ecclesiæ S. Laurentii, in qua publica veneratione coluntur; quæ tamen traditio nullatenus referri potest ad integra SS. Martyrum corpora, sed ad partem tantum nec eam valde notabilem. Quod vero spectat ad caput S. Crispini, certum mihi est, hoc perpetuo Suessione asservatum, nec proinde Romæ umquam potuisse exhiberi; perperam ergo tradi a Mazzolario utriusque Martyris capita venerationi exponi; nec etiam puto id probatum esse de capite S. Crispiniani; tum quod præter Mazzolarium, nemo alius, qui rem penitius examinarunt, tale quid asserat, imo contrarium potius affirment; ut ex supra recitatis testimoniis constat; tum quod, licet pars illa S. Corporis ab immemorabili tempore Suessione exulaverit, attamen nulla satis idonea ratione Romam fuisse allata demonstretur. Alterum translationis Romanæ fundamentum est auctoritas martyrologii jussu Gregorii XIII aliorumque Pontificum editi et correcti. Ast hæc tanta non est, ut non liceat ab ea recedere. Audiamus Benedictum XIV [De Servorum Dei beatificatione, lib. IV, cap. XVII.] . Notat imprimis Usuardi martyrologium ita prævaluisse, ut in fine sæculi XV passim in omnibus ecclesiis etiam Urbis, excepta tamen Vaticana basilica, legeretur; plures illius sub id tempus factas editiones; nempe anno 1498 Venetiis a Bellino; circa medium sæc. XVI a Maurolyco, sed eruditiores putant ab eo fuisse deturpatum Usuardum; quare Molanus, doctor Lovaniensis, labores non omisit, ut Usuardum ad suum verum statum reduceret, cujus operis ultima editio facta est Lovanii anno 1583. Eodem tempore Petrus Galesinius apostolicus protonotarius suum composuit et edidit martyrologium. Multiplicatis idcirco martyrologiis, quæ erroribus vacua non erant, summi pontifices necessarium duxerunt, ut fieret editio martyrologii correcti, in omnibus ecclesiis legendi. Cura hæc a Gregorio XIII demandata fuit Silvio Antoniano tunc canonico sancti Petri, postea cardinali; Roberto Bellarmino tunc presbytero Societatis Jesu, Cæsari Baronio, tunc presbytero Oratorii, deinde cardinalibus; Ludovico de Torres tunc archiepiscopo Montis Regalis in Sicilia, deinde cardinali sub Paulo V; Joanni R. Bandino canonico S. Petri, Michaeli Ghislerio Theatino et Bartholomæo Gavanto Barnabitæ. Correctores adhibuerunt præcipue Usuardum. In corrigendis autem erroribus, qui irrepserant, usi sunt Martyrologio quod tunc Bedæ credebatur, item Martyrologio antiquæ ecclesiæ sancti Cyriaci in Via Lata; item uno ex Menologiis Græcis latinitate donatis a cardinali Sirleto. Habuerunt etiam præ oculis Martyrologia Bellini et Maurolici, nec non Molani et Galesinii; sed Bellino et Molano plus, uti fieri debebat, detulerunt quam Maurolico et Galesinio. Denique, hortante Baronio, additi sunt Sancti ex Menologio desumpti, qui ante schisma a græcis colebantur, aliique nonnulli ex latinis, quorum fiebat laudabilis a Patribus commemoratio, et signanter a sancto Gregorio in Dialogis. Triplex prodiit martyrologii correcti editio; quarum tertia, teste Baronio, purior est atque sincerior facta anno Domini 1584: illi enim tantum, ut legitimæ atque germanæ accesserunt litteræ apostolicæ, datæ die 14 Januarii eodem anno.
[41] [an et quomodo admitti possit?] Biennio post in lucem venit altera editio cum notationibus Baronii anno scilicet 1586, de qua scribit Carolus de Aste archiepiscopus Hydruntinus: Nullum dubium est quin martyrologia sæpenumero variata fuerint, cum illud, quod a Gregorio XIII approbatum litterisque ejus apostolicis obvallatum est, occasione postea notationum Baronii (qui suggesserat nonnullos se in eo errores reperisse) aliqua ex parte commutatum, non variatis modo quibusdam, sed nonnullis etiam adjectis atque detractis, ut utramque editionem antiquam et novam conferenti Gregorianam scilicet cum Sixtina, liquido constabit. Quamquam hæc posterior non appelletur Sixtina, licet sub Sixto V facta; visum est enim, quod non tanta esset facta mutatio, relinqui bullam et nomen Gregorii XIII. Jam autem usus fere obtinuit, ut postrema illa editio sub Sixto V facta et Baronii notationibus illustrata, Baronii Martyrologium vocitetur. Cæterum in omnium prima editione correcti martyrologii (quam præ manibus habeo estque anno 1583 Romæ typis Dominici Basæ excusa) eadem, quæ in hodierno, legitur de SS. Crispino et Crispiniano annuntiatio seu elogium. Quod utique nemini mirum videbitur, qui sibi in mentem revocaverit, quæ supra monuimus, ecclesiam S. Laurentii in Pane et Perna restauratam et denuo consecratam fuisse sub pontificatu Gvegorii XIII, qui corrigendi martyrologii auctor fuit. Cæterum ex prælibata martyrologii novi velut genesi satis apparet non esse ejus decretoriam sive in nominibus sive in rebus auctoritatem. Nam, ut recte animadvertit Papebrochius [Responsio ad exhibitionem errorum, art. XVIII, n. 47.] : Necesse fuit remanere etiam in hodierno novoque Martyrologio antiquos, si qui obrepserant Usuardo, errores; deinde et novos obrepere in iis, qui novi adderentur, Sanctis; qui hi sumendi erant partim ex Menologio Græcorum, levi valde manu per Guillelmum Sirletum latine reddito, partim ex Joannis Molani ad Usuardum additionibus, partim ex aliis undequaque submissis, adminiculis recentioribus; quæ sigillatim omnia examinare et corrigere, majoris longe moliminis erat, quam confici posset brevi illo tempore, quod permittebatur a cupidis quamprimum videndi Martyrologii novi, quo deinceps ecclesia uteretur, veteris pertæsa, ob vulgo jactatam illius imperfectionem. Unde Benedictus XIV diserte habet [Ubi supra, n. 9 ad finem.] : Postremo asserimus, apostolicam sedem non judicare, inconcussæ et certissimæ veritatis esse quæcumque in Martyrologium Romanum inserta sunt… Quod et optime colligitur ex mutationibus et correctionibus a sancta ipsa Sede demandatis. Enim vero, præter supra exposita, scimus cardinalem Leandrum Colloredum multa parasse pro nova expurgatione Martyrologii Romani; at morte præreptum opus absolvere et typis edere non potuisse. Severior utique, ac nimia est imo et invericunda crisis D. J. Bouillart, monachi Sangermanensis. Scatet, inquit [Usuardi, Martyrologium ad autographi fidem editum et ab observationibus R. P. Sollerii vindicatum. Pag. XXIII in Epistola ad Sollerium. Paris, 1718.] , erratis Baronii Martyrologium. Ea videt quisquis vel primoribus labris fastos ecclesiasticos attigit. Atque hæc dicta sint de Romana translatione, quam non habeo probatam. Nec tamen negavero, imo ut certum assumo partes aliquas SS. Corporum eo delatas, quocumque demum modo et tempore id contigerit. Conf. Acta SS. Chrysanthi et Dariæ, hoc tomo nn. 26 et 74.
[42] [De reliquiis quæ Roma Fuldam dicuntur translatæ;] Scribit Henseler [Dissertatio critico-historica de diplomate Caroli M., p. 66. Monasterii Westphaliæ, 1721.] : Constat ex actis B. Rabani, descriptis a Rudolpho presbytero Fuldensi, partem horum SS. Corporum (Crispini et Crispiniani) Roma Fuldam translatam et in ecclesia S. Bonifacii conditam fuisse. Acta illa edidit Christophus Browerus noster lib. III capite XIV Fuldensium Antiquitatum. Tradit vero Rudolphus [Fuldensium Antiquitatum, p. 248.] : Sequenti autem die (id est III Kal. Octobris 838) per manum prædicti corepiscopi nempe Reginbaldi corepiscopi Moguntini, collocavit Rabanus reliquias sanctorum episcoporum Cornelii, Calisti, Sixti, Sinisii, Nicasii et Felicis; Stactei quoque et Pamphili presbyterorum; et sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani, Nerei et Achillei; Sebastiani quoque, Castuli et Romani; Papiæ et Mauri atque Valeriani, sanctarumque virginum Cæciliæ, Eugeniæ atque Anastasiæ martyrum Christi, in ecclesia S. Bonifacii, in loco quo prius sanctum corpus illius quiescebat. Ædificavit enim ibi turrim lapideam post altare, in cujus turris summitate media condidit prædictorum ossa Sanctorum, arca saxea diligenter inclusa; super quam culmen ligneum, columnis quatuor sustentatum erigens, auro ornavit et argento. Intra quod arcam oblongam quadrangulo schemate factam posuit; quam etiam auro et argento atque lapidibus ornans, singulorum Sanctorum imaginibus decenter expressis decoravit; versusque quasi ex persona ejusdem arcæ prolatos, in circuitu conscripsit hoc modo:
Nomine quos noto, locus hic et imagine signat
Præclaros Christi ecce Dei famulos,
Qui corde impavido rubuerunt sanguine sacro,
Pro Christo jam animas exposuere suas.
Ex his clarum omnino est agi tantum de partibus nonnullis SS. corporum, quas utique nihil repugnat desumptas dicere ex aliis item partibus, olim Suessione Romam translatis. Quod si obtineat, sequeretur ab initio sæculi IX reliquias SS. Crispini et Crispiniani in Urbem delatas, ac proin perperam a plerisque assumi, id contigisse desinente sæculo nono. Conf. n. 31.
[43] [non satis constat, an omnino sinceræ sint, tum ob modum, quo Fuldam allatæ,] Verum enim vero dubitare licet an sacra pignora Fuldensia, de quibus quæstio est, sincera omnino sint. Sane acta B. Rabani, a Browero in lucem data, minime spernendæ sunt auctoritatis, utpote conscripta a Rudolfo, viro gravi et coætaneo (vocat enim Rudolfus Rabanum, abbatem et præceptorem suum [Fuldenses Antt., p. 225.] ); ast ipsa illius narratio veritatem translationis non nemini suspectam facere poterit: modus enim non semper is fuisse invenitur, qui fraudi aditus omnes præcluderet. Temporibus, inquit [Fuldenses Autt., p. 224.] , Hludowici imperatoris, qui post genitorem suum Karolum Magnum imperatorem per annos septem et viginti Francorum tenuit imperium, multorum reliquiæ Sanctorum ab urbe Roma in Franciam delatæ sunt; quorum aliæ quidem ab eis adductæ sunt, qui jussu dominorum suorum, ut id efficerent, Romam profecti sunt (et his sane pignoribus favet omnimodæ sinceritatis præsumptio); alia vero per clericos sanctæ Sedis apostolicæ et cives Romanæ urbis allatæ (et his minor tribuenda fides). Jamvero posterioris generis sunt præfatæ reliquiæ SS. Martyrum Suessionensium: ait enim Rudolfus [Ibid., p. 240.] : Post hæc allatæ sunt ei (Rabano) reliquiæ sanctorum episcoporum Cornelii atque Calisti; et sanctorum martyrum Agapiti, Georgii, Vincentii et Maximi; sanctorum quoque virginum Cæciliæ et Eugeniæ, Dignæ et Emeritæ atque Columbanæ. Attulit autem eas quidam clericus italicus, nomine Felix, anno ab incarnatione Domini DCCCXXXVIII, die quinto mensis Aprilis; post cujus reditum, non multis diebus interpositis, Theodorus, frater Deusdonæ, cujus supra mentio facta est, cum quodam socio suo Sabbatino, ab urbe Roma profectus Alamaniam venit, et sicut dudum promiserat abbati, Sanctorum reliquias secum detulit: ossa videlicet S. Quirini … reliquias Urbani, papæ et confessoris … ossa quoque S. Cæciliæ… SS. Tiburtii et Valeriani atque Maximi… SS. Agapiti, Januarii et Magni, diaconorum, B. Xisti papæ… Zenonis quoque et Hippolyti… Aquilæ etiam atque Priscillæ. Atque hoc loco illa quidem enumerantur; sed ex narrationis decursu constat alia aliorum sanctorum, quos inter Crispinus et Crispinianus, pignora eadem occasione Fuldam adducta. Sinceritas itaque illarum reliquiarum sola nititur fide amborum virorum, Theodori scilicet et Sabbatini, qui Rabano eas tradiderunt. Sabbatinus ignotus est; Theodorus frater erat Deusdonæ, qui reliquias S. Alexandri martyris Fuldam transtulerat, et de quo alibi ita Rudolphus [Ib, p. 226.] : Contigit, ut quidam diaconus Romanæ ecclesiæ, nomine Deusdona, veniret in Franciam, specie quidem, quasi pro quibusdam suis necessitatibus regis opem imploraturus, re autem vera, Sanctorum quas secum habebat reliquias alicui religiosorum in Francia virorum donaturus, cujus adjutorio posset inopiæ suæ aliquod capere supplementum; ut proinde omnis species faciendi quæstus a Deusdona non videatur fuisse aliena. Insuper an Theodorus, illius frater, clericus an laicus esset, non dicit Rudolfus.
[44] [tum ob fraudes, quæ sæc. IX in hujusmodi SS. Corporum partibus transferendis haud raro adhibebantur.] Legenda hoc super argumento dissertatio Muratorii in antiquitatibus medii ævi [Tom. V, col. 2 et seqq.] . Et sane, inquit [Ibid., col. 9.] , tanta sacrarum reliquiarum adipiscendarum libido (quam ferreis illis sæculis præsertim apud Germanos invaluisse, paulo ante notaverat [Ibid., col. 8.] ) eo etiam declinavit, ut olim incertæ, immo et falsæ interdum offerrentur, atque a piis sed parum cautis amatoribus sine ulla hæsitatione arriperentur. Et infra [Ibid., col. 11.] : Profecto quin fraus interdum et nimia credulitas in tantam sacrorum pignorum rapinam, translationem clandestinam et multiplicationem sese ingesserit, neminem esse puto, qui per se non intelligat. Denique addit Muratorius [Ibid., col. 12.] : Quæ tamen non eo animo commemoro, quasi ritus pietatis aut sacrorum corporum possessores sim turbaturus; sed ut veterum aut oscitantiam aut improbitatem innuam, a quibus nos abhorrere æquum est. Nam et in his bona fides, diuturna possessio atque præscriptio locum habet; neque ex his quidquam detrimenti in sanctam religionem defluit, cum illa in reliquiis credendis nullam a nobis exigat fidem divinam; et nos non terream earum materiem, non incertam illarum originem colamus; sed quidem veros Sanctos regnantes in cælis, sive ut rectius loquar, dona Dei ipsumque Deum communem regem nostrum veneremur in sanctis. At boni veteres plerumque sine ullo examine, sine ulla dubitatione, ambabus, ut aiunt, ulnis excipiebant, quidquid sacri speciem pærferebat. Quod sane neque laudandum neque ferendum quisque disciplinæ ecclesiasticæ peritus fatebitur, uti etiam Amulo archiepiscopus Lugdunensis sæculo Christi nono in epistola prima animadvertit. Rabanus certe vir erat sanctus et prudens æque ac doctus atque in paucis eruditus, ut in eum non cadant quæ a Muratorio tam acriter et tamen vere reprehenduntur; sed in tanta reliquiarum copia, quanta a Rudolfo signatur, fieri non potuit ut de singulis rite perquireret; quod præcipue valet pro minoribus pignoribus, qualia erant SS. Crispini et Crispiniani. Unde non videtur mihi translationi Romanæ (quæ, non de integris corporibus, sed horum tantum partibus intelligi potest) magnum accedere pondus ex libello Rudolfi.
[45] [Translatio Osnabrugensis] Aliud est de Translatione Osnabrugensi, quam validis monumentis innixam diffiteri non licet. Quare de illa hic diligenter nobis est inquirendum. Convenit inter omnes, conditum episcopatum Osnabrugensem labente sæculo VIII sub Carolo Magno, devictis pluries jam Saxonibus; quo vero anno non liquet; aliis annum 774, aliis alios annos nempe 775, 776, 777, 780, 781, 788 imo et 803 assignantibus. In ea scriptorum contentione, inquit Joannes Itelius Sandhoff [Antistitum Osnabrug. ecclesiæ res gestæ, tom. I, p. 24. Monasterii Westphaliæ, 1785.] , episcopatus initia ad annum 777, meliori plurium auctorum judicio, nempe Krantzii, Schatenii, Henseleri, Lodtmanni, Möseri aliorumque non incongrue referas. Porro ipse Carolus in duobus diplomatis, Wihoni primo Osnabrugensi antistiti inscriptis, profitetur se hanc primam omnium in Saxonia ecclesiarum condidisse in honorem S. Petri apostoli et SS. martyrum Crispini et Crispiniani; eorumque corpora eo transtulisse. Reliquias Carolus, quas ex Palæstina, ex Oriente, quas Roma, ex Italia, Hispania atque aliunde congesserat, iis basilicam Aquisgranensem, ecclesias et cœnobia dotavit. Ex eo sacro thesauro quoque Osnabrugensi ecclesiæ, primæ a se fundatæ, ad majus cœleste præsidium, horum titularium divorum (Crispini et Crispiniani) pignora seu corpora dilargitus est. Ita Sandhoffius [Ib., p. 25.] . Compendiose dein subdit sanctorum Crispini et Crispiniani passionem; additque [Ib., p. 27.] : Præter S. Petrum apostolorum principem, hos exinde SS. Martyres summum templum et diœcesis veneratur. Et licet quidem non integra horum Sanctorum corpora Osnabrugum translata sint; et hodiedum apud Suessiones, Romæ et alibi aliquæ horum partes reperiantur; potiorem seu majorem tamen partem ad Osnabrugensem ecclesiam translatam esse scimus. Quippe in summo templo, in sacello, ut vocant, pastorali, reperiuntur duæ cistæ seu lipsanothecæ, quæ hunc sacrum thesaurum includunt. Duæ quas nominavi cistæ lamina argentea tectæ, anno 1721 ea, qua decet, reverentia apertæ et inspectæ fuerunt, repertumque fuit, præter variorum divorum reliquias, SS. horum Martyrum corporum insigniores partes in eis contineri. Non solum hucusque ecclesia Osnabrugensis diem 25 Octobris SS. horum Patronorum honoribus in choro festum agere, sed et Translationis sacrarum reliquiarum duodecimo Kalendas Julii (20 Junii) celebrare consuevit. Porro ab Adolpho episcopo 12 Kalendas Junii 1218 consecratum est in summa æde altare in honorem SS. martyrum Crispini et Crispiniani, quod reformatum et denuo consecratum anno 1401 ætate Theodorici ab Horne, ab ejus vicario in Pontificalibus Antonio, prout testes hac de re litteræ cum horum SS. Martyrum reliquiis in ara principe asservantur. Denique summum capitulum, quamvis in rebus, quæ diœcesim contingunt, sigillo, quod D. Petrum exhibet, utatur, in aliis tamen rebus capituli Sigillum ad causas, cui SS. Crispinus et Crispinianus insculpti, adhibet. Hactenus Sandhoffius, in quibus summa perpetuæ traditionis declaratur et adstruitur, quam per partes in sequentibus explicaturi sumus.
[46] [probatur ex diplomate Caroli Magni, anno 803] Huc vero spectant præcipue duo Caroli Magni diplomata; de quibus acerrima inter eruditos exstitit contentio; alterum datum anno 803, alterum anno sequenti. De priori, quod nobis longe præcipuum est, ita scribit Cointius [Annales ecclesiastici Francorum, tom. VI, p. 824.] : Imperator Carolus mense Decembri anni 803 reversus est Aquisgranum. Ibi decimo quarto Kalendas Januarii (XIX Decembris), pro ecclesia Osnabrugensi, cui Wiho præerat episcopus, hoc emisit præceptum: “In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Karolus serenissimus Augustus a Deo coronatus, Magnus, Pacificus imperator, Romanum gubernans imperium, qui et per misericordiam Dei Rex Francorum et Langobardorum. Quicquid enim locis sanctorum venerabilium ob amorem Domini nostri Jesu Christi et reverentiam sanctorum cedimus vel condonamus, hoc ad mercedis augmentum et stabilitatem regni nostri in Dei nomine pertinere confidimus. Igitur notum sit omnibus fidelibus, præsentibus scilicet et futuris, qualiter donamus ad basilicam sancti Petri principis apostolorum et sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani, quam nos construximus in loco Osnabrugki, et corporum illorum illuc transtulimus, ubi præest vir venerabilis Wiho episcopus, omne regale vel sæculare judicium.” Reliqua prætermittimus utpote ad nostram quæstionem nihil facientia.
[47] Sane si sincerum sit hoc præceptum, magnum exinde Translationi Osnabrugensi accedit pondus; [et altero anni 804;] nec video quid ei jam refragaretur, admissa Sandhoffii interpretatione, nimirum agi tantum de maxima seu præcipua SS. corporum parte. Sed antequam ulterius progrediamur, juverit alterius diplomatis, in quo agitur de Scholis Græcis et Latinis ecclesiæ Osnabrugensis, initium recitasse ex ejusdem Cointii Annalibus [Tom. VI, p. 826.] : In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis. Karolus imperator Augustus, Romanum gubernans imperium, qui et Rex Francorum et Langobardorum, nec non modo dominator et Saxonum. Notum sit omnibus sanctæ Dei ecclesiæ fidelibus nostrisque, præsentibus scilicet et futuris, qualiter nos ob nostræ mercedis augmentum, Wihoni Osnabrukgensi episcopo suæque ecclesiæ, quam nos primam omnium in Saxonia in honore sancti Petri principis apostolorum et sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani construximus etc.
[48] [quorum prius certo sincerum est;] Priorem chartam Cointius sinceram, posteriorem habet potius spuriam. De priore præcepto , inquit [Ibidem, p. 826 et 827.] , jam convenimus; de posteriore manet difficultas; … hoc præceptum, si non commentitium, saltem depravatum. Nec omnino aliter sensit primum Papebrochius in Propylæio Antiquario [Acta SS. tom. II Aprilis pag. VII, II. 28.] : Ad calcem, inquit, Monumentorum Paderbornensium, unum Monumentum ponitur datum ecclesiæ Osnabrugensi, sub sigillo vetustate detrito et “data XIV Kal. Jan. anno III christo propitio imperii… Actum Aquis palatio…” Ast aliud, quod ibidem subjungitur, sub data anni sequentis “Aquisgrani palatio” præmissa “Sanctæ et individuæ Trinitatis” invocatione, si cum priori conferatur multis modis stylum præfert ætatis posterioris et insignes complectitur nugas; sed postea mutavit Papebrochius sententiam inspecto scilicet autographo, quando Neuhusium, a Fernando Furstembergio episcopo Paderbornensi vocatus, adiit una cum Conrardo Janningo, non autem, ut falso scribit Eccardus [Diploma Caroli M. de Scholis Osnabrugensis ecclesiæ critice expensum, p. 4.] , cum Henschenio [Acta SS. tom. VII Maii, p. IX.] . Nec minus labitur Eccardus, dum asserit Papebrochium sententiam mutasse quidem, publice tamen se non revocasse; ut quidquid postremo statuerit, in gratiam principis statuisse videatur. Verum enim vero diserte se errasse confitetur Papebrochius in commentario prævio ad acta S. Bonifacii [Ibid. tom. I, Junii, p. 460.] : Errasse, inquit, item me (patet) cum suppositionis damnavi Osnabrugense quoddam diploma, inter Monumenta Paderbornensia editum: quod justificari cupiens illorum auctor ut Mecænas noster (Furstembergius), ipsum ejus originale videre me fecit, et testimonium veritatis priori meo judicio contrarium sine cunctatione accepit; idque his etiam non illubenter facio publicum, datam viventi fidem etiam mortuo servatam cupiens. Quid quod ipse Eccardus, qui pluribus inscriptionibus fidem utriusque diplomatis per fas et nefas impugnaverat, sententiam quoque mutaverit, postquam ecclesiæ catholicæ reconciliatus erat, ut asserunt Baringius [Clavis diplomatica, p. 19.] et Heumannus [Commentarii de re diplomatica, p. 155.] . Mabillonius priorem chartam recitat integram et sine asterisco [De re diplomatica, p. 390.] ; posterioris, quam cum Cointio suspectam habet, initium exscribit tantum [De re diplomatica, p. 74.] . Henselerus, qui eruditam valde concinnavit Dissertationem, qua contra Eccardum vindicaret præceptum de scholis Osnabrugensibus, de priori præcepto sic loquitur [Dissertatio critico-historica de diplomate Caroli M. p. 34.] : Quod quia non tam antiquitate sua venerandum, quam omnium doctorum calculo pro legitimo approbatum est, illud ex archetypo emendatum hic subjicio. De hac Henseleri S. J. præclarissima scriptione frequens recurret nobis mentio. Schateno item nostro utraque charta genuina est: Id, (diploma prius) quia tamquam ex naufragio ceterorum servatum accepimus, ac Ferdinandi Furstembergii principis et episcopi Paderbornensis studio ex tabularii Osnabrugensis autographo integre, uti Carolus M. sua manu consignavit est redditum, et mihi simul inspicere concessum, exigit hic annus (803) et multorum desideria ut hic adscribatur. Ita Schatenus [Historia Westphaliæ, p. 412. Edit. 1773.] . Alterum pariter laudat ut Antiquitatis Gemmam, ab eodem Furstembergio in Monumentis Paderbornensibus ex ipso archetypo Caroli vulgatum [Ibid. p. 416.] . Ut alios prætermittam Justus Möser in egregia sua Historia Osnabrugensi, germanice scripta, bina præcepta adhibet recitatque ut sincera [Osnabrückische Geschichte, tom. I, p. 405. Edit. 1819.] .
[49] [posterius ab erudits nonnullis vehementer impugnatum.] Ex hactenus dictis efficitur diplomata illa non æqualiter fuisse impugnata; et prius, criticorum judicio, melioris esse notæ quam posterius; hocque a pluribus rejectum, illud potius probantibus. Perperam itaque dixit Sandhoffius [Tom. I, p. 23.] : Contra utrumque diploma Carolinum plures scriptores (et in ima pagina citat Cointium, Papebrochium, Henschenium etc.) tamquam adulterinum et supposititium censuram graviorem exercuerunt. Id utique falsum. Addit dein Sandhoffius: Quidam criticus qui se A. J. scripsit (hic autem alius non est quam Joannes Georgius Eccardus supradictus), acerba dicacitate et inanibus conjecturis illud (utrumque nempe diploma) convellere molitus est, sed hunc P. Henseler refutavit et manifestis rationibus ita conclusum constrictumque tenuit, ut criticorum nemo deinceps longo tempore diplomatis utriusque fidem atque auctoritatem in dubium vocare aut ad suum tribunal sistere ausus sit. Verum nuper admodum bellum hoc litterarium resuscitavit Grupius, vir quidem eruditus at nimis morosus, qui (per) hæc utrumque diploma momenta suspectum reddere aut destruere existimavit: Initium diplomatis Carolo prorsus insolitum; titulum dominatoris Saxonum pariter insolentissimum esse; scholas græcas et latinas a Carolo Osnabrugi haud fundatas, denique hunc eo tempore, quo diploma Osnabrugense datum est, anno 804 die XIIII Kalend. Januarii Aquisgrani haud esse potuisse. Ast nihil horum spectat ad prius Caroli præceptum: in hoc enim invocatio diversa est, nec mentio fit de titulo dominatoris Saxonum, nec de scholis græcis aut latinis; annus denique alius, nempe 803. Unde si ex his suspecta redditur secunda charta (quod ego hic, utpore ad propositum nostrum nihil faciens, in medio relinquo), firma tamen perstaret fides primæ, cujus invocatio ipsissima est, quam Carolus post adeptum imperium adhibere solebat: In ejus diplomatibus, ait Mabillonius [De re diplomatica, p. 72.] , tria consideranda sunt tempora. Primum ab inito regno Francorum ad regnum Longobardicum, scilicet ab anno DCCLXVIII ad DCCLXXIV excurrente. Alterum ab eodem anno ad annum DCCC, quo coronatus est imperator. Tertium inde ad finem vitæ. Primo illo tempore hanc formulam adhibuit: “Carolus, gratia Dei rex Francorum, vir inluster,” qualem etiam usurpavit Carolomannus ejus frater. Secundo intervallo hac formula usus est: “Carolus gratia Dei rex Francorum et Langobardorum ac patricius Romanus,” addendo sæpissime “vir inluster.” Tertio “In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, Carolus serenissimus Augustus, a Deo coronatus magnus et pacificus imperator, Romanorum gubernans imperium, qui et” (aliis “quin et”) “per misericordiam Dei rex Francorum et Langobardorum.” Notat præterea Sandhoffius, Grupii probationes seu dubia tam longe petita esse, ut si subsisterent, sero nimis aut numquam Carolus episcopatum Osnabrugensem et cathedralem ædem condidisse videretur; quod universæ sane repugnat historiæ. Denique concludit Sandhoffius: Nobis sufficiat diploma utrumque tot imperatorum et regum auctoritate confirmatum, et illud, quando successores episcopi Egbertus, Egilmarus ac Benno cum tabulis primis deperditis coram imperatoribus in synodis, in causa decimarum contra adversarios suos abbatem Corbeiensem Saxoniæ et antistitem Hervordiensem id exhibuere, acerrimis hisce quæstionibus omnino haud impugnatum. Accessit celsissimi ac eruditissimi principis Ferdinandi Furstembergii, episcopi Paderbornensis et Monasteriensis aliorumque virorum litteratorum (videlicet Schatenii, Turckii, Nunningii, Lodtmanni atque Möseri) sanius judicium, quo illud genuinum et authenticum pronunciarunt. Denique Papebrochium una cum Eccardo, ea quæ contra Carolinum diploma scripserant, retractasse probe cognitum est.
[50] [Probatur non fuisse integra corpora Osnabrugum delata,] Utut est de posteriore præcepto, ubi agitur de scholis latinis et græcis, nihil mihi esse videtur quod nos cogat vel serio inducat ad prius illud falsitatis vel interpolationis arguendum. Nec facile concipitur qui factum sit, ut a multis utrumque simul eadem animadversione sit impetitum, cum pleraque imo vix non omnia quæ uni opponuntur, alterum prorsus non afficiant. Admissa autem diplomatis sinceritate, extra omne dubium ponitur Reliquiarum SS. Crispini et Crispiniani translatio ad ecclesiam Osnabrugensem: ait enim ibidem Carolus: Donamus ad basilicam sancti Petri principis apostolorum et sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani, quam nos construximus in loco Osnabrugki, et Corpora illorum transtulimus. Sed quæ sunt reliquiæ tunc translatæ? An integra corpora, an horum tantum partes notabiles? Nullus dubito agi de partibus insignioribus: etenim vox illorum obvio et naturali sensu æque refertur ad S. Petrum ac ad SS. martyres Crispinum et Crispinianum: ast clarum est corpus integrum S. Petri non fuisse Osnabrugum a Carolo delatum. Quidni idem dixeris de reliquiis SS. Martyrum? Usu hic venit quod notat Baronius ad an. 841, n. VII, ubi loquens de reliquiis abbatiæ S. Medardi Suessionensis: Ex iis, inquit [Baron., Annal., tom. XIV, p. 257. Lucæ, 1743.] , rursum usitatum morem inspicis, ut Corpora Sanctorum nominentur, quæ illic essent Martyrum collocatæ reliquiæ. Certe quidem (ut de aliis dicere omittamus) numeratorum ibi martyrum Romanorum non integra illic fuisse corpora, quæ sunt superius dicta de eisdem Sanctis, satis ostendunt. Atque hoc quidem confirmatur tum ex recognitione facta Osnabrugi anno 1721 (de qua num. sequenti), tum ex visitatione instituta hoc ipso anno, quo hæc scribimus 1860, a RR. DD. episcopo Suessionensi Paulo Armando de Garsignies; ex utraque enim efficitur partes tantum insigniores sive Osnabrugi sive Suessione reperiendas; supponit quidem RR. DD. episcopus Suessionensis, capsam SS. Crispini et Crispiniani, sæculo nono, Romam fuisse transvectam, nec inde Augustam Suessionum reductam nisi parte non minima retenta. Verum Romana hæc translatio haud satis idoneis nititur, ut supra monuimus, testimoniis, et insuper ex testinio R. D. canonici Lequeux novimus exiguam tantum SS. corporum partem Romæ existere et exstitisse. Dormayus quoque in historia Suessionensi, ubi disserit de tertia translatione (confer supra n. 30), diserte edicit, dubium esse an integra utriusque corporis ossa in theca reperiantur. Ratio, inquit [Histoire de Soissons, tom. II, p. 116.] , dubitandi est, quod, referente Baronio, corpora fuerint Romam translata ad ecclesiam S. Laurentii in Pane et Perna. Facile esset dubium solvere si liceret inspicere instrumenta thecæ inserta. Ast cum id sperandum mihi non sit, candide reddam quæ audivi. Aiunt capita in theca desiderari, alterumque eorum esse in basilica S. Crispini Majoris. Præterea didici, in theca illa, non tot esse ossa quot sufficiant duobus corporibus componendis. Unde probabile fit, ut nonnulli opinantur, Romanos, cum Suessionensibus concesserunt corpus S. Sebastiani, sibi vicissim partem reliquiarum SS. Crispini et Crispiniani reservasse. Denique viri ætate provecti et fide digni, qui adfuerant visitationi reliquiarum, factæ anno 1622 a Carolo de Hacqueville testati sunt auctori libri ms. de rebus memorabilibus S. Crispini Majoris [Recueil des choses mémorables sur S. Crépin-le-Grand, p. 84.] , omnes reliquias quæ in capsa continebantur, involutas panno serico subrubei coloris atque impositas arculæ ex velluto viridi, ornatæ clavis argentatis, et instructæ clavi argentea, quæ seræ inhærebat; ossa vero simul collecta vix sufficere ad componendam quartam partem humani corporis, capite carentis. Erant insuper hæc ita inter se commixta, ut ægre discerni posset quæ ad alterutrum S. Martyrem pertinerent. Ita R. D. Pecheur in documentis mss.
[51] [ex instrumento recognitionis an. 1721;] Dixi supra, reliquias Osnabrugenses sæculo
præterito recognitas seu visitatas fuisse:
hac autem opportunitate conditum instrumentum
est, de quo Henselerus qui, ut videbitur,
præsens visitationi adfuit [Dissertatio, p. 149.] : Quænam vero
horum SS. Corporum partes a Carolo M. Osnabrugum
translatæ sint, ibidemque adhuc
in ecclesia cathedrali asserventur, constat
ex sequenti instrumento notariali, quod uti
mihi recenter communicatum est, ita illud
hic integre exhibeo, Et nos ex illo: In nomine
sanctissimæ et individuæ Trinitatis. Amen.
Universis et singulis, quorum interest, per
præsens publicum instrumentum, notum sit
et pateat evidenter, quod anno reparatæ salutis
millesimo septingentesimo vigesimo primo,
Indictione decima quarta, sancta Sede per
obitum sanctissimi Domini nostri Clementis XI
Vacante, jovis octava die mensis Maii circa
horam decimam matutinam, præsente reverendissimo
et perillustri domino Hugone Godefrido
Adamo de Korff, ecclesiæ cathedralis
Osnabrugensis canonico et collegiatæ ad
S. Joannem præposito, coram me notario
apostolico infra scripto, præsentibus ibidem
pariter R. D. Alberto Mathia Pielsticker, ejusdem
ecclesiæ cathedralis vicario, R. P. Ludovico
Henseler S. J., domino Francisco
Philippo Arnoldo Hesselmeier reverendissimi
capituli secretario, D. Rabano Heisterman
ejusdem capituli œconomo, D. Francisco
Henrico Hesselmeier et aliquot aliis honestis
viris, coram testibus specialiter ad id requisitis,
Bernardo Wieman cive et aurifabro, Ferdinando
Niewedde et Joanne Georgio Albers,
in ecclesia cathedrali Osnabrugensi in capella,
ut vocant, Pastorali inspectæ sunt binæ capsæ
in quibus reliquiæ sanctorum martyrum Crispini
et Crispiniani repositæ sunt; et inventum
est, quod adactis undique per laminas
cupreas ferreis clavis ita firmatæ fuerint, ut
non nisi remotis illis aperiri potuerint. Sublatis
itaque per præfatum aurifabrum laminis
illis, utraque capsa supra altare ejusdem capellæ
collocata est, et facta inspectione, in
prima capsa, in cujus extima superficie hi
versus leguntur insculpti:
CRISPINUM. CAPSA. TENET. HEC. ET. CRISPINIANUM. QUORUM. SCIR
. MANUS. MEREANTUR. CRIMIME. LA * *
inventæ sunt sequentes reliquiæ mundo linteo
involutæ. Primo quatuor integra ossa brachiorum
vel tibiarum, secundo scapula una; tertio
os sacrum; quarto duo minores ossiculi;
quinto aliquot aliorum ossium fragmenta
minora. In altera capsula, in qua legitur hoc
dystichon:
✠ LAUREET HOC OB OPUS HERMANNUM GRATIA XPI. UT FIERET SUMPTUS CAPSE QUI CONTULIT ISTI.
repertæ sunt hæ reliquiæ. Primo in linteo
involuta decem majora fragmenta variorum
ossium, una vertebra spinæ dorsi, duæ coxæ,
et unum integrum os tibiæ vel femoris, cum
quibusdam fragmentis minoribus et frusto
plumbi. Secundo in serico figurato duo ossiculi
involuti cum hac schedula: Relq. Sco℞.
confessor℞. Sixti et Sinncii. Tertio quædam
reliquiæ S. Reginæ virginis. Quarto variæ
reliquiæ linteo involutæ cum hac schedula:
Rel. S. Marcellini. Rel. S. Tedulfi cf. de proprio
corpore et vestimento. Rel. S. Lamberti
mar. de vestimento. Rel. de vestimento Tpore
memoriæ S. Victori mar. de pprio corp. Inspectis
diligenter supradictis reliquiis, eædem
in suam quæque capsam reverenter repositæ
sunt. Quibus sic repositis et inclusis, eædem
capsæ, impresso per me infrascriptum notarium
signato, occlusæ, et postea per dictum
aurifabrum novis laminis cupreis clavisque
ferreis bene et secure firmatæ sunt. In quorum
omnium fidem et veritatis testimonium,
ego Andreas Hubertus Loyer sacra authoritate
apostolica notarius publicus præsens instrumentum
desuper confeci, manu propria scripsi
et subscripsi, signoque meo solito communivi
desuper specialiter requisitus. Andreas Hubertus
Loyer Notarius qui supra.
[52] [sed partes insigniores.] Quo ex instrumento et ex dictis numero præcedenti tum etiam ex iis quæ supra disputavimus de Romana translatione, efficitur tum in Urbe, tum Osnabrugi et Suessione partes tantum SS. Corporum asservari, easque esse insigniores quæ Osnabrugi quam quæ Suessione (non loquor de capite S. Crispini) reperiendæ erant, ut liquet ex collatione præfati instrumenti cum litteris RR. DD. Armandi de Garsignies supra recitatis n. 35. Unde subscribimus verbis, quæ sapienter P. Henselerus subjunxit [Dissertatio, p. 151.] : Ex hac fide dignissima relatione certum est, non integra horum SS. Corpora Osnabrugum translata esse; sed notabilem duntaxat illorum partem. Quare licet hodiedum aliæ eorumdem corporum partes Romæ, apud Suessiones et alibi reperiantur; non ideo tamen negari potest, sacra hæc lipsana a Carolo M. Osnabrugum transportata esse. Ceterum aliquas horum lipsanorum particulas a Bennone II Iburgum ad templum S. Clementis ab ipso constructum translatas esse constat ex vita Ms. ejusdem Bennonis a Nortberto abbate conscripta cap. 24. Præter eas partes, quæ in memoratis duabus capsis majoribus repositæ sunt, nonnullæ etiam particulæ sunt in speciali theca reliquiaria, quæ est in tabernaculo summi altaris, uti docent schedulæ affixæ: Sti Sinnitii, Crispini et Crispiniani… In eodem tabernaculo asservatur capsula plumbea, qua inclusa est membrana scripta anno 1218 (quo S. Adolphus epus. Osnabr. altare in honorem SS. Crispini et Crispiniani dedicavit) hoc tenore: “Reliquiæ SCO℞. marm̄. Crispini et Crispiniani… Anno incarnationis dni nri Jhu X. M° CC° XVIII. consecratum est altare hoc in honore beato℞ mrm Cspini Cspiniani, ab epo Adolfo, Hermanno sacdote et vicario pmovente, et tunc altari deservienti. XII° Kl, Junii f℞ uu. (21 Maii feria secunda) acta st hec. In Translatione mrm Cspini et Cspiniani.” In eadem membrana recentiori manu hæc subscripta sunt: “Anno Incarnationis Dni MCCCC primo consecratum et reformatum est hoc altare in honore sce Marie Virg. et Scorn Crispini et Crispiniani ut prius ab epo Anthonio tunc vicario in pontificalibus reverendi in Xpo pris dni Theodorici de Horne epi Osnab.” Atque hæc dicta sint de partibus SS. Corporum Osnabrugi asservatis, eoque a Carolo imperatore allatis. Nunc cætera, quæ ad hanc translationem stabiliendam faciunt, prosequemur.
[53] [Nec obest Acta Translationis desiderari.] Acta translationis desunt. Ast habemus Caroli diplomata, et insuper alia plura suppetunt testimonia eadem de re valde idonea. Novimus namque pium imperatorem, cum ad bellum proficisceretur, solitum fuisse secum ducere Sanctorum reliquias. In lib. I. Miraculorum S. Dionysii cap. 21, de Carolo contra Saxones movente legitur: Hic pignora beatorum Martyrum secum ferri fecerat, et custodes clericos qui secum proficiscebantur, delegaverat, uti vicissim sibi succedentibus, debita exhiberetur religio [Ducange, Glossarium, V° Capellani.] . Et ipse Carolus in capitulari anni 769: Servis Dei per omnia omnibus armaturam portare vel pugnare, aut in exercitum et in hostem pergere omnino prohibemus; nisi illis tantummodo, qui propter divinum ministerium, missarum scilicet solemnia adimplenda, et Sanctorum patrocinia portanda, ad hoc electi sunt [Ibid. Conf. Patrologiam Mignianam, tom. XCVII, col. 123.] . Nihil ergo mirum si Carolus in bello Saxonico, Sanctorum reliquiis se suosque munitos voluerit, atque inter alias secum habuerit SS. Crispini et Crispiniani exuviarum partem haud spernendam. Cæterum notum est quanto desiderio quantaque aviditate illis temporibus sacra hujusmodi pignora a principibus et regibus conquirerentur, imo si opus esset vel occasio ferret vel vi tollerentur vel clanculo surriperentur. Confer Acta S. Miniatis, supra p. 421 n. 13 Atque hinc fit, ut sæpius acta translationum deficiant et nonnumquam vel ulla earum memoria supersit in locis unde reliquiæ in dissitas terræ plagas fuerunt deportatæ. Quod etiam hic obtinere videtur. Certe nihil ego in scripsoribus Suessionensibus reperi uspiam, quo vel levissime indicetur pignora sanctorum Martyrum nostrorum Osnabrugi partim saltem requiescere. Unum adhuc addam ex Mabillonio [De re diplomatica, lib. III, cap. 3, num. XVII, p. 230.] qui contra Conringium scribens in simili causa, declarat ex hujusmodi actorum defectu nihil concludi posse. Conringius supposititiam volebat esse inventionem capitis sancti Joannis Baptistæ apud Angeriacenses monachos. Incertum, inquiebat Conringius, omnino est, teste Aimaro, quomodo caput illud huc venerit, etsi omnino fuisset præcursoris. Ergo abbas Alduinus ejus inventor non est extra omnem suspicionem. Reponit autem Mabillonius: Nec sane extra maledicentiæ suspicionem est is, qui hoc modo argumentatur, non solum in Alduinum, sed et in totum ordinem. Incertum quomodo in plerasque ecclesias devenerint complures reliquiæ. An ideo falsarii, qui eas exhibent?
[54] [Vindicatur translatio ab Eccardi dicteriis,] Cæterum tot ac tanta sunt sequentibus sæculis testimonia, translationem Osnabrugensem confirmantia, ut frustra quis niteretur illam supposititiam probare. Unde etiam Eccardus in suo Diplomate critice expenso [Pag. 34.] licet neget, futiles utique ut mox videbimus ob rationes, id sub Carolo Magno contigisse, fatetur tamen non ita multo post factum. Nec, inquit, Carolus M. reliquias illas vel ideo transferre potuit, quia numquam in Suessionum civitate commoratus est, sed eam solummodo pertransiit una vice, cum in fine anni 804, Leonem papam comitaretur, ut ex Annalista Metensi intelligimus. Sit: nec enim vacat diligentius hæc investigare; sed an opus omnino erat, ut imperator propriis manibus sepulcrum aperiret, vel saltem, cum hoc fieret, præsens adstaret? nonne absens ministris suis negotium illud potuit committere? Subdit Eccardus: Minorum sanctorum Viti, Pusinnæ, Liborii translationes in Saxoniam, primis istis temporibus, descriptores suos peculiares nactæ sunt; nec defuissent Crispino et Crispiniano, si a maximo imperatore illi transportati fuissent. Nemo non videt id genus argumentum, quod negativum dici solet, cuivis facto historico, aliunde optime probato, posse opponi, imo et ipsi Eccardo, qui prosequitur in hunc modum: Nec post Carolum M. occasio se obtulit illos Suessione transferendi, præter illam, quam Gosbertus (qui ordine quartus venit inter episcopos Osnabrugenses, licet proprie talis non fuisse videatur, et propterea episcopus vicarius nominetur a Sandhoffio, ac floruit usque ad annum fere 860 vel 864 [Antistites Osn., t. I, p. 30 et seqq.] ) nactus est, ubi exauctorationi Ludovici Pii interfuit cum Ebbone suo propinquo. Captivum tunc imperatorem istum in monasterio S. Medardi, ut jam monuimus, apud Suessiones destinebant et Crispini et Crispiniani corpora pro more seculi istius superstitiosi furari et in locum ipsorum alia quæcumque sceleta supponere commode potuit Gosbertus ibidem tunc præsens. Furata enim esse, vel inde conjicio, quod translationis illorum historia nulla habeatur, atque ita clam Osnabrugam perlata videantur. Et credidere ac fortasse etiam nunc credunt Suessionenses, veras Crispini et Crispiniani reliquias apud se esse. Insulsæ utique conjecturæ, quas subjecisse, refutasse est. Eo scilicet animus, præjudicatis opinionibus constrictus, abripitur, ut rejectis cum supercilio validis testimoniis, in vana delirantis mentis impingat somnia. Cæterum Henselerus multis Gosbertum vindicat contra Eccardum; illumque asserit alienum prorsus a conjuratione in Ludovicum pium fuisse, nec omnino sub hujus exauctoratione Suessione versatum, cum ab anno 831 ad annum 845 in Suecia manserit propagandæ evangelicæ doctrinæ intentus [Henseler. Dissertatio p. 60 et et seqq. item p. 67.] . Ex hoc diverticulo ad seria magis redeamus, scilicet facta et scripta varia quibus translatio Osnabrugensis, haud parum confirmatur.
[55] [et confirmatur ex variis diplomatis, et Thietmari testimonio;] Anno 864 Ludovicus Germanicus rex Egiberto, episcopo Osnabrugensi, dedit privilegium seu diploma de decimis et immunitate. Porro hoc in privilegio ita habetur inter alia: In nostra ceterorumque nostrorum fidelium præsentia præfatus episcopus litteras magni et admirabilis Karoli avi nostri imperatoris augusti ipsius sigillo assignatas in palam proferebat… Qua de causa ob amorem Dni nostri Jesu Christi et S. Petri principis apostolorum et preciosissimorum martyrum Crispini et Crispiniani, quorum corpora illuc translata sunt, etc. [Henseler. Dissertatio, p. 107.] . Simile quid occurrit in præcepto Arnulfi regis dato an. 895 Egilmaro episcopo Osnabrugensi super decimis et de beneficio Allonis comitis. Utrumque diploma recitat P. Henseler in extenso [Ibid., p. 117.] . Thietmarus vulgo Dithmarus, qui anno 1018 defunctus est, refert in suo Chronico sanctos Crispinum et Crispinianum exeunte sæculo X, sub Dodone Osnabrugensi episcopo apparuisse Gunterio cuidam, interrogantes si suum vellet accipere episcopatum? Vocant suum, utique quia eorum nomini dicata erat cathedralis ecclesia, et reliquiæ in illa repositæ. Integrum Thietmari locum reperies infra, ubi de cultu SS. Martyrum extra fines Suessionenses agemus.
[56] [item ex delatione SS. Reliquiarum ad Iburgense cœnobium,] Scribit sæpius laudatus Sandhoffius in episcopis Osnabrugensibus [Tom. I, p. 92 et 93.] : Longe autem funestius malum Widonem (qui sedit ab anno 1092 ad 1101) perculit; quippe basilica cathedralis et curia episcopi anno 1100 miserabili incendio conflagrarunt. Abditæ SS. Crispini et Crispiniani reliquiæ diu haud reperiri potuerunt; demum sub ara principe, quæ in rudera consederat, inventæ sunt in parva fornice, quas tunc Wido in tuto collocaturus, ad Iburgense cœnobium transvehi, ibique in templo S. Clementis, et cavo, quod Benno (alter Osnabrugensium præsul) fieri curaverat, includi et asservari fecit; ubi sex annorum spatio latuere, donec nova cathedrali æde exstructa, Osnabrugum summa cum solemnitate reportatæ et pristino cultui restitutæ sunt. Et rursus in Joanne, qui in locum Widonis delectus est anno 1101 [Ibid., p. 95.] : Inter opera ejus prima seu præcipua venit basilicæ novæ constructio, quam verisimilius alio in loco, quam combusta fuit, ea, qua nunc conspicitur forma, a fundamentis excitari curavit. Ea nunc ad fastigium tectumque ita perducta perfectaque, ut sacra in illa peragi potuerint, SS. martyrum Crispini et Crispiniani lipsana ex cœnobii Iburgensis templo ad cathedralem ædem transferri curavit; prius tamen aliquam partem reliquiarum abbati donavit. Horum omnium fidem facit charta cœnobii Iburgensis, quam Möser edidit inter Documenta, primo tomo suæ historiæ Osnabrugensis annexa. Est autem documentum hoc anni 1110 et sequentis tenoris [Osnabrücksche Geschichte, t. II, p. 276.] :
[57] [de qua præclarum exstat documentum.] In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis. Notum sit omnibus tam præsentibus quam et futuris Christi fidelibus. Quod cum peccatis exigentibus Osnaburgensis ecclesia anno dominicæ incarnat. MC penitus esset combusta, et maxima cura esset episcopo Widoni, qui ibidem tunc præfuit, de martyribus Crispino et Crispiniano, quos illuc magnus imperator Carolus cum episcopatum conderet adduxerat, cum diu quæsiti minime reperirentur; ab omnibus enim ibidem commorantibus indubitanter ibi esse sciebantur, sed ubi tam pretiosus thesaurus absconditus, penitus ignorabatur. Tandem sub principali altari, quod ex parte igne corruptum ceciderat, invento brevi muro cum fornice firmissima, reperta sunt cum aliis multis reliquiis corpora Sanctorum. Sed idem episcopus propter vastitatem loci ibidem eos servare formidans, in hoc nostrum Iburgense castrum propter servitium Dei, quod hic tunc a militantibus Deo strenue fiebat, transferendos putavit, et in altari S. Clementis, quod retro concavum, diligenter includens omni studio abbati et fratribus custodiendos reliquit. Quo cum per sex aut eo amplius annos, donec in Osenbrugge reformaretur ecclesia, usi essent hospitio, Joannes episcopus, qui Widoni successerat, eos Osnabrugum reduxit. Sed in ipso die reductionis eorum, cum obnixe ab abbate aliquid de illorum peteretur reliquiis, costa una et alio ossiculo relicto, episcopus idem libram unam decimationis in villa quæ vocatur Zwiveltem, ob reverentiam Martyrum et honorem B. Clementis et memoriam animæ suæ monasterio nostro contradidit, quam hoc pacto dispensandam constituit, ut videlicet libræ ejusdem pars quarta in anniversario suo quotannis fratribus distribueretur et egenis. Item quini solidi in anniversario Domini Bennonis, qui illum primitus provexerat, partirentur. Item quini in anniversario episcopi Widonis haberentur, reliqui autem quini ad vinum quotidiani sacrificii comparandum fideliter insumerentur. Et sic consecrata Osnabruggensi ecclesia, sanctis reliquiis in principali altari debito honore reconditis, in urbem reversus episcopus, S. Clementi Vorwerkum in Line, quod a Rothwardo nobili viro per precariam acquisierat, per manum Norberti abbatis pro sepultura sua, cum vita defunctus foret, donavit. Verum post ejus mortem cum in urbe ei sepulcrum parari debuisset, metuentes urbis custodes, ut multitudo populi ad sepeliendum episcopum confluens, aliquas loco per infidelitatem et fraudem moliretur insidias, consilio inito Osenbrugum cum licentia abbatis sepeliendum sui episcopi transtulere cadaver, qui tamen sempiternam nominis sui memoriam supra dictis et aliis plurimis caritatis officiis urbi cum benedictione reliquit. Actum hoc dominicæ Incarnat. anno MCX. Indict. III. Alia ad reliquias istas spectantia reperies infra, ubi de cultu sanctis nostris Martyribus exhibito tum in civitate tum in tractu Osnabrugensi dicemus. Id unum hic addam, nempe rem esse sane miram et prorsus insuetam, quod apud Suessiones omnis hujus translationis, tot tantisque probatæ documentis, memoria penitus interciderit: nulla uspiam de illa mentio fit a scriptoribus illius patriæ, et fatentur RR. DD. Henricus Congnet, Delaplace, Gobaille, canonici ven. capituli Suessionensis, et cum ipsis R. D. Pecheur, omnes viri eruditi, se nihil de translatione Osnabrugensi antehac vel legisse vel audivisse. Cum tamen, ut vidimus § II, a Dormayo aliisque reliquiæ SS. Crispini et Crispiniani sive Romam sive alio delatæ referantur; nonne conjicere fas est, id partim ortum ex vaga confusaque reminiscentia translationis Saxonicæ?
[58] [Præsens reliquiarum Osnab. status] Ex litteris R. D. Doctoris Heuser, lectoris theologiæ in Seminario Coloniensi, discimus, veterem thecam argenteam, qua continentur reliquiæ SS. Crispini et Crispiniani, existere adhuc in cathedrali Osnabrugensi, eamque quotannis exponi supra altare majus solemnioribus diebus. Ex utraque parte ejusdem altaris plurimæ etiam depositæ sunt SS. reliquiæ, quas videre est per vitreum repagulum; inter has vero inveniuntur duo calvaria SS. nempe Crispini et Crispiniani, si fides inscriptioni est. Atque hæc ita nobiscum communicavit mense Julio hujus anni 1860 præfatus D. Heuser ex rescripto RR. DD. episcopi Osnabrugensis. Mense sequenti, scilicet 27 Augusti, alteras accepimus litteras, quibus monet idem D. Heuser, se denuo ad RR. Præsulem recurrisse, quo clariora super his nancisceretur indicia. Solita sua benevolentia respondere RR. DD. Episcopus dignatus est in hunc modum: Nomina utriusque sancti Martyris scripta sunt in binis eisque exiguis schedulis, uni alterique calvario annexis; utraque schedula concinne est exarata, sed non ante sæculum elapsum (decimum octavum). Ambo calvaria cum pluribus aliis inclusa sunt duabus hierothecis pellucidis, quæ cernuntur in majori altari. Id singulare, duo prædicta calvaria fere nuda esse, dum cætera in iisdem hierothecis conclusa pretioso decorata sunt ornatu. Denique majori altari inscriptus est annus 1752; unde sequitur sacrorum pignorum præsentem dispositionem fieri potuisse post laudatam ab Henselero recognitionem anno 1721. Conf. n. 51. Cum itaque in hac recognitione mentio non fiat capitum, et recenti manu scedulæ sint exaratæ, atque aliunde validissimis firmetur testimoniis factisque traditio Suessionensis de perpetua ibidem capitis S. Crispini asservatione; neminem fore putem, qui facile admiserit, calvaria in majori altari ecclesiæ Osnabrugensis reposita, ad sanctos nostros Crispinum et Crispinianum spectare.
§ IV. Cultus SS. Crispini et Crispiniani apud Suessionenses perpetuus probatur. Sodalitia. Fratres sutores.
[de cultu SS. Martyribus Suessione exhibito: sæc. IX locus Paschasii Radberti.] Ex hactenus dictis et probatis, nemini dubium erit, summo in honore apud Suessionenses perpetuo fuisse SS. martyres Crispinum et Crispinianum, magnaque eos cum fiducia ad illorum præsidium confugisse in publicis præcipue necessitatibus. Nonnulla venerationis et pii cultus juverit adscripsisse testimonia, servato sæculorum ordine. Exordiamur ab insigni loco B. Paschasii Radberti, quo simul etiam probatur reliquiarum suo tempore asservatio in S. Crispini Majoris monasterio. Composuit ille Expositionem in Psalmum XLIV: Eructavit cor meum verbum bonum, quam direxit ad sacras virgines Suessione in S. Mariæ monasterio degentes; unde plurimus ibidem singulis libris (tres sunt numero) tum de præfato monasterio sermo, tum de urbe, quam Vesonam nonnumquam vocat. Libro tertio, circa medium ita habet [Migne, Patrologia. tom. CXX, col. 1047 et seq.] : Vesona, quam incolitis, … tota ecclesiis repleta fulget et facta est possessio piissimi Salvatoris, quæ fuerat filia perditionis et præda vastatoris. Habet namque ad Orientem sui nunc castra Monachorum cum suis sanctis confessoribus atque martyribus (nempe cœnobium S. Medardi multis Sanctorum reliquiis locupletatum); ad Occidentem vero ac si post tergum vestrum, tuba resultat sancti Evangelii in voce monentis id est in cathedrali Sancti Gervasii ecclesia. Vos autem quasi in medio constitutæ unum elegistis angulum tantum Suessionis Augustæ… Habetis ergo etiam ad Meridiem in prospectu Orientis Sanctos Martyres Dei patronos vestros, Crispinum scilicet et Crispinianum, rubricatos suo et dealbatos sanguine Christi, qui hanc fundarunt civitatem in fide et eruerunt eam de præcipitio mortis. Præclarum utique, si uspiam alibi, testimonium. Ex quo discimus quanta in veneratione essent SS. Martyres nostri sæculo nono, cum urbis et omnium asceteriorum patroni haberentur. Eoque magis fide dignum quod a viro sancto et in paucis doctissimo atque Suessione oriundo et educato sit scriptum: cum enim, ait Mabillonius [Acta SS. Ord. S. Ben. sæc. IV, part. II, p. 122.] , in monasterio B. Mariæ ejus urbis Deo puer consecratus sit, id argumento est, eum indigenam Suessionensem fuisse. Adhuc puerulus corona clericali insignitus est; sed deinde, ut ipse de se testatur [Migne, ubi supra, col. 1040.] monasterio egressus diu exsulatus in sæculo perdidit eam, coinquinatus multis mundanis actibus. Postea vitæ sæcularis pertæsus secessit in Corbeiense monasterium, in quod admissus a S. Adalhardo abbate, quem in Saxoniam pergentem anno 822, novæ Corbeiæ condendæ gratia, comitatus est [Gall. Christiana, tom. X, col. 1269.] . Cum ætatis esset jam provectæ abbas veteris Corbeiæelectus est anno 844. Sexennio post, ortis inter monachos turbis in Centulense cœnobium se recepit, ac denique anno 851, abdicato regimine, ad intermissa sacrarum litterarum studia rediit, atque sanctissime obiit circa annum 865, ut habet Gallia Christiana [Ibid.] ; Mabillonio incertus est mortis ejus annus, sed certe non contigit ante annum 860 [Acta SS. Ord. S. Ben. Ubi supra p. 128.] . Dixi supra Paschasium pro Suessona nonnumquam scribere Vesona, prout obtinet in recitato supra ejus loco. Quam in rem notat Mabillonius [Ibid. p. 131.] : Vesonæ vocabulum non est proprium nomen parthenonis Suessionici, sed urbis ipsius, quæ Vesona et Suessio promiscue appellatur a Radberto. Neque verisimile est amanuensis errore scriptum esse Vesona pro Suessona. Nam præterquam quod Vesona legitur in duobus codicibus mss. in quibus ista lucubratio (nempe inscripta de Partu B. Mariæ virginis atque iisdem Sanctimonialibus) continetur; idem etiam vocabulum tribus in locis reperitur in Expositione Psalmi 44, et quidem conjunctum cum vocabulo Suessionis. Ex ipso autem contextu manifeste liquet eo nomine significari civitatem Suessionicam non monasterium virginum. Quam vere hæc ab erudito viro notata sint nemo non agnoscet ex recitatis a nobis Paschasii verbis. Quod vero addit Mabillonius: Certe Ptolemæus Vesones et Strabo Vesiones appellant Suessionenses; minus probatur. Strabo, Oxonii editus græce et latine ineunte sæculo nostro XIX, habet: Σουεσιῶνες Suessiones et quidem binis in locis [Strabonis rerum Geographicarum libri XVII, p. 270 et 273. Oxonii, 1808.] ; posteriori loco additur infra varia hæc lectio: Οὐεσίωνας, et Όὐεσσίωνας, quæ latine potuerunt reddi Vesiones et Vessiones; sed lectio hæc minus accurata videtur nec in textu Oxionensi admittitur. Strabonis, ait Cellarius [Notitia orbis antiqui p. 315. Lipsiæ 1773.] , editiones variant; nullam tamen citat quæ sibilum seu litteram σ omittit. Ptolemæus sine sibillo Οὐέσσονες Suessones, correpta media. Si sibilus latine supprimatur, legendum erit Uessones, quod ita habet revera Conradus Mannert [Geographie der Griechen und Römer, tom. II, p. 181. Nürnberg 1789.] . At de his satis.
[60] [Præceptum Carlomanni an. 884;] Sub finem anni 884 Carlomannus, Ludovici Balbi filius, altero die quam ab apro percussus, quarto vero die ante suum obitum Præceptum dedit, quo Suessionensi sancti Crispini Majoris basilicæ duos mansos apud Vermeriam donavit [Annales Bened., tom. III, p. 230.] . Notum, inquit [Ibid., p. 637.] , esse volumus … quia adiens genua serenitatis nostræ illuster fidelis noster Erifonnus, coram frequentia procerum primatumque nostrorum humiliter petiit, ut pro relaxandis nostrorum facinorum culpis sanctis Crispino et Crispiniano aliquid ex rebus nostræ proprietatis omni tempore habendum sub ditione et potestate Hermoini sacerdotis fidelis nostri concederemus. Placuit itaque nostræ celsitudini ejus saluberrimis aquiescere postulatibus et jam dictis Dei martyribus Crispino et Crispiniano in suburbio Suessionico sistentibus, sub potestate, munime, ditione et tuitione Hermoini jam dicti fidelis nostri, mansos duos ex Vermeria, ubi Richoldus et Gerardus commanere videbantur, cum vineis et terris omnibus ac mancipiis ad eosdem pertinentibus … ea videlicet ratione, ut annuatim die obitus nostri ecclesia ipsa luminaria et fratres ejusdem loci caritatem accipiant fraternam, qualiter illis delectet pro nobis Domini misericordiam implorare etc. Integra charta habetur apud Mabillonium l. c. ex Authentico, hac addita notatione: Hæc charta secunda manu vitiata fuit, quantum ad diem mensis quo data dicitur (IV Idus Decembris), ut cuilibet eam inspicienti facile erit advertere: anno enim DCCCLXXXIV ante IV Idus, id est ante diem decimam Decembris e vivis excesserat Carlomannus, qui mortem obiit die sexta Decembris præfato anno [Art de vérifier les dates, p. 540.] .
[61] [item donatio Herici.] Eodem anno occurrit altera donatio duorum mansorum in villa Montiniaco facta ab Herico comite pro dente; item alterius mansi in villa Saviaco etc. Chartam integram ex Authentico recitat quoque Mabillonius [Annal. Benedict. tom. III p. 637.] , ubi inter alia hæc legimus: Opto ergo misericordiam Dei et omnium Sanctorum ac venerabilissimis martyribus Crispino et Crispiniano… Ego Ericus comes tradidi atque delegavi partibus supradictorum sanctorum Martyrum … in pago Suessonico, in fine villæ Motiniaco, mansa duo cum omnibus appendiciis eorum, una cum mancipia quattuor his nominibus, Ragenero, Angelberto, Teutbergane et Edelsidis, in honorem jam dictis Martyribus, et pro dente, quam indignus accepi, ad illorum luminaria et ornamenta tradidi atque delegavi perpetualiter in Dei nomine habendum. Simili modo in ipso pago vel villa quæ vocatur Saviacus, mansum unum, una cum mancipia duo, pro remedio animæ meæ et conjugis meæ Bertanæ, ad altare, quod est constructum in ipsorum basilica in honore Domini et sancti Salvatoris. Ipsum mansum tradidi ad nostras rationes faciendas vel ornamenta construenda; ut ipse sacerdos die quotidie ministerium pro salute animæ meæ ad ipsum altare ministret… Proinde nunc etiam scitote ad partem ipsorum fratrum ibi Deo militantium in jam ante dicto loco, tribui atque delegavi in ipso pago et in villa Alta-Fontana, terra arabile bunuaria II, vinea ad modia XX, seu etiam et in alio pago Ormense, in villa quæ vocatur Vincella, dimidium mansum cum suis appendiciis, una cum mancipiis de jure nostro in jus dominationis ipsorum fratrum concedemus, ut VII Kal. Novembris ad refectionem vel commemorationem firmiter habeant … libero in omnibus ad illorum usus vel profectum potiantur arbitrio faciendi quidquid elegerint; ita ut ab hodierno die et tempore custos ipsius ecclesiæ ad luminaria ipsas res et mancipia recipiat, sicuti divisum, decretum et roboratum habemus; et quicquid ad profectum ipsis sanctis Martyribus facere decreverint et ipsis fratribus liberam ac firmissimam in omnibus habeant potestatem. Sequuntur anathemata solita. Actum Suessionis in atrium beatorum Martyrum sub die VIII Kl. Novemb. (25 Oct.) anno secundo regnante domno imperatore Carolo Crasso, id est anno J. C. 886 [Art de vérifier les dates, p. 434.] . Porro Hericus comes venit secundo loco circa annum 877 inter abbates S. Crispini Majoris in catalogo Galliæ christianæ [Tom. IX, col. 396.] , ubi adduntur sequentia: Monasterio terram dedit infra castellum Suessionis, ut colligitur ex charta Caroli Simplicis an. 898. Idem forte est ac Eiricus comes qui amplam fecit monasterio donationem 25 Oct. anni 2 imperii Caroli Crassi 886. Herici temporibus Carolomannus dedit mense Decembri 884 SS. Crispino et Crispiniano duos mansos etc. Et iterum de successore Herici: Heribertus I comes Veromanduensis hanc quoque tenuit abbatiam, quam hujus temporibus jam recuperaverant monachi in locum canonicorum restituti, forte sub Herico decessore. Obiit Heribertus circa annum 902. Minus distincte loquitur Mabillonius ad annum 886: Apud Suessionas, inquit [Annal. Ben., tom. III, p. 238.] , monasterium sancti Crispini, quod a multis sæculis nostrorum est, tunc a clericis sæcularibus occupatum erat. Obscuræ valde sunt res illius ætatis turbatissimæ. Heribertus I comes Veromanduorum ponitur eodem tempore in catalogo abbatum S. Medardi [Gallia christ., ubi supra, col. 413.] . Et notat Dormayus [Hist. de Soissons, t. I, p. 369.] ab anno circiter 866 usque ad annum 976, seu spatio annorum omnino centum et decem sæculares viros vel principes abbatiam S. Medardi obtinuisse. Quidni idem fuerit de S. Crispini monasterio? Alibi Gallia christiana hæc habet [Tom. IX, col. 395.] : Maneat ergo si non pro comperto, saltem pro verisimiliori, basilicam SS. martyrum Crispini et Crispiniani primo a monachis inhabitatam …; monachis in remissionem prolapsis successisse canonicos abbatibusque comites. Certe in diplomate Caroli Calvi an. 864, diserte dicuntur canonici. Extat diploma apud D. Bouquet, tom. VIII, p. 594 et seq. Et supra vidimus in charta Carolomanni, anno 884, tunc ecclesiam S. Crispini fuisse sub potestate, munime, ditione et tuitione Hermoini sacerdotis. qua voce excludi videntur monachi, ut probabile censet collectores Galliæ christianæ; qui deinde addunt: at paulo post, an. scilicet 898, grex monachalis ordinis monasterii SS. martyrum Crispini et Crispiniani memoratur in instrumento Caroli Simplicis, sicque deinceps ad nostram usque ætatem perseveravit, abbatesque sequenti saltem sæculo, comitum locum exceperunt. Quod sit illud Caroli Simplicis Instrumentum equidem ignoro; nec enim in diplomatis hujus regis tum a Bosqueto tum a Mabillonio aliisque, quos videre potui, editis reperitur; nec etiam indicatur in Indice Brequigniano. Sufficiat hæc breviter incidenterque tetigisse de monasterii fatis, quæ hujus loci non est diligentius indagare.
[62] [Sæc. X et XI incensum et restauratum monasterium.] Sæculis X et XI depopulatum incensumque non semel memoratur monasterium. Nempe circiter an. 945 vastatum traditur in mss. R. D. Pécheur per factionem Heriberti III comitis Veromanduorum; et iterum anno 948 per Hugonem Magnum. Paulo aliter hæc exhibentur in Gallia christiana [Ibidem col. 396.] : Heribertus II Heriberti I filius et heres tam comitatum quam abbatiam obtinuit … obiit 943. Ragenoldus comes post defunctum Heribertum restitutamque a filiis ejus S. Crispini abbatiam, a Ludovico rege renuntiatus est abbas, qui abbatiam S. Medardi deprædatus est, eo quod filii Heriberti abbatiam S. Crispini deprædati fuissent. At Hugo Magnus an. 948 omnes monasterii S. Crispini ædes igne consumpsit. Anno 1047 alterius incendii mentio occurrit: nam, ut habetur in Gallia christiana loc. cit. Ansellus abbas, corpus B. Bandaridi episcopi in theca inclusit an. 1044. Decennio post transtulit reliquias S. Felicis martyris an. 1054 “idibus Maii, septimo anno restaurationis post incensionem istius monasterii, a prædicto abbate restaurati, ejus primum tempore incensi” ut habet schedula vetustissima in capsa inclusa. Melchior vero Reginaldus (Regnault) scriptor historiæ Suessionensis profert fragmentum veteris Calendarii S. Crispini Majoris, ex quo videretur concrematum monasterium anno 1057 et restauratum a Ludovico Crasso, qui regnavit ab anno 1108 ad 1137. An de duplici diversoque agatur incendio dubium est. Id porro certum apparet ab Ansello basilicam, licet forte non omni ex parte absolutam, anno 1044 dedicatam et tunc juxta reliquias SS. Crispini et Crispiniani collocatum feretrum S. Bandaridi, utpote patroni secundarii [R. D. Pécheur.] . Quod si ita se habeat, consequens erit triennio post dedicationem, ecclesiam incendio conflagrasse; nisi incensio monasterii de qua in præfata schedula sermo est, intelligenda sit de reliquis ædibus, non autem de basilica. Aliud in re tam obscura non habeo quod dicam, ne tenebræ addantur tenebris.
[63] [Sæc. XII: an. 1123, testimonium Lisisiardi episc. Suession.;] Sæculo XII locupletiora de cultu SS. Martyribus exhibito suppetunt testimonia. Lisiardus de Crespi episcopus Suessionensis ab anno, ut videtur 1108 ad annum 1126 [Gall. Christ., tom. IX, col. 355 – 57.] , testatur circa annum 1123, ob amorem SS. martyrum Crispini et Crispiniani, qui plantaverunt ecclesiam in hac urbe (Suessione) et omnibus vicinis regionibus, quam et suo sanguine irrorarunt, reges et populos plura contulisse abbatiæ latifundia. Hæc reperit R. D. Pécheur in rebus memorabilibus S. Crispini Majoris [Recueil de choses mémorables sur S. Crépin-le-Grand, p. 95, ms.] . Re quidem vera signatur hoc anno apud Brequigny [Table chronologique des diplomes et chartes, tom. II, p. 517.] , Charta, qua Lysiander Suessionensis episcopus, ecclesiæ S. Martini de Campis donat ecclesiam de Lerniaco, quam diu laica manus tenuerat. “Actum Suessionis anno Incarn. Dominicæ MCXXIII, indict. I, regnante rege Francorum Ludovico, anno regni sui XVI, episcopatus Domni Lysiardi episcopi XV.” Integre recitatur documentum a Marriero in historia S. Martini de Campis, p. 530. Putem verba prælaudata ibidem reperiunda, nec tamen ausim affirmare, cum Marrieri opus mihi præ manibus non sit. Ejusdem chartæ meminit Gallia Christiana ubi de Lisiardo, his verbis [Tom. IX, col. 356.] : An. 1123, episcopatus 15, ecclesiam de Lerniaco liberam monachis S. Martini a Campis concessit.
[64] [sæviente lue pestifera, SS. Martt. præsidium expetitur;] Joslenus de Vierzi, episcopus Suessionensis legitur anno 1133, qui episcopatus ejus erat octavus, in ecclesia S. Crispini altaria SS. Crispini et Crispiniani, SS. Simonis et Judæ, etc. dedicasse [Ibidem, col. 357] . Sæviebat illis temporibus pestis inguinaria, quam scriptores passim ignem sacrum vel divinum dicunt. Hoc anno (1129, inquit Anselmus in continuatione Sigeberti Gemblacensis [Pertz, Monumenta Germaniæ, tom. VI, p. 381.] ) plaga ignis divini Carnotum, Parisius, Suessionem, Cameracum, Atrebatum et alia multa loca mirabiliter pervadit, sed mirabilius per sanctam Dei genitricem Mariam extinguitur. Juvenes etenim, senes cum junioribus, virgines etiam teneræ in pedibus, in manibus, in mamillis, et quod gravius est, in genis exuruntur, et celeriter extinguuntur. Subdit Anselmus sanationes variis in locis obtentas. Posthæc ita prosequitur: Transeamus ad Suessionum civitatem. Ibi specialius pre omnibus locis per miracula innotescit gentibus Dei Genitrix. Ibi muti, ceci, claudi, paralatici curati sunt, mortuus resuscitatus. Vidimus horrendum quiddam. Ignis divinus nasum, labia, mentum cujusdam paupericulæ mulieris exusserat, fetor, horror sentientes et videntes repleverat. Expulsa de domo (abbatia) virginis Matris rediit ad propriam domum… Oravit, exaudita est; nocte quæ incrastinavit in Sabbatum, recepit sanitatem. Alia id genus adduntur; ast solum de his quæ in basilica B. Mariæ contigerunt, mentionem facit auctor. Aliunde vero discimus, invocatum quoque a Suessionensibus fuisse aliorum Sanctorum patrocinium, præcipue S. Gregorii papæ et SS. Crispini et Crispiniani. Scribit enim anonymus in miraculis S. Gregorii [Acta SS., t. II Martii, p. 750 et seq. Inter Addenda.] : Quando episcopabatur in hac urbe (Suessione) Joslenus, divino judicio percussa est civitas ab ira Dei desuper. Pestis enim illa quam inguinariam vocant et subita pestis tota desæviens urbe metu astrixit universos. Confugerunt ad S. Gregorium. Postulatus Sanctus conceditur a fratribus, id est monachis S. Medardi, per urbis mœnia deferendus. Miracula protinus fiunt, actumque est, ut quocumque delatus fuisset Sanctus, pestis illico fugata quiesceret. Et infra [Ibid., p. 751.] : Exibat aliquando corpus hujus Sancti secundum consuetudinem exigente necessitate, et circa eum corona fratrum tam clericorum quam monachorum et multitudo copiosa plebis: episcopus autem civitatis, Joslenus prædictus accurrere non valuit quod infirmaretur ex tibiis (forte igne sacro correptus); misitque ad ecclesiam sanctorum Crispini et Crispiniani nuntium qui diceret, ut fratres, Martyribus secum assumptis, Sancto ad pontem occurrerent, ubi et ipse erat pariter occursurus. Qui indignabundi, se quidem ad urbem delaturos Martyrum corpora responderunt, sed nequaquam Martyres tantos debere Confessori occurrere. At ille zelum quandoque habentium non secundum scientiam frangere volens, accessit ad eos et rationem ita reddidit eis: Dum vos Martyres vestros creditis honorare, agitis utique quod eis non placet, nec vobis proderit in futurum, etc. His et talibus lingua sapientis ornabat scientiam. Nec tamen potuit vir prudens, litteratus et verbum habens sufficienter ad manum, flectere tam sapientes non in sapientia. Perstant igitur illi in eo quod cœperant, seorsum incedentes, singulariterque transeuntes in comitatu aliorum. Rediens vero episcopus ab eis, ivit prout voluit obviam Sancto, circumducens corpus sanctissimum et reducens ad locum, votis humiliter et devote cum omni populo lætatus. Eunt denique omnes voto adepto et impetrato, pro quo rogaverant. Sed ecce post paucos dies sagittæ Domini missæ sunt in contradictores, quarum indignatio prius ebibens spiritum Prioris, eum subito primum extinxit; consequenterque abbate mulctato rei auctore, decem ex fratribus cita et inopina morte percussit. Stupefacti ergo et pavidi, quotquot de eis cladem evaserunt, sese in his omnibus peccasse confitentes, usque hodie mandant memoriale hoc in generationes sempiternas. Auctor hujus narrationis, qui monachus erat S. Medardi Suessionensis, facto coævus exstitisse probatur ex verbis, quibus orditur: Jam, inquit, taceamus antiquiora … quid vero nostris in temporibus in hac urbe contigerit describamus. Abbas autem qui hic mulctatus dicitur, videtur fuisse Teulfus, qui præfuit S. Crispino Majori ab an. 1118 ad annum saltem 1136; vir cæteroquin a rebus gestis laudatus [Conf. Dormay, tom. II, p. 103 et seq.] . Quod autem corpus spectat S. Gregorii Magni, ad S. Medardi monasterium, ut traditur, Roma sæculo IX, una cum corpore S. Sebastiani delatum, vide apud decessores nostros ad diem XII Martii in Actis sancti illius Pontificis.
[65] [contentio quædam canonicos inter et monachos Crispinienses.] Anno 1141 contigit tertia translatio SS. Reliquiarum, de qua supra diximus n. 30. Ast eodem sæculo XII aliud venerationis suppetit testimonium [R. D. Pécheur.] . Scilicet moris erat ut canonici ecclesiæ cathedralis in pervigilio SS. Patronorum se conferrent ad S. Crispini Majoris, ibique primas vesperas festi celebrarent, sequenti vero die solemni assisterent sacro; qua occasione illis triclinium ingressis apponebantur vinum et liba. Hoc autem cum monachis oneri esset, et præterea nonnulla foret contentio hos inter et canonicos, utri utros in choro præcederent; Leonius abbas (ab anno 1181 ad initia usque sæculi XIII) dissidium componere tentavit, diciturque confugisse ad S. Sedem, imo et binas anno 1188 obtinuisse bullas ab Innocentio III; quod utique secus omnino est: Innocentius enim solium pontificale conscendit primum mense Januario anni 1198. Itaque si (quod me latet) quæ bullæ decennio ante signatæ fuerint, Clementi III adscribendæ sunt. Cæterum pax tunc firmata non fuit, nisi forte quod vinum et liba spectat: nam ut docet Gallia Christiana [Tom. IX, col. 399.] , anno 1196 Leonius convenit cum capitulo Suessionensi, ut canonici venientes ad festum S. Crispini ad vesperas in vigilia et die sequenti ad missam tenerent latus dextrum, monachi vero sinistrum.
[67] [Sæc. XIII, altera similis contentio.] Sæculo XIII legimus de Albuino, quod vix abbas factus opus novæ fabricæ ecclesiæ aggressus est, quam ad cooperiendam a Ludovico IX obtinuit ligna e Silva Cotiæ (hodie Compendiensis dicta) an. 1235 [Gall. Christ., tom. IX, col. 400.] . Idem destinata ad ornandas capsas tam sua quam decessoris (Rainoldi) argentea supellectile legatisque monasterio 160 libris ad emendum fundum, obiit anno 1239 aut sequenti ineunte [Ibid.] . Successit Crispinus de quo nihil ad propositum nostrum spectans reperio in Gallia Christiana. Alibi vero traditur anno 1242 statutum fuisse ut deinceps cerei duo in perpetuum ante reliquias SS. Martyrum diu noctuque arderent [R. D. Pécheur, mss.] . Denique sub abbate Simone anno 1298 controversiæ inter monasteria sancti Medardi et sancti Crispini sic ab arbitris sedatæ sunt, ut quotannis monachi S. Medardi in vigilia festi S. Crispini, ecclesiæ ejusdem in hora canonica solvere tenerentur duos cereos trium librarum ceræ, unam acerram thuris et dimidium sextarium olei [Gall. Christ., tom. IX, col. 400.] .
[67] [Sæc. XIV caput S. Crispini translatum, et restaurata capsa.] Sæculo XIV circiter annum 1303 Wermundus abbas caput S. Crispini in pyramide inclusit. De hoc latius egimus supra n. 36. Guillelmus I abbas annis 1358 et 1359 Anglis totam late regionem late vastantibus, monasterium munivit, quod paulo post ab iisdem incensum destructumque fuit [Gall. Christ., tom. IX, col. 401.] , nec umquam posthac plane restitutum [R. D. Pécheur, mss.] . Joannes II abbas Capsam SS. Martyrum refecit, defunctusque ineunte Augusto 1373, sepultusque est in sacello S. Crispini [Gall. Christ., ubi supra.] .
[68] [Sæc. XV: an. 1414 fœda monasterii et urbisvastatio;] Sæculo XV Victor de Camerino episcopus Suessionensis confirmavit 26 Februarii 1407 sodalitatem in honorem SS. Crispini et Crispiniani in ecclesia SS. Martyrum et statuta sodalium condidit [Ibid., col. 374.] . Sodales isti diversi sunt a fratribus sutoribus, qui duo post sæcula tantum innotuere. Ast anno 1414 impia accidit clades monasterii, expugnata urbe Suessionensi per Armaniacos (Armagnacs), quo nomine dicebantur qui regi Carolo VI adhærebant, Burgundii (Bourguignons) qui Joanni Burgundiæ duci. De hac expugnatione sicut et de clade Azincurtiana anno sequenti, paulo latius dicam ex Jacobi Meyeri et Caroli Spondani Annalibus, quod eximium in his de SS. Crispini et Crispiniani apud Suessionenses cultu contineatur testimonium. Scribit itaque Meyerus [Annales Flandriæ, lib. XV, ad an. 1414, pag. 277. Editio Francofurt. Cura Sigismundi Feyrabendii, 1580 et seq.] : Dedito Compendio, itum est ad Augustam Suessionum, ubi præfectus præsidii erat Engerrannus Bornovilla vir bello maxime insignis. Dissidebant inter se cives et præsidium. Cives dedere, præsidium resistere volebat. Oppugnatur acriter oppidum. Tormentis et ballistis fracti prostratique muri. Maxima omnium oppugnatio die vigesimo primo Maii, hoc est duodecimo Calend. Junias. Erant in civitate cum nostris Angli aliquot. Horum præfectus effracta porta quæ proxima fluvio est, Armeniacos intromittit, seque cum illis conjungit. Sic civitas capta. Civites militesque præsidiarii promiscue interfecti; a nemine temperatum, nec templis parcitum. Quicquid in illis preciosum erat, direptum. Sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani, aliorumque Divorum pheretris aurum argentumque detractum, stupratæ matronæ… Post homines natos nulli umquam tam enormiter turpiterque se victores habuere… Nec satis hæc omnia nisi et miseram civitatem convasatam et direptam incenderent. Subdit dein verba cujusdam historici latini anonymi: nam, inquit [Ib., p. 278.] , quod vidi manu scriptum exemplar nomine caruit. Testatur tamen suo in libro familiarem se fuisse regi Carolo septimo. Anonymus autem ille narrationem de capta urbe, ita concludit [lb.] : Et talem quidem plagam illa nobilis et antiqua Suessionum civitas accepit anno Domini millesimo quadringentesimo decimo quarto, die sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani, quorum corpora ibi in solemni cœnobio, sub eo titulo conscripto, et a Deo (sic) dicato quiescunt. Cujus siquidem plaga prodigium satis manifestum per annos quadraginta retro præcesserat, eadem civitate tum maximarum divitiarum, lasciviarum et luxus exuberantia affluente, cum ab uno puerorum civitatis (qui cum aliis loci pueris a magistro scholarum solatii et remissionis gratia adductus ad campos fuerat) tabula quædam ex metallo fuisset inventa in fundo amnis decurrentis, in qua antiquis Romanorum characteribus ac literis hoc inventum fuit scriptum: Væ tibi Suessio; peribis ut Sodoma; quod tunc quidem omnes illius civitatis accolas deterruit et ad agendam pœnitentiam induxit. Sed modico post tempore, illius prodigii obducta memoria, in luxum et pristinos mores relapsi sunt. Nec tamen absque digna pro tantis excessibus mercede authores hujusmodi immanitatum et sacrilegiorum divina justitia dereliquit. Magna enim eorum pars revoluto anno, ipso sanctorum Martyrum die, meritis pœnas exolvit, ut statim suo loco opportunius referemus. Atque hæc anonymus, perperam urbis expugnationem SS. Martyrum festo adscribens, recte autem cladem Azincurtianam, ut mox videbitur. De prodigio nihil est quod dicam; ejus penes auctorem sit fides. Nec etiam illud Meyerus vel laudat vel vituperat. Confer Dormayum [Hist. de Soissons, tom. II, p. 377 et seqq.] .
[69] [1415 victoria Azincurtiana SS. MM. intercessioni tribubuta;] De pugna Azincurtiana scribit Spondanus ad annum 1415 [Annales eccl. tom. I, p. 755.] : Henricus (Angliæ rex, hujus nominis V) mare transmittens … exscensione facta ad urbem Auriflorium (Harfleur) Normanniæ, eam obsedit, et post validam obsessorum quadraginta ferme dierum propugnationem deditione cepit. Post quæ cum tam armis quam morbo , qui castra invasit, aliquot Anglorum millibus desideratis, reditum per Picardiam versus Caletum maturaret, magna rerum omnium penuria, ob insequentes et commeatum impedientes Francos, qui numero et viribus longe Anglorum exercitum vincebant [Confer. Histoire de Bourgogne.] . Opperiuntur Galli Anglos inter Tarvannam Morinorum et oppidum Hisdinum juxta Azincuriam, haud procula vico Blangio, qua postero die transitus illis erat Caletum versus [Meyer, p. 281. Conf. Lingard, tom. V, p. 19 – 29. Louvain 1828.] . In tanto periculo jubet rex Anglus totam noctem in pervigiliis, orationibus et mutua peccatorum exomologesi transigere, atque etiam (ut ex Ænea Silvio [De dictis et factis Alphonsi regis, lib. III ad finem. Opera Æneæ Sylvii, p. 491. Basileæ, 1551.] Nauclerus narrat) pusillum terræ ob memoriam Sacramenti Eucharistiæ alterum alteri porrigere (cujus moris observationem jam alias vidimus); inita pugna 25 Octobris, Franci (qui longe aliter, de viribus præfisi, noctem traduxerant, quosque Meyerus, illis passim non sat æquus, vult occæcatos superbia rebusque omnibus malis, quid esset a Deo petere victoriam ignorasse [Meyer, ubi supra.] ) pœnas exigente divino Numine de multiplicibus nobilitatis ac plebis Franciæ vitiis, turpissime victi sunt. Inde rex Henricus Caletum repetens in Angliam rediit … magnas ubique Deo gratias agens de victoria pene miraculo de hostibus parta; adeo ut, quod ea contigerit die festo SS. Crispini et Crispiniani martyrum, qui in iis partibus coluntur, eorum memoriam, quamdiu vixit in singulis missis fieri jusserit [Spondanus, ubi supra.] . Posterius hoc desumpsit Spondanus ex Nicolao Harpsfeldio, archidiacono Cantuariensi, qui ad sæculum XV, cap. III in sua Historia ecclesiastica Anglicana his scribit verbis [Pag. 589. Edit. Duaci 1622.] : Et quoniam victoria hæc in diem martyribus Crispino et Crispiniano sacrum inciderat, eorum memoriam in singulis, quibus postea interfuit missis, quotidie quamdiu vivebat, aspergi curabat. Amplius aliquid sed an etiam verius refert Meyerus: Hæc pugna, inquit [Annales Flandriæ, p. 282.] , Azincuriæ seu Blangiana a pagis vicinis ita dicta, in feriis sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani, hoc est VIII Cal. Novembres profligata die Veneris; quas ferias Martyrum Angli dehinc quotannis celebratissimas habuerunt. Denique addit Spondanus: Putatur a plerisque clades ista Francis illata in vindictam fœdissimæ violationis sacrarum reliquiarum illorum Sanctorum in occupatione anno præterito facta urbis Suessionensis, quæ partes rebellis Burgundi sequebatur. Similiter Meyerus, at more suo, magis acerbe [Ibid.] : Hæc accepta clades in feriis sanctorum martyrum Crispini et Crispiniani; ut debita supplicia impii luerent, qui eorumdem Martyrum vetusta loca, antiqua monasteria, verenda monumenta sanctaque ossa manibus sacrilegis tam turpiter superiore anno violarant. Video etiam in mss., populum Suessionensem, cognita strage Azincurtiana, dixisse: Carnifices sanctis Patronis pœnas dedisse, Francos nempe seu Armeniacos, qui anno præcedente, urbem, ejectis Burgundiis, vastaverant. An forte ex hac Henrici regis in SS. Martyres pietate orta est inter Anglos traditio, cujus meminit Camdenus in descriptione Cantii? Versus Galliam, inquit [Britannia (anglice), tom. I, p. 223; item (latine) in Joannis Blaeu Theatro orbis terrarum, part. IV, pag. 164.] , prope Runney in extremo promontorio, quod Denge-Nesse vocant, ubi nihil nisi glarea et scrupi … inter scrupos autem illos prope Ston-end, cumulus majorum lapidum conspicitur, quem vicini tumulum sanctorum Crispini et Crispiniani esse volunt, quos in hoc littus naufragio ejectos et in cœlestem patriam hic evocatos perhibent. Unde et quando popularis hæc traditio nata sit dicendo non sum, nisi, ut monui, referatur ad tempora pugnæ Azincurtianæ.
[70] [anno 1421 supplicatio pro rege et pace;] Anno 1421 memoratur Suessione facta supplicatio publica pro recuperanda regis sanitate, pro pace et bonis terræ. Rogavit proinde urbis magistratus monachos S. Crispini, ut capsam SS. Patronorum ad ædes cathedrales deferrent, quo pariter venturi erant Sanmedardenses cum suis reliquiis plurimorum Sanctorum. Petitioni annuit abbas S. Crispini hac tamen lege, ut scripto constaret nullum umquam ex hac liberali concessione præjudicium juribus monasterii inferendum [R. D. Pecheur, mss.] . De rege Carolo VI sermo hic est, qui perpetua fere laborabat amentia, et 20 Maii 1420 pactum inierat cum Henrico V Angliæ rege, vi cujus huic regni Franciæ procuratio, superstite Carolo, jus vero regium et authoritas, illo mortuo, deferebatur. Ambo reges biennio post diem obiere supremum; Carolus die 22 Octobris anno 1422, annos natus 54; Henricus 31 Augusti ejusdem anni et ætatis 36 [Art de vérifier les dates, p. 561.] .
[71] [anno 1466 Reliquiæ Lutetiam delatæ.] Anno 1466 Lutetiæ tanta pestilentia (fuit), ut cœmiterium sanctorum Innocentium sepeliendis mortuis non sufficeret [Meyer, p. 388.] . Orta videtur lues ex ardentiori cœlo, quo perusta fuerant omnia mensibus Augusto et Septembri. Quare indictæ per urbem publicæ supplicationes cum reliquiis SS. Patronorum videlicet S. Marcelli et S. Genovevæ. Advexerunt quoque Suessionenses capsam SS. Crispini et Crispiniani ad quorum præsidium confugerunt fidenter Parisienses; atque hinc dona et eleemosynæ haud modica monachis tributa, quibus licuit tectum basilicæ suæ, vento dejectum, restaurare [Histoire de Paris par DD. Félibien et Lobinau, tom. II. p. 857 in-fol. Conf. Dormay tom. II. p. 398 et sqq.] . Addunt alii [R. D. Pécheur Mss.] , tunc erectum sub invocatione SS. Crispini et Crispiniani sodalitium in metropoli Parisina; et sacras easdem reliquias in præcipuis civitatibus Picardiæ et Insulæ Francicæ, quas etiam peste infectas apparet, expositas fuisse.
[72] [Sæc. XVI et XVII invalescente Calvini doctrina, supplicationes etc.] Anno 1561 die 22 Junii Carolus I episcopus Suessionensis generalem ad ecclesiam S. Crispini Majoris supplicationem indixit pro conservanda adversus hæreticos fide. Horum timore transtulit 29 Junii 1562 capsam SS. martyrum Crispini et Crispiniani in cœnobium B. Mariæ, ut nos supra n. 32 pluribus diximus. Et certe anno 1567 dolens vidit ab iisdem captam urbem et septem circiter mensibus occupatam, templa ejus sacra ab iisdem spoliata, diruta, combusta; monasterium S. Crispini redactum in miserabiles ruinas, resque ipse ex suo restituere sategit. Cætera ad hoc sæculum sicut et ad sequens sæc. XVII spectantia reddidimus maximam partem n. 33 ubi de variis seu conatibus seu artibus loquebamur, quibus monachi S. Crispini Majoris tentarunt SS. Patronorum pignora ad basilicam suam reducere. Pauca hæc solum addemus ex Mss. Suessione nobis submissis a R. D. canonico Congnet. Quamvis sacræ reliquiæ in B. Mariæ servabantur, earum tamen propria sedes ab omnibus censebatur esse in S. Crispini Majoris. Quapropter eo nonnumquam deferebantur exponendæ, adhibitis cautelis, quarum supra mentio facta; vel si quando alias solemni pompa circumducebantur, priori loco eas sequebantur præfatæ abbatiæ sodales, ut contigit anno 1611, quo, siquidem ob necem Henrici IV. regis universa Gallia susdeque vertenda videbatur, instituta publica supplicatio est: præcedebat episcopus, pone sequebantur Crispinienses una cum canonicis, singuli singulas manu gestantes thecas reliquiarias. Cum vero sæculo XVIII, anno scilicet 1765, indictæ essent preces pro Delphino, Ludovici XV filio, graviter decumbenti, diebus 21 Novembris et 1 Decembris exposita fuit SS. Crispini et Crispiniani capsa in basilica B. Mariæ; quo accedens episcopus, illam ad S. Gervasii (quæ cathedralis ecclesia est) detulit; atque tum præter morem Crispinienses non interfuerunt supplicationi, a qua numquam ante hac abfuisse leguntur [R. D. Pécheur, Mss.] .
[73] [Annuæ supplicationis descriptio.] Juverit adscripsisse ordinem supplicationis fieri ab immemorabili tempore solitæ quotannis die dominica et sequenti feria secunda post octavam Ascensionis. Ad hanc supplicationem innumerus confluebat populus. Aliquot diebus antequam instituenda illa erat mittebantur, nomine civitatis, ad S. Crispini Majoris duo cerei et totidem funalia, quibus addebantur libræ ceræ viginti quinque; quo significaretur urbem universam SS. Martyrum patrocinio commendatam. Die dominica circumferebantur omnes reliquiæ, ibaturque ad prata juxta ripam Axonæ (atque hinc supplicatio hæc a pratis dicta est) in memoriam primæ translationis, sub qua SS. Sixti et Sinicius susceperunt sacra pignora, quæ adverso flumine vecta eo loci appulisse traduntur. Sequenti feria II seu die Lunæ præpositi civitatis et abbatiæ se conferebant ad basilicam S. Crispini; atque inde monachi tum Crispinienses tum Medardenses simul cum clericis sæcularibus, magno numero accurrere solitis, per modum supplicationis accedebant cum reliquiis ad S. Gervasii. Capsa SS. Martyrum duorum gestabatur ab artis sutoriæ opificibus, quibus conjunctim incedebant adolescentes quatuor, candida induti veste, et caput floribus cincti. Post hos veniebat pulchro ordine clerus planetis seu pluvialibus ornati; quos excipiebant duo monachi S. Crispini, dalmatica vestiti, caput S. Martyris portantes, medii hinc inde inter duos ceriferos totidemque thuriferos. Pone sequebatur abbas cum diacono et subdiacono, manu reliquias ferentes. Pompam claudebat magistratus et densa populi multitudo. Urbem ingredientibus obviam aderant, explicatis vexillis, varia sodalitia, deinceps pium agmen comitaturi. Qua transitus erat, movebantur æra ecclesiarum campana, earumque rectores thura dabant. Hinc inde per plateas cernebantur reclinatoria, aulæis et florum sertis decora. Quando perventum ad ecclesiam cathedralem erat, inter pulsum campanarum accedebat capitulum cum reliquo clero ut pompam deduceret. Sub sacro quod ritu maxime solemni celebrabatur ab abbate, monachis S. Crispini concedebantur, honoris causa, prima subsellia. Cantato sacro, reditus fiebat per majorem urbis plateam, eo fine ut ad S. Crispini parvi subsisterent apud moniales congregationis, quæ ad harmoniam canebant in honorem SS. Martyrum, quorum corpora eo loci per annos aliquot requieverant. Conf. n. 23.
[74] [Ecclesiæ SS. Crispino et Crispiniano dicatæ.] Præclarum etiam argumentum suppeditant cultus et venerationis perpetuæ erga SS. Patronos martyres plures ecclesiæ in diœcesi Suessionensi eorum nomine dicatæ. De tribus basilicis intra vel juxta urbis ambitum alibi ex professo egimus: S. Crispino Majore, S. Crispino Parvo, et S. Crispino in Cavea, hodie destructis. Præter has aliæ novem numerantur, scilicet: in Castro Theodorici (Château Thierry), oppido, quod septem fere leucis Suessione distat estque inter alias paræciales ecclesias una S. Crispino consecrata; item in Sancti Crispini-in-Bosco (St Crépin-aux-Bois, hodie diœcesos Bellovacensis in districtu Compendiensi [Almanach du Clergé de France, p. 145. Edit. 1854.] ) magna et pulchra habetur ecclesia, sæculo XV ædificata. Similiter in vicis Algusiacum (Aiguisy), Buxeria (Bussiares), Cugniacum (Cugny), Vici-Cella (Vichelles), Serchia (Serches), Venisella (Veniselles), quæ sex ecclesiæ ad diœcesim Suessionensem pertinent. Est et altera in Verdeloto (Verdelot) hodie episcopo Meldensi subdita. Non dubitem alias alibi sacras hujusmodi ædes exstitisse.
[75] [Sodalitia;] Nemo ignorat, nec etiam mirabitur, SS. Martyres in patronos opificum artis sutoriæ assumptos: antiquissima enim traditio est, ipsis eorum actis innixa, illos arti huic operam dedisse, ut victum sibi manuum labore quærerent, nec ulli essent oneri. Memorantur vix non ubique terrarum in orbe Christiano sodalitia, vulgo piæ confraternitates sutorum, sub illorum invocatione olim instituta, quorum nonnulla ad nostra usque tempora sine dubio perdurarunt. Refert Pancirolus [Tesori Nascosti, p. 594.] , ubi de ecclesiis in regione VIII, seu Transtiberina, anno 1549 sodalitio sutorum Romanorum concessam a Canonicis B. Mariæ Transtiberinæ ecclesiam, primum nomine S. Blasii tum vero SS. Crispini et Crispiniani dedicatam; hanc a sodalibus postea restauratam in usum fidelium, ad latus autem extructum oratorium propriis suis conventibus paratum. Festo SS. Patronorum puellas quasdam sui ordinis dotant unumque libertate donant captivum. Induuntur toga alba. Dubito an hodie supersit hæc ecclesia, cujus nulla occurrit mentio in Itinerario Marchionis Josephi Melchiorri, ubi accurate ædes sacræ Urbis omnino omnes enumerantur et describuntur [Guide méthodique de Rome, (ex italico). Romæ, 1837 – 38.] .
[76] [Fratrum Sutorum ortus et institutum;] Celebrior est sodalitas Parisiensis, de qua multis agitur apud Helyot [Migne, Dictionnaire des Ordres Religieux, tom. I, col. 1139 et seqq. — Item Butler ad XXV Oct. Lugduni, 1818.] , quorum summam hic exhibuisse sufficiat. Scilicet Michael Henricus Buch, vulgo dictus bonus Henricus (le bon Henri) oriundus ex vico Erlon in ducatu Luceburgensi adolescens artem sutoriam didicerat. Cum esset admodum pius cœpit cogitare de procuranda salute opificum æqualium suorum, quos videbat deflenda laborantes ignorantia, cœnoque vitiorum ut plurimum immersos. Multos brevi sibi addictos habuit. Parisios deinde petiit, eumdem vitæ perpetuo adhibens modum. Annos natus quadraginta quinque innotuit baroni de Renty, viro religiossimo, cujus vitam scripsit noster J. B. de St Jure. Hujus ope, licuit Henrico propriam condere officinam, nec paucos sibi subditos habere operarios, quos ante omnia sollicitus fuit ad virtutem sanctamque disciplinam informare. Ab his originem duxit sodalitas seu, ut aiunt, Communitas Fratrum Sutorum (Communauté des Frères-Cordonniers) viventium secundum regulam a parocho S. Pauli traditam, et paulo post probatam ab archiepiscopo Parisino, Joanne Francisco de Gondi; inaugurata vero fuit festo Purificationis B. M. V. anno 1645, electo in præpositum Henrico. Fratres surgebant hora quinta; conveniebant ad primam precationem; orationi per diem vacabant separatim singuli statutis horis; quotidie intererant sacro; silentium servabant, piis tamen identidem interrumpendum canticis; ante prandium instituebant meditationem; diebus dominicis et festis mane et vespere aderant divino officio, visitabant ægrotos, carceres etc. Obiit Henricus Parisiis IX Junii 1666, et sepultus fuit in cœmiterio S. Gervasii. Ejus vitam edidit Vachetus.
[77] [eorum Sues sione sedes.] Celeriter propagata sodalitas est, ipseque bonus Henricus Suessionem se contulit, ut eam hac in urbe fundaret. Constituta autem fuit de consensu Caroli Burlonii episcopi anno 1661, et sub invocatione SS. Crispini et Crispiniani. Præside magistro, cælibes vivebant, nullo tamen obstricti voto; eamdem incolentes domum, communiter opificio et orationi secundum sibi præstitutam regulam vacabant. Magister singulis pensum præscribebat, atque ex fructu laboris providebat omnium sustentationi; quod supererat pecuniæ in pauperes distribuebatur. Erat tamen communi suffragio electus vir primarius, cui quotannis rationem dati et accepti reddere tenebantur, et proinde huic in rebus temporalibus subditi erant; pro spiritualibus rebus suberant rectori parochiæ in qua residebant. Suessionenses fratres nihil possidebant præter laboris sui proventum. Eorum certus erat numerus, quem prætergredi haud licitum. Suessionensis communitas, Parisiensi unita, dissoluta edicto regio fuit anno 1778. Atque hæc dicta breviter sint: plura namque de his fratribus habentur passim apud Suessionenses scriptores [Pécheur, Mss.] .
[78] [Præsens SS. MM. in præsata urbe cultus.] Superest ut indicemus quis sit hodiedum apud Suessionenses cultus SS. Martyrum. Eorum memoria (ita ex litteris R. D. canon. Congnet) et hodie in magna veneratione fidelibus est. Capsa circumfertur per modum supplicationis die eorum festo et iterum in generali SS. Reliquiarum pompa, dominica post Ascensionem. Die quoque lunæ sequenti festum, celebratur sacrum pro sodalitio (confrérie) sutorum, sub quo jus ex privilegio competit artis sutoriæ magistris gestare humeris capsam SS. Martyrum, quæ intra septa ecclesiæ cathedralis circumducitur. Moris etiam in populo est, ut sub sacris reliquiis devotionis gratia transeant.
§ V. Officium SS. Crispini et Crispiniani ex breviariis ecclesiæ Suessionensis.
[Officium ex antiguioribus breviariis.] Addo duplex officium de SS. Crispino et Crispiniano: alterum ex breviario Suessionensi, ad normam breviarii Romani redactum jussu Caroli Burtonii, episcopi Suess. ab anno 1655 ad annum 1685. Ast, ut recte notat R. D. Congnet qui illud nobiscum communicavit, breviarium a Carolo editum, pluribus sæculis antiquius illo præsule est saltem pro majore sua parte; quod cæterum aliquatenus efficitur ex officii, quod subjicimus forma: sunt namque antiphonæ et responsoria fere ex actis et legendis deprompta. Alterum officium recentioris est ævi, ejusque forma longe diversa. Reperitur in breviario sub auspiciis Francisci de Fitzjames episcopi, excuso anno 1742. His prænotatis, adscribimus in extenso prius officium.
[80] [Vesperæ primæ] Die XXV Octobris. In festo SS. Crispini et Crispiniani martyrum. Duplex majus. Ad Vesperas. Antiphona. Gaudentes sancti Martyres dixerunt, cum reliquis de Laudibus. Psalmus. Dixit Dominus, cum reliquis de Dominica, et loco ultimi. Psalmus Laudate Dominum omnes gentes. Capitulum. Justorum animæ. Hymnus. Sanctorum meritis. ℣ Lætamini in Domino, de communi plurimorum martyrum. Ad Magnificat. Antiph. Astiterunt justi ante Dominum, et ab invicem non sunt separati: calicem Domini biberunt, et amici Dei appellati sunt. Oratio. Quæsumus omnipotens Deus, ut nos geminata lætitia hodiernæ festivitatis excipiat, quæ de beatorum martyrum tuorum Crispini et Crispiniani glorificatione procedit: quos eadem fides et passio vere secit esse germanos. Per Dominum.
[81] [Matutinum] Ad Matutinum. Invitatorium. Laudemus Dominum: * Qui sanctis suis post labores et certamina coronas dedit victoriæ. Psalmus. Venite, exultemus. Hymnus. Sanctorum meritis.
[82] [I Noct.] In primo Nocturno. Ant. Orti sunt Romæ sancti Dei Crispinus et Crispinianus, in Gallias pro Christo venerunt, et sub crudeli Maximiano certamen forte certaverunt. Psalm. Beatus vir. Ant. Intrepide regi impio respondentes, dixerunt: pro Christi amore nos venisse Roma fatemur, qui cum Patre et Spiritu sancto unus est Deus, cui servimus in spiritu et veritate. Psalm. Quare fremuerunt gentes. Ant. Honores quos polliceris nobis dare, tuis dona: nobis vivere Christus est, et mori lucrum. Psalm. Cum invocarem exaudivit. ℣ Lætamini in Domino. Lectiones: Fratres, debitores sumus. ℞ I. Orti sunt Romæ sancti Dei Crispinus et Crispinianus, in Gallias pro Christo venerunt, * Et sub crudeli Maximiano certamen forte certaverunt. ℣ Isti sunt duo Viri misericordiæ, qui Roma pro Christi nomine ad prædicandum venerunt. Et sub. ℞ II. Beatissimi Martyres respondentes Maximiano dixerunt: Minis tuis non terrebis nos, * Quibus vivere Christus est, et mori lucrum. ℣ Pecuniam vero tuam et honores quos polliceris, tuis dona: ista olim pro amore Christi nos gaudentes fatemur reliquisse. Quibus. ℞ III. Vidi conjunctos Viros habentes splendidas vestes, et angelus Domini locutus est ad me, dicens: * Isti sunt Viri sancti, facti amici Dei. ℣ Vidi angelum Dei volantem per medium cœlum, voce magna clamantem et dicentem. Isti sunt. Gloria Patri. Isti sunt.
[83] [II Noct.] In secundo Nocturno. Ant. Cum essent in tormentis Martyres Christi, cœlestia contemplantes dixerunt: Adjuva nos Domine, ut perficiamus opus tuum sine macula. Psalm. Verba mea. Ant. Martyres sancti inter acerrimos dolores spe gaudentes, in tribulatione orabant Dominum, et dicebant: Judica Domine judicium nostrum, et libera nos ab homine iniquo et doloso. Psalm. Domine Dominus noster. Ant. Quibus hæc orantibus, exiliens gutta plumbi ferventis in oculum Rictiovari, gravi illum dolore crucians excœcavit. Psalm. Domine quis habitabit. ℣ Exultent justi… Lectio IV. Crispinus et Crispinianus fratres, nobiles Romani, Diocletiano et Maximiano imperatoribus, propagandæ religionis christianæ studio cum decem sociis Roma in Gallias profecti, aliis alio ex convento euntibus, Suessionem venerunt. Ubi ut more apostoli, manuum labore victum quærerent, sutoriam artem exercentes, tum operis elegantia, qua cæteris artificibus præstabant, tum exiguitate mercedis, qua contenti erant quantulacumque offerretur, tum mira morum facilitate frequentem ad se populum alliciebant: cui pro re nata Christum prædicantes plurimos ad eum converterunt. Quo cognito Maximianus comprehensos ad se jubet adduci. Deinde varie tentatos ut a Christi fide desciscerent, cum se nihil proficere intelligeret, ira incensus Rictiovaro tradit exquisitis suppliciis cruciandos. ℞ Cum essent in tormentis martyres Christi Crispinus et Crispinianus, cœlestia contemplantes, dicebant: adjuva nos Domine, * Ut perficiamus opus tuum sine macula. ℣ Respice in servos tuos, et in opera tua, Domine, et adjuva nos. Ut perficiamus. Lectio V. Quo mandatum imperatoris accuratius exequente, ad trochleam extensi primum fustibus cæduntur; mox corrigiis e pelle dorsi detractis, inter digitorum ungues et carnem acutis sudibus configuntur, quæ divinitus exilientes, e carnificibus alios occiderunt, alios vulnerarunt. Tum mola ad collum suspensa, in Axonam præcipitati eo loco, ubi nunc est sancti Lamberti ædicula, ad alteram fluminis ripam enatant facillime. Postea in liquatum igne plumbum conjecti, cum nil læsi, divinas laudes canerent, in sartaginem pice, adipe, et oleo ferventem immittuntur; unde etiam evadunt incolumes. ℞ Judica, Domine judicium nostrum, et libera nos ab homine iniquo: * Tunc illis orantibus exilierunt sudes de unguibus eorum et ministros percutientes interfecerunt. ℣ Adjuva nos Deus salutaris noster, et propter gloriam nominis tui, Domine, libera nos. Tunc. Lectio VI. Tunc actus furore Rictiovarus, cui jam exiliens gutta plumbi bullientis alterum oculum occæcarat, in ignem se injiciens infelicissima morte interiit. Quod ubi Maximianus resciit, Fratres securi percuti imperat ad ripam Axonæ in loco, qui nunc sanctus Crispinus in Cavea nuncupatur. Horum corpora feris avibusque projecta, sed ab iis nihil tacta, senex quidam, cui Rogerio nomen erat, ejusque soror vetula nomine Pavia, admonente angelo, et Deo mirabiliter opitulante, noctu sublata domi suæ sepelierunt, ubi jam extat urbana eorum ecclesia. Deinde cum diu latuissent, divinitus inventa a sancto Ansarico in basilicam eorum suburbanam translata sunt. Postea in æde beatæ Mariæ deposita, honorificentissime condita sunt, ubi magna populi veneratione coluntur. ℞ Sancti Martyres in oratione dixerunt: * Potens es, Domine, ab impiis nos liberare tormentis, et ab hoc igne illæsos educere. ℣ Mox oratione finita eduxit quos pariter angelus Domini sine dolore ab igne *. Potens. Gloria Patri. Potens.
[84] [III Noct.] In tertio Nocturno. Ant. Sancti Martyres in oratione dixerunt: Potens es, Domine, ab impiis nos liberare tormentis, et ab hoc igne illæsos educere. Psalm. Conserva me Domine. Ant. Mox oratione finita eduxit quos pariter angelus Domini sine dolore ab igne. Psalm. Domini est terra. Ant. Impius Maximianus jussit amborum capita truncari. Psalm. Deus venerunt gentes. ℣ Justi autem. Homilia in Evangelium: Cum audieritis prælia. ℞ VII. Projecta sancta corpora Crispini et Crispiniani, * Christo custodiente a morsu bestiarum permanserunt intacta. ℣ Quorum animæ in cœlum ab angelis translatæ, corpora vero a carnificibus, bestiis avibusque sunt derelicta. Christo. ℞ VIII. Hæc est vera…
[85] [Laudes etc.] Ad Laudes et per Horas. Ant. Gaudentes sancti Martyres dixerunt: Gratias tibi agimus, Domine, qui nos de hoc sæculo eripiens, ad te venire præcipis. Psalm. Dominus regnavit. Cum reliquis. Ant. Jussu regis amputata sunt capita amborum. Pretiosa in conspectu Domini mors Sanctorum ejus. Ant. Sancti Dei Crispinus et Crispinianus submissa colla percussoribus tradiderunt, animas sanctas creatori Domino reddiderunt; ideo coronati sunt, accipientes palmas, et vivunt in æternum. Ant. Projecta sancta corpora Crispini et Crispiniani, Christo custodiente permanserunt intacta. Ant. Ad locum properant senes, ubi sancti Martyres decollati jacebant, Capitulum. Justorum animæ. Hymnus. Rex gloriose martyrum. ℣ Exultabunt. Ad Benedictus. Ant. Divina inspiratione sepelierunt corpora Sanctorum cum gaudio, ubi populus hodie adorat majestatem Dei. Alleluia. Oratio. Quæsumus. Ad IIas Vesperas. Ad Magnificat. Ant. Isti sunt duæ olivæ, et duo candelabra lucentia ante Dominum: habent potestatem claudere cœlum nubibus, et aperire portas ejus: quia linguæ eorum claves cœli factæ sunt. Alleluia. Oratio. Quæsumus… Vide ad I Vesperas.
[86] [item ex recentiori.] Alterius officii titulus est: Die XXV (Oct.) in festo SS. Crispini et Crispiniani martyrum Suessionensium. Triplex secundæ classis. Propriæ sunt Antiphonæ ad Vesperas, Laudes et ad Nocturnos; propria pariter sunt Capitula et Responsoria. Constant fere verbis seu textibus sacris utriusque testamenti. Lectiones I Nocturni desumptæ sunt ex I Thessal., cap. I. Gratias agimus Deo; III Nocturni ex homilia S. Gregorii M.: Potest omnis creaturæ nomine, etc. In Evangelium: Euntes in mundum universum, etc. Adscribimus Lectiones II Nocturni et hymnos tres, quia proprii sunt. Notat vero idem R. D. Congnet in novo Proprio Suessionensi, Romæ probato, eamdem esse officii formam, quæ in breviario anni 1742.
[87]
[Ad I Vesp. Hymnus.] Quæ mortis umbris exitialibus
Olim jacebas; nunc tibi, Gallia,
Aurora surgit, mox diei
Conspicuum paritura lumen.
Crispine, nostris tu regionibus
Noctem fugasti: vox tua præferens
Facem salutarem, profundas
Luce nova pepulit tenebras.
Par ille tanto par operi comes,
Fratri nec impar Frater; ubi pedem
Tulere terris, cedit error,
Impietas furiosa cedit.
Ubi parabant assiduo sibi
Labore victum, plebs humilem casam
Adibat: ædes prima Christo
Artificum fuit officina.
Huc ardet omnis currere civitas,
Interque fletus, grandiloquo pii
Ab ore pendentes Magistri,
Aure bibunt avida salutem.
Christo docebant vivere; jam docent
Christo fideles discipulos mori:
Et morte spreta, victimarum
Primitiæ remeant olympum.
Cruore suso qua præeunt Patres,
Da, Christe, natos sponte viam sequi:
Si morte non fas, ah! litemus
Innocua tibi, Christe, vita.
Laus summa Patri, summaque Filio,
Sanctoque compar Spiritui decus,
Quo flante, fecundatur orbis,
Christe, tibi nova gens creatur. Amen.
[88] [Lectiones II Noct.] Lectio IV. Crispinus et Crispinianus
fratres, propagandæ fidei studio una cum
beato Quintino et sociis in Gallias advenerunt.
Dum alii alias in regiones disperguntur, Crispinus
et Crispinianus cum Valerio et Rufino
ad Suessionum fines venere, salutemque a
Christo Jesu hominibus allatam illic prædicaverunt.
Urbem postea ingressi; ne cuiquam
forent oneri, labore manuum victum sibi parare,
perinde ac Paulus apostolus, constituerunt.
Itaque sutoriam artem, quam quidem,
utpote humilem et quietam, suo aptiorem esse
ministerio putabant, statim didicere; ac cum
in ea ceteris antecelluissent artificibus, levique
mercede contenti essent, frequentem ad
se paulatim populum allexere; venientique
pro occasione verbum Dei annuntiabant. Erat
ergo eorum domus non modo officina laboris,
sed et schola doctrinæ et salutis. Deo dante
voci eorum virtutem et benedictionem, plurimis
persuasere, ut, relicto idolorum cultu,
Deo vero servirent. Rufinus interea et Valerius,
qui sexto ab urbe lapide, recepta horreorum
regalium cura, consederant, ad eumdem
finem cum Crispino et Crispiniano conspirantes,
opus strenue promovebant. Itaque
augebatur in dies credentium numerus; et
dum pax et tranquillitas a principibus erat,
in fide neophyti confirmabantur. Lectio V.
Dudum jam erat ex quo Crispinus et Crispinianus
erroris tenebras, sparsa Evangelii luce
depellebant, cum pacem qua simul cum nova
sobole ab ipsis Christo parta perfruebantur,
Maximiani Herculis (sic) adventus perturbavit.
Crudelis hic Imperator, qui quacumque transiret,
sui in Christum Christianosque odii
cruenta vestigia relinquebat, commoratus in
Galliis, Suessionem venit. Ibi dum bellum
adversus barbaros parat, jubet more suo diligenter
conquiri Christianos, quorum interitum
et internecionem magis quam hostium
imperio Romano infensissimorum cupiebat.
Insito ejus animis furori ignem facesque admovebat
mira quam Thebæi milites præ se
tulerant in profitenda Christiana fide libertas.
Ad eum delati sunt Crispinus et Crispinianus
tanquam Christiani; quos statim comprehensos
jussit ad se adduci. Ubi ad tribunal perducti
sunt, eos ille tam promissis quam minis
et pœnarum metu ab eorum proposito deterrere
tentavit. Sed cum sancti Fratres Christum
intrepide confiterentur, et prosana sacrificia
constanter respuerent, eos efficaciori ratione
aggredi ac superare constituit. Aderat tunc
temporis Rictiovarus, nimium fidelis imperatoriæ
crudelitatis minister, Christiano sanguine
quem in Galliis passim effuderat, adhuc
cruentatus: huic Crispinum et Crispinianum
tradi imperat, sævissimis quibusque suppliciis
excruciandos, ac teterrima morte mactandos.
Lectio VI. Itaque Rictiovarus ingenium longo
jam usu ad inhumanitatem exercitatum in
omnes versavit partes, ut in Crispinum et
Crispinianum nova tormenta inveniret. Eos
trochleis extendi, ac fustibus cædi, subulas
etiam carnem inter et ungues intromitti, pellemque
e dorso detrahi jubet. Quamvis autem
Martyrum corpora jam non essent nisi vulnus,
nihil tamen de sua in confitendo Christo
libertate remittebant. Ad alios igitur cruciatus
confugit devicta præsidis rabies; sed ab ipsis
cruciatibus novos animos novasque vires ducebant
qui torquebantur; adeo ut eorum
cedere patientiæ coacta fuerit omnis judicis
tortorumque immanitas. Quapropter cum ii
omne suppliciorum genus frustra consumpsissent,
tandem fortissimis Christi Pugilibus
caput amputarunt. Sub invocatione sanctorum
Crispini et Crispiniani tres Suessione consecratæ
sunt ecclesiæ: altera, ad ripam Axonæ
juxta locum ubi passi sunt; quæ duodecimo
seculo in abbatiam, vulgo Sancti Crispini in
Cavea nuncupatam, erecta est: altera, quæ
nunc est sanctimonialium Congregationis
beatæ Mariæ Virginis, ubi primum abscondita
fuerunt et sepulta Martyrum corpora: postrema
demum, quæ nunc titulo abbatiæ sancti
Crispini Majoris gaudet, et quæ jam seculo
sexto extabat; siquidem Chilpericus Clodobertum
filium suum natu majorem in ea
humari voluit. Beatorum autem Martyrum
reliquiæ in hanc basilicam translatæ, et in
crypta conditæ, seculo septimo solemni pompa
eductæ sunt ab Ansarico, una cum quibusdam
aliis Episcopis. Eorum memoriam, teste Audoëno,
insigni ornamento decoravit Eligius
Noviomensis. 
Eodem die in castro diœcesis
Suessionensis, quod Negoliacum nuncupatur,
celebris est memoria sancti Frontonis, qui,
cum rari illic essent Christiani, Evangelium
prædicasse fertur. In ejus honorem consecrata
est ibidem parochialis ecclesia, quæ magno
populorum concursu frequentatur; unde Castrum
Negoliacum a sancto Frontone cognomen
accepit.
[89]
[Ad Laudes Hymnus.] Ad sanctos cinere (pignora Martyrum
Sunt hæc plena Deo) currite, civitas:
Hic cunæ sidei: funeris in sinu
Vitam plenius hausimus.
Hic quot prodigiis se Deus asserit!
Hic surdi patulis auribus audiunt:
Cæcis hic sua lux redditur, et suus
Contractis vigor artubus.
Hic supplex gemat urbs: seu calamo seges
Arescente perit, seu madido natat;
Imbres mox docilis sol dabit uberes,
Aut pellet nocuos procul.
Ultor nempe Deus, non meritæ necis
Sacris opprobrium pensat honoribus:
Claros prodigiis ac venerabiles
Ipsos vel tumulos facit.
Patri maxima laus, maxima Filio,
Amborumque sacro maxima Flamini,
Fulti cujus ope prælia sustinent,
Contempta nece, Martyres. Amen.
[90] [Ad 2 Vesp. Hymnus.]
Ex quo Magister pendulus in cruce
Terris salutem parturiit Deus,
Verbo potentes efficaci
Discipuli domuere terras.
Fundata Christi sanguine, Martyrum
Fecunda crevit suppliciis Fides;
Et mors Parentum germinavit
Multiplicem generosa prolem.
Sic vos opimas dum segetes metit
Impura sævi carnificis manus,
Cruore vestro mille natas
Religio videt aucta fruges.
Antiqua divum fana ruunt; frequens
Jam turba lymphis abluitur sacris;
Et plebs adoratas tot annos
Igne pio cremat ipsa quercus.
Tyranne, demens quo recidit furor?
Quot ense mactas, impie, victimas,
Cœlo receptos tot faventes
Suppeditas Fidei patronos.
Vos ergo lecti primitiæ gregis,
Vos ergo nostræ gentis Apostoli,
Adeste, fratres, ferte vestræ,
Ferte Deo pia vota prolis.
Laus summa Patri, summaque Filio,
Sanctoque compar Spiritui decus,
Quo flante, fecundatur orbis,
Christe, tibi nova gens creatur. Amen.
[Annotatum]
* Servavit?
§ VI. De cultu SS. martyrum Crispini et Crispiniani apud Saxones. Officium ex ecclesiæ Osnabrugensis monumentis.
[Sæc. X. Testimonium Thietmari unum] Præclarum de reverentia SS. Crispino et Crispiniano exhibenda testimonium reperitur in chronico Thietmari episcopi Merseburgensis, qui ineunte sæculo XI scripsit et vita functus est anno 1018 [Pertz tom III. p. 727.] . Sic habet libro IV. n. 47 [Ibid. p. 787 et seq.] : Prædictorum vero reverenciam martyrum (SS. Crispini et Crispiniani) in libris antiquioribus satis lucentem, lector ut a me agnoscas, unam rem profero, quam frater meus Brun, in nova educatus Corbeia et ejusdem altaris servus, de priorum relatu suorum mihi indicavit. Tempore prædicti abbatis Liudulfi, in omnibus bonis admodum memorandi, erat quidam juvenis confrater suus et regularis monachus; qui cum in sibi commisso tunc morabatur officio, supranominatorum reliquias Martirum solito more secum veheret incurioseque tractaret, persensit in pœna celeriter subsequenti, quod peccavit in Martires Christi. Namque moritur carnaliter, qui Sanctis Dei servire neglexit spiritualiter. Et ut hoc prædicto abbati innotesceret ante januas ecclesiæ exeunti illo nocte obviaverunt. Quos ut primum aspexit, timore magno perculsus substitit silentiumque servavit. Cui protinus talia dicunt: Cur non interrogas, pater, qui simus vel ob quam rem huc venissemus? Qui cum retulisset eis, quod non auderet, audivit mox ab illis nomen eorum et causam, et quod hoc inultum non relinqueretur. Discedentibus autem hiis, abbas confratribus suis hæc indicavit dicens: Mortuus est ille juvenis, qui in nostra nunc erat obedientia, de incustodita Sanctorum, quos secum habuit reverentia. Heu mihi talia umquam consentienti! Et non longe post venit nuncius, qui hæc vera esse affirmaret, et corpus ejusdem adduci intimaret. Venerabilis autem vir nec huic obviam exire voluit, nec fratres suos more solito illud suscipere sinit; sed iratus ad truncum talia fatur: Quare tu, proterve, eos qui cum unigenito Dei vivi Filio cum honore habentur magno, neglegenter tecum ducere vel post tale facinus huc ausus es absque supplici interventu ullatenus venire? Decanus autem defunctum fratrem pro possibilitate sua excusans, tale a patre suo responsum accepit: Mi frater amate, scis quæ servus ad oculum in tuo conspectu is (hic) egerit; quid vero absentialiter fecerit ignoras; ego autem optime perpendo, qui hunc in tormentis gravibus nunc intellego. Et modo nostrorum intercessionem Patronorum supplex peto, ut per hos divina pietas mihi innotescat, quando ei a se laxato mihi liceat peccatori absolutionem facere et communionem dare. Asperum nimis est eculeo (aculeo) recalcitrare, et hominibus indecens, irata majestate indulgentiam exhibere. Post hanc vocem pius abba ad oratorium, speciale suimet in rebus anxiis asilum, nudis pedibus venit, et more solito in se aliis humanam fragilitatem deflens, placavit Deum et solvit reum; et protinus cum multis gratiarum accionibus exsurgens, divina potestate coram fratribus cunctis defuncto crimen remisit, et corpori ecclesiæ communionem ac sepulturæ dedit. Præfuit novæ Corbeiæ, in Westphalia monasterio, Liudulfus ab anno 965 usque ad annum 983, imperantibus Ottone I atque Ottone II [Codex traditionum Corbeïensium. p. 643. Lipsiæ 1752.] ; proinde, cum res a Thietmaro narratæ sub illius (Liudulfi) regimine contigerunt, adscribenda sunt labenti sæculo X. Itaque haud procul ab illa ætate abfuit Thietmarus, de quo hæc tradit Fabricius [Fab. bibliotheca med. et inf. latinitatis tom. II. p. 37 et seq.] : Scripsit Dithmarus (sic enim communiter licet minus recte vocatur) insigne Chronicon libris octo de gestis quinque imperatorum per annos CVII, ab Henrico I ad Henricum II. Primus edidit Henricus Reinecius sed mancum et hiulcum, in Scriptoribus rerum germanicarum; deinde separatim Maderus; denique Leibnitzius Dithmarum restitutum, toto pœne ejus contextu ex Ms., quod Papebrochius cum illo communicaverat, emendato. Tandem hisce diebus prodiit Thietmari Chronicon ex codice authographo Dresdensi inter Monumenta Germaniæ a Perzio collecta. Locum hunc Thietmari inseruit paulisper mutatis verbis libro suo Annalista Saxo [Pertz, tom. VI, p. 635.] ad annum Christi 990; perperam utique, cum Liudolfus abbas, sub quo res gesta est, vitam non protaxerit ultra annum 983.
[92] [et alterum.] Haud absimile quid refert idem Thietmarus contigisse non ita multo post. Regnante, inquit [Ibid., tom. III, p. 787.] , tertio Ottone (coronato an. 983, defuncto an. 1002 [Art de vérifier les dates, p. 439.] ), Albi filius Guncelini, a satellite suo in quadam silva ob inutilem causam occisus est. Cujus comitatum cum beneficio, juxta Mildam (Muldam, fluvium in superiori Saxonia) jacenti, Gisilerus archipresul accepit. Hujus camerarius et confrater meus Gunterius, mortuo Dodone, Asanbrunensis ecclesiæ episcopo, carus imperatori et sepe fideliter serviens, Italiam venit. Cumque ibidem clementer susciperetur et in omnibus exaudiretur, in sequenti nocte vidit Christi martires Crispinum atque Crispinianum ad se venientes et si suum vellet accipere episcopatum interrogantes. Quibus cum responderet: Si Deus vult et vobis placet; perfixus est ab hiis duabus hastis et mox evigilans nullatenus per semet ipsum potuit exurgere. Crastino autem cæsar ut ejus infirmitatem comperit, fidele promissum complevit. Post hæc idem convalescens domum rediit, acceptaque consecratione, cum magno dolore vixit pene 4 annos, 8 Kalendas Decembris hæc mutans temporalia in æternaliter manentia. Nescio, si quid Deo vel sanctis Martiribus suis in eo displicebat. Hoc vidi et de cæteris audivi, quod vir justus et bene timoratus fuit, mitis et castus, et sicut hii, cum quibus modo requiescit, asserunt, plurimum nunc valere aput Deum, ut signis probatur in multis. Ego hoc veraciter scio, quod reum non bis vindicat Deus in id ipsum. Obiisse notatur Dodo episcopus anno 996 Aprilis 12; erat autem hujus nominis secundus episcopus Osnabrugensis [Sandhoff, Antistitum Osnabrugensis ecclesiæ res gestæ, tom. I, p. 54. Monasterii Westphaliæ, 1785.] , quæ vox corrupte hic redditur Asanbrunensis. Dicitur autem, SS. Crispinum et Crispinianum episcopatum hunc suum vocasse, quod in cathedrali Osnabrugensi eorum colerentur reliquiæ, imo corpora magnam partem requiescerent. Vide supra n. 55. Gisilerus archipræsul erat Magdeburgensis, defunctus anni 1004 [Chronicon Magdeburgense, apud Meibomium, rerum Germanicarum tom. II, p. 281. Richard, Bibliothèque sacrée. V° Osnabruck.] .
[93] [Officium ex proprio Osnabrug. an. 1652.] Addimus officium sanctorum Martyrum secundum ritum ecclesiæ Osnabrugensis, in qua agitur eorum festum die XXV Octobris, die vero XX Junii celebratur memoria Translationis. Reperitur in Proprio illius diœcesis typis mandato anno 1652 sequenti sub titulo: Officia propria sanctorum ecclesiæ et diœcesis Osnabrugensis ad formam breviarii Romani redacta, auctoritate et jussu Rmi et Illmi Principis ac Domini D. Francisci Guilelmi, ecclesiarum Osnabrugensis, Ratisbonensis, Mindensis ac Verdensis episcopi, typis mandata Coloniæ Agripinæ apud Cornelium ab Egmond 1652. Ibi itaque pag. 48 et seqq. sic habetur: Die XXV Octobris. In festo sanctorum patronorum Crispini et Crispiniani martyrum. Duplex. Celebratur hoc festum in diœcesi Osnabrugensi ut ejusdem principalium Patronorum sub ritu duplici primæ classis cum octava. Notandum, quæ prætermissa sunt, supplenda esse ex communi plurimornm martyrum.
[94] [Vesperæ] Ad Vesperas. Antiph. Impii Maximiani cum reliq. de Laudibus. Ad Magnificat. Antiph. O Rex gloriæ qui Crispinum et Crispinianum per martyrii triumphum magnificasti, miserere nobis et per SS. suffragia, da nobis sempiterna gaudia. Oratio. Quæsumus, omnipotens Deus, ut nos geminata lætitia hodiernæ festivitatis excipiat, quæ de beatorum Crispini et Crispiniani glorificatione procedit, quos eadem fides et passio vere fecit esse germanos. Per Dominum.
[95] [Matutinnm] Ad Matutinum. Invitatorium. Adoremus Dominum, qui Crispino et Crispiniano per martyrium contulit æternæ vitæ bravium In I Noct. Antiph. Oriundi Roma sancti Crispinus et Crispinianus in Gallias devoti venerunt, qui sub Maximiano crudeli examine certaverunt. Antiph. Sancti vero martyres Crispinus et Crispinianus regi impio audacter responderunt, dicentes: Pro ejus amore nos venisse fatemur, qui est Deus verus, in Trinitate unus, cui servimus in fide ac dilectione devoti. Antiph. Beatissimi Martyres, respondentes Maximiano dixerunt: Honores, quos polliceris nobis dare, tuis dona; nobis vivere Christus est, et mori lucrum. ℣ Lætamini in Domino et exultate justi ℞ Et gloriamini omnes recti corde. — Lectiones I, Noct. Fratres debitores de Communi. ℞ I. Beatissimi Martyres respondentes Maximiano, dixerunt: Honores, quos polliceris, tuis dona. * Nobis vivere Christus est, et mori lucrum. ℣ Pecuniam vero tuam, et honores quos polliceris, tuis dona: nam ista olim pro amore Christi nos gaudentes fatemur reliquisse. Nobis. — ℞ II. Isti sunt viri, pretiosi martyres; quia Roma pro Christi nomine ad prædicandum venerunt. * Et sub Maximiano, crudeli principe, mortem gloriosam decreverunt suscipere. ℣ Romæ nobili orti progenie, in Gallias pro Dei amore ad prædicandum venerunt. Et sub. — ℞ III. Oriundi Roma sancti Dei Crispinus et Crispinianus in Gallias devoti venerunt, * qui sub Maximiano crudeli examinatione certaverunt. ℞ Egressi Roma sancti Dei, in Gallias ad prædicandum venerunt. Qui.
[96] [II Nocturnns] In II Noct. Antiph. Cum essent in tormentis Martyres Christi, cœlestia contemplantes dicebant: Adjuva nos, Domine, ut perficiamus opus. Antiph. Sancti Martyres in oratione dixerunt: Potens es, Domine, ab impiis nos liberare tormentis et ab igne illæsos educere. Antiph. Quibus hæc orantibus, exiliens gutta plumbi ferventis in oculum Rictiovari, gravi illum dolore crucians, excæcavit. ℣ Exultent justi in conspectu ℞ Et delectentur in lætitia. (Lectiones desumptæ sunt ex Surio paucis verbis immutatis). Lectio IV. Sub Diocletiano — humanitatis officia eis erant interdicta (Surius edit. 1580, tom. V, pag. 1057, lin. 12 a fine). ℞ Cum essent in tormentis martyres Christi, Crispinus et Crispinianus, cœlestia contemplantes dicebant: Adjuva nos Domine * ut perficiamus opus tuum sine macula. ℣ Respice in servos tuos et in opera tua, Domine, et adjuva nos. Ut perficiamus. Lectio V. Volentes autem — concupiscerent (l. c. lin. 12). ℞ Sancti Martyres Christi in oratione dixerunt * Potens es, Domine, a tormentis nos liberare, et ab igne illæsos reducere. ℣ Mox oratione finita dixit eis angelus Domini: Surgite sine dolore. Potens es Domine. Lectio VI. Id ubi percepit — et famulatu permanere (l. c. a lin, 3 in fine pag. 1057 — lin. 8 ibid. pag. 1058). ℞ Judica, Domine, judicium nostrum et libera nos ab homine impio. * Tunc illis orantibus, exilierunt sudes de unguibus eorum et ministros percutientes interfecerunt. ℣ Martyres sancti, inter acerrimos pœnarum dolores, spe gaudentes, in tribulatione patientes. Tunc.
[97] [III Nocturnus] In III Noct. Antiph. Martyres sancti, inter acerrimos dolores, spe gaudentes in tribulatione orabant Dominum, et dicebant: Judica, Domine, judicium nostrum et libera nos ab homine iniquo et doloso. Antiph. Relicta corpora sanctorum Crispini et Crispiniani, Christo custodiente, permanserunt intacta. Antiph. Ad locum properant senes, ubi sancti Martyres decollati jacebant. ℣ Justi autem in perpetuum vivent. ℞ Et apud Dominum est merces eorum. Lectiones homiliæ in Evangel.: Cum audieritis de Communi. ℞ VII. O quam justum mirumque divinæ æquitatis judicium. * Ut, qui multos Christi Martyres, ad cœlorum regna properantes, igne interemerat, ipse in igne vitam finiret et ad ignem æterni cruciatus perveniret. ℣ Hæc videntes Christi Martyres devoti, Domino preces fuderunt, ut eos de colluctatione sui certaminis ereptos, ad se venire juberet propitius. Ut. — ℞ VIII. Hi sunt duo viri pretiosi Martyres, qui stant ante thronum Dei et serviunt ei die ac nocte. * Et qui sedet in throno, habitat super eos. ℣ Non esurient, neque sitient amplius, quoniam Agnus Dei reget illos. Et.
[98] [Laudes etc.] Ad Laudes et per Horas. Antiph. Impii Maximiani jussu regis, amputata sunt capita amborum; pretiosa in conspectu Domini mors Sanctorum ejus. Antiph. Orabant sancti Martyres, dicentes: Gratias tibi agimus, Domine, qui nos de hoc sæculo præcipis exire. Antiph. O quam justum mirumque divinæ æquitatis judicium, ut, qui multos Christi martyres, ad cœlorum regna properantes, igne interemerat, ipse in igne vitam finiret, et ad ignem æterni cruciatus perveniret. Antiph. Beatissimi autem Martyres hymnum imitabantur trium inter Chaldaicas flammas puerorum, dicentes: Adjuva nos Deus, salutaris noster. Antiph. Hodie duo luminaria pro Sole justitiæ Christo occubuerunt, ut in splendoribus Sanctorum in fine lucerent. Ad Benedictus Antiph. Sancti Dei Crispinus et Crispinianus submissa colla percussoribus tradiderunt: modo coronati accipiunt palmam; vivunt in æternum cum Christo; benedictus Dominus, qui erexit super sidera cornu suorum Martyrum. In II Vesp. ad Magnificat. Antiph. A progenie in progenies fecit misericordiam Dominus: qui eduxit Abraham de Ur Chaldæorum, et de ultimis finibus terræ vocavit Crispinum et Crispinianum ut in hac terra nostra peregrini essent et advenæ, in illa vero patria cœlesti cives Sanctorum ac domestici Dei: ibi nobis dati a Deo Patroni jugiter intercedant pro hac sancta plebe et universis fidelibus. Alleluia.
[99] Per octavam diebus, quibus non occurrit festum impediens, [Officium per octavam] nempe, ut communiter obtinet, XXVI, XXVII, XXIX et XXX Octobris, idem recitatur officium, nisi quod Lectiones II Nocturni singulis diebus partem reddant ex reliqua Passione, prout est apud Surium. Præterea die XXX Oct. in Lectione VI, post pauca verba ad passionem spectantia, additur mentio translationis. Juverit integram adscripsisse. Lectio VI. Deinde condita sunt Martyrum corpora in duobus tumulis; quo in loco postea christiani magnam ædificarunt ecclesiam. Partem sat magnam horum corporum Carolus Magnus imperator ad ecclesiam cathedralem Osnabrugensem transtulit, cum eam in honorem sancti Petri apostoli et horum sanctorum Martyrum anno Christi septingentesimo septuagesimo secundo fundaret et dedicare faceret: ubi etiamnum magna populi frequentia coluntur.
[100] [In festo Translationis.] Die XX Junii. In festo Translationis SS. Crispini et Crispiniani martyrum. Duplex. Omnia ut in ipso festo, quod celebratur XXV Octobris, præter ea quæ hic sunt propria. (Oratio eadem est; sed loco festivitatis, ponitur translationis). Lectio IV. Divus Carolus, Francorum rex et imperator, inter plurimas insignes ecclesias, tam cathedrales quam conventuales, quas in provincia Saxonum fundavit, et reliquiis, prædiis ac redditibus copiose solidavit: in honorem etiam principis apostolorum, nec non sanctorum Crispini et Crispiniani martyrum, anno Dni septingentesimo septuagesimo secundo ecclesiam construxit Osnabrugensem, omnium in Saxonia primam, ad quam prædictorum Martyrum corpora, cum multis aliis sanctorum reliquiis, pretiosisque donis devoto munere transtulit. Cum porro post multorum annorum curricula fervor charitatis apud personas ecclesiæ in dies tepesceret, et templo Dni honor et custodia segnius impenderetur, contigit ipsam ecclesiam in testudinibus et officinis conflagrare. Lectio V. Cujus tempestate incendii dicta corpora in quadam capsa, summo sub altari, existente, tali turbulentia cum aliis plurimis sanctorum reliquiis sunt abscondita; ubi multo post tempore, sive recondentium improvida morte, aut negligentia, hostiumve incursu, (incertum est,) latuerunt incognita: donec tandem divina bonitas tantum thesaurum iterum fidelibus suis duceret manifestandum. Lectio VI. Tunc itaque in quadam solemnitate decanus ecclesiæ mirabili visione in somno monitus, communi desuper habito totius capituli consilio, et cum episcopi sui authoritate, dictum locum longa negligentia clausum aperientes, invenerunt in eodem prædictorum Martyrum corpora, in thecis distinctis, cum multis aliis SS. Reliquiis recondita, cum laminis plumbeis quibus singulorum nomina fuerunt exarata. Unde devotis suffusi lachrymis tam clero quam utriusque sexus populo, solemniter ad tam devotum spectaculum convocato, campanis ex more compulsatis, in Dei laudibus concentu devoto humiliter perstrepentes, dictorum corpora, propriis thecis argenteis inclusa, celebriori loco perpetuo conservanda locaverunt. Brevius hæc in breviario ecclesiæ Osnabrugensis, de consensu D. Erici, Osnabrugensis et Padeburnensis ecclesiarum episcopi ducisque Brunsvicensis, dictæque ecclesiæ venerabilis capituli consensu, apud Joannem Schöffer Moguntiæ impresso ann. 1516. In hoc etiam signatur ad præfatum diem XX Junii Officium Translationis SS. Crispini et Crispiniani, in cujus secunda lectione ita habetur: Carolus M. in provincia Saxonum multas ecclesias insignes tam cathedrales quam conventuales erexit, et reliquiis, prædiis et redditibus copiose solidavit. Inter quas in honorem Principis apostolorum et sanctorum Crispini et Crispiniani martyrum, de anno Domini septingentesimo septuagesimo secundo ecclesiam construxit Osnabrugensem, omnium in Saxonia primam, ad quam sanctorum Martyrum corpora prædictorum, cum multis aliis Martyrum et sanctarum Virginum reliquiis devoto munere transduxit; prout ejusdem litteris aureo ejus sigillo dependente, signatoque et manus propriæ impressione et inscriptione roboratis, apud ecclesiam antedictam conservatis, ostenditur luculenter [Conf. Henseler, p. 68.] .
[101] [Officium in proprio hodierno;] Atque hæc ita inveniuntur in Proprio anno 1652 edito. Monet insuper laudatus D. Heuser se Osnabrugo accepisse Proprium hodiernum una cum breviariis, anno 1489 et anno 1516 impressis. Proprium typis mandatum fuit anno 1768 sub titulo: Officia propria ecclesiæ et diœcesis Osnabrugensis … jussu Redmi et Illmi capituli cathedralis ecclesiæ noviter impressum anno 1768 Osnabrugi. Cæterum tum festi tum translationis officium idem omnino est quod in Proprio anni 1652. Nec etiam multum abludunt bina breviaria, quorum supra meminimus, præterquam quod habeant ad Laudes hymnum proprium, quem adscribimus:
[hymnus proprius] Avete nobiles martyrum flores
Crispine cum sancto Crispiniano,
Audite supplicum preces servorum.
Qui vitæ speculum Patremque rerum
Videntes, animo fortes, duello
Contra multimodas stetistis pugnas.
Hoste superato, heu! bis mortuo,
Et pugnæ stadio jam transmeato
Sumpsistis bravium dominum Christum
In choro martyrum est lumen vestrum,
Ut sydus splendidum quod implet mundum
Illud quod poscitur, dabitur nobis.
Precamur cernui, o vos Patroni,
Subvenite clero vobis devoto
In regno Judicis pro quo certastis.
Laus æterno Patri, vitæ datori,
Una cum filio, Domino nostro,
Atque paracleto Spiritui sancto Amen.
Hymnus, ut liquet, versibus seu lineis constat undecim syllabarnm; ast multum abest a carmine Hendecasyllabo, quod certis pedibus et mensura procedit, nec præcitatus hymnus cum hoc commune habet quidquam, nisi syllabarum numerum. De festo Translationis videsis paulo superius n. 98.
MARTYRIUM SS. CRISPINI ET CRISPINIANI,
sicut habetur in pluribus iisque antiquissimis mss. codicibus
Crispinus, mart. Suessionibus in Galliis (S.)
Crispinianus, mart. Suessionibus in Galliis (S.)
BHL Number: 1990
a
EX MSS.
CAPUT UNICUM.
Roma Suessionem advecti, artem sutoriam exercent, multosque
convertunt ad fidem. Agente Rictiovaro, sistuntur coram Maximiano
Herculio qui eos immaniter torqueri jubet. Rictiovarus SS. Martyrum
constantia in furorem concitatus in ignem se præcipitat. Tum illi gladio
cæduntur. Eorum sepultura et translatio.
[SS. Martyres artem sutoriam exercent et multos convertunt.] Quum sub Diocletiano et Maximiano b, qui simul potiti imperii potestate, eadem militia * Christi nisi sunt expugnare ecclesiam, persecutio sæva in universo pœne orbe c perstreperet; Quintianus *, Lucius *, Valerius et Eugenius, Romæ claris natalibus orti, in Gallias prædicare * venerunt; quique sancti laboris cursum martyrio consummantes, triumphatores insignes migraverunt ad Dominum. Quos secuti eadem fidei devotione parique * natalium nobilitate Crispinus et Crispinianus d, Suessionis e civitatem hospitam suæ peregrinationis elegerunt; in qua ita prævaluerat error gentilium, ut hospitium eis, eo quod essent christiani, et humanitas vetaretur. At hi comperta crudelitate gentilium, ut, sequentes Doctoris gentium magisterium, labore manuum sibi præsentis vitæ necessaria providerent, sutoriam artem f, quæ quiete exerceri solet * didicerunt; in quo opere ita cunctos artis hujus artifices divina gratia prævenerunt, ut multi videlicet eorum opera mirarentur pariter ac diligerent g, qui * cum omnibus pœne elegantius operarentur artificibus, a nullo mercedem peracti operis exigerent coactione * qua videlicet admiratione permoti, ita eorum mox sunt amore devincti *, ut nonnulli eorum non tam necessitate artificii quam amore verbi Dei, ad sanctos Martyres frequentius venirent; et ita, superna per eos operante gratia, multi relicto gentilitatis errore abdicatisque idolis manufactis, Deum verum, quem Sanctorum prædicatione cognoverunt, sequi, toto corde diligentes cœperunt.
[2] [Sistuntur coram Maximiano] Audiens autem hæc Maximianus impius, concite ad perquirendum eos Rictiovarum h suæ impietatis direxit administrum; a quo et quæsiti, calceamenta sunt in prædicta urbe pauperum sarcientes reperti. Quibus accersitis propriisque compellans nominibus ait: Crispine et Crispiniane, cujus dei cultores, cujusque religionis vos veneratores fatemini? Utrum Jovem an Dianam, Apollinem colitis aut Mercurium vel Saturnum? Sancti vero Crispinus et Crispinianus, quibus erat fidei immobile supra petram solidissimam positum fundamentum, unius se verique Dei constantissime profitentes cultores, dixerunt: Jovem et Apollinem, Mercurium aut Saturnum, aut quemlibet eorum, quos gentiles (vos) deos creditis, errore decepti, nec colimus nec adoramus. His auditis Rictiovarus, catenis eos vinctos, Maximiano, impio duci, præcepit præsentandos *. Qui (Rictiovarus) adveniens, interrogatusque cur * præceptorum contemptores imperialium Crispinum et Crispinianum sibi præsentandos non adduxerit; respondit adesse utrosque *. Quibus, cum introducti fuissent, Maximianus dixit: Ex quo genere estis, aut cui deorum famulatum impenditis? Sancti vero Martyres, fulti supremi Regis præsidio, impio audacter regi responderunt: Romæ nobili progenie (nati), in Gallias autem pro Christi nomine et amore fatemur nos venisse; qui est verus Deus, Creator omnium, cum Patre sanctoque regnans in Trinitate Spiritu; cui servivimus in fide ac dilectione devote; in cujus etiam usque in finem perseverare cupimus servitio sancto. Quibus dictis ira repletus Maximianus dixit: Per virtutes deorum! Quia si in hac stultitia perseveraveritis, multis vos afflictos male perdam tormentis, ut sitis cæteris in exemplum, mala * morte consumpti. Nam si * resipiscentes diis meis sacrifica veritis, ditare vos opibus multis et honore sublimi vos jubeo insigniri. Sancti quoque Martyres respondentes dixerunt Maximiano: Non potes nos illatis minis terrere, quibus vivere Christus est et mori lucrum. Pecuniam vero tuam et honores quos polliceris, tuis dona: nam ista olim pro Christi amore nos gaudentes fatemur reliquisse; quem et si ipse cognoscens, ista relinqueres; non solum divitiis et imperio, verum etiam vanæ dæmonum renuntiares culturæ; et illi te subderes devotissime, a quo, remunerante te, præmium vitæ perciperes sempiternæ: nam si in istis vanis perstiteris, similis simulacrorum cum diabolo cruciandus in infernum demergeris. Maximianus dixit: Sufficiat hactenus vestris plures periisse maleficiis. Inclyti sancti Martyres dixerunt: Misericordem, impie, ignoras Deum, qui te regnare impium permisit indebite, cujus regnum vane in terris decertans conaris destruere.
[3] [et cruciantur a Rictiovaro,] His auditis Maximianus cum indignatione * Rictiovaro eos sub conjurationis duro vinculo tradidit dire cruciandos, dicens: Per virtutem Dianæ, quæ orbem terræ suæ subdidit ditioni, te conjuro, ut hos forciferos diversis pœnis affligens, pessima morte consumas. Tunc impii principis minister impius i, impietatis obtemperans jussis, præclaros Martyres, extensos ad trochleam k, cœdi fustibus jussit. At hi in tormentis constituti, munera cælestia contemplantes orabant: Respice in servos tuos, Domine, et in opera tua, et adjuva nos, ut perficiamus opus tuum sine macula. Audiens autem Rictiovarus in tormentis, quos præ dolore ejulare credebat, orantes, indigne tulit vehementer, et jussit sudes in ungulis eorum mitti et lora singula * de dorso tolli l. Quam jussionem dum ministri efficaciter conarentur implere, Martyres sancti inter acerrimos pœnarum dolores spe gaudentes, in tribulatione patientes orabant Dominum et dicebant: Judica, Domine, judicium nostrum, et libera nos ab homine impio et doloso. Sed Sanctis orantibus exilierunt sudes de ungulis eorum, et ministros quosdam percutientes interfecerunt, quosdam autem vulneratos cruciaverunt. Tum Rictiovarus furore insaniens, molares * ad singulorum colla suspendi jussit, et hiemis tempore m, in fluvium, cui vocabulum est Axona n, velut sub glacie demergi. At illi scuto divinæ virtutis protecti, læti Domino dicebant: Super aquam refectionis educabis nos, Domine. Sed creatura suo famulante creatori Deo, Martyres ejus non aqua mergere, non petra premere, non frigus potuit constringere; sed potius quasi æstivis quibusdam lavacris recreati ac delectati, projecto molari onere, ad alteram natantes pervenerunt fluminis ripam. Hoc viso Rictiovarus miraculo, instigante diabolo, exagerataque ira, jussit eos vinctos custodiri o, donec plumbum liquefieret, in quo sanctos Dei martyres consumendos demergeret. Sed eos quia dextera Domini protegebat, illæsos reddidit ignis. Qui etiam Martyres sancti electos pueros inter Caldaicas flammas hymnum imitabantur cantantes, orabantque et dicebant: Adjuva nos, Deus salutaris noster, et propter gloriam nominis tui, Domine, libera nos, et propitius esto peccatis nostris propter nomen tuum, ne forte dicant gentes: Ubi est Deus eorum? Quibus hæc orantibus, exiliens gutta plumbi frementis * in oculum Rictiovari, gravi eum dolore crucians exercuit * afflictum p.
[4] [qui constantia Martyrum in furorem actus se ipse in flammas projicit.] At is fremens insania, dum medelam corporis animæque debuit implorare, mortem sibi applicavit insaniens. Nam picem, adipem oleumque simul jussit fervere, et sanctos Dei Martyres denuo in ea præcipitari, quasi consumendos pœna præcepit. At ubi ministri obtemperantes perfecerunt cuncta, quæ sibi ab impio Rictiovaro fuerant imperata, sancti Martyres spei suæ immobiliter incumbentes, alacres fiducialiter Deo in oratione dixerunt: Potens es, Domine Deus noster, de illatis nos ab impio liberare tormentis; et sicut voluisti nos pro confessione sancti nominis tui pati, ita ad confusionem diaboli et satellitis ejus, ab hac pœna digneris illæsos revocare. Mox oratione finita, eduxit eos angelus sine dolore ab igne. Tunc se videns Rictiovarus, nihil illatis adversus Christi Milites prævaluisse suppliciis, sese concite furens iniquus præcipitavit in ignem q, et ita morte pessima, vitam finivit indignam. O quam justum mirumque æquitatis divinæ judicium, ut qui multos Christi martyres ad regnum cœlorum properantes, igne interemerat cruciatos, ipse ad æterni ignis perpetuos cruciatus igni præcipitaretur consumptus r.
[5] [Jussu Maximiani gladio cæduntur] Quod videntes victores sancti Martyres Christi, devote Deo precem fuderunt, ut eos de colluctatione sui certaminis ereptos ad se venire juberet propitius. Quibus nocte eadem pro revelatione ostensum est, quod illucescente die, percepturi laboris * ac confessionis præmium, triumphatores inclyti exciperentur a Domino. Quæ statim visio rei gestæ exhibitione impleta est. Nam Maximianus audita satellitis sui Rictiovari perditione, utrumque, videlicet Crispinum et Crispinianum, gladio puniri præcepit. Qui jam imminente cervicibus eorum gladio, gratiarum actionem Domino dicebant: Gratias tibi agimus, Domine, qui nos de hoc sæculo eripiens, ad te venire præcipis clementissime. Et his dictis amputatis capitibus, pretiosa in conspectu Domini morte, inspirati et confortati Christi præsidio, octavo Calendas Novembris felices consummarunt martyrium r. Quorum animæ ab angelis in cœlum delatæ, corpora vero a carnificibus bestiis canibusque ac avibus improbis voranda sunt derelicta; quæ, Christo custodiente, a morsibus eorum manserunt intacta.
[6] [corpora sepulturæ mandantur] Nocte itaque repente post cædem sanctorum Martyrum, sancto fertur ab angelo seni s cuidam pauperi præceptum, cui erat germana cohabitatrix cellulæ vetula, ut diligenti colligeret cura humanda eorum corpora. Qui senex nulla dubitatione remoratus, quin imo de angelica revelatione securus, assumpta jam dicta in solatio * sibi sancti laboris germana, ad loca * properant, ubi sancti Martyres decollati jacebant. Et quoniam prope ripam fluminis Axionæ (sic) capitalem pro Christi nomine susceperant sententiam, navigio ad cellulam præfatorum pauperum eorumdem Martyrum corpora duci facillime poterant t. Sed quid agerent pauperes et infirmi, quibus navis nec erat inpromptu, nec navigandi ingenium, nec virium ætate fessis contra flumen * nulla suppetebat fiducia? Quid plura loquens moror? Tandem nocte pervenientes ad locum a sancto angelo sibi ostensum, reperta * in terra decollatorum, intacta a bestiis et avibus, cadavera *, inspirante divina clementia, etiam inanem naviculam repererunt. Tunc sublevati fiducia de trepidationis suæ infirmitate, singuli singulorum levantes corpora Martyrum, quasi liberi oneribus, gradiebantur ita inoffenso vestigio, ut putares eos non ferre onera, sed ab oneribus ferri. Ingressi itaque in repertam naviculam pergebant contra undam fluminis, inviso gubernatore ac remige, velociter cum corporibus Martyrum alacres senes. Et ut pervenerunt, ex * hoc miraculo exultantes, ad vicinam cellulæ suæ, scilicet * dicti vetuli, ripam deportata sanctorum Martyrum membra sepelierunt in tugurio suo cum gaudio. Quis dubitet Christum talem in clarificatione Martyrum suorum senibus præstitisse virtutem, qui eis exstitit causa mortis in mundo? Quis servandos futuris fidelibus populis ad patrocinium, senum ministerio occultari voluit paululum? Sed ut, ipso imperante, persecutionis procella cessavit, eorum honor devotis plebibus mox patuit. Nam sic * præfati senes thesauros, quos occultaverant, piæ fidei populis devotissime prodiderunt, dicentes, Crispini et Crispiniani martyrum corpora se habere in tugurio suo abscondita *
[7] [et dein in locum decentiorem transferuntur.] His auditis fidelis populus concursu piæ devotionis frequentare cellulam pauperum cœpit. Qua frequentia vile egenorum tugurium effectum oratorium, etiam regis palatio præeminere honore cœpit. Deinde consilio inito sacerdotes, clerus ac populus eadem conspiratione devotus voti, tumulanda * præfatorum transferre decreverunt corpora Martyrum. Quæ, collecto ingentis populi cœtu, imposita navibus honorifice, psallentes maxima cum exultatione, ad jam dudum præparata ducebant (remigabant) sepulcra. Et ut devotæ plebis firmaretur fides gaudiumque augeretur lætantium, ut terram impulsu remigum navis, quæ sancta corpora ferebat, tetigit, oblatus est a parentibus puer variis infirmitatibus afflictus, cæcus videlicet surdus, mutus et claudus. Cum igitur levarent feretrum, qui sancta ossa gestabant, contingens unus fideliter opertorio feretri infirmum, (hic) continuo visum, auditum, sermonem gressumque, largiente Christo, Martyrum recepit precibus; et junctus collegio fidelium laudabat sanus gradiens Deum. Sicque tripudians plebs devota pertulit membra Sanctorum quo decreverat tumulanda, et sepelierunt ea ibi in duobus, ut postea inquisita patuit veritate, sepulcris u. In quo (loco) postea Christiani magnam ædificaverunt ecclesiam; in qua Christus Dominus, Dei Filius, suorum Martyrum precibus invocatus fideliter, vota suscipit supplicum, salutem largitur infirmis; cui est honor et gloria in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Vide Comm. Præv., § I, n. 19.
b Cod. Grimberghensis noster primo loco nominat Maximianum. Dixi in Comm. Præv. § I, ubi prolixe egimus de passionis tempore, recte poni persecutionem sub Diocletiano, quum hic imperaret, quando passi sunt SS. Crispinus et Crispinianus, licet jussu solius Maximiani interfecti sint.
c Martyrium contigit ante Diocletiani generale editum contra Christianos. Vide Comm. Præv. § I.
d Dictum fuit Comm. Præv., n. 18 de sociis SS. Martyrum nostrorum. Hic videntur post aliorum mortem in Gallias venisse. Cæterum examinavimus loc. cit. an et quibus cum sociis Roma discesserint. Passim fratres dicuntur SS. Crispinus et Crispinianus; id tamen in actis nostris non exprimitur. Gregorius Turonensis meminit basilicæ SS. Crispini et Crispiniani [Migne, Patrologia, tom. LXXI, col. 350 et 488.] ; S. Audoënus in vita S. Eligii lib. II, cap. VII, diserte habet [Ib., tom. LXXXVII, col. 517.] : Sanctos martyres et germanos Crispinum et Crispinianum; atquepronum est, ita tum ex nominum similitudine tum ex natalium paritate statuere. Subdubius hæret Butler: Additur, inquit, fratres fuisse.
e
Suessionis civitatem, celeberrimam utique et antiquam valde, cujus initia densis involuta tenebris, atque hinc fabulatoribus ampla materia. Reginaldus quidam, vir cæteroquin gravis, fundatam vult circa annum a diluvio tercentesimum, proinde annis fere bis mille ante Christum natum [Antiquités de la ville de Soissons, tom. I, pag. 5 et seq.] ; alii ad Priami descendunt tempora; quam sententiam sequitur et propugnat Dormayus [Histoire de Soissons, tom. I, p. 19 et seqq.] , adeoque sæculo XI vel XII ante æram nostram jacta opinatur urbis fundamenta. Alii rursus a Suevis conditam volunt annis fere sexties centum ante Christum [Antiquités, tom. I, p. 11 et seq.] , qui capti amœnitate loci ibidem residerunt, oppidumque inchoatum dixere Suessio quasi Suavis sessio forte Sueva (Suevorum) sessio. Unde Guillelmus Brito [Gallia christ., tom. IX, col. 333.] :
Urbs antiqua sedet gremio tulluris opimæ
Belligeris populosa viris fecundaque vitibus arvis…
Indice quæ fama cum sit fundata Suevis
Exsulibus, merito sortita est Suessio nomen:
Lenifluis piscosis aquis, quam ditat et ornat
Auxona.
Sed ab istiusmodi quisquiliis ad seria veniamus. Non est dubium Suessionicam urbem antiquissimis Galliarum annumerandam [Antiquités, tom. I, p. 13.] . Ab Augusto dicta est Augusta Suessionum; quod nomen antea et Julii temporibus fuerit, non plane certum. Nec tamen improbabilis eorum est sententia, qui Noviodunum vetus nomen Augustæ Suessionum fuisse persuasi sunt [Cellarius, Geographia antiqua, tom. I, p. 316. Lipsiæ, 1773.] . Ita etiam nostris diebus Walkenaer in egregio opere suo de Galliarum antiqua Geographia [Géographie ancienne, historique et comparée des Gaules cisalpine et transalpine, tom. I, p. 485. Paris, 1839.] . Quibus manifeste favere videtur Cæsar. Comment. lib. II, cap. XII: Postridie, ait, Cæsar in fines Suessionum, qui proximi Remis erant, exercitum duxit, et magno itinere confecto ad opidum Noviodunum contendit. Id ex itinere oppugnare conatus, quod vacuum a defensoribus esse audiebat, propter latitudinem fossæ murique altitudinem, paucis defendentibus, expugnare non potuit. Interim omnis ex fuga Suessionum multitudo in oppidum proxima nocte convenit. Celeriter vineis ad oppidum actis, aggere jacto, turribusque constitutis, magnitudine operum, quæ neque viderant antea Galli neque audierant, et celeritate Romanorum permoti legatos ad Cæsarem de deditione mittunt, et, petentibus Remis ut conservarentur, impetrant. Ex quibus, ut recte animadvertit Cellarius et cum eo Walkenaer locc. citt., declaratur in Suessionibus oppidum fuisse valide munitum, ut primæ urbes et capita gentium solebant; tandem conservatum Remorum precibus, quos alibi Cæsar, lib. II, cap. III illorum fratres consanguineosque vocat; ut dubitari facile non possit hoc esse oppidum, quod Augustus a suo nomine postea volueri appellari. Neque enim aliud in tractu illo oppidum habetur, cui vel situs, vel amplitudo et munimenta a Cæsare descripta competant, præter Augustam Suessionum, cujus in Itinerariis antiquis diserta invenitur mentio, vulgo Soissons dictam, quod novum nomen ex Suessiones est, communi gentis et oppidi, ut mos ferebat, adpellatione. Idem sentit Conradus Mannert: Cæsaris Noviodunum, inquit [Geographie der Griechen und Römer, tom. II, p. 181. Nürnberg, 1789.] , “Oppidum satis munitum,” sane idem est ac Augusta Suessionum. Attamen Marlianus, Browerus multique alii contendunt Noviodunum Cæsaris, finitimum quidem Suessionibus fuisse, non autem in ipsis Suessionibus: idque Noviomum (Noyon) interpretantur. Verum, ut habet iterum Cellarius, Noviomum illud, non Noviodunum, sed Noviomagum veteres dixerunt, situm inter Durocortorum (Rheims) et ambianos… Nec Noviomum, si inspicias recte, cum Cæsaris itinere convenit, ut qui ex Remis in fines Suessionum progressus, magno itinere ad Noviodunum venit: Noviomum vero sive Noyon non in Suessionibus sed in Veromanduis censetur. Confer Walkenaer l. c., Dormayum [Hist. de Soissons, tom. I, p. 25 et seqq.] , Le Moine [Antiquités, tom. I, p. 31.] , Galliam christianam [Tom. IX, col. 333.] , ubi hæc deinde adduntur: Fuit aliquando regia sedes, in qua palatium et amphitheatrum; fuere etenim Suessionum reges, Galli quidem Divitiacus et Galba; Romani vero Ægidius et Siagrius; Franci autem stirpis Merovingicæ principes ibi regiam et palatium habuerunt, puta Chlodovæum, antequam Luteciam regiam elegisset, Chlotarium majorem et Chilpericum ejus filium. Pippinus post et Carlomannus ejus filius ibi regni insignia receperunt, sicut et Rudolfus rex est pro Carolo constitutus. Regibus successere comites ante annos circiter 740, sicque Augusta Suessionum caput veteris comitatus fuit, qui tandem sæculo XV, saltem ex parte regibus nostris cessit. Insignis hodie est civitas balliviatu, financiarum generalitate, præpositura regali et electione, nec non Academia Scientiarum erecta anno 1674. Nostra ætate urbs a pristino suo decore decidit, ut vel ex solo incolarum numero licet inferre, qui, teste Guibert [Dictionnaire géographique, V° Soissons.] , anno 1846 ad undecim præter propter millia tantum pertingebat. Sedes ejus episcopalis, cujus initia ad finem sæculi III referuntur [Gall. ch., tom. IX, col. 334.] , substitit post concordatum anni 1801.
f Antiquissima, eaque sat universalis traditio est SS. Martyres artem sutoriam exercuisse. Non video quid obstet quominus id admittatur. Dubitarunt tamen nonnulli, quos inter Longuevallius: Licet, inquit [Hist. de l'Église gall., tom. I, p. 130.] , claris orti natalibus, artem sutoriam, si actis fidamus, exercuerunt. Equidem scio, nullum opificium despiciendum, quod Dei amore et caritatis causa suscipitur; sed acta, quibus id asseritur, non satis sincera sunt, ut omnimodam fidem faciant. Facetum dixerim quod serio tamen scripsit Eccardus [Diploma Karoli M. critice expensum, p. 32 et 33.] : Crispinus et Crispinianus, inquit, sutores, dum viverent, post mortem sutorum patroni geminas (imo ternas) ecclesias apud Suessiones habent… Quod tamen sutores sive calceolarii fuisse perhibeantur, inde ortum credo, quod nomen ipsorum Gallico more pronunciatum Crêpin et Crêpinien, cum voce latina Crepida, quod priores duas syllabas attinet, consonaret. Id quod ante me jam Henricum Stephanum … observasse video. Mirorequidem simile quid legi in recenti Mülleri martyrologio germanice conscripto: Eos (SS. Martyres nostros) corium, quo indigebant, furatos esse, proverbium quidem est, sed commentitium vanumque [Allgemeines Martyrologium der katholischen Kirche, 25 Oct. Regensburg, 1860.] . Fateor me de insulso hoc adagio nihil uspiam audivisse antehac. Et quoniam de hujusmodi næniis incidit mentio, liceat addere, dici solere Gallice: Perdre son saint Crépin, perdere suum S. Crispinum, porter tout son saint Crépin, secum ferre totum suum S. Crispinum id est perdere, secum ferre omnia sua. Nempe saccus, in quo sutores ambulatorii portant instrumenta opificii sui, Gallice vocatur un saint Crépin [Diction. de Trévoux; item. Ménage, V° Crépin.] .
g Cod Grimberg.: Nam et illud stupendum impiis valde erat miraculum, ut cum omnibus etc.
h Famosum est viri istius nomen in actis Martyrum et hinc in annalibus ecclesiasticis, aliunde vero ignoratum, utpote cujus nullam mentionem faciunt scriptores Romani, nec etiam Sulpitius Severus nec Gregorius Turonensis; pariter non occurrit in Inscriptionibus Gruteri, Orellii etc, nec in quovis recens apud Treviros detecto vel exhumato monumento [Ph. Schmitt, Die Kirche des H. Paulinus bey Trier, p. 404. Treviris, 1853.] . Ast ex horum silentio haud minus perperam argueretur esse fictitius, quam ex eorumdum scriptorum silentio inficias ire voluerunt Legionis Thebææ internecionem non solum Dubordæus, a Cleo nostro egregie conventus, sed et viri longe graviores, inter quos clarissimus Fridericus Leopoldus comes a Stolberg, in sua historia Ecclesiæ seu Religionis Jesu Christi, item Rettberg (hic reformatæ confessionis) in sua ecclesiastica historia Germaniæ, tom. I, § XVI [Conf. Dr. Rraun, Zur Geschichte der Thebaischen Legion, p. 37.] . Comitis a Stolberg objectiones solide diluuntur in hist. ecclesiæ S. Paulini [Schmitt, p. 333 et seq. — Conf. Braun, ubi sup., p. 15.] . Rictiovarus prodit primum in actis quibusdam martyrum ad sæculum VI pertinentibus, deinde in Romano Parvo Rosweydi, ubi VI Januarii: Sanctæ Macræ virginis sub Rictiovaro præside, nec uspiam alibi in eodemmartyrologio; ejusdem meminere etiam Ado et Usuardus [Conf. Schmitt, ibid.] . Nomen vario modo redditur, plerumque Rictiovarus, una vel altera vice Riciovarus, semel tantum in antiquis monumentis Rictius Varus; qui posterior modus a Browero adhibitus, deinceps vix non apud omnes usuvenit, puta Tillemontium, Calmetum, Hontheimium, Hagiographos decessores nostros etc. Nomen non nemini videtur celticæ seu gothicæ originis, compositumque ex vocibus wr, fer, gothice wair (vir), et rix goth. reiks (potens), et hinc Reiksvar (forma latina Rictiovarus) seu vir potens etc. Quod si ita esset, sequeretur infamem illum Maximiani Herculii ministrum, Galliarum indigenam fuisse, tantoque magis detestandum, quod in populares suos tam atrociter sævierit [Ibid.] .
i In actis nostris Rictiovarus solum dicitur minister, satelles principis (Maximiani) qui etiam n. 2 dux impius vocatur. In aliis Passionibus Rictiovarus appellatur præfectus vel Præses quibus vocibus passim in gestis martyrum designari solent judices vel magistratus, qui contra Christianos pro tribunali sedebant,sive prætores essent sive præfecti provinciarum vel tribuni. Sunt, pauci tamen numero, qui velint Rictiovarum ab Herculio præfectura Galliarum donatum [Schmitt, p. 405.] . Ast qua proprie is dignitate insignitus fuerit, neminem dicendo putem; ignoratus namque fuit vel saltem prætermissus a scriptoribus Romanis aliisque coævis et supparibus. Innotuit tantum ex Actis, iisque duo imo tria post sæcula scriptis, atque a viris, qui in rebus Romanæ administrationis parum versatos se produnt. Unde apud illos voces minister, præfectus, præses etc. promiscue usurpantur, nec aliud significant nisi magistratum vel officialem, imperatoris nomine agentem vel pro tribunali sedentem in causis martyrum. Lactantius de Mort. persecut. cap. XXII scribit: Sub Galerio licentia rerum omnium, solutis legibus, assumpta est et judicibus data. Judices militares, humanitatis litterarum rudes, sine assessoribus in provincias immissi. Nec est, cur idem jam non obtinuerit sub Herculio. Quæcumque proinde de Rictiovari præfectura circumferuntur, jure dixeris conjecturas, et qua tales, plus minus probandas. Cl. Schmitt. l. c. opinatur illum haud absimilem proconsularibus (agents du peuple), quorum ministerio tot infanda patrata leguntur tempore et nomine prioris in Galliis reipublicæ sub finem sæculi elapsi. Conf. acta S. Albercii [Tom. IX Oct., p. 487.] , ubi ex Eckhelio docuimus voce præses, quemvis sæpius designari magistratus gradum.
k Cod. Grimberg.: extensos troclea. Est etiam Trochlea, ait Samuel Pitiscus in Lexico Antiquitatum Romanarum, instrumentum tortoris, per quod funis tortorius immissus ligatum brachiis revinctum reum sursum trahit, vel demissum deorsum relaxat. Hoc instrumento olim ita torquebantur. Defigebantur primum humi tot stipites, quot erant hoc supplicio afficiendi: deinde a constitutis ministris rei manibus quandoque, quandoque pedibus, hinc funibus trochlearum, hinc stipitibus alligabantur, quo facto tractis jussu judicum funiculis misere ipsorum corpora extendebantur. Interim fustibus cædebantur, aut denique sulphure, resina oleoque ferventibus perfundebantur. Postremo sublimes iidem elevabantur, eo modo, quo nunc rei mortis, revinctis post terga manibus, extorquendæ causa veritatis, fune elevari solent; aliquando ita elevati ictu celeri super silices pondere corporis dimissi et lapidibus acutissimis animam efflabant. Distinguit Baronius [Mart. Rom. , 7 Dec., not. e.] elevationem ab extensione ad trochleas. Trochlea enim, inquit, proprie rota est rotam continens volubilem, per quam funis tractorius immissus ligatum, brachiis revinctum, reum sursum trahit, vel remissus deorsum relaxat. Ejusmodi itaque tormentum dictum reperitur Elevatio ad trochleas. Diversum tamen est illud quod dicitur Extensio ad trochleas, cujus mentio habetur in actis sanctæ Symphorosæ apud Adonem 17 Junii; de quo genere torquendi Greg. Tur. hist. Franc. lib. 4. cap. 49. hæc ait: “Extensus ad trochleas cædebatur fustibus, virgis ac loris duplicibus etc.” quæ distinctio tanta non est, ut non facile confundanturElevatio et Extensio. Locus Greg. Turon. non bene citatur.
l Putem intelligi cutem vel integram ab utriusque S. Martyris dorso detractam, vel partim per modum corrigiarum.
m hiemis tempore verba hæc mitiori sensu sumenda. Fieri sane potuit ut sub finem Octobris frigus fuerit; attamen proprie hyems non erat: nec enim in tractu Suessionico solet tam cito ingruere.
n
Gallice Aisne, de quo poeta quidam Suessionensis [Dormay, t. I, p. 32. Conf. J. E. G. Roulez, Mémoire sur les magistrats romains de la Belgique, p. 34. Nouveaux mémoires de l'Académie royale de Bruxelles, tom. XVII.] :
Urbs extructa polo penitus convalle virenti,
Ex omni cererem parte merumque videt;
Hanc Axona cavo liquidus perlabitur alveo,
Pisce potens vario, navigiique capax;
Non procul a Rhemis montano fonte scaturit,
Pontisaræque immissus Sequanicoque fretro.
o Vide Comm. Præv., § II, n. 20 et 21, ubi quædam protulimus de loco carceris et passionis.
p Cod. Grimberg.: excecavit afflictum.
q Conf. Comm. Præv., § I, n. 16. Legitur in actis SS. Fusciani et Victorici [Acta SS. Belgii, tom. I, p. 169.] , Rictiovarus (post amputata ejus jussu SS. martyrum capita) sceleratissimus persecutor, quasi de quadam plaudens victoria, Ambianensium urbem effero corde ingressus; moxque ultione divina percussus et insano repletus spiritu per totam civitatem cœpit clamare et dicere: Heu me! Quid agam, aut quid faciam, quia per sanctos Dei Fuscianum et Victoricum, quibus dira intuli supplicia, intolerabili crucior pœna! In hunc locum notat ex Malbrancquio Ghesquierus [Ibid., p. 172.] : Rictium Varum discruciatum quidem aliquamdiu summis doloribus tunc fuisse, at servatum in sequentem annum ad majorem lanienam. Porro SS. Fusciani et Victorici passionem refert Ghesquierus ad an. circiter 287. Vide Comm. Præv., § I, ubi de ætate SS. Martyrum nostrorum.
r Passi dicuntur cum SS. Martyribus nostris alii quinque ab illis ad fidem conversi: Claudianus, Papirius, Mercurius, Carisius et Rogatianus;addunt horum corpora a SS. Sixto et Sinicio fuisse translata una cum SS. exuviis SS. Crispini et Crispiniani, atque in eadem deposita crypta, ubi postea ædificata abbatia S. Crispini Majoris. Videntur autem reliquiæ martyrum, sociorum SS. Crispini et Crispiniani, suis in loculis sub altaribus, vel forte partim in crypta, permansisse usque ad annum M, quo reædificari cœpit, post primam ruinam, basilica, illasque tum levatas atque decenter interim depositas fuisse, ac postea in thecis publicæ venerationi expositas. Nec tamen hoc prætermittendum est, nempe sæculo XVII nullam inventam capsam propriam, quæ reliquias sociorum SS. Crispini et Crispiniani contineret, quod quidem indicio esset illas numquam elevatas fuisse, ut pro certe tenetur de ossibus S. Edibii episcopi Suessionensis et S. Godefridi episcopi Ambianensis, sæculo XII defuncti in monasterio S. Crispini Majoris. Hæc ita rescripsit nobis R. D. Pécheur ex libro ms. cui titulus: Recueil de choses mémorables sur St-Crépin-le-Grand. Alio in loco nominantur SS. Quadratus, Claudianus, Rogatus, Carisius et Mercurius (excepto Quadrato sunt iidem qui supra) una cum Rogerio, de quo pluries in Comm. Præv. sermo fuit. Hi omnes, cum aliis multis a SS. Crispino et Crispiniano conversi, horumque fortitudine in perferendo martyrio animati, suum etiam pro Christo fudisse sanguinem feruntur. Sufficiat hæc obiter indicasse, utpote non satis idoneis nixa testimoniis.
s Seni apud Dormayum [Tom. I, p. 105.] nomen est Rogerius, sorori ejus Pavia. Utrumque sane ex vulgari fama vel traditione, sed haud parum antiqua.
t De sepultura dixi Comm. Præv., n. 2 et 21.
u Vid. Comm. Præv., § II, ubi de hac sicut et de aliis actum translationibus.
* malitia
* Quintinus
* Lucianus
* prædicaturi
* paresque
* potest
* ut cum
* licet coacti
* devicti
* præsentari
* an
* utrumque
* pessima
* Si vero
* furens
* corrigias singulas
* molas
* ferventis
* reliquit
* laborum
* solatium
* locum
* fluminis impetum
* repertis, repererunt
* cadaveribus.
* de
* jam
* sæpe
* recondita
* una eademque conspiratione devote inmulanda
DE SS. VALERINO, SABINO, VALERIO ET CHRYSAPHO, MARTYRIBUS,
COMMEMORATIO.
Valerinus, martyr (S.)
Sabinus, martyr (S.)
Valerius, martyr (S.)
Chrysaphus, martyr (S.)
V. D. B.
§ unicus. Notitia horum martyrum ex græcis fontibus.
[SS. Valerinus, Sabinus, Valerius et Chrysaphus noti duntaxat] Quod hos martyres conjungimus, non est quod (ut passim Hieronymiani) ad unam turmam pertineant aut quidpiam aliud inter se commune habeant quam quod eadem die veniant in fastis sacris; sed quod omnium nobis scribentibus eadem est eorum conditio. Qui enim sancti martyres in Menæis nudo duntaxat disticho honestantur, sed quo mortis eorum genus designetur, eorum Acta olim scripta fuisse et deinceps deperdita decessoribus nostris fere visa sunt; et merito; adeoque non dubitamus quin olim exstiterit Passio S. Valerini, item Passio S. Sabini, et tertio Passio SS. Valerii et Chrysaphi: hi enim postremi conjunctim veniunt. Verum monumenta illa jam pridem amissa sunt; nec quidquam uspiam apparet quo vel loci indicentur ubi passi sint, vel tempora quando ex his terris in cælum avolarint: ita ut ambiguum nonnihil fuerit an quatuor hæc nomina inter prætermissos ablegaremus. Præplacuit tamen meliorem eis dare locum; ita tamen ut unus titulus eis præscriptus sit.
[2] [ex fastis græcis.] Porro S. Valerini seu Valerini memoria celebratur hac die in solis Menæis excusis, addito versiculo, ex quo constet eum, capite amputato, coronam gloriæ meruisse:
Οὐαλλερῖνος
τὴν
κάραν
τμηθεὶς
ξίφει
Τομῆς
βραχείας
ὢ
πόσα
στέφη
λάβοι!
id est, ut vertit Siberus:
Ferro caput jam Valerino cæditur:
O quanta sectio brevis fert præmia!
Item memoria S. Sabini martyris, qui igne consumptus periit, ut patet ex his versiculis:
Εἰσδὺς
τὸ
πῦρ
χόρευε,
μάρτυς
Σαβῖνε,
Θείαν
χορείαν,
πρόξενον
θείου
στέφους!
Projectus es, Sabine martyr, in rogum:
Tripudia, corona cinctus cælica!
Itemque memoria SS. Valerii et Chrysaphi martyrum, quos gladio confessionem consummasse indicat sequens distichum:
Λίττοις
ἀθληταῖς
ἡ
τιμωρία
ξίφος
Ἡγουμένοις
τρύφημα
τὴν
τιμωρίαν.
Cæduntur ense martyres duo, quibus
Fuit voluptas summa sic mori.
Qui postremi in Menologio ms. græco, quod in Actis nostris aliquando Claromontanum, aliquando Sirmundianum appellatur, Valerianus et Chrysaphius dicuntur. Plura nescimus.
DE SS. SATURNINO, CLAUDIANO, PRIMO, FLAVIANO, ZOTICO, ASTERIO, CHARO ET SATURO, MM. IN AFRICA.
SÆC II VEL III.
[Commemoratio]
Saturninus, M. in Africa (S.)
Claudianus, M. in Africa (S.)
Primus, M. in Africa (S.)
Flavianus, M. in Africa (S.)
Zoticus, M. in Africa (S.)
Asterius, M. in Africa (S.)
Carus, M. in Africa (S.)
Saturus, M. in Africa (S.)
B. B.
§ unicus. Notitia SS. Martyrum ex Hieronymianis.
Recensentur sancti Martyres illi in antiquis martyrologiis vel simul omnes, [Memoria in antiquis martyrologiis.] vel nonnulli ex illis, omissis aliis. Nomina quoque variant apud varios, ut assolet in codicibus Hieronymianis. Aliud proinde quod dicamus, haud habemus, nisi ut oculis subjiciamus quæ in præfatis leguntur codicibus, hosque, quoad fieri possit, inter se componamus. Epternacense seu Antverpiense annuntiat: In Sardinia in Turribus Gavini. Item Romæ CXX Militum. In Africa Saturnini, Claudiani, Primi, Flaviani, Asteri, Chari. Corbeiense majus: In Africa Saturnini, Claudiani, Primini, Flaviani, Zotici. In Sardinia Savini, Saturi, Asteri, Chari. Vetustius martyrologium Florentinii: In Africa sanctorum Saturnini, Claudeani, Primi, Flaviani. In Sardinia Savini, Saturi, Asthentari. Ad hæc apposite notat Florentinius [Vetustius Martyrologium, p. 934.] : Sancti Africani Pugiles, quorum ubique antesignanus est Saturninus, quatuor tantum sunt in libris nostris, quinque in M. Corbeiensi, addito nimirum Zotico, cujus Antverpiense non meminit. In hoc potius Asterius et Charus, a libris nostris et Corbeiensi Sardiniæ tributi, inter Africanos recensentur; idque magis probatur Florentinio: addit enim paulo infra: Aptius in M. Antverpiensi unus ex Sardis martyribus explicatur, nempe Turribus urbe olim Sardiniæ florentissima, S. Gavini, non Savini, de quo nos agimus hac die, et passus est una cum S. Proto presbytero et Januario. Quare subdit idem Florentinius: Unde alii hic S. Gavino socii addantur, nempe Saturus, Astherius et Charus, sive, ut in libris nostris librarii errore, Saturus et, ex Asterio et Charo in unum conflatus, Asthentarius, suspicionem addunt, hos cum Zotico et Saturo Africanis jungi debere, ut innuit M. Antverpiense, in quo Turribus in Sardinia tantum S. Gavinus recolitur. Atque hæc, ut ipse habet Florentinius, est conjectura cui magis adhærere libuit. Confer S. Gavini et sociorum acta infra. In Hieronymianis minoris notæ, similes leguntur ad eumdem diem annuntiationes. Sic in Richenoviensi: In Sardinia, Gavini. Et in Affrica, Saturini, Claudiani, Primi. Id satis singulare in martyrologiis antiquissimis aliquot a Martenio editis [Thesaurus novus Anecdotorum tom. III col 1547-1603.] , nullam sanctorum Martyrum nostrorum fieri memoriam.
DE SS. GAVINO MILITE, PROTO PRESBYTERO, ET JANUARIO DIACONO, MARTYRIBUS TURRIBUS IN SARDINIA.
ANNO CCCIV VEL SEQUENTI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Gavinus, miles, martyr Turribus in Sardinia (S.)
Protus, presbyter, martyr Turribus in Sardinia (S.)
Januarius, diaconus, martyr Turribus in Sardinia (S.)
AUCTORE B. B.
§ I. An S. Gavinus diversus sit a S. Gabino, cujus mentio fit die XXX Maii; SS. Martyrum memoria in fastis sacris, et passionis compendium. Urbis et ecclesiæ Turritanæ notitia; hujus episcopis non sunt annumerandi SS. Gavinus et Protus. Acta.
Brevem Henschenius ad diem XXX Maii Syllogen edidit de SS. Gabino et Crispulo martyribus itidem Turritanis [Acta SS., tom. VII Maii, p. 235 et seq.] . [S. Gavinus an diversus a S. Gabino, qui XXX Maii colitur?] De S. Crispulo peculiare nihil profert; sancti vero Gabini corpus asservari tradit Romæ in ecclesia S. Petri in Vaticano, ibique esse ejus altare; beatum etiam Martyrem coli officio ecclesiastico, eo quod istic sit corpus, omnia autem dici de Communi unius Martyris. Deinde subdit: Est ab hoc Gabino alius S. Gabinius presbyter et martyr Romæ (de quo XIX Februarii,) pater S. Susannæ virginis et martyris, et frater S. Caii papæ et martyris, cujus corpus asservatur pariter Romæ in ecclesia S. Susannæ. An vero S. Gavinus, de quo hodie agitur, diversus sit a priori illo, cujus mentio ad diem XXX Maii, controvertitur. Baronius in Notis, eumdem censet: Putatur, inquit [Martyrol. Rom., XXX Maii.] , hæc esse dies Translationis: nam dies natalis agitur 25 Octobris. Contrarium tenet Henschenius, qui citatis Baronii verbis subjungit: Verum is (qui hac die colitur) in antiquis martyrologii Hieronymiani apographis Gavinus et sæpius Savinus appellatur (alter vero Gabinus) eique in Blumiano et Corbeiensi, Parisiis excuso (ita etiam fere in Vetustiori Florentinii ad XXV Oct.), junguntur socii Saturus, Asturus, Charus etc.; alteri autem socius datur Crispulus. Denique Gavinus vel Savinus memoratur in actis SS. Proti et Januarii, qui passi sunt sub Diocletiano; Gabinus et Crispulus sub Hadriano. Triplici itaque ex ratione arguit Henschenius diversos esse; primum quod differunt nomina; alter Gabinus alter Gavinus vocatur; ast hoc levis imo nullius momenti dixerim, cum promiscue usurpentur litteræ V et b; tum quod alii alteri dantur socii; Gabino Crispulus, Gavino Saturus etc., et hoc gravioris est ponderis; denique quod differunt vehementer inter se tempora; quippe prior sub Hadriano, posterior sub Diocletiano passus. Atque id sane decretorium foret, si de utriusque passionis tempore constaret; verum abest multum ut ita sit. Certe paucissima ad nos de S. Gabino Henschenii pervenerunt. Alii multi Sancti, ait Arca [Joannis Arca Sardi, de Sanctis Sardiniæ libri tres. Lib. II, p. 39 et 40. Calari 1598.] fuere martyrio coronati, quorum vitæ series et martyrii non nisi brevissimo est comperta compendio. SS. Gabinus et Chrispulus passi martyrium in Turrium civitate 3 Kale. Junii, auctoribus Beda, Adone, Usuardo. Aliud nihil. Eodem fere modo Fara [De rebus Sardois. Apud Grævium, tom. X, vol. XV, col. 23.] : Gabinus et Chrispulus sanctitate insignes in Turribus Sardiniæ martyrium passi, 3 Kal. Junii decenter honorantur, eodem referente Usuardo. Annum passionis non signat Fara, quam tamen contigisse innuit haud brevi temporis spatio ante annum Christi 125, quo passum scribit S. Antiochum; atque hic omnium primus est, cujus Fara definit martyrii tempus. Faram sequitur Salvator Vitalis in Annalibus Sardiniæ, ubi ad operis sui finem primos Sardiniæ, martyres enumerans: Primum igitur, ait [Grævius, ibid., col. 262.] , locum sancto Æmiliano ejusque commilitonibus Fara tribuit; secundum vero S. Sallustiano; tertium sanctis Gabino et Crispulo; quartum sancto Crescentiano; quintum sanctis Justæ, Justinæ et Henedinæ; sextum S. Antiocho Sulcitano. Horum itaque scriptorum nullus S. Gabini certamen imperio Hadriani adscribit; sicut nec Ado nec Usuardus, apud quos eadem est annuntiatio: Turribus Sardiniæ sanctorum martyrum Gabini et Crispoli (Ado: Gabinii et Crispuli); concordat Romanum: Turribus in Sardinia etc.
[2] [Rationes dubitandi.] Quo ergo nixus fundamento asserit Henschenius SS. Gabinum et Crispulum passos sub Hadriano? Nempe testimoniis Dymæ Serpi et Ferrarii, quorum ille lib. I Chronici Sanctorum Sardiniæ, pag. 29 asserit eos in “passione S. Antiochi conversos…” Ferrarius vero hoc eos encomio celebrat in Catalogo Sanctorum Italiæ: “Gabinus et Crispulus, cives Turritani, post S. Antiochum sub Hadriano imperatore passi sunt.” Equidem non negavero illum sub hoc Augusto coronatum; ast in ejus passione conversos SS. Martyres nostros non reperio apud Arcam, qui prolixe agonem describit [De Sanctis Sardiniæ, lib. I, p. 9 – 31.] . Insuper Pinius noster ad I Septembris, ubi de SS. Rosa ac Platano Sulci in Sardinia, de actis S. Antiochi, a Baronio in notationibus ad XIII Decembris, quo ille annuntiatur, laudatis, dicit eadem acta se præ manibus habere, sed in quibus, ait [Acta SS., tom. I Septembris, p. 236.] , characteristicas melioris historiæ notas desiderarem, quod et ego quoque desidero in Passione apud præfatum Joannem Arcam; quæ tamen accuratius examinanda erunt ad XIII Decembris. Interim moneo nec in his actis, quæ diligenter, ut in mss. hagiographicis bibliothecæ regiæ Bruxellensis exstant, perlegi, ullam fieri de S. Gabino mentionem; nec me acta illa melioris notæ habere, quam Pinius. Cæterum, ut jam diximus, Fara et Vitalis diserte tradunt SS. Gabinum et Crispulum passos satis diu ante S. Antiochum. Nihil itaque in hujus actis est, quo probentur sancti Martyres sub Hadriano coronati. Ad Ferrarium quod attinet, non ea utique, præstat auctoritate, ut ejus solius testimonium hic prævaleat. Denique Dionysius Bonfans Calaritanus, licet utrumque S. Martyrem sub Diocletiano ponat, non tamen eodem tempore id contigisse declarat, unumque ab altero, certo saltem dierum vel mensium intervallo separat [Triumpho de los Santos del regno de Cerdeña, p. 329 et 425. Calari 1635.] . Cæterum scriptio hæc Dionysii haud magno in pretio habetur; imo incredibiliter vapulat apud Muratorium, qui referens, librum Bonfanti ex decreto inquisitionis hispanicæ an. 1641 expurgatum fuisse, addit: Quam vellem censores isti tantam potius confictorum martyrum copiam delevissent, hoc est librum totum una litura purgassent [Antiquitates medii ævi, tom. V, col. 17.] . Quid ergo? An idem Gabinus ille et Gavinus hac die cultus? Non ausim tantum asserere: nam licet rationes ab Henschenio adhibitæ, non omnino firmæ mihi videantur; aliunde tamen ex dictis apparet, scriptores Sardos diverso tempore passos dicere, primum quidem SS. Gabinum et Crispulum, tum vero S. Gavinum una cum SS. Proto et Januario, vel certe interposito paucorum dierum spatio. Deinde festum seorsum celebratur, illorum XXX Maii, horum XXV Octobris, et insuper ineunte Maio Dedicatio ecclesiæ SS. Gavini, Prothi et Januarii, ac rursus Translatio corporum SS. Gavini, Prothi et Januarii, Dominica prima Octobris, ut habet Arca in Calendario sanctorum Sardiniæ propriorum jam supra memorato. Denique cum de prioribus sanctis Martyribus duobus nihil ad nos pervenerit præter ea quæ cultum spectant, traditio vero diserte unum Gabinum ab altero cognomine distinguat, hæcque distinctio nitatur etiam Hieronymianis martyrologiis, standum putem hujusmodi traditioni ecclesiarum Sardiniæ, donec clarior oriatur dies. Unde Petrus Martini: Perperam, ait [Storia ecclesiastica di Sardegna, tom. I, p. 18. Cagliari, 1839.] , a nonnullis confunduntur S. Gabinus cum altero insigni martyre S. Gavino; additque rationes easdem quas nos supra adduximus. Confer Tillemontium [Mémoires, tom. V, p. 143 et seq.] , Matthejum qui in Sardinia sacra rem in medio fere relinquit, paulo tamen propensior in sententiam, quæ diversas esse horum SS. Martyrum personas statuit [Sardinia sacra, p. 43, not. 3; p. 44, not. 6 et p. 139. Romæ, 1761.] . Ast labitur Matthejus ubi S. Gavino, cui dedicatum est templum Turritanum, socium dat S. Crispolum [Ibid., p. 139.] .
[3] [Memoria in martyrologiis.] Mentio occurrit SS. Martyrum nostrorum in antiquissimis martyrologiis Hieronymianis, scilicet Corbeiensi majori, quod in Spicilegio edidit Dacherius [Tom. II, in initio.] ; Lucensi Florentinii, et Antverpiensi seu Epternacensi Rosweydi, cujus Sollerius meminit his verbis: Vetustissimi illius Antverpiensis seu Epternacensis, sub initium sæculi octavi scripti [Martyrol. Usuardi. præf., pag. VI, n. 20.] . At in tribus his non omnes SS. Martyres eodem die simul ponuntur, sed die XXV Octobris solus signatur S. Gavinus, die vero XXVII SS. Protus et Januarius. Quam in rem apposite notat Florentinius [Vetustius occidentalis ecclesiæ martyrologium, pag. 937.] : Quamquam vero coronati ibi (in actis, quæ infra etiam nos edimus) dicantur 8 Cal. Novembris (25 Oct.), difficile est tamen eodem die cum Gavino fuisse consummatos, ut attente acta illa legentibus patere potest; sed quia corpora in mare projecta eodem littore inventa sunt et simul cum Gavino tumulata, eumdem natalem diem sortitos esse apparet. Porro laudata tria martyrologia, seu potius ejusdem martyrologii tria diversa apographa de S. Gavino hæc habent, ad diem XXV Octobris; Corbeiense: In Sardinia Savini, Saturi, Asteri, Chari; Lucense: In Sardinia Savini, Saturi, Asthentari; Antverpiense: In Sardinia in Turribus Gavini. Et ad diem XXVII, Corbeiense et Lucense: In Sardinia Poti, Januarii etc.; Antverpiense: Sardiniæ in Turribus Proti et Januarii. Varias lectiones sic explicat ibidem laudatus Florentinius [Ibid., pag. 934.] : Aptius in M. Antverpiensi unus ex Sardis martyribus explicatur, nempe Turribus urbe olim Sardiniæ florentissima, S. Gavini, non Savini. Hujus historiam ex antiquo ms. ecclesiæ Turritanæ explicat Joannes Arca… Sancti Gavini socii vel potius præceptores ibi narrantur Prothus presbyter et Januarius diaconus … qui eodem loco promontorii Balai gladio consummati sunt, et ut ibi legitur 8 Cal. Nov. Unde cum alii hic S. Gavino socii addantur nempe Saturus, Asterius et Charus, sive ut in libris nostris, librarii errore, Saturus et ex Asterio et Charo in unum conflatus Asthentarius, suspicionem addunt, hos cum Zotico et Saturo Africanis (qui præcedunt in Corbeiensi) jungi debere, ut innuit M. Antverpiense, in quo Turribus in Sardinia tantum S. Gavinus recolitur. In altero Hieronymiano, ex codice Richenoviensi idem fere habetur: VIII Kal. Nov. in Sardinia, Gavini; VI Kal. Nov. In Sardinia Proti et Januarii. Codex ille Sollerio antiquissimus appellari meretur [Usuardi Martyrol. Præf., pag. IV.] . Ita etiam Papebrochius in prologo ad martyrologium Bedæ [Acta SS., tom. II Martii, pag. V.] : Hujusmodi sunt antiquissima duo monasteriorum Richenoviensis prope Constantiam et Rinoviensis in Helvetia martyrologia (in hoc desunt menses October, November et December.) Vide Acta SS. tom. VII Junii. Nulla horum trium SS. Martyrum memoria fit apud Adonem et Usuardum; in hujus Auctariis ex codicibus Florentinis solus annuntiatur Gavinus: Apud Sardiniam in civitate Turritana, S. Gavini militis et martyris, qui passus est sub præside Barbaro, sub persecutione Diocletiani et Maximiani: et ex iisdem codicibus haud magnæ apud Sollerium auctoritatis ad diem XXVII: Apud Sardiniam civitate Turritana sanctorum martyrum et fratrum Proti presbyteri et Januarii diaconi, sub præside Barbaro, tempore Diocletiani et Maximiani. In Martyrologio Romano omittitur S. Gavinus, et hac die XXV Oct. agitur memoria: Turribus in Sardinia sanctorum martyrum Proti presbyteri, et Januarii diaconi, qui a S. Caio papa ad eam insulam missi, tempore Diocletiani sub Barbaro præside consummati sunt. Trium simul natalis celebratur in ecclesia Turritana hac die; Dominica vero prima Octobris: Translatio corporum SS. Gavini, Prothi et Januarii, et denique ineunte Maio: Dedicatio ecclesiæ SS. Gavini, Prothi et Januarii [Arca, lib. III, pag. 72 et 73.] .
[4] [Martyrii synopsis] Passionis historiam adscribimus, a Ferrario compendiose exhibitam [Catalogus SS. Italiæ, 25 Oct., pag. 671.] : Protus, qui Sardis Proptus dicitur, et Januarius cives Turritani, cum christianam religionem amplexi fuissent, Romam profecti a B. Caio papa ordinantur; Protus quidem tamquam senior Presbyter, Januarius vero Diaconus. In Sardiniam reversi, dum Christianam fidem prædicant, ac mira in urbe Turritana sanctitate florerent, in sævissima Diocletiani et Maximiani imperatorum persecutione sub Barbaro, Sardiniæ et Corsicæ præside, comprehensi, varia pro Christo tormenta constanter perpessi sunt. Proto in Herculis insulam (quam vulgus Linariam vocat) deportato, Januarius tamquam junior blanditiis et donis, ut diis immolaret, tentatur. Quod cum frustra fieret, mox Proto revocato, uterque in equuleo suspenditur ungulisque ferreis excarnificatur. Cum vero immobiles in fide perstarent, Gavini militis custodiæ traduntur. A quo, ab eis ad fidem converso, dimissi, postea cum se ultro tortoribus obtulissent, in eodem loco, in quo S. Gavinus obtruncatus fuerat, gladio animadversi martyrium consummarunt, 8 Kal. Novembris circa an. Sal. 300. Ita testatur Ferrarius ex Monumentis ecclesiæ Turritanæ seu Sassarensis, ac ex Francisco Fara lib. de Reb. Sard. I. Quæ omnia longe enucleatius, utinam et verius in actis infra editis traduntur. Et iterum laudatus Ferrarius de S. Gavino, martyre et patrono Turritano [Ibid. pag. 672 et seq.] : Gavinus miles Romanus (quem ex Savella familia fuisse ferunt) cum Turribus in Sardinia SS. Protum et Januarium, jussu Barbari præsidis, comprehensos ob fidem christianam custodiret, ab ipsis ad Christum conversus et unda salutari lustratus, illos dimisit liberos, quod insontes eos et sine causa vinctos diceret. Quod cum præsidi innotuisset, protinus illum teneri, atque in fidei confessione constantissimum repertum, in portu, qui Balagii dicitur, capite truncari jussit; quo in loco etiam Protus et Januarius, qui in suburbano Turrium loco latentes, ab ipso Gavino in visu ad martyrii palmam invitati fuerant, decollati sunt.
[5] [et tempus.] Porro annotat Ferrarius, annum (scilicet 300) quo Martyres hi passi a Fara referuntur, corrigendum esse: nam persecutio sub Diocletiano et Maximiano in Christianos excitata est anno Domini 302 (imo anno 303,) duravitque fere decennio [Tillemont, Mémoires, tom. V, p. 815 et seq.] . Est itaque certum passionem (cum hæc ex actis communique scriptorum assumpta potius quam probata sententia, præfatæ persecutioni adscribatur) non contigisse ante hunc annum; nec etiam probabilius hoc ipso anno; quod priora Diocletiani et Maximiani edicta capitales non facerent Christianos, sed præcipue demoliendas ecclesias et sacros libros tradendos comburendosque decernerent, quibus de rebus nulla omnino fit nec in actis nostris nec alibi mentio [Tillemont, Mémoires, tom. V, p. 20 et seqq. Art de vérifier les dates, p. 244.] . Sequenti autem anno 304 atrocius in Christianos tulere imperatores, unde et per universam Romanorum dominationem ingens facta strages est [Tillemont, p. 49 et seqq.] . Nihil sane obest quominus illo vel sequenti anno sanctos Martyres nostros Turritanos palmam adeptos dicamus; tanto magis, quod, auctore Eusebio Cæsariensi, persecutio in Occidente non ultra biennium grassata sit [Ibid., p. 119.] . Operæ pretium est illius verba subjicere ex libro de Martyribus Palæstinæ cap. XIII [Migne, Patrologia Græca, tom. XX, col. 1518.] : Atque hæc sunt martyria, quæ octo annorum spatio in Palæstina perpetrata sunt. Hujusmodi nostri temporis persecutio fuit; quæ cum ab ecclesiarum eversione sumpsisset initium, postmodum subsecutis vario tempore rectorum infestationibus, longe ulterius progressa est. In quibus varia omnis generis certamina eorum, qui pro pietate fortiter pugnaverunt, innumerabiles in singulis provinciis martyres præstiterunt; in Libya scilicet et per universam Ægyptum ac Syriam omnesque provincias, quæ ab Oriente usque ad tractum Illyrici quaquaversum protenduntur. Nam quæ ulterius sitæ sunt regiones, Italia videlicet tota et Sicilia, Gallia quoque et quæcumque ad occasum solis porriguntur, Hispania, Mauritania et Africa, cum vix duobus primis persecutionis annis integris furorem belli expertæ essent, divini Numinis præsentissimum auxilium et pacem brevi sunt consecutæ, Dei scilicet providentia simplicitati illorum hominum ac fidei prospiciente. Porro quod numquam antea imperio Romano accidisse memoratur, id tunc primum præter omnium opinionem evenit: in hac enim persecutione, quæ nostris temporibus grassata est, imperium orbis Romani in duas divisum est partes. Harum alteram, quam paulo ante designavimus, quicumque incolebant fratres, pace fruebantur. Quotquot vero in altera orbis Romani parte degebant, innumera subinde certamina subierunt. Et re quidem vera inter sanctos hujus tempestatis Martyres, quorum natales celebrantur in fastis ecclesiasticis, vix unum repereris, qui post annum 305, nisi in Oriente sit passus. Confer tabulam Chronologicam Tillemontii [Ubi supra p. 809 – 811.] .
[6] [Civitatis Turritanæ notitia.] Celeberrima Sardiniæ civitas, quæ a Ptolemæo Turris Byssonis, a Plinio Turris Lybissonis, ab anonymo Ravennate Turris Librisonis, ab Antonino Vero nec non ab auctore Tabulæ vulgo Peutingerianæ Turris tantum dicitur, sita erat in ora maritima et, habita insulæ ratione, ad Septem triones vergebat. Colonia appellatur a Plinio, (quæ, ut habet Fara, sub Pompeio M. creditur in Sardiniam deducta), a Mela autem ac Strabone ne memoratur quidem. Olim fuit satis copiosa, unde inter decem et septem celebriora Sardiniæ oppida numeratur ab eodem Plinio: nunc autem diruta est, nihilque aliud superstes existit, quam ecclesia, portus et nomen [Sardinia sacra, p. 138 et seq.] . Observandum tamen est Plinium octodecim numerare oppida. Oppidorum, inquit [Hist. Nat. lib. III, cap. VII, Tom. I. p. 161. Parisiis 1741. In-fol.] , XVIII; notatque Harduinus [Ibid.] : Ita Mss. omnes; subintellige, celeberrima. Scriptores Sardi alii alia multa congessere de urbe Turritana, nec commentis fabulisque pepercere, inter quos non postremum locum tenet Jacobus Pinto; de quo ita Salvator Vitalis [Annales Sardiniæ, apud Grævium tom. ult. col. 160.] : Æquat cœlo, patriæ ductus amore, Jacobus Pinto jesuita, Turritanam urbem, uti primariam, velutque auream regionem Lugodoro. Ecquid mirum? Pugnandum pro patria. Deinde Vitalis Calaritanæ urbis extollit laudes simulque dicta Pinti impugnat ex professo refutatque [Ibid., col. 160 – 164.] . Unde Matthejus loc. cit.: De iis, qui primum hanc (urbem) incoluerunt, legibusque fundarunt, nomenque indiderunt, plura disputant Sardi, sed mea sententia nulla suffulti ratione. Quæ propius ad veritatem accedere videntur, compendiose concludit his verbis Cantelius [Metropolitanarum urbium historia civilis et ecclesiastica, p. 486. Parisiis 1685.] : Turritanæ provinciæ, si Sardis auctoribus credimus, a Turribus nomen inditum, quod Tyrrheni regionis incolæ domos in turrium formam et morem ædificarent. Dicitur etiam Logudoro, quasi locus aureus: (nominis hujus origo varia a variis profertur, sed hactenus manet obscura [Dizionario geog. di Sardegna tom. 9, p. 5 seq.] ) tractus enim ille et amœnus est et fertilis. Provinciæ caput Turris vel Bissonis vel Libissonis olim fuit; Turris vero Libissonis, ut Pinto placet, idem sonat quod Herculis Libyi Augusta sive “Regia”. Calari et dignitate et magnitudine alias longe inferior, post annum M. illi utraque laude prope par. Tandem ob bellorum incommoda cives sensim dilabi cœperunt, et Sassarim (vicinum oppidum erat) se recepere. Unde factum ut paulo post Archiepiscopus, Canonici, Magistratus eo etiam migrarint, juraque sedis Turritanæ anno 1444 Eugenius IV transtulerit Sassarim, quæ ex Turrium ruinis ita crevit, ut Calaritanæ urbis æmula parem cum illa honoris gradum ambiat. Ex dictis corrigendus Harduinus, qui innuit Sassarim eo loci quærendam, quo olim Turres: nunc, inquit [Plinius, Hist. Nat., tom. I, p. 161. Not. 8.] , ibi creditur esse Sassari; cum hinc distet in meridiem duodecim circiter millia passuum [Sardinia sacra, p. 140.] , alii, putem minus recte, habent octo millia [Orlendius, Orbis sacer. et profanus, p. 2649.] . Nec etiam recte Cantelius annum translatæ sedis notavit. Conf. num. seq. Juverit nonnulla addidisse ex magno Dictionnario geographico regni Sardiniæ. De rebus populi Turritani sub imperatoribus nihil scimus, quia nulla illarum mentio occurrit in monumentis historicis fide dignis. Occupata urbs a Saracenis, in eorum potestate permansit usque ad initia sæculi XI; tunc erepta eis fuit a rege seu judice Logudorensi, qui exinde sæpius ibidem morari solitus est, et insuper episcopo Turritano, metropolitæ dignitatem procuravit. Ex his ortum est, ut Judicatus Logudorensis dici cœperit communius Turritanus. Finem habet historia urbis Turritanæ circa medium sæculi XV: tunc enim, Sassarim transgressis, paucis qui post annum 1438 remanserant, incolis, vix non penitus derelicta fuit [Dizionario geogr. di Sardegna, tomo XV, p. 659 et seq.] . Præsens vici municipii status sic describitur [Ibid., p. 644 et seq.] : Turris seu Turres (Portotorre) oppidum (borgo) Sardiniæ, situm in ora insulæ boreali, in provincia Sassaritana, lat. 40° 91’ 50”, Long. occident. (spectato meridiano Calaritano) 0, 43' Duas veluti in partes dividitur: alteram maritimam, in qua invenitur portus; alteram a S. Gavino dictam, quæ semi fere milliario distat a portu, et sita est in parvo colle. Cætera, si libet, vide in laudato Dictionnario, voce Portotorre. Atque hæc sunt quæ partim probabiliter partim certo proferre licuit de urbis, quondam populosæ et præclaræ nunc autem fere dirutæ, initiis et vicissitudinibus. Sed agendum paulo latius de ejus sede primum episcopali postea vero metropolitica et primatiali, deque primis ejus præsulibus, quos inter numerantur a nonnullis SS. Gavinus et Protus:
[7] [De ecclesiis in Sardinia episcopalibus] Plerique originem christianæ religionis in Sardinia repetunt ab apostolorum ætate, quorum unus et alter ibidem prædicasse fertur. Passim etiam in catalogis tum Calaritanis tum Turritanis inter episcopos primo loco venit S. Clemens, Romanus deinde pontifex. Ast nullo idoneo hæc nixa sunt testimonio, imo apud cordatos fabulis accensentur [Matthæjus, p. 142.] . Verum certis documentis constat exstitisse in Sardinia ineunte sæculo IV binas ecclesias, scilicet Calaritanam et Phausianensem seu Forotrajanensem. Explorata quoque res est sæculo V. quatuor numerari, nempe præter ambas prædictas, Turritanam et Sulcitanam, quarum antistites Carthaginem convenerunt jussu Hunerici regis Wandalorum [Ibid., p. 51.] . Ætate S. Gregorii Magni (sedit ab anno 590 ad annum 604) videntur fuisse omnino septem. Scribit enim ille ad sex Sardiniæ episcopos, quos singulos nomine suo vocat, et hortatur ut sine archiepiscopi Calaritani bona venia Insula non egrediantur. Suspicatur quidem Cointius quosdam ex illis sedem suam in Corsica habuisse; verum, subdit Matthæjus, hoc falsum esse pluribus demonstrabo. Circa finem sæculi IX rursus quatuor tantum reperiuntur, eædem quæ sæculo V. Sardinia quippe jam inde ab exitu sæculi VII Saracenorum infestis patuit incursionibus, quibus perpetuo fere in prædam cessit usque ad iniens sæculum XI; ita ut dubitet Matthæjus [Ibid., p. 52.] , utrum sæculo decimo ullæ fuerint episcopales sedes in Sardinia. Moronius tradit Saracenos in Sardinia dominatos ab anno 833 ad annum 1051; tum victos a Pisanis et Januensibus insula expulsos [Dizionario, V° Sassari. confer. Orlendium, p 2602.] . Ejectis post sæculi XI initium Saracenis, auctus est ecclesiarum numerus, adeo ut sæculo sequenti tres metropolitanæ (Calaritana, Turritana et Arborensis) et quindecim episcopales sedes existerent [Sard. sacr., p. 54 et seq.] ; quæ perstiterunt usque ad finem sæculi XV vel principium sæc. XVI. Postea valde imminutus numerus est: deficientibus namque idoneis proventibus, plures ecclesiæ sive metropolitanis sive viciniori sedi unitæ fuere. Addit Matthæjus [Ibidem. p. 55.] : Per hæc tempora, id est mediosæculo XVIII, septem sunt in Sardinia ecclesiæ, nimirum Calaritana, Turritana, Arborensis Metropoles; Rosanensis, Ampuriensis, Algheriensis et Alensis seu Usellensis suffraganeæ. Nostris diebus eædem tres supersunt metropoles nempe Calaritana et Turritana quæ ambæ primatiales, et Arborensis, cujus antistes residet Oristani. Calaritanæ tres sunt suffraganeæ, Turritanæ quatuor, Arborensi una ex unitis Uxellensi et Terralbensi [Gerarchia della Santa Chiesa esposta per cura del cav. Gerolamo Petro. Roma 1851.] .
[8] [et speciatim de sede Turritana suffraganea,] Quod autem speciatim attinet ad ecclesiam Turritanam, de hac Sede, ait Cantelius [Pag. 486.] , vix quidquam certi habeo, quod scribam: adeo varia sunt et incerta, quæ a Sardis autoribus produntur. Dionysius Bonfans illam sub Symmacho institutam scribit quinto sæculo: Franciscus de Vico et Jacobus Pinto (parum fideles, ut vidimus, scriptores) aliique, qui Turritanæ sedi præ Calaritana primas deferunt, ab apostolis erectam, illique præfuisse Clementem volunt. Qui opinione sua quam falsi sint, liquet ex epistola S. Gregorii Magni, qua diserte constat Marinianum Turritanum non minus quam cæteros Sardiniæ episcopos Januario Calaritano paruisse. Hinc subdit Cantelius: Nec Turris igitur Sardiniæ caput, nec Turritanus præsul Sardiniæ Primas umquam fuit; sed merus episcopus; quod tamen intelligendum de Primate proprie dicto; nam, ut infra dicemus, hodiedum Turritanus archiepiscopus titulum Primatis habet æque ac Calaritanus. Unde præterea efficitur verba: sed merus episcopus, ut vera sint, referenda esse ad ætatem Gregorio VII priorem, cum ab hoc pontifice, ni paulo etiam citius, sedes Turritana ad Metropoleos dignitatem evecta sit. Judice Matthæjo [Sardinia sacra, p. 144.] , primus Turritanus antistes de quo jure dubitari nequit est Felix. Hic inter eos recensetur episcopos, qui anno CDLXXXIV a Vandalorum rege (Hunerico) Carthaginem vocati, postea in exilium pulsi sunt. Hæsit paulisper Cantelius, ait enim [Metropolitanarum etc., p. 144.] : Quem (Felicem) tamen, nisi obstaret Sirmondi auctoritas, Africanum dicerem. Id vero secus omnino, reponit Matthæjus [Sardinia sacr, p. 144.] , cum a Victore Vitensi Felix de Turribus non inter Afros sed inter Sardos episcopos numeratur. Observandum tamen est, Victorem nullam facere de Felice mentionem; ast hujus nomen reperitur inter episcopos insulæ Sardiniæ in Notitia Provinciarum et civitatum Africæ, quam primum in lucem dedit Sirmundus, et deinde Chiffletius subnexuit libro IV. Persecutionis Vandalicæ. Sane notitia hæc, omnium consensu, pretiosissimum est antiquitatis monumentum, attamen non constat illam a Victore scriptam. Conf. Patrologiam Mignianam [Tom. LVIII, col. 267 et col. 276.] . Cæterum ante Felicem laudantur in Catalogis S. Clemens; S. Gavinus circa annum 98, sed hunc Rota Romana definivit, martyrem duntaxat exstitisse, ut infra pluribus reddam; S. Protus, quem presbyterum fuisse tantum vidimus; Protagenes, quem Calaritanæ sedi adscribit Matthæjus; Gaudentius, sed Afris annumerandus; idem est de Samsucio, cui successor scribitur Felix [Sardinia sacr., p. 142 – 144.] .
[9] Facta aliquot post sæcula Turris metropolis est: a quo vero Pontifice, ait Cantelius [Metropolitanarum etc. p. 488.] , affirmare non ausim: [dein metropolitica,] ante Gregorii VII ætatem id contigisse certum est. Cujus quidem asserti nullam subdit rationem. Matthæjus aliud sentit, ubi de Constantino, post Felicem VI ordine episcopo Turritano: Gregorius VII summus pontifexan. MLXXIII Capuæ moram trahens, eum (Constantinum) hujus sedis (Turritanæ) archiepiscopum renuntiavit, primusque est, de quo certo sciatur Metropolitæ titulo decoratum fuisse [Matthæjus, Sardinia sacr., p. 146.] . Canonicus Bima, in sua Serie Chronologica archiepiscoporum et episcoporum regni Sardiniæ, a Moronio laudata, id contigisse asserit illo quidem anno sed sub Simone, Constantini decessore, huncque proinde secundum Archiepiscopum Turritanum habet, teste præfato Moronio [Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica; verbo Sassari. Tom. LXI, p. 230.] . Hoc igitur extra controversiam videtur, sedem Turritanam sæculo XI Metropolitico auctam honore, quæ denique medio sæculo XV Sassarim translata fuit.
[10] [et sæc. XV Sassarim translata.] Cum Turritani cives, ut est apud Cantelium [Metropolitanarum etc., p. 489] , et illius tractus incolæ, bellorum fessi incommodis, alio alii dilaberentur, multique Sassarim se reciperent, Dorgodorus, Turritanus archiepiscopus (obiit circa finem sæculi XIII) palatium ibi extruere ac sæpius habitare cœpit. Eo etiam sensim migrarunt et clerici et magistratus, donec anno MCCCCXLII Petrus Spanus (archiepiscopus) ab Eugenio IV impetravit, ut Turritana sedes illiusque jura omnia Sassarim transferrentur. Duplex tamen adjecta conditio est: una, ut metropolita Turritani nomen retineat; altera, ut statis diebus Turrim una cum clero se conferat sacraque peragat, ut illius basilicæ dignitati quoquomodo consulatur. Anno uno aberrat Cantelius. Factus episcopus anno 1422 Spanus quidem est; verum Translatio sedis incidit in annum 1441, ut diserte habent Matthæjus [Sardinia sacr., p. 162.] , Salvator Vitalis, qui litteras Eugenii IV partim adscribit [Grævius, tom. ult., col. 33.] , Orlendius [Orbis sacer et profanus, p. 2653.] , Moroni [Dizionario, ubi supra, p. 231.] et Casalis in Dictionnario geographico [Dizionario tom. XV, p. 660.] . Hodie Turritanæ Metropoli subditæ sunt ecclesiæ suffraganeæ quatuor: Algariensis, Ampuriensis cum Templensi unita, Bisarchiensis et Bosanensis [Gerarchia etc., p. XXII.] .
[11] [Turritanis episcopis non sunt annumerandi nec S. Gavinus,] Diximus Felicem primum esse antistitem, qui certo testimonio probatur Turribus sedisse; plures vero alios ante illum in Catalogis memorari, quos inter S. Gavinum et S. Protum. Et ille quidem venit ordine secundus, seu primus post S. Clementem; S. Protus proxime post S. Gavinum, ita tamen ut inter utrumque intercedat plus quam sesqui sæculum: cum hic signetur circa annum CXVIII, ille circa annum CCXC [Sardinia sacr., p. 142 et seq.] ; intermedius nullus citatur nec apud Matthæjum nec apud Moronium. Unde efficitur manifeste alter alterius in passione Socius nec esse nec esse potuisse. An autem ex mente scriptorum, qui Catalogos texuerunt, intelligatur S. Gavinus, quo de agitur hac die, an alter, cujus fit memoria die XXX Maii, equidem non dixero. Sed parvi refert, cum neutrius episcopatus probetur ex antiquis documentis, imo contrarium efficiatur. Et primum quidem generatim notat Orlendius [Orbis sacer et profanus, tom. V, p. 2650.] : Quamquam sedes episcopalis Turritana vetustissimæ sit originis … priscorum tamen ejus antistitum et nomina et monumenta sincera desiderantur. Insuper contra martyrologii Romani fidem, ait Cantelius [Metropolitanarum urbium historia, p. 488.] , SS. Gabinum et Protum inter episcopos Turritanos numerant, quorum neuter episcopus fuisse perhibetur; ille ne sacerdos quidem. Vidimus supra n. 3 in Martyrologio Rom. S. Protum diserte presbyterum et S. Januarium vocari diaconum. Et certe in actis nostris dicitur: Miles Gavinus nobilissimus. Is cum deorum cultu probatissimus esset, commissos habuit a Barbaro præside sanctos Proptum et Januarium, ut arctissimis servaret custodiis. Denique ab sanctis Martyribus, sub eorum passione conversus, proprio sanguine baptizatus est. Idem eruitur ex Martyrio S. Saturnini apud Mombritium, quod nostris actis antiquius censet Tillemontius [Me moires, tom. V.] meliorisque notæ, nec tamen valde sincerum. Certavit S. Saturninus imperantibus Diocletiano et Maximiano, sub eodem Barbaro præside, qui dum Christianos districte requireret, et repertos a suis ministris sibi præsentari præciperet; non defuerunt duo viri Christiano nomini inimici ac profanis idolis servientes, qui dicerent, Protum, Januarium et Gavinium in eodem municipio Christianos; quos sibi idem præses Barbarus ab officio jussit adduci. Cumque Protus, Januarius et Gavinus sancti martyres in conspectu ejus consisterent, ab eo requisiti, Jesu Christi filii Dei confessione deposita, martyrium consummarunt [Mombritius, tom. II, fol. 248.] . In his sane nihil est quod vel minimum indicet, quemquam illorum fuisse episcopum.
[12] [prout etiam decrevit Rota Romana,] Quo circa expunctum voluit S. Gavinum (de hoc solum agebatur) Rota Romana, definiens, martyrem duntaxat fuisse [Sard. sac. d. 143.] . Scilicet postquam Rota coram bon. mem. Montmanno firmavit sub die 27 Novembris præteriti (an. 1637) in causa vertente super primatu insulæ et regni Sardiniæ inter archiepiscopum Calaritanum, Turritanum et Arborensem, sedem Calaritanam probari antiquiorem ex eo præcipuo fundamento, quod in concilio Arelatensi, celebrato de anno 314, intervenerit Quintius seu Quintianus præsul ecclesiæ Calaritanæ; archiepiscopus Turritanus ad elidendam hanc inevitabilem dicti concilii veritatem dedit articulos ad probandum per testes de publica voce et fama: primo, quod civitas Turritana, tamquam proxima Italiæ et urbi Romæ inter cæteras Sardiniæ, in ipso fere primordio nascentis ecclesiæ fuerit aspersa sanguine martyrum sub imperatoribus Trajano et Adriano, ac postea sub Diocletiano et aliis, eodemque tempore et antea habuerit episcopos; secundo, quod S. Gabinus, qui passus est martyrium sub Adriano fuerit episcopus Turritanus de anno 120 a Nativitate Domini, et sic quod de eo tempore ecclesia Turritana jam esset erecta in cathedralem; tertio, quod inter alios episcopos Turritanos de anno 300 fuerit unus nuncupatus Gaudentius. Quibus articulis per DD. consideratis, cum ageretur de probando facto supra annum millesimum quingentesimum ultra hominum memoriam et extra omnes terminos memorabiles, illos dixerunt non esse admittendos. Quia cum in omnibus martyrologiis SS. Gabinus et Crispulus inscribantur simpliciter martyres, et martyrologia sint satis exacta in ponendo qui fuerint episcopi et martyres, et qui martyres simpliciter; et scriptores gravissimi, qui collegerunt Vitas Sanctorum, non ausi sint scribere Vitas SS. Gabini et Crispuli (Conf. n. 1 et 2.); est signum evidens, quod nihil canonicum invenerunt, ultra id quod dicunt martyrologia antiqua [Sac. Rotæ Romanæ Decisiones a Paulo Rubeo selectæ. Part. VIII, Decisio LX, p. 112. Venetiis, 1716.] . Sequitur prolixa satis dissertatio de Martyrologiis antiquioribus classicisque, in quibus nuspiam præsul nominatur S. Gabinus. Et additur: Ad hanc veritatem confirmandam plurimum facit, quod in martyrologiis modernioribus sub eadem die 3 Kal. Junii hoc est 30 Maii inscribitur S. Gabinus per eadem met verba de quibus supra, videlicet: Turribus in Sardinia, sanctorum martyrum Gabini et Crispuli. Sic in martyrologio ordinis Prædicatorum, sic in martyrologio Francisci Maurolyci, sic in martyrologio Galesinii etc. Huc proinde recidit S. Rotæ sententia, nullatenus admittendam probationem ex fama petitam; sed standum claris Martyrologorum testimoniis. Atque ita causa cecidit Turritanus. Decisio data notatur: Lunæ 14 Junii 1638.
[13] [nec probabilius etiam S. Protus.] Nec multo validiora militant argumenta pro episcopali dignitate S. Proto tributa, qui in actis a Joanne Arca anno 1598 editis diserte presbyter, sicut et in martyrologio Romano appellatur. Certum præterea est sub secunda SS. Patronorum inventione (de qua dicemus § sequenti) facta anno 1614 a RR. DD. Manca de Cedrelles, archipræsule Turritano, hanc tantum repertam inscriptionem, haud parum quidem corrosam, sed ab hujusmodi rerum peritis sedulo et sollicite, petente archiepiscopo, restitutam: Ossa beati Gavini et sociorum sancti Proti et sancti Januarii martyrum; ita ut existimandum sit, viris illis nullum prorsus apparuisse sive apicis sive sigli vestigium, quo censeri posset indicari sanctum martyrem Protum episcopum fuisse. Teste Petro Martini [Storia eccles. di Sardegna, tom. I, p. 31.] , refert Machinus, archiepiscopus Calaritanus ab anno 1621 ad an. 1640, in sua Defensione Primatus archiep. Calarit., cap. 18, egisse se contra archiepiscopum Sassarensem in sacra Congregatione Inquisitionis Romanæ de episcopatu S. Proti; sanctam vero Congregationem dedisse 12 Julii 1637 decretum, quo sancitur S. Martyrem depingendum cum insignibus presbyteratus tantum, standumque martyrologio Rom. Nihilominus sub tertia inventione anno 1848 (de qua rursus infra) reperta est capsula reliquiarum sancti Martyris illius, his signata verbis: S. PROTVS M. EPs, quæ verisimilius mihi videtur, fuisse apposita post secundam inventionem anno 1614. Aliunde vero in Relatione facta de hac inventione a præfato archiepiscopo, dicitur [Il mese di Octobre, p. 83 et seq.] : Intra cineres S. martyris et episcopi Proti, repertam ejus crucem pectoralem, quam gestare solebat. Erat autem crux cuprea; ex una parte ferens incisas effigies D. N. Jesu Christi, SS. Petri et Pauli et quatuor Evangelistarum; atque horum nomina græcis litteris inscripta; ex altera parte cernebatur imago beatissimæ Virginis hoc cum titulo: Mater Dei. Interius rubigini cupreæ immixti pulveres erant, ut videbatur, ex ligno S. Crucis et ex reliquiis SS. Apostolorum et Evangelistarum, quorum nomina Cruci cupreæ legebantur insculpta. Non tamen putem, opinionem de præsulatu S. Proti tunc primum natam, quam sæculo XVII antiquiorem existimo, quamvis non satis fundatam, imo falsam: cæterum, ut liquide constabit ex processu tertiæ Inventionis, hodie S. Protus in ecclesia Turritana episcopus et martyr habetur, atque ut talis colitur.
[14] [Acta,] Acta SS. Gavini, Proti et Januarii, sicut et Historia primæ Inventionis SS. Corporum, quæ, decessorum nostrorum vestigiis insistentes, infra damus ex Joanne Arca, non videntur sæculis XV et XVI multo antiquiora, quibus floruerunt Antonius Cano et Salvator Alexius Salepusius, ambo archiepiscopi Turritani, quem utrumque testantur Fara et idem Joannes Arca scripsisse de SS. Martyribus nostris; et nos quoque ad calcem Historiæ primæ Inventionis aliquid decerpemus ex Salepusii Homilia de ecclesiæ dedicatione et SS. Patronorum translatione. Alii fontes, ex quibus se hausisse significat Arca, sunt Codex ms. ecclesiæ Turritanæ (eumdem notat quoque Fara) et magister Gribaldus (Gazano scribit Grimaldus); hunc haud putem præfatos episcopos multum ætate præcedere; imo forte post eos vixit. Confer Gazanum [Tom. I, p. 133 et seq. Conf.] . Utut est, ex hujusmodi fontibus, vago incertoque modo indicatis, non satis solide probata existimamus martyrii adjuncta, illa præsertim, quæ, ut in apocryphis assolet, prodigiosam eamque perpetuam divini Numinis exhibent præsentiam. Responsa et orationes Martyrum ad præsidem valde longa sunt, ut ex penu scriptoris deprompta, non vero ab ore sanctorum processisse appareant. Ast ipsum martyrium non facile quispiam in dubium vocaverit, spectata constanti et antiquissima ecclesiæ Turritanæ traditione, egregie firmata testimonio plurium Hieronymianorum martyrologiorum (de quibus n. 3) præsertim Antverpiensis, quod, ut supra loc. cit. monuimus, judice Sollerio Scriptum fuit sub initium sæculi octavi. Sane antiquissimum omnium calculo est. Illud Rosweydus reperit in Carthusia Trevirensi; vocatur autem promiscue Antverpiense, quod in hac urbe magnam partem in laminis opera et industria Moreti incisum fuerit; Epternacense, quod eo loci scriptum; S. Willebrordi, quod sancto huic viro in usu [Conf. Florentinium, p. 32.] . Quod si Epternaci ineunte sæculo VIII sit scriptum, per se patet ab antiquiori exemplari transsumptum fuisse. Unde efficitur quam alte ascendat certissimum illud de sanctorum Martyrum Turritanorum passione testimonium. Nec prætermittendum non nullam actis auctoritatem conciliari ex eo quod satis manifeste innuant non eodem die SS. Protum et Januarium consummasse martyrium, quo S. Gavinus: hoc enim diserte docent Hieronymiana n. 3 laudata, in quibus S. Gavinus signatur die XXV, ambo Socii die XXVII Octobris.
§ II. De prima et secunda Inventione reliquiarum SS. Gavini, Proti et Januarii. Prioris Inventionis historia multiplici ex capite suspecta; secunda Inventio facta est sæc. XVII sub episcopatu RR. DD. Mancæ de Cedrelles.
[Primæ Inventionis historia] Celebres sunt apud Sardiniæ populos trinæ SS. martyrum Gavini, Proti et Januarii seu inventiones seu recognitiones. Prima refertur ad iniens sæculum VI, sed perperam ut videbimus; altera sæculo XVII contigit, anno scilicet 1614; tertia denique nostris diebus, anno 1848. De singulis in specie dicendum, non ideo quod omnes eisdem veritatis et sinceritatis notis præfulgeant, sed quod a Sardis antiquioribus scriptoribus referantur et describantur atque longæva venerabilis ecclesiæ Turritanæ nitantur traditione, vel ea peractæ fuerint solemnitate, ut per se locum non infimum teneant in historia ecclesiastica illius insulæ. Primam edemus ad calcem hujus Commentarii ex Joannis Arcæ libello de Sanctis Sardiniæ qui scripsit sæculo XVI, testaturque se narrationem suam fideliter hausisse ex Antiquis monumentis ipsius Turritanæ ecclesiæ manu scriptis atque impressis [Lib. II, p. 27.] . Satis proinde erit rem, prout gesta fertur, hic breviter seu per compendium exhibuisse. Circa annum æræ nostræ 474 Comita Judex, gravi et incurabili decumbebat morbo in Castro suo Ardara, novem leucis a Turribus dissito. Ad Sanctum confugit Gavinum. In somnis apparuit illi beatus Martyr, monens eum ut ocius surgens Portum Turritanum peteret, ibique in Monte, Agellus dicto, templum in sui sociorumque suorum Proti et Januarii memoriam ædificaret, quod ibi eorum reconditæ ignotæque jacerent reliquiæ. Dictis audiens pius princeps fuit, subitoque operi manum admovit; paucisque post annis exstructa cernebatur magnifica illa basilica, quam hodie adhuc videmus et admiramur, elapsis ab ædificatione sæculis omnino tredecim, quibus Sardinia non semel vastata fœdissime est a Vandalis, Sarracenis aliisque christiani nominis hostibus [Ibidem. Conf. Il mese di Ottobre, p. 43 et 44.] . Hoc opere completo, de Sanctorum reliquiis sollicitatur Judex… Balai promontorium petit, ingenti sacerdotum et populi stipatis multitudine. Post triduum orationi datum, cœlesti omine revelatur SS. Martyrum sepultura. Thure enim in ignem misso, fumus non ad sublime fertur, ut solet levitate, sed in eam partem advolat recto cursu, qua Martyrum monumentum latebat. Illuc itaque hilares animo currunt; adhibiti fabri lapidem omnem versant, locusque nullus relinquitur intactus, donec antiquum reperiunt sepulchrum. Quod ubi primum patuit, trium corpora Martyrum odore suavissimo sese effundunt… Nullum corpore membrum, non unguis digitis, nec pilum capite excidisse videres… Tenebat medium locum Gavinus inter Socios duos; ex quo invaluit consuetudo, ut inter Prothum et Januarium armati equitis forma perpetuo depingatur [Arca, Ib., p. 23.] . Denique in novo templo reconduntur. Haud ita diu post mortuo Comitæ Judici, successit filius Orgodorius, seu Torquitorius Gumnale, paternæ virtutis et pietatis hæres, qui templum a patre extructum dedicari solemni pompa curavit [Ibid.] . Consecrata fuit die quarta Maii anni DXVII uti ex epigraphe super portam ecclesiæ posita apparet [Sardinia sacra, p. 139.] . A Pontifice illius ævi Cardinalis in Sardiniam est delegatus. Venit cum eo Pisanus archiepiscopus. Sanctorum corpora canonizata sunt publice in ea porta templi, quæ Orientem spectat. Ex quo nata est inde religio, ut semper occlusa manens, quibusdam solum annis pateat reserata, tali fere Sardorum concursu, qualis ad urbem Romam fieri solet, sacris expositis foribus [Arca, p. 26.] . Petierunt etiam a Cardinali legato, ut ea usus facultate, quam a summo trahebat pontifice ad consecrationem ecclesiæ, ipsum idem templum indulgentiarum munere cumularet. Petitioni lubens et copiose satisfecit legatus. Aderant ad hanc consecrationem episcopi quindecim [Ibid.] .
[16] [parum fida est;] Atque hæc summa est narrationis de celeberrima apud Turritanos et Sassaritanos Inventione SS. corporum. Sed an fide digna? Audiamus ante omnia Gazanum. Duobus testimoniis præcipue nititur Arca et cum eo Vicus, ut sæculo VI ineunti adscribat basilicæ consecrationem; nempe codice manuscripto ecclesiæ Turritanæ, qui Sardis condague dicitur (qua voce communiter designantur codices Mss. antiqui ecclesiarum etc. lingua Sardoa scripti [Grævius, vol. XV, col. 246. — Gazano, tom. I, p. 361, 365, 395.] ) et inscriptione, quæ secundum unos in fronte basilicæ, secundum alios in interiori ejus parte legebatur, hodie autem jam non apparet nec in uno in altero loco [Gazano, ibid., p. 364.] : Consecrata fuit ecclesia sancti Gavini de Turribus die 4 Maii. Anno Domini 517. Porro hanc inscriptionem ipso anno consecrationis appositam fuisse, nemini sane in mentem venerit; nec aliunde antiqua probatur. Opinatur Gazano eam referendam ad annum 1517, ac proinde siglum Millesimum fuisse prætermissum, ut etiam, inquit [Ib., p. 365.] , hodie apud nonnullos assolet. Non opus putem his diutius immorari. Quod codicem ms. seu condagum attinet, ipsum idioma Sardoum, quo conscriptus est, satis declarat, judice eodem Gazano, fœtum esse ætatis longe posterioris. Lingua inquit, Sardoa, quæ in codice adhibetur, constat vocibus nonnullis antiquis sardicis, latinis, hispanicis et italicis; judicent hujus patriæ incolæ quo tempore istiusmodi in usu cœperit esse idioma. Supponit præterea autor condagi insulam, dum ædificata ecclesia est, Romanis paruisse, dum certissime constat Vandalos eam ineunte sæculo VI occupasse. Hæc multis explicat ibidem Gazano, quem si libet, lege. Muratorius quoque asserit generatim [Antiquitates medii ævi. Diss. 32, tom. II, col. 1076.] , nullam sibi ad manus esse historiam Sardiniæ et Corsicæ ab erudito quopiam scriptore concinnatam, quæ res antiquas earum insularum tabulis et vetustis monumentis egregie ut opus esset persequatur. Sane post Muratorii obitum viri plures de historica re in Sardinia præclare meriti sunt; quos inter eminent P. Matthæjus, Gazano, Cambiagi, Manno, Petrus Martini, Albertus de la Marmora, Goffredus Casalis, Victorius Angius; ast hi omnes vel silent de monumentis ab Arca et Vico laudatis, vel illa ut parum idonea ad fidem faciendam habent vel ut prorsus spuria et fictitia rejiciunt. Nec dissimulandum plura in utriusque narratione esse, quæ cum reliqua historia minime componi queant.
[17] [nam Wandalis dominantibus, non potuit es se locus tali solemnitati;] Atque imprimis saltem dubitare licet an ineunte sæculo VI, solemni adeo seu translationi seu consecrationi locus esse potuerit, cum illa tempestate Sardinia universa Wandalis, ariano infectis veneno, subdita gemeret. Nam inter omnes convenit Sardiniam sæculo V a Wandalis expugnatam devastatamque. Certant tantum scriptores de annis tum primæ irruptionis, tum omnimodæ occupationis; alii volunt eos irrupisse paulo post annum 429, quo barbari isti Africam obtinuerunt; alii primam invasionem annectunt anno 462; occupationem vero anno 471; alii denique alios ponunt numeros sed parum a præfatis diversos. Id certum anno 484 Sardiniam regni Wandalici septimam numerari provinciam. Dominatio hæc seu tyrannis perstitit integro fere sæculo, scilicet usque ad annum 534, quo Belisarius, devictis prostratisque barbaris, insulam, regnante Justiniano, imperatoribus Orientis restituit. Quæ brevi compendio, pro re nostra, reddita, explicatissime traduntur in magno Dictionario geographico regni Sardiniæ [Dizonnario degli stati del re di Sardegna t. XIX bis p. 595 et seq. Torino, 1849.] item in Moronio [Moroni t. LXI, p. 119. Venetiis, 1853.] aliisque tum vetustioribus tum recentioribus [Orlendius, Orbis sacer et profanus t. V, p. 2600 et seqq. — Matthæjus, Sardinia sacr., p. 3 et seqq. — Art de vérifier les dates p. 359 etc. ubi de regibus Wandalorum — Gazano, Storia di Sardegna, t. I, p. 229 et seqq. — Albert de la Marmora, Voyage en Sardaigne, t. I, p. 28. Paris et Turin, 1839. Etc.] . Cum itaque cathedralis Turritana ædificari cœpit, si qua fides prolatis ab Arca et Vico monumentis est, circa annum 474 a Comita Judice Logudorensi, in quiete admonito ad id patrandum a S. Gavino, perfecta autem est a Dorgodorio, qui Comitæ successit, solemniter autem consecrata anno 517 [Conf. Sardinia sacr., p. 139.] ; liquet hæc omnia adscribenda Wandalorum ætati, et quidem sub Trasamundo qui regnavit ab anno 496 ad an 523 orthodoxis longe infensissimo [Art de vérifier les dates p. 359.] , quem et scelestissimum jure merito dicit Matthæjus [Sardinia sacr., p. 46.] . Et Victor Tununensis in Chronico ad annum 497 [Migne, Patr., t. LXVIII, col. 948.] : Guntamundo Vandalorum rege Carthagine mortuo, Thrasamundus regnat ann. 27 menses 4. Et hic, ariana insania plenus catholicos insectatur. Catholicorum ecclesias claudit, et in Sardiniam exsilio ex omni Africana ecclesia 120 (alii plures alii pauciores habent) episcopos mittit. Floruit Victor circa medium sæculi VI. Ejus chronicon magni fit apud eruditos omnes quod ad rerum gestarum veritatem spectat; ast in notis chronologicis deturpatum fuit, mendis probabilius amanuensium [Ibid., col. 939.] . De persecutione sub Transamundo mota confer Ruinartii commentarium in historiam Persecutionis Vandalicæ [Ibid., t. LVII, col. 420 et seqq.] . Nemo sane facile sibi persuaserit tali sub tyrannide locum fuisse ædificandæ ecclesiæ adeo magnificæ ejusque tam solemni consecrationi.
[18] [falsa insuper sunt quæ traduntur de Comita et Orgodorio Judicibus:] Adde non probari quæ de Comita Judice ejusque successore Orgodorio Gumnali asseruntur. Ante sæculum decimum, inquit P. Matthæjus [Sardinia sacr., p. 24.] , fuisse in Sardinia Judices (id est principes seu reges) ex sancto Gregorio Magno et Anastasio Bibliothecario certissime constat. Et re quidem vera ita ille lib. V. Ep. 41. [Migne, Patr., t. LXXVII, col. 768.] scribit ad Constantiam Augustam: Dum in Sardinia insula multos esse gentilium cognovissem, eosque adhuc pravo gentilitatis more idolorum sacrificiis deservire … unum illuc ex Italiæ episcopis misi qui rem mihi sacrilegam nuntiavit, quia hi, qui in ea idolis immolant JUDICI præmium persolvunt, ut eis hoc facere liceat. Quorum dum quidam baptizati essent et immolare jam idolis des vissent, adhuc ab eodem insulæ JUDICE etiam post baptismum, præmium illud exigitur, quod dare prius pro idolorum immolatione consueverant. Hæc Gregorius, qui Romæ sedit ab anno 590 ad an. 604. Exstant etiam binæ epistolæ Leonis papæ IV ad Judicem Sardiniæ inscriptæ [Ibid., tom. CXV, col. 673.] . Sedit Leo IV ab anno 847 ad annum 855. Anastasius pariter, in Nicolao I (papa ab an. 858 ad 867) ait [Ibidem, tom. CXXVIII. col. 1383.] , circiter an. 865 relatum illi fuisse de Sardinia, quod Judices ipsius insulæ cum populo gubernationibus suis subjecto in proximis ac sanguinis sui propinquis incestas et illicitas contraherent copulas, velut temporibus domni Gregorii quarti papæ (ab an. 827 vel 828 ad an. 843 vel 844) facere consueverant. Quapropter misit Nicolaus strenuos viros, ut eamdem Sardorum gentem a tanto revocarent errore etc. Unde Muratorius: Quæ verba, inquit [Antiquitates medii ævi t. II, col. 1077.] , evincunt vel tunc in Sardinia principes populi eosque christianos floruisse et eadem “Judicum” appellatione distinctos, quam in subsequentibus sæculis conservatam (nempe sub Pisanorum et Arragonensium dominatione) videmus; ex quo concludere pronum est, Saracenos vivente Nicolao I, nondum Sardinia universa potitos [Conf. Moroni, Dizionario, t. LXI, p. 121.] . Sæculis itaque VI et IX fuerunt Judices qui Sardis præessent. Sed putem ne vel unum nomine suo notum ex antiquo probabilique documento. Sunt mihi itaque valde suspecti ambo illi supra nominati, Comita et Orgodorius, qui longe recentiorem ætatem redolere videntur. Quam in rem est notandum, Pisanos, una cum Januensibus pulsis Saracenis, ante medium sæculum XI insulam sub suam redegisse potestatem. [Ibid. Cfr. Orlendium, t. V, p. 2604.] Expugnata Sardinia, illiusque nefario rege (Saracenorum Mugeto) Pisani tota insula potiti sunt, relicta Januensibus (quibuscum postea non una vice bellum fuit) præda, juxta id quod ex pacto inter se convenerant. Tum iidem Pisani hanc diviserunt in Dynastias, (quæ plerumque Judicatus dicuntur): Calaritanam, Arborensem, Turritanam (sive Logodurensem [Moroni, p. 122.] ) et Galluriensem; et unicuique peculiaris datus est Judex, quem regem quoque vocatum fuisse, non est quamobrem in controversiam vertatur. Hæc ita P. Matthæjus [Sardinia sacr., p. 8.] , qui alio loco illorum catalogos texit, hac tamen prævia cum monitione [Ibid., p. 24.] : Ego tantum non mihi assumo neque arrogo, ut existimem hanc Judicum seriem integram omnibusque numeris absolutam futuram esse. Nam antiqua præfatæ insulæ historia (illam intelligit quæ ad res sæculo XI gestas pertinet, multo itaque potiore jure id valet pro antiquioribus sæculis) adeo implicata est, ut vel ispe Muratorius fassus sit sibi parum perspectam fuisse. Certe quæ ad originem et initia Judicatuum spectant, intricatissima sunt; unde magna iter scriptores discordia, præsertim antiquiores. Nostris diebus quæstio magis elucidata est studiis virorum quos supra laudavimus. Hos inter Godefridus Casalis et Victorius Angius, opera usi prædecessorum suorum, præcipue eruditi Manni, multis de hoc argumento egerunt in Dictionario geographico-historico regni Sardiniæ; quod opus publicari cœptum anno 1833, absolutum fuit anno 1856 et constat tomis in 8° omnino viginti octo. Quæ ad insulam Sardiniæ generatim sumptam pertinent edita duobus integris sunt voluminibus, annis 1851 et 1853.
[19] [licet enim obscura sit Judicatuum origo,] De Judicatibus tractaturi, his ordiuntur verbis: Paucæ notitiæ eæque obscuræ nec raro etiam incertæ ad nos pervenerunt in historiis vicinarum regionum, quibuscum Sardis aliquid rationis erat; item in diplomatis nonnullis seu chartis ecclesiarum et monasteriorum, atque in archivis Pisanorum et Januensium, ac denique in quibusdam Traditionibus, quas tamen promiscue posterioribus ævis sine sufficienti delectu scriptores adhibuerunt. Præcipua vera monumenta, quæ sane multa erant, sub barbarorum incursionibus perierunt; ita ut, si eruditus vir Bar. Manno facem tantis tenebris non intulisset, nobis de illa Sardoæ historiæ periodo vix quidquam licuisset discernere [Dizionario geog. tom. VIII. p. 66. verbo. Giudicati.] . Et subjungit ibidem Casalis: Historici Pisani, et post eos alii plures, prætenderunt, hanc regiminis formam primum a suis fuisse introductam, postquam insulam Saracenis erepuissent; et primos Judices viros patritios Pisis profectos. Sed haud ita pridem Bar. Mannus lib. VIII sub annis 847 – 54 solide demonstravit Judices in Sardinia exstitisse jam inde a sæculo IX; imo etiam citius. Nam Angius, qui res ad historiam insulæ generalem spectantes scripsit, tradit, Sardiniam sui juris factam circa finem sæculi VII, probabilius paulo ante annum 690, opera Jaleti (Gialeto [Ibid., tom. XIX bis, p. 610.] ); hunc autem Sardiniam quadrifariam partitum nempe in provincias vel Judicatus Pluminensem seu Calaritanum, Arboreensem, Logudorensem postea Turritanum, et Gallurensem; primum sibi reservasse, tribus aliis totidem suos præfecisse fratres [Ibid., p. 611.] . Ast quæritur an Jaletus primus Judicatuum illorum sit auctor reputandus? Respondet Victorius Angius [Ibid., vol. XVIII ter, pag. 33.] : Equidem existimo divisionem hanc priorem esse ætate Jaleti; arbitrorque sub Byzantinis imperatoribus præfatas provincias, tamquam partes præcipuas ditionis Sardicæ exstitisse, et earum singulas proprium suum habuisse administrum seu rectorem vel Judicem, dependentem tamen a præside totius Sardiniæ, imperatoris vices gerente; hancque divisionem, utpote populo jam in more positam, a Jaleto conservatam. Ex hac sententia Angii, Judicatuum institutio repetenda esset a tempore, quo Sardinia, ejectis Vandalis, in potestatem venit Orientis imperatorum; exinde tamen non, ut liquet, probatur Judices fuisse, dum Vandali insula potirentur; imo contrarium tenendum. Sane opinioni Angii favent loci, supra recitati ex Gregorio Magno et Anastasio Bibliothecario, sicut et epistolæ Leonis IV. Haud multum ab hac opinione recedit Albertus de la Marmora, cujus aliqua verba adscribimus: Attente, inquit [Voyage en Sardaigne, p. 36. Paris et Turin, 1839.] consideratis Sardiniæ vicissitudinibus politicis ab ætate Justiniani usque ad Saracenicam invasionem, pronum est judicare insulam sæpe sæpius relictam fuisse rectorum seu præsidum arbitrio; hosque paulatim dominium obtinuisse in suam quosque regionem seu Judicatum.
[20] [recentior tamen est dominatione Wandalorum in Sardinia.] Paulo minus concedit Gazano, originem judicatuum repetens a sæculo circiter IX [Storia della Sardegna, tom. I, p. 375. Cagliari, 1777.] . Et primum quidem ex diplomate Gonnarii regis seu judicis Turritani, dato anno 1147 atque recitato primum a Muratorio in Antiquitatibus medii ævi [Tom. II, col. 1061.] , infert Gazano [Tom. I, p. 366 et seq.] , judices certo regnasse in Sardinia ineunte sæc. XI: dicitur enim in diplomate: Ego Gonnarius divina dispensatione Turritanorum rex et dominus, vicesimo anno regni nostri Jerosolymam pergens ad loca sancta visenda etc. Et infra confirmare se ait Gonnarius quidquid gloriosæ memoriæ atavus meus Baraso rex, et Marianus avus noster, Constantinus etiam genitor noster monasterio Cassinensi donarunt. Ex his efficitur, Gonnarium regnare cœpisse anno 1127; ejus atavum eadem dignitate fuisse insignitum; unde, judice Gazano, sequitur quatuor reges seu judices Gonnario præivisse nempe atavum Barasonem, abavum (hic prætermittitur in diplomate probabiliter, ait laudatus scriptor, quia nullam ille Cassinensibus fecerat donationem; at nonne pari ex conjectura dicere liceret eum, superstite patre suo Barasone, e vivis sublatum?) Marianum et Constantinum, qui quatuor ex ordine unius sæculi spatio præesse potuerunt. Infra idem Gazano ex Anastasio, scriptore, inquit, antiquo et coævo, censet probatum comites seu judices exstitisse sæculo IX. Ex his satis eruitur, Comitam illum, cui ædificatio antiquæ basilicæ Turritanæ adscribitur, ejusque successorem Orgodorium longe probabilius fictitios esse; tum quod, ut supra monui, eorum nomina in nullo antiquitatis monumento satis idoneo reperiantur; tum quod tempore, quo contigit reliquiarum inventio et ecclesiæ consecratio, Sardinia Wandalico jugo oppressa et contrita jaceret.
[21] [Sæculo XI Judex nomine Comita reperitur,] In Catalogis P. Matthæji, de quibus supra mentionem fecimus, inter Turritanos Judices seu reges, ordine quartus recensetur Comita I, designatus Judex anno MC, biennio post obiit sine filiis, inquit Vicus [Sardinia Sacra, p. 33.] . Anno MCCV alter occurrit Comita [Ibid. p. 34.] . Pariter reperio Catalogum in laudato Dictionario regni Sardiniæ [Tom. XVIII ter, p. 81, et seqq.] , ubi sequentes ex antiquis documentis notantur Judices Turritani: Marianus, 740? Petrus, 800? Additum signum interrogationis satis indicat non constare de annis istis; sequuntur Comita et Gulielmus XXIII, forte circa et post annum 990; tum Gonnarius et Comita I ab anno 1022, et denique alter Comita post annum 1205. Supervacaneum foret ulterius hæc prosequi, cum liqueat, nullius Judicis, qui ineunte sæculo VI floruerit, nomen innotuisse. Cæterum in eodem Dictionario, legitur [Dizionario tom. XIX bis, p. 679.] Comita post annum 1036 Gonnario successisse, qui, prout traditur ab antiquo scriptore Sardo, erexit et dotavit regia cum munificentia basilicam S. Gavini, hodie adhuc superstitem et reliquias in subterraneo sanctuario deposuisse. Crediderim potius ego Comitam hunc restaurasse ædem et ampliores contulisse census. Erectio namque basilicæ forte multum Comitæ regimen præcessit. Dubitat itaque hoc loco compilator Dictionarii an sæculo XI ædificata ecclesia Turritana sit, quod tamen alibi diserte asseruerat paragrapho de Portotorre [Tom. XV, p. 650.] : Antiqua et primitiva Cathedralis ecclesia probabiliter assurgebat intra urbis Turritanæ ambitum; altera vero, ædificata post pulsos Sardinia Saracenos et in hunc usque diem spectanda, fundata dicitur a Comita Judice Logoduræ et Arboreæ, circa medium sæculi XI, stabat extra murorum ambitum, et verosimiliter ipso in loco, quo corpus S. Gavini post passionem fuerat depositum. Licet hæc, ut fit in hujusmodi compilationibus, non apprime sibi constent, tamen declarant ecclesiæ ædificationem nullo modo, ex mente scriptorum illorum, sæculo V et VI adscribi posse. Cæterum Papebrochius incidenter quæstionem hanc attingens in Actis S. Georgii episcopi Suellensis [Acta SS. tom. III, Aprilis, p. 214.] , monet esse, qui dicant ecclesiam, de qua agitur, annis octingentis post obitum sancti Martyris (Gavini) primum exstructam sæculo scilicet XII. Et Matthæjus verba eruditi decessoris nostri non videtur improbare, cum absque asterisco illa recitet [Sardinia sacra, p. 140. Nota.] et aliunde historiam inventionis flocci faciat.
[22] [cui adscribenda videtur basilicæ ædificatio.] Cæterum idem ex professo tradit Petrus Martini [Storia eccl. di Sardegna, tom. I, p. 112.] , Vicum ignorantiæ insimulans, quod Turritanis proprios assignet judices sub dominatione Wandalica, et Romæ cardinales inveniat sæculo VI. Deinde Vico opponit Faram, quem merito historiæ Sardicæ parentem dixeris. Hic anno 1580 in lucem dedit librum primum de rebus Sardois; sed præterea alios tres conscripserat, anno demum 1835 typis mandatos cura et diligentia March. Augustini Lascaris di Ventimiglia et Ludovici Cibrarii [Ibid. præfatio, p. VIII (2).] . Scribit autem Fara lib. II, art. judic. Turrit., basilicam S. Gavini erectam magnifice a Comita Judice Turritano coætaneo Baldi judicis Gallurensis, huncque bello captum fuisse a Georgia sorore Comitæ, femina masculæ virtutis. Aliunde docet idem Fara ibid, art. Jud. Galluræ, Baldum Manfredo successisse post medium sæculum XI. Liquet ex his Comitam judicatui Turritano præfuisse atque basilicam ædificasse præfatam eodem sæculo cadente. Concludit Martinius omne hodie hac de quæstione tolli dubium ex nuper editis Faræ libris, qui, ut habet Manno, vel meliora ad manus habuit documenta; vel si iisdem usus est, quibus Vicus, certe saniorem adhibuit crisim. Addit in ima pagina Martinius, tribus his niti Vicum: nempe inscriptione, qua ecclesiæ consecratio signatur anno 517; et altera rursus inscriptione in altaris lapide reperta: Hoc altare consecratum est die 4 Maii 517; denique Phiala vitrea, detecta sub eodem majori altari cum epigrammate: S. Gavinus Turrensis in Ampulla Alba 517. Est autem animadversione dignum, ut prosequitur Martinius, Mancum Cedrellium archiepiscopum, et Franciscum Bustelgam in sua utrumque relatione de inventione SS. Martyrum, impressa an. 1615 (Matriti et Barcinone), prorsus silere de utraque inscriptione, solum declarantes antiquitatem basilicæ probari ex traditione, et ex vetusto Codice. Phialæ Bastelga facit mentionem, non ita Cedrellius.
[23] [Num falsi arguenda historia inventionis,] Sed alio ex capite historiam Inventionis oppugnat sæpius laudatus Matthæjus. Certe absque stomacho non potuit legere verba hæc: Consistorio illis decreto, ut in rebus gravioribus Romana curia solet, cardinalis temporibus illis insignis, qui de primis seu Italiæ dicebatur, in Sardiniam est delegatus. Nam exclamat [Sardinia sac., p. 139 (5).] : Quorsum tandem, Deus bone, cardinalis missus est ad Turritanam ecclesiam consecrandam? Numquid solemnitatem illam æque splendidam reddere nequibat aut Calaritanus archiepiscopus aut alter Sardiniæ præsul? Neminem natum id inficias iturum reor; quippe exploratæ fidei est, per ea tempora cardinales longe inferiores episcopis fuisse gradu… Pagius noster Præfat. in Breviarium pontif. num. 11 et seq. demonstrat sæc. VIII cardinalium dignitatem magnam fuisse et medio sæc. nono etiam superiorem episcopali. Miror hæc a viro erudito et prudenti, qualem absque controversia sese in Sardinia Sacra generatim præbet P. Matthæjus, prolata. Sane alio modo de Cardinalibus loquuntur et digniora simulque veriora de illis sentiunt scriptores in ecclesia nobilissimi. Instar omnium sit Bellarminus: De comparatione cardinalis cum episcopis, ait [De Clericis, lib. I, cap. XVI.] , fuse tractant … auctores, sed in hoc tamen omnes fere conveniunt, quod si consideremus potestatem ordinis, major sit episcopus presbytero vel diacono cardinali… Pari ratione si consideremus jurisdictionem in propriam ecclesiam, id est, episcopi in suam diœcesim et cardinalis in suum titulum aut diaconiam, major est episcopus cardinali presbytero vel diacono… At si consideremus regimen ecclesiæ universalis, major est cardinalis presbyter vel diaconus episcopo non cardinali. Nam episcopi simplices numquam adhibentur ad regimen universalis Ecclesiæ nisi rarissime… At cardinales fere quotidie præsto sunt Pontifici, neque ullum negotium majoris momenti sine eorum consilio peragitur. Et quia hinc fit, ut episcopi a cardinalibus, ut summi Pontificis cooperatoribus, judicentur, creentur, deponantur; non autem contra cardinales ab episcopis; propterea absolute cardinalis episcopum non cardinalem præcedit. Cumque talis cardinalium seu presbyterii Romani jam inde ab Ecclesiæ incunabilis conditio fuerit, sequitur illos radicitus hac ratione episcopis dignitate superiores exstitisse. Quocirca notat idem Bellarminus: In concilio Nicæno, in Ephesino, in Chalcedonensi, in sexta, septima et octava synodo generali, Romani presbyteri sederunt ante episcopos: quod si objiciatur id factum, quia legati erant summorum pontificum; respondemus, in causa nostra cardinalem seu presbyterum Romanum pariter in Sardiniam fuisse delegatum; ac proinde dignitatem mutuasse ab eo, cujus nomine et delegatione aderat.
[24] [quod facta tradatur a cardinali consecratio basilicæ?] Addit autem Bellarminus de jure seu more ordinario primis sexcentis vel octingentis a fundata Ecclesia annis episcopos præcessisse cardinales: Fateor tamen, inquit, olim episcopos quoscumque prælatos fuisse cardinalibus, imo etiam cardinalatum gradum fuisse ad episcopatum… Postea tamen mutatus est ordo et cœpti sunt cardinales episcopis præponi et episcopatus gradus esse ad cardinalatum. Cujus mutationis duplex ratio assignari potest. Una quod ad solos cardinales devoluta sit electio summi Pontificis… Altera caussa est, quod soli cardinales cœperint adesse summo Pontifici in consiliis: nam antea cardinales neque soli neque primarii consiliarii Pontificis erant; siquidem primis sexcentis vel octingentis annis, summi Pontifices ad graviora negotia Ecclesiæ dijudicanda cogebant concilia nationalia episcoporum Italiæ, quibus conciliis intererant quidem cardinales presbyteri, sed tamen primus locus episcoporum erat. Id cognosci potest ex tomis conciliorum, ubi plurima inveniuntur concilia Romana sive Lateranensia, celebrata ab anno Domini 300 ad 800. Nec alterius opinionis fuit Pagius a P. Matthæjo in testem supra adhibitus. Ille enim cum retulisset, Anastasium cardinalem in concilio Romano anni 853 fuisse per tres vocatum episcopos ut responderet de criminibus quorum reus dicebatur, subdit [Breviarium Pontificum Rom., tom. I, p. XIV. Venetiis, 1730.] : Ex quo deduci posse mihi videtur, cardinales tunc patriarchis æquales extitisse; ideoque et eorum dignitatem ita fuisse sublimem et eminentem, ut licet episcopalis ordo sive gradus, uti sacramentalis est, superioritatem potestatis supra alios ordines sacerdotales habeat, administratione tamen, qua cardinales summo Pontifici in universa ecclesia regenda et in majoribus causis definiendis assistunt, eorum dignitas episcopali jam tunc fuerit superior et dignior, cum Anastasius licet tantum presbyter cardinalis, per tres tamen ad synodum fuerit vocatus episcopos, ut fieri solitum erat in judiciis patriarcharum… Dicendum igitur sæculo nono cardinales episcopis ad minus pares extitisse [Conf. Moroni, Dizionario, tom IX, p. 278. Item Macri Hierolexicon, tom. I, p. 200. Bononiæ, 1765.] . Atque ex his sufficienter liquet nihil obstare quominus sæculo VI missus a Pontifice sit in Sardiniam cardinalis, qui Turritanæ præesset consecrationi. Sed hæc cum, ex supra disputatis, non ad sæculum VI sed probabiliter ad sæculum XI vel XII referatur; funditus ruit difficultas a P. Matthæjo mota. Cæterum loquendi modus ab Arca adhibitus ætatem sæculo VI multo recentiorem utique prodit.
[25] [Quid de indulgentiis sub] Additur in historia Inventionis: Præcibus legatus copiose satisfacit, concedens in omne futurum tempus ab Ecclesiæ thesauro, [consecratione concessis?] singulis anni diebus VI mil. CCCLX indulgentiarum annos et VI. mil. CCCLX quarantenas, quas duplicari voluit a Kal. Maii usque ad Kal. Junii, quo tempore recolitur illius dedicatio et consecratio templi; et a die 28 Octobris usque ad diem Omnium Sanctorum octavum, quibus diebus præcipue sanctorum Gavini, Prothi et Januarii memoria ac natalis tanta pietate recolitur, ut mensis Octobris Gavini nomine appelletur. Animadvertit autem in hanc locum P. Matthæjus [Sardinia sac., p. 139 (5).] : Indulgentias vero quas vir bonus ait concessas fuisse occasione consecrationis ecclesiæ, cæcus est qui commentitias esse minime sentit. Et re quidem vera tales indulgentiæ (non loquor de incredibili prorsus annorum numero) quales in dedicatione ecclesiæ supra memorantur, concessæ non ante sæculum XI vel XII probantur. Indulgentiæ, ait Eusebius Amort [Historia Indulgentiarum, p. 25. Venetiis, 1738.] , a sæculo I usque ad XII, consistebant in relaxatione cujusdam excommunicationis, aut certe solum in aliquali moderatione pœnitentiæ per confessarium et sacros canones injunctæ. Et Papebrochius in Conatu chronico-historico [Acta SS. Propylæium Maii p. * 133.] : Hoc quidem nemo dubitat … quin eas (pœnas peccatis debitas) ex thesauro meritorum Christi atque Sanctorum solvendi potestatem habuerit variisque modis exercuerit Ecclesia; sed quod eam potestatem sub ista exercuerit forma, in favorem quorumdam locorum piorum, a fidelibus juvandorum aut visitandorum, negamus exemplis ullis stabiliri posse, quæ sint sæculo XI antiquiora. Et in notationibus marginalibus, ubi argumentationis summa proponitur [Ibid., p. * 132.] : Indulgentiarum, quales ibi (in tabula ecclesiæ SS. Silvestri et Martini) notantur, usum esse sub ista formula, sæculo XI vetustiorem, nemo probabit; ipsam vero formulam vix ante sæculum XII. Similiter etiam Mabillonius in præfatione ad sæculum V Benedictinum [Acta SS. Ord. S. Ben., tom. VII, Præf., n. 107 et seq.] . Concordat Muratorius [Antiquitates medii ævi, tom. V, col. 762.] : Post annum quoque vulgaris æræ millesimum (fortassis et antea) cœperunt summi pontifices et episcopi, quoties solemnis aliqua templorum dedicatio fiebat, populis confluentibus pœnarum pœnitentialium partem, modicam tamen, remittere. Et subjungit bullam Alexandri III, anni 1177, qua omnibus, qui in anniversario dedicationis (ecclesiæ S. Mariæ de Caritate Venetiis), vel tribus diebus ante, vel tribus post, eamdem … visitaverint, de pœnitentia sibi injuncta viginti dies … duximus indulgendos. Denique audiamus Benedictum XIV de Syn. diæc. lib. XIII, cap. XVIII, n. 8: Cardinalis Thomasius, inquit, postquam multa eruditione … demonstravit, quanta moderatione usi sint Romani pontifices in indulgentiis concedendis, quas scilicet paucorum plerumque annorum largiri solebant, sapienter concludit, incredibiles ac plane improbabiles esse concessiones indulgentiarum millenorum annorum; eoque magis quod assertæ concessiones plerumque ad ea tempora referantur, quibus maxime viguit præmemorata moderatio.
[26] [Quatenus admitti possit historia primæ Inventionis.] Post hæc omnia nemo non assentietur sequentibus P. Matthæji verbis: Hæc cum ita se habeant, vehementer suspicor, falsum esse, sancti Gavini ecclesiam constructam sæculo æræ vulgaris quinto et anno DXVII consecratam fuisse; tametsi, referente Vico, sequens super ipsius portam legatur inscriptio: Consecrata fuit ecclesia sancti Gavini de Turribus die IV Maii anno Domini DXVII. Quod si admittamus ecclesiam præfatam sæculo XI exeunte constructam, ineunte vero sequenti consecratam (quod mihi haud improbabile sane est); consequens erit, hac ex parte historiam primæ inventionis gravi errore maculari; cumque ejus fides aliunde etiam infringatur haud leviter, puta ex concessis indulgentiis; et denique tota narratio documentis nitatur sive recentioris ætatis, sive nullius vel suspectæ saltem fidei; concludamus oportet, illam multiplices præ se ferre notas suppositionis. Nec tamen negaverim Inventionem reliquiarum contigisse sæculo XI circiter, atque tunc temporis ædificatam consecratamque Turribus ecclesiam S. Gavini, et eatenus admitti posse Arcæ narrationem; ast quo ad varia rerum adjuncta attinet, non ausim fidere. Hactenus de prima Inventione.
[27] [Secunda Inventio] Secunda Inventio contigit anno 1614 sub episcopatu Gavini I Mancæ de Cedrelles, qui postea typis edidit relationem, qua rerum gestarum sub hac Inventione series exhibetur et explicatur. Hujus relationis meminit titulumque adscribit Nicolaus Antonius in Bibliotheca Hispana nova [Tom. II, p. 359: Relacion de la Invencion de los Cuerpos de los SS. MM. Gabino, Proto y Januario, patrones de la Iglesia Turritana de Sacer (Sassari) en Sardeña, y de otros que se hallaron en el año de MDCXIV. Matriti apud Ludovicum Sanchez, 1615.] et excusam asserit relationem anno 1615, quem eumdem ponit P. Matthæjus [Sardinia Sacr., p. 168.] . Ast annus præcedens scilicet 1614 assignatur tum Inventioni tum editæ Relationi in processu tertiæ recognitionis, de qua pluribus erit infra quæstio. Libellum reverendissimi præsulis Mancæ ad manus non habeo. Sed pars ejus præcipua reperitur in opusculo italico, ante septennium typis Taurinensibus vulgato, cui titulus: Mensis Octobris SS. MM. Turritanis Gavino, Proto et Januario sacer [Il mese di ottobre consecrato alle glorie dei santi Gavino, Proto e Gianuario, martiri Torritani. Torino, 1853.] . Aliunde, nempe ex processu tertiæ Inventionis seu recognitionis, novimus relationem DD. Mancæ ex hispanico in italicum fuisse versum a R. D. canonico Turritano Joanne Scarpa, præloque Sassaritano subjectum anno 1846, quando RR. DD. Alexander Varesini archiepiscopus sese accingebat investigandis SS. Patronorum ecclesiæ suæ reliquiis. Quare nullus dubito quin ex hac versione desumpta sint, quæ in præfato opusculo spectant ad secundam Inventionem. Nec prætermittendum R. D. canonicum Scarpam, utpote delegatum RR. DD. Archipræsulis, plurimam contulisse operam recognoscendis anno 1848 iisdem sacris pignoribus. Haud itaque minor adhibenda fides laudato opusculo quam ipsi DD. Mancæ relationi. His præmissis, secundam Inventionem explicemus.
[28] [facta anno 1614.] Ineunte sæculo XVII [Ibid., p. 57 et seq.] dignatus Dominus est multis prodigiis sepulcrum SS. Martyrum Turritanorum illustrare. Unde populi reverentia et fiducia in SS. Patronos mirifice crevere. Innumera ferebantur beneficia eorum pia intercessione cœlitus collata. Viri fide digni nec vanis facile deludendi imaginibus, asserebant se plures per noctes ecclesiam magna luce corruscantem vidisse, dulcisonos audivisse concentus, suavissimi odoris percepisse fragrantiam. Insuper ferebatur S. Gavinus, in habitu militari, vultuque blando pluries apparuisse, præsentem conferens opem, majoraque in futurum promittens. His omnibus animatus RR. DD. Mança de Cedrelles archiepiscopus Turritanus, perpensisque tot ac tantis prodigiis, maturam post deliberationem statuit anno 1614 reliquias recognescere atque solemniter elevare. Feci (verba sunt R. præsulis Mancæ [Ibid., p. 62.] ) effodere terram circum altare majus, ubi ab immemorabili tempore stabant tres columnæ marmoreæ, altitudinem hominis habentes, quas venerari solebant fideles piis osculis. Eratque fama eo loci reconditum latere sacrum thesaurum, cujus indicium præberent dictæ columnæ. Moto paulullum solo, apparuere vestigia capellæ seu oratorii subterranei, quales in antiquitatibus christianis describuntur Confessiones seu Memoriæ martyrum. Erat porro præfatum oratorium terra grandibusque lapidibus obrutum, quæ ante omnia fuere semovenda. Supra assurgebat altare majus, instructum marmorea tabula, decem palmorum in quadro, alta uno palmo. Hac sublata, paulo profundius inventum est primum sepulchrum quod altari cryptæ seu ecelesiæ subterraneæ incumbens, suppositum jacebat majori altari. Erat sepulchrum illud speciosum et magnificum, forma semicirculata, longum palmos novem, latum tres; intus opere mussivo haud spernendo exhibebantur flores aliique id genus ornatus, quos inter columbæ duæ totidemque agni, atque in medio juvenis pulchro aspectu humeris gestans agnum. Quo visu, omnes suavi lætitiæ perfundebantur sensu idque multo magis quando reperta est capsula marmorea præclari operis, longa duos palmos lata circiter unum. Capsulæ ornatus iidem fere erant, qui in tribus prioribus basilicæ columnis, in quibus columbæ et cruces cernuntur. In media fronte capsulæ legebatur sequens inscriptio: O. B. GAII… S. ROTI… S. IAIV. Quos apices, habita etiam ratione aliorum non satis distincte jam apparentium, viri nonnulli ex societate Jesu, antiquitatum christianarum periti, sic legendos censuerunt: Ossa beati Gavini et sociorum sancti Proti et S. Januarii martyrum. Suscepta capsula cum sanctis reliquiis est ea, qua decebat, reverentia et veneratione. Dein, prout cœperant, purgarunt ruderibus cryptam, cujus stratum seu pavementum pretioso porphyreticoque marmore nitebat. Hactenus verba RR. præsulis Mancæ de Cedrelles. Addit auctor opusculi [Ibid., p. 68.] , spatium altari majori subjacens duodecim habuisse sepulchra, ita inter se disposita et ordinata, ut loculamenta diceres unius ejusdemque reliquiarii vel potius sepulturæ. Deinde signantur præcipua SS. pignora ibi reperta; ac denique memorantur [Ibid., p. 88, 93, 97 etc.] multa beneficia sanationum etc. cœlitus nec sine prodigio collata, quorum nonnulla in specie redduntur. Plura non dicam de hac inventione, tum quia, ut monui, deest mihi Relatio RR. DD. Mancæ; tum quia ex paragrapho seq., ubi de tertia Inventione agemus, multa ad secundam pertinentia elucidabuntur. Cæterum quæ supra recitavimus, præcipuam hujus partem exhibent, ipsam nempe SS. Corporum Inventionem, locique, quo recondita quiescebant, descriptionem. Non putem ullas repertas in sepulcro chartas vel schedulas seu cartellos, quibus declaretur quando et a quo prima ibidem sacrorum pignorum facta sit depositio. Equidem nihil tale in documentis nostris reperio. Infra n. 34 recitantur inscriptiones, certo a RR. Manca appositæ, ut liquet ex hispanico idiomate. Idem puto dicendum de latinis, saltem pluribus. Conf. n. 13.
§ III. De tertia Inventione seu recognitione facta anno 1848. Quo ordine res gestæ sint describitur ex Processu, a S. Congregatione Rom. probato. De cultu SS. Gavini, Proti et Januarii in Sardinia
[Tertia Inventio ex Processu, probato a S. Congregatione.] Anno currentis sæculi quadragesimo octavo, inventæ seu recognitæ tertia vice fuerunt reliquiæ SS. Martyrum a RR. DD. Alexandro Dominico Varesini, archiepiscopo Turritano, primate Sardiniæ, qui ipse dignatus est anno 1856 instrumentum seu processum cum hagiographis communicare. Quem priusquam exhibeamus, adscribendum hic est decretum S. Congregationis Indulgentiarum Sacrarumque Reliquiarum hac super re datum, atque ab eodem RR. Præsule nobis submissum, estque hujusmodi: Turritanum Decretum. Quamvis in tota Sardiniæ ditione ac præsertim in Turritana provincia singularis semper effulserit Christi fidelium devotio erga patronos suos, sanctos scilicet Gavinum, Prothum, ac Januarium, quorum corpora, sicut ecclesiastica monumenta testantur, a Christianis incolis in ecclesia eorum nomine consecrata, collocata fuerunt; id unum tantum supererat ad eamdem fidelium in ipsos Martyres religionem augendam, quod nempe ex incerto ejusdem ecclesiæ loco præfatorum sanctorum Martyrum sacra lipsana invenirentur. Modernus itaque Turritanus antistes R. P. D. Alexander Dominicus Varesini, quo erat in votis feliciter absolvit; vertente enim anno salutis millesimo octingentesimo quadragesimo octavo, effossis loculis sub inferioris sacelli altare, quod exstat in insigni ac pervetusta Turritana basilica eisdem sanctis Martyribus dicata, ac servatis omnibus rite servandis juxta præscripta tum a Sacra Tridentina synodo, tum a Decretis hujus Sacræ Indulgentiarum Sacrarumque Reliquiarum Congregationis, eorumdem Sanctorum Corpora proprio uniuscujusque nomine distincta invenit, eaque inventa autheutice recognovit, prout ex authentico Processu huic Sacræ Congregationi exhibito satis superque colligitur. Quapropter eadem Sacra Congregatio Indulgentiis Sacrisque Reliquiis præposita præmemoratum Processum approbavit, atque in Actis ejusdem Sacræ Congregationis referri mandavit. Datum Romæ ex Secretaria præfatæ Sacræ Congregationis die 28 Novembris anno 1855. J. Card. Asquinius Præfectus. A. Archipr. Primivalli Substitutus.
[30] [Die XXIV Martii 1848 R. D. Joan. Scarpa delegatus invisit et recognoscit ecclesiam subterraneam;] Processus conscriptus lingua italica est, atque diligentissime accuratissimeque confectus, quo non solum quid singulis diebus, per quos facta et celebrata recognitio, sed etiam quid certis cujusque diei horis sit actum minutatim notatur. Quoniam vero prolixus valde est, partes tantum præcipuas in extenso recitabimus, cætera summatim reddituri. Incipit Processus ab iis quæ gesta sunt die XXIV Martii anni 1848, in S. Gavini basilica Turritana. Cum infrascripti R. D. Joannes Scarpa canonicus primatialis ecclesiæ Turritanæ, una cum Cancellario, de mandato voce eis dato per RR. DD. Alexandrum Dominicum Varesini, archiepiscopum Turritanum, Metropolitanum ac primatem Sardiniæ et Corsicæ etc. se contulissent in basilicam SS. martyrum Turritanorum Gavini, Proti et Januarii, ut aperirent portam ligneorum cancellorum, in oratorio subterraneo ejusdem ecclesiæ existentium; quæ porta fuerat die VII Maii 1847 a præfato canonico Scarpa, tamquam delegato a supradicto Prælato, clausa, adhibita hunc in finem nova clave, quam fecerat faber Gavinus Dessena, qui etiam ipse præfato die obseravit dictam portam coram ambobus viceparochis DD. Joanne Sanna et Paulo Pinto, et sacrista majore D. Ludovico Arru nec non et beneficiariis DD. Joanne Contini, Gavino Sechi, Antonio Mundula, Joanne Loriga et Josepho Piana; quam statim clavim, præsentibus omnibus supradictis viris, recepit idem D. canonicus Scarpa; qui hac die (24 Mart.) mane, præsentibus supra laudatis Cancellario, beneficiariis, duobus viceparochis, sacrista majore et fabro, Gavino Dessena, cui, videntibus omnibus præfatis, idem D. canonicus Scarpa, antequam aperiret portam, de qua supra, obtulit clavim ab illo factam, cujusque ope obseraverat dictam portam, rogans eum, an agnosceret clavim oblatam; qui considerata recognitaque clavi, respondit: eam indubie esse clavim ipsam, quam fecerat ad finem prædictum et jussu præfati D. can. Scarpa; quamque nuspiam deinceps viderat; quæ proinde non alias umquam a quovis illi fuerat exhibita, sicut nec ulli alteri ex præsentibus supradictis beneficiariis, viceparochis, et sacrista majore. Itaque idem D. can. Scarpa illam, spectantibus omnibus supramemoratis viris, tradidit fabro, ut aperiret portam præfatam, quam et reapse aperuit. Quum itaque processissent ambo illi simul cum omnibus prænominatis, primum inspexerunt omnia sigilla cum ligaminibus suis albis apposita cancellis ferreis sanctuarii, ceræ hispanicæ rubri coloris impressa cum signo gentilitio ejusdem RR. DD. Archiepiscopi; quæ sigilla cum attente considerassent et recognovissent adhibito quatuor candelarum cerearum lumine, et præterea contulissent cum ipso signo quod manu tenebat cancellarius infrascriptus, compererunt eadem omnino esse sigilla, quæ dicto die apposita fuerant, atque ita conservata, ut a die quo impressio facta fuerat, ne vel minimam subiissent mutationem vel deformationem. Atque de his fidem certam indubitatamque faciunt omnes viri, quorum supra habetur mentio. Quia vero consueverant ex urbe Sassaritana singulis per quadragesimam hebdommadis ad hanc basilicam venire terna sodalitia, nempe Philippinorum, Bainginorum (id est S. Gavini. conf. infra n. 46 ad finem ) et Servorum B. Mariæ, ut unaquæque ibi de noctu oraret; assignatum eis hoc anno fuit oratorium, non vero sanctuarium, quod, ut dictum est, sigillis munitum fuerat. Atque ut omnis vel levissimæ suspicionis tolleretur occasio, idem Cancellarius, de mandato D. Delegati et coram omnibus supra nominatis viris, apposuit cancellato ferreo portæque mediæ sigilla tria ex cera hispanica rubra cum ligamine item rubro, adhibito eodem signo minori ejusdem præfati Archiepiscopi. Quo facto, protinus et in conspectu omnium occlusa a prædicto fabro Dassena fuit porta cancellati lignei, per quam ingresus patet ad oratorium subterraneum; clavem vero de manu fabri recepit idem canonicus Scarpa delegatus, quam dein ipse, cunctis infrascriptis adstantibus, tradidit præfatis duobus viceparochis et sacristæ majori, hac certa lege, ut, cum præsto ad orationem, nullam vero alteram ob causam, adesset congregatio Philippinorum et confraternitas Bainginorum sicut et Servorum B. Mariæ, porta ista aperiretur, et facta oratione obseraretur ab iisdem viceparochis et sacrista majore. Quod quidem onus isti libenter suscipientes, spoponderunt reos se futuros, si quid præter hæc fieret. Quare rogatus præsens actus est omnium præfatorum manu firmatus. (Erat signatum): Can. Scarpa delegatus. Benefus Josephus Piana. Ben. Gavinus Sechi. Ben. Joannes Contini. Ben. Joannes Loriga. Ben. Antonius Mundula. Sac. Joannes Maria Sanna viceparoch. Paulus Pintus pro parocho maj. Sac. Ludovicus Arru. Gavinus Dessena. Didacus Casu Serra. Cancel. Archiep.
[31] [die XII Maii fit relatio tum eorum quæ ante hunc diem ad præparandam inventionem] Atque his initium datum est SS. Reliquiarum recognitioni. Die XII Maii ejusdem anni 1848 confecta et signata fuit Relatio, quam partim adscribimus, latinitate pariter a nobis donatam. Primum dicitur RR. DD. archiepiscopus Alex. Dom. Varesini jam pridem cogitasse serio de suscipienda tertia recognitione seu inventione SS. Reliquiarum; atque idcirco sollicite conquisiisse notitias et documenta tam typis edita quam manuscripta, quibus antiqua declarabatur traditio, præcipue vero Relationem de secunda inventione facta anno 1614 sub archiepiscopo Turritano Gavino Mança de Cedrelles, quam Relationem hispanico idiomate impressam Matriti præfato anno, (alii dicunt sequenti anno, conf. n. 27), italice reddiderat D. canonicus Joannes Scarpa et prælo subjecerat Sassari anno 1846. Auditis præterea senioribus probisque viris circumjectæ regionis, invocato lumine cœlesti et confisus patrocinio SS. Martyrum, delegavit eumdem D. Can. Scarpa, qui ad basilicam Turritanam se conferret et de reliquiarum sede inquireret. Cœpit itaque ille subterraneam ecclesiam explorare. Et vero primum comperit nullas uspiam exstare Inscriptiones. Tum dimovit tegulas sive marmoreas sive lapideas pavimenti; ac tandem pervenit ad quamdam fornicem. Quæ omnia peracta fuerunt antemeridianis ejusdem diei horis, præsentibus D. viceparocho Joanne Maria Sanna et sacrista majore Ludovico Arru. His de rebus monitus RR. DD. Archiepiscopus venit ad basilicam, ubi visis diligenterque examinatis, quæ a suo Delegato facta hactenus fuerant, attentaque ipsius loci natura, facile percepit altare, ad instar primævarum ecclesiarum et præsertim omnium matris Ecclesiæ, erectum esse supra sepulchrum SS. Martyrum. Jussit itaque altaris demoveri tabulam seu lapidem sacrum, rogavitque D. Paulum Duce, constructionum operumque publicorum præfectum (ingegnere nel genio civile), ut ad basilicam veniret una cum R. D. Aloysio Sclavo RR. DD. Archiepiscopi secretario (segretario di confidenza), atque inspectis operibus et loco, suam de præfata fornice proferret sententiam. Asseruit D. Paulus adesse revera fornicem, in quantum nempe fas esset judicare ex inspecta parte exteriori (quæ sola patebat oculis); nec proinde se dicendo esse, quid intus lateret, cum illud explorare non daretur. Tum rursus delegavit RR. DD. Archiepiscopus eumdem D. Can. Scarpa, ut intacta remanente fornice nec amoto altari (altarino) tolleret suppedaneum, ut scilicet cerneretur quousque fornix sese extenderet. Quod tamen dilatum fuit in sequentis anni 1847 diem 5 Martii; responditque labor votis tum delegantis tum delegati. Hic vero, jussu RR. DD. Archiepiscopi, clavi obseravit portam cancellati ferrei, quæ est ad dexteram ingredientis sanctuarium. Cum tamen existat ad latus sinistrum altera porta (hæc clausa erat nec poterat clavis inveniri), ad majorem cautelam novem in totidem distinctis cancellati ferrei locis addita sunt sigilla et insuper alia duo foraminibus utriusque seræ. Continuo D. Can. Scarpa vocavit Gavinum Dassena, fabrum Sassaritanum, quem jusserat conficere clavim ad obserandum cancellos ligneos, quibus clauditur Area seu Oratorium quod est ante Sanctuarium; mandavitque ut illos occluderet. Quod cum ille fecissit, confestim clavem tradidit eidem canonico Delegato, qui eam apud se servavit usque ad diem vigesimam quartam Martii proxime elapsi. Quo die acta sunt quæ memorantur in Instrumento recitato supra.
[32] [tum quæ ipso hoc die suscepta fuerant;] Die XII Maii 1848 RR. DD. Archiepiscopus cum D. Baron. Camossi urbis Sassaritanæ prætore (Governatore della citta capo di Sassari e Logoduro), Vincentio Achenza aliisque viris primariis plurimis, qui omnes nominantur, convenerunt in vico Porto Torres, et ingressi basilicam, accensis duodecim luminaribus cereis, descenderunt in ecclesiam subterraneam. Et primum recognita diligenter est clavis, de qua in Instrumento 24 Martii 1848. Fidem dein dederunt ambo DD. viceparochi, se nemini reserasse portam cancellati lignei, nisi advenientibus prædictis Sodalitatibus ad orationem nocturnam, prout fuerat cautum. Patefacto ligneo cancellato processerunt omnes ad ferreum, quo præcluditur sanctuarium; inspecta et integra reperta sunt sigilla. Aperta tunc porta, ingressi sunt sanctuarium; quæsitumque fuit a præfato Paulo Duce operum publicorum præfecto, et ab Angelo Maria Pirotto architecto, an fornix, quatenus ex parte externa, quæ sola detecta erat, liceret conjicere, esset opus antiquum; an terra eo loci fuisset aliquando mota, et an ab uno alterove anno pars illa fabricæ videretur innovata aut restaurata. Dixerunt illi se scripto ad quæsita responsuros et quidem seorsum alterum ab altero. Posthæc mandavit, RR. DD. Archiepiscopus D. canonico Scarpa, ut denuo foderet circum fornicem, ita tamen ut intactus relinqueretur murus; ad se autem referret de suscepti laboris successu. Et obseratis utriusque cancellati portis, discessum ab omnibus est. Atque hæc sunt capita Relationis datæ die 12 Maii 1848 et signatæ a RR. DD. Archiepiscopo, a Bar. Camossi prætore, Vincentio Achenza syndico et Joan. Rugiu decano, Sequenti die id est 13 Maii, præfatus Paulus Duce scripto, ut promiserat, testatur, descendisse se una cum Bar. Camossi aliisque viris primariis in Capellam, quæ est sub altari majori basilicæ; et declarat, post accuratam diligentemque investigationem, comperisse, partem fornicis patefactam, certas præ se ferre aliqualis antiquitatis notas, (attesta una qualche antichitâ) nec ullum extare indicium suscepti recenter cujusvis operis aut restaurationis, excepta effossione de qua supra fuit mentio. Die vero 17 ejusdem mensis Maii, eadem, verbis non nihil mutatis, declaravit Joannes Maria Pirotto, architectus.
[33] [die VIII Junii aperitur sepulchrum;] Die 8 Junii 1848. Rediit RR. DD. Archiepiscopus ad basilicam, auditoque sacro et ingressus cum aliis ecclesiam subterraneam, comperit solum, prout mandaverat D. canonico delegato Scarpa, eruderatum fuisse circum fornicem, ita ut hujus fundamenta paterent, quin muri vel alia pars ulla fuisset læsa, ut constaret nec manum nec instrumentum quodvis in fornicis penetrale potuisse intromitti. Posthæc jussit Archipræsul perrumpere muros; amotisque ruderibus purgatoque loco, sub fornice deprehensa est urna seu sepulcrum, de quo plura numero sequenti. Præterea nihil hac die susceptum; sed clausis obsignatisque diligenter cancellis ferreis sanctuarii ad sua quisque rediit.
[34] [die X Junii extractæ et recognitæ reliquiæ SS. Patronornm] Die 10 Junii 1848. RR. DD. Varesini archiepiscopus una cum RR. DD. Raphaele Arduino, episcopo Algherensi adierunt basilicam SS. Martyrum, in qua uterque primum sacris sunt operati. Dein hora octava matutina archiepiscopus in pontificali ornatu inchoavit hymnum Veni Creator; quo absoluto, sub Litaniarum majorum cantu ad oratorium subterraneum, quod est ante sanctuarium, processit, comitantibus RR. DD. Arduino episcopo, Capitulo Turritano etc., sequentibus Bar. Joanne Camossi aliisque viris primariis haud paucis. Mandavit Archipræsul assessori et cancellario ut attente considerarent sigilla ferreis cancellis impressa; quæ cum tam ab his duobus quam ab aliis omnibus circumstantibus reperta fuissent integra atque intacta, cancellati porta est aperta, et accensis magno numero faculis cereisque ingressi sunt sanctuarium; ac inspecto fornicis penetrali compererunt adesse ibi revera confessionem seu sepulcrum SS. Martyrum. Sublevari itaque jussit Archiepiscopus lapidem ex marmore albo sepulcri seu Urnæ, qui spectanti primus erat et in cujus medio signata erat littera S. Urna vero (ut illico apparuit) quindecim continebat capsulas plumbeas laminis item plumbeis instructas, quarum singulæ singulas propriasque ferebant inscriptiones. In lamina primæ capsulæ legebatur sequens inscriptio: * RELIQVIAS DE LA 2a RODOMA **; in lamina secundæ capsulæ: * RELIQVIAS DE LA Pa RODOMA DONDE SE ALLO LA ESPINOLA DE PLATA.; in tertia: S. INCOGNIT'.; in quarta pariter: S. INCOGNIT'. Hæ quatuor capsulæ erant ad cornu Epistolæ. Ad cornu vero Evangelii, in prima lamina et capsula legebatur: S. INCOGNIT'.; in secunda: B'. COMITA REX; tertiæ et quartæ capsulæ erat una tantum lamina, cujus inscriptio duobus constabat versiculis; prioris initium erat: * RELIQVIAS, quæ quidem vox clare exarata legebatur; cætera deleta vel corrasa. In memorata sacra Urna erant et aliæ quatuor capsulæ, positæ ante capsulas SS. Patronorum nostrorum. Prima ad cornu Epistolæ erat cum lamina plumbea et inscriptione: S. GAVDENTI' EPS; secundæ in eadem linea erat inscriptum: S. IVSTINVS EPS.; tertiæ: S. FLORENTI' EPS.; quartæ denique: S. LVXORI' EPS. In medio Urnæ reperta est capsula quadrata, magnitudinis unius palmi cum dimidio, altitudinis duorum palmorum; eratque instructa lamina, et fimbriis circum circa ornata; præterea cernebatur in anteriori facie stella, et sequentem ferebat inscriptionem dupplicatis exaratam litteris: S. GAVINVS M.
Ad latus sinistrum in cornu Epistolæ, erat altera capsula lata duodecim centimetris, longa quadraginta cum lamina inscripta: S. JANVARIVS M.; ad latus dextrum in cornu Evangelii tertia ponebatur capsula, eadem qua prædicta magnitudine, cum lamina: S. PROTVS M. EP'… Propria manu RR. DD. Archiepiscopus extraxit reliquias tribus illis capsulis inclusas; et primum quidem reliquias S. Gavini, tum S. Proti, tandem S. Januarii. Præsens aderat Josephus Rosso, medicus et chirurgus idemque lector anatomiæ in regia academia Sassaritana, qui singula ossa, prout ab Archiepiscopo levabantur, recognoscebat proprioque designabat nomine. Tum RR. DD. Archipræsul, assistente RR. DD. Arduino episcopo, sanctas illas reliquias tribus interim capsulis ligneis recondidit, quas singulas eleganti panno serico obduxit, quibus etiam RR. DD. Arduinus inscripsit sanctorum nomina, suum nempe cuique capsulæ.
[35] [atque delatæ in basilicam.] Appositis deinde sigillis, sustulit propriis manibus Archiepiscopus capsulam, qua S. Gavini pignora continebantur; alteram vero reliquiarum S. Proti tradidit RR. DD. Arduino, alteram S. Januarii RR. DD. canonicis Joanni Rugiu, decano capituli atque vicario generali, et Salvatori Agnesa parocho Turritano. Tum sub cantu Majorum Litaniarum redierunt, ferentes singuli prædicti singulas capsulas, ad ecclesiam; quam ubi circumivissent, dictus est hymnus Ambrosianus; et repositæ capsulæ sub peripetasmate magnifice ornato, insertæque simul urnæ majori ex cristallo, venerationi fidelium patuerunt. Posthæc accurate sigillis muniti fuerunt cancelli ferrei et porta clausa. Adfuit continuo densa populi, undequaque congressi, multitudo, pio affectu commota; nec aliud audiebatur per ecclesiam nisi singultus et suspiria, lætitiæ testes. Peractis autem prædictis, RR. DD. Archipræsul, comitantibus RR. DD. Arduino, episcopo Algherensi, et capitulo Turritano, accessit ad altare majus, ubi exposito SS. Sacramento, impertita fidelibus qui maximo numero festivoque in ornatu ad inventionis solemnia concurrerant, benedictio est. De his omnibus conditum est instrumentum, cui subscripserunt ambo præsules, urbis præfectus D. Bar. Camossi aliique omnes viri primarii, qui præsentes adstiterant. Eadem die 10 Junii, hora sexta pomeridiana, ritu solemnissimo decantatæ sunt vesperæ, præsidente Archiepiscopo, assistente capitulo Turritano. Aderant etiam episcopus Algherensis, clerus Sassaritanus et vici Porto Torres, fidelesque ingenti copia, quibus omnibus impertita ab eodem Archipræsule est benedictio. Denique extraxit Archiepiscopus ex majori urna cristallina tres ligneas capsulas, quibus ut dictum est, SS. Patronorum reliquiæ inclusæ fuerant. Pignora S. Gavini ipse Antistes, S. Proti D. Joannes Riugu, S. Januarii D. canonicus pœnitentiarius Dessanti detulerunt, accensis duodecim faculis, in armarium, quod erat in veteri sacristia. Quo obserato obsignatoque, ac tradita Archiepiscopo clavi, discesserunt omnes. Per totam vero noctem arserunt lampas una et duo cerei.
[36] [Die XI Junii coram reliquiis Archiepus solemni ritu sacris operatur; concio, supplicatio etc.;] Die XI Junii hora sexta matutina, sodales vulgo Baingini dicti, solemniter decantarunt divinum officium; quo expleto, eorum presbyter seu capellanus celebravit sacrum in altari majori basilicæ. Circa horam vero nonam processit Archipræsul ad veterem sacristiam, reseratoque armario, de quo supra, et recognitis sigillis, hierothecam S, Proti commisit episcopo Algherensi, alteram S. Januarii canonico decano Riugu; tertiam S. Gavini sibi deferendam retinuit. Quo facto processerunt ad tabulatum, ubi pridie relicta fuerat urna major. Tum idem Archiepiscopus, adstantibus RR. Arduino, capitulo Turritano, pluribusque aliis clericis, rupit sigilla lignearum trium capsularum, suaque manu extraxit primum reliquias S. Gavini, quas continuo tradidit episcopo Algherensi; hic autem illas inclusit urna minori chrystallina, cui statim, ne confusio oriretur, inscripsit verba: S. Gavinus martyr. Ita deinde reliquiæ duorum aliorum Sanctorum pariter translatæ sunt ex ligneis capsulis in chrystallinas, et alteri ab eodem episcopo inscriptum: S. Protus episcopus et martyr; alteri: S. Januarius martyr. Posthæc conferruminatis tribus hisce capsulis seu urnis apposita fuere sigilla, easque Archipræsul, præsul, præsente episcopo aliisque, collocavit in majori urna, cujus supra mentio fit. Cumque pellucidæ essent tum major tum minores urnæ, licuit populo numerosissimo, qui solemnitati ab initio præsens aderat, sancta Patronorum pignora oculis conspicere, quod avidissime optaverat; quapropter voluerat etiam optimus Antistes reliquias ex aliis in alias transferri thecas. His peractis, de mandato Archiepiscopi (erat hora fere decima), assessor D. Tanda et cancellarius D. Didacus Casu Serra, capsulas ligneas, quibus prius reliquiæ fuerant impositæ, detulerunt in prædictum armarium veteris sacrarii, clavemque Antistiti tradiderunt. Tum hora decima cum dimidia pontificali ritu sacris operatus est Archipræsul, præsente episcopo Algherensi, assistente capitulo Turritano. Post decantatum Evangelium, orationem de laudibus SS. Martyrum habuit ad populum frequentissimum D. Antonius Sanna Tolu archipresbyter ecclesiæ collegiatæ in Osilo; qua finita nuntiavit indulgentias octoginta dierum ab Archiepiscopo et quadraginta dierum ab episcopo concedi per totam octavam omnibus et singulis basilicam visitaturis. Hora sexta pomeridiana decantatæ solemniter vesperæ sunt ab episcopo Algherensi, præsentibus Primate et capitulo Turritano. Hora autem septima ambo antistites una cum capitulo et sodalitiis Sassaritanis Bainginorum, Servorum et S. Crucis, item sodalitio Consolationis (della Consolata) quod est in municipio Porto Torres, se contulerunt per modum supplicationis ad ecclesiam ruralem dictam a S. Gavino decollato (San Baingio decapitato), ex qua tria simulacra SS. patronorum Gavini, Proti et Januarii deportarunt ad basilicam Turritanam. Denique hora nona vespertina RR. DD. Varesini ad ecclesiam rediit et ex majori urna sustulit tres minores, tradiditque alteram cum reliquiis S. Januarii Angelo Delrio, præposito Philippinorum, alteram cum reliquiis S. Proti canonico Dassanti, tertiam qua continebantur S. Gavini ossa, ipse suscepit; atque comitantibus aliis clericis accensisque duodecim cereis, processerunt ad memoratum jam armarium in qua tres urnas deposuerunt: dein clauso obsignatoque armario discessum est. — Atque hæc ita gesta et peracta sunt die XI Junii horis suprascriptis, et de singulis singula confecta instrumenta, quæ in extenso communicare nobiscum dignatus est idem RR. DD. Varesini, et ex quibus (quoniam integra adscribere opus non erat) præfata omnia fideliter ac fere ad verbum descripsimus.
[37] [die XII Jun. Missam celebrat eppus Algherensis, etc.] Die XII Junii hora septima matutina, relatæ eodem fere ordine, quo pridie repositæ, ex armario sunt ab Archiepiscopo tres urnæ ad suggestum seu tabulatum, atque in majori urna reconditæ. Hora septima cum dimidia dictum solemniter divinum officium est a sodalibus Bainginis, eorumque presbyter celebravit in majori altari. Hora decima sacris operatus est pontificaliter RR. DD. Arduinus, præsente Primate et Turritano capitulo assistente. Pro concione dixit D. Josephus Gambella ad populum frequentiorem adhuc quam hesterna die. Finito sacro, itum est per modum supplicationis solemnis usque ad portum. Venerabile Sacramentum deferebat episcopus Algherensis, comitante Archipræsule, assistentibus capitularibus Turritanis, clero, sodalitiis. In portu data universis benedictio, sub qua æra bellica ex vicinis navibus intonuerunt. Hora sexta pomeridiana decantatæ solemniter vesperæ, præsentibus utroque antistite. Denique hora nona Archiepiscopus tres capsulas recondidit in armario sicut die præcedenti.
[38] [die XIII Jun. gesta;] Die XIII Junii hora septima mane, relatæ ad suggestum hierothecæ majorique in urna depositæ. Hora octava cum dimidia officium decantatum a sodalibus Bainginis, missa dicta ab eorum sacellano. Hora decima solemne celebravit sacrum D. decanus capituli Turritani Joannes Riugu; concionem habuit D. Joannes Baptista Casula, rector collegii S. Apollinaris in civitate Sassari. Hora nona vespertina solito more sunt hierothecæ ad armarium veteris sacristiæ reportatæ.
[39] [die XIV Jun. recognitæ reliquiæ aliorum SS. in ecclesia subterranea reconditæ.] Die XIV Junii eadem peracta quæ die præcedenti.
Id autem speciali dignum mentione
contigit. Scilicet mane hora nona cum dimidia
ambo RR. DD. antistites, sequentibus viris primariis
pluribus, qui omnes in instrumento nominantur,
accesserunt ad cancellos ferreos,
quibus sanctuarium ecclesiæ subterraneæ præcluditur;
et recognitis sigillis apertaque janua
introierunt atque progressi sunt usque ad fornicem
seu sepulcrum; jussitque continuo RR.
DD. Archiepiscopus primum tolli lapidem, in
cujus medullitio scripta, ut diximus, erat littera
S., et qui jam die 10 Junii amotus fuerat ad
recognoscendas et extrahendas reliquias SS. Gavini,
Proti et Januarii (n. 34.). Denuo inspectæ
laminæ plumbeæ examinatæque earum inscriptiones.
Dein compertum est retro hanc priorem
urnam seu loculum adesse et alteram; unde
mandato ejusdem Pontificis, omnibusque cernentibus,
loco motus est secundus lapis, patuitque
altera urna seu loculus, in quo rursus decem recondebantur
capsulæ plumbeæ, in prima legebatur
scriptum: S. EDESI'. PRÆSBITER; in secunda:
S. GABINVS CRISPVL' ET CRESCENTIAN'
M.; in tertia: S. PETRONIA V. M.; in
quarta: ✠ S. COM. 
. S. CILI.; in quinta:
S. AMANTI'; in sexta: S. MARCELL' M.; in septima:
S. PISANA V. M.; in octava: B. M.
MARTIN'; in nona: S. FELIX DIACON' M.; in
decima: SANCT' FORTVNAT' M… INVENT'
A. D. MDCXIIII, ET HIC RECONDIT' A. D.
MDCXXII. (Apertus igitur locus fuit anno octavo
post secundam inventionem, quæ contigit
anno 1614 sub episcopo Mança de Cedrelles.
Vide n. 27 et 28). Quibus omnibus suis locis
restitutis, ac tertio sublevato lapide, tertius
detectus est loculus, innumera continens Sanctorum
pignora quorum nomina ignorantur, ut
patet ex unico hoc laminæ plumbeæ inciso titulo:
Sti INCOGNITI. Denique sublato quarto
lapide, repertus est quartus item loculus, Sanctorum
reliquiarum plenus et pariter unica
eademque signatus inscriptione: Sti INCOGNITI.
Quem tam copiosum thesaurum cœlestium margaritarum,
non sine intimo et religionis et
gratitudinis motu, omnes quotquot aderant conspexerunt
recognoveruntque. Hora denique nona
vespertina eodem quo heri et nudius tertius
modo relatæ sunt reliquiæ SS. Gavini, Proti et
Januarii ad armarium veteris sacristiæ, ut
ibidem noctu servarentur.
[40] [Acta tribus seqq. diebus;] Tribus sequentibus diebus nihil peculiari mentione dignum notatur; mane relatæ ex armario sunt tres hierothecæ ad consuetum locum et vespere rursus ad sacristiam. Hora nona matutina solemne est celebratum sacrum ab uno ex primariis canonicis.
[41] [die XVIII Jun. finis impositus solemnitati,] Denique Junii XVIII die festo SS. Trinitatis, finis impositus est celebritati hujus Recognitionis seu tertiæ Inventionis, et præterea in ecclesia metropolitana Sassaritanæ urbis solemni ritu gratiæ actæ. Juverit rerum gestarum seriem, ordine quo sibi successerunt, exponere. Hora septima mane D. can. Scarpa delegatus ex armario veteris sacristiæ detulit tres urnas cristallinas sæpius memoratas ad tabulatum quo deponi per diem consueverant. Quo tempore convenerant fideles jam maximo numero, pietate ac devotione fervidi SS. Reliquias venerantes. Hora decima sacris solemniter operatus est R. D. can. decanus Rugiu. Nihil præterea actum in basilica Turritana usque ad horam sextam vespertinam. Ast Sassari in metropoli, eodem die, ut supra innuimus, voluit RR. DD. Archiepiscopus solemnes referri grates de obtentis per totum Recognitionis decursum beneficiis. Itaque missa capitularis celebrata est assistente RR. DD. Arduino episcopo, et præsente Archipræsule. Inde ipse idem Archipræsul habitu pontificali præcinuit hymnum Ambrosianum, quo absoluto more festivo et adhibito musices concentu, impertivit densissimæ fidelium multitudini benedictionem SS. Sacramenti. Aderant urbis et provinciæ prætor D. bar. Camossi aliique omnium ordinum viri spectatissimi, una cum familiis cunctis regularium, omnibus sodalitiis et artificum collegiis; uno verbo, convenerant ad hanc solemnitatem quotquot erant in urbe viri dignitate præstantes. Post hæc redierunt, (nam a die 15 Junii inde discesserant) ambo antistites ad municipium Porto Torres, ut finem facerent octiduanæ celebritati.
[42] [et reliquiæ in ecclesia subterranea repositæ.] Scilicet Archipræsul, præsentibus RR. DD. Arduino aliisque tum ex clero tum ex laicis primariis viris, tulit ex urna majori tres sæpe dictas capsulas cristallinas; quarum alteram S. Proti tradidit episcopo, alteram S. Januarii decano, tertiam S. Gavini sibi deferendam retinuit, atque ita omnes sub cantu Majorum Litaniarum circumierunt basilicam redieruntque ad sanctuarium subterraneum. Absolutis Litaniis cum subjunctis orationibus, aperiri, cunctis spectantibus, jussit Archiepiscopus tres capsulas, unam post aliam, ex quibus episcopus Algherensis singulas levavit reliquias et continuo in manus dedit RR. DD. primatis Varesini, qui eas collocavit in alias urnas tres plumbeas, hunc in finem paratas et benedictas; quæ deinde bene clausæ et obsignatæ, inscriptæque suo unaquæque S. Martyris nomine, sunt reconditæ in eodem, quo ante cœptam recognitionem quiescebant, loculo sub fornice. In aliis autem tribus sub eadem fornice loculis, de quibus supra n. 34 et 49 reliquiæ manserunt, prout antea erant, depositæ, et denique singulis quatuor loculis, impositi singuli ex quatuor lapidibus, quorum item supra facta mentio est. His confectis dedit Archipræsul in mandatis suo delegato D. Joanni Scarpa, ut quam accuratissime recluderet fornicem, ita ut in interiora confessionis ne vel minimus pateret aditus. Atque sic conclusa est solemnis octava, celebrata in basilica Turritana occasione tertiæ Inventionis.
[43] [Per octavam plura cælitus collata memorantur beneficia.] Festivitas hæc sane dignissima fuit, sive spectetur zelus utriusque antistitis, qui summa cum vigilantia, industria et pietate cuncta perfecerunt, sive spectetur concursus fidelium, indies crescente numero non solum ex urbe Sassaritana et vicinis locis, sed ex dissitis etiam oppidis et pagis advenientium. Plurimi enim huc se contulerunt pedibus non calceatis crinibusque passis; erantque omnis ætatis, sexus, conditionis; et quamvis essent inter illos, qui pedestri itinere sex, septem, octo quin et decem leucas emetiendas haberent idque calente æstu et urente sole, nihilominus omnes aderant bene valentes, hilares et pacifici; id unum animo præferentes, ut scilicet conspicerent et venerarentur quam citissime SS. Patronorum pignora, ex quibus nonnulli, quod palam profitebantur, suavem percipiebant fragrantiam; nec a sanctuario quispiam discedebat sine multa consolatione piisque motibus. Cæterum per omne id tempus nulla sive in sanctuario, sive in oratorio, basilica et atriis audita querela est, nullum lamentum; nec quodvis commissum delictum; nihilque prorsus patratum quo vel minime quis posset vel intenderet turbare solemnem hanc Inventionem BB. patronorum Gavini, Proti et Januarii, pluriumque aliorum SS. Martyrum Turritanorum… Ferebantur quoque contigisse nonnulla, vires mentemque humanas excedentia, quæ, quia ulteriorem exquirunt indaginem, RR. DD. pontifex Varesini diligentiori cœpit subjicere examini. Ita processus.
[44] Ex his satis superque elucet quo cultu qua veneratione prosecuti SS. Patronos Sardi suos sint. [Cultus SS. Martyrum] Editus nuper typis Taurinensibus est et idiomate italico egregius libellus cui titulus: Mensis October etc. (titulum opusculi integrum adscripsimus latine et italice n. 27 [Il mese di Ottobre consecrato alle glorie dei santi Gavino etc.] ). Hoc in libello ad singulos dicti mensis dies, inter alias pias exercitationes, habetur lectio de vita vel cultu SS. Patronorum perpetuo in ecclesia Turritana. Dicatus libellus RR. DD. Alexandro Dominico Varesini, archiepiscopo, qui tertiam SS. Martyrum recognitionem suscepit et executus est cum pia sollicitudine et regali munificentia; atque insigni capitulo et clero Turritano, qui egregiam operam præstiterunt, optimo Pastori suo. Pleraque desumpsit scriptor ex actis passionis et prioribus duabus sacrorum corporum inventionibus. Cum autem de his nos supra copiose diximus, sufficerit hic nonnulla adjicere, quæ ad cultum proprie pertinent. Et primum quidem a multo retro jam invaluit tempore, ut mensis Octobris in regione a S. Gavino nuncupetur (il mese di S. Gavino). Variæ quoque describuntur supplicationes, magna peractæ cum pompa, ad quas innumera confluebat omni ex parte populi multitudo [Ibid., p. 124, 129, 133 etc.] , sub quibus contigisse feruntur mirabiles sanationes, auditi aërii concentus et tympanorum strepitus; campanæ sponte sua absque ullo impulsu sonum edentes, quem percipere fuit locis aliquot leucarum spatio inde dissitis, aliaque id genus [Ibid.] . Cæterum ipse libellus, de quo agimus, plane demonstrat populi Sardoi pietatem in SS. Patronos ad nostros usque dies perseverare.
[45] Plurima devoti animi specimina exhibentur etiam in sæpius dicto Dictionnario regni Sardiniæ, [testimonia] quorum nonnulla adscribemus, præmissa tamen monitione, scriptorem, dando jocos et scommatis indulgendo atque ludibrio vertendo ritus a tot jam retro sæculis in more positos, nec ab ecclesiæ moderatoribus sive improbatos sive proscriptos (licet forte nimios et pro nostra ætate nonnihil exaggeratos), non satis æquum imo infensiorem se præbere in dijudicandis rebus sacris, et acerbius carpendo candidiores populi religiosi motus. Et sane dolendum est viros cæteroquin doctrina et eruditione insignes, istiusmodi præjudicatis opinionibus parere; quod (nec enim diffiteri potest) nostris diebus plus nimium invaluit apud multos, qui res divinas non, ut operteret, ex altioris sapientiæ regulis æstimant, sed modulo mere sæcularis prudentiæ metiuntur. His prænotatis, ad testimonia et signa cultus perpetui redeamus. Primo sanc loco ponenda ipsa ecclesia est, saltem sæculo XI erecta, quam videtur præcessisse altera longe vetustior. Conf. n. 21. Extat juxta mare interposita quarta parte unius leucæ a vico Portotorre, in rupe fluctibus tunsa sacellum cum parvo altari, in cujus muro sinistro patet ingressus ad specum, ubi traduntur inventa SS. martyrum Gavini, Proti et Januarii [Dizionario geogr., di Sardegna, tom. XV, p. 651.] . In specu cernitur caverna parva et depressa, ex qua transitur in alteram similem; utraque munita est cancellis; in una duæ reperiuntur effigies, in altera, una tantum. Indicio sunt simulacra illa, quo loco uniuscujusque S. Martyris sacræ exuviæ detectæ fuerint [Ibid., p. 652.] . Si fides scriptori nostro, squalebat circa annum 1849 locus neglectus et horridus; addit deinde: Mihi pro certo stat Comitam ibidem reperisse corpora, seu potius transtulisse ex loco, quo conservata et celata erant, in alium digniorem, nempe in ecclesiam sanctorum Martyrum nomine dicatam; ast non possum adduci ut fidem adhibeam historiæ Inventionis, prout habetur in antiqua Legenda; nec mihi rite probatum est, specum præfatam, SS. Martyrum revera fuisse sepulchrum.
[46] Sub navi media (ternæ enim sunt) basilicæ protenditur ecclesia subterranea, [nonnulla.] ejusdem fere longitudinis ac ipsa navis; sub ara majori, quæ valde elevata est, habetur locus cancellis conclusus, ubi ardent continue lampades et multa cum religione colitur S. Gavinus [Ibid., p. 651.] . Ibi quoque tempore quadragesimæ, de nocte atque extinctis lampadibus, pii peregrinantes, Sassari profecti, flagellis se cædunt sub cantu Psalmi Miserere [Ibid., p. 653.] . Die festo S. Gavini præcipuo, mense Octobri, maximus est populi concursus ex omnibus provinciis Sardiniæ borealis; solent peregrini circumire et exosculari basilicæ columnas: est enim fama earum unam (quæ deficiebat ut numero viginti quatuor essent) allatam a S. Gavino, qui eam ex profundo maris sublatam equo sedens transvexit [Ibid.] . Circuitum hunc plerique faciunt genibus incedentes seu repentes. Liceat hac occasione animadvertere, hujusmodi morem fere ubique terrarum a pio simplicique populo usurpatum et usque in hunc diem pariter a nonnullis adhiberi. Nec video cur ritus ille, sincero devotionis affectu susceptus multitudinique carus, risum vel supercilium cordatis moveret. Cæterum invigilant prælati ut modus iis, ubi ædificationi fidelium, (de aliis non tantum curandum) esse cessarunt, paulatim et prudenter ponatur, vel etiam penitus, si fas est, supprimantur. Solet etiam hac tempestate institui supplicatio publica, qua deferuntur ad basilicam imagines SS. Patronorum, in memoriam, ut creditur, translationis eorum Reliquiarum a Comita judice factæ. Hanc supplicationem, præter aliam innumeram turbam, sequuntur denso ordine bina sodalitia: alterum Bainginorum, id est S. Gavini, qui vulgari idiomate Baingiu pro Gavingiu dicitur, mutata, ut Sardis frequens, littera g in b; alterum Servitorum seu servorum B. Mariæ. Quanta autem sit confluentis undique ad solemnitatem multitudo, vel ex eo æstimare licet, quod per hosce dies in collibus circumjacentibus facile tria millia equorum pascentia spectentur [Ibid., p. 654.]
[Annotata]
* id est ex hispanico latine reliquiæ primæ ampullæ vitreæ.
* * Redoma non Rodoma
* reliquiæ ampullæ vitreæ (Redoma) ubi reperta est spinula? ex argento.
* lat. Reliquiæ.
DE SANCTO GAVINO, MARTYRE TURRITANO.
(Ex Joanne Arca, lib. II de Sanctis Sardiniæ Martyribus.)
Gavinus, miles, martyr Turribus in Sardinia (S.)
Protus, presbyter, martyr Turribus in Sardinia (S.)
Januarius, diaconus, martyr Turribus in Sardinia (S.)
a
EX JOAN. ARCA.
CAPUT UNICUM.
S. Gavinus, inclytus Christi martyr, constantiam SS. Proti et
Januarii admiratus, convertitur, nec minis a suscepta fide deterreri
potest. Denique capite truncatus projicitur in mare. Apparet primum
Calpurnio cuidam; deinde SS. Proto et Januario, quos hortatur ut ad
consummandum martyrium festinent.
[Præfatio. Laus S. Gavini, gloriose pro Christo occumbentis.] Laudes persequi si vellemus, claram nobis aperiret viam gloriosus Gavinus, qui dira gavisus morte ad eligendum Christum, sempiterna nunc gaudet vita apud quem secutus est ducem, collocatus in cœlis. Vere Gavinus b, qui ex dæmonum tristitia vocatus ad Christi gaudium, tam perfunditur illo, ut Barbari furorem prosterneret gavisus. Nam adhuc neophitus, adhuc divinis legibus peregrinus et alienus, fidei mandata subito cumulatissime complet. Ad dura neophitus certamina progressus, insignem de hostibus tamquam veteranus victoriam reportat. Non aspersus fonte, ablutus est sparso sanguine; quam non hausit vitam e baptismatis fonte, traxit a sæva morte; ut, qui ostentare non possit: Consepultus sum Christo per baptismum aquæ in mortem, dicere posset: Adjutus * sum illi in baptismo per mortem. Quantum agit humano pectore accensus divinus amor! Neophitus sine baptismo aquæ æternam comperit vitam trucidatus per mortem. Nondum ad Christi militiam profectus, dignus est habitus ad amicitiam; nondum aditum * tenens ecclesiæ, triumpho victus penetrat regiam; nondum Christi miles effectus, cohæres factus est gloriæ; nondum domesticus in domo Dei, susceptus est filius in regno Dei. Quamnam enim gloriam merebatur Gavini virtus illa et inconcussa fidei magnitudo, interno Christi amore nutrita, et subitis documentis probata? Non aliam quidem quam ipsam cœlestem gloriam, miraculorum insignium magnitudine celebratam; qui cum ad ipsum Christianæ fidei limen accederet, adstitit ante paganum præsidem, agens pro illis causam, quos viderat ad Christi fidem destinatos ad mortem. Imminebant oculis sævissima tormenta, et se Christi servum clarissima voce clamat; tamquam si Christianus factus non ad supplicia, sed ad solatia duceretur jocunda. Christianus sum, ait, et ut Christianus occumbam: me ipsum offero, ut probatissimos Dei servos Proptum et Januarium tuis manibus protraham. Æstuat furore præses, nec quo se inferat videt. At quo magis æstuat ira, magis accenditur Sanctus amoris divini flamma. Ad mortem ille, ad vitam jucundissimam iste; ille ut perpetuis sit consumendus pœnis, iste ut gaudiis perfruatur æternis; densissimis ille obruatur tenebris, iste ut clarissima splendescat apud Dominum luce, ad quam nos per divinum hunc Sanctum liceat pervenire c.
[2] [S. Gavinus miles, sub passione SS. Proti et Jan. convertitur ad Christum,] Cum Turribus d præclara quondam Sardiniæ civitate Proptus et Januarius e exercerentur tormentis pro Christi fide tutanda, miles Gavinus nobilissimus f, qui remotus a vera religione cruciatibus martyrum delectabatur in omnibus, conversus ad fidem coronatur martyrio. Is cum deorum cultu probatissimus esset, commissos habuit a Barbaro præside sanctos Proptum et Januarium, ut arctissimis servaret custodiis. Sed quia dictum a Domino, qui in re fallitur nulla: Cum sancto sanctus eris, Martyrum sanctitas promanat in Gavinum. Agentes de rebus divinis talia ac tanta de Deo potentissimo canunt, ut jam monente Domino ad Deum amplexandum flecteretur Gavinus. Obsecro vos, ait, mihi demonstretis quisnam sit iste Deus, quem vos spretis sequimini tormentis, et quam speretis gloriam de prælio suscepto. Is Deus noster, respondent, quem nec homo, nec angelus sufficit commendare; immensus potentia, æternus et invisibilis, qui ex nihilo cuncta solo verbo formavit, factumque regit mundum et moderatur sua virtute semper atque potentia gaudens. Nec iis contentus, factus homo venit in hunc mundum, passus est mortem a præside Pilato, cruciatus tormentis et crucifixus, ut nos dæmonum potestati eriperet, qui dominantur cunctis post casum parentis Adæ; tertia die ab inferis excitatus, in cœlum ascendit triumphans, sedetque ad dexteram æterni Patris cœlestis. Quapropter in lucris nos ponimus hæc et majora pro tali Deo tormenta.
[3] [quem, coram præside Barbaro, intrepide confitetur;] Non requirit Gavinus alia, ut Christum verbo profiteretur et opere. Dimissit Sanctos vinculis solutos, quos præcatur maxime, ut apud Dominum suis præcibus meminissent. Hinc ardere cœpit martyrii desiderio; posteroque die mane ad præsidem vocatus Barbarum, pro Sanctis causam dixit. Affer, ait præses, nequissimos illos, quos heri tibi custodiendos commisi. Quos vocas nequissimos, respondet, sanctos et justos, si cognosceres, appellares. Arcere non licuit, quos novi cœlestes et Deo deditos potentissimo. Qua de re tibi notum velim ad Christum me traductum, pro quo, si oportuerit, alacris mortem ipsam adibo. Nam non video qua ratione ducaris, ut sanctos hos Viros pro mutis vanisque idolis a verissimo semoveas Deo. Quis tam desipiens tamque delirus mente, ut suo creatore contempto, statuas illas de quibus dicitur: Aures habent et non audient, adorandas sibi suscipiant. Non audisti Prophetam: Confundantur omnes qui adorant sculptilia, et qui gloriantur in simulacris suis? Iis oculos si claudas, æterni peribis cruciatus incendio. Tunc præses ira furoreque accensus in Sanctum invehitur rapacissimus veluti lupus, multis contumeliis et opprobriis onerans. A me istum rapite, dicebat, satellites; qui mente confusus et excors viscera mihi mentis et corporis conturbavit, invictissimorum præcepta principum contemnens. Quam elegit mortem accipiat, secutus Crucifixum morte turpissima condemnatum.
[4] [quare capitalis in eum fertur sententia.] Nec mora; capitis est lata sententia. Et ne christiani Martyris beatissimi corpus repertum tollerent, juxta littus maris ut jugularetur præcipit atque in pelagus projici de locis saxosis. Opere diligentes ministri latam sententiam citissime complere student, Gavinumque apprehensum in præfinitum deferunt locum. Cumque stipatus milite duceretur, occurrit obviam mulier christianis eloquiis delibata, quæ fusis amaris lachrimis, capitis velamen porrigit dicens: Fidelissime Dei Serve, hoc te deprecor linteolo operias tuis oculis (sic) cum detruncaberis gladio. Quo Gavinus accepto, reddit fæminæ grates. Tenensque decollationis locum, qui Portus dicitur Balagai g, flexis genibus supplex orat: Gratias (ago) tibi, clementissime Deus, qui me in tuorum numerum cooptasti, non meis meritis quidem, sed tua sola misericordia; qui mortem renuis peccatorum, expectans conversionem ut vivant. Te deprecor humanissime Deus, ut me quemadmodum terris in tuis adscripsisti fidelibus, ita cœlis accipias collocandum; istumque locum idolorum cultorem ad veram perducas fidem, ut te semper cognoscens, relictis idolis, festinet ad æterna. Hoc breviter dicto, oculisque linteolo velatis, inclinatus capite, præ se ferens illud: In manus tuas commendo spiritum meum, detruncatus est capite et in mare projectus ex asperrima rupe.
[5] [Capite truncatus progreditur ad speluncam,] Exutus corpore, Sanctus non obliviscitur Sociorum cupidus habendorum in gloria. Speluncam petit visibilis in qua sancti Prothus et Januarius latitant. Et ut omni rñderet officio, occurrit primum Calpurnio, viro prædictæ fæminæ, qui pressus, quas ferebat bestias, onere, itinere detinebatur anxius. Illas Gavinus sublevat, et reddit faciolum, quod ab uxore acceperat, actisque gratibus abit. Veniens Calpurnius domum uxorem reperit flentem. Gavinus noster, inquit, a crudeli Barbaro interfectus est hodie. Tace mulier; dicit Calpurnius, et a lachrimis abstine; quia quod dicis, falsum: nam modo veniens habui adjutorem, ut mea jumenta erigerentur jacentia. Quod ut comperias clarius, en tibi reddit cum gratiis faciolum. Illud accipiens uxor complicatum, explicat totum, et sanguine sparso invenit madefactum. Credit Calpurnius, amboque præ gaudio Illi dant grates, qui mirabilis in suis sanctis mirabilia facit solus.
[6] [In qua latebant SS. Protus et Januar.] Beatus vero Gavinus ad antrum illud accedit, quod latitantes Socios continebat. Locus hic vulgo dicitur suburbanus, passuum millia quatuor ab urbe Turritana. Clamansque Gavinus animo magis quam voce: O Christi Sacerdotes et illustres mei martyrii principes, quare tantum differtis æternam vestram coronam? Discendite in civitatem, ut deportetis paratam vobis palmam. Si quis est timor excutite. Gavinus ille sum, quem vos ad Christum habuistis discipulum, gloriæ vestræ consortem. Properate ergo (nam vos expecto) ad quod præcessi martyrium. Surgunt audientes hoc Sancti et exoptatam accipiunt coronam h. Hæc Deus mira effecit, ut illum gloria illustraret, qui se tam fortem, Christi fidem amplexus, præbuit ante præsidem. Interfectus est autem beatissimus is Sanctus ad octavum Kalen. Novembris loco jam memorato, anno trecentesimo post Christum natum, impiissimis regnantibus Diocletiano atque Maximiano.
ANNOTATA.
a Ducem sequimur Papebrochium in Actis S. Georgii, episcopi Suellensis in Sardinia defuncti an. 1117 [Tom. III Aprilis, ad diem XXIII, p. 214.] , ubi hæc habentur: S. Georgium miraculis clarissimum insulæ istius scriptores celebrant; ex quibus Joannes Arca, in libello de Sanctis Sardiniæ, quem Calari impressum anno MDXCVII (imo sequenti ut fert exemplar libelli quod sub oculos habeo) Vaticana bibliotheca nobis exhibuit, vitam dabit, qualem “Auctore Paulo ex antiquo codice ms.” accepit, ut habet Prologus ab eodem (Arca) præfixus. Hunc nos prologum retinemus; sed quas idem scriptor de suo addidit notationes, eas contextui ipsius historiæ exemptas, ad calcem seorsim dabimus inter annotationes. Et nos vestigiis eruditi decessoris inhærentes vitam S. Gavini subjicimus ex eodem Arca cum prologo præfixo, relatis nonnullis ab illo additis ad Annotata.
b Quam feliciter Gavinus deducatur a verbo gaudere, judicet lector.
c Hic inserit Arca quibus ex fontibus sequentem narrationem de S. Gavino hauserit: Martirii, inquit, historia ex antiquo M. § 1, habetur apud ecclesiam Turritanam et ab Antonio Cano et Salvatore Alepusio Turritanis archiepiscopis, atque ex magistro Gribaldo. Et Fara, loquens de S. Gavino ejusque sociis SS. Proto et Januario, tradit eorum corpora magna totius insulæ populorum frequentia coli, ut ex antiquo M. S. ejusdem ecclesiæ (Turritanæ) codice, et in historia ab Antonio Cano et Salvatore Salepusio, archiepiscopis Turritanis constat [Grævius, Thesaurus antiquitatum Italiæ, vol. XV, col. 25. Lugduni Batav, 1725.] Fara Arcam ætate præcedit. Ille, ut ex libri approbatione constat [Ibid. initio.] typis editus fuit anno 1580. Arcæ libello præmittitur approbatio Alphonsi,archiepiscopi Calaritani, data anno 1598. Sedem Turritanam tenuit Cano circa medium sæculum XV, anno 1463 Concilium celebravit provinciale [Sardinia sacra, p. 163.] ; Salvator Alexius Salepusius electus est circiter annum 1539; interfuit concilio Tridentino, ubi anno 1551 orationem coram patribus habuit. Composuit officium SS. Gavini, Prothi et Januarii [Ibid., p. 165 et seq.] .
d Πύργος Βίσσωνος “Turris Bissonis,” in vaticano exemplari legitur Πύργος Λιβίσσονος “Turris Libissonis,” et ita fere apud Plinium: “Colonia una, quæ vocatur ad Turrim Libyssonis.” Ejus ruinæ etiam nunc contra memoratas “Herculis” Insulas (hodie Asinara) et “Gorditanum” promontorium (nunc Capo di Monte Falcone) extant, sub nomine vulgari “Porto di Torres” id est “Portus Turris.” Ita Philippus Cluverius in Sardinia antiqua apud Grævium [Thesaurus antiquitatum Italiæ, vol: XV, p. 24.] . Vide Tabulas geographicas Sardiniæ ad Septemtrionem in Occidentali latere. Conf. Comm. Præv., n. 6. Item Valery, qui asserit, vicum Porto Torres, olim ex insalubritate infamem adeoque desertum, nostris diebus incrementa cepisse, ita ut anno quo scribebat præfatus auctor, incolæ numerarentur fere mille trecenti [Voyages en Corse, à l'île d'Elbe et en Sardaigne, tom. II, p. 76 – 79. Paris, 1838.] . Labitur autem Valerius, ubi tradit corpus S. Gavini Romam fuisse translatum sub Gregorio III, qui summum pontificatum tenuit ab anno 731 ad an. 741, additque Sardos longo temporis spatio Romanis persolvisse tributum pro celebranda S. Gavini festivitate; donec tandem ejus sacrum corpus anno 1614 restitutum Turritanis fuit ab episcopo Mança de Cedrellles [Ibid. p. 54.] . Quod quam absonum sit, liquet ex dictis hoc Comm. Præv. de reliquiis SS. Patronorum, præsertim nn. 27 et 28, ubi de secunda Inventione disseruimus.
e Horum Sanctorum passionem infra damus ex eodem Joanne Arca.
f Ex his verbis confirmantur dicta nostra n. 11 et 12 ubi ostendimus S. Gavinum Turritanis præsulibus non esse annumerandum, nec tali umquam dignitate ornatum. Additur in lectionibusbreviarii Turritani [Il mese etc., p. 18.] , sanctum Gavinum ex antiqua Sabelliorum familia ortum. Idem Fara habet sed subdubitans: In Turribus. inquit [Grævius, vol. XV, col. 25.] , floruit Gavinus Romanus miles, ex præclara Sabelliorum, ut fertur, familia. Ita quoque Ferrarius: Quem ex Savella familia fuisse ferunt. Dionysius Bonfans [Triumpho de los Santos de regno de Cerdeña, p. 329.] tradit opinionem hanc apud non nullos invaluisse ex eo quod in basilica Turritana conspiciantur parmæ seu scuta gentilitia in quorum medio depictæ sunt geminæ columbæ, rostrum in calicem demittentes: cum autem nobilis familia Savelli binas quoque hujusmodi columbas in scuto suo ferat, et illius domus insignia in templo sint appensa; voluerunt S. Gavinum ex hac stirpe oriundum, et insuper Romanum esse, cum gens Savellica Roma in Sardiniam transmigrarit. Quæ conjectura, quam sit levis, ne plus dicam, nemo non videt. Cæterum gens Sabellia signatur apud Onuphrium Pavinium [De nominibus Romanorum. Grævius, tom. II, col. 2017.] inter gentes Romanas plebeias ante tempora Augusti Cæsaris.
g Portus Balagai, locus haud procul a Turritana quondam civitate dissitus, qui porto di Balay dicitur in libello II mese di Ottobre etc. [Pag. 19.] , cujus in Comm. Præv. sæpius facta est mentio. Ejusdem loci meminit Fara de rebus Sardois [Col. 25.] . Ibi etiam passi sunt SS. Protus et Januarius, in quorum actis apud Arcam dicitur non portus Balagai, sed promontorium Balai; additque idem scriptor: Est Balai promontorium altissima rupe prærupta et asperitate horribili formidandum. Hinc trium Sanctorum (Gavini, Proti et Januarii) corpora præcipitantur in mare etc. In magno Dictionnario regni Sardiniæ, notatur la Punta (id est parvum promontorium) di Balagai (S. Gavino Scapezzato id est S. Gavinus decollatus) M. 12 a promontorio Falconis [Tom. XIX bis, p. 21.] .
h Conf. Comm. Præv. n. 3, ubi docuimus ex Florentinio verisimilius esse, SS. Protum et Januarium non eodem die, quo S. Gavinus interfectos; et quamobrem eorum festivitas tamen eodem die celebretur.
* additus?
* adytum?
DE SS. MARTYRIBUS TURRITANIS PROPTO ET JANUARIO.
(Ex Joanne Arca de Sanctis Sardiniæ, lib. II.)
Gavinus, miles, martyr Turribus in Sardinia (S.)
Protus, presbyter, martyr Turribus in Sardinia (S.)
Januarius, diaconus, martyr Turribus in Sardinia (S.)
EX JOAN. ARCA.
CAPUT UNICUM.
Exorditur Actorum scriptor extollendo SS. Martyrum pretiosam mortem.
Comparent SS. Protus et Januarius coram Barbaro præside, variisque
modis tentantur; tum diris afficiuntur cruciatibus atque S. Gavino
custodiendi traduntur; hic vero convertitur, et ambo SS Pugiles, jussu
Barbari, gladio cæduntur. Corpora divinitus servantur.
[Præfatio. Mors Sanctorum longe gloriosior nativitate.] Merito commendandi Prothus et Januarius, quando non ad mortalem et caducam hanc vitam utero effusi materno, sed vero conceptu fidei martyriique partu ad supremam atque cœlestem generati sunt gloriam. Vivunt victores, quia mortem militiæ cœlestis nova mactarunt (sic) nativitate. Secuti Dominum moriendo æstuantes animo, hiatu spiritus anhelantes, atque omni conatu, dominicis inhærendo præceptis, mortem commutarunt cum vita. Nullo retardantur labore tormentorumve proposito metu, quin illum lætissimi secuti qui vocabat ad gloriam, novam ac permanentem sibi vitam induerent. Ad vocem Domini patriam, parentes seque ipsos obliviscuntur; ut laboribus atque tormentis libentissime susceptis, in veram per hanc victoriam susciperentur patriam. Ita victus in omnibus Prothus victoriam sibi comparavit illustrem. Nec levis animo junior Januarius, qui expugnatus a præside debellari non potuit. Draco veluti cauda deceptoria, præses Barbarus de juventute blanditus, magnum sermonem ingerit, aulæ regiæ pollicitus privilegia. At juvenis Dei Servus majorem natu secutus, elegit cum propheta abjectus esse magis in domo Dei, quam infelici decore in tabernaculis vivere peccatorum. A blandis pervenitur ad dura; ad verbera duriora, ad durissima vulnera. Sed qui Christum olfecerat vero thure, tamquam elephas recenti gustato sanguine ad pugnam duram incenditur, ut nec verbere flexus terreretur cruore, nec ultimo terribilium, morte. Atque Prothi revocato exilio, inito certamine vincunt ambo præsidem, vincunt carnifices, vincunt tandem seipsos, exuentes se mundo, exuendo se carne, ut induti æterna, nati tali die dicerentur ad vitam; ut quos mors humana visa fuerat sempiternis oblivionis obruere tenebris, ipsa sæculorum posteritas clarissimis commendaret encomiis.
[2] Prothus et Januarius in civitate Turritana a nutriti Romam profecti a Caio papa b ordinantur, [SS. Martyres sistuntur coram Barbaro.] præsbyter c Prothus et Januarius, diaconus. Cumque divinis essent litteris instituti, in Sardiniam reversi divinum verbum disseminarunt Turribus. Mittitur hoc tempore ab imperatoribus Diocletiano et Maximiano in Sardiniam provinciam Barbarus d, ut principatum administrationis teneret. Qui ut Turres advehitur, accepit, Sanctos hos die noctuque in monte, qui dictus est Agellus e, sedulam operam divinis navare. Ad se jubet Servos Dei adduci (hoc enim sibi primum in administratione faciendum putavit); quos apud se cum haberet nomine et opere Barbarus, barbario percunctatus est vultu: Cujus vos sitis velim scire, et quam sequamini fidem. Ad hæc hilari vultu fidelissimi Servi: Nationem si quæris, in Sardinia nati sumus et in hac Turritana civitate nutriti. Si vero religionem, christiani sumus, et Christum in Sardinia prædicamus. Tunc illis sæverus præses: Ignoratis Romanorum imperatorum edictum, ut qui Christiani dicuntur, aut idolis se voveant, aut acuto conficiantur gladio? Audivimus, aiunt Fratres; sed contemnimus illa; quia Deo magis quam hominibus obedire oportet. Sacrificium nostrum soli Deo perpetuum, non lapidibus, quos est venerari dementia; in quo tuam admiramur prudentiam tanto stultitiæ velamine involutam, ut lapides et ligna, quæ manibus fabricata sunt hominum, veneretur ut deum vel inclusum potius dæmonem.
[3] [In exilium misso S. Proto, tentat præses S. Januarium blanditiis emolliri;] Accensus iis ferus Barbarus presbyterum Prothum in insulam Corniculariam f, Linariam vulgo, projicit exulandum, retinens secum juvenem Januarium. Studet juvenis animum Januarii fide suscepta exuere, usus blandiciis et pollicitationibus falsis, ratus consecuturum, quia junior Protho. Sed fallitur: tam enim firmus et fortis reperitur, ut nullis flecteretur a Christi fide promissis. Revocat ab exilio Prothum, si forte laboribus exilii fatigatum ad suam posset allicere sententiam. Cui præsenti dixit: Disce noscere invictissimorum imperatorum potentiam et obedire submissus. Jam te exilium docuit, quæ liceat apud nostros exequi deos; sed iis omnibus prætermissis, libens tibi polliceor in diis te nostris pontificem statuendum, si munera diis nostris demisso præbeas animo. Imo nos, dicit Prothus, quia te vero diligimus amore, ab isto cæcitatis errore ad fidem veram confidimus traducendum, si nostro fideli parueris consilio: dictum est enim per prophetam: Et adorabunt eum omnes reges terræ; omnes gentes servient ei. Et quasi rationem adjungens: Quia liberavit pauperem a potente, et pauperem cui non erat adjutor. Qui ut nos participes suæ divinitatis efficeret, de utero virginali factus homo processit, et voluntarie pro nostra salute passus, inferos spoliavit; ac tertia die resurgens illuxit discipulis, immortalitatem præbendo, cœlos ascendit, sedensque ad dexteram Patris, cuncta quæ fiunt in orbe prospectat; atque venturus in judicium vivos judicabit et mortuos, reddens unicuique secundum opera sua, sanctis æternæ vitæ præmia, sequacibus dæmonis incendium sempiternum. Quare pro certo habe, fidem nostram firmo fundamento fundatam, nec ulla vi dimovendam. De iis autem propositis idolis, in opprobrium vestrum dictum: Similes illis fiant qui faciunt ea et omnes qui confidunt in eis. Os habent et non loquentur etc.
[4] [sed incassum.] Iis præses respondere non audens projicit foras Prothum, ut Januarium alloqueretur solum, quem juxta se positum amplexatus, dulcibus iterum aggreditur verbis: Amantissime juvenis, tuam ne pulchritudinem fœdes, flore juventutis excusso. Nostris acquiesce consiliis, quia magno decoratus honore ex intimis eris imperatoris domesticis. Et subdit: Quodsi mihi nolueris assentire, diversis te pœnis cum socio tuo finiam. Honores despiciens Januarius atque tormenta, magno respondet animo: Parvi tuos æstimo cruciatus, quia coronam illam, quam mihi Dominus accipiendam proposuit, expecto. Tuam omnem brachii potentiam excute, nihil movebor: nec aliud a te promanaturum expecto, qui felle dilinitus, amaritudinis diabolicæ lethale virus in bonos evomis semper.
[5] [Ambo torquentur et S. Gavino custodiendi traduntur;] Efferatus tunc ira suspendit ambos equuleo, et ungulis ferreis excarnificat corpora; ut quod amore nolebant, tormento victi annuerent. Sed quo magis cruciati sunt corpore, magis sunt animo ad divinum amorem aucti lætissimi canendo: Levemus oculos nostros in montes, unde veniet auxilium nobis; auxilium nostrum a Domino, qui fecit cœlum et terram. Quos tam fortes ut vidit, deposuit equuleo, non miseratus laborem, sed ut majorem excogitaret dolorem. Tradit illos Gavino g militi, ut arctissima conservaret custodia. Ductique ad carcerem, tanta de Christo Jesu prædicarunt Gavino, ut illum ad Christum per cruciatus adducerent. Nam statim conversus et præsidi præsentatus, martyrii palmam acquisivit truncatus.
[6] [et reversi ad præsidem gladio feriuntur,] Excedunt urbe Sancti, Gavino permittente soluti, et in spelunca occultant (se), rerum exitum expectantes. Nec multo post habent nuncium certum, iter sibi factum ad cœlum, quia Gavinus, accepta martyrii palma, quos habuerat magistros ad fidem, ad suam invitat martyrii gloriam. Latentes hilaris vocat, omnem metus difficultatem excludens: Festinate, inquit, per martyrium ad cœlum, quia janua patens; anteivi martyrio, ut nuncius vobis essem. Hoc accepto, visoque Gavino, exeunt spelunca Sancti, et Deo grates agendo in civitatem descendunt. Advolat præsidi nuncius, ultro perfugas adventare; qui gaudio affectus ad tribunal expectat, illosque ubi aspexit, fugæ causam quærit. Sed ab illo Sancti: Cedo fidei jussorem Gavinum, ut ubi nos fuerimus manifestet. Gavinum magum factum, dicit, ad quem secutus est, Christum misi, ut apud illum vos præstoletur. Magis hilares Sancti quam esset ipse præses accensus: Læti (aiunt) Gavinum nostrum sequemur. Tunc præses lata mortis sententia, in Balai h promontorio, quo Gavinum cæciderat, præcipit (ut) occidantur. Iratusque tribunali descendens: Tollantur hinc, vociferatur, amentes. Ad mortem dum trahuntur, Dei laudes concinebant continuo: Beati immaculati in via, qui ambulant in lege Domini. Balai ut appelluntur, oratione facta, datisque mutuis osculis, gladio consummantur i, ut sibi invicem cum Gavino congratulentur de gloria, ad Octavum Kalend. Novembris.
[7] Est Balai promontorium altissima rupes prærupta et asperitate horribili formidandum. [Corpora divinitus servata.] Hinc trium Sanctorum corpora præcipitantur in mare, ut gurgitibus mersa nusquam amplius apparerent. Verum piissimus Deus, qui et divum Clementem in profundum mare dejectum, ad collum anchora subligata, mari adnatantem ædicula marmorea perduxit ad littus, effecit sua dextera ne intacta fluctibus illa submergerentur corpora, quæ templum Spiritus sancti fuerant honestissimum. Nam Christiani quidam advenientes noctu reperta corpora sepeliunt honorifice in ripa maris, non longe a Balai promontorio distans, ubi multa Christus Dominus in horum Sanctorum gloriam est operatus miracula k.
ANNOTATA.
a Civitate Turritana. Vide Comm. Præv., n. 6 et Annotatum d in Passionem præcedentem.
b Caio papa, qui sedem Romanam tenuit ab anno 283 ad annum 296 [Art de veérifier les dates, p. 243.] . Cum SS. Martyres in civitate Turritana nutriti Romam profecti, et a Caio ordinati, alter presbyter alter diaconus asserantur, pronum est inferre eos, dum ad ordines sacros promoti sunt, ætate minime provecta exstitisse; et aliunde cum passio, ut nobis probabilius est, sit adscribenda anno 304 vel sequenti, verisimile fit mortem eos obiisse nondum quadragenarios.
c Presbyter. Vide Comm. Præv., n. 13, ubi diximus nullo modo probari, S. Protum episcopali ornatum dignitate: imo contrarium opinionem veram esse. Notandum tamen a multo jam tempore S. Martyrem ut episcopum coli ab ecclesia Turritana. Ita incipiunt Lectiones de SS. Gavino, Proto et Januario in breviario, quo utuntur hodie Sassaritani: Gloriosi martyres Protus et Januarius nati sunt Turribus in Sardinia. Cœpta Diocletiani persecutione, Romam se consulerunt, ibique a summo pontifice Caio ordinati sunt alter episcopus, alter diaconus; dein in patriam redierunt ad prædicandum Evangelium. Cum breviarium ad manus mihi non sit, locum hunc latine reddidi ex Italica versione, quæ habetur in libello Il mese etc. [Pag. 17 et seq.] .
d Barbarus, quem nominat etiam Michaël Antonius Gazano, lib. I, cap. VII, in Catalogo prætorum, præsidum et aliorum magistratuum, qui Sardiniæ præfuerunt usque ad finem persecutionum sub imperatoribus ethnicis: Barbarus, inquit [Istoria di Sardegna, tom. I, p. 163. Cagliari, 1777.] , successit Delfio, sub iisdem Augustis Diocletiano et Maximiano. Aquis suffocatus est cum Romam repeteret. Addit in margine annum 303; notatque in infima pagina desumpta hæc esse ex Actis divi Simplicii, Gavini et Sociorum martyrum.
e Agellus. Hoc nomine nullum invenio circum Turres signatum locum.
f Corniculariam vulgo Linariam. Nulla insula his nominibus recensetur in Dictionnario geog. Sardiniæ. Putem designari hic Insulam quæ Piana (Isola Piana) vocatur et jacet inter caput Falconis et Lupi (punta del Lupo) promontorium, in insula Asinaria olim ab Hercule nuncupata [Dizionario geog., tom. I, p. 412.] . Scribit Ferrarius [Catalogus SS. Italiæ, 25 Oct., p. 671.] , Herculis insulam, quam vulgus Linariam vocat. Ita etiam in lectionibus breviarii: Insulæ Herculis, quæ Linaria nuncupatur [Il mese di Ottobre, p. 18.] .
g Gavinus. Vide supra ejus Acta ex eodem Joanne Arca. Conf. Comm. Præv., n. 3. ubi diximus Hieronymiana martyrium S. Gavini signare die XXV; SS. Proti et Januarii, die XXVII, quod sane non abludit ab Actis. Unde etiam Ferrarius [Catalogus, ubi supra, p. 673.] : Licet Gavinus paulo ante Protum et Januarium passus fuerit, eadem tamen die ejus natalis recolitur.
h Balai promontorium. Vide Annotatum g in passionem S. Gavini.
i Consummantur. Id factum dicitur, in breviario ecclesiæ Sassaritanæ [Il mese di Ottobre, p. 19.] , die 25 Octobris, eodem proin, quo S. Gavinus capite plexus fuit. Vide Comm. Præv., n. 3.
k Est operatus miracula. Subduntur verba sequentia: Iidem hujus historiæ scriptores, qui de beato Gavino; suntque in Romano martyrologio numerati SS. ambo Martyres, et quidem soli, omisso S. Gavino. Conf. Comm. Præv., n. 1 et seq.
INVENTIO CORPORUM SS. GAVINI, PROTHI ET JANUARII.
(Ex Joanne Arca, de Sanctis Sardiniæ, lib. II.)
Gavinus, miles, martyr Turribus in Sardinia (S.)
Protus, presbyter, martyr Turribus in Sardinia (S.)
Januarius, diaconus, martyr Turribus in Sardinia (S.)
EX JOAN. ARCA.
CAPUT UNICUM.
Comitæ, viro admodum religioso et Judici in parte Sardiniæ, cum
graviter decumberet, mandat S. Gavinus, una et altera vice illi
apparens, ut tum suas tum SS. Proti et Januarii reliquias exquirat.
Comita, restituta valetudine, templum ædificat, SS. Corpora transfert et
paulo post moritur. Ejus in judicatu successor ædem sacram curat
solemniter dedicari.
[Nonnulla præmittuntur de Comita ejusque sororibus.] Cum annos multos latuissent post civitatem Turritanam eversam a, tandem divino facto miraculo reperta sunt a Judice Comita b, de quo non abs re fuerit pauca quædam narrationi præmittere, ut clarius brevis hujus lectionis aperiatur iter. Vir iste Comita fuit nobili natus genere, duorum Judicatuum Loci Aurei c et Arborensis dominus; et si danda fides Hieronymo Çuritæ d, fuit hic primus, qui Arborensi Judicatui præfuit. Erat vir singulari prudentia, moribus honestus, in pauperes largus, pius in omnes, et quod præsidis interest, judicio rectissimus. Tres habebat sorores : Georgiam, Præciosam et Catherinam e, insignes omnes et factorum memoria celebres. Georgia quidem inter multa præclara gesta, regiam ædificavit apparatu magnifico, quæ regia in oppido sedet Ardari f, ubi Judices Lugudori regni versati sunt longo tempore, et ex illis multi eo loci sepulti. Annuos recuperavit redditus et oppidum Ardarim condidit firmisque mœnibus cinxit. Denique templum a fundamentis erexit apud idem Ardarim castrum virgini Mariæ dicatum, cujus celebritas usque ad hæc nostra recolitur tempora, magno ex vicinis locis concursu, Septembris mense ad Nativitatis diem. Nec minori laude digna soror altera Præciosa, quæ non muliebri quidem sed virili virtute prædita, arma tractare non verita, Baldum Galluræ provinciæ Judicem vicit, victumque perduxit in Ardaris castrum, a sorore fundamentis extructum. De tertia sorore Catherina nihil simile reperimus gestum, præterquam quod pietate sibi promeruerit laudem, quia se virtutum operibus exercebat assidue. Hæc breviter de sororibus.
[2] [Comitæ graviter decumbenti] Judex frater, Deo sic permittente, moderatus provincias singulari prudentia atque integritate, tam pestilenti lepra inficitur in Ardarensi castro, ut nec oculos ad cœlum tollere nec aperire liceret: cunctis enim contractis nervis, assiduis torquetur doloribus, atque in strato recubans, veluti quibusdam affixus clavis, nullam se in partem versandi vim nec facultatem habebat. Cumque nulla prodesset opera medicorum, jacet desperatus salute. Quo in morbo tali se patientia præstitit, ut divina consolatione mereretur levari. Id quemadmodum gestum, quia narrationis est caput, distincto feremus ordine.
[3] [apparet S. Gavinus, mandans ut reliquias tum suas tum Sociorum MM. quærat,] Tali morbo confectus, in somnis divum Gavinum habet, a quo verbis iis compellatus, ad corporis invitatur et animi salutem: Age, surge, Comita, et pete Turritanum portum, ibique explora ubi mons emineat, qui dicitur Agellus, quia templum in mei memoriam, comitumque Prothi et Januarii ædifices oportet; ibi reconditas atque ignotas reliquias nostras reperies. Iis vocibus excitatus Comita, atque ut licuit oculis in illum sublevatis, ante se beatum Gavinum vidit. Ibat vestibus indutus albis Gavinus, alboque utens equo vexillum ferebat insigne. Insolita re perterritus Comita respondere non audet. At rursus compellatus Gavino, apertis oculis animi magis quam corporis, annuit libentissime, et matri quæ acciderant sororibusque narrat; et addit se numquam pulchriorem vidisse mortalem hominem. Tunc grates unanimes Deo redditæ, quod tantum esset dignatus manifestare thesaurum. Utque imperata divinitus exequerentur cito, per utramque provinciam quæ latissime patebat, edicitur, ut ad Turrium portum vel ad oppidum Kerqui g statuto quodam die convenirent frequentes. Fit primum ad aulam regiam, in qua Judex ægrotabat, concursus. Hinc ille deportatur in villam Octavensem, quæ medio tunc sedebat ad portum Turritanum itinere, et solo nunc æquata conspicitur. Ibi commoratus dies quindecim, ab ejus oculis de monte perquirit Agello, cujus perierat memoria, civitate Turritana deleta.
[4] [quod jussum cum sollicite] Tandem post longam disquisitionem, senex assurgit Guantinus Querquius: Petamus (inquit) Turrium locum, quia, ni fallat memoria, dum juvenis essem, [exequeretur, rursus adest S. Gavinus, docetque quo sacra pignora sint invenienda loco.] mente situm Agelli montis et nomen habui. Tunc judex frequentissimo illo, quo cœperat iter, comitatu, eo tandem defertur, ubi loci suspicio imminebat. Cumque somnum itinere fatigatus cepisset, vidit hominem venientem mari, equo insidentem candenti, non secus ac si firmo et stabili solo excurreret. Hic ubi propius accedit, ut fieri consuevit per somnium, hunc in modum dormientem alloquitur: En locus in quo tibi templum est construendum; ejus ipse longitudinem latitudinemque præfinies; primusque dando ad fundamentum ictum recuperabis salutem. Firmum ac ratum habet divinum illud consilium judex, ejusdem interpretem recognoscendo Gavinum. Statim in locum ipse delatus, qui ægre deportabatur lectica, factus est jam valentior. Ligone suis manibus ter quatit humum, primis templi fundamentis auspicium dando. Inde composito, ut per tempus licuit, tuguriolo, quia ut diximus, locus ille jacebat desertus ob Turrium a fundamentis eversionem, cum nocte tota arctissimo pressus sommo quievisset, mane experrectus tam se incolumi sensit restitutum saluti, ac si numquam lepra aliove morbo laborasset in vita.
[5] [Comita gratus ob recuperatam valetudinem ædificat templum;] Quamobrem provinciæ primates incredibili fusi gaudio, una cum matre atque sororibus Deo statim gratias ingentes reddiderunt. Inde nocte postera iterum visus est seni Gavinus, quasi gratulabundus de restituta salute. Cui præostensa templi ædificandi forma, longitudinem et latitudinem præscribit diligenter. Qua propter iis omnibus divinitus constitutis, de fabris optimis cogitare cœpit Comita. Erat ea tempestate Pisarum civitas h fabris optimis celeberrima. Nulli tunc parcuit * impensæ, quin inde quos essent opus vocaret in hanc fabricam. Quare duodecim, quos Pisæ maxime celebrabant in lapidicina reque ædificatoria ingeniosissimos in Sardiniam trahit, qui operi parato incumbant. Fervet opus judicis diligentia atque industria, in quo totus est complicatus, donec ad finem usque perduceret, acceptum beneficium præ oculis ferendo. Stat templum hoc hodierno tempore integrum insigneque provinciæ Lugudorii frequentia, miro fabricatum opere, plumbeo tecto, territis marmoreis columnis atque striatis, subterraneoque ut vulgo fertur sacello, in quo jacent sanctorum Gavini, Prothi et Januarii corpora.
[6] [dein locum a S. Gavino indicatum adit,] Hoc igitur opere completo, de Sanctorum reliquiis sollicitatur judex, quæ incognitis locis abditæ perhonorificis suis sedibus claroque sepulchro reponerentur. Qua de re convocato clero ac vicinarum ecclesiarum prælatis cum universo populi cœtu, quasi agmine facto Balai promontorium petit. Locum illum diebus tribus occupat tam celebris multitudo. Datur illud triduum magno consensu animi orationi assiduæ. Alii hymnos psalmosque decantant ecclesiæ Romanæ more; alii vero attentissima contemplatione ad Deum fusi precantur, ut locum illum ostenderet, in quo sanctissima corpora consepulta jacerent. Inter omnes autem Catherina i judicis soror gratissima Deum precata, ubi se in secretiorem recipit partem, humi strata fusisque lachrimis, nullum finem facit orandi. Aderat jam quartus dies, cum illa divino numine inspirata: Ecce, inquit, thuribulum ardet; igne opposito injiciatur thus. Quo facto divinum miraculum sequitur. Fumus enim non ad sublime fertur, ut solet levitate, sed in eam potius partem advolat recto cursu, qua Martyrum monumentum latebat; ut quem locum prius attigerant Catherinæ preces, eumdem thus sequeretur effusum.
[7] [et invenit reliquias,] Hoc viso portento, hilares animo currunt, adhibiti fabri lapidem omnem versant, locusque nullus relinquitur intactus, donec antiquum reperiunt sepulchrum. Quod ubi primum patuit, trium corpora Martyrum k odore suavissimo sese effundunt, quæ non mortua quidem sed viva videbantur, suavissimum complexa somnum. Nullum corpore membrum; non ungues digitis, nec pilum capite excidisse videres; ut quæ Deo promissa erant, non fide certissima modo, verum etiam in ipsismet Sanctis apud nos stare cerneremus firmissima. Tenebat medium locum sanctus Gavinus inter Socios duos; ex quo invaluit consuetudo, ut inter Prothum et Januarium armati equitis forma perpetuo depingatur.
[8] [repertasque transfert ad novum templum;] Deferuntur inde solemni pompa, locis undique lætitia gestientibus. Collucebant enim accensis facibus viæ; ipsa divino cantu nemora vallesque personabant vicinæ, dum clerus progreditur longo compositus ordine usque ad templi limina. Illuc fit ingens perpetuusque concursus, quia crescebat devotio miraculorum celebritate, quæ multa sunt facta in ægrotis et cæcis. Ac tandem quo erant reperta modo, decenti veneratione recondita sunt in templo, ubi esse dicuntur adhuc, Patroni facti provinciæ, qui nostri memores esse dignentur apud Deum.
[9] [et moritur;] Interim non longo post tempore, dum hac felicitate usus esset Comita, rebus ejusmodi sapienter compositis, ut Christianum decuit hominem, ad vitam tutiorem decedit. Corpus ejus in medio templo conditur, in ipso altari D. Gavino sacro, ut qui collectas ejus reliquias templo magnifico condidisset, in ejusdem esset patrocinio tutus.
[10] [ejus in judicatu successor,] Superstes Catherina cum duabus sororibus, cum apud regiam esset, convocatis utriusque provinciæ l consiliariis, decernit in primis, quis esset legendus in demortui locum. Relictus erat Orgodorius seu Torquitorius m Gummale, Comitæ filius, qui quamvis adolescens virilem tamen hauserat a parente prudentiam. Is una voce communique consensu utrique præficitur provinciæ judex; qui inter alia parentem imitatus templum sancti Antiochi Bisarchense n construxit et donis amplissimis * Cassinati o monasteria exornavit.
[11] [missa in Urbem legatione,] Sic stabilito statu regnorum, Catharina soror et ipse Orgodorius filius, non auro inhiantes neque argento, operæ pretium ducunt, ut quam repererant margaritam, quibus possent titulis a summo pontifice exornarent. Ex consiliariis viros graves sex eligunt ex tota nobilitate, qui Romam hujus rei gratia peterent: Gonnalem Cabrinum et Guantinum fratrem ex oppido Puzu majore; Georgium Pinna et Gonnalem de Serra ex oppido Thaylo p; Guantinum de Martis et Joannem fratrem ex oppido Turralba. In oppidum ii Kerqui conveniunt, et inde Romam missi ingenti numerata pecunia, ut a pontifice maximo sanctorum Martyrum canonizationem et templi consecrationem per cardinalem q contenderent. Visa tunc tanta pecunia Orgodorius, quamvis ante consenserat amitæ, ægre tamen visus est ferre, tantum illo itinere pecuniarum insumi. Sed statim a Catherina monitus est, nihil iis defuturum qui se pro Deo sanctorumque gloria liberales præstarent: Cum ad pontis, inquit, Turritani radices, aut in flumine Aristanensis r pontis decurrens aqua defuerit, tunc scito, fili mi, in regnis tuis pecuniam defecturam. Fluvius hic Turritanus s juxta Turrium civitatem olim florentissimam labitur in fauces piscosas et pelagus se exonerans, ponsque maximus stat adhuc, quo semper trajicitur. Ad hujus imminentis pontis radices est aquarum vorago profundissima, quæ fieri solet in locis saxosis maxime quibus aqua decurrens illidit.
[12] [solemnem basilicæ procurat dedicationem;] Hoc prudentis fæminæ dicto, nepos in proposito confirmatur, et legatos Romam ire permittit. Consistorio illis decreto t, ut in rebus gravioribus Romana curia solet, cardinalis temporibus illis insignis, qui de primis seu Italiæ dicebatur, in Sardiniam est delegatus. Venit cum eo Pisanus archiepiscopus, atque in Turritanum portum appulsi, excepti sunt maxima sacerdotum lætitia. Conveniunt illuc ex insula multi, partim visendi studio rei novitate permoti, partim pietate accensi, quia legati adventus fama tota diffunditur regione. Ac primum Sanctorum corpora canonizata sunt publice in ea porta templi quæ Orientem spectat. Ex quo nata est inde religio, ut semper occlusa manens, quibusdam solum annis pateat reserata, tali fere Sardorum concursu, qualis ad urbem Romam fieri solet sacris expositis foribus.
[13] [qua occasione legatus pontificius plurimas concedit indulgentias.] Iis peractis orat legatum Catherina una cum primoribus provinciæ Loci Aurei, ut ea usus facultate, quam a summo trahebat pontifice ad consecrationem ecclesiæ ipsum idem templum indulgentiarum munere cumularet. Tam honestis præcibus legatus copiose satisfacit, concedens in omne futurum tempus ab ecclesiæ thesauro, singulis anni diebus VI mil. CCCLX indulgentiarum u annos et VI mil. CCCLX quarantenas, quas duplicari voluit a Kal. Maii usque ad Kal. Junii, quo tempore recolitur illius dedicatio et consecratio templi; et a die 28 Octobris usque ad diem omnium Sanctorum octavum, quibus diebus præcipue sanctorum Gavini, Prothi et Januarii memoria ac natalis dies tanta pietate recolitur, ut mensis Octobris Gavini nomine appelletur. Numerum illum indulgentiarum voluit duplicari singulis sabbatis Quadragesimæ atque in Hebdomada sancta. Deinde Pisani archiepiscopi postulatu, quibuscumque diebus anni concessit dies LXXX indulgentiæ. Aderant ad hanc consecrationem episcopi quindecim. Tandem eo ipso die est sedes archiepiscopalis statutum hoc ipsum templum, a Turribus sumpto nomine, ut Turritanus archiepiscopus diceretur v.
[14] [Dies et annus quibus hæc gesta.] Facta est autem hæc consecratio die quarta Maii anno Domini CCCCXVII (imo DXVII) x quæ inscriptio stat pro porta insigniori templi, quæ ab ortu ingredientibus patet z.
ANNOTATA.
a Post civitatem Turritanam eversam. Ex his jam verbis liquet Inventionem, de qua agitur, nullo modo posse referri ad initium sæculi VI. Confer Comm. Præv., n. 15 et seqq.
b De Comita, judice vide quæ diximus Comm. Præv. § II, n. 18 et seqq. ubi ostendimus judices sæculis V et VI in Sardinia non fuisse.
c Loci Aurei id est ex mente scriptoris, Logudori; ast, teste Casali [Dizionario geogr., tom. IX, p. 529.] , vocis hujus origo valde incerta est. Alii eam deducunt a nomine gentilitio Doria, quæ familia plurimos olim agros in hac provincia possedit, multumque exinde in ea valuit; alii ab soli fertilitate et aurifodinis ditissimis, quibus regionem abundare crediderunt. Sed neutra opinio fundata est. Vox enim Logudorum diu in usu erat antequam gens Doria in insulam appulisset; et aurifodinæ in Sardinia nullæ uspiam vel notæ vel repertæ. Alii proinde dixerunt Logudoro ortum ex Logu de ore. Scilicet ab initio pars seu provincia judicatus Logudorensis vocabatur Dori, alias Dore et d'Ore, quod deinde nomentoti judicatui inhæserit. Ast, inquit Casalis, feliciori forsan uteretur conjectura, qui paucis immutatis litteris, Logudorum et Logudorenses a Luguidone et Luguidonensibus, deduceret. Ptolemæo, ut habet Cluverius [Sardinia antiqua. Grævius, vol XV, p. 22.] , populi Sardiniæ recensentur inter alios Λουκουιδωνήνσιοι Luquidonenses, quorum opidum fuit Λουκουίδων Luquido, sive, ut Antonini præscripta itinera habent per g Luguido … in media fere insula signatur locus Loconi dictus [Conf. Sprünners Atlas, Italia, n. IV.] , ubi, addit Cluverius, ipsum haud dubie fuit opidum Luquido sive Luguido.
d Hieronymo Çuritæ, egregio annalium Arragonensium scriptori, qui ad annum 1313 hæc habet [Anales de la Corona de Aragon, tom. I, fol. 416, pag. 2 et seq. Cæsaraugustæ, 1610.] : Insula Sardiniæ divisa erat in quatuor provincias, quæ antiquitus judicatus vel regna vocabantur, et erant Arborea, Gallura, Calaris, Turres. Primus judicum illorum qui mihi innotuit, Comita est, judex vel dominus Arboreæ. Plura in rem nostram non dicit, quamquam sat multis, at tamen incidenter, tractet de occupatione Sardiniæ et Corsicæ sub Jacobo II rege Arragoniæ. Et paulo infra narrat, Fredericum I cognomine Barbarossam imperatoremOccidentis (ab anno 1152 ad 1191) concessisse Barisoni, judici et domino Arboreæ, titulum regis, eumque toti insulæ præfecisse. Cæterum satis apparet ex Zuritæ universo contextu, ejus opinione, Comitam haud multum distasse a Barasone. Conf. Comm. Præv., § II, n. 20.
e Georgiam, Præciosam et Catherinam… Notat quoque Fara Comitæ fuisse tres sorores; Helenam (loco Catharinæ) Præciosam et Georgiam; hanc, præclara virtute et excelso animo feminam, fratri infirmæ valetudinis auxilium tulisse in rebus administrandis; nec a bellico tumultu abhoruisse; quinimo in aciem processisse contra Baldum, Galluræ judicem, quem victum captivumque fratri suo Comitæ adduxit. Ecclesiam B. Mariæ et Arcem seu Castellum ædificavit in Ardara. Dubitat Martinius an Fara non confuderit tres sorores Comitæ cum tribus filiabus Gonnarii, judicis Arboreensis. Ast censet Angius, Faram hac in re non facile erroris arguendum; imo nec deserendum [Dizionario geog., tom. XIX bis, p. 680.] .
f Oppido Ardari. Erat Ardari seu Ardara, antiqua Sardiniæ civitas, metropolis judicatus Logudorensis. Dicitur ecclesia et castrum exstructa a Georgia, celeberrima Comitæ sorore. Ardara hodie vicus est exiguus, focos numerans septuaginta. Ecclesia parochialis B. V. Mariæ dicata, eadem est, quæ ædificata fertur a Georgia [Ibidem tom. I, voce Ardari.] .
g Kerqui, cujus nuspiam alias reperi mentionem. Infra signatur quidam Guantinus querquius, probabiliter ex oppido querqui seu kerqui oriundus.
h Pisarum civitas. Ex hoc loco pronum forte non nemini videbitur inferre eo tempore Sardiniam Pisanis subditam fuisse; atque proinde inventionem Reliquiarum et ecclesiæ ædificationem spectare revera ad sæculum XI, quamvis ex mente auctoris adscribenda sit ineunti sæculo VI. Vide Comm. Præv. n. 21 et seq.
i Catherina judicis soror. Conf. supra lit. e, ubi vidimus alios scriptores cum Fara, sororem hanc judicis vocare Helenam, de qua sicut etde Præciosa apud illos nihil memoratu dignum occurrit.
k Trium corpora Martyrum. Usu venit hic quod habet Casalis [Ibid., tom. XV, p. 652, voce Portotorre.] : Certum mihi est, reperta a Comita (sæculo XI) SS. Martyrum corpora, seu, ut rectius loquar, translata ex loco, ubi conservata et celata erant, ad sedem digniorem, ecclesiam nempe eorum nomine dicatam; ast variis adjunctis, in antiqua legenda relatis, non putem adhibendam fidem. Conf. Comm. Præv., § II. n. 26.
l Utriusque provinciæ id est ex mente scriptoris, Logudorensis seu Turritanæ et Arboreensis. Confer n. 1 in Prologo hujus Inventionis.
m Orgodorius seu Torquitorius. Hujus nominis nullus judex Logudorensis signatur ab Angio, qui sequentem exhibet seriem: Comita, Marianus, Barison etc. Arborenses judices numerat: Comitam (an idem qui supra?) Petrum, Torchitorium, huncque coævum Barisoni Turritano seu Logudorensi. Hi omnes sæculo XI præfuerunt. Unde rursus efficitur quam supine labatur auctor noster.
n Templum S. Antiochi Bisarchense. Erat Bisarchium civitas episcopalis medio ævo. Matthæjus [Sardinia saera, p. 213 et seqq.] multis agit de ecclesia Giraclensi, quam notat variis nominibus appellatam fuisse, nimirum Biraclensem, Bisargensem, Bisarchiensem, Buisarchensem, Bisarensem, Bipharelensem, Bisacensem, Bravellensem et Bisardensem [Ibid., p. 214.] . In Dictionnario geographico Sardiniæ urbs dicitur Bisarcio, et antiquitus Buisarchium, Bisarclum, Brisarda. De situ nonnihil, teste Matthæjo, dubitatum. In præfato Dictionnario asseritur exstare media inter Pluvium (Ploaghe) et Castrum, utramque sedem quondam episcopalem, nec procul ab utraque dissita, et insuper proxima metropoli antiqui judicatus Logudorensis, Arderæ. Quocirca Matthæjus: Inter alia oppida quæ Bisarchiensem diœcesim constituebant, erat Ardera; ibi consuevit episcopus morari; unde hujus ecclesiæ antistes, Arderensis quoque vocatus est. Nihil jam superest præter ecclesiam, olim cathedralem, S. martyri Sulcitano Antiocho dicatam; ejus ædificatio ponitur circiter annum 1153, opera Dorgodorii II, quem quidam annumeratum volunt regulis seu judicibus illius provinciæ [Dizionario geog., tom. II, p. 336.] . Aberrat itaque more suo aliquot sæculis Arca.
o Cassinati monasteria. Duas recitat Gastola [Historia abbatiæ Cassin. (Accessiones), tom. II, pag. 255 et 266.] chartas donationum, a judicibus Sardiniæ concessas Cassinensi monasterio: alteram Gonnarii an. 1147; alteram Baresonis an. 1182. Matthæjus [Sardinia sacr., p. 33.] successorem dat Comitæ judici Constantinum an. 1112, addens hunc quædam largitum monachis Cassinensibus, ut liquet ex charta Gonnarii. Conf. Comm. Præv., § II, n. 20. Ex his rursus patet, quam absurde Arca hæc omnia sæculo VI adscribat.
p Puzu … thaylo, Horum aut similium nominum nuspiam in Dictionnario geogr. Sardiniæ reperi mentionem.
q Cardinalem. Vide Comm. Præv., § II, n. 23 et seq.
r Oristanensis. Ptolemæo, ait Cluverius [Sardinia antiqua, p. 16, apud Grævium Burmanni, vol. XV.] , post Thyrsi ostium ponuntur Ὄυσελλις πόλις κολώνια Usellis urbs colonia et Ἱερὸς ποταμὸς sacer fluvius. Hic nullus alius esse poterit, quam qui, inter Thyrsum et promontorium cui vulgare vocabulum Capo di Frasca, in sinum Neapolitanum effunditur. Ipsa vero urbs sive Colonia Usellis erit ea quæ … vulgo nunc dicitur Oristagni, intus paullum recedens. Cluverium, teste P. Matthæjo [Sardinia sacr., p. 263.] , sequuntur Brietius, Baudrandus, Hofmannus atque Cantelius. Verum, subdit idem Matthæjus, hos hallucinari nullus dubito; adhæret nempe sententiæ Christophori Cellarii, qui diserte Oristanum ab Usellis distinguit [Geographia antiqua, tom. I, p. 773, Lipsiæ, 1773.] . Urbs Usellis nunc pagus in diœcesi Alensi est [Sardinia sacr., p. 264.] . In novo Dictionnario geog. Sardiniæ multis agitur [Tom. XIII, pag. 243 et seqq.] de Oristano, vulgo Aristani, quæ antiqua et celebris Insulæ civitas dicitur, sedes judicum Arborensium post medium sæc. XI, nunc caput provinciæ et diœcesis. Sita est in magna Arborensi planitie, uno milliari distans a sinistra ripa Thirsi, et tribus fere a littore sinus Oristani.
s Fluvius Turritanus vulgo fiume di Porto Torres, quamvis exiguus sit, mentione tamen dignus est, judice Alberto de la Marmora [Voyage en Sardaigne, pag. 107.] , tum ob pontem Romanum, quo trajicitur haud procul a ruderibus antiquæ Turris Libissonis; tum quod venam aquæ perpetuam habeat, plerisque aliis fluviis insulæ quotannis ad tempus exsiccatis.
t Consistorio illis decreto. Vide Com. Præv. § II. ubi multis probavimus omnia quæ pertinent sive ad ædificationem sive ad consecrationem ecclesiæ nullo modo posse adscribi sæculo VI, prout tradunt Arca aliique scriptores antiquiores.
u Has indulgentias sæculo VI concessas, diximus Comm. Præv., n. 25, fictitias esse.
v Quam absona hæc sint, patet ex dictis Comm. Præv. n. 9.
x Satis superque vidimus, annum imo et sæculum ab Arca perperam signari.
z Subdit Arca: Habentur hæc omnia ex antiquis monumentis ipsius Turritanæ ecclesiæ manuscriptis atque impressis. Quæ quam fida sint tum ex Annotatis nostris tum ex Commentario prævio judicet lector. — Notavi alicubi extare homiliam Salvatoris Salespusii, qui Turritanæ ecclesiæ præsedit ab anno circiter 1539 ad annum 1568, et interfuit concilio Tridentino non sine doctrinæ et eloquentiæ fama [Sardinia sacr., p. 165 et seq.] . Homilia fere tota consistit in comparanda dedicatione templi Turritani cum consecratione ecclesiæ Lateranensis sub S. Silvestro papa, agente Constantino Magno. Piis, inquit, ille humeris imponit cophinos Augustus; hic sanctus rex (Comita) divertens ab oneribus dorsum, mundandas manus extendit in sarculum, et his similia.
* parcuit pro pepercit?
* Cassinatense monasterium.
RESCRIPTUM SANCTISSIMI DOMINI NOSTRI PII PAPA IX,
quo visitantibus Turritanam basilicam indulgentiæ conceduntur.
Gavinus, miles, martyr Turribus in Sardinia (S.)
Protus, presbyter, martyr Turribus in Sardinia (S.)
Januarius, diaconus, martyr Turribus in Sardinia (S.)
[Monitum RR. DD. Archiepiscopi.] Beatorum Martyrum Turitanorum devotionem, et gloriam inter oves nobis commissas, et in universali ecclesia impensius promovere cupientes, sanctissimo domino nostro Pio IX Pontifici Maximo humillimas præces porreximus efflagitantes ut omnes Christi fideles, qui basilicam Portus Turritani, seu sanctuarium patronorum nostrorum Gavini, Proti et Jannarii devote visitaverint, et opera ab apostolica sede injuncta præstiterint, plenariam peccatorum indulgentiam consequi possent. Cum hujusmodi præces Sanctitas Sua benigne exceperit, religioni ac pietati vestræ, venerabiles fratres, et cooperatores nostri, apostolicum Rescriptum proponimus.
[2] [Rescriptum.] Pius PP. IX. Ad perpetuam rei memoriam. Ad augendam fidelium religionem et animarum salutem cœlestibus ecclesiæ thesauris pia charitate intenti, omnibus et singulis utriusque sexus Christi fidelibus vere pœnitentibus et confessis, ac S. communione refectis, qui ecclesiam seu sanctuarium in honorem SS. Gavini, Proti, et Januarii MM. civitatis Turritan. feria secunda dominicam Pentecostes immediate sequenti, et diebus quarta Maii et vigesima quinta Octobris mensium a primis vesperis usque ad occasum solis dierum hujusmodi, item uno quolibet singulorum mensium die uniuscujusque Christi fidelis arbitrio eligendo, devote visitaverint, et ibi pro Christianorum principum concordia, hæresum extirpatione, ac S. Matris Ecclesiæ exaltatione pias ad Deum preces effuderint, quo die prædictorum id egerint, plenariam omnium peccatorum suorum indulgentiam et remissionem misericorditer in Domino concedimus. Insuper iisdem Christi fidelibus, qui dictam ecclesiam corde saltem contriti quocumque anni die visitaverint, ac ut supra oraverint, septem annos et totidem quadragenas de injunctis eis seu alias quomodolibet debitis pœnitentiis in forma ecclesiæ consueta relaxamus. Quæ indulgentiæ, peccatorum remissiones, et pœnitentiarum relaxiones, ut etiam animabus Christi fidelium, quæ Deo in charitate conjunctæ ab hac luce migraverint per modum suffragii applicare possint, etiam in Domino indulgemus. In contrarium facientibus non obstantibus quibuscumque, Præsentibus perpetuis futuris temporibus valituris. Datum ad S. Petrum sub annulo Piscatoris die XVII Septembris MDCCCLVIII Pontificatus nostri anno decimotertio. Pro Domino Cardinali Macchi Io. B. Brancaleoni Castellani
[3] [Adhortatio ejusdem RR. DD. Archiepiscopi ad clerum.] Virtutes Sanctorum Martyrum nostrorum quas in hereditatem nobis ipsi quasi transmiserunt in moribus, in actibus, in omni vita nostra exprimere assidue studeamus. Honorificemus, venerabiles Fratres, quantum possumus, ipsos amicos Dei, et laudemus Dominum in sanctis ejus, invocemur, expetiamur ipsorum intercessionem, illorumque auxilium, quod in precibus, quas pro nobis magna efficacia fundunt, consistit, experiemur. Parochi, accepta occasione supradicti Apostolici Rescripti, fideles suæ curæ commissos instruant, potestatem conferendi indulgentias ab ipsomet Christo Ecclesiæ fuisse concessam earumque usum maxime esse salutarem [Concil. Trid. Sess. 25 de Indulg.] , hocque esse catholicum dogma. Propterea notiones ipsi attente expendant de requisitis ad lucrandas indulgentias, doceant quinam Ecclesiæ finis in eis concedendis, quæ dispositiones in fidelibus requirantur, quem effectum producant. Et abusus, si qui fortasse populi inscitia irrepserint, emendent et corrigant. † Al. Dominicus Archiep. Sclavo Secret,
DE SS. MARTYRIO ET MARCIANO NOTARIIS, MARTYRIBUS CONSTANTINOPOLI.
ANNO 351.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Martyrius, martyr Constantinopoli (S.)
Marcianus, martyr Constantinopoli (S.)
AUCTORE B. B.
§ unicus. De ecclesiæ Constantinopolitanæ misero statu, mortuo S. Paulo patriarcha, cujus notarii erant SS. Martyrius et Marcianus. Horum passio ex Sozomeno et menologiis; et memoria in aliis fastis sacris. Quo in gradu ecclesiastico SS. Viri constituti erant, et an cum sociis passi. Martyrii tempus. Eorum sepulcrum, ecclesia, acta.
Ut dicenda de duobus SS. Martyribus planius et facilius intelligantur, [SS. Martyres erant notarii S. Pauli patriarchæ CP.,] breviter agendum prius de S. Paulo, patriarcha Constantinopolitano, cujus SS. Martyrius et Marcianus notarii vocantur apud Sozomenum. Quo tempore, ut est apud Cabassutium [Notitia Conciliorum, p. 103. Edit. Lovanii, 1776.] , Arius virus suum in Ægypto et finitimis oris spargebat, Alexander Constantinopolitanæ ecclesiæ gubernacula regebat, Alexandro Alexandriæ episcopo, et studio religionis et morum similitudine conjunctissimus… Alexander Constantinopolis episcopus, quanta valuit sedulitate curavit, ne tanta lues in regiam urbem propagaretur; eamdemque postmodum in Nicæna synodo hæresin cum aliis patribus condemnavit… Demum anno 340 Alexander Constantinopolis episcopus instante suæ mortis die, ne arianorum factio successorem sibi arianum provideret, sedulam dedit operam, ut sibi defuncto Paulus sacerdos meritissimus subrogaretur: quod et factum est, obsistentibus licet arianis. Sed turbatissimum habuit S. Paulus episcopatum. Audiamus Spondanum [Annales Baronii in Epitomen redacti, tom. I, p. 398.] : Hoc eodem anno (340). S. Alexander episcopus Constantinopolitanus, magnus pietatis athleta et catholicæ fidei defensor acerrimus, plenus dierum ex hac vita migravit, cum sedisset annos viginti tres, vixisset nonaginta octo; et in ejus locum, ex ipsius præmonitione, suffectus est ab orthodoxis Paulus ejusdem ecclesiæ presbyter, insignis pietate et doctrina vir, cum ariani pro eligendo Macedonio satagerent. Sed cum eodem tempore Constantius imperator in eam urbem advenisset, coacto arianorum episcoporum concilio, Paulum abdicavit, et eorum antesignanum Eusebium Nicomedia Constantinopolim transtulit. Et infra ad annum 342 [Ibid. p. 405.] : Eusebio defuncto cum populus Constantinopolitanus Paulum, Eusebii olim occasione ejectum, in ecclesiam denuo introduxisset, ariani autem Macedonium delegissent episcopum, indeque crebris exortis seditionibus quam plurimi utrimque periissent, sed et dux Hermogenes a Constantio imperatore, tunc Antiochiæ existente, jussus Paulum ecclesia expellere, populo adversus eum pro Paulo insurgente interemptus esset; tunc Constantius ipse Constantinopolim properans, et Paulum ejecit e civitate; et ipsam civitatem supra quadragies centena millia medimnorum frumenti, nempe dimidia parte congiarii, quod illi a Constantino Magno in dies singulos ex vectigalibus Ægypti suppeditari jussum fuerat, mulctavit. Macedonio vero etiam succensens, tum quod ejus occasione tot cædes commissæ fuissent, tum quod minime expectato ipsius imperatoris consensu pro episcopo se gessisset; re adhuc in dubio relicta Antiochiam rediit. Paulus Romam confugit, jussusque est a Julio pontifice sedi suæ restitui, quod tamen executioni mandatum non videtur ante annum 348: dubium enim valde est, an S. Paulus anno præcedenti adfuerit concilio Sardicensi, licet id asserant Socrates et Sozomenus [Annales Baronii in Epitomen redacti, p. 410.] . Anno autem 348, agente Constante imperatore, Constantinopolim rediit S. Paulus de consensu Constantii [Ibid., p. 414.] .
[2] [ab arianis crudeliter ne cati.] Necato autem Constante imperatore die XXVII Februarii anno 350, crudelius cum S. Paulo est actum. Eodem anno labente, vel ut aliis præplacet, sequenti anno antequam Constantius Antiochia recederet … idem imperator Paulum Constantinopolitanum episcopum, quem Constans frater restituendum curaverat, solutus jam ejus metu a sede pellendum, et Macedonium in ejus locum subrogandum esse decrevit, litteris ea de re scriptis ad Philippum præfectum, qui secundus ab imperatore dicebatur et erat. Paulus igitur dolose a Philippo, tumultum populi in Paulum propensissimi verito, ad domum publicam alio prætextu evocatus, ac per fenestram in navigium dimissus, magna festinatione ad locum exilii abductus est. Porro diversa ejus exilia in unum colligens Athanasius, ait eum primo in Pontum ab Eusebianis relegatum fuisse; postea a Constantio ferro vinctum, in Singra Mesopotamiæ deportatum; rursusque inde Emesam; denique hinc Cucusum Armeniæ oppidum circa deserta Tauri abreptum, ibi laqueo per eosdem arianos strangulatum vitam finivisse… Pauli autem corpus Theodosius senior imperator postea magnifica translatione Constantinopolim deferri curavit et collocari in ecclesia, quam Macedonius ejus persecutor extruxerat; quæ postea Pauli nomine vocata est [Ibid., p. 419 et seq.] . Hactenus Spondanus. Atque hæc pro scopo nostro sufficiant de S, Paulo. Qui plura de illo deque procellis adversus orthodoxos, imperante Constantio et prævalente arianorum factione, excitatis scire voluerit, adeat Commentarium in opere nostro ad diem VII Junii, quo celebratur S. Pauli memoria, item consulat Janningum in Appendice ad tomum VI præfati mensis p. 71. Confer etiam Cuperum in historia chronologica Patriarcharum Constantinopolitanorum [Acta SS., tom. I. Augusti, p. * 14 et seqq.] Tillemontium [Mémoires, tom. VII, p. 251 – 260. Paris, 1706. In-4°.] aliosque.
[3] [Eorum passio ex Sozomeno,] His præmissis ad SS. Martyrium et Marcianum veniamus, atque exordiamur a verbis Sozomeni sequentibus: Malum, inquit [Lib. IV, c. III.] , ad cædes usque progressum fuerat. Nam ut alii interfecti sunt, et Martyrius ac Marcianus: quos utpote Pauli domesticos et contubernales, aiunt forti animo mortem pertulisse, cum eos Macedonius præfecto tradidisset, tamquam auctores necis Hermogenis et seditionis adversus ipsum, ac postremo depositionis ipsius Macedonii, tunc cum Constantinopolitana ecclesia expulsus est. Erat autem Martyrius quidem subdiaconus; Marcianus vero cantor et lector sacrarum scripturarum. Eorum sepulchrum est ante muros urbis regiæ, admodum insigne, ecclesiæ ambitu circumdatum, tamquam martyrum monumentum. Quam quidem extruere cœpit Joannes, absolvit autem Sisinnius; qui postea, ecclesiæ Constantinopolitanæ fuerunt antistites. Indignum enim censuerunt præmiis atque honoribus martyrii eos fraudari, quos Deus ipse honore afficeret. Quippe locus ille, ubi olim noxii qui ad mortem ducebantur, capite truncari solebant, cum antea propter spectra inaccessus esset, deinceps purgatus est; multaque alia miracula ad illorum tumulum contigerunt. Et hæc quidem de Martyrio et Marciano dicta sint a nobis. Quæ si cui minus credibilia videbuntur, facile est res istas ex iis qui has norunt, accuratius perdiscere: nam fortasse adhuc mirabiliora iis quæ dixi, narraturi sunt. Atque hæc ita Sozomenus, scriptor sæculi V, qui creditur libros suos de Historia ecclesiastica inchoasse circa annum 443 [Biographie universelle. V° Sozomène.] . Caput tertium, quo prædicta continentur, hunc fert titulum: Περὶ τοῦ μαρτυρίου τῶν ἁγίων νοταρίων, de martyrio sanctorum notariorum. Quod autem scribat Sozomenus: aiunt forti animo, etc., id molliori quidem manu; quippe qui, ut notum est, arianis minime infensus.
[4] [Menologio Basilii imp.,] Sozomeno concordat Menologium, quod Basilii imperatoris, nempe Porphyrogenetæ dici solet et scriptum est, ut diximus alibi [Tom. IX Oct., p. 520.] , circa an. 984. Sic porro habet ad hunc diem XXV Octobris: Certamen sanctorum martyrum et notariorum Marciani et Martyrii. Hi discipuli et notarii fuere sancti Pauli confessoris (ab aliis martyr vocatur nec immerito sane) et patriarchæ Constantinopolitani, temporibus Constantii imperatoris. Postquam autem sanctus Paulus ab eodem imperatore, quod ab arianorum hæresi abhorrens, nullam cum iis communionem jungere voluisset, in Armeniam relegatus fuit, ibique beatum vitæ finem accepit, ab arianis ob orthodoxam fidem strangulatus; Marcianus et Martyrius vestigiis magistri inhærentes, quod arianos objurgarent, a Philippo præfecto ariano comprehensi diuque torti, in tenebricosum carcerem includuntur, ut fame ac tenebris conficerentur. Inde eductos compellebant arianam hæresim amplecti: in proposito autem persistentes, ad muri summitatem adductos, gladiis jugularunt; ubi et eorum reliquiæ depositæ sunt. Tabella depicta in fronte hujus encomii exhibet utrumque sanctum Virum; alterum stantem, alterum sub ictu gladii. Ad dexteram cernitur ecclesia; ab hac sinistram versus procurrit murus (putem urbem cingens) in quo binæ fere juxta invicem positæ, portæ. An forte indicio hæc sint, ecclesiam sæculo X, adhuc exstitisse? Vide infra ubi paulo latius de templo SS. Notariorum tractamus.
[5] [item ex Menæis et Synaxario Sirmondi.] In Menæis impressis, Venetiis anno 1843 ad hunc diem legitur: Memoria sanctorum martyrum et notariorum Marciani et Martyrii. Cum post obitum Alexandri, Paulus confessor, patriarchatum Constantinopolitanum teneret sub imperio Constantii ariani, et in Armeniam missus exul fuisset, beatumque assecutus finem, ab arianis strangulatus; ipsi quoque duo sancti Viri pro orthodoxa fide gladio cæsi sunt, et sepulti in Melandesia porta, in ipsa Constantinopolitana urbe, in Deutero τοποθεσία τοῦ Δευτέρου; quibus templum a fundamentis erexit sanctus pater noster Joannes Chrysostomus. Hactenus synaxarium, cui, pro more, præmittuntur versiculi
Χριστοῦ
καλάμους
τοὺς
Νοταρίους
νόει,
Εἰς
αἷμα
τὸ
σφῶν,
ἐκ
ξίφους
βεβαμμένους.
Hos calamos Christi scias esse Notarios,
Tinctos suo fuso per ensem sanguine.
Πέμπτῃ Μαρκιανὸν τάμον εἰκάδι Μαρτύριόντε
Vigesima quinta cæsi sunt Marcianus Martyriusque
vel, ut vertit Siberus [Ecclesiæ græcæ martyrologium metricum, p. 471. Lipsiæ, 1727.] :
Martyrium et Socium vigesima quinta cecidit.
Synaxarium habet Sirletus [Canisius, Thesaurus monumentorum, tom. III, p. 481.] , sed paulo decurtatum, nec accurate omnino redditum. Sæpius in opere nostro recurrit mentio de Synaxario quodam P. Sirmondi, quod habemus inter mss. hagiographica, manu Papebrochii exaratum, cum hoc titulo: Supplementum ad Menæa græca excusa, ex ms. Synaxario P. Sirmondi in pergameno, unum alterumve et sæpe plures Sanctos singulis diebus per totum annum referente absque versibus, et ms. P. Chiffletii in charta sex menses continente a Martio ad Septembrem. Die quidem 25 Octobris in præfato Synaxario nullus notatur Sanctus præter SS. Martyrium et Marcianum, sed horum elogium haud parum differt a Menæis excusis; quocirca integrum illud adscribimus ex versione latina item ms. quæ præ manibus est: Certamen sanctorum martyrum Marciani et Martyrii, lectorum et notariorum τῶν ἀναγνώστων καὶ νοταρίων. Hi erant discipuli et a commentariis Pauli confessoris (φοιτηταὶ καὶ ὐπογραφεῖς Παύλου τοῦ ὀμολογητοῦ sequaces et amanuenses seu a commentariis, notarii) patriarchæ Constantinopolitani a morte Alexandri creati, sub imperio Constantini * ariani (imo Constantii). Postquam igitur sanctus Paulus ab ipso imperatore, eo quod cum arianis de fide non communicaret, sed illos palam vulgo faceret, in exilium missus fuit in Armeniam, ubi beatum finem accepit, propter rectæ fidei confessionem ab arianis suffocatus sub Philippo præside; qui cum ipse arianus esset, hac de causa rectæ fidei alumnos exagitabat. Hi sancti Martyres gladio necati, ad portam Melandesiam, in ipsa urbe Constantinopoli sepulti sunt in Deutero, quorum vitam et templum sanctus Joannes Chrysostomus ab elementis instauravit, ubi et agitur eorum conventus. Græce locus iste sic habet: ὧν καὶ τὸν βίον καὶ τὸν ναὸν μὲτα ταῦτα ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἐκ βαθρων ανήγειρεν · ἔντα καὶ τελεῖται ἡ αὐτῶν σύναξις. In Menæis excusis pro ανηγεῖρεν legitur ἤγειρεν, et vertitur exstruxit. Nuspiam alias scribitur S. Chrysostomus SS. Martyrum nostrorum vitam scripsisse, ut putem vocem βίον perperam irrepsisse.
[6] [Memoria in aliis fastis sacris.] Post hæc nemo mirabitur memoriam SS. Martyrii et Marciani haud infrequens in aliis quoque occurrere fastis sacris. Suffecerit præcipua hic recensuisse. Et sane primo loco venit menologium evangeliorum festivorum seu Kalendarium ecclesiæ Constantinopolitanæ, a Morcello typis anno 1788 in lucem datum ex codice bibliothecæ romanæ Albanorum, atque, ut ipse notat editor in Titulo, mille annorum vetustate insigne; alibi autem probat Morcellus, codicem, quo usus est, scriptum fuisse sæculo VIII [Kalendarium Eccl CP., tom. II, p. 244.] , et post annum 740 [Ibid., p. 230.] . In hoc itaque Kalendario legimus [Ibid., p. 28.] : Eodem mense (Oct.) die XXV ob (ἐις) memoriam sanctorum notariorum Marciani et Martyrii ac reliquorum Sanctorum, ex Evang. Lucæ caput CXXXXV (in Vulgata cap. XII) etc. Ex quo videmus cur græce adhibeatur titulus Μηνολόγιον τῶν Εὐαγγελίων ἑορταστικων; quamobrem vero suum latine posuerit titulum, ipse nos docet Morcellus [Ibid., tom. I, p. 8.] : Kalendarium appellavimus quod Μηνολόγιον ἑορταστικόν dicitur, in uno illo vocabulo duorum scilicet horum inesse vim rati etc. Eodem die in Typico S. Sabæ signantur Marcianus et Martyrius MM.; et in Menæis excusis, quibus decessores nostri hagiographi utebantur, primo loco venit: Marciani et Martyrii MM.; sequuntur autem memoriæ: Anastasii M., Valerini M., Sabini M., Valerii et Chrysaphi MM. Quæ scilicet ita leguntur in Indice in Menæa excusa, manu Papebrochii scripto. Memorantur pariter in ejusdem decessoris nostri Ephemeridibus Græco-Moscis: Marcianus, Martyrius ✠ Martyres et additur Abrahamus. Sic etiam apud Assemanium [Kalendaria ecclesiæ universæ, tom. V, p. 318.] in Tabulis Græco-Moschis Capponianis ad eumdem diem reperiuntur, sed soli: Marcianus, Martyrius, et notat Assemanius: Vacant hac die codices vaticani; vacat et Possevini Calendarium, unde habet: “Deest.” In Anno ecclesiastico Græco-Slavico P. Joannis Martinof, initio hujus tomi p. 260, legitur (25 Oct.): Passio SS. Martyrum Marciani et Martyrii Notariorum et Soc. Ita pene omnes… Atque observat auctor: In Ostromirano legitur ita: “SS. Martyrum Marciani et Marturii et sancti Nutarii.” Ubi errore manifesto, notarii dignitas in personam mutata est… Cl. Kopitarius … mendo mendum substituit; nempe pro “Nutarii” legit “Cutarii …” et subdit…: Quid si hic Cutarius exstiterit e notariis Kal. Basiliani. Equidem nullus dubitem hic sicut et non ita raro alibi hallucinatum librarium Ostromirani. Angelus Maius in scriptorum veterum Nova Collectione ex codicibus Arabicis bibliothecæ Vaticanæ, publici juris fecit [Tom. V, p. 46 et seqq.] Synaxarium anni, sive, ut ipse subjungit, Kalendarium Sanctorum, pro quibus evangelicæ lectiones assignantur, a Kalendis Mensis Septembris, a quibus anni ecclesiastici initium Græci Melchitæ accersunt, ad Augustum inclusive. Quæ per extensum descripta sunt evangelia, eorum initia in gratiam Sacrorum Rituum studiosorum proferimus. In hoc Synaxario ad diem 25 mensis Tesrin prioris, qui nostro respondet Octobri, notatur [Ibid., p. 48.] : Commemoratio sanctorum notariorum Marciani et Martyrii. Et in altero Synaxario seu Martyrologio ecclesiæ Alexandrinæ Coptitarum, ab eodem Maio per compendium exhibitum [Ibid., pag. 93 et seqq.] , legitur Octobris (Coptis Babeh seu Paophi) die 28, Martyrium sanctorum Marciani et Mercurii (imo Martyrii), discipulorum sancti Pauli, patriarchæ Constantinopolitani [Ibid., p. 89 et seq.] . De hoc posteriore Synaxario latius diximus tomo præcedenti [Acta SS., tom. IX Oct., p. 575 n. 1.] , monuimusque annum copticum inchoari a die 28 Augusti; proinde dies 28 Octobris supra notatus incidit in nostrum 25 ejusdem mensis. Atque hæc in fastis græcorum et orientalium. In latinis parcior occurrit mentio. Silent Beda, Ado, Rabanus et Usuardus; in hujus unico auctario, nempe ex Molani editione, apud Sollerium habetur: Die vigesima quinta, sanctorum martyrum et notariorum Marciani et Martyrii. In Romano annuntiantur his verbis: Constantinopoli passio sanctorum Martyrii subdiaconi et Marciani cantoris, qui ab hæreticis sub Constantio necati sunt. Singulare est in Romano Martyrium præponi Marciano, cum alibi perpetuo hic illi anteponatur, excepto tamen in Sozomeno, quem secuti sumus. Conf. n. 1.
[7] [Subdiaconus erat S. Martyrius; S. Marcianus lector et cantor;] Porro, inquit Morcellus [Kalendarium, CP. tom. I p. 203.] , Martyres hi nostri aliquo etiam gradu in ecclesia erant. Teste Sozomeno, erat S. Martyrius subdiaconus; sanctus Marcianus cantor et lector sacrarum scripturarum: Ὁ μὲν ὑποδιάκονος, ὁ δὲ Μαρκιανὸς ψάλτης καὶ ἀναγνώστης τῶν θείων γραφῶν. In menologio Basilii et menæis nostris excusis sicut et in synaxario Græcorum Melchitarum solum notarii dicuntur; in synaxario Sirmondi: Lectores et notarii; in Synaxario Coptico: Discipuli sancti Pauli, patriarchæ CP; in Martyrologio Rom.: Martyrii, subdiaconi; Marciani cantoris. Nicephorus Callistus Sozomenum sequitur, sed aliis utens verbis: Ἧν δὲ ὁ ἕτερος μὲν ὑποδιάκονος, ψάλτης δὲ ὁ Μαρτύριος καί τὰς θείας ἀναγινώσκειν τεταγμένος γραφάς horum Marcianus subdiaconus fuit; Martyrius autem psaltes seu cantor divinarumque scripturarum lector [Nicephorus Callistus ecclesiasticæ historiæ lib. IX. cap. XXX. tom. I. p. 748. Paris. 1630.] . In actis infra edendis nihil memoratur nisi quod notarii seu scribæ essent S. Pauli. Baillet, nescio quo nixus fundamento, S. Martyrium dicit diaconum, notans tamen in margine ab aliis illum vocari subdiaconum tantum [Kalendaria ecclesiæ universæ tom. V. p. 318.] . Putem adhærendum Sozomeno, utpote scriptori omnium antiquiori et SS. nostris Martyribus suppari. Observat Assemanius [Thesaurus. V° Ὀραριον.] : Tam in nostris quam in Papebrochianis fastis, Marcianus depingitur ut senex barbatus, Martyrius ut juvenis; uterque tamen habitu laico, quamquam Martyrius subdiaconus fuerit et Marcianus cantor. Eodem fere habitu exibentur in tabella menologii Basilii (conf. n. 4); inde probabilius quod in tribus nominatis fastis nulla fiat mentio de subdiaconatu nec de gradu lectoris vel cantoris. Porro canon XXIII concilii Laodiceni lectores et cantores vetat ferre orarium: non oportet lectores aut cantores orarium ferre, et sic legere vel canere. Et notat Suicerus [Vies des Saints, 25 Oct.] : Optime vero quid sit Orarium, declarant ecclesiastici scriptores, qui in habitu sacerdoti Orarium appellarunt pannum oblongum, brachio sacerdotis imponi solitum. In Græciis liturgiis sæpe hujus mentio fit; et vocant Græci istam manualem laciniam modo ὠράριον modo λῶγον. Quamquam alii ὠράριον et ὠμοφόριον pro eodem accipiunt, quod non sacerdotum sed diaconorum gestamen fuit. Cæterum plurimum certant archeologiæ periti de vocis ὀράριον, (sic enim scribendum asserit Suicerus, non ὠράριον) origine et significatione. Plerumque sumitur pro Stola, quandoque etiam pro manipulo; canon Laodicenus, posteriore assumpta significatione commodius explicari videtur. Præter Suicerum, consule, si libet, Macrum in Hierolexico, Politiam tomo I ubi de sacris Vestibus, Augusti [Denkwürdigkeiten aus der christlichen Archalogie, tom. VIII p. 215 et seq.] , Meratum [Novæ observationes in Gavantum, tom. I, p. 183 – 185 Augustæ Vindel., 1740.] , Thomassinum [Discipline, tom. I, col. 776. Paris 1725.] , Lebrun [Tom. I, p. 46, et seqq, Paris, 1716.] , aliosque. Denique licet distinctus Lectorum a Cantorum ordine sit; attamen plerumque idem qui legebat etiam et canebat, ut tradit Suicerus [Thesaurus V° ἀναγνωστης.] : quamvis, inquit, ut ipsa vox satis docet, eorum (lectorum) officium fuerit ἀναγινωσκειν legere, successu tamen temporis raro legebant, ut plurimum vero canebant. Et Binterim universim asserit [Denkwürdigkeiten der Christ-Katholischen Kirche, tom. I, vol. I, p. 293.] : Lectores haud raro etiam erant cantores, Psalmistæ, Notarii.
[8] [ambo notarii.] Hoc autem apud omnes in confesso est, beatos Pugiles fuisse Sancti Pauli patriarchæ CP notarios. Teste Morcello [Kalendarium ecclesiæ CP, tom. I, p. 22.] , erant notarii sive Ὑπογραμματεῖς, ut eosdem appellat Nicephorus, scribæ librarii, qui acta excipiebant, quæ in ecclesia fierent; eaque de causa suos episcopus quisque notarios habebat e cleri numero; ut, qui Paullum in pontificatu Constantinopolitano antecessit, Alexander, in cujus subscriptione sic memoratur Σὺν Παύλῳ ἐτι τοτε ἀναγνωστῃ ὀντι καὶ Νοταρίῳ cum Paulo (is ipse est de quo mox diximus) tunc ejus (Alexandri) lectore et notario. Hi nempe etiam in concilio aderant. Itaque in concilio Chalcedonensi, Theodorus episcopus Claudiopolis Isauriæ de Dioscoro questus Ἀγάγῃ, inquit, τοὶς νοταρίοις αὐτοῦ · ἐκβαλὼν γὰρ τοὶς πάντων νοταρίοις, τοὶς ἑαυτοῦ ἐποίησε γράφειν i. e. deducat notarios suos: ejiciens enim omnium notarios, suos fecit scribere [Labbe, Conc., tom. IV, col. 128.] . Et distinctius scribit Suicerus [Thesaurus ecclesiasticus ex Patribus Græcis V° Νοτάριος.] : Notariorum primo duo genera fuisse observat Cl. Meursius: hi ipsam artem factitabant; illi profitebantur et adolescentes docebant atque νοτάριοι παιδοδιδάσκαλοι dicebantur. (De istis redibit sermo., ubi de sepulcro SS. Martyrum dicemus). Eorum vero qui artem factitabant tria rursus erant genera: hi palatio inserviebant; isti militiæ; illi ecclesiæ et πατριαρχικοί nuncupabantur, fitque eorum mentio in Synodico Alexii Patriarchæ: “Quod si etiam oportebit referre ad mediocritatem nostram vel etiam ad religiosissimum chartophylacem (id est tabularum ecclesiæ custodem [Vide ibidem V° Χαρτοφύλαξ.] ) et pientissimos ejus diaconos et patriarchales notarios.” Et hi chartophylacibus operam dabant: constat ex verbis proxime prolatis. Erantque numero duodecim.
[9] [An cum aliis passi?] Denique observat Morcellus [Kalend. CP, tom. I, p. 203.] : At non solos martyrio defunctos esse, declarat Kalendarium (CP) additamento illo καὶ τῶν λοιπων Ἁγίων. Quæ iis plane respondent, quæ Sozomenus attigit: insanis enim Macedonii furoribus commemoratis, cujus caussa multi vexati fuerant, aut in exilium acti, aut inustis in fronte notis compuncti; adjecit demum: Προῆλθε γὰρ τὸ κακὸν καὶ μέχρι φόνων · καὶ γὰρ δὴ ἄλλοι τινὲς ἀνῃρέθησαν, καὶ Μαρτύριος καὶ Μαρκιανός (Malum enim ad cædes quoque pervenit, sublatique cum alii quidam, tum Martyrius atque Marcianus). Nomina vero ipsa Martyrum illorum non recensuit; quæ tamen consignata videntur in codice slavico Assemani, qui cum sanctis Notariis jungit Paullum confessorem, Nestorem Thessalonicensem martyrem, Varum martyrem et septem Socios. Et re quidem vera ita habet Assemanius, sed subjungit [Kalendaria eccles. univ., tom. V, p. 319.] : Et Vari quidem memoria a Græcis colitur in Menolog. ad 19 hujus (Octob.) quo etiam die nos de S. Varo egimus; Nestoris autem ad 27, uti mox dicam. De Paulo vero confessore, dixi supra ad 2 Septembris, ubi hæc leguntur [Ibidem pag. 221 et seq.] : De S. Paulo confessore et patriarcha Constantinopolitano agitur in martyrologio Romano, item et in opere nostro, ad diem VII Junii. Græci Paulos quatuor Constantinopolitanos colunt, Confessorem scilicet, qui sub Constantio imperatore passus est, die 2 Septembris ut supra et 6 Novembris: et juniorem seu novum Paulum, die 2 Septembris, de quo latini silent; et jure quidem merito: nam hic Paulus junior, qui Constantinopoli sedit ab an. 641 ad 651, quum aliquamdiu hæresim monothelicam occultasset ob Typum, seu formulam fidei, ipsius opera a Constante imp. promulgatam, a Theodoro papa damnatus fuit. Vide Pagium ad annum 648 num. 15. Duo alii cognomines Pauli sedem Byzantinam tenuerunt: alter scilicet ex laico a secretis, patriarcha inauguratus anno 686, sub quo concilium quini-sextum Trullanum est celebratum; alter Tarasii proximus decessor, qui ab anno 780 ad 784 sedit, de cujus obitu hæc Pagius ex Theophane ad ann. 784, num, 1. “Theophanes refert, mensis Augusti die XXXI Ind. VII. Paulum virum religiosum et patriarcham sanctissimum ecclesiæ Constantinopolitanæ, quum in morbum incidisset, monasticum habitum assumpsisse, et non multo post ad Deum migrasse.” Hujus, ut puto, memoriam celebrant Græci ad diem XXX Augusti: μνήμη τῶν ἁγίων πατριαρχῶν Ἀλεξάνδρου, Ἰωάννου καὶ Παύλου τοῦ νέου Memoria sanctorum patriarcharum Alexandri, Joannis et Pauli novi. Prioris Pauli, qui sub Justiniano anno 686 sedebat, memoriam agunt die 20 Augusti his verbis: τῃ ἀυτῇ ἡμέρᾳ μνήμη τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν ἀρχιεπ. Κωνσταντινοπολέως Παύλου τοῦ νέου eadem die memoria S. P. N. Archiepiscopi Constant. Pauli novi. De Paulo Tarasii proximo decessore, egerunt nostri, sed brevissime, ad XX Augusti; die vero XXXI ejusdem mensis prætermittitur. Vide etiam Cuperum de Patriarchis Constantinop. initio tom. I. Augusti. Cæterum liquet Sanctos ex Codice Slavico ab Assemanio memoratos, socios in Passione non fuisse SS. Martyrii et Marciani nec de illis hoc die a nobis dicendum. Idem est de S. Abrahamo. Addunt, inquit Assemanius [Ibid., p. 218 et seq.] , Papebrochianæ ephemerides Abraham monachum, cum cucullo ad humeros reducto et habitu presbyterali. De quo hæc Papebrochius: “Dum quis aut cujas sit ignoratur, poterit usque ad distinctiorem notitiam inter indigenas collocari, et interim illa aliunde submittenda sperari.” Culcinius silet, quamquam in Inscriptionibus pag. 92 ad diem 25 Octobris disertum Abrahæ nomen apposuit. Sic: “Marcianus. Martyrius. Abramius.” Fortasse in Anthologio Ruthenio nihil reperit hac die de Abramio. Et nulla quidem de Abramio mentio hac die in menologiis Græcis; sed ad diem 29 hujus mensis expresse commemoratur “sanctus pater noster Abramius,” presbyter ordinatus, de quo infra sermo erit. Itaque existimo pictorem Moschum oscitanter hic obtrusisse Abramium illum, quem Græci ac Russi colunt die 29 Octobris. Quamquam enim idem pictor ad eamdem diem 29 Octobris iterum Abrahamium depinxit; erravit tamen secundo, dum eum episcopali habitu repræsentavit, uti postea dicam. Cæterum de sanctis istis conf. Annum ecclesiast-Slavicum initio hujus tomi. Liquet itaque socios, qui in plerisque fastis sacris dantur SS. Martyrio et Marciano, nomine ignotos nobis esse.
[10] [Martyrii tempus.] Mortem SS. Martyrum ponendam esse post gloriosum S. Pauli, patriarchæ CP., cujus discipuli et notarii erant, liquido fluit ex contextu tum Socratis tum Sozomeni: Ea tempestate, inquit ille [Lib. II, cap. 27.] , Macedonius apud Constantinopolim ecclesiis potitus est, Paulo, ut diximus, e medio sublato. Sequitur descriptio motæ a Macedonio in orthodoxos procellæ. Et initio quidem id unum agebant (Macedonius ejusque satellites), ut eos expellerent; postea vero progrediente ulterius malo, ad id se converterunt, ut communicare sibi etiam invitos cogerent… Eratque ea vis nihilo minor illa, quam olim adhibuerant hi, qui christianos ad simulacrorum cultum adigebant: quippe verbera ac tormenta et omnis generis cruciatus admovebantur. Alii bonorum proscriptione, alii exilio multati sunt: et hi quidem in ipsis cruciatibus interierunt; illi vero, dum ad exilium abducerentur, necati sunt. Et hæc quidem per omnes urbes orientalis imperii gerebantur; maxime vero Constantinopoli. Hanc intestinam persecutionem, cum antehac modica esset, Macedonius, episcopatum adeptus, auxit plurimum. Hæc Socrates. Ita etiam, sed pressius, Sozomenus [Lib. IV, cap. 2 et 3.] : Eo (S. Paulo) autem in exilium ejecto, Macedonius ecclesiam occupavit. Qui cum permultis monasteriis, quæ Constantinopoli constituerat, pactisque fœderibus cum finitimis episcopis sese communiisset, fautores Pauli variis modis vexasse dicitur (molliori rursus manu scribit Sozomenus, conf. n. 3.) Ac primo quidem ecclesiis eos expulit. Posthæc communicare secum coegit, ita ut multi verberibus cæsi interierint; alii bonis mulctati, alii civitatis jure spoliati sint; quidam notis in fronte inustis compuncti, quo deinceps ab omnibus dignoscerentur… Malum enim ad cædes usque progressum fuerat: Nam et alii interfecti sunt, et Martyrius et Marcianus, etc. Ex quibus efficitur primum procellam, qua abrepti SS. Martyrius et Marcianus sunt, sæviisse post mortem S. Pauli, quam labenti anno 350 communiter adscribunt [Conf. Cuperum: Historia chronol. Patriarcharum CP., p. * 19. Tillemontium. Mémoires, tom. VII, p. 259. Art de vérifier les dates, p. 248.] ; deinde excitatam a Macedonio persecutionem gradatim efferbuisse, nec ab initio ad internecionem usque ventum. Unde longe probabilius coronam martyrii SS. nostri Pugiles anno 351 obtinuerunt. Nec differre passionem licet in annum sequentem, quoniam, teste S. Athanasio, uno a morte S. Pauli anno nondum elapso, cum multo dedecore, Philippus a præfectura deturbatus est [Cuper., loco cit.] .
[11] Quæ supra sparsim de sepulcro SS. Martyrum diximus tum ex Sozomeno tum ex aliis historicis et fastis sacris, [Sepulcrum] breviter resumit Morcellus: Sepulcrum, ait [Morcelli, p. 203 et seq.] , sanctorum Notariorum Constantinopoli illustre diu fuit, ac templum illi impositum, ipsis etiam conditorum nominibus clarum: inchoatum est enim a sancto Joanne Chrysostomo, absolutum a Sisinnio, sancto ejusdem item urbis patriarcha. Locum præterea sic designat Sozomenus: “Eorum sepulcrum est ante muros urbis regiæ.” Addunt Synaxaria, sicut etiam Menæa excusa: ἐν τῇ Μελανδεσίᾳ πύλῃ (πορτῃ) ἐν αὐτῇ τῇ Κωνσταντινουπόλει τοποθεσίᾳ τοῦ Δευτέρου ad Melandesiam portam, in ipsa Constantinopoli, in Deutero; id est, ut prosequitur Morcellus ex Cangio, in regione XII ad portam, unde iter erat Melantiada oppidum CL stadiis ab urbe dissitum in Thracia vel stadiis CII, ut tradit Suidas, prope Athyram fluvium. Denique addit Morcellus: Sollemnitati autem hodiernæ, quæ initio tota, opinor, religiosa erat, ætas pejor avis nonnihil adspersit popularis levitatis; ac mos paulatim invectus est, ut hoc die notarii, quicumque pueros scribere docebant, larvati per forum cursitarent; quam demum consuetudinem sæculo XII Lucas patriarcha sustulit, ut a Theodoro Balsamone traditum memoriæ fuit. Quod explicatius et distinctius reddit Suicerus, inquiens [Thesaurus ecclesiasticus ex Patribus Græcis. V° Νοταριος.] : Notariorum, primo duo genera fuisse observat cl. Meursius. Hi ipsam artem factitabant, illi profitebantur et adolescentes docebant atque νοτάριοι παιδοδιδάσκαλοι dicebantur. Et hi festum sanctorum Notariorum celebrabant, cum larvis per forum cursitantes, quod postea Lucas patriarcha sustulit. Balsamon ad canonem LXII concilii in Trullo, ait: Quæ autem aliquando fiebant indecora a notariis puerorum informatoribus in festo sanctorum Notariorum, cum larvis per forum cursitantibus, ante aliquot annos abrogata sunt, sanctissimi illius patriarchæ domini Lucæ decreto. Sedit Lucas ab anno 1155 ad annum 1169. Balsamon creatus est patriarcha Antiochenus 1186, obiit vero anno 1204 [Biographie universelle.] .
[12] [et ecclesia eorum nomine dicata.] Ecclesiam, quam vidimus sanctorum Martyrum nostrorum nomine dicatam Constantinopoli, S. Chrysostomus cœpit ædificare, perfecit autem Sisinnius, qui, si Bailleto fides, illam dedicavit anno 427 [Constantinopolis Christiana, lib. IV, parag. LXXI, p. 90. Edit. Venetiis.] . Scribit Ducangius [Vie des Saints, 25 Oct.] : SS. Notariorum templum ædificavit Theodosius et multis ditavit possessionibus, inquit Codinus… Sed quod Theodosio adscribit, alii S. Joanni Chrysostomo et Sisinnio patriarchis CP. tribuunt. Nam idem fuit, quod Marciani et Martyrii vocant, qui ab arianis sub Constantio imp, cæsi sunt. Sequuntur verba Sozomeni, a nobis supra recitata. Dein pergit Ducangius: Eadem habet Nicephorus Callisti lib. IX, cap. XXX. Locum designant synaxaria ad diem XXV Octobris… “Et sepeliuntur in Melandesia porta, in ipsa Constantinopoli, in tractu, qui secundum appellatur, quorum templum post hæc sanctus pater noster Joannes Chrysostomus a fundamentis excitavit.” His consona habet menologium Sirleti. Dicti autem Marcianus et Martyrius “Notarii,” quod Pauli patriarchæ CP. γραμματείς extitissent. Et alio loco dixerat laudatus scriptor [Ibid., lib. I,p. 47.] : Portam Melandesiam in Deutero statuunt synaxaria ad XXV Octobris: καὶ ταπτόνται ἐν τῇ Μελανδησίᾳ πορτῃ, ἐν ἀυτῇ τῇ Κωνσταντινουπόλει τοποθεσιᾴ τοῦ Δευτέρου… Extitit autem Deuterum, ut suo loco docemus in regione duodecima, ad Portam Auream: unde conficitur Melandesiam portam vicinam perinde fuisse Aureæ portæ, appellatamque a Melantiade oppido, quo per hanc ibatur, quod non longius CL stadiis ab urbe dissitum et ad Athyram fluvium ædificatum tradit Agathias, lib. V, vel stadiis CII, ut tradit Suidas [Morcelli, p. 203.] . Consonat fere Bandurius in Imperio Orientali. Et primum quidem ex anonymo recitat locum sequentem [Imperium Orientale, tom. I, lib. III, p. 52. Paris, 1711.] : De ecclesia SS. Notariorum. Ecclesiam SS. Notariorum extruxit Theodosius Magnus, ibidemque eorum corpora deposuit. Addit Bandurius [Ibid., tom. II, p. 713 et seq.] : Horum (Notariorum) meminit Sozomenus, qui structuram hujus templi, quod ad muros urbis stetisse ait, non Theodosio, sed S. Joanni Chrysostomo et Sisinnio patriarchis CP. attribuit; secus vero Originum scriptores et Codinus, qui unanimi consensu id Theodosio Magno adscribunt. At Sozomenus fide magis dignus; græculi vero isti recentiores sæpe res ac personas confundere solent, ut passim observamus… Joanni item Chrysostomo tribuunt hujus templi structuram synaxaria ad XXV Octobris, prædictis Martyribus sacrum; ubi etiam hujus ædis situs expresse designatur, nimirum in porta Melandesia, in ipsa urbe Constantinopolitana, in tractu Deutero nuncupato; qui quidem tractus, uti supra cum de æde sanctæ Annæ monuimus, in duodecima regione stetit, ad Portam Auream. Et alibi idem scriptor de Deutero prolixius agens: De Deutero, ait [Ibid., p. 656.] , crebra occurrit mentio apud scriptores Byzantinos: nam in eo præter ædem sanctæ Annæ extiterunt et aliæ ecclesiæ, nimirum sancti Gregorii, S. Pauli et SS. Notariorum. Deuterum vero inde dictum, ut ait et Ducangius, quod secundo milliari seu duobus stadiis a veteri Byzantio dissitum esset, ut Hebdomum apud Socratem et Idacium, quod septimo milliari remotum esset; et Decimum apud Annam Comnenam, quod decem stadiis a Constantinopoli distaret… Portam autem Melandesiam portæ Aureæ vicinam fuisse, et consequenter in duodecima Regione extitisse scribit Ducangius ex Gyllio, qui de ea lib. IV, cap. IV Topographiæ CP. agit. At ipse Deuterum in undecima Regione extitisse conjicio ex anonymo nostro. Atque hæc quidem Bandurius pag. 656; sed conjecturæ suæ, paulo infra oblitus videtur Bandurius, cum plane asserat ibidem, tractum, qui Deuterum dicitur, in Duodecima Regione stetisse. Quamdiu templum SS. Notariorum substiterit, dicendo non sum. In delineatione urbis Constantinopolitanæ, tomo II Bandurii inserta, qualis ab auctore anonymo, qui Alexii Comneni tempore vivebat, describitur, ad portam Auream nec SS. Notariorum, nec S. Annæ signatur templum; sane quia tunc jam collapsæ essent ædes illæ sacræ. Quis sit Alexius ille, silet Bandurius; an hujus nominis primus, qui imperium tenuit ab anno 1081 ad annum 1118? An unus aliquis ex tribus sequentibus: quatuor enim cognomines recensentur. Putem de Alexio I agi, vel forte de Alexio II, qui præfuit ab an. 1180 ad an. 1183. Confer n. 4, ubi nonnulla protulimus, ex quibus forte conjicere liceret, ecclesiam SS. Martyrii et Marciani sæculo X labente superstitem adhuc fuisse.
[13] [Acta.] Acta, quæ, teste Allatio, a Metaphraste conscripta sunt [De Symeonum scriptis, n. 126.] , damus ex codice græco regio Parisiensi 1480, collato cum codice 1484 et nostro item quodam apographo Medicæo. Exstant pariter in Coisliniana bibliotheca, et quidem duplici exemplari: altero, in partis primæ codice 145, quem sæculo X vel XI adscribit Montfalconius [Bibliotheca Coislin., p. 211.] ; altero, partis secundæ in codice 306, medio sæc. XVI [Ibid., p. 420 et seq.] . Unde recte Morcellus: Eorum Acta a Metaphraste habemus, quæ Lipomanus et Surius latine edidere. Sed minus recte subdit: Et alia (Acta) item in bibliotheca Coisliniana servantur quorum initium est: Ἀγώνων ἱερῶν ἀθλητάι. Nam in præfata bibliotheca recensetur ex codice 110, sæculi circiter XI [Ibid., p. 185.] , encomium, non vero Acta, eorumdem sanctorum Martyrum valde diffusum atque verbosum (decem et eo amplius habet paginas in fol. majoris formæ). Incipit: Ἀγώνων ἱερῶν ἀθλητάι καὶ λαμπρᾶς πιστεως κήρυκες τὴν παροῦσαν ἡμέραν ἀιδέσιμον διατίθενται Sacrorum certaminum pugiles et præclaræ fidei præcones præsentem diem venerabilem constituunt; titulus vero est: Ἐνκώμιον ἐις τοὺς ἁγίους ἱερομαρτυρες Μακριανὸν καὶ Μαρτύριον. Notavit aliquis decessor in ima pagina apographi nostri: Extat et in codice 13 Reginæ Sueciæ. Cæterum in his omnibus dies signatur XXV Octobris. Eodem die reperiuntur latine apud Surium, cujus versionem textui græco jungimus.
[Annotatum]
* Κωνσταντινου pro Κωνσταντιου
ΜΑΡΤΥΡΙΟΝ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΜΑΡΚΙΑΝΟΥ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΙΟΥ ΤΩΝ ΝΟΤΑΡΙΩΝ.
MARTYRIUM SANCTORUM MARTYRUM MARCIANI ET MARTYRII NOTARIORUM.
Auctore Simeone Metaphrasta
(Ex cod. regio, græc. signato 1480 in biblioth. Paris. collato cum cod. 1484 ibid. et altero apographo Medicæo.)
Martyrius, martyr Constantinopoli (S.)
Marcianus, martyr Constantinopoli (S.)
a
EX METAPHRASTE
EX METAPHRASTE.
Cap. unicum. Sub Constantio imperatore prævalent ariani, atque in orthodoxos incredibiliter sæviunt. Hac tempestate, cum sanam doctrinam intrepide profiterentur SS. Notarii, comprehenduntur et capitis damnati martyrio coronantur, atque insigni cum honore tumulantur.
Ἐπεχωρίαζε μὲν καὶ πρότερον ἤδη τὸ τῶν ἀρειανῶν δόγμα τῇ Ῥωμαίων ἐπικρατείᾳ, μέρη τὲ ἀυτῆς ἐμμαίνετο * · καὶ τοῖς πολλοῖς τὸ ὁμοούσιον καθαρῶς πρεσβεύειν οὐκ ἐία. Ἀλλ᾽ ὄυπω τοσαῦτα ἐπαῥῤησιάσατο τὸ κακόν, οὐδὲ τοσούτους εἶχε τοὺς αὐτῷ προσκειμένους. Ἄρτι δὲ τῆς βασιλείας ἐπὶ Κωνστάντιον τὸν τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου τρίτον ὑιὸν * ελθούσης· ὃν ἁι πράξεις μέγαν ἐκάλουν· ὁ τοῦ φθόνου πατὴρ καὶ τοῖς ἀγαθοῖς ἄνωθεν βασκαίνων ἐχθρὸς ἐπεὶ μὴ πείθειν ὁῖος τε ἦν τα χριστιανῶν ἀποθεῖσθαι χριστιανοὺς· δια τινων ὀυ πρὸς ἀξίαν ὀίμοι τοῦ τῆς ἱερωσύνης ἀξιώματος ἡξιωμενῶν τὸν Κωνστάντιον ὑπελθὼν ἐις τὰ τῶν ἀρειανῶν ὁλόν ὐπαγέται. Ἐντεῦθην τὸ ἅθεον τοῦτο τῶν ἀρειάνων δόγμα, ὥσπερ ὅπλον τὴν τοῦ κρατοῦντος περιθέμενος δυναμείαν ἐπλατύνετο τε καὶ ἠύξετο· καὶ πᾶσαν ὅσην ἡ Ῥωμαίων εἶσχεν ἀρχὴ, παραστήσασθαι πρὸς βίαν ἐφιλονείκει.
[2] Καὶ διὰ τοῦτο μυρίοις ὁι τὸ ὁμοούσιον δοξαζοντες καὶ τὰ χριστιανῶν ὡς θέμις χριστιανοῖς μετιόντες, περιεβάλλοντο τοῖς κακοῖς· Ἐυσεβίου μάλιστα καὶ Φιλίππου· ὧν ὁ μὲν τῇ τοῦ πραιποσίτου τετίμητο δόξῃ, ὁ δὲ τὰ τῆς ἐπαρχίας διεῖπεν ὁ Φίλιππος· ὑπόκαυμα Κωνσταντίῳ τοῦ τῶν ἀρειανῶν ἔρωτος γενομένων. Οὗτοι καὶ τὸν μακάριον ἀπελαθῆναι Παῦλον τῆς ἐκκλησίας· ἐισαχθῆναι δὲ τὸν δυσεβῆ Μακεδόνιον· ἐβούλοντό τε καὶ πάντα ἐποίουν· Τίνος μὲν λόγου, τίνος δὲ ἔργου· ποίας δὲ βλάβης κατὰ των πρεσβευόντων τὸ ὁμοούσιον ἀποσχόμενοι; τοὺς μὲν γὰρ την πόλιν ἐκλιπεῖν παρεσκεύασαν· τῶν δε ἄδικον ἀει φυγίαν κατέκειναν· τοῖς δὲ καὶ ἀπαλλαγὴν τῆς ζωης προεξένησαν. Ἐντεῦθεν ἄτιμοι κατὰ μετώπον γραφαὶ ὑποσημαίνουσαι τὸ ὀρθοδόξον· ἀλλὰ τὲ μυρία κατὰ χριστιανῶν ἐπενοὴτο καινά· ἐι καὶ μικρα πάντὰ διὰ Χριστὸν ἐδόκει τοῖς ἐυσεβέσι· καὶ τῶν ἐλπίδων οὐκ ἄξιαι. Ἐντεῦθεν ὁ δεύτερος μὲν οὗτος Παῦλος· ὁ τῆς ὁμολογίας ἐπώνομος τουτῆς ἀρχιερωσύνης θρόνου, νόμοις χειρὸς, ὀυ δικαιοσύνης, ἀποδιώκεται· ἀνίπτοις δὲ χερσὶ τὸ τοῦ λόγου βεβηλοῦται τα ἁγία.
[3] Τῶν γοῦν Κωνσταντίου τούτων καιρῶν ἔργον καὶ Μαρκιανὸς καὶ Μαρτύριος· οἷς πατρὶς μὲν ἄστυ τὸ μέγα τὲ καὶ βασίλειον· ἀγωγὴ * δὲ καὶ παιδεία ὁίας ἄν τὶς θεοφιλὴς ἀνὴρ τυχεῖν ἔυξαιτο· τρόποι, χρηστότητος καὶ ἐπιείκεια τὸ ἐκείνων ἀκριβὲς γνώρισμα· ἐι δὲ δεῖ συντόμως καὶ ἀληθῶς ἐιπεῖν· τοῦτο τοῖς πᾶσιν ὄντες ἐις ἀρετὴν, ὅπερ ἡ πατρὶς ταῖς πόλεσιν ἐγνωρίζετο· καὶ ὥσπερ ἄυτη τῶν ἀλλων τὲ πασων προκάθηται πόλεων καὶ τὸ βασιλικὴ καὶ εἶναι καὶ ὀνομάζεσθαι τὴν πρώτην ἔχει τιμὴν· τὸν ἀυτον δὴ καὶ οὗτοι τρόπον πάντων ἐν πᾶσιν ἐπαινετοῖς· καὶ ζηλωτὸν ἦν τὸ παράπαν οὐδὲν ἐφ᾽ ᾦ μὴ οῦτοι τὸ πρωτεῖον εἶχον. Τῷ θείῳ τοιγαροῦν Παύλῳ συνόντες καὶ τῶν ὑπ᾽ ἐκείνου πραττομένων ὄντες ὑπογραφεῖς τῷ λαῷ τὲ τὰς θείας ὑπαναγινώσκοντες βίβλους· ὅυτω θερμὸν ἐις Χριστὸν ὑπέτρεφον ἔρωτα· ὡς οὐδὲν ὑπολογισαμένους τὴν τοῦ κρατοῦντος μανίαν· ὀξείαις χωρῆσαι κατὰ τῶν χριστομάχων ὀρμαις· καὶ τὸν τοῦ Θεοῦ λογον εἰς κτίσμα κατάγεσθαι μηδολως ἀνεκτὸν ποιῆσαι· ἀλλὰ συνάναρχον μὴν τῷ πατρι καὶ ὁμοούσιον * ἀποδεῖξαι· τὰς δὲ τῶν ἀρειανιζόντῶν βεβήλους κενοφωνίας ἐις τὸ μηδὲν εἶναι περιστησαι.
[4] Τοῖς ἐκείνων τοιγαροῦν ῥήμασιν ὁι κακοδαίμονες οἷα βέλεσιν βληθέντες· καὶ μὴ δὲ ἀντιτείνειν, μὴ δὲ ἐις λόγους ἀυτοῦς * χωρεῖν ὅλως ἔχοντες· ὥσπερ εν σποδιᾷ πῦρ ταῖς αὐτῶν διανοίαις τὸ δολερὸν ὑποκρύψαντές, πρῶτα μὲν τοῖς ἐπαγωγοῖς τῶν λόγων τοὺς ἄνδρας ὑπήρχοντο· εἶτα καὶ χρήματα δώσειν ὑπισχνοῦντο ὁι ἄφρονες ἐκεινοις, ὁί γε τὰς ψυχὰς ὅτι μὴ ἀφηροῦντο διὰ Χριστον ἐδυξχέραινον. Ὁ͂υτοι γοῦν ὀυ κολακείαις ἠττώμενοι· οὐ χρήμασι κλεπτόμενοι· ἀλλὰ τῆς ἐυσεβείας καὶ τοῦ ὁρθοῦ δόγματος φύλακες ἀκριβεις εἶναι βουλὸμενοι, πρὸς τὸ βραβεῖον τῆς ἄνω κλήσεως ἐπεύδον * · ὃ δὲ καὶ μόνον ἀυτοῖς ἐποθεῖτο· καὶ οὗ τυχεῖν ὅλως ἐπεθύμουν. Ὡς οὖν ἀπειλαὶ τὲ καὶ κολακείαι καὶ ἀγαθῶν πάντων ἐπαγγελίαι τοῖς ἀρειανοῖς ἐξηθένουν· καὶ ἄμαχόν τὶ πράγμα τὴν καλὴν ἐκείνην ἔνστασιν τῶν μαρτύρων ἑώρων· θανατον αὐτῶν, ὅν ἐπόθουν διὰ Χριστον, κατακρίνουσιν.
[5] Ἐπειδὲ καὶ πρὸς τὸν ἐυρημένον ἤδη γεγόνασι τόπον, καιρὸν ἀιτοῦσιν ἐις προσευχὴν· καὶ λαβόντες, τὰ ὄμματα ὁμοῦ καὶ τὰς χεῖρας ἀίρουσιν ἐις τὸν ὀυρανον· καὶ Κυριε ὁ Θεὸς ὁ πλάσας καταμόνας τὰς καρδίας ἡμῶν, λέγουσιν· ὁ συνιεὶς ἐις πάντα τὰ ἔργα ἡμῶν· ἐν ἐιρήνῃ τὰς τῶν σῶν δούλων δόξαί * ψυχάς· ὅτι ἔνεκα σου θανατόυμεθα ὅλην τὴν ἡμέραν, καὶ ὡς πρόβατα σφαγῆς λογιζόμεθα· καὶ χαιρομεν οὕτω τῆς παρούσης ζωῆς ἀπαλλαττόμενοι διὰ σὲ· καὶ πρὸς τὴν παρὰ σοὶ ζωὴν προθύμῳ ποδι ἐπειγόμεθα. Ταῦτα τῷ Θεῷ τῶν ὁλῶν ἐυξάμενοι· καὶ τὸ Ἀμὴν ἐπειπόντες· τὴν διὰ τοῦ ξίφους πληγὴν ὑφίστανται καὶ τὸ μαρτύρικον ὁ Μαρτύριος σὺν Μαρκιανῶ δέχονται τελος· πέμπτην ἐπὶ ταὶς ἔικοσι τοῦ Ὀκτωβρίου μηνὸς ἄγοντος.
[6] Τὰ δὲ τούτων τίμια λείψανα τῶν ὀρθοδόξων τὶνες καὶ πιστῶν ἀνελόμενοι καὶ λαμπρῶς περιστείλαντες· ἐν ψαλμοῖς καὶ ὕμνοις παρὰ τῷ τῆς πόλεως τείχει ἐντίμως ἐν επισήμῳ λόφῳ κατέθεντο· ἔνθα καὶ τὴν ματυρικὴν ἐκείνην τελείωσιν καὶ μακαρίαν ὑπέστησαν· ἐις δόξαν Πατρὸς καὶ Ὑιοῦ καὶ ἁγίου Πνεύματος· νῦν καὶ ἀὲι καὶ ἐις τοὺς ἀιῶνας τῶν ἀιώνων. Ἀμὲν.
[Constantio imperante, prævaluerunt ariani,] Versabatur quidem jam quoque prius dogma arianum in ditione Romanorum, et vastabat ejus partes, nec sinebat vulgus orthodoxos pure tueri Homousion. Sed nondum id malum tanta utebatur libertate, nec habebat tam multos, qui ei adhærerent. Cum autem jam venisset imperium ad Constantium b, filium Magni Constantini, quem etiam ex rebus gestis Magnum vocarunt; invidiæ pater, et bonis ab initio invidens inimicus, non valens persuadere Christianis, ut ea repellerent quæ erant Christianorum, per quosdam, qui fuerant indigne (eheu*) adepti dignitatem sacerdotii, se Constantio insinuans, eum totum quantum inducit ad arianismum. Hinc illud impium dogma arianorum, tamquam arma aliqua, impositum potentiæ imperatoris, dilatabatur et augebatur, et quantamcumque regionem Romanorum tenebat imperium, per vim contendebat ad suam adducere opinionem.
[2] [nec jam fas erat sanam profiteri doctrinam;] Id c igitur, qui Homousii tenebant opinionem, et quæ sunt Christianorum exercebant, ut Christianos decet, afficiebantur malis innumerabilibus, maxime cum Eusebius et Philippus (quorum alter d quidem ornatus fuerat honore præpositi, Philippus autem erat præfectus prætorio) fuissent Constantio fomes amoris arianorum. Isti e et beatum Paulum expelli ab ecclesia, et impium ejus loco introduci Macedonium volebant et omnia faciebant. A quibus quidem verbis, a quibus autem factis, a quonam denique damno abstinentes adversus eos, qui tuentur Homousion? Nam alios quidem effecerunt relinquere civitatem, alios autem damnarunt perpetuo eoque injusto exilio, aliis vero procurarunt etiam a vita decessum. Hinc frontibus inscriptæ turpes notæ, tacite fidem significantes orthodoxam et alia mala f innumerabilia excogitata fuerunt adversus Christianos: etiamsi parva videbantur piis omnia propter Christum, et cum spe futurorum non conferenda. Hinc secundus g quidem hic Paulus, qui cognomen habuit a confessione, expellitur h a sede pontificatus. Illotis autem, ut dicitur, pedibus i sacra profanabantur.
[3] [hoc cum facerent Marcianus et Martyrius] Horum ergo Constantii temporum opus est et Marcianus et Martyrius; quibus patria quidem urbs magna regia, educatio autem et eruditio, qualem vir pius habere optaverit. Mores, benignitas et moderatio, est accuratum, quo illi cognoscuntur, indicium. Si autem oportet breviter et vere dicere, id erant inter cæteros virtute, quod esse imperio cognoscebatur eorum patria inter urbes. Nam quomodo ipsa omnibus aliis præsidet civitatibus, et, eo quod regia sit et nominetur, primum habet honorem; eodem modo hi quoque in omnibus bonis obtinebant dominatum; nec erat præclarum aliquid omnino, in quo non isti haberent primas. Apud divinum ergo Paulum commorantes, cum scribæ essent eorum, quæ ab illo fiebant et populo divinos libros legerent; tam vehementem in Christum amorem alebant, ut nihili ducentes insaniam imperatoris, vehementi impetu contenderent adversus Christi hostes; nec omnino tolerandum putarent Dei verbum eo deducere, ut censeatur res creata; sed esse quidem cum Patre principii expertem et ejusdem essentiæ ostenderent; arianorum autem profanas novitates ad nihilum redigere.
[4] [comprehenduntur] Illorum igitur verbis, non secus ac telis, sauciati infelices, cum nec possent eis resistere, nec eos sustinere in disputatione; non secus ac ignem cinere, animo suo fraudem celantes, primum quidem blandis verborum illecebris eos aggrediuntur; deinde se etiam pecunias daturos stulti sunt polliciti illis, qui ægre ferebant quod non animæ statim auferentur propter Christum. Ii ergo non illecti blanditiis, non victi pecuniis k, sed pietatis et recti dogmatis volentes esse accurati custodes, contendebant ad bravium supernæ vocationis, quod etiam solum ab eis desiderabatur et quod omnino cupiebant assequi. Cum ergo et minæ arianorum et adulationes, et bonorum omnium promissiones nihil haberent virium, et esse viderent inexpugnabilem martyrum constantiam, eos condemnant morte, quam propter Christum desiderabant.
[5] [atque capite plectuntur] Cum autem jam pervenissent ad locum l consummationis, tempus petunt ad orationem. Quod cum accepissent, oculos et manus simul tollunt in cœlum, et dicunt: Domine Deus, qui singulatim finxisti corda nostra, qui intelligis in omnia opera nostra; suscipe in pace animas tuorum famulorum; quoniam propter te mortificamur * et reputamur tamquam oves occisionis; et gaudemus sic a vita præsenti discedere propter nomen tuum, et ad eam, quæ est apud te, pede alacri properamus. Has cum preces fudissent ad Deum universorum et Amen subjunxissent, gladio plagam accipiunt, et Marcianns ac Martyrius finem accipiunt, martyrium vigesimo quinto mensis Octobris.
[6] [Eorum sepultura] Preciosas autem eorum reliquias cum sustulissent quidam orthodoxi et fideles et præclare composuissent, in psalmis et hymnis ad mœnia civitatis honorifice deposuerunt in insigni tumulo m, ubi etiam subierunt illam martyricam et beatam consummationem: Ad gloriam Patris et Filii Sanctique Spiritus nunc et semper et in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a In apographo nostro Medicæo desunt voces: τῶν νοταριὼν.
b Τρίτον tertium. Re quidem vera, Constantinus Magnus tres reliquit filios inter quos adhuc in vivis partitus imperium est. Porro a patris nomine suum mutuati vocabantur, primogenitus Constantinus, secundo natus Constantius, natu minimus Constans. Certum est nec Constantem nec Constantinum arianis favisse. Cum ergo de horum acerrimo fautore in actis nostris evidenter sermo est, minus recte imperator iste, tertius dicitur filius; est nempe, spectato ætatis ordine, secundus [Conf. Art de vérifier les dates, p. 350.] . In nostro codice omittitur τρίτον.
c Id igitur. Notat in margine Surius: Legendum videtur: “Ob id.” Et quidem recte: nam id igitur, qui Homousii etc. vix sensum habet intelligibilem. Græce: διὰ τοῦτο propterea, ob id.
d Quorum alter nempe Eusebius, primum Beryti episcopus, tum Nicomediæ, denique episcopatum quoque Constantinopoleos … tyrannica quadam violentia occupavit, ut loquitur Theodoretus [Cuperus in patriarchis CP. Act. SS. tom. I, Augusti, p. 16 *.] . Putem consulto adhiberi hic a Metaphrasta vocem πραιποσίτου præpositi, quod nomen genericum est, ne Eusebium hæreticum et intrusum, diceret patriarcham vel episcopum. De Eusebio et Philippo vide Comm. Præv. n. 1 et 2.
e Isti id est ariani.
f alia mala: Græce: ἀλλὰ τε μυρία… ἐπενοεῖτο καινὰ aliaque innumerabilia … excogitata fuerunt nova. Καινά id est nova, incognita, peregrina, inusitata etc. Confer Commentar. Præv. n. 1 et 2.
g Secundus δεύτερος ita in omnibus codd. ms. nostris. Quo tamen vox respiciat, non facile dixerim. S. Paulus qui ante episcopatum jam in Pontum relegatus fuerat, factus anno 340 patriarcha CP. mox iterum exulare cogitur, sede sua pulsus ab Eusebio Nicomediensi; post hujus obitum, cathedræ restitutus, semel atque iterum cogitur locum cedere Macedonio; cumque in Italiam navigasset, et causam suam in concilio judicari petiisset, ad ecclesiam suam rediit ope Constantis imperatoris; quo XVII Feb. 350 mortuo, rursus in exilium mittitur, ac tandem ab arianis circa finem præfati anni interficitur [Vide Cuper. Ubi supra, pag. 16 * et seqq.] . An itaque δεύτερος refertur ad strenuam S. Pauli confessionem post adeptum episcopatum? An potius eo sumenda est vox sensu, ut gloria confessionis alter a Doctore Gentium prædicetur S. patriarcha noster. Equidem posterius hoc mihi longepræplacet.
h Expellitur in Græco additur: νόμοις χειρὸς ὀυ δικαιοσύνης legibus manus (violentæ) non justitiæ. Voces desunt in cod. 1484.
i Pedibus, Græce χερσί manibus,
k Pecuniis. In cod. 1484, cui consonat hic sicut et fere ubique ad amussim apographum nostrum Medicæum, sic habetur: οὐ κολακείαις κλεπτόμενοι οὐ χρημάτων ηττώμενοι.
l locum consummationis εὐρημένον… τόπον, ab εὑρισκω perf. pass. εὕρημαι. Porro εὑρίσκω significat: invenio, casu reperio, offendo; item invenio investigando et inquirendo, exquiro, excogito etc. In aliis duobus codd. nostris legitur εἰρημένον. Forte legendum: ἡρημένον, præfixum, electum ab αἱρέω.
m Insigni tumulo Conf. Comm. Præv. n. 11.
* Al. ελυμαιετο
* Al. παιδα
* Al. ἀναγωγὴ
* Al. ὁμοούσιον αὐτὸν
* Al. αὐτοῖς
* Al. ἐσπεύδον
* Al. δήξαι
* ὄιμοι interjectio: heu mihi.
* tota die
DE SS. SPANO, LUPO, BENIGNO, BEATO, MESSAPIO, MARCELLIANO, GENITORE, PRINCIPINO ET TRIDORIO, PRO MARTYRIBUS CULTIS IN AGRIS TURONENSI ET BITURICENSI
SÆCULO FORTE IV AUT V.
COMMENTARIUS PRÆVIUS ET CRITICUS.
Spanus, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
Lupus, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
Benignus, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
Messapius, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
Marcellianus, pro martyre culti in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
Genitor, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
Principinus, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
Tridorius, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Memoriæ in martyrologiis. Eadem passio fabulosa applicata diversis sanctis.
Ut gesta S. Spani et sociorum obscura sunt, sic celeberrimum olim fuit eorum nomen; atque hæc ipsa forte celebritas in causa fuit ut fabulæ eis affigerentur. [Memoria S. Spani aliorumque, qui ejus dicuntur fratres, in martyrologiis.] In codice Aquicinctino Usuardi Martyrologii, qui cæterum ex purissimis est, in Altempsiano, qui olim in templo cathedrali Wintoniensi usurpatus fuit, similiterque in Cluniacensi [Ap. Sollerium, Martyrologium Usuardi, ad 25 Octobris.] , in S. Lupi Trecensi et in alio Monasterii Cellensis [Ap. Desguerrois, la Saincteté chrestienne ou les vie, mort etc. des saints de Troies, p. 73.] hæc ad præsentem diem legitur commemoratio: In pago Turonico sancti Spani martyris. In editione Belini et Molani: Eodem die, Beati et Benigni cum sociis eorum. In territorio Turonico [sancti] Spani [martyris]; quam posteriorem memoriam omiserunt Grevenus, Felicius et Maurolycus scribentes solum: Beati et Benigni martyrum aliorumque cum ipsis. Ferrarius in Catalogo generali sanctorum proxime ad Belinum et Molanum accedit, nisi quod priori loco S. Spanum posuerit. Explicatius vero vetus Martyrologium ms. Turonense seu Usuardus cum additionibus localibus: Mauræ, martyris, cum novem filiis; inter quos Benignus et Beatus in ecclesia Turonensi, Spanus vero in vico sui nominis requiescit. Singula nomina eloquitur Castellanus in Martyrologio universali, hoc modo: In agro Turonensi S. Hispadii (Épain), culti in burgo, quod ejus habet nomen, quasi martyrium passus esset a Gothis, tempore S. Martini, simul cum matre sua Maura et octo fratribus Lupo (Lou), Benigno (Bereng), Beato (Bié), Messapio (Messange), Principino (Principin), Genitore (Genitou), Theodorio (Tridoire) et Marcelliano (Marcellien). In agro Turonensi sancti Spani martyris solummodo meminit cardinalis de Noaliis in Martyrologio Parisiensi; itemque Petrus de Roche-Chouart in Martyrologio Ebroïcensi, his verbis: In agro Turonensi sancti Spani martyris, a barbaris ob Christi nomen gladio perempti, cujus memoria etiam ad Ebroicensem ecclesiam transivit. Hoc solo nomine etiam contentus fuit vetus martyrologus Autissiodorensis, scribens [Martene, Amplissima collectio, tom. VI, col. 727.] : In territorio Turonico natale S. Spani martyris; et recentior, qui auctoritate Caroli de Caylus in lucem prodivit: In agro Turonensi sancti Spani martyris, cujus reliquiæ apud Cablejas in finibus Lingonensium et Antissiodorensium servantur. Cablejæ autem, vulgo Chablis, parvum oppidum est pristinæ diœcesis Lingonensis, quatuor leucis distans ad orientem ab Autissiodoro, in cujus pago nunc continetur. Atque his, ni fallor, satis manifestum factum est horum martyrum memoriam, maxime S. Spani, valde olim fuisse celebrem.
[2] [Eadem Passio applicata diversa forma duabus Sanctorum turmis.] Sed quidni antiquos bonosque de iisdem habemus commentarios? Non quidem desunt S. Spani et sociorum Acta; verum hæc non aliud habent pondus quam ut indicio nobis sint pristinæ venerationis, quæ beatis illis viris olim habebatur. Integra numquam edita fuerunt, et vix digna sunt quæ edantur; sed versiones gallicæ, typis expressæ, exstant aut latinæ excerptiones. Tribus autem modis Acta illa concepta sunt; quorum unum Silviniacensem dixerim, secundum Oblincensem, tertium Turonensem. Habes autem ea, saltem compendio, juxta formam Silviniacensem in Antiquitatibus Silviniacensibus, ineunte sæculo XVII secundum monasterii sui codices gallice conscriptis a Sebastiano Marcallio [Antiquités du prieuré de Souvigny en Bourbonnais de l'ordre de Clugni. Moulins, 1610.] . Agitur in his maxime de S. Principino, cujus corpus illic servabatur; adeoque ex iisdem Antiquitatibus deprompsit Gononus [Vitæ patrum Occidentis, pag. 223.] et latine edidit Vitam S. Principini; idemque, sed brevius, fecit Labbeus [Bibliotheca manuscript. tom. II, pag. 438 et 439.] ; contra Jacobus Branche Gononum gallice vertit et Vitæ S. Principini locum dedit inter Vitas sanctorum Arverniæ [La Vie des saincts et sainctes d'Auvergne, pag. 665.] . Hæc omnia originem ducunt ex codicibus mss. Silviniacensibus. Verum eadem Acta, sed nonnihil aliter concepta, exstabant similiter mss. in diœcesi Trecensi et in archivo templi cathedralis Turonensis, cum titulo Vitæ S. Spani; atque ex Trecensi exemplari desumpsit Nicolaus des Guerrois [La Saincteté chrestienne, contenant les vie, mort etc. pag. 97 et suiv.] S. Spani et sociorum Vitam eamque inseruit libro suo gallico de sanctitate christiana seu de Vitis sanctorum Trecensium. Ex archivo autem Turonensi mutuata est epitome, quæ apud Joannem Maan [Sancta et metrop. ecclesia Turonensis, pag. 18.] legitur; item quæ inserta est Breviario diœcesano Turonensi anni 1612 et Breviario ecclesiæ S. Martini Turonensi anni 1635. Oblincense exemplar ex vetere regesto descripsit misitque ad nos ven. vir Mahaut, parochus Oblincensis. Dixere autem de his Actis ut ea plane abjicerent Tillemontius [Mémoires ecclésiastiques, S. Martin, not. 18, tom. X, pag. 783.] et Gervasius, S. Martini præpositus [La Vie de S. Martin, évêque de Tours, p. 235.] . Alios pro re nata indicabimus scriptores. Nunc autem exhibendum est summarium primi et tertii generis. Exordium ducemus a forma Turonensi aut Trecensi, cujus priorem partem desumemus ex præcitato Breviario S. Martini Turonensis, posteriorem ex Nicolao Desguerrois et Joanne Maan.
[3] [Secundum Breviarium Turonense S. Martini explicatur S. Mauræ et novem filiorum conversio,] Lectio IV. His temporibus, quibus beatus Martinus, egregius Christi præsul, ecclesiæ Turonicæ præsidens, universum orbem virtutum radiis illustrabat, Maura, inter Gotthos illustris prosapiæ, christianæ religionis amore succensa, necnon audita beatissimi Martini fama, relictis patria, parentibus bonisque omnibus, una cum filiis in urbem venit Turonicam, ut a sanctissimo præsule christianæ fidei præceptis instituta, ab eodem sacro baptismate tingeretur. Novem autem filios habebat Lupum scilicet, Benignum, Beatum, Spanum, Marcellianum, Messarium, Genitorem, Principinum atque Tridorium. Quibus indicto septem dierum jejunio, fusisque ad Deum precibus cum lacrymis continuis eos in fide instructos atque roboratos beatus Martinus baptizavit.
[4] [ejusdem sanctæ, filios adhortantis, constantia,] Lectio V. Sed cum in cœlo lux immensa apparuisset, gratias agentes Deo atque deprecantes ut se in suo sancto nomine confirmare dignaretur, vocem audierunt, quæ eos ad sequenda sancti Martini præcepta hortabatur et futuram cum illo sine fine lætitiam pollicebatur. Quod cum impiissimus rex Gotthorum rescivisset, quinquaginta viros misit, qui matrem et filios dolose salutantes, a cœtu christianorum semotos, ad fidem abnegandam cogerent, renuentes occiderent. Sed virili animo mater ad fidei constantiam et martyrii palmam filios verbis dominicis hortabatur: Nolite filii, aiebat, timere eos qui corpus occidunt, animam autem non possunt occidere: sed potius, eum timete, qui potest corpus et animam in gehennam ignis mittere.
[5] [et martyrium SS. Lupi, Benigni, Beati et Spani.] Lectio VI. Barbari, his auditis, primogenitum nitentes subvertere, se Lupum nomine, agnum vero pro amore Christi paratum ad victimam respondentem, decollantes; alios metu christianorum in remotam silvam abducentes, Benignum et Beatum in sententia fratris permanentes, in silva, ab incolis Tilleto nuncupata, trucidarunt. Hos prætergressi persecutores, reliquos festinanter discerpturi, repererunt unum ex sanctis fratribus, virtutum insignibus inter reliquos præcipuum, nomine Spanum, e fuga et itinere fessum, super putei marginem residentem; quem de professione inquirentes, sicut et priores, ad mortem pro fide christiana subeundam paratissimum invenerunt. Itaque impii adolescenti mortem minitari cœperunt, nisi sectæ, a Martino nuper traditæ, abrenuntiaret. Sed vir ille, illatis sibi minis constantior, felicem se ajebat, si pro Martini fide ac confessione corporeæ molis macerie mereretur spoliari; inde enim se gloriosius cum Christo lætaturum. Quem tandem et postea cæteros una cum matre, nec minis nec promissis flectere valentes, crudeliter occiderunt.
[6] [Secundum alia vero documenta, quorum idem fons est] Verum quod ad finem harum lectionum dicitur, scilicet S. Mauram cum reliquis filiis occisam fuisse non convenit cum ipsis Actis, ut ex sequentibus, quæ Nicolaus des Guerrois et Joannis Maan subministrant et quibus horum filiorum fata explicantur, [ac lectionum Turonensium, passio SS. Marcelliani, Messapii, Genitoris, Principini et Tridorii, necnon mors S. Mauræ.] satis patebit. Quum itaque milites Agrippini, Auripini seu Aripini (id nomen datur in Actis Gotthorum regi), S. Spanum gladio obtruncassent, novo furore conciti, reliquos fratres prosecuti sunt et in vico, nomine Barrou, super Crosam fluvium posito, attigerunt S. Marcellianum; quem quum ad abjiciendam fidem christianam deducere nequivissent, capite etiam minuerunt. S. Messapium, quem et Messarium et Messanum appellatum reperio, ceperunt prope Turromaïcum; quem pro invicta sua constantia similiter capitis amputatione mulctarunt. Interea fugam suam continuabant S. Maura, S. Genitor, ætate major et cæteris validior viribus, sanctique adolescentuli Principinus, a Maano Præcipinus dictus, et S. Tridorius, quem Castellanus in Martyrologio appellat Theodorium et in Vocabulario hagiologico [Ménage, Dictionnaire étymologique, édit. de Jault, t. I, p. LXXXIII.] Theodorum; verum instabant cruenti milites et passibus non sat properis pergere poterant natu minores. Consuluit itaque S. Genitor matri ut ipsa humeris suis ferret S. Principinum, dum ille se S. Tridorio oneraret. Quod et factum est. Sed frustra. Brevi enim captus est S. Genitor et capite amputatus; quod ipse detulit usque ad templum, titulo B. Mariæ virginis dicatum. Quo quum pervenisset, pulsavit januam petiitque a Sebastiano, custode cæco, ut sibi aperiret; quod quum hic fecisset, oculorum lumen recepit. Similem sibi timentes sortem, projecerunt se sancti Principinus et Tridorius in Crosam; quod flumen transierunt eodem prodigio quo Israelitæ mare Rubrum. Absconderunt se dein in vicino; sed brevi detecti sunt et gladio animadversi. Accurrit dein mater ad filiorum cadavera, eaque sedulo observabat, hinc discedere non valens. Noctu autem, dum custos Sebastianus ad S. Genitoris funus vigilaret, suavissimos audivit angelorum cantus et mirabilia lumina vidit super collem, in quo jacebant SS. Principinus et Tridorius. Quare quum mane sepelivisset S. Genitorem, transivit flumen petiitque prodigiosum collem; unde post colloquium cum S. Maura transtulit sacra beatorum martyrum corpora ad templum S. Stephani. Mater porro, carissimis orbata pignoribus, sola vixit in recessu seorsim ab hominum conspectu et consuetudine et, gloriosa tandem confessione perfecta, sepulta est ad Arciacum seu Aciacum oppidum. Sed quum Gotthia jam menses quadraginta duos siccitate affligeretur atque incolæ aliquid de S. Maura audivissent, quæsierunt ejus corpus, confisi ejus præsentia factum iri ut eo malo liberarentur. Perfecerunt id consilium; et quidem, ut ad patriam accedebant, cecidit copiosus imber: quo viso miraculo, idola abdicarunt et Christi fidem amplexi fuere.
[7] [Eadem historia in Silviniacensibus Actis aliis partim sanctis applicata est.] Silviniacensia Acta non omnino convenire cum Trecensibus seu Turonensibus jam docuimus; accipe præcipuas discrepantias. In primo S. Maura dicitur in Silviniacensibus non novem habuisse filios, sed duodecim; deinde ii filii enecti non fuere in agro Turonensi, sed per plures Galliæ provincias. En ut rem paucis complectitur Gononus, cui consentit Labbeus: Interea, inquit ille, rex Gothorum Agrippinus, audiens novam hanc et admirabilem S. Mauræ ejusque filiorum conversionem, valde iratus, statim satellitibus suis præcepit, ut insequerentur prædictos deorum suorum contemptores, et ubicumque invenirentur, absque misericordia crudeliter necarentur. Multi igitur multas regiones peragrantes, tandem diversis in locis primo decem occiderunt, partim apud Biturigas, Lemovicas et Pictavos; beatus vero Principinus, qui solitariam vitam fuerat amplexus, prope fluvium Oculi * in territorio Borboniensi, non longe ab urbe Ericia *, ab impiis satellitibus repertus est. Interrogatus vero quisnam esset, audacter respondit se christianum esse, natione Gothum, baptizatumque fuisse cum matre et fratribus a beato Martino, archiepiscopo Turonensi. Tunc unus ex satellitibus, acrioris iracundiæ motibus stimulatus, amputavit impia securi caput ejus; quod decidens terræ, et inchoatæ laudi volens finem imponere, illud canticum reddidit quod post Benedicamus Domino omnis fidelis homo dicit, scilicet Deo gratias. Narratur dein S. Principinus caput detulisse ad ecclesiam nomini Dei sanctique Petri * consecratam, ubi quidam cæcus nomine Macarius solito residebat; qui Macarius deinde dicitur erga S. Principinum ea omnia fecisse, quæ supra a Sebastiano in S. Genitorem peracta legimus. Oblincensem formam vide in fine.
[Annotata]
* OEil
* Herisson
* Saint-Pierre de Chasteloy juxta Herisson.
§ II. Origo fabulosæ illius historiæ. Quibus in locis novem illi sancti colantur.
[Actis illis, certissime fabulosis, in unum congregatæ sunt laudes sanctorum, quos inter nil fuit commune.] Jam vero, ut sine ambagibus sententiam meam aperiam de Silviniacensibus Actis et Turonensibus, nullus dubito imprimis bina prorsus fabulosa esse; deinde exemplar seu prototypum prius confectum fuisse in agro Turonensi, eoque non repræsentari martyrium alicujus familiæ christianæ, sed potius cyclum quemdam esse poeticum, quo laudentur sancti aliquot Turonenses, nil inter se commune habentes præter sanctitatis gloriam et gestorum oblivionem; et demum hanc Passionem, paucis mutatis, applicatam fuisse aliis nonnullis sanctis Bituricensibus, Lemovicensibus, Pictaviensibus, Arvernis, Carcassonensibus, etc. Quod autem primo dixi ea Acta esse fabulosa, equidem ambigo an id demonstrandum sit; scatent enim eo prodigiorum genere (capitum gestationem dicere volo), quod nemini cordato non potest non esse suspectum et de cujus origine alibi [Acta SS., t. VII Octobris, p. 819.] plura jam dixi. Sed positum esto severius id esse judicium; remanet temporum omnimoda perturbatio. Imprimis certum esse videtur S. Martinum vita functum esse anno 396 aut 397; et qui ejus mortis tempus tardissimum faciunt, revocant id ad annum 402 [Cfr Gervaise, Vie de S. Martin de Tours, p. 355 et seqq.] . Jam vero Gothi, duce Ataulpho, irruerunt primum in Gallias, novas sedes acquisituri, anno solum 412 [D. Vaissette, Hist. du Languedoc, t. I, p. 164.] ; ita ut dudum S. Martinus diem obiverit, priusquam ex Septimania Gothi venire potuerint ad eum in agrum Turonensem. Deinde Agrippinus, qui et Auripinus et Aripinus, idem videtur esse ac comes Agrippinus, cujus se vadem fecit S. Lupicinus, abbas Jurensis [Acta SS., t. III Martii, p. 266 et 267.] , et qui deinde anno 460 Narbonem Visigothis tradidit, jussu (ut nonnulli [D. Vaissette, t. I, p. 206.] volunt) Severi imperatoris; verum hic id pactum iniit cum Visigothorum gente plus medio sæculo post S. Martini funus. Alia prosequi nolim, quum jam nemini dubium esse possit quin hæc Acta fabulis scateant.
[9] [S. Maura, quæ tot filiorum dicitur fuisse mater, virgo fuit et monialis;] Cæterum origo magnæ partis fictionum facile detegi potest. Dicitur in eis S. Maura post filiorum truculentam necem degisse, mortua et sepulta esse ad Arciacum seu Aciacum oppidum; unde constat eamdem esse S. Mauram virginem, de qua S. Gregorius Turonensis meminit cap. XVIII libri de Gloria confessorum [S. Gregorii Turonensis opp., col. 906 et seqq.] . Scilicet infra ipsum terminum Turonicum erat mons parvulus, sentibus, rubis, vitibusque repletus agrestibus, et tanta densitate labruscæ contextus ut vix aliquis intro posset irrumpere. Ferebat enim fama duas Deo sacratas virgines in illo loco quiescere. Ab his itaque virginibus in visione admonitus incola, ut oratorium superædificaret, et beatus Euphronius, qui tunc, nempe ab anno 555 ad 572 [Hauréau, Gallia christiana, t. XIV, col. 21 et 22.] , Turonicam regebat ecclesiam, ut id consecraret, perfecerunt ambo post tergiversationes aliquot hæc jussa. Porro S. Euphronius, qui eas in somno loquentes audiverat, unam Mauram, alteram Brittam vocitabat, dicens se ab earum ore hæc nomina cognovisse. Extremo sæculo XVII sub his nominibus colebantur apud Turonenses die 28 januarii; in oppido autem, quod ab illis nomen sanctæ Mauræ habet jacetque inter Turones et Castellum Heraldi *, die præcedenti [Ruinartius, S. Gregorii Turonensis opp., col. 908.] . Ne autem quidquam desit huic argumento, constat aliunde præsens S. Mauræ oppidum olim dictum fuisse Arciacum [Cfr Guide pittor. du voyageur en Touraine, p. 194, et Lafosse-Touchard, La Loire historique, t. IV, p. 297.] . Plura de S. Maura omitto, quoniam de ea jam dixit Bollandus ad diem 15 januarii. Nolim etiam hoc loco quærere an SS. Maura et Britta Turonenses eædem sint ac SS. Maura et Brigitta Bellovacenses. Licet in aientium partem inclinem, melius id examinabitur sub die 12 novembris, ad quem eas Martyrologio suo universali inscripsit Castellanus.
[10] [S. Benignus episcopus peregrinus fuisse videtur,] Si itaque in illis Actis virgo Deo sacrata seu monialis in matrem novem aut duodecim filiorum conversa fuerit, dabimusne tantam auctoritatem iisdem Actis ut per ea nos impediri sinamus, ne, qui in his martyr non pontifex dicitur, episcopum et confessorem fuisse arbitremur? Equidem plane non dabo, licet aliter sentiat Ruinartius [S. Gregorii Turonensis opp., col. 906.] . Nullus itaque dubito quin S. Benignus, qui sancti Spani frater dicitur et filius S. Mauræ, et qui hac die etiam colitur, idem habendus sit ac S. Benignus, episcopus, cujus retectionem his verbis explicat S. Gregorius Turonensis: In alio autem pago Turonico, inquit [Liber de Gloria confess., cap. XVII, col. 906.] , erat inter vepres et rubos sepulcrum positum, in quo ferebatur episcopum quemdam fuisse sepultum. Nomen ignorabant. Contigit vero ut cujusdam pauperis filius moreretur. Quo sepulto, cum pater opertorium sarcophagi non inveniret, ad hunc locum accessit; ablatoque de hoc sepulcro cooperculo, quod tam immane erat ut tribus duceretur paribus boum, texit corpusculum filii furto alterius sepulcri. Quod cum fecisset, surdus, mutus, cæcus ac debilis est effectus; mansitque in hoc supplicio integrum fere annum. Dehinc apparuit ei quidam sacerdos per visum dicens. Quid, inquit, tibi tuisque vim intuli, o vir, quia detexisti me, auferendo opertorium tumuli mei? Vade nunc, si vis sanus fieri, jube ipsum velociter revocari; quod si nolueris, protinus morieris. Ego enim sum Benignus episcopus, qui in hanc urbem peregrinus adveni. At ille suis innuens, accessit ad monumentum filii sui, elevatumque lapidem plaustro imposuit, reportatumque sarcophago reddidit, illico sanus effectus est. Nam in redeundo ita lapis levis erat, ut quem tria paria boum evexerant, boves deinceps duo revocarent.
[11] [quem alii confundunt cum episcopo Ultrajectum translato, alii cum S. Benigno Divionensi.] Hunc Benignum putat Baronius eumdem esse ac homonymum, qui die 28 junii in Martyrologio Romano memoratur et cujus reliquiæ aliquando Trajectum ad Rhenum translatæ fuerunt; at vetus Trajectensis traditio habet suum Benignum Carnotensem fuisse episcopum; nec quidquam est, ut ad dictam diem 28 junii in brevi Sylloge animadverterunt decessores nostri, cur ab hac traditione discedatur, licet Carnotenses catalogi hujus episcopi nomen non contineant; quum nemo tuto affirmarit plenos esse illos catalogos. Nihil itaque suadet ut S. Benignum, in pago Turonico retectum, ad Rhenum usque ablegemus; sed potius error, in S. Maura revelatus, eo vergit ut audacter dicamus ejus corpus apud Turones remansisse; locum vero, ubi repertum fuit, Tilletum esse, ubi eum martyrium fecisse fabulatur auctor Passionis S. Spani; Tilletum autem repræsentari aut loco Teillé in oppido S. Spani, aut vico Thilay, olim parœcia in pristino archipresbyteratu Insulæ Buccardi * [Cfr Pouillé, de Tours, p. 60. Paris, 1648.] ; qua in re si errem, errorem facile detegere poterunt Turonenses, quandoquidem ille idem S. Benignus, ut ex kalendariis intelligo, patronus sit parochialis in diœcesi Turonensi; quo indicio ad Tilleti situm facile devenire poterunt. Re quidem vera qui Breviarium et Missale Turonense olim reformarunt, noluerunt hunc S. Benignum diœcesi Turonensi esse proprium. Quare in Ordinibus Turonensibus recitandi divini officii annorum 1830, 1839 et 1844, quos coram habeo, omisso S. Beato, jubetur ritu simplici memoria fieri S. Benigni, presbyteri et martyris; quibus verbis procul dubio indicare voluerunt S. Benignum, presbyterum et martyrem Divionensem, qui die 1 novembris passim colitur: verum hæc certissime arbitraria substitutio est, nulla suffulta verisimilitudine. Siquis tamen eam retinendam esse arbitretur, remanet nihilominus quod dixi, scilicet per notitiam loci, ubi S. Benignus patronus est, fieri posse ut in accuratiorem Tilleti notitiam deveniatur.
[12] [SS. Benigni et Beati cultus et reliquiarum fata in templo cathedrali Turonensi et in diœcesi Rhedonensi.] Ex eodem veteri Tilletano cœmeterio effossum fuisse S. Beati corpus suadet illa eadem S. Spani Passio; nam, simul ac certo deteximus quæ ejus sit ratio, non facile id filum e manibus dimittendum est. Porro S. Beatum et S. Benignum deinceps quievisse in Turonensi cathedrali ecclesia intelleximus supra ex ejus Martyrologio. Agebatur quotannis hujus translationis memoria ritu simplici, ut mihi constat ex Breviario diœcesano Turonensi anni 1612, atque etiam ex vetusto Turonensi Martyrologio: sed nihil omnino, ne oratio quidem erat propria. Contra in eodem Breviario hæc ad diem 25 octobris legebantur: Sanctorum Benigni et Beati martyrum; nulla facta mentione de S. Spano aut aliis. Duplex. Oratio. Propitiare, quæsumus, Domine, nobis famulis tuis per horum sanctorum martyrum tuorum Benigni et Beati, qui in (præsenti vel Turonensi) requiescunt ecclesia merita gloriosa, ut eorum pia intercessione ab omnibus semper protegamur adversis. Per Dominum. Verum anno 1612 antiquitati potius quam veritati conformis erat hæc oratio; nam die 1 aprilis anni 1562, quum Huguenotti jam omnia auderent Turonibus, expilarunt cathedrale templum; qua populatione perierunt SS. Benigni et Beati reliquiæ. Audi Joannem Maan [Sancta et metrop. ecclesia Turonensis, p. 199.] de hoc facinore: Quanti præda fuerit nemo æstimet. Quod enim eorum quisque rapiebat, id clam tollebat sibi. Solas sanctorum statuas, lipsanothecas, cruces, altiora candelabra et quæ occulere non poterant, ea, crematis ossibus, in ærarium sancti Martini congerebant: iique mox Joannæ Albretiæ, Navarrorum reginæ ac sectariorum facile principi, Vindocino redeunti, facta prædarum collatione, numeraverunt argenti selibras octoginta millia; quæ ipsa suo nomine retulit. Rapuerunt autem et exportarunt e principis ecclesiæ sacrario reliquiarum thecas quatuor argenteas Gatiani protopræsulis, Lidorii episcopi, cui inerant et ossa SS. Benigni et Beati martyrum; Candidi martyris et Arnulphi; et pergit dein Maanus alia sacrilegia enarrare. Rhedonibus etiam singularem cultum obtinuit S. Benignus. Verumtamen in Kalendario diœcesano anni 1627 [Ap. Tresvaux, Vies des Saints de Bretagne, tom. I, p. XXXVII.] ejus nomen non legitur. Contra in Kalendario anni 1831 die 25 Octobris fieri jubetur ejus memoria, tamquam martyris ritu simplici. Sed quum anno 1848 ad ritus Romanos postliminio redierunt Rhedonenses, denuo S. Benigni nomen expunctum est. Equidem arbitror olim S. Benigni cultum viguisse Rhedonibus; eosque, qui Kalendarium adornarunt, quum novos propriosque ritus admiserunt, ejus nomen non alia de causa adscripsisse quam quod ex vetustis libris intellexerant ante annum 1627 celebrem apud se fuisse S. Benigni venerationem.
[13] [S. Spani cultus in templo S. Martini Turonensi et in vico, quod suum nomen gerit.] Post SS. Benignum et Beatum venit S. Spanus, quem et Hispanum, Hispadium et Spathum dictum fuisse reperio. Is omnium longe celeberrimus est. Corpus ejus in S. Martini basilica fuisse servatum jam vidimus. Capsa, qua claudebatur, videtur fuisse perquam superba, quemadmodum reliqua hujus templi cimelia. Quum autem anno 1453 S. Martini aureum feretrum super sepulcrum in suggestu argenteo, collocatum est, circumposita sunt reliquæ aureæ et argentæ lipsanothecæ, quibus continebantur ejusdem S. Martini caput et corpora sanctorum præsulum Turonensium Brictii, Perpetui, Gregorii, Eustechii et Euphronii; quin etiam aliorum cælitum adeoque ipsius S. Spani [D. Gervaise, Vie de S. Martin de Tours, p. 328.] . Sed hæc omnia anno 1562 dissipata sunt. Huguenottorum enim duces, probe conscii quantum sibi honestissimi cujusque contemptum conciliassent cathedralis templi violatione, viam specie minus probrosam inierunt ad S. Martini templum thesauro suo spoliandum. Efflagitarunt itaque a Condatensi principe, rebellium primipilo, decretum, quo jubebatur ut thesaurus ille custodiendus traderetur equiti de Rupefulcaldi, marchioni de Genlis et domino de Vigento, ne (hæc causa honesta prætendebatur) malesanæ plebeculæ præda fieret. Repertorium seu indiculus cœptus est die 15 maii; et tanta erat pretiosa supellex, ut absolutus non fuerit ante diem 7 mensis sequentis. Verum hæc mera ludibria. Igne consumptæ vestes aureæ et argenteæ; imagines et lipsanothecæ ex auro et argento fractæ et fusæ; et, quod omnium dolendum maxime, sacra Eucharistia violata, et reliquiæ sanctorum combustæ [Ibid., p. 340 et seqq.] ; atque ea ratione deletum est S. Spani corpus [Ibid., p. 234.] . Perrexere tamen postea S. Martini canonici beatum virum colere ritu duplici trium candelabrorum, ut in Breviario anni 1635 legitur. Ritus autem ille æquivalebat ritui Romano duplici minori. Sed quum extremo sæculo XVIII ejecti fuere canonici et basilica ad usus profanos traducta, non potuit ibidem non cessare S. Spani cultus; aut postea restitui, quandoquidem die 2 novembris anni 1797 augustissimum templum corruit [Guide pittoresque du voyageur en Touraine, p. 51 et 52.] . Verumtamen anno 1562 igne consumptæ non fuerant omnes omnino S. Spani reliquiæ; ita ut anno 1833, die dominica II octobris, fieri potuerit solemnis ejusdem reliquiarum translatio in templum beatissimi viri nomine decoratum; ex quo tempore in eo templo agitur ejus natalis dicta dominica die, non autem 25 octobris. Positum est autem id templum in ipso oppido, quod ejus nomen gerit vulgo S. Épain, et aliquot milliariis a Turonibus distat meridiem versus inter oppidum S. Mauræ et Chinonium. Ostenditur in S. Spani parochia puteus, in loco Teille nuncupato, ubi occisus dicitur sanctus martyr et qui ea de causa multa adhuc veneratione visitatur. Nescio autem alibi in diœcesi Turonensi S. Spani festum celebrari. Inferius dicemus de culto olim ei præstito in diœcesi Trecensi.
[14] [S. Marcelliani cultus prope Crosam, S. Messapii Barrai et SS. Genitoris, Principini et Tridorii Oblinci;] S. Marcellianus occisus fuisse dicitur Barrai *, ubi S. Perpetuus, Turonensis archiepiscopus, ecclesiam condidisse legitur [S. Gregorius Turon., Hist. Franc., lib. X, cap. XXXI, num. 6. Opp. p. 532.] et qui locus in dextra Crosæ ripa positus est nomenque dedit antiquissimo pago Berravensi. In Ordinibus Turonensibus divini officii annorum 1830, 1835 et 1844 S. Marcelliani nomen non apparet, nisi tamen in postremo, ubi inter parochiales patronos recensetur, festa ejus die constituta 25 octobris; singulari autem veneratione habetur in parochia Guerche super Crosam. Turromaïcum, ubi S. Messapius occisus dicitur, potest longe non distare a Barrao et situm etiam fuerit oportet super Crosam: et quidem monet V.V. Damourette Turromaicum nunc dici Tournon seu Saint-Pierre-de-Tournon, situm super Crosam, quatuor leucis ab Oblinco, de quo mox dicemus. Licet autem Turromaicum diœcesi Turonensi contineatur, non tamen inter patronos parochiales illius diœcesis recensetur S. Messapius. Facile etiam reperire est ubi passi seu potius culti fuerint atque etiamnum colantur SS. Genitor, Tridorius et Principinus. In Actis S. Spani hæc habemus indicia: in una Crosæ ripa stabat ecclesia S. Mariæ, ex altera S. Stephani; collis etiam aderat; et potissimum non negligenda ipsa sanctorum nomina. Jam vero in Polyptycho Bituricensi anni 1648 [Pouillé, général de Bourges, p. 51.] hæc leguntur: Capellania seu ecclesia parochialis sancti Genitoris de Oblinco, sainct Genitour proche le Blanc. Abbas Dolensis patronus seu beneficii collator. Et inferius [Ibid., p. 52.] : S. Stephani de Oblinco; quæ parœciæ dein iterum inter prioratus archipresbyteratus de Oblinco referuntur [Ibid., p. 53.] . Et quidem oppidum de Oblinco, quod nunc caput majoris et minoris pagi (arrondissement et canton) in provincia (département) de Ingeri seu Angeri (Indre) est, divisum olim erat in quatuor communitates, quarum prima dicebatur villa; secunda castellum de Naliaco *, in quo (ni fallor) erat ædicula B. M. Virginis; tertia continebat parochiam S. Sigiranni, annexam ædi B. M. de Arce *, et alteram S. Stephani, utramque positam in ripa sinistra Crosæ; quarta demum dicebatur S. Genitoris et sita erat in ripa dextra, in inferiori oppidi parte [Cfr d'Expilly, Dictionnaire géographique des Gaules, tom. I, p. 647.] . Nunc etiam S. Genitor oppidi Oblinci et templi præcipui patronus est et colitur magno populi concursu in festo Corporis Domini. De qua re id unum monebo me ad diem 24 octobris in Commentario de S. Montana pluribus disseruisse de consuetudine instituendi pias peregrinationes circa festa Pentecostalia. Alii tres sancti, vulgari nomine Bons Saints, singulari veneratione coluntur in templo S. Stephani prima die dominica Septembris. Atque hoc quidem anno (1860) affuerunt quinquies circiter mille homines, facientes (ut loquuntur) iter suum, leur voyage; qui omnes multa pietate sacrificio missæ et solemni supplicationi interfuerunt: plurimi imprimis afferuntur pueri ægroti et vestes lipsanothecæ applicari solent; ita ut cura et sollicitudine præsentis parochi S. Stephani V. V. Mahaut, pristina pietas paulatim restituatur. Eo autem conferunt veteres traditiones, quibus ea omnia, quæ supra retulimus num. 6, suis adhuc assignentur locis. (De reliquiarum fatis dicam ad finem.) Verum, licet olim atque etiam nunc Oblincum diœcesis Bituricensis pars sit, nomina tamen illorum sanctorum inscripta non sunt kalendariis liturgicis Bituricensibus antiquis et recentioribus; quin ipse Labbeus, qui tot documenta de sanctis diœcesis Bituricensis in Bibliothecam suam manuscriptorum congessit, nil omnino de his sanctis habet.
[15] [duo posteriores translati Bariacum prope Bituriges.] Loquitur quidem de S. Principino, qui in abbatia Silvaniacensi potissimum colebatur; sed is puer non erat, verum eremita; Oblinci super Crosam diem non obiit, sed in vicinia Ericiæ * in agro Borboniensi; præterea Silviniaci ejus remansit corpus, dum S. Principini Oblincensis in viciniam Biturigum delatum fuit simul cum corpore S. Tridorii. In antiquo enim Martyrologio S. Laurentii Bituricensi [Ap. Labbe, Bibliotheca mss., tom. II, p. 698.] ad XV kalendas aprilis seu diem 18 martii hæc legimus. Bituricas civitate apud Bariacum fundum dedicatio basilicæ sanctæ Mariæ virginis et sancti Symphoriani, et exceptio corporum sanctorum Principini et Tridorii martyris. Bariacum autem, ut ex diplomate constat, quo Hugo, archiepiscopus Bituricensis, Herberto, abbati S. Sulpicii, multa bona olim ablata anno 983 restituit, curtis erat cum ecclesia in honore S. Aniani, quæ est super fluvios Averæ et Dadonnæ [Patriarchium Bituricense, cap. 55. Ibid., tom. II, p. 84.] . Averæ vulgare nomen est l'Èvre; estque rivus per Bituricas transiens, multos recipiens affluentes; sed nullum ex his in mappis Cassinii video, cujus nomen ad Dadonnam appropinquet. Utut id est, Bariacum est Bery seu Berry ad septentrionem Biturigum, in dextra ripa Averæ positum; quo loco quum Avera in duos alvos dividatur, verisimiliter alter Averæ nomen retinet, alter Dadonnæ recipit. Hujus loci meminit Polyptychus Bituricensis [Pouillé de Bourges, 1648, p. II.] his verbis: De Beriaco aut Bariaco, Bery: abbas S. Sulpitii collator seu patronus.
[16] [S. Lupi, distinguendi a S. Lupo Andegavensi, cultus prope Turones.] Hactenus nil dixi de S. Lupo qui frater natu maximus fuisse dicitur: quamobrem in agrum Turonensem redeundum est. Ut ex S. Spani Passione liquet, oportet ut S. Lupus occubuerit et cultus fuerit inter Turones et oppidum S. Spani, de quo supra; neque ulla ratione confundendus videtur cum S. Lupo, episcopo Andegavensi, cujus gesta ad diem 17 in opere nostro illustrata sunt. Id tamen fecisse videntur, qui olim Turonense Breviarium et Missale mutarunt. Nam quum S. Lupus Andegavensis apud Turonenses numquam celeber fuerit (etenim neque olim, neque nunc in kalendario diœcesano scriptum est ejus nomen) et quum contra ex Passione S. Spani appareat persuasum Turonensibus pridem fuisse aliquem S. Lupum fecisse in Turonensi territorio martyrium, quis dubitet quin is, qui inter diœcesis parochiales patronos locum habet, posterior S. Lupus sit? Verumtamen huic substituerunt illum alterum; atque ea de causa, ut ex sæpe citatis kalendariis intelligo, nunc, ubi apud Turonenses S. Lupus patronus est, festum agitur non die 25, sed 17 octobris, aut potius proxima die dominica.
[17] [S. Spani cultus in diœcesi Lingonensi.] Postquam autem ea omnia expedivimus quæ ad explicandam S. Spani Passionem facere videbantur, pauca colligenda sunt de ejus cultu, extra diœcesim Turonensem propagato. Floruit is olim imprimis in Manso S. Spani *, in provincia de Matrona *, sesquileucam a Sezanna distante. Servatæ illic partes ejus reliquiarum in tribus lipsanothecis, quarum uni forma erat hermæ, secundæ brachii et tertiæ crucis. Sub initium sæculi XVII, ut testis est Nicolaus Desguerrois [La saincteté chretienne etc., pag. 73.] , maxima illuc concurrebat multitudo; ita ut offerrentur præter alios nummos octies mille dublones Turonenses, æquivalentes 66 libris, tredecim solidis et quatuor denariis; quæ pecunia inter parochum et ecclesiam dividenda erat. Hanc rem summa admiratione narrat Desguerrois. In legenda autem anonyma S. Spani ejusque fratrum, quam anno 1850 societas S. Victoris juxta Desguerroisii narrationem conscribendam curavit, dicuntur eædem adhuc servari reliquiæ; atque aliæ in sacello S. Lucæ prope Trecas. Patronus quoque erat S. Spanus simul cum S. Martino Turonensi templi abbatiæ sub Plancejo *, similiter in diœcesi Trecensi. Sub die 12 novembris, qua Silviniacenses colebant suum S. Principinum, quæri poterit quinam sancti lateant sub larva duodecim filiorum, qui in S. Spani Passione Silviniacensi S. Mauræ adscripti sunt.
[18] [Fata reliquiarum SS. Messapii, Tridorii et Principini.] Atque hoc loco explicanda videntur reliquiarum Bonorum Sanctorum fata: Quum ante quinquennium in hanc parœciam veni, sic gallice ad me scripsit Ven. vir Mahaut die 19 octobris anni 1860, duas reperi lipsanothecas, in utroque altaris cornu collocatas, in formam pyxidis quadraginta centimetris longæ et viginti largæ: imposita erant magna ossa, sed detracta sigilla cerea. Inerat charta continens nomina eorum, qui anno 1689 die 28 aprilis Pictavis de suo emerant tres thecas trium sanctorum pignoribus servandis. Inerat et alia charta, signata die 25 augusti anni 1795 a parocho et vicario, atque etiam ab iis qui reliquias extremo sæculo superiori servatas presbytero alicui tradiderant; et demum vicarii generalis Bituricensis commentarius publicus, quo testabatur se reliquias visitasse et apposuisse alias certas reliquias, sigillo cereo notatas, quod trium patronorum exuviæ a viris impiis turbatæ fuissent. Alteri lipsanothecæ inscripta erant SS. Messarii et Tridorii nomina, alteri S. Principini. Inveni præterea alia ossa, vittis ligata, cum epigraphe: ces ossements sont ceux de saint Principin. Quas autem adhuc habemus reliquias, fortibus aliquot debemus feminis. Quum enim viri impii venissent ad spoliandum S. Stephani templum et præclara hac functi essent provincia; dum prandio assiderent, templum ingressæ sunt aliquot mulieres et brevissimo temporis spatio collegerunt omnia ossa illa et scripta; quin etiam, quum illi iidem in foro publico combussissent res, venale non habentes pretium, collegerunt alia semiusta ossa cum carbonibus; quorum magna pars in unam delata sunt domum, quæ quasi oratorium factum est. Aliæ particulæ in aliis erant domibus et singulari reverentia cum reliqua hæreditate transmittebantur; ut ultimis etiam temporibus aliquot templo redditæ sint. Quas omnes reliquias includendas curavi pyxidi, anno superiori Parisiis confectæ, cum appicta sanctorum martyrum passione. Ut Bonorum Sanctorum sic quoque S. Genitoris reliquiæ in suo templo servatæ sunt simili fortitudine et industria aliquot fidelium. Superest ut ad finem gratias habeamus Ven. Viris Domourette, Mahaut et Bourasse, qui suam in nobis juvandis operam desiderari passi non sunt.
[Annotata]
* Chatellerault
* L'île-Bouchard
* Barrou
* Naillac
* du Donjon
* Hérisson
* Meix-St-Épain
* Dép. de la Marne
* Abbaye sous Plancy
PASSIO SS. LUPI, GENITORIS ET FRATRUM.
Ex regesto Oblincensi.
Spanus, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
Lupus, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
Benignus, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
Messapius, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
Marcellianus, pro martyre culti in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
Genitor, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
Principinus, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
Tridorius, pro martyre cultus in agris Turonensi et Bituricensi (S.)
BHL Number: 5728
a
EX MSS.
[S. Maura cum novem filiis a S. Martino Turonensi baptizata,] His igitur temporibus Martini egregii Christi præsulis ecclesiæ Turonicæ, præsidentia Constantii et Agrippini b, Gothorum regis impiissimi, erat quædam matrona nomine Maura, generis nobilitate, excellentissima morum lenitate ornata, non tamen ortu paganismi purificata. Novem habuit filios, specie et habitu decoros; quorum hæc sunt nomina: Lupus, Benignus, Beatus, Spanus, Marcellianus, Messarius, Genitor, Principinus et Tridorius. Maura igitur, quamvis paganorum errore et Gothorum persecutione retenta, una cum filiis suis, desiderio baptizari manibus S. Martini, cujus fama longe lateque valebat et qui radiis prædicationis aliarumque virtutum totum orbem tunc temporis illustrabat, succendebatur. Quare profecti sunt mater et filii, Turonem perveniendi animo et a pio præsule gratiam baptismi suscipiendi causa. Maura igitur toto itinere filios indesinenter hortabatur ut sæpius secum reputarent gratiam characteris c, quo insigniendi et initiandi erant.
[2] [incidit in Gothorum manus: occiditur S. Lupus;] Redeuntibus postea Maura et filiis in locum, unde oriundi, durante tamen infestatione Gothorum; qui suum audientes reditum squallide conati sunt ex fratribus primogenitum subvertere, adhibitis metu et minis, ipsumque sic allocuti: Tu quidem, Lupe, qui etiam primogenitus es, quomodo mandat rex, fac propere, ut felix et quietus deinde evadere queas, utque fratribus, vestigia calcantibus, salutem conferas. Lupus, spretis suorum persecutorum minis et blanditiis, sic fatus est: Ego Lupus nomine quidem; sed quasi agnum amore Christi mansuetissimum invenietis me. Tandem prolata voce, factaque intima confessione coram militibus, necem jam spirantibus, decollatus est, adstantibus matre et fratribus.
[3] [item S. Genitor, qui amputatum caput manibus templo intulisse traditur.] Quos etiam primum blanditiis, deinde terroribus allicere conati sunt; ideoque ad Genitorem se convertunt, quem sic alloquuntur: Tu Genitor, matri dilectissime, ad regem nobiscum propera, valde inclytum. Sed hæc promissa aspernans Genitor, certoque sciens jam coronam martyrii adesse, munivit se Domini confessione, atque sic cœpit cum lacrymis orare: Jesu pie, spiritum meum accipe et sanctis tuis martyribus me sociare digneris. Hac prece fusa, decollatus est Oblinci Castelli pro nomine Christi. Caput namque proprium manibus suis post decollationem accepit et deferebat; et sic ad templum sanctæ Dei genitricis Mariæ lætus perrexit, januasque sibi illico aperire præcepit. Erat autem ibi vir quidam, a nativitate cæcus, nomine Sebastianus hujus ecclesiæ ostiarius; qui ut audivit Genitoris vocem januam ipsam ultro aperuit; lumenque, quod postea recuperavit, concedi supplex efflagitavit. Idcirco hujus miraculi beneficio ejusdem ecclesiæ foribus quoddam foramen advertitur d,
[4] [Itemque alii fratres. S. Maura in pace moritur.] Cæteri vero fratres ex piis Mauræ matris adhortationibus et monitis hanc hauserunt constantiam, quæ nec gratia, nec minis flecti potuit. Igitur in fidei confessione, quam etiam a pio præsule Martino exhaustam habuerunt, perseverantes, varie necati sunt: Spanus gladio truncatus; Tridor et Principinus, quorum corpora in ecclesia S. Stephani sepulta sunt et deposita, eodem genere necis percussi sunt. Sed decrescente e cæteros in fratres furore, nempe Marcellianum, Beatum, Benignum, ob generosum et constantem animum in eadem professione immaniter trucidante. Denique Maura, mater digna tot filiis, secessit quemdam in locum nomine Aciacum f; ubi postquam digne Deo servire studuisset, placuit Domino ad se vocare et filiis suis consociare.
ANNOTATA.
a Hæc Acta, quæ ad nos destinavit Ven. Vir. Mahaut, proxime sequuntur formam Turonensem; de qua dixi in Commentario prævio, num. 2 et 3.
b Intelligitur Constantius imperator, qui medio sæculo IV tantopere Arianis favit et S. Athanasio aliisque catholicis tam gravis exstitit. Agrippinus intelligitur ille comes, qui anno 460 Narbonem Visigothis tradidit. Quam parum hæc inter se conveniant et cum ætate S. Martini patet. Vide Commentarium prævium, num. 8.
c Ex hoc aliisque locis manifestum est scripta hæc fuisse, quum theologia scholastica invaluisset.
d Hæc nunc adhuc vulgo traduntur et quidem facta esse ad ostium ecclesiæ B. Mariæ, quæ illic steterit, ubi nunc exsurgit templum S. Genitoris.
e Id est transeunte.
f In aliis omnibus libris legitur Arciacum; quod nunc oppidum S. Mauræ dici tradidi supra secundum Turonensis agri topographos. Aciacum vulgo nunc nuncupari Azay monet me Ven. Vir Mahaut; cujus nominis vici sunt in provinciis seu partitionibus Loir-et-Cher, Deux-Sèvres, Indre-et-Loire et Indre; in quarum postrema Azay-le-Feron jacet in ipso pago Oblincensi (arr. de Leblanc.) Quod si quæ illic S. Mauræ memoria superesset, vacillarent Turonenses traditiones et quæ de Arciaco ex aliorum fide perhibui.
DE S. CELSINO, PRESB. ET CONF. REMIS IN GALLIA
CIRCA ANNUM DCCCII.
SYLLOGE.
Celsinus, presb. et conf. Remis in Gallia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. Fasti sacri. S. Celsini cum S. Remigio commercium. Ædes sacra sub ejus patrocinio. Reliquiæ. Cultus.
Quicumque in re hagiographica plane hospes non est, cognoverit oportet codicem Usuardinum, [S. Celsinus, memoratus in fastis sacris] dictum a decessoribus Heriniensem. Hic quidem codex valde antiquus non est, siquidem scriptus sit extremo sæculo XI; sed hoc sibi proprium habet ut repræsentet priorem editionem Martyrologii, quam publicam fecit Usuardus, et multis careat additamentis, quæ codici autographo Pratensi seu posteriori ejusdem sui Martyrologii editioni adjecit ipse martyrologus Parisiensis. Heriniensis tamen ille codex omnino purus non est, sed auctaria nonnulla habet, pertinentia ad provinciam et maxime ad civitatem Remensem. Hæc inter venit hodie sequens annuntiatio: Ipso die, depositio Sancti Celsini, presbyteri et confessoris; quam annuntiationem etiam habet Galesinius in Martyrologio S. R. Ecclesiæ, nisi quod verbis ipso die substituerit Rhemis; in codice vero Usuardi Remensi SS. Timothei et Apollinaris et in editione Belini hæc leguntur: Remis, sancti Celsini, discipuli sancti Remigii; in editione Molani: Remis, sancti Celsini, confessoris et presbyteri, discipuli sancti Remigii [Martyrologium Usuardi, edit. Sollerii, pag. 627 et 628.] ; in antiquissimo Dervensi Usuardi codice [D. Bouillart, Usuardi Sangermanensis monachi martyrologium sincerum, pag. 175.] : Remis metropoli sancti Celsini confessoris; in Catalogo generali sanctorum Ferrarii: Rhemis in Gallia S. Celsini presbyteri; in Martyrologio Parisiensi cardinalis de Noaliis: Eodem die, sancti Celsini, presbyteri Laudunensis, cujus reliquiæ Remis asservantur; et demum in Martyrologio universali Castellani: Lauduni S. Celsini (vulgo S. Soussin), presbyteri, cujus reliquiæ servantur Remis in sacello subterraneo S. Mauri, secus templum S. Balsamiæ.
[2] [et copiosius, sed minus sincere laudatus a Saussayo, optime vero in Breviario recentiori Remensi,] Multo copiosior pro more est Saussayus in Martyrologio Gallicano: Lauduni, inquit, S. Celsini confessoris et presbyteri; qui beatæ Balsamiæ, nutricis sancti Remigii, filius, ejusque factus ex collactaneo discipulus, brevi coævis quin et natu majoribus morum maturitate, divini timoris spiritu, charitate, pietate, omnique religionis spiritu præcelluit. Turbas autem populares fastidiens, desiderio divinæ contemplationis, Lauduni de sancti ipsius pontificis licentia cellulæ se includens, Christo Jesu in omni spiritus puritate extremum usque ad halitum militavit. Deinde quieto fine consummatus ad exoptatæ Domini visionis properavit fruitionem. Corpus ejus, micans divinæ virtutis fulgoribus, Remos allatum, propria in ædicula repositum fuit congrua honorificatione; in qua beata Balsamia, ejus mater, deinde sepulta, per sanctitatis quæ edidit lumina, patrocinium sibi illius ecclesiæ, quæ nunc Sanctæ Nutricis appellatur, vendicavit. Quum vero plura in his difficilia sint, in Breviario metropolitanæ ecclesiæ Remensis, quod anno 1630 excudendum curavit Ludovicus a Lotharingia, archiepiscopus, jussum quidem est ut memoria ritu simplici fieret de S. Celsino confessore; sed nulla lectio, nil quod proprium sit fuit propositum. Anno 1759 paulo liberalius erga beatum virum egit Armandus Julius de Rohan, archiepiscopus. In Breviario enim, quod hoc anno edidit, ut sequentia adderentur in fine nonæ lectionis voluit: Hodie recolitur memoria sancti Celsini presbyteri, sanctæ Balsamiæ filii, et sancti Remigii discipuli. Ejus reliquiæ asservantur in ecclesia collegiata sanctæ Balsamiæ seu Nutricis, quæ olim propter prædictas sancti Celsini reliquias ecclesia sancti Celsini dicebatur. Atque his habes quæ Remis de S. Celsino circumferuntur.
[3] [a Flodoardo jam pridem celebratus fuit. Non videtur fuisse S. Remigii collactaneus,] Nituntur autem fere sequentibus Flodoardi, sæculi X celeberrimi Remensis historici, verbis [Hist. Ecclesiæ Remensis, lib. I, cap. 10, ap. Migne, Patrologia lat. tom. CXXXV, col. 44.] : Hujus beatissimi Remigii nutrix beata Balsamia fuisse traditur, quæ mater exstitisse Sancti Celsini memoratur; qui et ipse beati Remigii discipulus fuisse familiaris asseritur, miraculis quoque postmodum claruisse dignoscitur, et æquorum maxime votis adhuc insignis habetur: in cujus et ipsa beata genitrix ejusdem requiescit ecclesia. S. Celsinum discipulum fuisse S. Remigii libenter dabo; sed collactaneum ejusdem fuisse seu matrem S. Balsamiam nutricem fuisse S. Remigii nemo prudens admittet. Ut enim jam animadvertit Suyskenus noster in Commentario de S. Remigio [Acta SS. tom. 1. Octobris, pag. 68.] , nihil simile tradidit Hincmarus, imo longe diversum, in Vita numm. 4 et 5 ad instar prodigii referens, quod Cilinia mater, prout Montanus prædixerat, jam vetula filium suum lactaverit, et postquam hunc ablactasset, lacte suo oculos ejusdem Montani obliniens, visum ei restituerit. Eadem fere narrat Flodoardus lib. I, cap. 10, non satis ad dicta de S. Balsamia consequenter. An forte NUTRICIS vocabulum latius acceptum pro gerula sive pro ea a Flodoardo usurpatur, cui infantis cura et cetera educatio amandatur? Ita quidem una objectarum difficultatum pars cessabit, sed non omnes; quia propter Hincmari silentium mihi dubium inhærebit ne ista opinio leviter nata, omne pondus suum a Flodoardo acceperit, quo antiquiorem auctorem pro eadem a nemine laudatum legi, quique non nisi quinto post S. Remigium sæculo, caute addito verbo TRADITUR, eam scriptis mandavit. Quid autem prudentissimæ huic censuræ addi aut demi possit equidem non video.
[4] [neque eremita Laudunensis, sed discipulus S. Remigii et presbyter Remensis.] Ast ubi nutant quæ de lactis communione cum S. Remigio feruntur, nutent simul oportet quæ de S. Celsini patria dicuntur. Certe quum in Laudunensi pago S. Remigius natus sit et adoleverit [Acta SS., tom. I Octobris, pag. 67.] , nutrix quoque, si quam habuisset, et frater collactaneus ibidem habitasse dicendi forent: sed quam primum hæc amplius firma non sunt, nil est quo niti tuto possimus; nisi alia suppetant proba documenta, quæ hic frustra desiderantur. Contra presbyterum fuisse S. Celsinum ex Usuardino codice Heriniensi innotescit; neque est quod ea de re dubitetur. Laudanensisne an Remensis, difficilis quæstio. Quum S. Remigii discipulus fuerit et beato viro manserit familiaris, quumque Remis fuerit sepultus vix intelligitur fieri posse ut Remensis non fuerit presbyter. At diœcesim Laudunensem, tempore S. Remigii a Remensi divisam, petiit, turbas civitatis Remorum fugiens, illicque vitam degit in cellula, mortuusque est, et postea ejus corpus Remos translatum: ita Saussayus, cui consentire videntur Castellanus et cardinalis de Noaliis. At quibus vetustis hæc nixa testimoniis? equidem nulla video; contra hæc ex singulari quadam rerum confusione orta esse mihi manifeste apparet. Post verba scilicet, quæ num. 3 recitavi, sic pergit Flodoardus: Traditus a parentibus scholæ beatus Remigius litteris imbuendus, brevi coævis, sed et natu majoribus doctrina eminentior est effectus. Cunctos superans condiscipulos, morum maturitate ac benevolentiæ charitate, populorum studens turbas vitare, atque solitarius Domino deservire, quod et obtinuit, habitaque, sanctæ conversationis studiis adolescens pius, inclusione, Lauduni Christo militavit. Ast ubi vicesimum secundum ætatis subiit annum, defuncto præfato venerabili Bennadio, archiepiscopo in hac urbe Remensi, omnium generaliter votis ad apicem pontificatus non tam electus quam raptus fuisse dignoscitur. Atque illa, quæ tam aperte de S. Remigio dixit Flodoardus, retulit Saussayus ad S. Celsinum. Multo itaque melius Lelong [Histoire du diocèse de Laon et du pays renfermé entre l'Oise et la Meuse etc., pag. 38.] , qui post Saussayum, Castellanum et Noalium historiam diœcesis Laudunensis scripsit, plane omisit S. Celsini Laudunensem inclusionem.
[5] [Fusiori S. Remigii testamento subscripsisse legitur et sub annum 532 Remis non Lauduni diem obiisse videtur.] Sitne S. Celsinus ille idem qui longiori S. Remigii testamento (quod Hincmaro videtur fuisse incognitum atque ob hanc aliasque causas a decessoribus nostris [Acta SS., tom. I Octobris, pag. 106 et seqq.] reprobatum est, sed a Flodoardo suæ insertum Historiæ), his subscripsit verbis [Hist. eccles. Remensis, lib. I, cap. XVIII, ap. Migne, tom. CXXXV, col. 68.] : † Celsinus presbyter. Cui pater meus Remigius maledixit, maledixi, et cui benedixit, benedixi: interfui quoque atque subscripsi, frustra quæriter ab iis qui sublestæ fidei esse id monumentum censent. Qui vero aliter sentiunt et sincerum hoc testamentum habent nihil quidem definire queunt, quum alii Celsini potuerint esse presbyteri; sed temeritatis tamen arguendi non esse videntur, si in ajentium partem inclinent. Quin etiam sive S. Remigius id condiderit testamentum, sive alii id ei supposuerint, Celsinus ille certe presbyter præclarus fuit, quemadmodum Agricola presbyter, qui ibidem proxime aut intermedio Teodonio [Testam. S. Remigii, ap. Varin, Archives admin. de Reims, tom. I, part. I, pag. 23.] præcedit, videtur alter esse sanctus, scilicet S. Agricola, qui die 20 octobris Suessionibus cultum ecclesiasticum obtinuit [Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 885 et seqq.] . Valeat præterea id monumentum ad indicandum modo qualicumque S. Celsinum ad ultima S. Remigii tempora vixisse: quamobrem, quum S. Remigius circa annum 532 ex hac vita recesserit, signavimus in capite hujus sylloges idem tempus; qua in re nobis fere jam præivit Castellanus, annum circiter 533 adscribens S. Remigii nomini et 530 nomini S. Celsini. Quum vero S. Celsini apud Laudunenses inclusionem non probemus, non licet nobis etiam probare eum illic esse mortuum, ut volunt Saussayus, Castellanus et Noalius, eumque isthinc Remos aliquando fuisse translatum. Satis nobis est cum Flodoardo affirmare eum requievisse in ecclesia Remensi, sæculo IX S. Celsini dicta.
[6] [In crypta ædiculæ cœmeterialis, quæ forte prius S. Mauri dicta est, et sæculo X S. Celsini, sæculo autem XII S. Balsamiæ seu Nutricis dicebatur, sepultus est et dein cultus fuit.] Referunt communiter scriptores, qui de hac ecclesia dixerunt, eam primum conditam fuisse sæculo VI; quibus innuunt eam suam debere originem sepulturæ S. Celsini. Certe hæc basilica videtur fuisse cœmeterialis, extra pristina urbis mœnia, non procul a templis S. Nicasii et S. Remigii, ex parte qua Catalaunum itur, constructa. Volunt tamen ante ibidem fuisse cryptam cœmeterialem, de qua ita disserit Marlotus [Metropolis Remensis historia, lib. III, cap. 9, tom. II, pag. 416.] : Visitur quoque secus ecclesiam capella subterranea, cryptis martyrum haud absimilis, ubi B. Maurum quidam volunt latuisse tempore persecutionis, ac immaculatam Deo hostiam obtulisse; hac itur in cryptulam, quam B. Mauri cameram vulgus nuncupat, pieque ab eo feria quinta et sexta majoris hebdomadæ præsertim visitatur: sed de hac cum siluerit Flodoardus, licet vetustatis aliquod sit monumentum, plura referre operæ pretium non existimo. Facile tamen divinare est quid veri huic populari narrationi subsit, nempe in illa crypta diu servatas fuisse reliquias S. Mauri martyris, quem Remenses die 22 augusti venerantur. Et quidem tempore Flodoardi, ut ipse testis est [Historia eccl. Remensis, lib. I, cap. 4, apud Migne, tom. CXXXV, col. 35.] , S. Mauri ossa in ecclesia S. Celsini servabantur deposita; caput autem infra civitatem intra beatæ Dei genitricis Mariæ basilicam in arca secus altare venerabatur reconditum. Quin etiam non damnabo eum qui conjecerit prius hanc cœmeterialem ædiculam S. Mauri nomine fuisse honestatam; deinde vero S. Celsini, quum scilicet ibidem conditus est et miraculis coruscare cœpit. Utut autem id est, quemadmodum ex modo dictis liquet, sæculo X certissime dicebatur ecclesia S. Celsini. Vult Marlotus [Metrop. Remensis Hist., tom. II, pag. 414.] eodem tempore S. Balsamiæ aut S. Nutricis fuisse dictam; sed, ut jam in Commentario de S. Remigio animadvertit Suyskenus [Act. SS., tom. I Octobris, pag. 68.] , ex instrumentis, a Marloto adductis, in quibus sanctæ Nutricis ecclesia expresse appellatur, vetustissima sunt duæ Romanorum pontificum litteræ, Alexandri III et Lucii III, qui post medium sæculum XII pontificatum gesserunt: quo propterea tempore jam vigebat, aut saltem vigere incipiebat ista ecclesiæ appellatio.
[7] [Sæculo XII illa ædicula collegiata facta est et ejus loco dein extructa major ecclesia;] Pertinent autem hæ litteræ ad institutionem novi collegii canonicorum in hoc ipso loco et ad novam templi constructionem; atque hæc earum est summa. Circa annum 1170, probi aliquot viri, (verisimiliter duodecim, qui numerus legitimus erat collegiorum et qui postmodum, additis duobus capellanis, in hoc capitulo obtinuisse invenitur [Codex triennalis decimæ anno 1344 concessæ, ap. Varin, Archives de la ville de Rheims, tom. II, part. II, p. 1041 et seq. Cfr Marlot, Metropolis, tom. II, p. 414.] ,) inspirante Domino de bonis suis et aliorum eleemosynis præbendas instituerant, quæ anno 1344 valebant singulæ libris decem [Ibid., loc. cit.] , nunc fere francis 881 [Mémoire sur la fortune, etc. in Mémoires étrangers, Académie des inscriptions, tom. I, p. 274.] ; et precibus Alexandri III papæ a præposito et canonicis ecclesiæ cathedralis Remensis obtinuerant ecclesiam sanctæ Nutricis, in exterioribus ab antiquo vastatam, sed propter reliquias, quæ ibidem habebantur, omni honore dignam; ea lege ut post eorum mortem donatio præbendarum ejusdem ecclesiæ ad Remense capitulum pertineret, præposito et decano investituram facientibus [Marlot, pag. supra cit.] . Hæc quum confirmata essent et Romano pontifici capituloque Remensi probata, manum operi admoverunt novi canonici ut loco collabentis ædiculæ aliam exstruerent: atque id, si quid video, non in pristina area, sed juxta moliti sunt; unde factum fuerit ut crypta, qua prius sanctorum corpora condita fuerant, non sub novo templo, sed secus esset. Verum suis viribus perficere non potuerunt canonici illi hanc fabricam, licet nec ampla esset, neque elegans. Quamobrem prius a Lucio papa III, deinde ab Innocentio IV, ab archiepiscopo Thoma de Bellomeso seu de Beaumets ejusque suffraganeis indulgentias, a capitulo Remensi communicationem bonorum operum et ab vicinis abbatibus aliquot missas pro iis obtinuerunt, qui adjutrices manus, id est pecuniarium auxilium conferrent. Atque his spiritualibus subsidiis nixi collegerunt nummos, inceptis perficiendis necessarios [Ibid., pag. cit. et seq.] . Stetit novum templum usque ad extremum sæculum XVIII, quo furente impietate destructum est [Tarbé, Trésor des églises de Rheims, p. 242.] ; neque aliud amplius de ea superest indicium, quam plateola impervia, dicta Impasse Sainte-Balsamie [Brissart-Binet, Guide du voyageur à Rheims, p. 165.] .
[8] [quæ extremo sæculo XVIII non secus ac S. Celsini reliquiæ periit. Parcus hujus apud Remenses cultus.] Marlotus, cujus posterius volumen anno 1697 Remis editum fuit, recensens reliquias, quas S. Nutricis canonici tempore suo retinebant: Habent quoque, inquit [Metrop. Remensis historia, tom. II, p. 416.] , sancti Celsini, beati Remigii discipuli, sat notabiles particulas, in arculis reconditas; adeoque si hæc pignora in arculis composita servarentur, credibile non est eos ineunte sæculo XVIII adhuc in S. Mauri crypta servatas fuisse, quemadmodum dixit Castellanus. Verum hæc periisse videntur anno 1792, quo thesauri templorum Remensium auro argentoque spoliati sunt et innumeræ perditæ sanctorum exuviæ. Saltem de S. Celsini exuviis nihil invenit cl. v. Prosper Tarbé [Trésor des églises de Rheims, p. 241.] . Cæterum non meliori fortuna usa sunt hujus capituli diplomata aliique libri, de quibus (quod vix credes) superest unus tantum fasciculus, titulos aliquot proprietatis continens [Varin, Archives adm. de Reims, tom. I, part. I, p. CCXVIII.] . Non tamen periit omnino S. Celsini cultus in diœcesi Remensi. In Kalendariis ecclesiasticis (Brevia et Ordines illic vocant) annorum 1812, 1829, 1838 et 1846 jubetur fieri commemoratio S. Celsini; contra in Kalendariis ecclesiasticis Laudunensibus seu Suessionensibus pro pristina diœcesi Laudunensi nil omnino præcipitur. Ex quibus appareat S. Celsini cultum numquam propagatum fuisse. Quin etiam, si excipias ædiculam cœmeterialem S. Celsini, postea mutatam in templum collegiale S. Balsamiæ seu Nutricis, nulla umquam in diœcesi Remensi fuit ecclesia, quæ sanctum nostrum tamquam patronum coluit [Ibid., tom. II, part. II, p. 1033 et seqq. Liste des Saints sous l'invocation desquels sont toutes les paroisses du diocèse.] .
DE SANCTO GAUDENTIO, EPISCOPO BRIXIENSI IN ITALIA,
PROBABILIUS CIRCITER AN. 410.
COMMENTARIUS CRITICO-HISTORICUS.
Gaudentius, episc. Brixiensis in Italia (S.)
AUCTORE B. B.
§ I. S. Gaudentii, cujus nomen in fastis sacris fere desideratur, patria, et peregrinatio in Orientem, sub qua Brixiensis electus episcopus est, incertum quo anno. Doctrina et sanctitate fulgens, legatus mittitur in causa S. Chrysostomi, a quo et consolatorias accipit litteras.
Gaudentius, licet præclarissimis sanctissimisque Brixiensis ecclesiæ annumeretur pontificibus, [S. Gaudentii, cujus nomen in fastis sacris fere desideratur,] tamen in fastis sacris vix non omnibus ejus nomen desideratur; ita quidem ut Castellanus, cujus nota diligentia et accuratio est, hæc de illo annuntiet [Chastelain, Martyrologe universel, 25 Oct. p. 541.] : Brixiæ natale S. Gaudentii episcopi, eruditione et sanctitate conspicui. Atque ita ibi; sed infra in Supplemento [Ibid. p. 717.] : Margini S. Gaudentii, inquit, adscribe: Sine cultu veteri, etiam in propria ecclesia, ut videtur in Ramperto episcopo Brixiensi VII (imo IX) sæculi, qui etiamsi de eo loquatur, ne semel quidem vocat Sanctum sive Beatum, cum alioquin Sanctos non negligat eos nominare, qui cultum hunc habebant, uti S. Philastrius. Gaudentius iste consecratus fuit a S. Ambrosio. Quam tamen perperam hæc scripserit Castellanus, videbimus ubi de cultu S. Gaudentii sermo erit. Id manet interim certum ejus memoriam in martyrologiis antiquis prætermitti. Exemplo sit Usuardus Sollerii, in quo nec in textu nec in auctariis ulla mentio S. Episcopi occurrit. Ast insertus est Romano hac die iisdem verbis, quæ supra recitavi ex Castellano: Brixiæ Natale S. Gaudentii episcopi, eruditione et sanctitate conspicui. Et notat Baronius: Hic, defuncto S. Philastrio, in ejus locum invitus renitensque subrogatus est opera S. Ambrosii ep. Mediolanensis, ut ipsemet Gaudentius testatur in sermone habito in Ordinatione sua. De suscepta a se in Orientem peregrinatione idem in sermone de Dedicatione ecclesiæ Concilii Sancti pertractat. Hæc clariora ex dicendis fient.
[2] [gestorum compendiosa narratio.] Quæ ad nos de S. Gaudentio pervenerunt, sic compendiose reddit Schœnemannus [Bibliotheca historico-litteraria Patrum latinorum, tom. I, p. 560.. Lipsiæ 1792.] : Patria Gaudentii incerta est. Nisi Brixianus fuit, certe diu Brixiæ, Philastrii jam temporibus vixit, alumnus ejus atque ecclesiastica disciplina ab eo imbutus, quo tempore magnum sibi apud populum et clericos favorem conciliavit. Quippe qui dum in Orientem religionis causa peregre profectus esset, Philastrio interim mortuo, populo flagitante et suffragio aliorum episcoporum, cui magnum pondus ex Ambrosii Mediolanensis auctoritate accedebat, Brixiæ episcopus electus est. Ac Gaudentius quidem nuntio hoc accepto, nihil intentatum reliquit, quo onus istud declinaret. Sed Ambrosius cæterique antistites sacramento, quo fortasse Brixiani cives se obligaverant, nullum alium episcopum se accepturos, adstricti, tales ad ipsum epistolas cum legatione civium miserunt, ut diutius resistere religioni sibi duceret, præsertim cum ab ipsis episcopis orientalibus, nisi reditum ad Brixianos polliceretur, communio negata esset. Initium episcopatus ejus pariter ac dies emortualis prædecessoris ejus latet. Nulla in episcopatu re gesta magis inclaruit, quam suscepta pro Joanne Chrysostomo legatione ad Arcadium imperatorem anno 405 (rectius an. 406) Æmilio et Cythegio comitibus. Quæ quamvis eventu fuerit destituta, constantiæ tamen et magnanimitatis laude eum nobilitavit, atque disertissimum hac de re præconium ipsius Chrysostomi testimonia præbent. Quando obierit Gaudentius æque incertum est, aliis ad annum 427, aliis, in quibus Tillemontius, majori probabilitate ad annum 410 obitum ejus referentibus. Atque hæc summa eaque probata vitæ S. Gaudentii sunt lineamenta, ut plurimum ex ipsis sancti Viri scriptis desumpta, quæ nobis per partes et singillatim explananda veniunt.
[3] [patria;] Ad patriam S. Gaudentii quod spectat, deficiunt monumenta et testimonia idonea, quibus constet qua in urbe, quo in agro lucem acceperit. Cujas is esset, ait Gradonicus [Brixia sacra seu Pontificum Brixianorum series, p. 51. Brixiæ, 1755.] , incertum; domicilium tamen in hac urbe (Brixia) habuisse, videtur non dubitandum; tum quia eamdem vocat “urbem nostram.” Ita in præfatione ad Benevolum: “Sicut honoratorum nostræ urbis, ita etiam dominicæ plebis, Domino annuente, dignissimum caput est.” Sed ista ratio parum solida: nam hæc Gaudentius, jam episcopus Brixiensis, scripsit ad Benevolum; est autem in more universim positum, ut episcopi suam vocent urbem, in qua sedem habent, sive illa oriundi sint sive non, sive antea ibidem morati sint, sive eo primum advenerint, cum pontificali aucti essent dignitate. Melius probant aliæ duæ rationes a Gradonico adhibitæ: Tum, subdit, quia enumeratis Philastrii, quibus christianam excoluerat ecclesiam, laboribus, se quoque appellat: “partem ejus operis minimam,” quæ verba leguntur in sermone XXI, ubi de vita et obitu B. Philastrii [Migne, Patrologia, tom. XX, col. 1000.] . Tum denique, prosequitur Gradonicus, quia longa cum illo (Gaudentio) consuetudine, Brixianis cognitæ probabiliter fuere atque perspectæ singulares dotes, quibus promeruit, ut adeo vehementissime ab iis ad episcopatum expeteretur. Manet itaque incertum ubi natus S. Gaudentius sit; sed probabile valde est, eum haud parvo tempore ante suam electionem moratum Brixiæ, ibique S. Philastrio, quem patrem suum passim appellat, adhæsisse ejusque extitisse discipulum. Confer Galeardum in Prologomenis ad opera S. Gaudentii [Ibid., col. 799.] . De patria Gaudentii, ait, quid certi affirmem non habeo. Mansisse eum Brixiæ, antequam in Orientem proficisceretur, compertum est: ait enim in sermone de Ordinatione sui: “Ut sine damno animæ meæ ultra jam resistere non valerem, cui ab orientalibus quoque episcopis, nisi meum ad vos reditum pollicerer, salutaris communio negaretur.” Reditus porro aut patriam aut saltem domicilium designat [Conf. Tillemontium, Mémoires, tom. X, p. 581.] . Et re quidem vera quis reditus esset, nisi prius ibidem fuisset moratus?
[4] [peregrinatio in Orientem,] Suæ ante episcopatum in Orientem peregrinationis S. Gaudentius pluribus ipse meminit, sermone XVI in die Ordinationis suæ habito, et in sermone XVII in Dedicatione Basilicæ. Cum, inquit [Serm. XVII. Migne, ubi supra, col. 964 et seq.] , per urbes Cappadociæ Jerusalem pergerem, … in ipsa maxima Cappadociæ civitate, quæ appellatur Cæsarea, ubi habent iidem Beatissimi (XXXX martyres Sebasteni) insigne martyrium, reperimus quasdam Dei famulas, monasterii sanctarum virginum dignissimas matres, prorsus Mariæ et Marthæ consimiles, quas merito diligat Jesus; natura, fide et studio, et castitatis integritate germanas. Quibus ab avunculo suo summo sacerdote ac beato confessore Basilio, olim traditæ fuerant horum Martyrum venerandæ reliquiæ, quas desiderio nostro incunctanter ac fideliter tribuerunt, idoneos veneratores tanti nos esse muneris approbantes, simulque sub testificatione Domini confitentes, se semper orasse Deum nostrum, ut hæc tam pretiosa possessio in tales transfunderetur hæredes, qui eam consimili fide diligentiaque percolerent; qui studii ac venerationis ipsarum et successores et augmentatores existerent; quoniam essent ipsæ in annis senilibus constitutæ et transmigrationem de hoc mundo suam quotidie expectarent. Exaudita est ecce fidelis oratio etc. Addit se hos SS. Martyres comites habuisse sui itineris, cum ex Cappadocia Hierosolymam pergeret [Migne, ubi supra.] . Ex eadem verisimiliter peregrinatione retulit S. Gaudentius reliquias SS. Joannis Baptistæ, Sebaste in Palæstina conditi; S. Thomæ, Edessæ in Mesopotamia culti; SS. Andreæ et Lucæ, quorum pignora Constantinopoli, sepulchra vero in Achaia erant [Conf. Tillemont, Mémoires, tom. X, p. 582.] . De his omnibus redibit sermo, ubi agemus de dedicatione ecclesiæ Brixianæ, Existimat Tillemontius Gaudentium sub hac peregrinatione convenisse S. Chrysostomum, ita opinatus ex hujus epistola S.Gaudentio inscripta et data circa an. 406: Consolationem, verba sunt sancti doctoris [Migne, col. 804.] , haurimus ex tuæ caritatis ardore ac sinceritate: cujus dum hic periculum fecimus, istic (Brixiæ) quoque integram vigere cognovimus; nec ullo modo aut temporis diuturnitate aut itineris longitudine debilitatam fuisse. Autumat Tillemontius verba hæc referenda ad priorem S. Gaudentii peregrinationem: rediit enim in Orientem factus jam episcopus circa vernum tempus præfati anni 406, sancto Chrysostomo opem laturus, ut postea videbimus. Consentit Tillemontio Gradonicus sic statuens [Brixia sacra, p. 56.] : Ex quibus verbis epistolæ nemo non videt, Chrysostomum longe ante istam legationem (anno 406) aliquod in Oriente de Gaudentii charitate atque sinceritate specimen habuisse. Porro alium Gaudentium præter nostrum in Oriente, Chrysostomi tempore, versatum fuisse, mihi ex nullis quæ legi monumentis ecclesiasticis compertum fit. Ita quoque Justus Fontaninus, archiepiscopus Ancyranus [Historia litteraria Aquileiensis, p. 327.] : Ibidem in Oriente Joanni Chrysostomo stricta necessitudine adhæsit (Gaudentius), proque eo, postmodum episcopatu dejecto, legatus ecclesiæ Romanæ Constantinopolim missus est. Adi ejusdem Gaudentii sermonem XVI, Chrysostomi epistolam CLXXXIV. Atque sic quidem illi recitatum Chrysostomi locum interpretantur. Alterius sententiæ Galeardus fuisse videtur, qui conventi S. Doctoris illa tempestate a Gaudentio non facit mentionem. Ut dicam quod sentio, commode potest S. Chrysostomi epistola tota intelligi de posteriore in Orientem profectione, jussu Innocentii I, ineunte sæculo V, in causa S. Patriarchæ CP. a B. Gaudentio suscepta; tum quod hujus legationis occasione scripta epistola fuerit; tum quod voces: Hic periculum fecimus obvio sensu referantur ad innumeras difficultates et labores, quibus Constantinopoli S. Gaudentius pressus fuerit; tum quod aliæ illæ voces: Aut temporis diuturnitate per se non indicent plurium annorum spatium, præsertim si sequentia, quibus cohærent, spectentur verba: Aut itineris longitudine, quæ sane aliud non significant nisi reditum ex Græcia in Italiam. Ut ut est, si Gaudentius in hac peregrinatione (in legatione eum non vidit) Chrysostomum convenerit, id Antiochiæ contigisse oportet: nam factus est is episcopus CP. anno 398; ille vero Brixiensis saltem ante IV Aprilis 397, cum tali die et anno obierit S. Ambrosius, qui præsens adfuit consecrationi S. Gaudentii. Cæterum, nt planius explicabimus, hæc consecratio ponenda est vel anno 384 vel initio anni 397 vel uno horum intermedio; unde claret tempus peregrinationis nulli posse certo anno adscribi; pariter ignoramus quamdiu S. Vir in Oriente moratus sit, licet appareat eum non cursim Cappadociam Syriamque peragrasse, ac proinde facile unum alterumve annum et forte diutius Brixia abfuisse. Id certum, absentem ad infulas vocatum.
[5] [Electus episcopus absens,] Peragrabat Orientem Gaudentius, quando mors S. Philastrii Brixiensis incidit. Mœstis de præclarissimi episcopi obitu clero et populo, ac valde de alterius subrogatione solicitis, cum nemo fortasse ex Brixiano clero haberetur dignior, qui Philastrio sufficeretur, eorum oculis absens obversatur Gaudentius. Quocirca votis invicem collatis, episcoporum vicinorum accedente suffragio, et imprimis Ambrosii præsulis Mediolanensis et metropolitæ, jurejurando statuerunt, nullum alium se accepturos episcopum præter Gaudentium [Gradonicus, p. 51 et seq.] . Sed ipsum audiamus S. Præsulem, his sermonem de Consecratione sua exordientem verbis [Migne, tom. XX, col. 955.] : Imperitiæ meæ conscius et ætatis ipsius immaturæ ad sacerdotii dignitatem pudore deterritus, merito silendi licentiam a summis sacerdotibus postulabam. Metuo enim primum ne virtus verborum cœlestium exiguitatis meæ sermone tenuetur; deinde erubesco, quod tantæ expectationi optatum doctrinæ fructum præstare non valeo. Unde imparem me vestro desiderio per omnia sentiens, onus istud totis viribus conatus sum declinare. Sed beatus pater Ambrosius cæterique venerandi antistites, sacramento, quo temere vos ipsos obligastis, astricti, tales ad me epistolas cum vestra legatione miserunt, ut sine damno animæ meæ ultra jam resistere non valerem; cui ab orientalibus quoque episcopis, nisi meum ad vos reditum pollicerer, salutaris communio negaretur. Tali igitur conclusus articulo, et auctoritate Sanctorum præsentium subjugatus, suscepi hoc summi sacerdotii munus, nec merito dignus, nec ætate aptabilis, nec doctrina maturus. Intuemini igitur quid patiar, qui cum loqui nesciam, tacere non possum. Sermonem hunc habuit Gaudentius die suæ consecrationis primo, ideoque inscriptus: De Ordinatione sua … coram multis episcopis, sed imprimis coram Ambrosio Mediolanensium præsule [Gradonicus, in Proæmio, p. XXV.] . Ex recitato loco discimus primo, sanctum Gaudentium haud provecta ætate fuisse electum, cum ipse se dicat immaturæ ætatis, nec ætate aptabilem. Notat autem hanc in rem Galeardus [Migne, ubi supra, col. 955.] : Disciplina eorum temporum ferebat ut episcopi non nisi matura et provecta jam ætate fierent, quam annorum quinque et quadraginta esse voluit Siricius (pontifex Rom. ab anno 384 ad an. 398, S. Gaudentio proinde synchronus) in epistola Decretali ad Himerium, episcopum Tarraconensem, cap. 9. Plura nihilominus sunt exempla summorum virorum, qui venia annorum accepta, immatura ætate ad episcopatum provecti sunt; idque eorum virtuti datum est, ut legibus solverentur. Sic, teste Eusebio [Hist. eccl., lib. VI, c. 30.] , Gregorius Thaumaturgus et Athenodorus tantopere in divinis eloquiis profecerunt, ut ambo adhuc admodum juvenes, ecclesiarum in Ponto episcopi fuerint constituti. Remigius ad Remensem ecclesiam electus est annos natus non amplius quam viginti duos [Flodoardus, lib. I, c. XI.] . Alios prætermitto. Itaque videtur S. Gaudentius saltem annis quadraginta quinque minor episcopus et electus et consecratus; sed quo plane ætatis anno, nemo dixerit, deficientibus idoneis monumentis.
[6] [Brixiam redire cogitur.] Secundo discimus eum repugnantem reluctantemque valde conscendisse cathedram Brixiensem; idque prævisum a clero et populo; quocirca sacramento se obligarunt, nullum alium se accepturos præter Gaudentium. Atqui hoc sacramentum civium, non vero episcoporum fuisse, patet ex contextu: Sed beatus pater Ambrosius cæterique venerandi antistites, sacramento, quo temere vos obligastis, astricti etc. Quod ideo observamus, ut Baronii lapsum notemus, episcopis æque ac civibus jusjurandum attribuentis: Omnes, inquit [Annal. ad an. 386. n. VII.] , sacerdotes ejus provinciæ atque potissimum S. Ambrosius, in ipsum Gaudentium, absentem licet, in electione pari consensione conspirant, firmant decretum atque stabiliunt jurejurando, nisi forte intelligat Baronius sacramentum hoc ab episcopis nullatenus fuisse improbatum. Discimus tertio, S. Virum coactum fuisse oneri humeros submittere. Onus ergo illud, ita Gradonicus [Pag. 52.] , statim per legationem et epistolas ei offerunt; at cum Brixiæ degens, eximiæ animi moderationis præclara prætulisset exempla, rati sunt Brixiani fore ut ipse obluctaretur. Quamobrem occurrere cuicumque impedimento volentes, episcopis orientalibus supplices dederunt libellos, ut Gaudentio reluctani communionem denegarent. Neque conceptus timor eos fefellit: nam primo strenue renuit; ecclesiasticis deinceps minis perculsus, episcoporum tandem voluntati obtemperavit, ac opportuno tempore Brixiam venit, ubi effusa omnium ætatum atque ordinum gratulantis urbis multitudine, ut credere par est, exceptus, in hujus urbis episcopum, florenti adhuc ætate, a S. Ambrosio consecratur.
[7] [Consecratur a S. Ambrosio,] Præsentem adfuisse sanctum Mediolanensem antistitem, jam satis efficitur ex verbis S. Gaudentii, numero præcedenti allatis. Sed et clarius adhuc elucet ex alio loco ejusdem sermonis: Obsecro, ait S. Gaudentius [Migne, col. 958.] , communem patrem Ambrosium, ut post exiguum rorem sermonis meum, ipse irriget corda vestra divinarum mysteriis litterarum. Loquetur enim Spiritu sancto, quo plenus est, et flumina de ventre ejus fluent aquæ vivæ, et tamquam Petri apostoli successor ipse erit os universorum circumstantium sacerdotum. Nam cum Dominus Jesus interrogaret apostolos: “Vos autem quem me esse dicitis?” Solus Petrus omnium credentium ore respondit: “Tu es Christus, filius Dei vivi.” Verisimile utique est, S. Ambrosium invitanti obsecutum; hoc tamen nuspiam scriptum reperitur. Ex hac invitatione atque ex eo quod S. Ambrosius pater dicitur, infert Gradonicus [In proæmio p. XXV.] , sedem Brixiensem illa tempestate suffraganeam Mediolanensis, non, ut postea obtinuit, Aquileiensis ecclesiæ exstitisse, ipsumque Ambrosium jure metropolitico gavisum: Enim vero, ait, quis inficiari potest, Brixianos putasse suam ecclesiam subjectam fuisse Mediolanensi, dum videt eosdem pastore destitutos, ad Ambrosium, non vero ad Valerium, Aquileiensem cathedram tenentem, confugientes? Accedit etiam inter metropolitarum jura, jam inde ab eorum ortu ad VIII usque seculum, illud potissimum fuisse, quod metropolita in episcopi electione et consecratione primas habebat: “Ut episcopi judicio Metropolitanorum, et eorum episcoporum, qui circum circa sunt, promoveantur ad ecclesiasticam potestatem;” ita fuit decretum can. 12. conc. I Laodiceni, habiti anno CCCXX, Silvestro summo pontifice. Quapropter prima œcumenica Synodus, Niceæ habita anno CCCXXV can. 6 definierat: “Si quis præter sententiam Metropolitani factus fuerit episcopus, hunc magna Synodus definit, episcopum esse non oportere.” Factum hinc esse arbitrior, ut Metropolita ab aliis “Pater” appellaretur. Alio deinde loco addit Gradonicus [Pag. 52. not. (5).] , in dissertatione proæmiali: Ostendimus ab Ambrosio, utpote metropolita, Gaudentium fuisse consecratum episcopum. Hoc præstitum fuisse statim ac Brixiam pervenit Gaudentius, licet conjicere ex illius temporis usu, quo episcopatus diu vacans non permittebatur, quod postea generale Chalcedonense concilium, celebratum anno 451 decrevit can. 25, scilicet intra tres menses ordinationes episcoporum debere celebrari. Quæ Gradonici placita equidem non improbaverim.
[8] [incertum quo anno; forte an. 387.] Sed quo anno hæc consecratio facta? Intricata quidem et insolubilis, ut jam monuimus, quæstio. Juverit audire Galeardum: Quo anno, inquit [Migne, col. 798.] , Gaudentius episcopatum susceperit non satis liquet. Videtur id factum fuisse circa annum 387, quam sententiam recentiores fere omnes probant. Vossius sane ac Labbeus, Caveus item et Natalis Alexander sicut et Cuperus noster in actis S. Philastrii ad diem XVIII Julii [Acta SS. tom. IX, Julii p. 386.] in hunc annum initium episcopatus Gaudentii conferunt. Vossii verba hæc sunt lib. III de hist. lat: “Gaudentius Brixiensis episcopus memoriæ prodidit vitam S. Philastrii, cui successerat in episcopatu. Obiit autem Philastrius anno 387, unde Gaudentii ætas satis patet.” Profecto si de anno obitus Philastrii constaret, nulla de initio episcopatus Gaudentii esset quæstio. Quod autem conjectura saltem assequi possumus, hoc est, Philastrium post annum 384 diem suum obiisse. Nam Augustinus, qui Roma Mediolanum venit anno 384, scribit, se Mediolani Philastrium Brixiensem episcopum apud Ambrosium vidisse. Subdo S. Augustini verba, desumpta ex epistola CCXXII, hanc ferente inscriptionem: Dilectissimo filio et condiacono Augustinus episcopus… Philastrius quidam Brixiensis episcopus, quem cum sancto Ambrosio Mediolani ipse vidi, scripsit etc. [Migne, tom. XLII, col. 17 et 18.] . Redeamus ad Galeardum, qui sic prosequitur: Itaque fieri potest, aliquem, ac fortasse postremum ex his tribus annis (imo quatuor nempe 384, 385, 386 et 387) fuisse Philastrio emortualem, cum certe ante Ambrosii obitum (qui anno 397 die IV Aprilis assignatur) Gaudentius factus fuerit Brixiæ episcopus. Hoc autem videtur accidisse plures ante annos quam Ambrosius ipse discederet: nam sæpius de eo verba facit, ac præsentem quandoque compellat, sermone de ordinatione sui et sermone de Petro et Paulo, quorum prior Brixiæ, alter vero Mediolani a Gaudentio est habitus. Quod tamen spectat ad sermonem de Ordinatione, nihil ex eo inferre licet, cum id plane sit, quod in quæstionem venit, quo nempe anno hæc ordinatio contigerit. Posteriorem sermonem de Petro et Paulo genuinum esse S. Gaudentii opus, probat quidem Galeardus [Migne, tom. XX. col. 808.] , sed quo tempore dictus fuerit omnino silet; habitum Mediolani efficitur, judice eodem Galeardo, ex primis exordii verbis: Venerabilis antistes Christi, communis autem pater, affectu quo me proficiscentem detinuit, nunc etiam compulit excusantem, ut iterum dilectionem vestram tractatu mei sermonis alloquerer. Proinde nec isto sermone multum juvamur; aliunde tamen nihil est quod nos inducat, ut statuamus illum primo ordinationis S. Gaudentii anno prolatum; imo pronum est aliter judicare. Nec illud prætermittendum, sermonem de Petro et Paulo non laudari apud Gradonicum, ubi recenset scripta S. Gaudentii [Brixia sacra p. 58.] , qui proinde dubius saltem hæsisse putandus est de illius sinceritate, quæ tamen mihi ex rationibus a Galeardo allatis in tuto posita videtur. Utut vero est, liquet solum deficere, quo pedem secure figamus, quando quæstio est de initio episcopatus S. Præsulis nostri. Universim desunt certæ in actis S. Gaudentii notæ chronologicæ, præter unicam istam, quæ pertinet ad legationem pro S. Chrysostomo, jussu Innocentii susceptam: hæc enim spectat ad annum 406, ut alibi dicemus. Quapropter licet, ut monui, haud improbabile existimem, aliquot annis ante S. Ambrosii decessum cœpisse præsulatum S. Gaudentii, certo tamen ejus initium poni non potest nisi post obitum S. Philastrii, quem S. Augustinus testatur se vidisse Mediolani, quo S. Doctor advenit anno 384, discessit vero anno 387; et ante obitum S. Ambrosii, quem communiter adscribunt eruditi 4 Aprilis 397; Henschenius autem noster in speciali tractatu [Tom. I. April. pag. XXXVIII et seqq. Conf. Tillemont. Mémoires, tom. X. p. 761 et seq.] , removendum putavit in diem 17 ejusdem mensis anni sequentis seu 398. His itaque extremis annis et cuivis eorum intermedio innecti haud absurde poterit S. Gaudentii consecratio.
[9] [S. Gaudentius prestans virtute] Ex dictis plane elucet, quanta S. Pontifex præstiterit modestia et humilitate. De præclara S. Viri administratione, deque ejus virtutibus et excellenti doctrina agens Gradonicus: In ornanda, inquit [P. 52 et 53.] , ac provehenda provincia solicite statim incumbit. Primum doctrina atque exemplis cives instruere atque paganorum aliorumque pravorum hominum reliquias, antecessoris vestigia premens, funditus extirpare, et fidem rectam et castos mores inserere instat. Feliciter ei cessisse labores dubitari nequit: nemo enim avertere oculos poterat a sanctissimis novi Episcopi exemplis; nemo eloquentiæ vi atque argumentorum copiæ resistere. Unde factum, ut ipso etiam invito atque repugnante sermones illius a notariis exciperentur (quæ tunc temporis laus summa erat), qui deinde in omnes disseminati, eam auctori suo pepererunt laudem, ut illius ævi doctorum decus a sapientissimis viris appellaretur; quocirca illis omnino comparandi, qui habiti sunt per illos præsules, quos nihil antiquius habuisse constat inquisitione earum rerum, quæ sunt Jesu Christi.
[10] [et doctrina,] De doctrina et eloquentia S. Gaudentii enucleatius tractat Galeardus in hunc modum [Migne, tom. XX. col. 798.] : Jam vero quanta doctrinæ atque eloquentiæ laude floreret Gaudentius noster, ex eo luculenter colligitur, quod ejus sermones passim a notariis excipi solerent, dum ipse ad populum verba faceret. Solemnis enim ea tempestate mos fuit, ut si quis ecclesiasticorum tractatorum dicendo excelleret, ejus conciones appositis notariis, scripto celeriter exciperentur. De notariis eorumque notis vide Lipsii epistolam ad Leonardum Lessium S. J. [Centuria I ad Belgas ep. 27. Opera tom. II, p. 381 et seqq. Antverpiæ, 1637.] , ubi pro more viri multa erudite collecta et acute atque concise dicta reperies de origine notarum ac notariorum officio et industria. Unum adscribo locum [Ibid. p. 382.] : Quis usus? Duplex: publicus et privatus. Isidorus suggerit: “Notarum usus erat, ut quidquid pro concione aut in judiciis diceretur, librarii scriberent adstantes (audientes) divisis inter se partibus, quot quisque verba et quo ordine exciperet”… Ac plurimum ita fuerit, certiusque ita fuerit; arte tamen adaucta, nihil ambigam vel unum suffecisse. Igitur publice hic usus, orationes et dicta excipere ac provulgare. Ita Asconius tradidit, orationem Ciceronis pro Milone, ipsam quam dixerat (nam hodierna hæc scripta modo est) “exceptam fuisse, quæ suo tempore extaret”… Publice igitur hic usus: at privatim, plurimus sive in epistolis, orationibus, scriptis aliis subito dictandis etc. Exceptos autem fuisse non raro sermones S. Gaudentii, constat tum ex titulis non semel præfixis: Incipiunt excepti tractatus de diversis capitulis [Migne, tom. XX, col. 920.] ; Tractatus ejusdem exceptus die Dedicationis basilicæ [Ibid., col. 959.] et: Incipit tractatus quem prima die ordinationis ipsius, quorumdam civium notarii exceperunt [Ibid. col. 955.] ; tum ex diserta S. Episcopi querela in Præfatione ad Benevolum: De illis vero tractatibus, ait [Ibid. col. 831 et seq.] , quos notariis (ut comperi) latenter appositis, procul dubio interruptos et semiplenos, otiosa quorumdam studia colligere præsumpserunt, nihil ad me attinet. Mea jam non sunt, quæ constat præcipiti notariorum festinatione esse conscripta: vereor tamen ni aliqua sub sermonis mei titulo sanæ fidei inimica alieni errores involvant, et efficiantur sempiterni criminis rei, qui fuerint incautæ præsumptionis auctores. De notariis tam manifestis quam occultis videtur agere etiam S. Gregorius Nazianzenus in Oratione ad 150 episcopos, et Supremum Vale inscribi solita: Valete, inquit [Migne, Patrologia Græca, tom. XXXVI, col. 491 et 492.] , sermonum meorum amatores, et cursus et concursiones, et styli (calami) tam perspicui quam oculti etc. Χαίρετε τῶν ἐμῶν λόγων ἐρασταὶ, καὶ δρόμοι καὶ συνδρομαὶ, καὶ γραφίδες φανεραὶ καὶ λανθάνουσαι. Notant editores Maurini: “Styli, Graphia,” non “Calami,” ut vertit Billius, qui hisce temporibus nondum erant in usu (id non omni ex partem verum); sed in cereis tabulis Styli vel Graphii ope scribebant. Et Galeardus, qui Billii utitur versione: Hic obiter annotaverim locum Nazianzeni male a Birkeimero fuisse acceptum: nam ubi in Græcis habetur καὶ γραφίδες φανεραὶ καὶ λανθάνουσαι “et calami tam perspicui quam occulti” ipse inter pretatus est “nec non calumniatores manifesti et occulti;” qua inepta versione totam Gregorii sententiam labefactavit [Migne, Patr. Lat., t. XIX, col. 832. Nota f.] . Atque hæc de doctrina S. Gaudentii. De ejus scriptis infra redibit amplior sermo. Unum tamen addimus scilicet linguæ Græcæ peritum S. Episcopum fuisse, ut clare efficitur ex præfatione Rufini in versionem Recognitionum Clementinarum: Æquum, inquit [Migne, Patr. græc. t. I, col. 1205.] , sane est, tibi (nempe Gaudenti, ut infra probabimus) qui hæc etiam Græce legeris, ne forte in aliquibus minus a nobis servatum translationis ordinem putes, interpretationis nostræ indicare consilium. Quæ profecto produnt, judice Rufino, haud vulgarem fuisse Gaudentio linguæ Græcæ peritiam.
[11] [legatus mittitur in causa S. Chrysostomi,] Præter has sanctimoniæ, doctrinæ eloquentiæque dotes, (verba sunt Gradonici [P. 53.] ), exquisita rerum gerendarum fulgebat in eo dexteritas, quod præcipue fuit in caussa, cur salebrosa ei imposita fuerit legatio. Rem paucis expono. S. Joannes Chrysostomus ad Constantinopolitanam sedem evectus, suum esse merito reputans, commissum gregem a maculis emundare, invehere cœpit in corruptos clericorum maxime virorumque principum mores, unde multorum in se (quæ est pravorum hominum perfidia) concitavit odia. In his emicuit imperatoris uxor Eudoxia, cujus opera sede pulsus in exiliumque amandatus fuit, sententiam ferente imperatore Arcadio. Hac de re a bonis viris vehementissimæ in Oriente excitatæ turbæ, quæ florentissimam Orientis ecclesiam magnum in discrimen adduxerunt. Istis ad summum pontificem Innocentium I delatis, opem ferre S. P. cogitavit. Quamobrem congregatis Italiæ episcopis anno CCCCV; in id ventum est consilii, ut ad Orientis imperatorem splendidissima legatio mitteretur. Quæ spectant ad hoc concilium Italicum forte Romanum, ut scribit Mansi [Tom. I. col. 285 et 286.] , necesse paulo enucleatius hic reddere: Duplicis, ait laudatus Mansi, conciliabuli, ad Quercum et Constantinopolitani, sententia damnatus S. Joannes Chrysostomus, post primam ab exilio restitutionem solum iterum verterat, nec restitutionis illius spes restabat alia, nisi sequester pacis vir aliquis potens Arcadium imperatorem pacaret. Id ut tentaret Innocentius I ex Italis episcopis concilium coegit, ut de re tota in communi deliberarent. Qui episcopi convenerint, nuspiam memoriæ traditum invenimus. Pronum utique est judicare S. Gaudentium aliosque legatos præsentes fuisse. Quid vero Patres decreverint discimus ex Palladio, in Dialogo de vita S. Chrysostomi [S. Chrysost. opera, tom. XIII, p. 12.] : Qui quidem episcopi Italiæ congregati, orant imperatorem (Honorium), scribat fratri suo et consorti imperii Arcadio, ut jubeat Thessalonicæ synodum fieri, quo facilius utraque pars Orientis et Occidentis in unum accurrere possit et synodus non in episcoporum numero, sed in pondere sententiæ perfecta, certum et indubitatum ferat judicium. Quibus accensa ejus pietas, episcopo quidem Romanæ ecclesiæ scribit, mittat quinque episcopos, presbyteros autem Romanæ ecclesiæ duos et diaconum unum, qui ferant suam ad fratrem suum epistolam, cujus hac erat sententia hoc loco a nobis in extenso recitanda:
[12] [cum epistola Honorii imp. Occidentis ad Arcadium;] “Tertio jam scribo ad mansuetudinem tuam, rogans ut quæ ex compacto contra Joannem episcopum gesta sunt, emendentur. Et ut videtur nondum perfectum est. Quare denuo scripsi per hosce episcopos et presbyteros, multum sollicitus de pace ecclesiastica, per quam et nostrum imperium pacem obtinet, ut jubere digneris Orientis episcopos Thessalonicæ convenire. Etenim Occidentis nostri episcopi, lectis viris adversus malum ac mendacium firmissimis, miserunt episcopos quinque, presbyteros vero duos et diaconum unum magnæ ecclesiæ Romanæ. Quos velim omni honore digneris: ut si persuasi fuerint quod jure expulsus sit Joannes, doceant me ab ejus communione recedere: aut si coarguerint sponte malignos esse Orientis episcopos, ab eorum te communione avertant. Quænam enim sit Occidentalium de Joanne episcopo sententia, ex omnibus epistolis quæ ad me scriptæ sunt, duas subjunxi, ejusdem cum cæteris sententiæ, unam Romani, alteram Aquileiensis episcopi. Porro hoc ante omnia obsecro clementiam tuam, Theophilum, Alexandriæ episcopum, etiam nolentem sistere jubeas, qui omnium malorum maxime auctor dicitur, ut episcoporum qui adfuerint synodus minime impedita, convenientem temporibus nostris pacem sanciat.” Ex hac epistola evidenter efficitur quinque omnino episcopos occidentales in Orientem missos; unde mirum videtur, ab ipso Palladio tres solum nominari, imo tres tantum missos indicari. Hinc etiam Gradonicus, loc. cit.: Delecti tres viri omnino sanctissimi; Emilius, Cethegus et Gaudentius noster. Et eodem modo Tillemontius, ubi de S. Gaudentio tractat ex professo [Mémoires. tom. X, p. 587.] ; in vita autem S. Chrysostomi [Ibid., t. XI, p. 313.] addit alios duos, nempe Marianum, eumdem fortassis ac Maurianum qui sedem habebat in Apulia et ad quem extat epistola Innocentii I; et alterum ignoti nominis. Qui factum sit, ut duo isti prætermittantur, non facile dixerim, præsertim Marianus, cujus aperta fit mentio in decursu reliquæ narrationis apud ipsum Palladium, ut mox videbitur.
[13] [multisque in itinere et Oriente ærumnis afficitur.] Cum igitur (verba sunt Palladii) sanctus Emilius Beneventi episcopus, et Cethegus (hujus sedes ignoratur) et Gaudentius, una cum Valentiniano et Bonifacio presbyteris, accepissent litteras imperatoris Honorii, Innocentii et Italorum episcoporum, Chromatii Aquilleiensis et Venerii Mediolanensis atque aliorum, necnon Commonitorium synodi totius Occidentis, publica evectione Constantinopolim profecti sunt cum Cyriaco, Demetrio, Palladio et Eulysio episcopis (orientalibus). Commonitorium autem continebat, Joannem judicium ingredi non debere, nisi ipsi prius restituta fuisset et ecclesia et communio; ut sublata causa detrectandi judicii, sua sponte consessum iniret. Profecti igitur Constantinopolim, post quatuor menses redierunt, narrantes facinora Babylonica. Cum præter Græciam Athenas navigaremus (Palladii scriptio de vita S. Chrysostomi per modum dialogi redacta est. Qui hic loquitur socius itineris vel fuit vel certe supponitur [Vide Domn. Ceillier: Auteurs ecclésiastiques, tom. X, p. 77 et seqq.] ), detenti sumus ab infesto quodam tribuno militum, qui statim centurionem unum nobis adjunxit, non sinens nos Thessalonicam accedere. Illic enim propositum nobis erat literas primum dare Anysio episcopo. Conjectos igitur nos, aiunt, in duo navigia dimisit. Ingruente postea austro vehementi, tribus diebus Ægæum mare et freta sine cibo trajecimus; circa duodecimam tertii diei horam appulimus ante urbem regiam juxta suburbana Victoris. Ubi retenti ab exactoribus portuum, retro discessimus; cujus autem jussu ignoramus; et conclusi sumus maritimo Thraciæ castello, Athyra dicto; Romani (legati ac proinde S. Gaudentius) in una domuncula, in pluribus vero qui cum Cyriaco erant; illicque vexati, ita ne famulus quidem præsto esset, qui ministraret. Cum literas petiissent, non dedimus; dicentes: Qui fieri potest, ut qui legati sumus, literas imperatoris (Honorii) et episcoporum ipsi imperatori (Arcadio) non reddamus? Cum autem eas non dare persisteremus, primus venit ad nos Patricius notarius, deinde quidam alii; postremum vero venit quidam Valerianus nomine e Cappadocia, præpositus unius militaris numeri, et rupto Mariani episcopi pollice, signatam imperatoris (Honorii) epistolam cum reliquis abstulit. Postridie igitur miserunt ad nos, an Aulici imperatoris (Arcadii), an Atticus (græce habetur εἰ τε οἱ περι Ἀττικον id est qui cum Attico erant) nescimus (ipse enim dicebatur ecclesiæ thronum invasisse), qui nobistria millia numismatum dabant, orantes ut persuasi cum Attico communicaremus et de Joannis judicio taceremus. Quibus non assentientes, persistimus orare, cum nihil pacificum perageretur, ut sine periculo ad nostras ecclesias rediremus, visa tali inhumanitate. Subdit Palladius episcopos de his machinationibus per visum monitos fuisse. Post hæc sic pergit: Instans igitur ipse tribunus Valerianus, conjecit nos in deterrimam navem, mercede, ut rumor erat, nauclero data ut perderet episcopos navigantes cum viginti militibus variorum officiorum, et statim nos Athyris expulit. Cum navigassemus stadia plurima et jamjam perituri essemus, appulimus Lampsacum; et inde mutata nave, vicesimo die applicuimus Hydruntem Calabriæ. Neque amplius nobis dicere potuerunt quo in statu esset beatus Joannes episcopus, neque ubi sint Demetrius, Cyriacus, Eulysius atque Palladius (diversus utique a scriptore Dialogi), episcopi, qui cum nostris episcopis (occidentalibus nempe) legati profecti erant. Alia deinde conscensa navi, quatuor mensibus elapsis, Romam pervenere, ubi Innocentio papæ, quæ ipsis eo in itinere acciderant mala, renuntiarunt [Gradonicus, p. 54.] . Confer vitam S. Chrysostomi ab editoribus Maurinis adornatam [S. Chrys. Opera, tom. XIII, p. 173 et seq.] , Tillemontium [Mémoires, tom. XI, p. 312 et p. 322 et seqq.] , Baronium [Ad annum 406, n. XIII.] , Acta nostra [Tom. IV, Sept. p. 646 et seqq.] .
[14] [Legatis S. Chrysostomus consolatorias scribit] Utique optatum hæc legatio exitum sortita non est, attamen sua laus episcopis jure meritissimo tribuitur apud Palladium in vita S. Chrysostomi, cap. IV. Et ipsius Chrysostomi plures exstant epistolæ, quas communiter sentiunt eruditi hac occasione datas. Inscribuntur scilicet apud Montfalconium episcopis qui ab Occidente venerant. Harum, unam (cum similes omnino sint) recitasse sufficiet. Sic habet epistola ordine CLIX [S. Chrysostomi opera, tom. III, p. 691 et seq.] : Non exiguam malorum eorum, quæ has regiones invaserunt, consolationem ex studii vestri ac diligentiæ magnitudine capimus. Ac profecto ea quoque quæ prius a vobis facta sunt, vestraque vigilantia et studium, tantaque cura et sollicitudo, ad ingens solatium nobis afferendum abunde sufficiebat. Quod autem nunc adjecistis, ut pro ecclesiæ commodis tam longum iter susciperetis, nos omnes majorem in modum recreavit. Itaque communibus animis ingentes pro tot laboribus ac sudoribus, præclarisque his certaminibus gratias vobis agimus, nec pro egregio hoc animi studio beatos vos prædicare desinimus. Ideoque dominum meum reverendissimum et religiosissimum presbyterum (Evethum), ut ad vos usque excurreret, obsecravimus. Eo igitur, ut comitas vestra poscit, excepto, velim operam detis, ut finem principiis dignum imponatis. Nam cum incurabili adhuc morbo laborent, qui tot tempestates et bella ecclesiis attulerunt, eos quidem hoc nomine miseros existimare, lacrymisque prosequi par est; vos autem admirari ac prædicare, quod etiam ingravescentibus malis, majus semper ad depellenda studium majoremque diligentiam progressu temporis adhibetis. Margini hujus epistolæ et aliarum trium ad eosdem, sicut et alterius Romanis presbyteris qui cum episcopis venerant, adscribit Montfalconius: Anno ut putatur 406.
[15] [et alteras separatas] Subdit Gradonicus [Pag. 55.] : Sed hisce laudibus, quibus tres (imo quinque) episcopos ad cœlum extulerat, haud contentus, singulare præconium de Gaudentio litteris consignare voluit Chrysostomus in epistola ad eum data eodem anno 406, ut putat Montfalconius, sed post S. Præsulis, ut mihi quidem videtur, reditum in Italiam. Sic autem habet, estque ordine CLXXXIV [S. Chrysost. opera, tom. III, p. 703 et seq.] : Gaudentio episcopo Brixiano Γαυδεντιῳ ἐπισκοπῳ Βριξης. Nihil nos latet rerum tuarum, sed tamquam præsentes probe novimus studium tuum, vigilantiam, curas, labores, quos pro veritate suscepisti, tibique ingentes gratias agimus. Neque mediocrem in tanta degentes solitudine consolationem haurimus ex tuæ caritatis ardore ac sinceritate, cujus dum hic periculum fecimus, istic quoque integram illam vigere cognovimus, nec ullo aut temporis diuturnitate aut itineris longitudine debilitatam fuisse. Quo nomine multam tibi gratiam habemus, teque hortamur, ut in instituto pergas, et idem semper studium præ te feras. Non enim ignoras, quot ecclesiarum nunc salus agatur, et quam eximium futurum sit hoc opus. Hæc igitur cogitans, Domine mi reverendissime ac religiosissime, in eodem studio perseverare dignare: sic enim fiet, ut exiguis laboribus exantlatis, immortalia vobis pro his præclaris certaminibus in cœlo præmia recolatis.
[16] [S. Gaudentio.] Hanc epistolam S. Gaudentio nostro datam, communi consensu opinantur critici recentiores omnes. Certe Montfalconius illam diserte inscribit: Γαυδεντιῳ επισκοπῳ Βριξης Gaudentio episcopo Brixiano et notat ex nonnullis codicibus varias lectiones: Βριξης, Βρυξης [Chrysost. opp, tom. III, p. 703.] . Attamen plerumque nomen sedis in Mss. desideratur, et inscriptio fert solum: Gaudentio episcopo. Unde Gradonicus [Brixia sacra, p. 55.] : Quamquam sedis titulus, cui Gaudentius iste fuerat addictus, hic desideretur, nihilo tamen minus hunc, Gaudentium nostrum fuisse, in dubium, quem ego sciam, vocavit nemo; quod illo hujus nominis ea tempestate non celebrior alter, neque aptior ad legationem hanc suscipiendam, propterea quod magnum sibi, in Oriente versanti, pietatis religionisque nomen peperisse dicendus sit apud orientales episcopos, qui eidem non nisi terrore excommunicationis injecto …, suadere potuerunt, ut ad episcopatum veniret. Conf. n. 4, ubi diximus S. Gaudentium forte convenisse S. Chrysostomum Antiochiæ sub primo suo in Orientem itinere. Cæterum plures, ut habet Galeardus [Migne, tom. XIX, col. 800.] , fuere Gaudentii a nostro ætate non multum dissit, episcopatus munere pares, ac proinde cum eo non temere confundendi. Fuit nempe, Constantio imperante, Gaudentius Ariminensis præsul, qui acta Ariminensis concilii soluta synodo rescidit, propterea a proconsulis militibus gladio confossus; fuit et Gaudentius Donatistarum Tamugadensis in Africa episcopus, quem confutavit Augustinus. Fuit eodem fere tempore quo noster, Gaudentius Novariensis episcopus Eporidiæ ortus, Eusebii Vercellensis discipulus atque exilii comes. Et alio loco idem Galeardus [Ibid. col. 804.] : Quamvis autem apud veteres ecclesiasticarum rerum scriptores, excepto Æmilio quem Beneventanum vocant, cæteris episcopis qui legationi huic præfuerunt, minime sedis titulus apponatur; nemo tamem Gaudentium hunc Brixianum esse jure in dubium revocet, ubi tam luculentum extat Chrysostomi testimonium… Itaque recentiores fere omnes, qui post Baronium scripsere quique rem totam magis perspectam habuerunt, Gaudentio Brixiano legationis hujus laudem deferunt, inter quos numerantur Morerius, Caveus, Dupinius ac præ cæteris solertissimus Tillemontius. Quinimo propendet in hanc opinionem Galeardus, S. Gaudentium legationis caput fuisse; quod illi effici videtur ex memoratis S. Chrysostomi litteris: Sed, inquit, cæteris laudibus præclarius omnino est testimonium ejusdem Chrysostomi de Gaudentio nostro, quem fortasse dignitate præcipuum inter episcopos qui legatione illa fungebantur, indicare videtur, dum ejus solius nomine aliam epistolam inscribit.
§ II. S. Gaudentius ædificat basilicam, quam Concilium Sanctorum nuncupatam vult, et sub hujus consecratione præclarum habet ad populum tractatum, probabiliter circa an. 400. De obitu sancti Viri et annis episcopatus.
[Ædificat dedicatque novam basilicam,] Inter res sancti Gaudentii memoratu dignas, locum non infimum obtinet dedicatio Basilicæ Concilii Sanctorum, quam ipse in honorem SS. Martyrum ædificarat, sub qua etiam sanctus Pontifex habuit tractatum qui adhuc exstat, ex quo quæ et quomodo solemnitas peracta sit luculenter edocemur. Inscribitur Tractatus: De dedicationis Concilii Sanctorum [Ibid. col. 959.] . Incipit vero: Divinis muneribus et cœlestibus beneficiis condignas referre gratias pusillitas nostra non prævalet, fratres charissimi. Nam ut venerandas sanctorum reliquias haberemus Deus noster tribuit; deinde ut honori eorum fundare basilicam valeremus ipse largitus est; et hodie ut adepti summorum sacerdotum præsentiam, dedicationem celebrare mereamur ipse concessit. Convenerunt enim sancti antistites et apostolici viri ad persolvendum beatissimis patribus et præceptoribus suis debitæ devotionis obsequium, ut ubertate plenissima benedictionum spiritualium ditaremur; licet importunitas Barbarorum maximam partem celebritatis diei hodierno subtraxerit, ne cæteri sancti antistites, quos interfuturos credidimus advenirent. Jam qui sunt isti, quorum beatis reliquiis illustramur, hinc incipiam numerare. Primo in loco Joannes Baptista est, ultimus quidem sed maximus prophetarum… Post hunc habemus Andream beatissimum, primum Joannis ipsius discipulum, deinde Salvatoris… Tertius beatus Thomas, qui post resurrectionem Christi solus desideravit solusque obtinuit, ut membra Christi curiosis quidem sed utique dignis manibus contrectaret… Quartus Lucas est evangelista… Horum quatuor beatas habemus in præsenti reliquias, qui regnum Dei et justitiam prædicantes, ab incredulis et iniquis occisi, Deo semper vivere operationum suarum virtutibus demonstrantur. Joannes in Sebastena urbe provinciæ Palæstinæ, Thomas apud Indos, Andreas et Lucas apud Patras Achaiæ civitatem consummati referuntur (non asserit itaque S. Gaudentius tali in loco singulos passos; et certe non omnino convenit inter eruditos hac de re [Conf. Galeardum. Patrol. Migne, tom. XIX, col. 963, not. a et b.] ). Post istos habemus Gervasium, Protasium atque Nazarium, beatissimos martyres, qui se ante paucos annos apud urbem Mediolanensem sancto sacerdoti Ambrosio revelare dignati sunt, quorum sanguinem tenemus gypso collectum; nihil amplius requirentes: tenemus enim sanguinem qui testis est passionis. Recepimus etiam sanctos cineres Sisinnii, Martyrii et Alexandri, quos nuper in Anaunia venerandæ religionis cultui attentius inhærentes gens interfecit sacrilega, flammisque adhibitis concremavit, ut holocaustum ipsi fierent, qui christianos suos victimas dæmoniis ministrare, increpatione justissima vetuissent. Jam quid post istos decem de quadraginta Martyribus dignum loquar, qui se itineri nostro etc. conf. n. 4, ubi locum hunc adscripsimus, ex quo discimus S. Gaudentium has reliquias accepisse a sacris virginibus, S. Basilii Magni consanguineis. Venerabiles ipsas martyrum quadraginta reliquias populis credentibus hodie proponimus percolendas, licet ex illo jam tempore celebritas debita numquam defuisse nostri cognoscatur officii, præclaris eorum beneficiis mancipata. Sequitur longa de SS. quadraginta Martyribus digressio. Post quam sic concluditur sermo: Portionem reliquiarum sumpsimus, et nihil nos minus possidere confidimus, dum totos quadraginta in suis favillis honorantes amplectimur; sicut illa in Evangelio * fidelis mulier, quæ per fimbriam Christi salvata est, oram tenuit vestimenti et virtutem divinitatis exegit: attactu fimbriæ medelam credenti fides traxit, et salutem quam præsumpserat acquisivit. Itaque pars ipsa quam meruimus plenitudo est; dividi enim quadraginta isti Martyres ab invicem nullo modo possunt, quorum sunt inseparabiles et indiscretæ reliquiæ. Nam sicut animas eorum igneus ille Spiritus Dei salutaris fidei unitate conjunxit (“erat” enim “omnium credentium cor unum et anima una *”) ita etiam membra eorum concremans ignis in unum favillæ corpus redegit. Habemus ergo et hos quadraginta et prædictos decem Sanctos, ex diversis terrarum partibus congregatos; unde hanc ipsam basilicam eorum meritis dedicatam CONCILIUM SANCTORUM nuncupari oportere decernimus. Dignum est enim, ut tantorum martyrum ad venerandas reliquias processuri, ad CONCILIUM SANCTORUM nos procedere fateamur. Tot igitur justorum patrocinio adjuvandi, tota fide omnique desiderio supplices secundum eorum vestigia curramus, ut ipsis intercedentibus, universa quæ poscimus adipisci mereamur, magnificantes Christum dominum tanti muneris largitorem; cui omnis honor, virtus et gloria cum Patre et Spiritu sancto, ante omnia et nunc et semper et in cuncta sæcula sæculorum. Amen.
[18] [habito ad populum tractatu,] Ex præclarissimo hoc exeuntis sæculi quarti monumento discimus: primum a S. Gaudentio, fundatam basilicam, honori Sanctorum, quorum venerandas reliquias habebat; erant autem illi omnino quinquaginta numero; hancque basilicam eorum meritis dedicatam Congregationem seu Concilium Sanctorum nuncupatam; quam ita appellavit, ut scribit Gradonicus [Pag. 63] , ex illorum temporum more, quod in ea sanctorum Martyrum reliquias recondiderat. Unde Galeardus [Migne, tom. XX, col. 959.] merito reprehendit Octavium Rubeum, qui in vita SS. Faustini et Jovitæ ecclesiam Concilii Sanctorum hoc nomine appellatam existimavit, quia in ea fidelium conventus agerentur: cujus profecto appellationis originem, si hunc Gaudentii tractatum legisset, ignorare neutiquam potuisset. Notat quoque paulo ante laudatus Gradonicus ex Carolo Bascopeo (a Basilica Petri) Novariæ sacræ, lib. II, evenisse tunc temporis in multis urbibus, ut præcipuus episcopus ecclesiam fundaret aliam a cathedrali, ibique sibi sepulturam eligeret, haberetve. Id præstitit Gaudentius alius, Novariensi episcopus, qui videtur obiisse circiter annum 417; ea ecclesia erat ut plurimum extra urbis pomœria, uti Novariæ [Gradonicus, p. 64.] . Basilica a S. Gaudentio Brixiano fundata, et in qua sanctus Vir sepultus fuit, postea de foris plerumque est dicta. Deinde discimus ex eodem sermone seu tractatu, dedicationem illius basilicæ, solemniter quidem peractam, sed non tanto, quanto optasset et sperasset S. Præsul splendore: Licet, inquit, importunitas barbarorum maximam partem celebritatis diei hodierno subtraxerit, ne cæteri sancti antistites, quos interfuturos credidimus, advenirent. De barbaris istis recurret mentio numero sequenti, ubi in annum consecrationis hujus inquiremus. Discimus tertio, qui sunt Martyres, quorum reliquiæ reconditæ, et unde venerint; quarto denique discimus S. Gaudentium, quamvis portionem SS. reliquiarum tantum collegisset, loqui ita ut Corpora adeptus videatur: Itaque, ait, pars ipsa quam meruimus, plenitudo est; quod et variis rationibus stabilire nititur. Unde Galeardus [Migne, ubi supra, col. 970.] : Præclarum hunc Gaudentii locum laudat Joannes Ferrandus Disquisit. reliquiar. lib. I, cap. 4, art. 2, ex quo, aliisque tum ipsius Gaudentii, tum aliorum Patrum testimoniis, factum esse contendit, ut hoc pacto ecclesiæ nonnullæ totum alicujus martyris corpus possidere se asserant, cujus exiguam forte portionem dumtaxat altaribus, memoriis aut loculis conditam haberent.
[19] [probabilius circiter an. 400, ut conji cere licet tum ex verbis nonnullis S. Gaudentii,] Ad definiendum tempus Consecrationis illius, nota aliqua occurrit in his verbis: Recepimus etiam sanctos cineres Sisinnii, Martyrii et Alexandri, quos NUPER in Anaunia venerandæ religionis cultui attentius inhærentes gens interfecit sacrilega. De his agunt ad XXIX Maii Beda, Usuardus, Ado aliique. Item Romanum: Eodem die natalis sanctorum martyrum Sisinnii, Martyrii et Alexandri, qui tempore Honorii imperatoris in Anauniæ partibus (ut scribit beatus Paulinus) persequentibus gentilibus, martyrii coronam adepti sunt. Acta illustravit Papebrochius præsertim ex duabus S. Vigilii, episcopi Tridentini coævi epistolis; inserta quoque fuerunt operi suo a Ruinartio [Acta sincera Martyrum, p. 607. Amstelædami, 1713.] . Notat autem Baronius ad præfatum diem: In … actis quæ Mombritius recitat, passi hi habentur hoc mense et die, Stilicone consule; numeratur is annus (secundum fastos Onuphrii) quadringentesimus… Quo etiam consulatu S. Vigilium ab iisdem gentilibus occisum esse, Usuardus auctor est die 26 Junii. At enim, ut observat Ruinartius [Ibid., p. 608.] , Hos martyres anno CCCXCVII passos fuisse probant viri eruditi ex his sancti Vigilii verbis: “Dies passionis IV Kal. Junias, feria 6.” Hæc enim epocha cum alio anno concurrere non valet. Hinc colligunt addititiam esse notam consularem in actis vulgatis eorumdem Martyrum appositam, ubi “Stilicone consule,” id est anno 400, “illi martyres passi dicuntur. Locum passionis altera sancti Vigilii epistola designat, Anagniam” scilicet, seu Anauniam (vulgo Val d'Anagna, seu di Nonn), viginti quinque stadiis ab urbe Tridento distantem, unde “Martyres Anaunenses” a nonnullis appellantur. Eos sic vocat Augustinus in epistola 139 ad Marcellum. Itaque consecratio basilicæ Concilii Sanctorum non contigit ante annum 397; sed facta est vel labente hoc anno vel annis sequentibus. Galeardus ex voce nuper, qua utitur S. Gaudentius, infert tractatum hunc a Gaudentio conscriptum paulo post annum 397… Ait namque Gaudentius “quos nuper in Anaunia.” Quo usque se extendat illud nuper et paulo post, non facile quis dixerit.
[20] [tum ex barbarorum incursionibus, quæ splendidiori celebritati obstetisse memorantur.] Aliquid luminis accedit ex altero loco ejusdem Tractatus, ubi nos docet S. Gaudentius pauciores, quam sperasset, episcopos solemnitati præsto fuisse, propter importunitatem barbarorum. Auctore Tillemontio, nulla barbarorum in Italiam irruptio noscitur ante annum Christi quadringentesimum [Mémoires, tom. X, p. 586.] . Galeardus autem in alium ejusdem S. Gaudentii sermonem, nempe XIIIm, ita habet [Migne, tom. XX, col. 539.] : Quam vero barbarorum potissimum designet, an illam Eugenii et Arbogastis, qua extincto Valentiniano in Italiam invaserunt circa annum 392; an vero aliam Radogaisi et Alarici post annum 400, mihi incertum est. Et sane aliquo sensu Barbari dici possunt, quos Eugenius et Arbogastes trans alpes traduxerant anno 393, secundum Tillemontii chronotaxim: ait enim iste [Histoire des Empereurs, tom. V, p. 93. Notes. Bruxellis 1740.] : Eugenius fœdus init cum Alemanis et Francis, et postea in Italiam transit. Ita sub præfato anno 393. Nihil utique repugnat, quominus S.Gaudentius potuerit Eugenii asseclas vocare barbaros; nec inde infirmaretur Tillemontii assertio, primam barbarorum irruptionem in Italiam adscribentis anno 400; cum populos intelligat illos, qui propriis sub ducibus seu regibus fatiscens imperium Romanum adorti sunt ac tandem pessumdederunt; de quibus S. Hieronymus [Epitaph. Nepot. Epist. LX ad Heliodorum. Migne, tom. XXII, col. 600.] : Horret animus temporum nostrorum ruinas persequi. Viginti et eo amplius anni sunt, quod inter Constantinopolim et Alpes Julias quotidie Romanus sanguis effunditur. Scythiam, Thraciam, Macedoniam, Dardaniam, Daciam, Thessalonicam, Achaiam, Epiros, Dalmatiam, cunctasque Pannonias, Gothus, Sarmata, Quadus, Alanus, Hunni, Vandali, Marcomanni vastant, trahunt, rapiunt. Attamen quominus diserte asseramus, Barbarorum nomine designari a Gaudentio Alemannos Francosque, inter alia obstat, quod hi, illa tempestate, non proprie Barbari dicebantur; deinde quod annis 392 et 393 in vivis adhuc erat S. Ambrosius, quem sane conceptis verbis doluisset absentem Gaudentius. Itaque incertum est an mox positis annis facta consecratio sit. Quod vero spectat ad Gothos, qui ducibus Radagaiso et Alarico, Italiam circa annum 400 devastarunt; hi quidem proprio Barbarorum nomine veniunt, et defuncto jam Ambrosio irruperunt, ac proinde binæ, quas supra notavimus difficultates, 292 et 293 annis adversantes, non obtinent; sed altera prodit, scilicet ex anno passionis SS. Anaunensium martyrum, quem diximus esse an. 397, unde Galeardus opinatur ecclesiam paulo post hunc annum consecratam, cum asserat ipse S. Gaudentius eos nuper palma donatos; at si id trennio vel quadriennio ante consecrationem contigisse dixerimus, haud sane magnam vim intulerimus voci nuper. Favet S. Prosperi chronicon ubi: Stilicone, inquit, et Aureliano Coss., id est anno 400, Gothi Italiam Alarico et Rhadagaiso ducibus ingressi. Ita in chronico integro, prout editum est inter ejus opera [Ibid., tom. LI, col. 589.] . In appendice autem ad Eusebio-Hieronymianum chronicon ex codem S. Prospero inter opera S. Hieronymi, eadem habentur quæ supra, sed adscripto anno 403 [Ibid. tom. XXVII, col. 707 et 708.] . Quare notat in hunc posteriorem ex S. Prospero locum Basnagius: Errat Prosper: quippe Alaricus, Gothorum, et Rhadagaisus, Hunnorum rex, alternis vicibus Italiam sunt ingressi; alterque jam fugerat, a Stilicone profligatus, cum eamdem iterato impetu tentavit Rhadagaisus. Advenerat in Italiam Alaricus anno 400, ut bene Prosper; et biennio post deletus est a Stilicone. Confer Tillemontium [Histoire des Empereurs tom. V, p. 75. Notes.] , Pagium, [Ad annum Baronii 403, n. VI.] , ex quibus emendandus Baronius est, sicut et Baynaldus. Constat itaque quomodo illa tempestate importunitas barbarorum maximam partem celebritati subtrahere potuerit. Unde communis, nobisque probabilior, sententia est consecrationem basilicæ Concilii Sanctorum a S. Gaudentio factam circiter annum 400.
[21] [Obitus S. Gaudentii] Sicut initium episcopatus S. Gaudentii, ita etiam finis incertus est. Rejiciunt id, ait Galeardus [Migne, tom. XX, col. 805.] , nonnulli in annum 410; alii vero, inter quos Cl. Labbeus, in annum 427. Id porro certum, S. Præsulem diem protraxisse usque in annum 406, ut ex legatione in causa S. Chrysostomi clarum est. An autem supervixerit usque ad annum ejusdem sæculi decimum, dubitatur quidem, sed affirmans sententia multo probabilior censetur, ex eo quod Tyrannius Rufinus Recognitiones S. Clementis, a se latinitate donatas, S. Gaudentio miserit, addita ad hunc præfatione; quæ versio missa apparet circa annum 410, quo Rufinus obiit, nisi forte sequenti. Profecto, si liquidum esset, quo anno Rufinus Recognitiones S. Gaudentio dedicarit, notam exinde claram haberemus. Sed non ita est. Unde Schœnemannus, diligens accuratusque scriptor, nec tamen (quod haud infrequens est apud reformatæ, ut aiunt, religionis sectatores) satis æquus in S. Hieronymum, ubi de interiori hominis sinceritate seu sanctitate quæstio venit, tempus, quo Recognitiones sive latine verterit sive S. Gaudentio miserit, in medio relinquit. Totus, ait [Bibliotheca historico-litteraria Patrum latinorum, tom. I, p. 580. et seq.] , scribendis aut de græco traducendis libris vacavit, plurimamque partem scriptorum intra septennium, quod Aquileiæ transegit, confecit. Aquileia anno 408 relicta, in monasterium Pineti iterum concessit, ibique alterum “de benedictionibus Patriarcharum” … absolvit, Romam deinde perrecturus. Ingruentibus autem Romæ barbaris, profugo Piniani cœtui adjunctus eodem anno in Siciliam transfretavit. Ibi in conspectu vastatæ cum cæteris regionibus ab Alarico Calabriæ aliquot Originis libris, “homiliis” scilicet “in Numeros,” quas Donato alicui inscripsit, et “Cantico Canticorum” in Piniani gratiam extremas vires insumpsit, tandemque animam in amicorum complexibus anno 410 reddidit, ejusque ossibus hæc superinlatravit (odiosa vox) Hieronymus; “Scorpius inter Enceladum et Porphyrium Trinacriæ humo premitur.” Cæterum profitetur Schœnemannus se in ordinandis Rufini rebus secutum esse Fontaninum, qui in historia litteraria Aquileiensi optime et copiosissime de Rufini rebus gestis, scriptis eorumque codicibus mss. et editis disseruit; et Mariam de Rubeis, accuratioris doctrinæ laude insignem in Dissertatione de Rufino. Utrumque, verba sunt Schœnemanni, invicem non sine molestia contulimus, quæque Rubæus certius vel verisimilius explicasset, aut adoptavimus statim, aut adnotare non negleximus [Bibliotheca historico-litteraria Patrum Latinorum, tom. I, p. 572. Nota. Lipsiæ 1792.] . Nihil dixit Schœnemannus de actis S. Hieronymi, a Stiltingo ad diem XXX Septembris illustratis editisque que in opere nostro, tomo VIII Septembris, anno 1762: nec mirum: favet enim Stiltingus D. Hieronymo, cui justo acerbius infensum se ostendit auctor bibliothecæ Patrum latinorum.
[22] [probabiliter a quibusdam ponitur circa an. 410,] Habetur itaque annorum series haud exigua, quorum uni vel alteri annecti potest suscepta a Rufino Recognitionum versio, nec certo statui datur, num ante, an vero post suam legationem in causa S. Chrysostomi Gaudentius illam acceperit; nec tamen ante annum 402, ad quem usque durarunt notissimæ eæque acerrimæ contentiones S. Hieronymum inter et Rufinum; ille enim contra hunc præfato anno scripsit tertium librum suum. Exinde, ut ait Schœnemannus, reducta cœli serenitate, Rufinus totus scribendis etc. Unde satis apparet Recognitiones, dicatas S. Gaudentio non prius quam anno 403, nec tardius quam anno 410, quo diem obiit Rufinus supremum. Sed ipsum juverit audire Rufinum. Nos, inquit in Prologo [Migne Patr. græc. t. I, col. 1205.] , quos et ingenii tenuitas minus promptos, et senectus jam tardos reddit ac segnes, opus, quod olim venerandæ memoriæ Silvia injunxerat, ut Clementem nostræ linguæ redderemus, et tu (Gaudenti) deinceps jure hæreditario poscebas, licet multas post moras tamen aliquando restituimus. Itaque Rufinus jam senex rogatus a Gaudentio, laborem hunc suscepit longas post moras. Unde si Gaudentii petitio facta fuit post sopitas anno 402 contentiones cum S. Hieronymo (idque mihi certum videtur) et Rufinus longas post moras tantum manum operi admovit, facile aliquot anni effluxerint inter Gaudentii preces et operis absolutionem. Imo ex his probabilius effici judicant Ceillerius [Autheurs ecclésiastiques, t. X, p. 518.] et Tillemontius [Mémoires t. X, p. 588 et seq.] , S. Gaudentium superstitem fuisse usque ad annum 410, quod eo solum tempore potuerit Rufinus illi Recognitionum versionem submittere. Non equidem ausim tantum assumere; quod mihi nulla solida suppetat ratio, qua cogamur versionis istius dedicationem ultimo Rufinianæ vitæ anno innectere: eo magis, quod ipse Rufinus satis clare innuat, se post hæc alia nonnulla scripsisse: quod si, inquit [Fontaninus, p. 295.] , me Dominus implere (de libris Recognitionum loquitur) permiserit, redibimus ad illos et ad tua desideria, ut in Numerorum et in Deuteronomii libros, Deo permittente, aliqua dicamus. Unde Schœnemannus: Aliquot Origenis libris, “Homiliis” scilicet “in Numeros … et Cantico Canticorum” … extremas vires insumsit. Quamvis ergo non satis probatum sit, S. Gaudentii episcopatum ad annum usque 410 protendendum, facile tamen darem effici ex Prologo Rufini illum fere biennio vel forte triennio legationi pro S. Chrysostomo supervexisse, ac proinde saltem usque ad annum 408 infulas Brixianas tenuisse. An autem protraxerit Vir sanctus diem ad annum usque 427, ut videtur præplacere Labbeo [De script. eccles, t. I, p. 337.] et Ughello [Italia sac. t. IV, col. 528.] , dubitem valde. Cæterum Labbeus solo nititur Ughelliano catalogo: Gaudentius, inquit, Philastrii in Brixiano episcopatu ab anno 387 successor usque ad initia sæculi quinti, et annum vel 410, ut quidam, vel 427, quantum quidem ex ejus successoris Pauli initiis datur intelligi, quem Ferdinandus Ughellus tom IV Italiæ sacræ docet episcopalem dignitatem adeptum anno 427. Nec Ughellus ullam rationem addit qua suam firmet chronotaxim, unde id minus probabile nobis, inquit Gradonicus [Brixia sacra, p. 61.] , cum Tillemontio videtur; propterea quod spatio nimis brevi quatuor et viginti annorum, quatuor fuissent Brixiæ episcopi: Optatianum enim concilio Mediolanensi, anno CCCCLI. celebrato interfuisse videmus. Plane post S. Gaudentium usque ad Optatianum Paulus, Theophilus, Silvinus et Gaudiosus I Brixiæ episcopi sederunt [Conf. Tillemont. Mémoires t. X, p 588.] .
[23] [quo tempore nuncupata S. Gaudentio videtur a Rufino versio Recognitionum.] Nec prætermittendum, a nonnemine dubitatum an Rufinus Recognitiones Gaudentio, absque addita sedis indicatione, nuncupans, Episcopum respexerit Brixianum, an vero alium sanctum præsulem cognominem. Ast dubium hoc facile evanescit ex attenta textus Rufiniani consideratione: Tibi quidem Gaudenti (verba sunt Rufini in præfatione [Migne. Ubi supra.] ), nosterorum decus insigne doctorum, tantus ingenii vigor, imo tanta spiritus gratia est, ut si quid a te cotidiani eloquii more dicitur, si quid in ecclesia declaratur, id in libris haberi et ad instructionem tradi posteris debeat. Atqui, ut recte notat Gradonicus [Brixia sacra, p. 57.] , tantum elogium uni Gaudentio Brixiano aptari potest; is enim fuit, consentientibus omnibus ecclesiasticæ historiæ scriptoribus “doctor insignis,” cujus sermones, Tractatus olim nuncupati, a notariis excipiebantur, avideque legebantur, ut supra jam vidimus, et infra clarius liquebit. Est et alter locus quo idem denuo efficitur. Ait Rufinus sub finem perorationis Commentariorum Origenis in Epistolam ad. Rom.: Post hoc sane vocat nos opus, quod olim quidem injunctum est a Silvia, sed nunc post Silviæ mortem, a B. Gaudentio episcopo vehementius perurgetur, Clementis scilicet Romani episcopi, Apostolorum comitis (id secus est; auctorem Recognitionum sæculo III floruisse probat Fontaninus [Historia literaria Aquileiensis, p. 330 et seq.] ), quorum ut successoribus darem cognitionem, libri a nobis in latinum vertuntur. Supra vidimus Rufinum in ipso Prologo operis Clementini dicere: Opus quod olim Silvia injunxerat, et tu (Gaudenti) deinceps jure hæreditario poscebas. In his quis alter nisi Gaudentius Brixianus posset designari? Sane, inquit Gradonicus [Ubi supra, p. 57.] , Gaudentius noster eam translationem Silviæ promissam, hæreditario sibi jure poscebat. Eam enim sæculo (IV) jam labente, in Italiam ex Oriente redeuntem Brixiæ demortuam fuisse, peritiores ecclesiasticarum rerum scriptores consentiunt. Reipsa die XV Decembris S. Silviæ memoria Brixiæ recolitur, in ecclesia S. Joannis de foris appellata, sacrumque ejus corpus in eodem loco eademque ara, ubi et S. Gaudentius tumulari voluit, veneratur; quod ostendit hanc Silviam Gaudentio nostro charitate, fortasse etiam sanguine conjunctam. Hæc autem fusius, quam alias oportuisset, prosequutus sum, ut hinc pateat, Eriberto Rosvveydo in notis ad epistolam XLVI S. Paulini Nolani, et Jacobo Cottelerio in notis ad Præfationem Rufini, æquam non fuisse rationem suspicandi, Brixianus ne an Novariensis esset episcopus Gaudentius hic; consilioque præpostero Jacobum Fabrum Stapulensem, Clementinarum Recognitionum editorem eumdem vocasse, teste Fontanino “Gloriosum Christi martyrem et Ariminensem episcopum.” Neque moramur eorum scrupulos, quibus fictitia visa fuit laudata Rufini præfatio: satis enim superque confutati sunt illi a Fontanino pag, 327. Ex his mihi valde probabile efficitur, inscriptam S. Gaudentio Brixiano Rufini versionem. Est tamen notandum non constare de persona laudatæ Silviæ, de qua in opere nostro tractandum erit ad præfatum diem XV Decembris. Sufficiat hic adscripsisse, quæ breviter tradit Galeardus [Migne, tom. XX, col. 806.] : Quænam hæc virgo Silvia fuerit, implexa admodum est quæstio. Brixiæ in ecclesia B. Joannis evangelistæ, olim “deforis Brixiam” nuncupata, extat corpus beatæ Silviæ virginis, cujus memoria recolitur die 15 Decembris. Hanc nonnulli ex Brixianis scriptoribus matrem, nonnulli sororem Gregorii Magni appellantes, vehementer decepti sunt: nam quomodo ad Gregorii Magni familiam pertinere possit non video. Profecto ex illius genere claras feminas, præter Silviam ejus matrem, quam Romæ jacere compertum est, atque ipsius amitas Tarsillam et Æmilianam, ab iisque degenerem valde Gorgoniam, nullas alias invenio. Quare nominis similitudine factum puto ut vulgari errore, cujus nec patria satis nec genus compertum foret, in urbem Romam atque in ipsam Gregorii Magni familiam traducta fuerit. Eamdem esse Silviam hanc quæ Brixiæ jacet cum ea quæ a Rufino memoratur in Præfatione ad Gaudentium, videtur indicare tum id quod Rufinus ait, nempe versionem sibi a Silvia imperatam “hæreditario jure” a Gaudentio expeti; tum locus sepulturæ in eadem ecclesia atque ara, et Silviæ et Gaudentio communis… Cotelerius Silviam a Rufino memoratam eamdem esse existimat cum Salvia, de qua Palladius historiæ Lausiacæ cap. 143. Tillemontius autumat fortasse esse posse Silviam, Rufini Orientis præfecti sororem, quæ ex Oriente in Occidentem regressa Brixiæ obierit. Ego in tanta rerum obscuritate nihil certi affirmare ausim.
[24] [Incertum quamdiu S. Præsul Brixiæ præfuerit.] Incertum ergo est, quo anno cœperit episcopatus S. Gaudentii, ut dictum fuit supra n. 8; et pariter dubium manet, quo desierit. Ipse autem S. Gaudentius nos docet, se annos saltem quatuordecim infulas Brixianas tenuisse: ait enim in Sermone de vita et obitu S. Philastrii prædecessoris sui [Ibidem, col. 1002.] : Nam cum multa meritorum ejus præconia, quatuordecim jam per annos solemnitatis hujus cultum renovans, auditui vestro intulerim, plura quæ prædicari adhuc possunt, intacta perspicio. Ex his tamen nullo modo sequitur eum plures in annos posthac non produxisse vitam. Cum autem probabile sit, Rufinianas Recognitiones S. Gaudentio nuncupatas fuisse circiter annum 408; probabile quoque est eum saltem circa annum 394 pontificalem accepisse consecrationem. Si cum Tillemontio aliisque nuncupationem præfatam extremo Rufini anno, scilicet 410, innectimus, episcopatus S. Gaudentii cœpit anno saltem 396. Proinde incertum remanet, quanto temporis spatio Vir sanctus Brixiæ sederit. Initium plerique, nulla tamen nixi certa ratione, conferunt in annum 387, finem vero adscribunt anno 410; quibus positis, annos omnino viginti septem præfuisset.
[Annotata]
* Matth., IX. Luc., VIII.
* Act. IV, 32.
§ III. S. Gaudentii scripta, cultus, reliquiæ.
[Scripta,] De scriptis S. Gaudentii tum genuinis tum deperditis atque supposititiis, ita uno obtutu breviter et accurate Schœnemannus [Biblioth., p. 561.] : Ad genuina Gaudentii scripta quod attinet; præter Paschales decem Sermones cum Præfatione ad Benivolum, quatuor de diversis capitulis Evangelii et quintus de Machabæis martyribus ex ipsius Gaudentii verbis in eadem Præfatione ad Benivolum, pro veris agnoscuntur. Quatuor alii, nempe de Ordinatione sui, de Dedicatione basilicæ, itemque ad Serminium et Paulum diaconum; qui posteriores Epistolæ potius quam Sermones sunt, cum argumenti tum orationis similitudine, Gaudentii esse probantur. His insuper in Galeardi editione addi vides duo; de Petro et Paulo alterum, alterum de vita et obitu Philastrii prædecessoris sui. Quamvis de his duobus non adeo diserte loqui videatur Schœnemannus, non est tamen, cur genuinis non annumerentur. Certe Paulus Galeardus, canonicus Brixianus, cujus studium et diligentia atque accuratio plurimum apud præfatum scriptorem laudantur, ad unum omnes sermones atque eo, quo supra veniunt, ordine tamquam genuinos recensuit denuo, ac notas secundis curis auctas adjecit, in collectione veterum Patrum Brixianæ ecclesiæ, typis Rizzardianis anno 1738 [Pag. 185 – 379.] . Atque ex hac collectione opera S. Gaudentii recusa nuper fuere in Patrologia Migniana [Tom. XX, col. 791 – 1006.] . Ad deperdita veniens scripta, prosequitur Schœnemannus his verbis: Intercidisse nonnullos Gaudentii tractatus, ex ipsis, qui supersunt discimus, ut Galeardus ad Tract. XIV, annotavit, ubi etiam locum ex sermone VIII affert. Sed præstiterit ipsum audire Galeardum. Sermone XIV seu de diversis capitulis quarto, inscripto de promissione adventus Paracleti, sanctus Gaudentius dicit [Migne, tom. XX, col. 944.] : Jam de unitate divinitatis suæ cum Patre plurima in superioribus dictis docuerat, sicut proximo tractatu exposui. Notat autem Galeardus: Nonnullos Gaudentii tractatus intercidisse, apertum fit ex hoc loco non solum, sed etiam initio tractatus 11 et 12: nam in quibus ibi innuit, se explanare aliquid promisisse aut proxime disseruisse, non extant; quemadmodum etiam illud, quod ait sermone 2, “de præcinctione lumborum” frequenter a se “latius dictum” fuisse, nusquam occurrit. Item sermone 13 hæc commemorat: “Disseruimus (ut meministis) omnem textum lectionis ejus, quæ cœnantem describit in Bethania Dominum, explanantes discubitum Lazari, rationem loci et temporis, Marthæ ministerium, sororis ejus obsequium, unguenti virtutem rationemque crinium, quibus Maria pretioso myro unctos Christi tersit pedes.” Cuncta hæc pariter in præsens a nobis desiderantur, prout etiam quæ tract. 8 explicasse indicat his verbis: “His cohærent ea quæ suo in loco, ut meminit dilectio vestra, minutatim disserui, ubi confestim Dominus legatos gentium gratulanter amplectens et in paucis credentibus fidem prævidens innumerabilium populorum, dixit apostolis: Venit hora ut glorificetur Filius hominis.” Hactenus Galeardus. Denique concludit Schœnemannus: Nec supposititia desunt, “Rhythmus de Philastrio, liber de singularitate clericorum” alioquin modo Origeni, modo Cypriano aut Augustino tributus, ab Oxoniensi autem Cypriani editore Gaudentio adscriptus, quam in Notis ad Bedæ tempora revocat. Præterea “Commentarii ad Symbolum” quod vulgo Athanasii appellatur, auctorem Gaudentium facit Elias Capreolus lib. III, Hist. Brix. et ex Capreolo Ughellus. Quod cum errore manifesto factum sit, tum nihil etiam ejusmodi Commentarii existit; nisi forte quod commode Galeardo succurrit, pro “Commentario in Symbolum Athanasii” intelligenda sit Expositio Rufini in Symbolum, quæ a multis Hieronymo et Cypriano temere adscripta, aliquando etiam Gaudentio tributa fuerit. Confer Galeardum [Ibid., col. 807 et seqq.] et Gradonicum [Brixia sacra, p. 58 et 59.] .
[26] [quorum ipse S. Gaudentius nonnullam mentionem facit] Atque hæc dicta in genere sint de scriptis sancti Præsulis. Sed speciali attentione digna est Præfatio ad Benivolum, in qua S. Gaudentius ipse nonnullam rationem de operibus suis reddit. Quapropter convenit ejus verba hoc loco adscribere. Communis, sic orditur præfationem [Migne, tom. XX, col. 827.] , voti fuerat, ut ea quæ de divinis eloquiis per paschales dies proxime præteritos explanavi, coram valuisses audire. Cum enim semper, tum præcipue diebus festis præsentia tua nobis merito grata est in ecclesiæ Brixianæ conventu etc. Sequitur digressio in laudes Benivoli. Dein ita pergit S. Antistes: Sed ut ad propositam causationem redeam, ex ingenti ægritudine tuum tunc adhuc corpus invalidum, ne supradictæ festivitati interesses inhibuit; unde vehementer dolebas, omnino fraudem tibi spiritualium bonorum reputans peccatis urgentibus irrogatam; ac propterea singulare quoddam dispendii memorati remedium magnopere exegisti, ut scriberem quid unaquaque die illius sacratissimæ hebdommadis, sanctæ fraternitati a me expositum meminissem. Quod plane ego mediocritatis meæ conscius litteris credere non auderem, nisi tu religiosa instantia compulisses; satis est enim mihi, si instruere commissam plebem viva saltem voce sufficiam. Sciens itaque verum divinæ sapientiæ amatorem non super assertione inutilium rerum inanis eloquentiæ pompam quærere, sed salutarem de Scripturis sanctis explanationum congruentium desiderare doctrinam, scribere tibi aggrediar omnino iisdem sensibus et fortasse etiam verbis, quibus me in ecclesia locutum esse reminiscor, ut loquelam meam, qualiscumque sit, facile cum legeris recognoscas. Quatuor præterea breviores tractatus, quos de diversis capitulis Evangelii apud te olim fuisse me locutum prodidisti, et quintum de Machabæis martyribus, emendatos tibi, quoniam cogis, remittam, ut eos, si ulla utili memoria dignos arbitraris, in postrema parte schedulæ hujus simul transcribendos adjungas. De illis vero tractatibus, quos notariis (ut comperi) latenter appositis, procul dubio interruptos et semiplenos otiosa quorumdum studia colligere præsumpserunt, nihil ad me attinet. Mea jam non sunt, quæ constat præcipiti excipientium festinatione esse conscripta: vereor tamen ne aliqua sub sermonis mei titulo sanæ fidei inimica alieni errores involvant, et efficiantur sempiterni criminis rei, qui fuerint incautæ præsumptionis auctores. Ergo quoniam desiderio tuo negare operam non potui postulatam, breviter tibi prius ostendam, non semper ægritudinum plagas pro peccatorum cumulo nostris corporibus irrogari. Unde animadvertit recte Gradonicus [Brixia sacra, p. 58.] . Est autem hæc potior ac major Gaudentianorum sermonum pars (nempe decem illi paschales et quinque alii, addita Præfatione) quæ Benivoli studio ac industria ad nos pervenit. Cæterum Paschales vocantur, quod habiti fuerunt per solemnitatem Resurrectionis; et primus quidem nocte, præcedente festum; item secundus; sed hic post collatum baptisma, et præsentibus tantum neophytis, non autem catechumenis; tertius die ipso festo; sex sequentes singulis Octavæ diebus; decimus denique dominica, quæ in Albis dici solet [D. Ceillier, Autheurs ecclés., tom. X, p. 519.] . Subdit Gradonicus, Scripta illa merito sæpius recusa, utpote christianæ pietatis præclaram imaginem exhibentia.
[27] [in Præfatione ad Benivolum, virum præclarissimum,] Hæc quidem perspicua satis sunt, nec commentario indigent. Sufficiet compendiosam de Benivolo, quo tam familiariter tamque frequenter usum S. Gaudentium videmus, addidisse notitium. Mediolani, ut habet Gradonicus [Brixia sacra, p, 60.] , fidei rudimentis per Philastrium, adversus Arianos ea in urbe pugnantem, instructus fuit; sed adhuc catechumenus præclaram animi sui erga catholicam fidem ostendendi nactus est occasionem. Valentinianus II, imperator, Justinæ matris impulsu statuerat legem ferre, qua arianis conveniendi et ecclesias habendi non minus quam et ipsis catholicis potestatem faceret; aliquid contra molientibus, veluti seditionis auctoribus pacisque turbatæ ac læsæ majestatis reis pœna capitis indicta. Benivoli nostri erat eam legem conscribere, utpote qui apud eumdem imperatorem munere fungebatur Magistri memoriæ seu præsidis scriniis memoriæ, cui leges scribere incumbebat. Enimvero tale facinus abhorruit vir excelsi animi constantisque pectoris. Audiamus Rufinum Aquileiensem, scriptorem Benivolo æqualem [Historiæ eccles., lib. II, cap. XVI. Migne, tom. XXI, col. 524.] : Sed ille, cui ab incunabilis sacra fides et venerabilis fuit, abnegat se impia verba posse proferre et contra Deum loqui. Tum vero ne incœptum reginæ frustrari videretur, celsior ei honor promittitur, si impleret injuncta. Ille qui nobilior in fide esse quam in honoribus cuperet: Quid mihi, ait, pro impietatis mercede altiorem promittis gradum? Hunc ipsum, quem habeo tollite: tantum mihi conscientia fidei duret illæsa. Hæc dicens, ante pedes impia præcipientium cingulum jecit. Brixiam, ex qua oriundus erat, redux summo apud concives in honore fuit, ut tum ex recitatis supra verbis S. Gaudentii, tum ex aliis quæ ex eadem præfatione addimus: Nam, inquit S. Præsul [Migne, tom. XX, col. 829 et seq.] , sicut honoratorum nostræ urbis, ita etiam dominicæ plebis, Domino annuente, dignissimum caput es, quia non minore diligentia servare studes Dei præcepta quam discere; robustam catholicæ fidei professionem præclaræ vitæ meritis æquiparare contendens, ut habeat sincera fides opera, suæ puritatis nitore condigna… Nec mirum si hodie taliter in timore Domini converseris, qui, necdum percepta baptismi gratia, ita pro fidei cœlestis veritate pugnasti, ut imbutum te admirabilibus doctrinis apostolici per omnia viri, patris nostri Philastrii, tantæ constantiæ testimonium approbarit. Nostri namque temporis regina Jezabel (Justina) arianæ perfidiæ patrona simul et socia, cum beatissimum persequeretur Ambrosium, ecclesiæ Mediolanensis antistitem, te quoque, ea tempestate Magistrum memoriæ, oblitum salutaris fidei arbitrata, contra catholicas dictare ecclesias compellebat; quod ne faceres, ultro et promotionis politicæ dignitatem, et ambitionem sæculi, gloriamque mundanam pro Dei gloria contempsisti, magis eligens privatus vivere, quam mortuus militare. Vere enim moritur apud Deum, qui ab apostolicæ fidei veritate discedit, cui Christus Deus, qui vita est, amputatur, dum æternæ Trinitatis homoousion deneganti subtrahitur.
[28] [sed de quibus non satis æquam Dupinium tulisse sententiam,] Cæterum ex his veluti speciminibus dictionis et facundiæ Gaudentianæ, judicare licet, quam inique Dupinius de operibus S. Antistitis sententiam tulerit. Stylus, inquit [Nouvelle bibliothèque des auteurs ecclésiast., tom. III, p. 86. Paris, 1693.] , ejus simplex est atque incultus. Scatet allegoriis coactis, sententiis inusitatis; frequenter alludit ad res nimium alienas. Sermones exsangues sunt, steriles; parum apti ad docendum, nullatenus vero ad movendum; denique carent vi, eloquentia, virtutibus, accurataque diligentia; quibus dotibus excellent conciones scriptorum Græcorum, de quibus modo diximus. Certe qui ex his opinionem sibi faceret de S. Gaudentii operibus atque merito, is quam longissime a vero aberraret. Equidem potius vitio darem, quod S. Præsul nimium sit sollicitus de verbis, quæ plerumque congerit, sua nominibus amans jungere adjectiva, nec ea qualiacumque, sed haud raro diligenter selecta. Exemplo sit locus sequens ex Præfatione ad Benivolum [Migne, tom. XX, col. 840.] : Nonnulli enim prudentium sæculi, sapientiæ cœlestis ignari, dum volunt fortuita adstruere universa, quæ creator omnium Deus justo moderamine providenter exercet, ita loquuntur: Si Dei providentia gubernaretur hic mundus, numquam promiscue bonos et malos tribulationum, ærumnarum atque ægritudinum plagæ conficerent, quia divinæ æquitatis non esset, disparibus meritis plagas irrogare consimiles: sed problematis hujus invidia facile evacuatur usitato veritatis exemplo. Notum namque est omnibus quod et ferri acies et ignis ustio vel ad interitum irrogantur, quando pœnam exigit criminis puniendi qualitas; vel ad curam proficiunt, cum sanandi gratia medicinaliter adhibentur. Ita igitur Deus omnipotens easdem plagarum species pro qualitatibus temperat meritorum: quosdam quidem puniens, quosdam vero vel emendans a vitiis vel emundans, vel certe ad ampliorem gloriam promovens. Et Sermone IV. neophytos alloquens [Ibid. col. 870.] : Vos igitur, neophyti, qui estis ad beatæ hujus ac spiritualis paschæ epulas invitati, videte quomodo ab omni pollutione escarum, quas superstitio gentilis infecerit, vestras animas conservetis. Et, nonnullis interpositis, rursum [Col. 871.] : Servate, neophyti, ornamentum gratiæ salutaris: sobrii estote per omnia, ne illud inebriati perdatis; solliciti convenite ad ecclesiam; orationibus, hymnis, psalmis et canticis spiritualibus nobiscum vigilanter incumbite. Hæc sint otii vestri opera, quibus debitum reddentes Christo domino famulatum mercedem vitæ æternæ consequi ab ipso possitis. Sint igitur convivia vestra sobria, casta cubilia; sit modestus animus, sermo placidus, mitis incessus. Orate ut beneficia gratiæ suæ Deus conservet in vobis; et fides vestra magis magisque proficiat, largiente Christo Domino salvatore, cui una virtus eademque divinitas cum Patre et Spiritu sancto, ante omnia, et nunc et semper et in cuncta sæcula. Amen. Quis non hæc recte appositeque imo et satis eleganter dicta fateatur? Unde etiam Galeardus contra Dupinium [Ibidem, col. 815.] : Hoccine illud est aridum et inane dicendi genus, doctrinæ prorsus atque ornamenti totius expers?… Num sane Gaudentii oratio omnibus ornamentis ac luminibus caret? An vero e contra splendore, succo, ubertate redundat? Atque hæc omnia etiam Dupinio obvia erant, ex quibus cum Gaudentii doctrinam, tum eloquentiam et ingenium perspicere poterat, nisi pravum animum et infensum ad eum legendum attulisset. Id certum paucos sibi consentientes nactum esse Dupinium. Tillemontius ab eo toto, ut ita dicam, cælo abest: Gaudentii, inquit [Mémoires, tom. X, p. 586.] , stylus quamvis simplex satis videatur, non tamen caret nitore, proditque ingenium suave admodum atque jucundum. Quod vero ad ipsas res spectat, doctrina excellet præceptisque. Eadem fere iisdem verbis tradit Ceillerius [Auteurs ecclésiastiques, tom. X, p. 532.] . Solus, saltem inter mihi notos scriptores, Schœnemannus est, qui mollius cum Dupinio egit: ad verba Disseruimus, ut meministis etc. supra a nobis n. 24 recitata, sic habet [Bibliotheca Patrum lat. p. 561.] : Qui (locus), si quis alius ingenio hominis declarando inservit Dupiniumque a temeritatis crimine vindicare potest. Et alibi [Ibid. p. 565.] : Qua occasione Galeardus. graviter etiam in Dupinium, iniquius, ut ipsi visum est, de Gaudentio statuentem, invehitur.
[29] [probatur.] Liceat his, quæ de scriptis S. Gaudentii disseruimus, coronidis loco addere judicium sæpius laudati Galeardi, quo sancti Viri sermones apposite atque præclare commendat: Cæterum, ait [Migne, tom. XX, col. 802.] , Gaudentiani sermones pietatem non minus quam eruditionem spirant, quantoque usui sint ad muniendam et illustrandam ecclesiæ doctrinam ex eorum lectione facile patet. Nam et serm. 2 expresse designatur disciplina Arcani; et Eucharistiæ mysterium tam apte, tam copiose, tam perspicue exponitur, ut plane videam paucos ex antiquis qui apposite magis ad dirimendas nostrorum temporum controversias in hujusmodi argumento versati fuerint. Usi sunt testimoniis ex hoc sermone depromptis, ad asserendas catholicæ ecclesiæ veritates Joannes Stephanus Durantus in libris de Ritibus ecclesiæ, Romæ excusis in typographia Vaticana 1591; Ludovicus Bail Abavillæus in Bibliotheca concionatorum, edita Parisiis apud Joannem de la Caille 1666; Ferrarius de Ritu Sacrarum ecclesiæ Concionum, Joannes cardinalis Bona, aliique non pauci ex nostris, quibus Gaudentiana scripta evolvere operæ pretium fuit. Præclarum est præterea Gaudentii testimonium de Reliquiis et Invocatione Sanctorum, quam luculenter astruit in sermone de Dedicatione basilicæ, in sermone de Petro et Paulo, et in sermone de Vita et Obitu Philastrii prædecessoris sui. Hunc sermonem afferens Alanus Anglus adversus historiæ ecclesiasticæ oppugnatores, Dial. 3, cap. 4, pag. 319, edit. Plantinianæ 1566, Gaudentium nostrum recenset inter illos Patres quos Magdeburgenses prætermisere, quique intra primos quingentos a Christo nato annos scripsere de fide primæ ecclesiæ in causa de Reliquiis et Invocatione Sanctorum. Tractatu nono incorruptam Matris Dei virginitatem eloquenter et studiose propugnat; et Tractatu octavo, quamvis parentes imperare filiis perpetuam continentiam vetet, attamen virginitatem nuptiis docet esse meliorem. Tractatu quinto circa finem notabilis valde locus est “de baculo,” ubi baculum apostolicis sacerdotibus, id est episcopis, ad subditorum correptionem tributum esse significat. Hinc videtur parari posse subsidium antiquo usui baculi, de quo Isidorus, lib. II, de off. eccl., c. 5. Sane antiqui Ægypti monachi baculum ferebant, ut ex Cassiano patet lib. I de Instit. cœnobiorum cap. 9. “Cujus gestatio,” inquit, “spiritualiter monet, numquam debere eos, inter tot oblatrantes vitiorum canes et invisibiles nequitiarum spiritualium bestias, inermes incedere.” At longum esset ire per singula: quare suffecerit summa quædam rerum capita delibasse, quibus perspectis lector de utilitate ac momento Gaudentianorum sermonum facile judicare possit. Qui plura voluerit de hac quæstione, adeat laudatos auctores, Galeardum in Præfatione, Gradonicum, Ceillerium, Tillemontium, Schœnemannum etc. loc. citt.
[30] [Editiones operum S. Gaudentii.] Ast hic adjicere visum est, quæ laudatus Schœnemannus de Editionibus operum S. Gaudentii breviter et luculenter recensuit [Bibliotheca PP. latt., p. 562 et seqq.] : Gaudentianorum scriptorum specimen, ut pridem observavit Galeardus, primus edidit Capreolus, lib. III, Hist. Brix., excerpta nempe sermonis de Philastrio, circa annum 1500 aut paulo serius. Deinde circa annum 1554, Aloysius Lipomanus, Veronensis episcopus, protulit sermonem integrum de Philastrio, sermonem de dedicatione Basilicæ, itemque excerpta ex Præfatione ad Benivolum, in Vitis SS., tom. IV, a p. 52 – 4 editionis Venetæ, ubi p. 1 et p. 15, opera Gaudentii nondum excusa dicuntur. Collecta primum sunt in Orthodoxographis Grynæi anno 1569, eodemque ordine ac numero sæpius deinde in Bibliothecis PP. repetita, mendis tamen adspersa quamplurimis et duobus carentia sermonibus (de Petro et Paulo, atque de Vita et Obitu S. Philastrii), qui in novissima demum eaque prima, quæ seorsim prodiit et accurata dici possit, Galeardi editione an. 1720 additi inveniuntur. Eamdem postea ab editore retractatam Quiriniana Operum Brixianorum episcoporum Collectio accepit. De singulis singulatim. Mitto quæ ad priores spectant, utpote non tanti momenti, ut ad editiones sæculi XVIII transeam. Anno 1720, Patavii excudebat (ita nempe pergit Schœnemannus) Jos. Cominus 4 S. Gaudentii Brixiæ episcopi sermones qui exstant, nunc primum ad fidem mss. codd. recogniti et emendati. Accesserunt Ramperti et Adelmanni venerabil. Brixiæ episcoporum opuscula. Recensuit ac notis illustravit Paulus Galeardus canon. Brixian. Suscepit Galeardus Gaudentii edendi consilium suasu ac impulsu præsulis Jo. Franc. Barbadici, recens tunc a Veronensi episcopatu ad Brixianum translati, qui et opibus et nulla non opera eum juvit, meritoque nomini suo inscriptum vidit. Nactus vero editor præclara ex codd. mss. Vaticanis, Florentino, Urbinate et Brixianis subsidia assiduo studio emendationi auctoris depravatissimi vacavit, ita tamen ut, ubicumque aliquid innovatum esset, de eo lectorem admoneret. In variantibus lectionibus apponendis et recensendis religiosior pœne fuit: Maluisse enim, inquit, sedulitatem suam delicatis hominibus nimiam aut morosam videri, quam apud studiosos et doctos lectores periclitari. Animadversiones rariores adjecit, in quibus ea, quæ locutionibus illustrandis inserviunt, comparatione locorum fere similium apud alios scriptores occurrentium constant, nonnullæ res ecclesiasticas attingunt, utrumque genus haud magnæ lectionis eruditionem prodit. Tanto vero insigniora sunt, quæ in præfatione de vita, virtutibus et laude, qua apud æquales et posteros claruerit Gaudentius; de scriptis ejus genuinis et supposititiis, eorumque indole disseruit. Qua occasione (§ II) graviter etiam in Dupinium, iniquius, ut ipsi visum est, statuentem invehitur. Postremo de consilio et ordine hujus editionis, superiores breviter perstringens, lectores admonet. His omnibus insuper testimonia de Gaudentio, nec non index locorum SS. addita sunt. Meminit dein paucis Schœnemannus editæ Hamburgi in-8°, anno 1721, Vitæ S. Philastrii per S. Gaudentium, et denique addit: An. 1738 Brixiæ ex typogr. Jo. Mariæ Rizzardi folio S. Gaudentii Brixiæ ep. sermones qui extant ad fidem mss. codd. recogniti et emendati, in collectione vet. PP. Brix. ecclesiæ Quiriniana, a pag. 185 usque ad 379. Recensuit denuo et notas secundis curis auctas adjecit Paulus Galeardus Can. Brix. Quid novæ hujus editionis occasione a Galeardo præstitum est, ipse quidem, modestia in Italis scriptorum ecclesiasticorum editoribus sequentium raro obvia (quod nemo non æquus rerum æstimator invidiosius dictum reperiet) indicat, inspersas esse novas huc illuc textui Gaudentiano notationes, non nullas etiam ex prioribus in melius reformatas dicens. Sed primo statim obtutu unusquisque facile animadvertet, quam sæpe illud et quam præclare factum sit. Imprimis autem de codice non magnæ quidem antiquitatis, sed egregiæ lectionis et emendationibus Octavii Pantagathi Brix. manu adscriptis repente sibi oblato lætatus, ex quo innumera sibi restituta esse affirmat.
[31] [Rhythmus de S. Philastrio, quondam S. Gaudentio tributus.] Idem Galeardus operibus S. Gaudentii subnexuit Rhythmum de S. Philastrio, quod a nonnullis quondam sancto Præsuli tributus fuerit. Reperitur in opere nostro ad diem XVIII Julii, quo Cuperus acta S. Philastrii illustravit. Profecto Rhythmus ille sæculo IX est antiquior; cum diserte ejus meminerit Rampertus; addens tamen sibi non constare de auctore: Sed et Rhythmicum, quem ergo auctoritatis Gaudentium episcopum fecisse ferunt… Gaudentium autem ipsum composuisse nuto etc. Alii alias proposuere conjecturas; verum, inquit Galeardus [Collectio PP. Brixian. p. 375 et seq.] , aperte profiteor, omnia mihi hoc loci obscura et incerta esse, nihilque aliud ad promtum videri, nisi pium aliquem virum, Gaudentio juniorem, Rhythmum hunc in laudem Philastrii ex Gaudentiani sermonis sententiis consarcinasse. Et hinc Cuperus, [Acta SS. tom. IV, Julii p. 384.] : Cum ipsemet (Galeardus) fateatur omnia … obscura et incerta esse; sine ulteriori ratiocinio istud carmen antiquum (a quocumque demum sit compositum) cum Ms. nostro collatum subjicio.
[32] [Cultus S. Gaudentii vindicatur] Restat dicendum de cultu et reliquiis S. Gaudentii. Monuimus nomen S. Episcopi in fastis et martyrologiis vix non omnibus (Romano excepto) desiderari. Atque hinc præcipue est, quod Castellanus ad diem XXV Octobris Margini adscriptum voluerit hujusmodi Monitum quod hoc loco juverit rursus adscribere: Sine cultu veteri, ait [Martyrologi universel, p. 717.] , etiam in propria ecclesia, ut videtur in Ramperto episcopo Brixiensi VII sæculi, qui etiamsi de eo loquatur, ne semel quidem vocat Sanctum sive Beatum, cum alioquin Sanctos non negligat eos nominare, qui cultum hunc habebant, uti S. Philastrius. Deficit hic solita, et ut ita dicam innata Castellano diligentia et accuratio. Nam primum floruit Rambertus non sæculo VII bene vero sæculo IX, quippe qui anno Dominicæ Incarnationis octingentesimo trigesimo octavo corpus beati Philastrii, septimi Brixiæ episcopi, in æde sancti Andreæ olim sepultum, transtulit ad ecclesiam sanctæ Dei Genitricis Mariæ, quam ipse “matrem ecclesiam hiemalem” vocat [Veterum Brixiæ epporum opera et opuscula, p. 383. Brixiæ, 1738.] ; qua occasione sermonem, cujus meminit Castellanus, habuit. Deinde falsum est alios, præter Philastrium, Sanctos a Ramperto vocari. Incipit sermo de Translatione [Ibid. p. 387.] : Triginta Brixienses sunt episcopi, quos meminimus, qui in altari nomini beati Philastrii dicato et super caput ejusdem posito, preces missarum celebraverunt, et diem transitus ejus venerantes ab omni terreno opere Brixiensem populum abstinere jubentes, reverenter honoraverunt. Hi sunt tertius ab eo et secundus a Gaudentio, Paulus; deinde Theophilus et Sylvinus et Gaudiosus; Optatianus et Vigilius et Ticianus; Paulus, Cyprianus, Herculanus, Honorius, Rusticianus et Dominator; itemque Paulus, Paterius, Anastasius et Dominicus; Felix et Deusdedit… Amfridus et Petrus; venerabilis memoriæ episcopi. Quorum ordine et meritis novissimus ego Rampertus indignus episcopus Brixiensis sanctæ ecclesiæ etc. Solus itaque Philastrius beatus dicitur, alii omnes venerabilis memoriæ episcopi. Quod si ex his jure inferrat Castellanus, S. Gaudentium sine cultu veteri etiam in propria ecclesia fuisse; id pari ratione statuendum erit et de aliis, qui tamen omnes usque ad Deusdedit, Sanctis annumerantur, atque ut tales coluntur. Gradonicus, ubi de isto præsule: Hic (Deusdedit), inquit [Brixia Sacra, p. 95.] , postremus est ex Brixianorum episcopis, qui inter Sanctos numeretur, estque vicesimus post Philastrium. Eorum plerique nostro jam operi inserti leguntur.
[33] [contra Castellanum.] Unde præfatus Gradonicus subiratus et nonnihil indignabundus refutat Castellanum: At, ait [Ibid., p. 62.] , ægre non ferat hic criticus, si nimiam illius confidentiam miremur; sane videre non possumus qua ratione ex Ramperti sermone inferri possit, nullum Gaudentio tributum fuisse honorem; quandoquidem id unum spectat Rampertus eo loci, ut S. Philastrii vitam honoresque illi præstitos ob suorum auditorum oculos exponeret; alios vero episcopos enumerat, ut constantem episcoporum seriem quodammodo recenseat. Nihil igitur mirum si Philastrium appellet Sanctum, quo nomine vocari et cæteros ibidem commemoratos aperte negamus, uti experiundo cognoscere quisque poterit. Unicus honoris titulus, quo a Ramperto insignitos legimus episcopos, est hic: “venerabilis memoriæ,” quo Gaudentium quoque insignitum fuisse a Ramperto, vel luculentissimo argumento est locus, ubi duo illa verba jacent… Concludendum igitur est, tanti non esse Castellani objectum, ut in dubium vocare queat honorem, quem sua hæc ecclesia “ab immemorabili,” ut vulgari voce utar, illi exhibet. Festivitas autem recolitur VIII Cal. Novembris. Eodem modo aliis tribus in locis meminit S. Gaudentii Rampertus, ubi recenset miracula nonnulla sub translatione S. Philastrii patrata. Sic habet numero V [Veterum Brixian. p. 393.] : Veluti etenim in edito sermone a præsule Gaudentio, vitæ scilicet beatissimi Philastrii pontificis, legitur etc. Et numero IX [Ibid. p. 399.] : Qualem eum (Philastrium) in arianorum nefandæ procellæ temporibus sanctissimæ memoriæ Ambrosius Mediolanensis episcopus esse intellexit, qui sibi eum collegam habebat? Quantique meriti vicini episcopi eumdem esse existimabant, si quartus Pergamensis episcopus … meminisse studuit, quod Ambrosius ipsum episcopum, Philastrius consecravit diaconum? Cujus vitæ sanctitatisque eum sapuit episcopus Gaudentius successor suus, qui per quatuordecim annos, forsan et plus, diem transitus ejus feriatum ducebat, populo siquidem de eo sermonem faciens? Et iterum numero X [Ibidem, p. 399.] : Præcessor namque noster, hoc est venerabilis memoriæ Petrus episcopus, tantæ venerationis eum esse monstrabat, ut anhelus mœroris sui, testaretur sese tempore presbyterii sui ita fuisse febribus anctum, ut nulla potio nullumque unguentum eripere eum a febri quiverit, cum etiam ipse peritus fuerit artis ipsius. Sed cum post aliquod tempus ad sepulcrum beatissimi Philastrii venisset et ibidem Deum efflagitasset, ut meritis ipsius intercedentibus sibi sanitas tribueretur, sic de oratione sanum se profitebatur erexisse, ut nullus rigor accessionis eum ultra tetigerit. Sed et rhythmicum hymnum, quem ergo auctoritatis Gaudentium episcopum fecisse ferunt, cantare de ipso sedule consueverat. Gaudentium autem ipsum composuisse nuto etc. Id itaque certum, nuspiam Gaudentium apud Rampertum vocari sanctum vel beatum. Addo, alios tres (præter Philastrium) nomine suo designatos, nempe apostolos Petrnm et Joannem, item Ambrosium, a Ramperto sanctitatis titulo insigniri. De duobus prioribus legitur [Ibid. p. 395.] ; Qui ab introeuntibus in templum gratia orationis beatissimis Petro apostolorum principe et Johanne eleemosynam petiverant. Ambrosium, ut vidimus, sanctissimæ memoriæ episcopum dicit Rampertus, et paulo post ejusdem repetit nomen, absque honoris vocabulo. Anne ergo ex hoc legitime inferre licet S. Gaudentium sine cultu veteri in propria ecclesia fuisse? Ast primum pari modo statuendum foret de sanctis Brixianis episcopis omnino viginti numero; tum pro more illius ætatis, viri præsertim autem antistites, rebus gestis meritisque populo venerabiles, solebant post mortem fere continuo in album sanctorum referri et ut tales coli. Nec profecto apparet, cultum S. Gaudentii et aliorum illorum Sanctorum (tales enim certo a sæculis jam celebrantur) episcoporum Brixianorum cœpisse tantum post Ramperti tempora, ac proinde labente sæculo nono haud esse antiquiorem; quod tamen, stante Castellani sententia, foret admittendum. Alia in hanc rem venient numeris sequentibus, ubi de S. Gaudentii reliquiis fiet sermo,
[34] [Reliquiæ,] Scribit Gradonicus [Brixia sacra, p. 62.] : Corpus (S. Gaudentii) requiescit in ecclesia S. Joannis. Et Galeardus [Migne, tom. XX, col. 807.] : Jacet autem Gaudentii corpus Brixiæ in ecclesia S. Joannis evangelistæ, olim “deforis Brixiam” nuncupata, in eodem sacello una cum Theophilo, ejus post Paulum episcopum in sede Brixiana successore, et Silvia virgine… Horum corpora in eum locum translata ac deposita fuere anno 1595. Neuter itaque de prima sancti Antistitis sepultura loquitur. Observat tamen Gradonicus de præfata ecclesia: Hæc est ecclesia illa in nostro Ms. “de foris” appellata, atque in Nota ad S. Theophilum “ad Concilia Sanctorum;” quamque possident hodie (scribebat Gradonicus circa medium sæculum XVIII) canonici regulares S. Salvatoris; quæ non illa eadem est a Gaudentio excitata, igne olim combusta, sed quæ in ejus loco fuit ex integro ædificata anno MCLI.; unde vetustus “de Concilio Sanctorum” titulus jamdiu obliteratus est… Quonam tempore ab hac appellatione “deforis” cessatum sit, non equidem scio; fortasse postquam prolato urbis pomœrio circiter annum MCCXC, locus ille in sinum urbis receptus fuit. Sæculo namque duodecimo appellationem illam perseverasse certo constat ex manuscripto Privilegio, a Callixto II anno MCXXXIII huic ecclesiæ concesso, in cujus tabulario adhuc asservatur, (ubi) ista leguntur verba: “Præposito et canonicis in ecclesia S. Joannis evangelistæ, quæ de foris dicitur” etc. Porro in hujus ecclesiæ consecratione habuit sermonem Gaudentius, in quo narrat ecclesiam illam a se fuisse excitatam, nomenque impositum basilicæ “Concilii Sanctorum” quam ita appellavit ex illorum temporum more quod in ea sanctorum Martyrum reliquias recondiderat, inter alias SS. quadraginta Martyrum Sebastenorum. Denique addit Gradonicus: Coluntur ipsa (lipsana) in præsentiarum a Brixianis in eadem S. Joannis ecclesia, in qua consentaneum fuit, ut sepulturæ mandaretur ejus corpus, propterea quod ab illis separandum non erat SS. Martyribus, qui itineri suo, cum per urbes Capadociæ Hierusalem pergeret, fideles comites se præbere dignati fuerant, eamdemque ipse ecclesiam suis sumptibus condiderat sacroque cultui dicaverat. Confer supra n. 4. Hinc sane liquet S. Gaudentium, ex mente Gradonici, prima sepultura donatum in ecclesia Concilii Sanctorum. Nec apparet corpus ejus translatum, quamdiu basilica hæc substitit; hac autem igne consumpta, ædificataque medio sæculo XII ejus loco ecclesia S. Joannis de foris, pronum est inferre ibi sacras S. Gaudentii exuvias fuisse repositas, quo certe loco exinde ad nostra usque tempora coluntur.
[35] [translatæ] Papebrochius, ad diem XXVII Aprilis, in actis S. Theophili, Brixiani episcopi, meminit translationis factæ anno 1595, atque hac usus opportunitate nonnulla refert ad præfatam basilicam pertinentia, quæ summatim a nobis suffecerit exhibuisse. Imprimis recitat ex Catalogo episcoporum ms. Joan. Francisci Florentini sequentia [Acta SS., tom. III Aprilis, p. 494.] : Meminerunt antiquissimi sanctorum episcoporum fasti, ejus (S. Theophili) ossa quondam jacuisse ad Concilium Sanctorum; eadem forte basilica, quam S. Gaudentius, sanctorum XL Martyrum illatis lipsanis, dedicavit et Concilium Sanctorum nuncupavit, licet nulla omnino ejus vestigia nec reliquiarum memoria supersit. Attamen, ut vidimus numero præcedenti, testatur Gradonicus reliquias illas coli in præsentiarum in ecclesia S. Joannis. Subdit Florentinus: Neque temere tamen opinari quis possit, diversam ab illa ejusdem nominis ecclesiam ante S. Gaudentium hic extitisse, ubi tot Martyrum cædes olim patratæ; cum præsertim Baronius in martyrologio Romano ad XXIII Junii, Molanum secutus, affirmet Concilii Martyrum nomine locum illum intelligi, ubi sanctorum Martyrum corpora sepulta sunt, qualia loca etiam Cœmeteria seu Dormitoria sunt appellata. Sed reponit Papebrochius: Neutri, Baronio scilicet et Molano, in mentem venit, ea (Concilia Martyrum) confundere cum Cœmeteriis aut Basilicis. Quid igitur? Non ecclesiam seu basilicam, sed locum intra eas certum ac peculiari ritu dedicatum intelligimus, ad plurium sanctorum ossa, ex cœmiteriorum communium cavernis educta, seorsim a vulgo christianorum aliorum in iisdem cœmeteriis sepultorum, honestius locanda et commodius veneranda; qualem locum utrum primus dedicaverit Brixiæ Gaudentius, et intra quam ecclesiam, non possumus divinare, antiquo testimonio destituti. Mihi tamen ex dictis § II clarum videtur, basilicam, quam Concilium Sanctorum nuncupavit, a S. Gaudentio conditam et consecratam. Nec omnino obtinet hic ratio Papebrochii: non enim plurium sanctorum ossa ex cœmeteriorum communium cavernis educta, etc.; sed certas nominatorum sanctorum reliquias (non integra corpora ut diximus), plerasque ex Oriente allatas, collegit atque in novam transtulit basilicam. Id quoque probe notemus; quo tempore edidit Papebrochius acta S. Theophili, (typis mandatus fuit tomus III Aprilis an. 1675), nondum accurate prodierant Opera S. Gaudentii. Quinimo mihi videtur sermonem de Dedicatione basilicæ non fuisse lectum ab erudito meo decessore. Ait S. Præsul: Habemus ergo et hos quadraginta et prædictos decem sanctos, ex diversis terrarum partibus congregatos, unde hanc ipsam basilicam eorum meritis dedicatam Concilium Sanctorum nuncupari oportere decernimus. Dignum est enim, ut ad tantorum Martyrum venerandas reliquias processuri, ad concilium sanctorum nos procedere fateamur. Vide n. 17.
[36] Ubi ubi (sic prosequitur Papebrochius) istud Sanctorum Concilium fuerit, [anno 1595.] nunc certe (ut idem Florentinus et ceteri asserunt) sacrum S. Theophili corpus in æde S. Joannis evangelistæ servatur… De corporibus, in hac ecclesia quiescentibus, tale extat in libro Provisionum civitatis decretum diei XXII Aprilis anni MDXXV. “In ecclesia S. Joannis existunt corpora SS. Gaudentii et Theophili episcoporum et S. Silviæ, virginis: a quibus separentur capita et ponantur in statuis vel vasis argenteis, fabricandis expensis reverendorum Patrum et Parochianorum, ut honorifice congruis temporibus cum veneratione per civitatem deferri possint.” Quod quidem decretum, nisi in numero error est, ut ait Papebrochius, effectum tunc non habuit, sed solum post annos LXX; ita enim legitur in eodem Provisionum libro: SS. Theophili, Gaudentii et Silviæ corpora, quæ hactenus fuerant recondita in singulis arcis marmoreis, in capella a monte altaris majoris ecclesiæ S. Joannis, pro illuminanda dicta capella ablatæ fuerunt dictæ arcæ, corporibus prius ablatis. Quæ deinde corpora die dominico IX Julii, hoc anno MDXCV, cum solemni processione circumcirca parochiam S. Joannis delata, reposita fuerunt in altari nuper reformato in dicta capella, habita prius licentia per reverendos canonicos regulares dictæ ecclesiæ a reverendissimo episcopo et deputatis civitatis. In qua processione affuerunt dicti canonici et reliqua, quæ si libet, vide tom. III Aprilis loc. cit., ubi etiam reperitur altera eaque plenior ejusdem Translationis historia, ex qua suffecerit hoc loco adscripsisse, quæ ad statuas pertinent, quibus S. Gaudentii et aliorum duorum sanctorum capita reclusa fuerunt: Hisce magnis honoribus per civitatem perducta sanctorum corpora sunt, quibus per eam fere totam diem applicata fuere rosaria innumera. Postremo per eumdem D. Masinum præpositum in hujus sacelli ara honestissime recondita; ipsorum cranea in suis quæque statuis, auro argentoque superinductis, a vertice ad pectus usque sanctorum imagines referentibus, et ipsius D. Floriani Canalis (Brixiensis canonici regularis) sumptu confectis, inclusa fuere. Atque hæc sunt quæ de Reliquiis S. Gaudentii colligere licuit; incompleta imo et satis jejuna. Optandum utique foret, ut certis documentis constaret, non quidem de prima sepultura (hæc enim mihi sufficienter probata videtur), sed de sacri corporis perpetua in eadem basilica, donec illa substitit, asservatione, sicut et de ejusdem translatione, post exustum Concilium Sanctorum, in novam, medio sæculo XII a fundamentis exstructam, ecclesiam S. Joannis.
DE S. BONIFACIO I PAPA ET CONFESSORE
ANNO CDXXII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Bonifacius papa I, Romæ (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ I. Sanctus sub contentione cum Eulalio pontifex electus, favente Honorio imperatore, pacifice sedem apostolicam occupat.
Martyrologium Romanum hodierna die habet: Romæ sancti Bonifacii Papæ et Confessoris. [S. Bonifacii laudes in Fastis sacris:] Hieronymianum Florentinii omisso die natali, ejus ordinationem celebrat ad diem IV Kal. Januarii (XXIX Decembris): Romæ, inquit, Felicis et Bonifacii episcopi de Ordinatione. Quæ verba commentatus Florentinius, dicit, se quidem non repugnare, si quis affirmaverit Felicis I, Papæ et Martyris diem depositionis hic adnotari [Cfr Acta SS., t. VIII Maii, p. 236.] : Verum, inquit, clarius constat, Bonifacium esse primum hujus nominis Pontificem Romanum, qui in schismate Eulalii electus et ordinatus fuit hac ipsa die, ut evidentissime constat ex epistola Symmachi præfecti Urbis ad Honorium augustum, data eadem die IV Kal. Januarii, quam ex Vaticano codice exhibuit Baronius ad annum 418 § LXXV. Ultimus fuit Pontificum, cujus nomen in Hieronymianis fastis recensetur. S. Bonifacii nomen omiserunt in Martyrologiis suis Ado et Usuardus. Sed Auctaria Usuardina eumdem laudant. In Bruxellensi quidem ad diem IV Kal. Januarii scribitur: Romæ ordinatio sanctorum Felicis et Bonifacii: Vaticanum prid. non. Septembris: Romæ, via Salaria, depositio sancti Bonifacii episcopi: ad eamdem diem Rosweydianum habet: Romæ Bonifacii episcopi, qui fanum Pantheon ecclesiam Christi fecit; quibus verbis Bonifacius Primus cum hujus nominis Quarto confunditur, initio sæculi septimi florente, qui templum Pantheon in honorem B. Dei Genitricis et SS. Martyrum dedicavit. Tandem plurima Auctaria, quæ apud Solerium videre est, recensent Sancti nostri nomen ad diem VIII Octobris hoc fere tenore: Roma, via Salaria, B. Bonifacii I Papæ: hic constituit, servum clericum non fieri, nec obnoxium curiæ vel cujuslibet rei.
[2] [brevior ejus Vita] Breviorem S. Bonifacii Vitam habemus in Libro pontificali Anastasii bibliothecarii, quam hic exhibemus [Migne, Patrol., t. CXXVIII, col. 186.] : Bonifacius, natione Romanus, ex patre Jocundo presbytero, sedit annos tres, menses quatuor, dies tredecim. Hic sub contentione cum Eulalio ordinatur una die et fuit dissensio in clero mensibus septem et per dies XV. Eulalius vero ordinatur in basilica Constantiniana, Bonifacius autem in basilica Juliæ. Eodem tempore audiens hoc Placidia augusta cum filio suo Valentiniano augusto, dum sederent Ravennæ, retulit Honorio augusto, Mediolani sedenti. Eodem tempore ambo augusti, missa auctoritate præceperunt, ut ambo exirent civitate. Qui dum compulsi exissent, habitavit Bonifacius in cœmeterio sanctæ Felicitatis Martyris via Salaria. Eulalius vero in civitate Antii ad sanctum Hermen. Veniente autem proximo die paschæ, præsumpsit Eulalius, eo quod ordinatus fuisset in basilica Constantiniana, et introivit in Urbem et baptizavit et celebravit pascha in basilica Constantiniana. Bonifacius vero, sicut consuetudo erat, celebravit baptismum paschæ in basilica sanctæ Martyris Agnetis. Hoc audito, augusti utrique miserunt et ejecerunt Eulalium, et missa auctoritate, revocaverunt Bonifacium in Urbem et constituerunt episcopum. Eulalium vero miserunt foras in Campaniam. Post annos tres et menses octo defunctus est Bonifacius. Clerus autem et plebs petierunt Eulalium revocari, quod tamen non consensit Eulalius, Romam reverti. Qui etiam in eodem loco Campaniæ post annum mortis Bonifacii, defunctus est. Hic Bonifacius constituit, ut nulla mulier vel monacha pallia sacrata contingeret, aut lavaret, aut incensum poneret in ecclesia, nisi minister: nec servum clericum fieri, nec obnoxium curiæ, vel cujuslibet rei.
[3] [ex Anastasio et Flodoardo:] Hic fecit oratorium in cœmeterio Sanctæ Felicitatis juxta corpus ejus, et ornavit sepulcrum Sanctæ martyris Felicitatis et Sancti Silvani, ubi et posuit hæc: Patenam argenteam, pensantem libras viginti, scyphum argenteum, pensantem libras X, amam argenteam, pensantem libras XIII; calices minores argenteos duos, pensantes libras IV. Coronas argenteas tres, pensantes libras XV. Hic fecit ordinationem unam per mensem Decembris, presbyteros XIII, diaconos III, episcopos per diversa loca XXXVI. Qui etiam sepultus est in cœmeterio Sanctæ Felicitatis martyris, via Salaria, VIII Kalendas Novembris; et cessavit episcopatus per dies IX. Quæ ad hunc textum annotanda essent, in decursu hujus Commentarii attingemus: quapropter variantes lectiones, præsertim circa notas numerales, non apposuimus: unam numerorum diversitatem signabo in ipso textu; nempe in initio scribitur, S. Bonifacius sedisse annos tres, menses quatuor, dies tredecim et paulo infra, obiisse post annos tres et menses octo. Hæc et similia ad trutinam revocabimus. Præter Vitam Anastasianam, aliam antiquam non novimus: quapropter ad calcem Commentarii dabimus Legendam S. Bonifacii, prout ad diem XXVII Octobris in Proprio Lateranensi habetur. Recensetur quidem a Beda in suis Collectaneis liber miraculorum S. Bonifacii papæ [Ibid., t. XCIV, col. 557.] : sed hoc opus hactenus deperditum videtur, neque ullatenus constat, cui ex Pontificibus, Bonifacii nomen gerentibus, miracula adscribenda sint. Ante tandem quam ipsas res gestas referamus, operæ pretium fuerit pauculos versus Flodoardi in medium afferre de Christi triumphis per Italiam lib. X, cap. 4 [Migne, Patrol., t. CXXXV, col. 766.] :
Bonifacius post (Zozimum) lite scandens dissona
Tum mansueto dum recedit spiritus
Nec insolenter vindicat fastigia,
Pulso receptus roboratur æmulo:
Certatque sedes nec hinc petaturambitu;
Sacra censet aræ nulla tractet fœmina
Decreta celsis nec ministris appetat:
Nullum dicare jure pressum clericum.
Felicitatis hic beatæ pignora
Templo decorat, quo residit sarcina.
[4] [In contentione electus cum Eulatio,] Nunc vero res, a S. Bonifacio gestas examinemus. Atque imprimis occurrit quæstio de anno et die, quo S. Bonifacius electus et ordinatus fuit. Certum mihi est, Sanctum electum fuisse XXVIII et ordinatum die sequenti XXIX Decembris, seu IV Kal. Januarii anni vulgaris 418. Circa annum electionis, is indubie est 418, Prospero in suo Chronico dicente [Ibid., t. LI, col. 592.] : Honorio XII et Theodosio VIII coss. id est anno Christi 418, … Romanæ Ecclesiæ episcopatum agit Bonifacius annis III, mensibus octo, diebus VI. Enimvero ab hoc anno electionem S. Bonifacii dimovere non licet, quum ex una parte exstet epistola Zozimi, Bonifacii decessoris signata XVI Kal. Decembris iisdem consulibus [Ibid., t. XX, col. 686.] ; ex altera ipse Bonifacius ad episcopos Galliæ scribit idibus Junii Monaxio viro clarissimo consule, seu anno 419 [Ibid., col. 758.] . Electio itaque inter XIV Kal. Decembris 418 et idus Junii 419 facta est. Sed diem ipsum notum habemus ex epistola Symmachi, Urbis præfecti ad Honorium augustum data IV Kal. Januarii seu XXIX Decembris, qua scribit [Baron. Annal. ad 418, § LXXIX.] , secundo die post ingressum suum vita decessisse Zozimum; statim populum commonuisse, ut cum quieto clericorum tractatu omnia finirentur, nec se rebus disponendis misceret turbatio popularis…Verum, ait, quum vir sanctus Eulalius (Bonifacii competitor) ad ecclesiam Lateranensem de exsequiis prioris episcopi a populo et a clericis fuisset adductus, ibi per biduum cum maxima multitudine et cum pluribus sacerdotibus remoratus est, ut exspectaretur dies consuetus, quo posset solemniter ordinari. Quum hic ita essent, subito aliquanti presbyteri cum Bonifacio ejusdem ordinis ad Theodoræ ecclesiam, collecto populo, ipsum ordinare velle cœperunt. Huic consilio obstitit quidem Symmachus, sed, inquit, tanta pertinacia restiterunt, ut quidquid minatum fuerit, facere minime dubitarent. Nam presbyterum Bonifacium in ecclesia Marcelli ordinandum esse duxerunt, atque cum eo ad S. Petri basilicam processerunt. Dies ordinationis episcoporum consuetus, erat, sicut et hodie, dominicus, qui in IV Kal. Januarii anni 418, littera dominicali F signati, incidebat. Isto igitur die ordinatus fuit S. Bonifacius; sed pridie electus, quoniam intervallo temporis quo ipsum ordinare velle cœperunt, seu elegerunt et vere ordinarunt in ecclesia Marcelli, intercurrit tractatus præfecti cum clero, fautore Bonifacii, qui facile diem integrum insumpsit. Confirmatur etiam annus et dies electionis S. Bonifacii ex die obitus Zozimi, defuncti XXVI Decembris 418, et ex emendatiori Libro Pontificali, dicitur sedes vacasse dies II. Aliqui legunt, episcopatum cessasse diebus XI; numerum scilicet romanum II pro arabico 11 sumentes [Pagius crit., Baron, an. 418, § LXXII.] .
[5] [cui Symmachus, urbis præfectus,] Funestum igitur exortum erat in Ecclesia Romana schisma, aliis Bonifacio, Eulalio faventibus aliis. Partes Eulalii tuebatur Symmachus præfectus, ut satis ostendit fragmentum epistolæ mox allatum. Nam dixit, virum sanctum Eulalium a populo et a clericis adductum ad ecclesiam Lateranensem, ut solemniter ordinaretur, nempe quasi a clero et populo legitime electus fuisset; dum Bonifacius tumultuarie ab aliquantis presbyteris et collecto populo assumptus fuerit. Et quoniam, inquit Symmachus in eadem epistola, pietatis vestræ est, de hac parte referre judicium, statim pro competenti sollicitudine vestram majestatem credidi consulendam, ut quod de hac parte pietas vestra decernat, præcepto vestri numinis evidenter informet. Erat scilicet officii imperatorii, quum constaret de legitime electo Pontifice Romano, eum qui se postea intrusisset, expellere, sicque paci, unitati, tranquillitati Urbis et ecclesiasticæ disciplinæ consulere. Nec suo, quod falso existimabat, officio defuit Honorius imperator. Veram habens relationem Symmachi, statim, III non. (III mensis) januarii 419, Ravenna litteras dedit ad Symmachum, quibus, laudato ejus pro pace studio, legitimam ratamque habet electionem Eulalii, utpote cui, ait [Baron., an. 419, § II.] , competens numerus ordinantium legitimus, solemnitas temporis, locique qualitas recte venerandum nominis apicem contulerunt. Quum autem Bonifacio constet omnia defuisse, superflue exspectatam sententiam nostram esse sensimus: quum factum suum ipsi, qui præsumpserant, admotis damnasse precibus videantur. Absoluta itaque decernimus jussione, extraordinaria præsumptione submota, Bonifacium interdicta confestim Urbe, prohiberi … pertinacius resistentem, invitum præcipimus expelli. Tandem plebejæ seditionis auctores cum sociis suis, jubet attineri atque in eos congrue vindicari.
[6] [datis ad Honorium Augustum litteris,] His Romam allatis litteris, Bonifacium, in basilica S. Pauli extra urbem commorantem, continuo accersendum curat Symmachus, ut principis jussa ei intimet. At præfecti minister, ad id missus, a Bonifacii fautoribus verberatus et ejectus fuit. Veritus autem Symmachus populi tumultum portas Urbis accuratissime custodiri jussit, ne Bonifacius in eam se intromitteret. Hæc ipse ex ordine refert Symmachus ad Honorium, dicens [Ibid., § V. sexto Id. Januar. seu die VIII mensis.] : Quum eo tempore ad me sacra perlata esset auctoritas, quo sancti erat celebranda solemnitas (diei Epiphaniæ). Statim, ut oportebat, misso primiscrinio, Bonifacium ad me venire admonui, quod præceptum fuerat, agniturum, ac se a processione, quam sibi inhibitam didicerat, abstineret: qui conventione contempta, processit, atque eum, quem direxeram, dedit populo verberandum. Quod ubi nuntiatum est, habito cum vicario tribuno Sereniano tractatu, ad S. Paulum, quo convenerat, et sacra exemplaria pro cautela direxi, ne quid in injuriam publicam de præceptis immissa multitudo tentaret, et partem officii pariter destinavi. Sed neutrum fieri passus, quum ab Urbem vellet pariter cum populo remeare, statim ad portas tam conturbernales quam apparitores occurrerunt, qui eum, ut statutum fuerat, Urbem vestram ingredi prohiberent. Verum ipsos quoque contemnendos credidit, atque violenter ingressus, a certa Urbis parte, pluribus occurrentibus, est repulsus, nec permissus, quod cogitabat, implere. Quod ubi turba, quæ comitabatur, aspexit, sine aliquo tumultu dispersa est… Circa partem vero Eulalii episcopi, venerabilis viri, qui eo die pene cum omni multitudine ad sancti Apostoli Petri basilicam solemnia celebrabat, ubi primum pietatis vestræ præcepta sunt publicata, fuit totius lætitia civitatis. Igitur quidquid turbarum aut erat aut timebatur in Urbe, Bonifacio adscribebatur: ast apud Eulalium omnia sancta, legitima, læta.
[7] [quæ recitantur,] Quum igitur eo res esset, ut Eulalii ordinatio confirmanda videretur, suas esse partes crediderunt Romanæ Ecclesiæ presbyteri, qui Bonifacii ordinationi consenserant, supplici libello imperatorem adire, ut utrius causa et ordinatio potior essent, dijudicare posset. Integram epistolam exhibemus, quæ omnimodo refellit, quidquid falsitatis hactenus ad imperatorem relatum fuerat [Baron., an. 419, § VIII. Cfr. Migne, Patr., t. XX, col.750.] Petimus clementiam vestram, piissimi et clementissimi imperatores Honori et Theodosi semper Augusti. Post abscessum S. Zozimi Papæ Ecclesiæ catholicæ Urbis Romæ (ut fieri mos volebat. atque ipsa religionis disciplina dictabat) plures in unum convenimus sacerdotes, ut de constituendo successore communi judicio tractaremus. Sed quoniam Lateranensem ecclesiam, obstructis pene omnibus ingressibus, archidiaconus Eulalius, contemptis impie summi sacerdotis exsequiis, diaconibus et paucissimis presbyteris ac multitudine turbatæ plebis obsederat; altero die ad eamdem ecclesiam, ubi prius ab omnibus fuerat constitutum; habita omnium collatione properavimus; ibique participato cum christiana plebe consilio, quem Deus jusserat elegimus. Nam venerabilem virum Bonifacium veterem presbyterum, in lege doctissimum, ac bonis moribus comprobatum, et, quod eum magis ornabat, invitum, acclamatione totius populi ac consensu meliorum adscivimus, divinæ institutionis ordine consecratum. Nam subscribentibus plus minus septuaginta presbyteris, adstantibus novem diversarum provinciarum episcopis, benedictionem competenti tempore constat fuisse celebratam: ac prius omnia, quæ solemnitas exigebat, celebrata sunt.
[8] [impense favebat;] Sed quum prædictus Eulalius, qui antea per tres consacerdotes nostra fuerat ex multorum auctoritate conventus, ne quid sibi temere præter conscientiam cleri majoris assumeret, circumventis paucissimis presbyteris, male acceptis his ac diversæ custodiæ mancipatis, qui ad prohibendum cum litteris venerant, exhibito etiam cum aliis Ostiensi episcopo, quem prope mortuum constat accitum (nam tractum esse nolentem senis ægritudo testatur) in locum, sibi non debitum, incustodito religionis ordine, per ambitum proruisset. Cœpit factum suum per homines, disciplinæ inscios ac religionis ignaros indecenter tueri; æstimans, humanis perturbationibus se confundere sententiam posse divinam. Et quoniam clementiam vestram constat falsidica relatione deceptam, ut nescio quid in injuriam divini numinis sanciretis (nam divinum est quidquid tantorum firmat electio) petimus pietatem vestram, ut removeri priora constituta jubeatis; atque Eulalium, qui in locum subrepsit alienum, ad comitatum perennitatis vestræ cum auctoribus suis debere adduci. Nos enim profitemur, sanctum Papam Bonifacium nostris cum sacerdotibus affuturum: relictis enim singulis titulis, presbyteri omnes aderunt, qui voluntatem suam, hoc est, Dei judicium, proloquantur. Jubeat etiam vestra clementia, omnes adesse, quos causa constringit; ejici etiam civitate nolentes, qui se non patientur adduci. Invenietis, quum cœperit agitari interna discussio, quod omnibus divinis legibus abhorreat, verum etiam displicere possit humanis. Quo hoc consecuti, agamus æterno imperio vestro maximas atque uberes gratias. Ex hactenus dictis et iis, quæ sequuntur, manifestum fit in ecclesiasticis electionibus præcipuam fuisse cleri partem, plebi relicta ratihabitione [Ib., § XII.] .
[9] [vicit tandem causam suam Bonifacius,] Prudenter, quidem, ait Baronius [Ib., adan. 254 § XLIV.] , quod viderent presbyteri Romani, Symmachum præfectum studere Eulalio, ipsumque Bonifacium ab eo pulsum ex Urbe, causam ipsam rogant ad ipsum imperatorem perferri, quod aliter non liceret in libertatem vindicare Bonifacium, oppressum favore potentium; fore sperantes, ut jussu imperatoris quod postea factum est, delecti episcopi causam electionis cognoscerent. Rescripsit itaque Honorius Augustus ad Symmachum sub die XVIII Kal. Februarii (XV Januari), propter presbyterorum allegationem, decere, ambiguitate seposita, fidelem rerum ordinem cominus experiri; quamque partem prætermissus gestæ rei ordo arguat, quamque servatus adjuvet, multis coram censentibus approbari. Jubet proin ut tam Bonifacius quam Eulalius infra diem VI id. februarii (VIII mensis) in Ravennatum civitatem præsentiam suam maturare non differant: omnibus æque admonitis, qui auctores utriusque ordinationis exsistunt, tamquam testes rei gestæ. Ipse vero imperator ex diversis provinciis competentem numerum sacerdotum convocabit, ut rem deductam in dubium absolvat disceptatio plurimorum. Quum autem omnia futuro integra sunt judicio reservata, de transactis sibi blandiri neminem decet. Irrita itaque declarantur acta Symmachi in favorem Eulalii. Mandatum imperatoris exsecutum se fuisse, respondet præfectus die VII Kal. Februarii [Ib., an. 419, § IX.] . Inter convocatos Ravennam episcopos Honorius sedere noluit illos, quos interfuisse alterutrius ordinationibus constabat, ne non tam novam prolaturi sententiam, quam servaturi factum præteritum viderentur.
[10] [præsertim quia, Eulalio decreta imperatoris violante,] Ipsi dein convocati episcopi de valore alterutrius electionis disceptabant, diuturnaque controversia enascitura videbatur: quapropter Honorius ad Kalendas Maias differendum negotium decrevit, et propter dies, qui imminebant, sancti paschatis (scilicet III Kal. Aprilis) utrumque, scilicet Bonifacium et Eulalium ab Urbe jussit abscedere, et Spoletinum episcopum Achilleum Romæ sacra mysteria celebrare. Quam in rem exstant quaternæ ejusdem Honorii epistolæ, ad Symmachum præfectum, ad Achilleum Spoletinum, ad senatum et ad populum Romanum datæ idibus Martii (XV mensis), quibus omnes hortatur ad pacem servandam [Baron, an. 419, § XV et seqq.] . Dum hæc agerentur, Honorius prævidens, implicatam controversiam difficile componendam, multo plures episcopos, etiam longe dissitos, intra diem iduum Juniarum (XIII Junii) ad Spoletinam civitatem invitat. Exstant etiamnum epistolæ, ad Africanos episcopos missæ [Ibid., § XXI.] : similes litteræ episcopi Galliarum acceperant [Cfr ibid., § XXXVI.] tanti scilicet momenti erat orbi universo cognoscere, quis Romæ sederet verus ac legitimus pontifex!
[11] [ipse, donec episcopi definirent controversiam,] Verum Eulalii temeritas in causa fuit, ut ante Synodum Spoletinam controversia definiretur. Quomodo id acciderit, Symmachi relatio declarat, quam X Kal. Aprilis (XXIII Martii) scripsit [Ibid. § XXV.] . Quæcumque, inquit, subito, nullo opinante, proveniunt, nec ad culpam judicis referri possunt, et populum rationis ignarum insperata novitate perturbant. Vir namque religiosus Eulalius quintodecimo Kalend. Aprilis Urbem, me nesciente, meridianis horis ingressus est; quem credidi, aliquod secum pertulisse præceptum. Verum eodem die, circa vesperum Spoletinus episcopus, missis litteris, me credidit admonendum, quod sacra ad se manantia in Urbe die sancto paschæ jussus sit celebrare. Quod præceptum ante penitus ignoravi. (Præcepti istiusmodi certiorem fecerat Symmachum Honorius, ut paulo supra docuimus, sed fautor Eulalii erat Symmachus.) Quod quum mihi prius sancti Eulalii innotuisset adventus, statim parendum credidi invictissimi principis imperatis. Verum quum interdicto die Urbem sanctus Achilleus esset ingressus, commotio exstitit populorum: ut ab una parte multitudo, armata ferro et telis ad forum militari habitu conveniret. Et quum, convocatis proceribus, processissem, ut habito tractatu pro quiete Urbis, populum alloquendo compescerem, primo ad conventum venerunt, deinde quum exspectaretur sancti Achillei præsentia, ut, quæ jussa fuerant, publicaret, multitudine resistente, venire non potuit. Et quum ad forum Vespasiani tam ego quam vir spectabilis vicarius, perurgente populo, fuissemus ingressi, ut quietem utriusque parti multitudinis suaderemus; subito armati servi telis et saxis, aliquanti etiam ferro, populum partis Eulalii aggressi sunt, qui inermes convenerant, ut, quod præceptum de episcopo Spoletino esset, agnoscerent: quosque ita sauciaverunt, qui parati adversus imparatos advenerant, ut me, quoque et virum spectabilem vicarium crederent appetendos, dum seditioso furore nullam admittunt penitus rationem.
[12] [Urbe abstinens,] Nisi ad liberandum nos divinitas affuisset, egressique per secretiorem partem, ictum saxorum et impetum conspirantis multitudinis vitaremus, minime potuissemus evadere. Quorum majorem partem in servis constat fuisse, ex quibus aliquanti agniti atque tenti sunt audiendi. Unde quid partium mearum fuit, excellentiæ vestræ suggerere properavi; ut certum finem, rebus cognitis, quæ gesta sunt, magnitudo vestra decernat. Quum ita sanctus Eulalius fuisset ingressus, et tertia die secutus esset episcopus Spoletinus, nec aliqua ad me data virtutum vestrarum, quæ sequerer, præcepta venissent, perturbatio totius plebis, quæ in se et in periculum judicum sæviret, exorta est. Et in celeri responso ante diem venerabilem paschæ, quid fieri debeat, jusseritis: minantes se populi, invicem pugnaturos, dum de Lateranensi basilica alterutrum se existimant excludendos. Ex his satis manifestum est, Symmachum præcipuam seditionis culpam in Bonifacianos devolvere voluisse; tum quia excusat Eulalium, quasi imperatorii præcepti ignarum, tum quia Eulalianos, quietos, inermes, imparatos, testatur. Mirum certe, præceptum imperatoris, XV Martii missum, Symmachum X Kal. Aprilis (XXIII Martii) latuisse, ac dein armatos advenisse Eulalii adversarios, quorum caput, Bonifacius; qui Roma abstinuit, sanctum pascha in ecclesia S. Agnetis extra muros juxta viam Numentanam celebraturus. Nihil itaque ejus fautores incitabat, ut armati inermes aggrederentur. Sed Symmachi intererat, clientem suum Eulalium tamquam injuste oppressum imperatori exhiberi. Sciebat nempe vim illatam perniciosam fore.
[13] [verum pastorem] Quidquid sit, biduo post missam relationem, seu VIII Kal. Aprilis (XXV Martii) Ravenna sequens rescriptum Honorii recepit Symmachus [Ibid., § XXX.] : Quum ad sanandum, primæ perturbationis errorem, hoc genus consilii clementia nostra, reparandæ pacis cupida, reperisset, ut donec de confirmatione Urbani sacerdotii sententia procederet absoluta, uterque eorum, quorum causa tumultus antea concrevisset, a sacratissima Urbe conversatione sejunctus, futuri judicii exspectatione penderet, et spatio, quo contineretur alteruter evidenter expresso; æquo animo dissimulare non possumus, præceptis clementiæ nostræ publicum pene bellum, quo calcarentur, indictum: movendi ejus caput Eulalium, qui jussa transscendit, exstitisse, secundum ordinem præceptorum paulisper abesse non passum, Symmache, parens carissime. Unde sublimitas tua hoc nos statuisse cognoscat, ut et salubris superior ordo præcepti et moderata synodi ordinatio deberet custodiri: quod aliter fieri non posse censemus, nisi Eulalius omnimode urgeatur, ut omni celeritate ab Urbe discedens, insolenti populo præsens incitamenta non præbeat, nec innocentibus causa mortis existat. Cui esse dubium non debebat, si in hac præsumptionis obstinatione duraverit, non solum de statu suo judicium jam prolatum, verum etiam de salutis discrimine proferendum: culpæ enim nullam veniam jam meretur, quam, quum prædicitur, non cavetur: nihil ex hoc excusationis habiturum, quod, eo invito, a plebe asserat, retentari. Si qui autem ex numero clericorum communicandum Eulalio, judicio pendente, censuerit, pari se sciat sententia esse damnandum: laicos vero, qui post interdictam mansuetudinis nostræ communionem, Eulalium putaverint expetendum, honestioris loci pœnam proscriptionis, servos vero capitis esse subituros … primates vero regionum, nisi spiritum plebis inconditæ domuerint ac frenaverint, sciant se raptos, ultimo judicio esse subdendos.
[14] [se probavit.] Obfirmato animo Eulalius præceptis imperatoris restitit, et, ut ait Symmachus [Baron., an. 409, § XXXII.] , Lateranensem basilicam ausu temerario credidit invadendam. Tandem de eadem ecclesia fugatus Eulalius, de Urbe expulsus fuit; atque adjunctis apparitoribus, illuc directus, ubi jussus fuerat residere. His auditis, Honorius imperator, ratus supervacaneum esse episcoporum conventum, Eulalium sua se temeritate damnasse, ad Symmachum rescripsit [Ibid., § XXXIII.] ; quoniam id antea definitum erat, ut sciret se specialiter esse damnatum, quicumque ad incitandum populum Urbem fuisset ingressus. Eulalius itaque, qui id attentaverat; oblitus sui, probavit ex præsenti facto, quale videretur habuisse principium. Quoniam ergo recte hunc, post tot admissa, Urbe constat esse depulsum, ad quam eum accedere non debere, clementiæ nostræ et episcoporum videretur statuisse judicium. Bonifacium, venerabilem virum, episcopum, ad cujus moderationem auctoritatem nostram recte censuimus adjungendam, Symmache, parens carissime et amantissime, sublimitas tua Urbem ingredi debere, nos statuisse cognoscat: ut sub ejus gubernaculis religiosa legis reverentia moderatione solita compleatur. Data III nonas Aprilis: accepta VI id. Aprilis (III et VI Aprilis). Interjecto biduo, id est die X Aprilis, Bonifacius Urbem, omni accurrente populo, ingressus est, tantusque, referente Symmacho [Ibid., § XXIV.] , fervor et lætitia totius exstitit civitatis, ut et religionem redditam et præstitam quietis securitatem omnes gratulatione congrua testarentur. Eulalius in Campaniam relegatus, Nepesinam, quæ media fere jacet Romam inter et et Viterbium, Ecclesiam obtinuisse dicitur, in qua anno post S. Bonifacii obitum, vita functus est.
§ II. Sanctus lege lata ambitiosos a pontificatu repellit; appellationes Afrorum admittit; Maximum, Valentinum episcopum, episcoporum judicio subjicit; jura Sedis apostolicæ adversus Atticum CP. defendit; jura episcoporum servanda decernit; sancte obit.
[Sedem apostolicam S. Bonifacius adeptus, imprimis] Pontificatum pacifice adeptus S. Bonifacius, præcidere studuit ambitionem eorum, qui sedem Romanam ex contentione usurpare aliquando tentarent. Quapropter ad Honorium augustum, missis legatis, scripsit, ut servata electionis libertate, imperator constitueret, ne quis umquam per ambitum Romanus ordinaretur episcopus. Hanc epistolam suo Decreto inseruerunt Gratianus distinct. XCVII, c. I et reliqui canonum collectores. Epistolam refert Baronius ad annum 419 [Ann. 419, § XXXVIII.] , quasi datam paucis post expulsionem Eulalii mensibus; verisimilius tamen ad annum 420 pertinet, ut monstrat Petrus Coustant in Epistolis RR. Pontificum. Plerique igitur recentiores eruditi legationem istam in annum sequentem seu 420 procrastinant. Præcipua eorum ratio est, quod in ipsa sua epistola S. Bonifacius conqueratur, se adhuc corporis infirmitate detineri, quam imperator in suo responso longam incommoditatem appellat. Hæc autem infirmitas non statim post aditum pontificatum seu anno 419, sed potius sequenti 420 accidisse dicenda est, alioquin in epistola, ad episcopos Galliarum data idibus Junii, Monaxio consule, seu anno 419, ejusdem infirmitatis, de qua epistola ad Honorium kalendarum juliarum mentionem facit, meminisset: unde deducunt, epistolam ad Honorium ad sequentem annum 420 pertinere. Equidem non arbitror, valde stringens esse argumentum: quoniam in epistola ad Gallicanos episcopos nulla erat ratio agendi de valetudine; judicium enim de Maximo Valentino episcopis committebatur. Ast vero ad Honorium scribens, ut ambitus in electione Pontificis tolleretur, necessarium, aut saltem opportunum erat, exponere incertam valetudinis conditionem, siquidem erat interpontificium ex obitu Bonifacii brevi forsan secuturum. Non igitur tam certum monstravit Coustantius in Notis ad epistolas Rom. Pontificum epistolam et legationem ad annum Christi 420 pertinere [Migne, Patrol., t. XX, col. 765.] , ut vult Mansius in animadversiones ad Annales Baronii [Ad an. 420, § XXXVIII.] . Cæterum, quatenus electionem S. Bonifacii attingat, ante reliquas res gestas ponendam epistolam censuimus.
[16] [curat præcludi ambitiosis] Est igitur sequens [Baron. an. 420, § XXXVIII. Migne, Patrol., t. XX, col. 766.] : Bonifacius episcopus Honorio imperatori Ecclesiæ meæ, cui Deus noster meum sacerdotium, vobis res humanas regentibus, deputavit, cura constringit, ne causis ejus, quamvis adhuc corporis incommoditate detinear, conventus, a sacerdotibus universis et clericis et christianæ plebis perturbationibus agitatus, apud aures christianissimi principis desim. Si quid enim secus, quam oportet, eveniat, non vos id facere, qui cuncta æqua moderatione componitis, sed nos, per nostram tacentes desidiam, videbimur, quod civitatis quietem et Ecclesiæ pacem pervertere valeat, admisisse. Quum enim humanis rebus divinæ cultor religionis, Domino favente, præsideas, nostra culpa erit, si non id sub vestra gloria, quam certum est, divinis semper rebus animo promptiore favisse, firmo et stabili jure custodiatur, quod per tot annorum seriem et sub illis etiam principibus obtinuit, quos nulla nostræ religionis cura constrinxit, id est, ethnicis, et sub vestræ imperio clementiæ minime, quæ sunt illicita, formidentur. Ipsa enim Ecclesia devotionem tuam, christianissime imperator, meo quidem sermone, sed suo venerabilis appellat affectu, quam Christus Deus noster, vestri fidus rector et gubernator imperii, uni desponsatam sibi et intactam virginem servat, [II Cor., XI, 2.] ne in eam aliquos patiamini insidiantium procellarum fluctus illidi, et quietam faciem tempestatis insolitæ tumore turbari, gloriosissime et tranquillissime imperator auguste. Ipsa ergo, quæ uni desponsata, vestra tamen mater est, Ecclesia hac pietatem vestram legatione, quam suis sacerdotibus commisit, appellat, præterita præsentiaque repetit. Vobis, inquit, religiose imperantibus, modo tutus est populus, tam fidus Deo quam tibi, principi christiano. Ecce enim inter ipsa mysteria, inter preces suas, quas pro vestri felicitate dependit imperii, teste apud quem et de cujus sede agitur, sancto Petro, sollicitis pro religionis observantia vocibus clamat: cum sollicita petitione miscetur oratio, ne has in varias res semel evulsa distrahat a cultu solito, tentatore sollicitante, discordia. Ageret pluribus, princeps christianissime, nisi apud te suarum esset secura causarum, et in oppressionibus idolorum, in hæreticorum correctionibus, fide tua, divino cultu pariter cum imperio semper florente, vicisset. Habet refugium, tuæ mansuetudinis animum cum suæ religionis, veneratione conjunctum; quum quidquid huic proficiat, vos agatis, conferatis fratribus et consacerdotibus meis, probatissimis viris, a me et ab omnibus, qui Ecclesiam faciunt istam, ad te legatis. Quibus, precamur sacræ causam religionis prosequentibus, in urbe vestræ mansuetudinis hoc animo, quo postulatis annuitis, in perpetuum statui universalis Ecclesiæ consulatis. Data kal. Julii.
[17] [omnem aditum ad supremum pontificatum:] Benigne Honorius augustus legationem admisit, et quæ Bonifacius Pontifex petebat, concessit, ut si denuo duo Romæ episcopi ordinati fuissent, ambo urbe pellerentur. Recte animadvertit Constantius, epistolarum pontificiarum editor, Honorii legem idoneam quidem fuisse ad ambitiosos deterrendos, sed eadem etiam abuti ad excludendos bonos potuisse inimicos pacis. Sane, pergit, si antea valuisset, Bonifacium ipsum ac Damasum inter Pontifices suos Roma non recenseret. Sed quædam interdum exigit temporum iniquitas, quæ, hac sublata, removentur [Migne, Patrol., t. XX, col. 768.] . Honorii constitutionem in suum Decretum intulit Gratianus distinct. XCVII, c. II. En verba: Victor Honorius, inclytus triumphator, semper augustus sancto ac venerabili Bonifacio, Papæ Urbis æternæ. Scripta Beatitudinis Tuæ debita reverentiæ gratulatione suscepimus, quibus recensitis, egimus omnipotenti Deo maximas gratias, quod sanctimoniam tuam post longum incommodum optatæ redditam didicimus sanitati. Et ideo revertentibus venerabilibus viris, gaudium nostrum sacrorum apicum attestatione signamus, ac petimus, ut quotidianis orationibus apostolatus tuus studium ac votum suum circa salutem atque imperium nostrum dignetur impendere. Illud autem pietati nostræ satis placuisse cognosce, quod sanctimonia tua de Ecclesiarum aut populi perturbatione sollicita est. Quæ, ne aliqua ratione possit evenire, satis clementia nostra credidit esse provisum. Denique, prædicante Beatitudine tua, id ad cunctorum clericorum notitiam volumus pervenire, ut si quid forte religioni tuæ, quod non optamus, humana sorte contigerit, sciant omnes, ab ambitione esse cessandum. Quod si duo [Distinct. LXXIX, c. 8.] forte contra fas temeritate certantum fuerint ordinati, nullum ex his futurum penitus sacerdotem; sed illum solum in sede apostolica permansurum, quem ex numero clericorum nova ordinatione divinum judicium et universitatis consensus elegerit. Unde id observandum est, ut omnes tranquillam mentem et pacificos animos ex serenitatis nostræ admonitione custodiant, nec aliquid seditiosis conspirationibus tentare conentur; quum certum sit, nulli partium sua studia profutura. Hactenus ipsam electionem S. Bonifacii et quæ eamdem consecuta sunt exposuimus. Nunc res ab eo gestas, quantum eas cognoscimus, ex aliorum testimoniis et præsertim ex ipsius scriptis evolvemus.
[18] [appellationes Afrorum ad Sedem apostolicam] Jam sub S. Zozimo papa exorta erat cum episcopis Africanis circa jus appellationum ad sedem apostolicam controversia, quam S. Bonifacius in ipso initio pontificatus sui tractandam habuit. Scilicet patres Africani in Concilio Milevitano II anni 416 can. XXII statuerant [Labbe, t. II, conc. col. 1542. Cfr Ibid. col. 1591 et Mansi, suppl. conc. t. I, col. 302.] , ut presbyteri, diaconi vel cæteri inferiores clerici, in causis, quas habuerint, si de judiciis episcoporum suorum questi fuerint, vicini episcopi eos audiant; et inter eos quidquid est, finiant adhibiti ab eis ex consensu episcoporum suorum. Quod si ab eis provocandum putaverint, non provocent nisi ad Africana concilia vel ad primates provinciarum suarum. Ad transmarina autem, qui putaverit appellandum, a nullo intra Africam in communionem suscipiatur. Pœna igitur excommunicationis interminabatur iis, qui infra episcopatus gradum consistentes, ad transmarina seu ad Romanam sedem appellabant. Hoc tamen canone non obstante, Apiarius, presbyter Ecclesiæ Siccensis in provincia Consulari, ab Urbano episcopo suo gradu dejectus et communione privatus, ad sedem apostolicam confugerat. Eum benigne Zozimus papa excepit, ac communioni ecclesiasticæ restituit. Episcopi Afri, aliquantisper repugnantes, morem gesserunt Zozimo [Migne, Patrol. t. XX, col. 752.] : quapropter Aurelius Valentinus, primæ sedis provinciæ Numidiæ et cæteri, qui præsentes adfuerunt, numero CCXVII ex omni concilio Africæ ad Bonifacium Papam, S. Zozimo jam vita functo, scripserunt, quæ acta sunt salva quidem caritate, non tamen sine parvo altercationis labore. Igitur Apiarius presbyter, de cujus et ordinatione et excommunicatione fuerat exortum non solum Siccensi, verum etiam totius Africæ Ecclesiæ non leve scandalum, de omnibus erratis veniam petens, communioni est restitutus. Ut tamen paci Ecclesiæ consuleretur, cautum fuit, ut, retento honore gradus sui et accepto epistolio, ubicumque alibi vellet et posset, presbyterii munere fungeretur.
[19] [citato canone Nicæno pro Sardicensi] Quia tamen Africani episcopi non noverant canones circa appellationes, a Zozimo tamquam Nicænos citatos, petierunt ut inquisitio statutorum Nicæni concilii permitteretur: videlicet quia in nullo codice græco ea potuerunt inveniri, ex orientalibus Ecclesiis, ubi perhibentur eadem decreta posse authentica reperiri, afferri desiderant. Rogarunt tandem, ut Pontifex ipse scriberet ad episcopos præcipuos, Antiochenum, Alexandrinum, Constantinopolitanum. Ignorabant Africani præsules canones, a Zozimo et Bonifacio allegatos, ex Sardicensi concilio desumptos, a Romanis passim tamquam Nicænos citari. Atque hinc acatholici non pauci ansam sumpserunt, ut Romanos Pontifices tamquam falsarios traducerent, qui jurisdictionis suæ amplificandæ causa Sardicenses canones pro Nicænis consulto venditabant. Certe hoc fulcro non indigebat Romanorum Pontificum primatus, multiplici argumentorum genere confirmatus, neque minor erat Sardicensium, quam Nicænorum auctoritas. Synodo Sardicensi cum Grato Carthaginensi adfuerant Africani episcopi quam plurimi. Quare quum nulla imposturæ causa fuerit Zozimo et Bonifacio, alia causa inquirenda est, cur Sardicenses canones sub Nicæni concilii titulo citati fuerint. Quam ne longe petamus, adnotare sufficiet, non semel id etiam sequentibus sæculis accidisse, ut unius concilii canones sub alterius titulo citarentur; idque ex collectionibus canonum eruditi viri ostendunt [Cfr Ballerini, de Antiq. collect. canonum. Part. II, cap. I, § 3. Migne, Patrol. t. LVI, col. 70.] . Atque in hoc de quo agimus, casu quo Zozimus etBonifacius Nicænum Concilium pro Sardicensi citarunt, Romanæ Ecclesiæ veterem canonum codicem causam fuisse animadvertunt; in quo quum Nicæni canones primi inscripti essent, deinde sequerentur cæteri absque ullo titulo aut distinctione aliqua, facillimum fuit, eos etiam, qui Nicænos sequebantur, pro Nicænis adhibere. Male igitur acatholici propter istiusmodi confusionem falsitatis notam sanctissimis viris, SS. Zozimo et Bonifacio inurunt. Qui plura de Appellationibus ad Romanam sedem videre cupierit, adeant Ballerinos l. c. et Franc. Zaccaria in Antifebronio tom. III, lib. III.
[20] [admittendas decernit:] Cæterum quamvis Bonifacium inter et Afros fuerit aliquis altercationis labor, ut loquuntur patres Carthaginensis, salva tamen mansit caritas; quam confirmat etiam ipsius Bonifacii epistola, data IV Kal. Maii, Monasio v. c. cous. seu anno 419 ad Faustinum episcopum et Philippum et Asellum presbyteros, in qua dicitur Christus in unum revocasse divisa et scissa sarsisse [Ibid. t. XX, col. 742.] . Quanta porro esset apud Africanos præsules de doctrina et sanctimonia Bonifacii nostri opinio testatum facit S. Augustinus in libris contra duas epistolas Pelagianorum, quos eidem nuncupavit; dicit enim [Ibid. t. XLIV, col. 550] : Noveram te quidem, fama celeberrima prædicante, et frequentissimis atque veracissimis nuntiis, quanta esses Dei gratia plenus, acceperam, beatissime atque venerande Papa Bonifaci. Sed posteaquam te etiam præsentia corporali frater meus vidit Alypius, acceptusque a te benignissime ac sincerissime, mutua miscuit, dictante dilectione, colloquia; tecumque convivens, et parvo licet tempore, magno tibi junctus affectu, se simul et me refudit animo tuo, teque mihi reportavit in suo; tanto major in me tuæ sanctitatis est facta notitia, quanto certior amicitia. Neque enim dedignaris, qui non alta sapis, quamvis altius præsideas, esse amicus humilium, et amorem rependere impensum… Unde et accepta per eum fratrem, per quem te familiarius didici, majore fiducia ausus sum aliquid ad tuam beatitudinem scribere de his rebus, quæ hoc tempore episcopalem curam, si qua in nobis est, ad vigilantiam pro grege dominico stimulo recentiore sollicitant… Hæc ergo quæ istis duabus epistolis illorum ista disputatione respondeo, ad tuam potissimum sanctitatem, non tam discenda quam examinanda, et ubi forsitan aliquid displicuerit, emendanda constitui… Ago autem gratias sincerissimæ in nos benevolentiæ tuæ, quod eas me latere noluisti litteras inimicorum gratiæ Dei, in quibus reperisti nomen meum calumniose atque evidenter expressum. Certe talibus verbis non scripserit S. Augustinus viro, quem falsarium, ut volunt acatholici, suspicatus fuisset.
[21] [Maximum, Valentiæ in Gallia episcopum multis criminibus] Pendebat jam a tempore Pontificum Innocentii et Zozimi lis, quam clerici Ecclesiæ Valentinæ in Gallia adversus Maximum episcopum suum susceperant. Jam ante mensem junium 419 clerici convenerunt S. Bonifacium, eique porrexerunt libellum adversus episcopum suum, in quo varia ejus crimina exponebant: speciatim vero eum manichæorum hæresi involutum accusabant, inque probationem objecti criminis gesta synodalia proferebant: etiam furore suo et insana temeritate ad sæcularium quoque judicum tribunalia subditum quæstioni, gestis probatis in medium, eum objecerunt homicidii damnatum: interea autem episcopatus adhuc sibi nomen in suis latibulis vindicare in propriæ civitatis infamiam. Tandem Maximus sæpius vocatus ad tribunal episcoporum provincialium, judicium constanter subterfugerat. Itaque S. Bonifacius litteras apostolicas, quibus recitatæ accusationes indicabantur, direxit ad Patroclum Arelatensem, Remigium, Hilarium Narbonensem, Severum, Valerium, Julianum, Castorium Aptensem, Leontium Forojuliensem, Constantinum, Joannem, Montanum, Maurinum, Mauritium et cæteros episcopos, per Gallias et septem provincias constitutos. Horum episcoporum sedes hactenus ignotæ sunt, si excipiantur ii, quorum sedes nomini subnexuimus [Longueval, Hist. de l'Egl. Gall. t. II, p. 100. Edit. Paris 1825.] .
[22] [accusatum, in judicio stare compellit:] Hos igitur S. Bonifacius, expositis criminibus, Maximo objectis, jubet sententiam ferre, Ideo, ait [Migne, Patrol. t. XX, col. 757.] , fratres carissimi, quia audiendus hic præsentare se noluit, ne convictus forsitan ab accusantibus se clericis, posset digna tandem aliquando, præsentatus episcopali judicio pronuntiationis congruæ feriri sententia… Dilationem tamen dedimus, et decrevimus vestrum debere intra provinciam esse judicium et congregari synodum ante diem kalendarum Novembrium: ut si adesse voluerit, præsens, si confidit, ad objecta respondeat: si vero adesse neglexerit, dilationem sententiæ de absentia non lucretur. Nam manifestum est, confiteri eum de crimine, qui indulto et toties delegato judicio, purgandi se occasione non utitur. Nihil enim interest, utrum in præsenti examine omnia, quæ dicta sunt, comprobentur, quum ipsa quoque pro confessione procurata toties constet absentia. Nos autem per omnes provincias litteras dirigimus, ne excusationem sibi ignorationis prætendat, ut ad provinciam venire cogatur, et illic se constituto præsentare judicio. Quidquid autem vestra caritas de hac causa duxerit decernendum, quum ad nos relatum fuerit, nostra, ut condecet, necesse est auctoritate firmetur. Data sub die idus junias, Monaxio viro clarissimo consule: id est XIII Junii anni 419. Nescitur, quis porro fuerit exitus negotii Valentini: nam inter Maximum et ejus successorem S. Appolinarem hiatus est in Catalogo episcoporum Valentinorum [Gall. Christ. Antiq. t. III, p.] .
[23] [Attici CP. ambitionem,] Aliud negotium S. Bonifacio facessivit ambitio antistitum CPolitanorum. Scilicet Concilium CPolitanum I anno 381 ex episcopis Orientalibus coactum, in quo Timotheus Alexandrinus, Meletius Antiochenus et Cyrillus Hierosolymitanus præsidebant statuerat canone III, secundum Gentiani Herveti interpretationem [Labbe t. II, Conc. col. 948.] , ut CPolitanus episcopus haberet priores honoris partes post Romanum episcopum, eo quod ipsa sit Nova Roma. Scimus etiam hunc ipsum canonem in Concilio Chalcedonensi non solum renovatum, sed extensum fuisse, quatenus vago modo canone XXVIII [Labbe, t. IV, Conc. col. 769.] loquatur de privilegiis Ecclesiæ CPolitanæ. Hujus igitur Ecclesiæ antistites nudis honoribus non contenti, terminos etiam suæ jurisdictionis dilatare studuerunt. Hinc nata lex Theodosii Junioris, data prid. id. julii Eustachio et Agricola coss. seu XIV Julii annivulgaris 421, et Codici Theodosiano inserta l. 45 de episcopis (XVI, 2), quæ sanciebat: Omni innovatione cessante, vetustatem et canones pristinos ecclesiasticos, qui nunc usque tenuerunt, per omnes Illyrici provincias servari præcipimus. Tum si quid dubietatis emerserit, id oporteat, non absque scientia viri reverentissimi sanctæ legis antistitis Urbis Constantinopolitanæ (quæ Romæ Veteris prærogativa lætatur) conventui sacerdotali sanctoque judicio reservari. Hanc legem, quatenus a Romana ad Constantinopolitanam sedem Illyricas provincias traducebat, rejecit S. Bonifacius scriptisque litteris ad episcopos per Thessaliam constitutos, audio, inquit [Ibid. col. 1706.] , episcoporum quosdam, apostolico jure contempto, novum quippiam contra Christi proprie præcepta tentare, quum se ab apostolica sedis communione et ut dicam verius, potestate separare nituntur; eorum petentes auxilium, quos ecclesiasticarum sanctio regularum majoris esse non dedit potestatis. Leguntur etenim præcepta majorum, et quibus in Ecclesias juris aliquid dederint, invenimus. Jam temerator est ecclesiasticæ disciplinæ, quisquis in ejus leges, quum sibi nihil debeatur, inrepit; ea sibimet vindicando, quæ sibi a patribus negare videantur… Cesset novella præsumptio: nemo audeat sperare, quod non licet: nullus ea, quæ sunt a patribus gesta et per tantum temporum custodita, temerare contendat: ordinationi nostræ pareat, quisquis se episcopum recognoscit. Episcopos per Illyricum citra conscientiam coepiscopi nostri Rufi nullus ordinare præsumat. Data V idus martias, Honorio XIII, Theodosio X augustis coss. (XI Martii 422).
[24] Atticus, CPolitanus antistes Theodosianæ legis instigator creditur a Baronio ad an. 421 § III. [arrogantis sibi jurisdictionem in Illyricum,] Viri sanctitatem adversus Tillemontium vindicarunt nostri in Dissertatione de Patriarchis CPolitanis [Act. SS., t. I Aug., pag. *33.] : sed episcoporum istius urbis animis alte insederat opinio parilitatis inter Veterem et Novam Romam: ita ut, dum provincias Orientalis imperii usucapere tentabant, jus suum defendere cogitarent. Sic ad diem XXIII Octobris vidimus, S. Ignatium, cætera virum sanctissimum, pertinaciter et sub ipso fere fulmine, quam putabat, jurisdictionem in Ecclesias Bulgariæ defensantem. Atque hinc frequentes nascebantur controversiæ, quæ portam aperiebant potestati laicæ, ut rebus ecclesiasticæ se plus nimio immisceret. S. Bonifacius pro tuendo jus suæ sedis ad Honorium augustum recurrit, ut Romanæ apostolicæ sedis jurisdictio sarta tecta servaretur. Id quidem aperte significat Honorius, ad nepotem suum Theodosium Juniorem scribens. Omnibus, inquit [Labbe, t. IV, Conc., col. 1709.] , quidem causis, in quibus nostrum postulatur auxilium, intercessionem apud aures tuæ clementiæ negare non possumus; sed his majorem necessario curam studiumque debemus, quibus sanctæ sedis apostolicæ desideria continentur. Petit igitur, ut Theodosius, recensitis, inquit, nostræ pietatis affatibus, christianitatis memor, quam pectoribus nostris misericordia cœlestis infudit, universis remotis, quæ diversorum episcoporum subreptionibus per Illyricum impetrari dicuntur, antiquum ordinem præcipiat custodiri; ne sub principibus christianis perdat Ecclesia, quod aliis imperatoribus non amisit. In hisce epistolis tum Bonifacii tum Honorii, oblique solum Attici CPolitani ambitio perstringitur.
[25] [datis ad imperatores litteris,] Petitioni isti aures accomodavit Theodosius et ad Honorium inter alia rescripsit [Ibid., col. 1710.] : Omni supplicantium episcoporum per Illyricum subreptione remota, statuimus observari, quod prisca apostolica disciplina et canones veteres eloquuntur. Super qua re secundum formam oraculi perennitatis tuæ, ad viros illustres præfectos prætorii Illyrici nostri scripta porreximus, ut cessantibus episcoporum subreptionibus, antiquum ordinem specialiter faciant custodiri; ne venerabilis Ecclesia sanctissima Urbis privilegia, a veteribus constituta, amittat, quæ perenne nobis sui nominis consecravit imperium. Nihilominis prior lex Theodosiana, præsulibus CPolitanis favens, ita prævaluit, ut Codici Theodosiano, sub annum 438 confecto, inserta fuerit, dum altera, priorem abrogans, omitteretur. Controversiæ expositæ originem dedit causa Perigenis, Corinthi episcopi, quæ nunc explicanda est.
[26] [retundit et jura Romanæ Ecclesiæ vindicat:] Fuerat Perigenes Patrarum in Achaja episcopus ordinatus: sed ordinatum Patrenses admittere recusarant. Dein a synodo Achajæ seu Helladis ad sedem Corinthi promotum, dicit S. Bonifacius epistola ad Rufum, Thessalonicensem episcopum, apostolicæ sedis vicarium. Quem Corinthii, inquit [Migne, Patrol., t. XX, col. 780.] , sanctum et optimi instituti qualitate pollentem, civitati suæ non tam accipere, quam retinere desiderarunt sacerdotem. Quibus verbis innuit, Perigenem Corinthiorum Ecclesiæ alumnum fuisse. Quod apertius etiam manifestat Pontifex in alia epistola: Quanto, ait [Ibid. col. 763.] inclinatus fuit, quum eum ordinatum nemo suscepit, tanto sublimior nunc est, quum a suis poscitur, qui ab externis fuerat refutatus. Evidens enim Dei manifestumque judicium, qui eum id temporis voluit præstolari, qui mereretur huic Ecclesiæ præsidere, in qua natus asseritur et renatus. Nihilominus non vult prius S. Bonifacius, ratam habere electionem Perigenis, quam acceperit epistolas Rufi vicarii sui; quæ quum pervenissent Romam, declaravit, validam esse Perigenis electionem, neminique licere contradicere electo, quem inquit [Migne Patrol. tom XX col. 780.] , in sede Ecclesiæ supradictæ (Corinthiacæ) nostra sententia collocavit. Proinde sancit: Ne quis volens in nostra communione durare, fratris et consacerdotis nostri Perigenis iterum ad discutiendum in medium nomen adducat, cujus sacerdotium Apostolus Petrus semel jam Spiritus Sancti suggestione firmavit, cui nempe dum constitueretur a nobis, per ejus temporis spatium, quo vacavit, nihil omnino constet objectum. Interea Atticus CPolitanus per legem Theodosii supra allegatam, Illyricum Orientale sedi suæ subigere moliebatur: atque causam Perigenis, qui contra canonem XVI Concilii Antiocheni anni 341 [Labbe tom. II conc. éol. 567.] , Patris Corinthum translatus fuerat, cogitabat retractare. Usurpationi obnisus est S. Bonifacius, et Perigenem in sua sede Corinthi retinuit. Sed ipse paulatim ad partes CPolitanas declinavit: quod gravibus verbis Xystus III exponit scribens ad Synodum, Thessalonicæ congregandam: Noverit, ait [Migne Patrol. tom. L col 611.] , Corinthius episcopus sibi licentiam potestatis liberæ minime tribuendam, si huic voluerit Ecclesiæ (Thessalonicensi) resultare, quam sibi noverit profuisse: cui necesse est, nos quoque, si quid tentare voluerit, obviare: qui præteritorum, quæ illi per nos præstita sunt, memores sumus et illicitis semper usurpationibus obviamus [Migne Patrol. tom. XX col. 665.] .
[27] [Patrocli Arelatensis episcopi audaciam reprimit:] Aliam controversiam circa ecclesiasticam jurisdictionem componere sategit S. Bonifacius. Patroclus, Arelatensis episcopus, ordinaverat episcopum civitatis Lutevensium (Lodeve), sub metropoli Narbonensi, quam ordinationem improbavit Bonifacius Papa. Pro jure Patrocli stare videbatur decretum S. Zozimi, qui Honorio XI et Constantio II coss. seu anno Christi 417, sanciverat, ut, pro S. Trophimi reverentia, Arelatensis metropolitanus in provincia Viennensi et in utraque Narbonensi ordinandorum episcoporum haberet potestatem [Ibid. col. 772.] . Decreto non facile obtemperarunt quidam Gallicani episcopi, rati probabiliter obreptitium fuisse. Enimvero Patroclus Bonifacium nostrum tam propitium expertus non est. Quum enim apud Pontificem conquestus fuisset Hilarius, episcopus Narbonensis, quod Patroclus in locum decedentis episcopi Lutevensis, alium in aliena provincia, prætermisso metropolitano contra patrum regulas ordinasset, rescribit S. Bonifacius Hilario, ut Lutevam profectus, metropolitani jure arbitrioque utatur, et peractis omnibus, sedi apostolicæ renuntiet, quid statuerit. Data epistola V id. februarii Honorio XIII et Theodosio X augg. coss. [Ibid., col. 772.] , id est anno Christi 422. Rescindit itaque S. Bonifacius, quod S. Zozimus decreverat, Primæque Narbonensis ordinationem non ad Arelatensem, sed ad Narbonensem episcopum, velut metropolitanum, pertinere declarat. S. Bonifacii sententiam sequentes Pontifices et nominatim S. Leo I epist. XI num. 7 confirmarunt [Ibid. t. LIV col. 632.] . Partem hujus epistolæ intulit Gratianus in suum decretum can. 10 caus. III quæst. 9.
[28] [epistola ad cœnobitas Calaritanos S. Bonifacio abjudicatur] Gratianus tribuit quoque S. Bonifacio epistolam ad omnes Calaritanæ ecclesiæ cœnobitas can. 2, caus. I, quæst. 2, quam propter varias rationes Sancto nostro abjudicat Car. Berardi in suis canonibus Gratiani emendati [Ibid., t. II, p. 241.] . Valida certe est ratio, quod hoc epistolæ fragmentum alibi non reperiatur, quod scriptor anxium se, ineptum et quasi solvendo non parem profiteatur. Minus autem probandum videtur, quod laudatus Berardi dicat, tunc quidem nomen ecclesiæ pro nomine monasterii usurpari non potuisse [Ibid., p. 242.] . Etenim scimus quadraginta ante annis jam in ecclesia Vercellensi a S. Eusebio eosdem fuisse clericos, quos monachos: quæ institutio facile propagari potuit ad vicinam Sardiniam, adeoque ad Calaritanam Ecclesiam. Quod si cœnobitæ, ad quos directa est epistola, simul etiam clerici fuerint, nihil mirum, vocem ecclesiæ pro monasterio usurpari. Hæc tamen non dicimus, ut epistola S. Bonifacio tribuatur: nam gravissima sunt momenta, ut eadem illi abjudicetur, sed solum ut opinionem Berardi refellamus; qui dum recentiores dat instituto monastico origines, suadere videtur, nihil nisi humanum in vita perfectiori, qualem monachi profitentur, inesse. S. Thomas 22, quæst. C, art. 3 ad 4 citat hunc canonem, ac, ut censet Berardi, pro ejus reverentia a correctione abstinuerunt Romani correctores [Ibid., p. 241.] . Hæc tamen conjectura probabilis nobis non est: nam a censura immunem non relinquerunt correctores Romani alios canones, a S. Thoma citatos: sic, ut unum proferamus exemplum: S. Doctor 22, quæst. CLIX, art. 2 recitat canonem 17, causæ XXII, quæst. I Eutychiano Papæ tributum, quem tamen correctores Theodulfo Aurelianensi recte adscribunt [Cfr Ibid., p. 128.] . Nihil dicam de causa Antonii, Fussalensis episcopi, qui fraude S. Bonifacium, ad quem provocaverat, decepit, quoniam de ea late actum fuit in Commentario de S. Augustino, § XXIX [Act. SS., t. VI Aug., p. 342.] .
[29] [Hymnum Angelicum in Cœna Domini recitari jubet.] Constituit quoque S. Bonifacius, ut in feria V in Cœna Domini cantaretur in Missarum solemniis Hymnus Angelicus Gloria in excelsis, in signum, ut videtur, publici gaudii propter peccatores, ista die ad reconciliationem receptos, Hymnus ille a solis fere episcopis cantabatur: nam S. Gregorii Magni Sacramentarium habet: Dicitur Gloria in excelsis Deo; si episcopus fuerit, tantummodo die dominico, sive diebus festis. A presbyteris autem minime dicitur, nisi solo in pascha [Migne, Patrol., t. LXXVIII, col. 25.] . Hæc disciplina usque ad medium sæculum XI videtur viguisse, quando etiam presbyteris permissa Hymni Angelici recitatio, forsan a S. Gregorio VII, qui libros liturgicos recognoscendos susceperat [Zaccaria, Biblioth. Rit., t. II, part. II, p. LXIV.] . Solebat etiam, Gregorio Turonensi teste [De Glor. Mart., cap. 63.] , pro gratiarum actione cantari in eventibus, speciali Dei beneficio ordinatis [Zaccaria, Biblioth. Rit., t. II, part. II, p. LXV.] . Hodie, ut satis novimus, in similibus circumstantiis cantatur hymnus, vulgo Ambrosianus vocatus, Te Deum. Atque hæc de gestis, quæ de S. Bonifacio nobis innotuerunt.
[30] [Dies et annus obitus:] Quo anno et die S. Bonifacius obierit, veteres dissident. Prosper Aquitanus in suo chronico electionem S. Cœlestini successoris, adeoque et mortem S. Bonifacii nostri ad consulatum Mariniani et Asclepiodoti seu ad annum Christi 423 refert [D. Bouquet, Rec. des Hist. de Fr., t. I, p. 629.] . Quam opinionem eruditi plurimi secuti sunt. Verum nobis verisimilior videtur sententia, obitum Sancti nostri anno 422 innectens. Etenim, ut supra retulimus num. 4, S. Bonifacius pontificatum suum auspicatus est IV Kal. Januarii (XXIX Decembris) anni 418 et ecclesiam rexit annis tribus et mensibus aliquot; unde conficitur, annum Sancti emortualem cum anno 422, quem in limine hujus commentarii signavimus, esse jungendum. Multi supersunt catalogi antiqui Romanorum Pontificum, quorum non paucos collegere monachi Benedictini Solesmenses, qui omnes numero viginti et unus, si unum, eumque recentiorem, excipias [Origines de l'Egl. Rom. Pièces justific., p. LXXXIV.] , conspirant in tres annos et menses aliquot pontificatus. Triennium etiam tribuit Liber Pontificalis [Ibid., p. 235.] : ita ut solidum triennium, tribus solum diebus auctum tempus obitus ad annum usque 422 deducat. Sed quantus est consensus in annis, tantus in mensibus et diebus dissensus. Plerique tamen menses octo addunt annis tribus, qua ratione ad XXIX Augusti devenimus: quibus si addantur dies septem attingimus diem IV Septembris, quo in Martyrologio Hieronymiano, ut Pontificis omnium recentissimi [Papebrock., Conatus chronolog. RR. Pont. Propylacum maii, p. 62 *.] , notatur: Via Salaria depositio Bonifacii episcopi. Ex his omnibus liquet Sanctum nostrum sedem Romanam occupasse annos tres, menses octo et dies septem.
[31] [locus sepulturæ] Franciscus Florentinius ad id, quod mox citavimus, elogium, ex Hieronymiano Martyrologio desumptum, aliqua animadvertit. Scilicet annuntiatio Hieronymiana hæc est ad verbum: Pridie nonas Septembris, Via Salaria depositio Bonifatii episcopi ad sanctam Felicitatem natalis sanctorum Magni, Casti, Saturnini. In Gallia civitate Cavallonentium, etc... Anceps, inquit, fui, an verba: “Ad sanctam Felicitatem” ad Bonifacium Pontificem referenda essent, an vero ad sequentes Martyres, Magnum, Castum et Saturninum. Illud suadebat, quod aliqui ex adductis scriptoribus historiæ pontificalis Bonifacium sepultum narrent: “Via Salaria juxta corpus S. Felicitatis” et Damasus sive Anastasius tempore schismatis docet, illum incoluisse cœmeterium S. Felicitatis Via Salaria, ibique deinde fecisse Oratorium, ac muneribus ditavisse sepulcrum Sanctæ Martyris Felicitatis et S. Silvani. At e contra vetustiori Martyrologio insuetum videbam, locum venerati Martyris postponi, nec improbabile ducebam, Magnum, Castum et Saturninum in cœmeterio S. Felicitatis Via Salaria fuisse sepultos. Hæc Florentinius, qui post verba Bonifacii episcopi interpungit et dein ponit: Ad sanctam Felicitatem natalis Sanctorum Magni, etc.
[32] Hæc dicta nemo existimet, quasi Florentinius negare vellet locum depositionis S. Bonifacii fuisse ad S. Felicitatem; [via Salaria.] id enim testatur Liber Pontificalis: Sepultus est in cœmeterio Sanctæ Felicitatis Via Salutaria * VII Kalendas Novembris [Orig. de l'Egl. Rom., p. 235.] . Ciaconius in Vitis Pontificum Romanorum negat, cœmeterium S. Felicitatis Via Salaria situm esse, sed Via Appia [T. I, col. 289.] . Verum Blanchinius in suo Anastasio Biblothecario Ciaconium refutat, dicens [Anastas., t. III, d. 87.] : Veniam indulgebit illustris auctor, si vindicandum assumam Bibliothecarium certis ex documentis, quæ demonstrant, cœmeterium S. Felicitatis Via Salaria constitutum… Cœmeterium S. Felicitatis situm esse Via Salaria, eique adjacentes fuisse ecclesias S. Silvani, martyris et S. Bonifacii, papæ et confessoris non modo hic docet biographus, sed etiam monet in Vita S. Hadriani papæ. Cœmeterium S. Felicitatis Via Salaria, una cum ecclesiis S. Silvani, martyris et S. Bonifacii, Confessoris atque Pontificis, uno cohærentes solo, miræ restauravit magnitudinis [Migne, Patrol., t. CXXVII, col. 1194.] . Addit porro Blanchinius, non repugnare translationem ejusdem Sancti posteriorem ad cœmeterium Callisti Via Appia, divisis etiam Reliquiarum partibus inter diversas ecclesias Urbis, ubi custodiuntur et coluntur. De cœmeterio S. Felicitatis agit Bosius in sua Roma Subterranea, lib. III, cap. 53.
[Annotata]
* Salaria
VITA S. BONIFACII PAPÆ ET CONFESSORIS.
Ex proprio ecclesiæ Lateranensis ad diem XXVII Octobris.
Bonifacius papa I, Romæ (S.)
a
AUCTORE J. V. H.
[Eliminato Eulalio pseudopontifice,] Bonifacius Romanus, patre Jocundo presbytero, post beatum Zozimum, humanis rebus exemptum, Romanæ Ecclesiæ episcopatum adeptus est. Is annosus presbyter ac in lege doctissimus, bonisque moribus comprobatus, invitus ac reluctans, totius populi acclamatione, ac Urbis optimatum consensu, ac septuaginta presbyteris novemque diversarum provinciarum episcopis, divinæ institutionis ordine servato, consecratus est in basilica Julii b; quo tempore Eulalius archidiaconus, diaconibus circumventis, paucissimisque de clero ac multitudine turbatæ plebis, in locum, sibi non debitum, per ambitum proruens, ordinatur in nostra Constantiniana basilica c. Eo in schismate Bonifacius, legitimus Pontifex, vehementer depressus, coactus est Beati Petri basilicam deserere, et una cum suis ad Beati Pauli secedere d. Delata mox causa ad episcoporum concilium, quum Patres inter se dissiderent, pleniori synodo res tota servatur, jussis interea Honorii augusti opera, tum Bonifacio tum Eulalio, ab urbe excedere. Quare hic Antium e, sanctæ Felicitatis basilicam f ille petiit.
[2] Sed quum Eulalius se in Urbem intrusisset, occasionemque præbuisset publicæ seditionis, [S. Bonifacius papa eligitur] Honorius, ea re commotus, Eulalium Urbe pellendum, Bonifacium vero in eam inducendum, rescripsit, quod frequenti episcoporum synodo confirmatum fuit. Itaque Bonifacius regressus, sollicita cura conatus est cunctos in mutuam restituere concordiam; cui et in futurum consuluit, ne post obitum suum graviori scissura distraheretur Ecclesia g. Piissimorum autem imperatorum devotione gaudebat, et contra inimicos gratiæ Dei, non solum apostolicis, sed etiam regiis utebatur edictis; et licet ipse doctissimus esset, adversus libros tamen Pelagianorum beati Augustini episcopi responsa poscebat; cui Augustinus tantum detulit, ut ei sua scripta non tam ediscenda quam examinanda et emendanda direxerit h.
[3] [et Ecclesiam sancte gubernat.] Patroclum, Arelatensem episcopum, alienæ metropolis jura invadentem, repressit, datisque litteris ad Hilarium Narbonensem episcopum, jussit, ut jure metropolitani et apostolicæ sedis præceptione ad pervasum locum accederet, agendaque videret et apostolicæ sedi cuncta referret i. Constituit, ne mulier vel monacha sacrata pallia contingeret aut lavaret, ne quis incensum in ecclesia poneret, nisi minister esset k. Servum vel curiæ vel rei cujuslibet obnoxium, clericum fieri vetuit l. Fecit oratorium in cœmeterio Sanctæ Felicitatis Martyris juxta corpus ejus, cujus itemque Sancti Silvani Martyris sepulcrum ornavit, pluribus donis oblatis m. Denique fama celeberrimus et gratia Dei plenus, ejusdem gloriam adeptus est, Honorio et Theodosio principibus, sepultusque in cœmeterio sanctæ Felicitatis via Salaria, octavo Kalendas Decembris n. Semel mense Decembri creavit presbyteros tresdecim, diaconos tres, episcopos per diversa loca sex supra triginta. Pontificatum tenuit annos quinque minus duobus mensibus et tribus diebus o.
ANNOTATA.
a Uti præmonuimus num. 3 Commentarii,damus, deficientibus antiquioribus documentis, lectiones secundi nocturni ex Proprio ecclesiæ Lateranensis. Varia certe in iis occurrunt, quæ emendatione indigent, quæque aut jam correximus, aut deinceps corrigenda indicabimus. Ideo autem lectiones hasce exhibebimus, quia compendiose gesta S. Bonifacii referunt.
b In basilica Julii vel Julia habet quoque, quem supra num. 2 Commentarii citavimus, Anastasius S. Bonifacium ordinatum fuisse. Hic confusionem aliquam inesse inter Bonifacium I et II vix non potest. Etenim Bonifacius I, teste Symmacho, Urbis præfecto, electus fuit, ut supra num. 4 retulimus, ad Theodoræ ecclesiam, die sequenti ordinatus in ecclesia Marcelli. In hisce locis assignandis errare non potuit Symmachus, eadem die, qua ordinatio facta fuit, scribens ad Honorium Augustum. Utraque ecclesia exstat etiamnum, nempe S. Theodori; nam perperam scriptum existimo Theodoræ, inMonte Palatino juxta Forum Romanum aut Boarium; et S. Marcelli in Via majori (il Corso). Ast Bonifacius II, ut ait idem Anastasius, ordinatus fuit in basilica Julia, et quidem etiam sub contentione, pontificatum appetente Dioscoro [Migne, Patrol., t. CXXVIII, col. 534.] : Unde tanto facilior erat confusio, quod uterque Bonifacius sub contentione electus fuerit. Basilica Julii hodie non exstat; sed in urbanarum ecclesiarum magno Catalogo, quem ex Panvinio edidit Angelus Cardinalis Majus in suo Specilegio Romano, memoratur basilica Julia [T. IX, p. 411.] , eratque juxta magnam basilicam Constantinianam Sanctissimi Salvatoris [Cfr, ibid., p. 184.] . Porro in basilica Julia electum non fuisse S. Bonifacium, etiam ostenditur ex eo, quod S. Cœlestinus I, ejus successor, dedicasse dicitur ab Anastasio basilicam Juliam [Migne, Patrol., t. CXXVIII, col. 199.] .
c Commentarii prævii num, 4 et seqq. retulimus variam, quam expertus est, fortunam, S. Bonifacius in sua electione et in initio pontificatus sui.
d Favente Symmacho, Urbis præfecto, tota civitate potitus est Eulalius antipapa; cedendum igitur tempori fuit S. Bonifacio, qui ad basilicamS. Pauli via Ostiensi tertio ab Urbe lapide secessit.
e Antium, hodie Nettuno, viginti quatuor circiter milliaribus Italicis meridiem versus ad mare Mediterraneum situm: olim civitas episcopalis, nunc ad diœcesim Albanensem pertinet.
f Hujus basilicæ nullum prorsus, ait Arringhius in sua Roma subterranea, lib. IV, cap. 29 [Tom. II, p. 98.] , hac nostra ætate vestigium suspicitur. Hanc ædificasse refert Anastasius S. Bonifacium dicens [Migne, Patrol, t. CXXVIII, col. 187.] : Hic fecit oratorium in cœmeterio S. Felicitatis juxta corpus ejus: quod dein fere collapsum instauravit Symmachus papa [Ibid., col. 454.] . Plura de hoc cœmeterio habent nostri ad diem X Julii in Commentario de SS. VII Fratribus [Acta SS., t. III Julii, p. 10.] , quemadmodum de cæmeteriis in Via Salaria hac ipsa die XXV Octobris in Actis SS. Chrysanthi et Dariæ actum fuit.
g De hac S. Bonifacii constitutione egimus Commentarii prævii, num. 15 et seqq.
h In causa Pelagiana S. Bonifacius quam proxime antecessorum suorum Innocentii I et Zozimi pressit vestigia, ut satis monstrat testimoniumS. Augustini, offerentis eidem libros suos contra duas epistolas Petiliani, quod Commentarii prævii num. 20 allegavimus. S. Prosper in Libro contra Collatorem, cap. 21, olim 41 [Migne, Patrol., t. LI col. 271.] , testatur, Papam Bonifacium contra inimicos gratiæ Dei non solum apostolicis, sed etiam regiis usum edictis; et eumdem, quum esset doctissimus, adversus libros tamen Pelagianorum beati Augustini episcopi responsa poposcisse. Constitutionem imperatorum, adversus Pelagianos latam, in provincia Byzacena promulgat Aurelius Carthaginensis [Ibid., t. XX, col. 101.] , quæ forsan eadem est, ac ea quæ anno 418 pridie kalendas majas, adeoque sub pontificatu S. Zozimi, apud Baronium ad hunc annum § XXVIII reperitur.
i Controversiam inter Patroclum Arelatensem et Hilarium Narbonensem indicavimus Commentarii Prævii num. 27.
k Renovavit potius quam constituit S. Bonifacius legem hanc ecclesiasticam, jam latam a S. Sotere papa: qui, quoniam hæretici fœminas in partem ministerii ecclesiastici vocabant, easdem omni istiusmodi officio interdixit [Migne, Patrol., t. CXXVII, col. 1239 et 1246.] . Postquam porro virgines sacræ matriculæ ecclesiarum adscriptæ fuere, plusculum sibi adscribendum ratæ, supellectilem sacram contingere cæperunt: abusui occurrit S. Bonifacius, et ut plane constaret, nullum officium ecclesiasticum a fœminis usurpari posse, constitutionem S. Soteris innovavit, et monachas quoque a contactu sacratorum palliorum arcuit [Ibid., t. CXXVIII, col. 187 et 191.] .
l Jam caverat S. Innocentius I, ne curiales clero adscriberentur: nam, ut scribit episcopis synodi Toletanæ, epist. III [Ibid., t. XX, col. 492.] , cavendum est, ne clerici, qui ex curialibus fuerint, aliquando a suis curiis, quod frequenter videmus accidere, reposcantur. Idem reperitur in ejusdem epistola ad Victricium Rotomagensem cap. XII [Ibid., col. 477.] , quod etiam leges civiles sanxerunt l. 4 et 12 C. de episc. et cler. [1, 3]. Eadem ratio militat, ut servi a ministerio sacro arceantur, quoniam alieno arbitrio obnoxii sunt.
m Donaria, a S. Bonifacio ecclesiis facta, latius explicat Anastasius Bibliothecarius. Hic, ait [Ibid, col. 187.] , fecit oratorium in cœmeterio S. Felicitatis juxta corpus ejus, et ornavit sepulcrum Sanctæ Martyris Felicitatis et Sancti Livanii (Silvani), ubi et posuit hæc: Patenam argenteam, pensantem libras viginti; scyphum argenteum pensantem libras decem; amam argenteam, pensantem libras tredecim; calices minores argenteos duos, pensantes libras quatuor; coronas argenteas tres, pensantes libros quindecim… Amam, de qua hic sermo, interpretatur Cangius h. v., vas in quo sacra oblatio continetur. Coronæ, sunt candelabra in modum coronæ seu circuli, variis lucernis instructa, ab ecclesiarum laquearibus dependentia. Cfr Glossarium Cangii h. v.
n Mirum satis, Proprium tum Lateranense, tum Vaticanum intrudere hic Decembrem, dum Anastasius aperte dicat [Ibid., l. c.] , Sanctum sepultum in cœmeterio S. Felicitatis martyris, Via Salaria, octavo Kalendas Novembris. Quoniam porro monstravimus, num. 30, S. Bonifacium probabilius, diem suum obiisse IV Septembris, consequitur, sepulcrum ejus in oratorio S. Felicitatis esse secundum, quum bimestri fere spatio alibi quiescere debuerit.
o Monstravimus supra Commentarii prævii,num. 30, Sanctum apostolicam sedem verisimiliter tenuisse annis tribus, mensibus octo et diebus septem.
DE SS. CANNA, SADWREN SEU SATURNINO, CRALLONE ET ELIAN GEIMIAD SEU HILARIO, CONFF. NON PONTT. IN WALLIA.
SÆCULO VI.
SYLLOGE.
Canna, conf. non pont. in Wallia (S.)
Sadwren seu Saturninus, conf. non pont. in Wallia (S.)
Crallo, conf. non pont. in Wallia (S.)
Elia Geimiad seu Hilarius, conf. non pont. in Wallia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. Sanctorum genus et cultus in principatu Walliæ, præcipue S. Elian.
Ad superiores dies non semel dixi de sanctis Walliæ, [Inter sanctos Walliæ tres classes constituendæ videntur;] de quibus non alia memoria superest, nisi quod templa eorum titulo religiose Deo dedicata fuisse ferantur; neque a communi illo tramite discedere velim, licet fatendum mihi sit me eadem fere de iis dubitatione æstuare, quæ jam pridem mihi injecta est de viris, qui martyrologiis hibernicis Tamlactensi, Dungallensi, Casselensi et Mariani Gormani inscripti sunt, sed quorum neque natales leguntur in Festilogio S. Ængussii, neque nomina in Genealogiis sanctorum Hiberniæ. Ut scilicet in his non sancti dumtaxat, verum etiam præcipui monasteriorum abbates et veterum ecclesiarum fundatores, qui numquam ecclesiastico cultu honestati fuerunt, conscripti esse videantur; adeo ut hæc martyrologia partim obituaria censenda sint; sic subit in animum scrupulus an ii omnes, qui in Wallia sancti dicuntur, quod nomine eorum ecclesiæ insigniuntur, vere sancti dicendi sint. Quum enim iidem ædium illarum, quæ in prædiis eorum erectæ sint, fundatores fuisse tradantur, nonne fieri potuit ut hæc templa, siquidem in illorum essent dominio, etiam eorum nomine appellarentur, quum adhuc in vivis essent, atque hæc deinde appellatio perseveraret, quin etiam causa esset ut, paulatim vera nominis origine evanescente, templa eorum titulo dedicata dicerentur, quorum nomen præ se ferrent? Cavendum tamen ne ampliori hæc significatione accipiantur: imprimis multi templorum Walliæ patroni probe innotescunt; eorum vita et gesta literis sunt tradita; et pares omnino sunt aliarum gentium tutelaribus sanctis: atque de his nullum potest esse dubium quin locus iis dandus sit in opere nostro. Alii deinde, quorum plerumque sola genealogia nota est, certos tamen habent dies festos, qui, licet forte initio propter animarum refrigerium et anniversariam obitus aut depositionis memoriam celebrati fuerint, postmodum tamen eodem ordine sunt habiti quo aliorum cælitum natales: neque ii mihi excludendi videntur, quum vere cultu ecclesiastico decorati fuerint isque legitimus habendus sit, quandoquidem centum annis Urbanianis decretis antiquior est. Sunt demum alii, qui quidem patroni aut fundatores templorum fuisse dicantur et nomen suum iis reliquisse, sed quorum nulla assignetur festivitas et quibus in Genealogia sanctorum Britanniæ seu Walliæ locus non est: de his non nisi caute dicere velim, priusquam nova lux affulgeat. Neque diu exspectandum fore videtur, quoniam quum nunc in Anglia, in Wallia, in Scotia et Hibernia plurimi, maxime protestantes, versentur in eruderandis sacræ antiquitatis monumentis, pedetentim pristinæ res religiosæ illarum gentium in tanto lumine collocantur quanto affusæ sunt origines christianæ in Italia, Hispania, Gallia, Belgio et Germania. Et quidem quæ hactenus diximus valent etiam pro Cornubia. *.
[2] [ad quarum secundam referenda est S. Canna, utpote templa suo nomine dicata et diem festum habens; cujus stemma exponitur.] Porro ad secundum sanctorum Walliæ genus pertinet S. Canna, uxor S. Sadwrni, quæ a Willisio, si fides sit auctori Martyrologii anglici [A Memorial of ancient british piety or a British martyrology, supplement, pag. 27.] , S. Gan dicitur et confessor, cujus natalis agatur hac die (25 Oct.) in Llangan in diœcesi Landaviensi et cujus nomine etiam honestatur templum in diœcesi S. Davidis. Nil est quare æstimemus eum in die festo errasse; quem vero in nomine et proinde in sexu admisit errorem, is facile explicatur, quum planum sit non advertisse Willisium litteram c post Ilan, id est templum, in g mutari a Wallicis. De S. Canna autem qui loquantur duos dumtaxat novi scriptores, Carlislium et Rice Rees. Ille in Glossario, quod Lexico topographico Walliæ [Topographical Dictionary of Ireland, pag. XXXI et XXXII.] præmisit, vocat eam sanctam et matrem S. Crallonis, qui sæculo V vixerit; cui subjunxit sanctum Cannen, qui medio circiter sæculo VII floruit; Rees autem, multo diligentior, ita ut quingentos fere sanctos Walliæ collegerit, unam tantum S. Cannam agnoscit, quæ priori sæculi VI parte vitam duxerit. De ea pauca hoc loco dicemus, et simul de altero ejus marito et duobus filiis, qui etiam inter sanctos Walliæ recensentur. Avus itaque S. Cannæ erat Emyr Llydaw, matruelis S. Germani, episcopi Autissiodorensis, et regiunculæ in Britannia Armoricana princeps. Ex genealogiis Wallicis, de quarum auctoritate in superiori tomo aliquid diximus [Cfr Acta SS., tom. X Octobris, p. 763.] , hoc stemma protulit Reesius [Essay on the Welsh saints, or the primitive christians, usually considered to have been the founders of churches, pag. 165.] ; cui inserui natales, quos mihi contigit reperire, et initio et ad finem pauca nomina.
[3] Apparet ex illo stemmate quam sanctum esset id genus; [S. Canna, ejus maritus S. Sadwrn seu Saturninuset S. Crallo, eorum filius, templorum in Wallia patroni;] et quidem plerique, etiam ii qui prius in matrimonio vixerant atque arma tractarant, ea fuerunt religione ut, abjectis sæculi honoribus, vitam monasticam, quæ inter Britones severissima tum erat, amplexi fuerint. S. Canna tamen alium omnino ordinem tenuit, bis matrimonio juncta. Prius nuptui collocata est S. Saturnino, wallice Sadwrn et Sadwrn Farchog, filio Bicanys Armoricani, et, ut tradit Joannes Tinmuthensis [Ibid., p. 179.] Rieniguillidæ, filiæ Rhedyw, et proinde fratri S. Iltuti celeberrimi abbatis et matrueli Emyr Llydaw; ita ut consanguinei essent S. Canna et S. Saturninus. Ambo, in Britannia Armorica nati, venerunt in Walliam ineunte sæculo VI cum S. Cadfano aliisque pluribus, sanctitate conspicuis, plerisque ex eorum genere. Nominibus designat Rees [Ibid., p. 213. Cfr Bonedd y saint, in the Myvyrian archæology of Wales, tom. II, p. 31, not. 1.] sanctos Cynon, Padarn, Tydecho, Trinio, Gwyndaf, Dochdwy, Mael, Sulien, Tanwg, Eithras, Sadwrn, Lleuddad, Tecwyn et Maelrys: Quum hi fere omnes nobilissimo essent sanguine et Cadfano proximi, visum est non immerito Wallensi hagiographo unam omnibus fuisse causam ut patriæ valedicerent et vitæ monasticæ aut certe pientissimæ se consecrarent; eamque non aliam esse posse nisi, quod Franci tunc temporis Britanniam Armoricam invaderent et pristinorum principum everterent auctoritatem. Tum vero ætate provectus jam erat S. Saturninus, et non multo post sæculi VI exordia diem obiit, nomen suum relinquens ecclesiæ de Llansadwrn in comitatu Carmarthensi, quæ olim capella parœciæ de Cynwyl Gaio erat, et alteri cognomini in insula Mona; vulgo Anglesey, cujus forte fundator exstitit. Initio hujus sæculi ex muro interiori prominebat adhuc virile caput, minus affabre sculptum, quod S. Saturnini habebatur imago [Carlisle, Topograph. Dictionary of Wales, V° Llansadwrn.] ; exstat forte etiam præsenti tempore. Uxor autem ejus S. Canna censetur fundasse aut certe nomen et tutelam communicasse Llanganna seu Llangan in comitatu Glamorganensi et Llangan in comitatu Carmarthensi. Eorum filius S. Crallo, qui verisimiliter simul cum parentibus ex Armorica in Walliam appulit, Llangrallo, anglice Cogchurch, in comitatu Glamorganensi aut fundavit aut nomine suo honestavit.
[4] [S. Elian, filius ejusdem S. Cannæ et Gallgu Rieddog, etiamnum a protestantibus Walliæ cotitur, depravatis antiquis ritibus et honoribus.] Post S. Saturnini mortem alias nuptias admisit S. Canna, scilicet cum Gallgu Rieddog, filio Carcludwys de stirpe Cadrod Calchfynydd [Rice Rees, Essay on the Welsh saints, p. 267.] , ex quo concepit et in lucem edidit S. Elian Geimiad; quod nomen, quum Wallenses soleant S. Hilarium, episcopum Pictaviensem, appellare Elian Esgob (esgob scilicet episcopus eis est), latine et anglice in Hilarium convertunt [Ibid., loc. cit. Cfr Bonedd y saint, in Myvyrian arch. of Wales, tom. II, p. 45.] . Cognomen ei est Ceimiad [Ibid., p. 41.] seu peregrinus, sanctorum locorum visitator; quod auctor Historiæ insulæ Monæ in Cannaid, splendidum mutavit: qui error etiam suggestus fuit Carlislio [Topog. Dict. of Wales, V° Llan Elian.] a ministro parœciæ Llanelian in insula Mona, cujus templum fundasse dicitur aut certe nomen suum reliquit. Perseverat illic adhuc S. Eliani cultus; quod minus mireris, si recogites centum abhinc fere annis religioni catholicæ multos adhuc in Wallia fuisse asseclas; qui quidem propter presbyterorum penuriam paulatim defecerunt, pergentes tamen ecclesiæ Anglicanæ ministros odio habere, et, si quos audiunt, aurem potius præbentes dissidentibus: quo vocabulo omne genus erronum comprehenditur. Initio itaque hujus sæculi (edidit Carlislius suum Lexicum Walliæ anno 1811) scripsit loci illius minister ad Carlislium [Ibid., loc. cit.] : Est hic fonticulus, cui nomen Ffynnon Elian, fons S. Eliani, cujus olim maxima erat fama, licet aqua insipida sit et omni curandi vi careat. Paucos ante annos quatuor virgis * distabat a templo ædicula, quod ambulacro dein conjunctum fuit cum choro. Videtur exstructum fuisse ut S. Eliano monasterium esset. Campanulam procul dubio habuit, cum locus supersit. Ei nomen Myfyr, id est Meditationis sedes seu Asceterium. Olim templum multis pictis imaginibus S. Eliani ornatum erat; atque etiam apostolorum [Cfr Camden, Britannia, edit. Gough, tom. II, p. 572.] : hæ postremæ ferme deletæ, non ita S. Eliani. In Myfyr seu monasterio superest vetus superstitionis monumentum (protestantis non satis æqui verba sunt), scilicet arca ex robore, muro affixa, formæ semicircularis, sex pedes longa, tres lata et quatuor alta, cum foramine pedem lato et tres fere alto; quod procul dubio pristinum S. Eliani sepulcrum est. In solennitate dedicationis, quæmense augusto celebratur, omnis populus eam ingreditur et persuasum habet (hæc persuasio superstitiosa est) quod si facile ingrediantur et, postquam se ter in eo volverint, item facile egrediantur, se intra annum non morituros; quodsi secus, se anni finem non visuros. In templo autem pyxis est, dicta Cuff Elian, trunci formam habens, in superiore parte rotunda et ferreis clavis muro adhærens, cum foramine qua immittantur eleemosynæ. Hæ necessario ab iis faciendæ, qui se in fonte S. Elian lavent, secus nil inde emolumenti capturi. Olim magna hinc colligebatur pecunia, quum advenirent peregrini ex universis Walliæ septentrionalis comitatibus; ita ut ferantur tria inde coempta fuisse prædia [Ibid., p. 570.] . Nunc semel quotannis in festo S. Thomæ apostoli aperitur arcula. Caswallon Llaw Hir, cognomine longe armatus, multis privilegiis donavit id templum atque etiam agris, qui ab ingenuis colonis nomine S. Eliani occupabantur; nunc autem sanctus vir (nova ironia protestantica est) omnibus illis bonis spoliatus est, nisi quod ex prædio quotannis adhuc recipit viginti libras. Rice Rees, alter minister ecclesiæ Anglicanæ, qui anno 1836 Tentamen suum de sanctis Walliæ edidit, similiter auctor est S. Eliani cultum adhuc persistere [Essay on the Welsh saints, p. 268.] ; ejus nomen in principatus superstitionibus esse celebre; nuper temere admissas fuisse miraculosas curationes, ad ejus feretrum (est arca ex robore, de qua modo) impetratas; et fontem, Ffynnon Elian, qui prope ecclesiam sit, etiam nunc a vicinis ruricolis haberi miraculosa vi præditum. Carlisle in Glossario, a quo exorditur Lexicon ejus topographicum Walliæ, statuit floruisse S. Elianum ad finem sæculi VI; in Lexico autem, ad verbum Llanelian, circa annum 450. Ex his quæ adduximus, patet vixisse sanctum virum integro sæculo post. Reliquorum ætas item satis manifesta est.
[Annotata]
* Cornouailles
* yards
DE S. HILARO SEU ILERO, EPISCOPO GABALLORUM, IN DIOECESI MIMATENSI IN GALLIA,
CIRCA ANNUM DXL
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Hilarus, episc. Gaballorum in diœcesi Mimatensi in Galliis (S.)
BHL Number: 3912
AUCTORE V. D. B.
§ I. Corpus S. Hilari anno 636 delatum in monasterium S. Dionysii in Francia eoque relatum, postquam aliquot annos quievisset in Salonensi novo monasterio. Reliquiæ Mimatensibus donatæ.
Quandoquidem res S. Hilari, episcopi Gaballitani, pluribus ambagibus involutæ sunt et obscuratæ, [Quum anno 631 Dagobertus I fratris Chariberti provincias occupasset, missus est Barontus, qui thesauros hinc efferret;] recedendum aliquantisper videtur a consueto ordine et initium faciendum ab ejus corporis translatione; unde nomen ejus proculdubio per universas Gallias inclaruit. Certissimis documentis, quæ continuo in medium afferemus, manifestum est beati episcopi exuvias jam sæculo VIII penes S. Dionysii in Francia monachos fuisse. Eæ autem in eorum manus venisse traduntur sub annum Christi 636. Quum enim anno 628, mortuo Clotario II, Dagobertus universam Francorum monarchiam in suam ditionem accepisset, fregit brevi vires fratres sui Chariberti II, qui paternam hæreditatem captabat; at anno 630, quum jam nemo ei resisteret, utile duxit Dagobertus fratri in beneficium concedere Novempopulaniam seu Wasconiam, in Aquitania tractus Tolosanum, Cadurcensem, Aginnensem, Petrocoricensem, Sanctonicum, Pictonicum, Encolismensem, Arelatensem et eam partem Provinciæ, quæ ex Neustriæ regno pendebat; sibi reservans in Aquitania pagos Bituricensem, Lemovicensem, Arvernicum, Albigensem, Rutenensem, Vellavum, Gaballitanum et Ucetiensem [D. Vaissette, Histoire du Languedoc, tom. I, pag. 682 et seqq.] . Anno IX Dagoberti, Christi 631, verbis Fredegarii utor [D. Bouquet, Recueil des Hist. de France, tom. II, pag. 439.] , Charibertus rex moritur, relinquens filium parvulum, nomine Chilpericum, qui nec post moram defunctus est; fertur factione Dagoberti fuisse interfectus. Omne regnum Chariberti, una cum Wasconia, Dagobertus protinus suæ ditioni redigit: thesauros quoque Chariberti Baronto duci adducendum sibi et sibi præsentandum direxit. Unde Barontus grave dispendium fecisse dignoscitur, una cum thesaurariis faciens, nimium exinde fraudulenter subtraxit.
[2] [atque ea occasione in S. Dionysii monasterium Tolosa translatum est S. Saturnini corpus; quod postea redditum est pro aliis, quæ inter corpus erat S. Hilari Gaballitani:] Jam vero quum Dagobertus maximam erga S. Dionysii templum religionem cum infandis sceleribus conjungeret, et amaret id cœnobium non latefundiis tantum, verum etiam sanctorum reliquiis ditare, jussit S. Saturnini, episcopi Tolosani, corpus eo devehi a Baronto, quemadmodum in antiquis S. Dionysii Chronicis et Legendariis legit Dubletus [Histoire de l'abbaye de S. Denis, liv. I, chap 42, pag. 305.] . Atque hic, ubi illa narravit, sequens fragmentum ex vetusto codice latine recitat [Ibid. pag. 306.] : Corpus sancti Saturnini in ecclesiam beati Dionysii Areopagitæ delatum; in ejus absentia Tolosana provincia occulto Dei judicio, justo tamen, adeo gravi plaga percussa est, ut nec feminæ eorum parere possent, nec animalia. Unde Tolosani, necessitate compulsi, cœnobium B. Dionysii humiliter adierunt, suppliciter obsecrantes, ut ad mitigandum tantæ plagæ infortunium corpus eis sui primi pontificis restituere non retardarent, pro eo tum habita recompensatione justissima. Abbas vero et conventus, moti misericordia, eorum petitionibus assensum benignissimi præbuerunt. Ipsi autem, accepto corpore sanctissimi sui pontificis, ad propria cum gaudio remearunt. Quo in sua sede restituto, Deo miserante, sanata est plaga illa, et cœperunt parere mulieres eorum et animalia. Tolosani vero, suæ promissionis non immemores et vicium ingratitudinis detestantes, vice recompensationis ad præfatum cœnobium transtulisse dicuntur corpus B. Patrocli, martyris et episcopi, S. Romani de Blavia, presbyteri et monachi, necnon et corpus sanctissimi Hylari, Gavalitanæ urbis episcopi et confessoris. Quibus additur in ecgrapho, quod Catello [Histoire des Comtes de Tholose, pag. 174.] præluxit, hæc verba: Facta autem est translatio sanctissima regni Dagoberti anno XIV, seu Christi 636.
[3] [Frustra conatus est conatus est Cointius hanc translationem, monumentis Sandionysianis, Tolosanis et Mimatensibus stabilitam,] Re quidem vera non coæva est hæc scriptio, quippe quæ posterior sit anno 835, quo Hilduinus, S. Dionysii abbas, Areopagitica sua scribere cœpit [Gallia Christiana, tom. VII, col. 354.] . Nil itaque valet ad persuadendum impeditæ parturitionis miraculum; sed certissime suum pondus habet ad indicandum quomodo tria illa sanctorum corpora in S. Dionysii ædem devenerint. Inclamat quidem Cointius [Annales ecclesiastici Francorum, ad an. 638, num. 13.] : Dagobertus rex ecclesiam Dionysianam et ditavit latifundiis et sanctorum exuviis plurimum illustravit; sed aliis Galliarum basilicis sceleste nihil abstulit. Sed vere non intelligo quare tanta clementia prosequatur Cointius Dagobertum; cujus pietas, si magna fuit, certe neque sapiens fuit, neque immanium vitiorum frenum. Conveniunt deinde cum his quæ de Dagoberti jussis et Baronti in Chariberti ditione gestis generatim perhibet Fredegarius. Præterea non in monumentis tantum Sandionysianis, verum etiam Tolosanis atque etiam Mimatensibus illa historia reperta est. Tolosana dabit Catellus [Cfr Catel, Histoire des comtes de Tholose, pag. 171] ; Mimatensia destinavit ad nos ven. vir Baldit, Luzeranæ provinciæ tabulario præfectus et ob singularem diligentiam plurimum a nobis commendandus. Accipe veterem hanc scriptionem: De sancto confessore episcopo Ilario ad laudem ipsius et beati Saturnini episcopi et martiris. Sanctissimum Saturninum missum fuisse in Aquitaniam predicare verbum Dei a beato Dionisio Gallorum apostolo: testatur historia vite et passionis ejusdem. Qui in Tolosa, que caput Aquitanie esse dignoscitur, et gloriosum consummavit martirium. Cujus corpus longo post tempore in ecclesiam beati Dionisii in Francia translatum fuisse dicitur. In cujus absencia Tolosana provincia occulto quidem Dei judicio, justo tamen, adeo gravi plaga percussa est: ut nec femine eorum parere possent nec animalia. Unde Tolosani necessitate compulsi cenobium beati Dionisii humiliter adierunt, suppliciter obsecrantes ut ad mitigandum tante plage infortunium corpus eis sui primi pontificis restituere non tardarent: pro eo tamen habita recompensatione justissima. Abbas vero et conventus moti una eorum petitionibus assensum benignissime prebuerunt. Ipsi autem, accepto corpore sanctisimi sui pontificis, ad propria cum gaudio remearunt. Quo in sua sede restituto, Deo miserante, sanata est plaga illa, et ceperunt parere mulieres eorum et animalia. Tolosani vero, sue promissionis non immemores et vicium ingratitudinis detestantes, vice recompensationis ad prefatum cenobium transtulisse dicuntur corpus beati Patrocli, martyris et episcopi, et corpus sancti Romani de Rama presbiteri et monachi, nec non et corpus sanctissimi Ilarii Gavalitane urbis episcopi et confessoris. Quod totum factum fuisse creditur, quando, mortuo Sadrosilo, quem rex Clotarius ducatui totius Aquitanie prefecerat, Dagobertus rex totum ducatum in sua ditione retinuit. Ipse vero Dagobertus in tanta veneratione corpus beati Ilarii habuisse dicitur ut, quociens et bellandi necessitas immineret, secum in expeditione ipsum cum honore deferri preciperet, sperans se ipsius suffragio victoriam de hostibus obtinere. Tot etiam et tantas sanctorum reliquias non solum ex illis partibus sed etiam ex aliis in dilectam sibi ecclesiam Dagobertus transtulisse dicitur, ut a sui temporis hominibus latro sive predo sanctarum reliquiarum sanctorumque corporum vocaretur. Non enim se delinquere estimabat, siquidem aliis ecclesiis subriperet, quod in ista cum honore debito collocaret. Adde illo ævo similia facinora furtorum loco non fuisse habita, sed potius obsequia præstita sanctis, qui censebantur malle in superbis templis quiescere quam in vulgaribus.
[4] [in dubium revocare, allegans Vitam S. Hilarii, sæculo XIV a Guidone de Castris scriptam.] Opponit etiam Cointius nil de hac translatione memorare Guidonem, S. Dionysii abbatem. Scilicet Guido de Castris, qui ab anno 1326 ad 1350 regium asceterium rexit, grandia satis volumina, ut Bucelinus in Annalibus Benedictinis sub anno 1302 tradit, secuturis transmisit de gestis sanctorum, quorum ipse Vitas quam diligentissime conscripsit; quæ volumina olim in bibliotheca S. Victoris Parisiensi servabantur, dicta Sanctilogium Guidonis abbatis [Gallia Christ., tom. VII, col. 399.] . Sed revera numquam cogitavit Guido enarrare quomodo in S. Dionysii devenerint S. Hilari reliquiæ; sed solum brevissime dicere eas istuc asportatas fuisse. Ecce locus a Cointio exhibitus, qui etiam legitur in codice Mimatensi, cujus apographum ad nos misit ven. vir Baldit, sæpius laudandus: VIII Kalendas Novembris humana deseruit (S. Hilarus) atque ad æterna migravit. Cujus sacro corpore Gavalitana civitas insignita multis annorum curriculis, ejus gavisa est præsentia et consolata miraculorum frequentia. Multo autem evoluto tempore, sacrata ejusdem beati pontificis membra translata fuerunt in basilicam beatissimi Dionysii Areopagitæ, ipsa die videlicet, qua XI kalendas septembris (die 22 augusti) celebratur octava Assumptionis beatæ et gloriosæ semperque virginis Mariæ. Denique locata sunt in una absidarum prædictæ basilicæ, ubi beati Hilarii a fidelibus venerantur merita et expetuntur suffragia, necnon probantur beneficia, auxiliante sancto sanctorum Domino nostro Jesu Christo. Multa in his omisit Guido, quæ aliunde manifestissima sunt; ita ut, quum asseverari nequeat Guidonem potuisse, debuisse et voluisse omnia S. Hilari corporis fata explicare, argumentum negativum, quo utitur Cointius, plane inerme sit. Traxit tamen in suam sententiam Cointius scriptores Historiæ Occitaniæ [Hist. du Languedoc, tom. I, pag. 336.] ; verum alii non tam facile recesserunt a priscis Sandionysianis et Tolosanis traditionibus; quo loco nuncupabo solum de Rozoi [Annales de la ville de Toulouse, tom. I, pag. 74 et 75.] et Cayla cum Perrin-Paviot [Hist. de la ville de Toulouse, pag. 112 et 113.] .
[5] [Anno 777 B. Fulradus, abbas S. Dionysii, transtulit S. Hilari et S. Privati corpora] Verum quum anno 775 Carolus Magnus donarat ad casa sancti Dionysii et sancti Privati, ubi ipsi pretiosi in corpore requiescebant, Eadallogo et Salona in pago Salminseres proprietatis suæ in Wastingas, quos Adalbaldus genitori suo tradiderat [Diploma autographum ap. Félibien, Hist. de l'abbaye de Saint Denys, preuv. num. LIV, pag. XXXVII.] , continuo B. Fulradus, S. Dionysii abbas, cellam seu prioratum cum ecclesia ibidem ædificavit eoque transtulit anno 777 S. Privati corpus, quod biennio ante adhuc in Sandionysiano monasterio jacuisse continuo docuit Carolus Magnus, atque etiam corpus S. Hilari; eo sane consilio ut venerationem novo templo conciliaret et populum ad id concieret. Audi ipsum B. Fulradum in testamento, quod anno 777 condidit [Autogr. ibid. num. LVI, pag. XXXVIII.] : Ad ecclesiarum et ad loca sanctorum martyrum Dionysio, Rustico et Eleutherio, ubi ipsi domni corpore requiescunt …, dono donatumque in perpetuum esse volo…, Salona, ubi ædificavi ecclesiam in honore sanctæ Mariæ, ubi requiescunt sanctus Privatus, martyr, S. Ilarus, confessor, quidquid ibidem datum fuit de conlata populi et ipse populus mihi tradidit; omnia et ex omnibus, sicut per testamentum meum confirmavi, a partibus sancti Dionysii ipsa cella debeat aspicere, tam illas commutationes, quæ cum Angalramo episcopo feci, quamque et reliquas commutationes. Quum itaque ex Caroli Magni et Fulradi diplomatibus sole clarius constet S. Privati corpus ex S. Dionysii æde in Salonensem fuisse translatum, mirum est non vidisse Felibianum, S. Dionysii monasterii historicum, occasione illuc devectum esse S. Hilari corpus; quin etiam hinc collegisse S. Hilari exuvias non prius in S. Dionysii monasterium advenisse quam Normanni Galliarum vastationem cessassent [Ibid. pag. 19 et 20.] ; quasi postea quam Salonensis prioratus penes alios factus est vel alia etiam occasione, ad S. Dionysii monasterium reportari non potuerint S. Hilari beatissima ossa.
[6] [in novum Salonense monasterium, ubi tamen diu mansisse non videtur.] Ut autem hæc clariora fiant, accipe breviter Salonensis monasterioli historiam. Jacebat id ad confluentem Saliæ * et Braliæ * leucam infra Vicum [DD. François et Tabouillot, Hist. de Metz, tom. I, pag. 534.] , olim in diœcesi Mettensi, nunc in Nancejensi seu Mortæ provincia *. Ejus originem jam vidimus et aliquid de commutatione seu potius compositione cum Angelramo, episcopo Mettensi, facta, audivimus. Plura ea de re retulit Carolus Magnus in diplomate, dato mense decembri anni Christi 777, regni sui decimo. Folradus, inquit [Mabillonius, de Re diplomatica, pag. 499 et 500.] , capellanus palatii nostri et abba sancti Dionysii, nobis retulit privilegium a partibus sancti Dionysii, quam senodalis consilius anno nono (Christi 776) ad Patris-Brunna * ex promisso Angalramno episcopo et Wilhario, archiepiscopo (Senonensi), constituerunt de res proprietatis suæ, in loco qui dicitur Salona, quæ est constructus in honore sanctæ Dei genetricis et beatorum martyrum et confessorum et virginum: ubi sanctus Privatus martyr et sanctus Illarius confessor requiescere videntur: et meo in privilegio insertum invenimus, ut neque Angalramnus episcopus, neque successores sui, neque archidiaconus, neque missus ecclesiæ suæ Mediomatricus ibi in ipso cœnobio pontificium habere non debeant, nisi si abbas sancti Dionysii expetierit ordinationes faciendi, chrismetandi et tabulas benedicendi. Quæ quum ita synodali constitutione ordinata esse non denegaret Angelramus, confirmavit eadem Carolus rex, jussitque ut sub regia tuitione et defensione sancti Dionysii omnique tempore permanere deberet, ut melius delectaret ipsam congregationem sancti Dionysii, et sancti Privati, et sancti Illarii pro se uxoreque sua Domini misericordiam attentius deprecari.
[7] [Quum anno 815 Salonense monasterium S. Michaelis monachis datum est, varia dein experturum fata, videtur ibi sanctum corpus non amplius quievisse,] Postea nulla illic amplius mentio fit de S. Hilaro; et Salonæ prioratus dictus est cella S. Privati; quo nomine venit in diplomate, quo Ludovicus Pius anni 822 confirmavit commutationem quamdam bonorum, quam vir venerabilis Hilduinus, abba ex monasterio sancti Dionysii martyris Christi, sacrique palatii ejus summus cappellanus seu cellæ sancti Privati, fecerat cum quodam homine, nomine Hildulfo [Félibien, Hist. de l'abb. de saint Denis, preuv. num. LXIX, pag. XLVII.] . Verumtamen tunc temporis non amplius erat penes S. Dionysii monachos Salonæ cella; superest enim adhuc diploma, quo idem Ludovicus Pius anno 815 monasterio S. Michaelis super Mosam donarat cellam de Sallone … quam quidem cellam Sallonæ genitor ejus Carolus Magnus fundarat, data scilicet tellure, in honore sanctorum Dionysii et Privati [In Chronico S. Michaelis, ap. Mabillonium, Analecta, edit. de la Barre, pag. 356.] . Hanc injuriam reparavit anno 896 Zuentiboldus, rex Lotharingiæ, monachorum S. Dionysii reclamationem obaudiens, ob interventum fidelium suorum Odoacri et Reginharii, reddidit eis quamdam abbatiolam, sitam in Saliensi pago, Salonam nomine [D. Calmet, Hist. de Lorraine, tom. II, preuv. col. CLXII.] . Ast rediit postea Salonæ prioratus sub ditionem S. Michaelis monasterii, ea lege ut quotannis Sandionysianis penderentur quinque marcæ argenti [Félibien, Hist. de S. Denis, pag. 101.] . Ineunte sæculo XII pendebant ab hoc prioratu ingentia bona; quæ recensita vide in bulla, qua B. Paschalis papa II confirmavit S. Michaelis monasterio suas possessiones [Ap. D. Calmet, Hist de Lorraine, tom. III, preuv. col. LVIII.] ; licet Sandionysiani sæpius reclamassent et postea reclamaturi essent injuriam sibi factam fuisse [Sugerus, de Administratione sua, cap. 21, ap. Félibien, preuv. pag. CLXXX.] . Ast anno 1602 cardinalis Carolus de Lotharingia, S. Michaelis abbas et per Lotharingiam apostolicus legatus, univit mensæ primatiali Nancejensi, postquam scilicet ultimus prior Petrus a S. Vincentio, theologiæ doctor, anno 1598 diem obiverat [François et Tabouillot, Hist. de Metz, tom. I, pag. 535.] . Atque ex his plane manifestum factum esse arbitramur S. Hilari corpus post annum 777 et verisimillime anno 815, quum primum Salonensis cella S. Michaelis monachis data est, relatum fuisse ad ædem S. Dionysii; ita ut, etiamsi non constaret id postmodum in Francia exstitisse, ex solis recitatis diplomatibus concludi posset id post hunc annum non amplius fuisse in Lotharingia.
[8] [utpote relatum in basilicam S. Dionysii; ubi anno 1340 repositum est in oratorio, ejus nomini dicato.] Quoniam autem de S. Hilari corporis fatis plura jam disseruimus, placet id argumentum ad finem usque prosequi. Supra num. 3 ex Guidone abbate rescivimus ineunte sæculo XIV membra S. Hilari locata fuisse in una absidarum prædictæ S. Dionysii basilicæ. Summum scilicet illius ædis altare seu chorus super cryptam ædificatus est et cingitur atrio, ex quo introitus patebat ad decem capellas seu absides, nunc ad septem tantum, quindecim pedes largas et sedecim longas. Exstructa fuerat hæc fabrica a Sugero anno 1140 et absoluta intra quadriennium: quare apposuit hunc titulum seu, ut ipse loquitur [Sugerus de Administratione sua, ap. Félibien, preuv. pag. CLXXXII.] , epitaphium:
Annus millenus et centenus quadragenus
Quartus erat Verbi, quando sacrata fuit.
Maxima celebritate peracta tum fuit dedicatio die 11 junii a pluribus episcopis, quorum singuli singula altaria consecrarunt; ita ut S. Hilari altare obtigerit Rotrodo seu Rotroco, episcopo Ebroïcensi [Ibid. Dedicatio ecclesiæ. S. Dionysii, pag. CXCIV.] ; qui paulo post cum Himerio, episcopo Tusculano et Lucii II legato, in Angliam profectus est. Jacebant ibi sacræ B. Hilari reliquiæ, quum Aldebertus III, qui ab anno 1151 ad 1181 Mimatensem sedem occupavit, S. Dionysii monasterium invisit, ut ipse testis est in opere, quod nuper detexit ven. vir Charbonnel. Verum neque in hoc loco quietem nacta sunt beati viri ossa. Sugeri enim fabrica uno sæculo post renovanda erat. Hinc in Minori Chronico S. Dionysii [Ibid., preuv., pag. CCV.] legitur: MCCXXXI. Hoc anno cœpit Odo abbas renovare capitulum (le chevet) ecclesiæ B. Dionysii areopagitæ et perfecit illud usque ad finem chori. Absoluta S. Hilari capella anno 1239 aut sequenti, et sequens titulus appositus in consecrationis memoriam [Ibid., pag. 535.] : Consecratum est hoc altare a venerabili patre Hemerico, Tyberiadis episcopo, in honore beatæ et gloriosæ Dei genitricis Mariæ et beati Hilari, Gavalitanæ urbis episcopi et confessoris, cujus corpus in hoc oratorio quiescit, et B. Marci evangelistæ et sanctorum martyrum Demetrii et Leodegarii, Apollinaris, Gervasii et Protasii, Gorgonii et sanctorum confessorum Nicolaï, Juliani, Maglorii, Mamerti et Majoli, Benedicti, Mauri, Bernardi, Maximini et sanctarum virginum Scholasticæ, Julianæ, Priscæ et omnium SS. Dei. Anno Domini M.CC.XL.VII kal. januarii. Ita in singulis reliquis capellis unum aut plura reposita fuerunt sacra corpora et altaria dedicata nominibus sanctorum, quorum exuviæ ibi erant reconditæ. Obtigit S. Hilaro secunda capella a dextris (nunc S. Gregorii dicitur); ubi ejus corpus, cista lignea picta et deaurata clausum, super altare servatum est [Doublet, Histoire de l'abbaye de S. Denis en France, pag. 306; Millet, le trésor sacré… de l'abbaye royale de S. Denis en France, pag. 59.] , donec noctu inter dies 11 et 12 novembris anni 1793 cum aliis sanctorum reliquiis ablatum est et postridie ad conventionis palatium devectum; ubi innumera intra tot sæcula collecta pietatis monumenta perierunt. Sed ad anteriora redeamus. Anno 1625, quum Dubletus Historiam seu antiquitates suas S. Dionysii publico communicavit, legebantur super capellæ portam (clatris enim et portis claudebantur istæ capellæ) sequentia carmina; quæ, quandoquidem plerisque aliis capellis similia affixa non erant, indicium esse videtur singularis venerationis S. Hilaro adhibitæ:
Passant, ce petit lien comprend très-grande chose,
Le corps de sainct Hylare sainctement y repose,
Qui fut de Gruodan indis pasteur esleu.
Par le temps change tout de siecles revoln:
Ce tiltre maintenant à Mande on atribuë.
Donc viateur Chrestien, si tou ame est imbuë
De celeste liqueur, et si tou cœur non feint
Croit qu'il y a ceans quelque chose de sainct,
Prosterne-toy denot, et de louange belle
Honore ce corps sainct, dont voicy la chappelle;
Invoque sa favear humblement en ce lien.
Qui fait honeur aux Saincts, il fait honeur à Dien.
[9] [In S. Dionysii monasterio reliquiæ S. Hilari Gaballitani servabantur omnino distinctæ a reliquiis S. Hilarii Pictaviensis,] In his quæ hactenus retulimus habet lector unde judicium ferat de his V. V: Pasculis verbis [Gabalum Christianum, ou recherches sur l'Église de Mende, pag. 169.] : In aliquot libris leguntur S. Hilari, Mimatensis seu Gaballi episcopi, reliquiæ translatæ fuisse in celebre S. Dionysii monasterium prope Parisios. Sub oculis habemus indicem seu inventarium reliquiarum thesauri S. Dionysii atque in eo legimus: “ Herma ex argento deaurato, quo continetur caput S. Hilarii Pictavensis, patris et doctoris ecclesiæ… In hac lipsanotheca est os brachii ejusdem sancti Hilarii, quod ex antica parte per crystallum cernitur. Facta est hæc lipsanotheca a Sandionysianis monachis post tumultus fœderatorum. *” In reliquo inventario nulla mentio fit de ullis S. Hilari, episcopi Mimatensis, reliquiis. Secundum id itaque documentum videretur certum esse penes S. Dionysii monasterium numquam fuisse reliquias alius S. Hilarii quam Pictaviensis. Sed non attendit venerandus vir thesaurum S. Dionysii distinctum fuisse a capellis, et aliud fuisse inventarium thesauri, aliud capellarum. D. Germanus Millet [Le trésor sacré de S. Denis, pag. 99.] inter thesauri reliquias recenset hermam S. Hilarii Pictaviensis; sed in capellarum recensione [Ibid. pag. 53 et 54.] pluribus loquitur de capella B. Mariæ virginis et SS. Patrocli, episcopi et martyris Gratianopolitani, sanctique Hilarii episcopi Pictaviensis; quæ sexta erat seu a dorso altaris summi, atque nunc etiam capella B. V. Mariæ dicitur. In ea autem super altare jacebant intra cistam ligneam deauratam SS. Patrocli et Hilarii Pictaviensis corpora. Sed ille idem Milletus [Ibid. pag. 59.] , qui hæc refert, meminit corporis et capellæ S. Hilari, episcopi Gaballitani, quam ipse nonam appellat, itinere instituto, a sinistris ad dextram. Similiter in Felibiani descriptione templi S. Dionysii [Hist. de l'abb. de S. Denis, pag. 430, 531, 532, 535, 536, 538, etc.] et in brevi libello de rebus pretiosis Sandionysianis, anno 1783 edito [Le trésor de l'abbaye royale de S. Denis en France, qui comprend les corps saints et autres reliques précieuses qui se voient tant dans l'église que dans la salle du trésor, pag. 4, 9, etc.] , probe distinguuntur corpora SS. Hilari Gaballitani et S. Hilarii Pictaviensis, capellæ in quibus jacebant, et reliquiæ singulares S. Hilarii Pictaviensis, quæ in thesauro custodiebantur. Atque hæc animadvertenda duximus, quoniam tam debili argumento in dubium vocavit Mimatensis ecclesiæ historicus an reliquiæ, quas anno 1608 canonici Mimatenses accceperunt a Sandionysianis monachis, vere S. Hilari Gaballitani essent; addens in donationis diplomate, quod in tabulario provinciæ Luseræ * reperit, nil occurrere quo constet potius Gaballitani episcopi quam Pictaviensis præsulis fuisse exuvias.
[10] [adeoque anno 1608 receperunt inde Mimatenses veras S. Hilari, episcopi sui, reliquias.] Verum neque hæc recta sunt. Summarium hujus diplomatis dedit Milletus [Le trésor sacré de S. Denis, pag. 59 et 60.] , integrum Dubletus [Hist. de l'abbaye de S. Denis, p. 307.] ; et luculente in eo declaratur missas fuisse S. Hilari, episcopi Mimatensis, reliquias. Accipe fragmenta aliquot instrumentorum ex gallico latine a me versa. Quum ineunte anno 1608 Carolus de Rousseau, episcopus Matropolitanus in partibus infidelium et coadjutor avunculi sui Adami de Hurtelou, episcopi Mimatensis, rogasset Sandionysianos monachos aliquid reliquiarum S. Hilari, episcopi Gaballitani, actu capitulari de die 23 martii responsum ei ab illis monachis est se polliceri ejus votis satisfactum iri et daturos traditurosque reliquias de venerabili corpore gloriosi confessoris S. Hylari, olim episcopi Mimatensis, et requiescentis in una capellarum celebris ecclesiæ S. Dionysii in Francia; sed necesse esse ut solemnis petitio fiat, scripta in charta pergamena, nomine episcopi et canonicorum Mimatensium eorumque sigillis obsignata, quæ ad posteritatis memoriam servetur. Has conditiones implerunt die 12 septembris ejusdem anni Carolus episcopus, qui, avunculo die 26 junii defuncto, Mimatensis episcopus factus erat, ejusque canonici, qui noveni numero nomen suum petitioni apposuerunt. Quum hæc charta ad S. Dionysii delata est, venerabiles religiosi, magnus prior et conventus S. Dionysii in Francia, sabbato die 11 mensis octobris post Vesperas ex altari dimiserunt capsam, in qua requiescit corpus S. Hylari; atque inde per venerabiles viros fratres Nicolaum de Hesselin, theologiæ doctorem et magnum priorem, R. P. in Deo Adamum Brisset, abbatem S. Mariæ de Brignone, subpriorem, Augustinum de Valles, cantorem, Jacobum Disque, tertium priorem et magnum pannetarium, Jacobum Doublet, quartum priorem, cœnatorem et custodem chartarum, Jacobum Colletet, quintum priorem et officialem, extractum fuit magnum os cruris, dictum minor tibia, vulgo l'esperon, et traditum venerabilibus et scientificis viris A. de Rousseau, canonico præposito Mimatensi, et Pilot, archidiacono et canonico dicti loci, ut deferatur, omni reverentia servandum, in templum cathedrale Mimatense; quod, ab Huguenottis dirutum, de novo ædificatum est. Non itaque ambigendum est quin Mimatenses anno 1608 acceperint lipsanon beatissimi sui præsulis. Olim videntur Mimatenses alias possedisse S. Hilari reliquias, quas forte ex S. Dionysii monasterio secum tulerat sub medium sæculum XII Aldebertus III seu venerabilis episcopus et anno 1562 dissiparant Calviniani, templum cathedrale Mimatense spoliantes. Certe missale sæculi XVI in festo SS. Reliquiarum Mimatensium continet Missam, in qua Deus oratur per intercessionem beatorum Privati, Firmini, Fredaldi, Ileri, Severiani, Hilarii et Lupi, hujus ecclesiæ pontificum [Charbonnel, Origine et Hist. de l'Église de Mende, pag. 94.]
[Annotata]
* la Seille
* la Petite Seille
* dép. de la Meurthe
* Paderborn
* de la Ligue
* dép. de la Lozère
§ II. Memoria S. Hilari in martyrologiis. Festa. Vita brevi post mortem scripta, dein applicata S. Ilero, quem Mimatenses die 1 decembris colunt.
[Vita S. Hilari omnes notas habet Vitæ coævæ;] Priusquam autem Tolosates S. Hilarii corpus, furto verisimiliter, adepti sunt idque cum SS. Romani et Patrocli exuviis pro S. Saturnini ossibus in Franciam miserunt, scripta jam erat ejus Vita et literis vulgata; neque hæc diversa est ab ea, quam inferius dabimus ex codicibus Rubeæ Vallis in Brabantia et Reginæ Sueciæ ignotæ originis et quam distinguere oportet ab ea, quam, ex codice Mimatensi descriptam, ad nos misit Ven. V. Baldit. Hæc enim eadem est ac quam sæculo XIV Guido de Castris, Dionysianus abbas, scripsit, ut num. 4 hujus Commentarii traditum est. Habet enim ad finem totum illum locum, quem ex Cointio eodem illo numero dedimus, quemadmodum videbis, si hunc cum annotato X, inferius Vitæ subjecto, conferas. Cave tamen ne inter Vitam primigeniam et Guidonis lucubrationem ingens discrimen esse arbitreris. Ita non est. Guido enim plerumque mere descripsit antiquam Vitam, paucis locis breviavit, aliis aliquanto fusius explicuit, passim autem paulo melioribus nexibus phrases inter se colligavit; verbo eam operam præstitit, quam tribus sæculis post Surius, antiquarum Vitarum stylum aliquantum corrigens. Cæterum nil demsit, nil addidit nisi illum de translatione reliquiarum locum; quem (ut monui) num. 4 hujus Commentarii ex codice Parisiensi juxta Cointium habes, et annotato X ex codice Mimatensi. Sed hæc in transcursu. Vitam anonymam antiquam esse et coævam ut demonstrem, mihi nunc usus facto est. Inspice scilicet eam: neque in fine, neque uspiam alibi ulla mentio fit de translato corpore. Deinde manifesto confecta est in agro Gaballitano a viro locorum scientissimo. Præterea rerum adjuncta non negligit biographus, nuspiam declamatoriis aut rhetoricis formis inscitiam suam tegens. Insuper nil immiscet quod recentiora tempora sapiat. Sed quod præcipuum est, ita passim loquitur acsi noti adhuc essent homines, quibuscum egit S. Hilarus; adeoque quæ de Martianilla virgine et Leone tribuno tradit, non potuerunt non scribi, nisi quum virginis et tribuni nomina adhuc in omnium essent ore. Adversum hæc id unum opponi posse videtur, miracula iis Actis contineri non probanda. Et quidem ipse non diffitebor illa mihi omnia non placere prodigia, imprimis istud quod in depulsa partim tempestate positum est. Verum hæc si sufficiat ratio ad negandum illam Vitam paucis post S. Hilari mortem annis literis fuisse mandatam, innumeras habebis ad inficiandum a S. Gregorio Turonensi scriptos fuisse libros de Historia ecclesiastica Francorum deque Gloria confessorum et martyrum; innumeras ad omnes antiquiores Vitas adjudicandas recentiori tempori; innumeras ad subvertendam universam historiam literariam. Hoc enim commune olim fuit vitium ut rebus, quæ miræ videbantur, majorem splendorem phantasia adjiceret; donec tandem veri miraculi speciem haberent; a quo nævo ipse S. Hieronymus, scientiæ et eruditionis prodigium, immunis non fuit. Recole quæ de camelo in Vita S. Hilarionis, quæ de satyris in Vita S. Pauli chartæ tradidit. Profecto ut hæc falsa miracula secernantur a veris probeque examinatis necesse est; sed nil hinc confici potest adversus veterum librorum antiquitatem.
[12] [per hanc et per corporis translationes factum est ut ejus nomen inscriptum fuerit Wandelberti, Usuardi aliisque veteribus] Quum itaque remotissimis temporibus exstaret S. Hilari Vita, quumque ejus corpus prius ex Gaballitanis montibus Tolosam, hinc in Franciam, inde in provinciam ecclesiasticam Trevirensem, atque ex hac denuo in Franciam ante medium sæculum IX delatum fuerit; equidem miror viros doctissimos animo laborare quomodo jam pridem in martyrologia penetrarit S. Hilari nomen. Promptum utique erat ut id fieret. Primus autem omnium martyrologorum classicorum meminit S. Hilarii Wandelbertus, diaconus et monachus monasterii Prumiensis in diœcesi Trevirensi; quem Martyrologium suum metricum sub diem 5 Aprilis anni 847 absolvisse alibi [Acta SS. tom. IX Octobris, pag. 271 et 272.] ostendimus. Ad diem 25 octobris hæc cecinit [Ap. Sollerium, Martyrologium Usuardi, pag. 627.] :
Hilarus hic etiam nitet amplo præsul honore;
cujus nomen non potuit in Trevirensi diœcesi non innotescere, quum sub annum 775 ejus corpus in vicinam diœcesim Mettensem illatum est atque inde elatum initio sæculi IX. Quum duodecim annis post Wandelbertum Usuardus priorem Martyrologii sui editionem in lucem misit [Cfr Acta SS. tom. VIII Octobris, pag. 85 et 86.] , memoravit ad eamdem diem beatum virum his verbis [Ap. Sollerium, pag. 626.] : Item civitate Gavalis, sancti Hilarii episcopi et confessoris. Suspicatus est Sollerius Usuardum, dum hæc scriberet, præ oculis habuisse aliquem codicem Hieronymianum, qualis est Corbejensis sæculi XI, editus a Dacherio [Spicilegium, edit. de la Barre, tom. II, pag. 20.] , in quo sub præsenti die legitur: In Gavalis, depositio beati Hilarii, episcopi et confessoris. Non negarim; quamquam fieri potuit ut penes se habuerit Usuardus S. Hilari Vitam, et certe nil obstat quin aliunde noverit beati viri nomen; quippe qui in vicino S. Dionysii monasterio tum quietem et venerationem haberet. In tribus suis Adoniani Martyrologii exemplaribus Coloniensi, Averbodiensi et Scriveriano nil de S. Hilaro reperit Rosweydus; sed in codicibus Reginæ Sueciæ seu Vaticanis, signatis numm. 511 et 512, illo sæculo XI, hoc sæculo XII scriptis, reperit Georgius ad hanc diem [Martyrologium Adonis, pag. 545 et 546.] : Civitate Gavalis, depositio sancti Hylari *, episcopi, vita et miraculis præclari; verum hæc, quæ etiam leguntur, præmissa particula in, in Martyrologio Autissidorensi, ad finem sæculi XI conscripto [Martene, Amplissima collectio, tom. VI, col. 727.] , ad geuuinam Adonis textum non spectant et procul dubio adjecta sunt a viro qui Vitam et miracula S. Hilari noverat.
[13] [et recentioribus martyrologiis.] Galesinius et Maurolycus resciverunt etiam hac die Gavalis seu civitate Gavalis S. Hilari seu Hilarii episcopi natalem actum fuisse. Baronius in prima Martyrologii Romani editione, quæ anno 1583 prodiit, scripsit: Gavalis S. Hilarii episcopi et confessoris; quæ postrema verba et confessoris in sequentibus editionibus immerito sustulit. Atque in his omnibus libris mentio nulla fit de S. Ilero, episcopo Gaballitano, de quo inferius plura animadvertenda erunt. Saussayus sub die 25 octobris explicuit in Martyrologio Gallicano aliquot S. Hilari gesta. Cardinalis de Noaliis jure merito ad eamdem diem servavit in Martyrologio Parisiensi S. Hilari memoriam, cujus quippe ossa in sua diœcesi quiescebant. Quod in antiquis Autissiodorensibus fastis nomen S. Hilari celebrabatur, servavit Carolus de Caylus in novo diœcesano Martyrologio S. Hilari laudes, atque his utique verbis: In territorio Gabalitano seu Mimatensi, sancti Hilarii episcopi, vita et miraculis præclari, qui sedit in concilio Arvernensi primo.
[14] [Errore videtur Castellanus inscripsisse ejus memoriam ad diem 25 septembris, qua nulla erat ratio ejus agendi festi.] Vexat autem me plurimum quod Castellanus, vir tam prudens et accuratus, non contentus ad diem 25 octobris cum Martyrologio Romano S. Hilarum laudare, ad diem 25 septembris eumdem his commendavit verbis: In pago Gaballitano, obitus S. Cheliri *, episcopi Gaballorum *, cujus reliquiæ quiescunt in majori templo S. Dionysii in Francia, ubi vocatur S. Hilarus *. Quid ergo? In antiqua Vita indicatus non est dies obitus; sed in codice Rubeæ Vallis repererunt decessores nostri hanc vitam sub diem 25 octobris et similiter in codice Reginæ Sueciæ; qui nunc Romæ servatur in bibliotheca Vaticana, signatus num. 528 [Georgius, Martyrologium Adonis, pag. 546.] . In Vita autem, quam sub initium sæculi XIV scripsit Guido de Castro, abbas S. Dionysii, et cujus supra meminimus num. 3, dicitur S. Hilarus VIII kalendas novembris humana deseruisse atque ad æterna migrasse. An itaque præter natalem, die 25 octobris celebratum, aliud festum agebatur in ejus honorem a Sandionysianis? Non apparet. Eo asportata fuerant sacra ejus ossa, eodem illo Guidone teste, ipsa die videlicet, qua XI kalendas septembris seu 22 augusti celebratur octava Assumptionis beatæ et gloriosæ semperque Virginis Mariæ; verum hæc multo distat a die 25 septembris.
[15] [In S. Dionysii monasterio die anniversaria ejus translationis, id est 22 augusti, nil fiebat in ejus honorem; sed die 25 octobris magna erat celebritas.] Præterea non reperio die 22 augusti a Sandionysianis aliquid actum fuisse ad S. Hilari memoriam. Martenius, qui in conscribendo Tractatu de antiqua ecclesiæ disciplina in divinis celebrandis officiis usus est, ut ipse in Syllabo auctorum perhibet, Dionysiani monasterii prope Parisios Sacramentorum libro, circa tempora Caroli Magni manu exarato et in inclito ejusdem monasterii thesauro asservato, nil de S. Hilaro habet, neque sub die 22 augusti, neque sub die 25 septembris, sed tantum sequentia [De antiqua ecclesiæ discipl. in divinis officiis, pag. 586.] : VIII kalendas novembris in pervetusto Dionysiano sacramentario: DEPOSITIO HILARI EPISCOPI ET CONFESSORIS; quæ singulari celebritate non in choro solum, verum etiam ad mensam agebatur. Hinc in diplomate, quo Carolus Calvus anno 862 confirmavit distributionem bonorum, ab Hilduino abbate et recentius a Ludovico abbate factam, hæc legimus [Félibien, Hist. de l'abbaye de S. Denis, preuv. pag LXXI.] : Refectiones item annales, quas de rebus thesauri bonæ memoriæ Hilduinus abba ordinavit, hoc est Purificatione sanctæ Mariæ, anniversario Domni Hludouuici imperatoris genitoris nostri, Missa sancti Petri apostoli, Assumptione sanctæ Mariæ et Nativitatis ejusdem, festivitate Omnium Sanctorum, dieque depositionis suæ fratribus ministrandas decernimus; necnon etiam de Superioricurte * in anniversariis divæ memoriæ Karoli, imperatoris, avi nostri, et Bertæ, amitæ nostræ, atque Hildejardis, reginæ, avæ nostræ, a parte fratrum festivitatibus sancti Hilari atque sancti Sebastiani, de rebus eorum similiter. In choro autem, translata SS. Crispini et Crispiniani celebritate ad diem sequentem, faciebant officium proprium solemne in cappis de S. Hilaro, sicut in festo SS. XI millium virginum, id est cum ℞ in primis Vesperis et Invitatorio in Nocturnis a quatuor in cappis ℞ is a duobus, IV a duobus, VIII a quatuor, XII a quinque et cum tribus cantoribus et IV procedentibus ad missam. Hæc reperit Martenius [De antiquis monachorum ritibus, lib. IV, cap. 8, pag. 634.] in codice Colbertino, olim Sandionysiano, sub annum 1300 scripto [Ibid. præf. pag. V.] . Quod autem hic iterum notabo, nil idem ex eodem aut ex aliis Sandionysianis codicibus mss. collegit, sive ad diem 22 augusti, sive ad 25 septembris, quæ spectarent ad S. Hilarum. Neque reperio a Mimatensibus ullam umquam solemnitatem actam fuisse in ejusdem honorem mense augusto aut septembri. Quamobrem oscitantiæ, a qua nemo semper immunis est, adscribendum videtur quod Castellanus, verisimiliter ex libris Guidonis abbatis excerpta faciens, scripsit S. Hilarum obiisse die 25 septembris, loco 25 octobris, atque id dein secure in Martyrologium suum universale intulit.
[16] [Frustra inficiantur aliqui Mimatenses S. Hilari, qui die 25 octobris colitur, Vitam] Venio jam ad aliam controversiam multo graviorem. In Officio sanctorum peculiarium insignis ecclesiæ Mimatensis, anno 1619 auctoritate Caroli de Rousseau, episcopi, typis Lugdunensibus edito, reperio ad diem 25 octobris officium S. Hilarii, episcopi Mimatensis et confessoris, ritu fieri duplici cum oratione qualitercumque propria, sed reliquis omnibus de communi. Ast die 1 decembris in festo duplici sancti Ileri, episcopi Mimatensis et confessoris, jubentur recitari lectiones, quæ nil aliud sunt quam summarium Vitæ S. Hilari. Monuerunt id jam decessores nostri in commentario de S. Enymia [Acta SS., tom. III Octobris, p. 409.] ; sed quum eorum asserta in dubium vocare placuerit V. V. Pascali [Gabalum Christianum, p. 173 et seqq.] , curabo eas infra excudendas ad finem Vitæ S. Hilari: ita ut nemo amplius ambigere possit. His positis, exsurgit duplex quæstio, scilicet utrius gesta contineantur illis documentis, an S. Hilari, qui die 25 octobris, an S. Ileri, qui 1 decembris colitur; dein an S. Ilerus vere distinctus sit a S. Hilaro. Quid de priori quæsito sentiam, non est quod dicam; passim enim superius de S. Hilari Vita locutus sum tamquam de monumento vere genuino. Idem senserunt decessores nostri, statuentes S. Hilari gesta afficta fuisse S. Ilero [Acta SS., tom. III Octobris, p. 410.] . Sed quum reclamet V. V. Pascal [Gabalum Christianum, p. 173 et seqq.] pergantque Mimatenses S. Hilarum suis spoliare laudibus easque S. Ilero adscribere, operæ pretium fuerit totum id argumentum ad incudem revocare.
[17] [applicatam fuisse S. Ilero, quem colunt die I decembris.] Ut autem appareat S. Hilari Acta translata fuisse ad S. Ilerum, animadvertendum imprimis est S. Hilarum fuisse celebrem atque in multis iisque antiquissimis fastis sacris laudatum; S. Ilerum vero plane fuisse ignotum, quippe qui in nullis editis martyrologiis ante Saussayi Gallicanum locum invenerit. Quæ res gravissimi momenti est; adeo ut vulgare indicium sit olim exstitisse alicujus sancti Vitam, si nomen ejus legatur in classicis martyrologiis. Unde confice Vitam esse ejus, cujus memoria a Wandelberto, Usuardo et tot aliis agatur, nequaquam vero ejus, quem exstitisse ignorarint. Deinde locus ex Vita S. Hilari in lectiones de S. Ilero translatus est cum manifesta corruptela: quod ut penitius intelligatur, monebo in antecessum S. Ileri nomen immixtum esse S. Enymiæ rebus. Ecce autem hunc locum:
VITA S. HILARI.
In villa Martianillæ virginis, proflua manans unda, repente fons aruit per septem annos, omni prorsus humore sublato. Quem in locum, socia virgine, pater advenit et preces Domino exoratus effudit: recepto mox cursu, unda rediit atque usibus hominum ubere largitate servivit.
LECTIONES DE S. ILERO.
Hujus (S. Hilari) precibus, virgine comitante Enymia, arido per septennium Margavillæo fonti uberes aquas Deus restituit.
Nemini enim umquam, a præstitutis opinionibus vacuo, in mentem veniet Vitæ verba textum genuinum non esse, sed contra verba lectionum de S. Ilero. Alia supersunt argumenta, immixta historiæ generali et laboriosa magis; quæ quum simul pendeant ab aliquot S. Hilari gestis, quorum tempus bene notum est, placet hæc singulari paragrapho exponere. Res paulo altius repetam, quo simul facilius intelligatur quibus in adjunctis versatus fuerit S. Hilarus.
[Annotata]
* Cod. 512 Hilarii
* Chelirs
* Javouls
* Hilare
* Consevreux
§ III. Fata politica et ecclesiastica pagi Gabalitani, dum viveret S. Hilarus. Interest concilio Arvernensi anno 535. Excipit S. Leobinum.
[Sub imperio Visigothorum, qui potissimum tempore Eurici dominationem suam in Galliis propagarunt,] Anno 412 Visigothi, rege Ataulpho, transgressi Rhodanum, occuparant primam Narbonensem; sed biennio post transierant in Hispaniam. Verum anno 418 redierunt in Gallias, ubi ab Honorio imperatore acceperunt agros Tolosanum, Agennensem, Burdigalensem, Petrocoricensem, Sanctonicum, Alnetensem, Engolismensem et Pictaviensem, aula regia constituta Tolosæ. Variam postmodum fortunam experti sunt; faustam tamen plerumque. Sic anno 472 subdidit sibi Euricus pagos Velavum, Gabalitanum, Albigensem, Ruthenensem, Cadurcinum et Lemovicensem; annoque sequenti, occupatis Bituricensi et Turonico pagis, propagavit imperium suum usque ad Rhodanum et Ligerim; cui sub annum 475 adjecit pagum Arvernicum. Anno 477 universa Hispania, excepta tamen Galecia et Navarra, auctoritatem ejus agnoscere coacta est. Atque anno demum 480 Arelate et Massilia et universa Provincia potitus est. Princeps utique magnus et multis nominibus laudandus; sed in hoc culpandus, quod, Arianis placitis omnino deditus, episcopos catholicos novos in suo regno creari vetabat atque aliquot etiam in exilium ejiciebat.
[19] [misera facies ecclesiæ Gabalitanæ, pontifice et partim clericis viduatæ,] Audi ea de re, quæ proxime ad ecclesiam Gabalitanam pertinet, S. Sidonium Apollinarium, Arvernorum episcopum, ad Basilium. Aquarum Sextiarum (ut videtur) præsulem, sub annum 477 scribentem [Epistolarum, lib. VII, epist. 6, ap. Migne, Patrologia latina, tom. LVIII, col. 570 et 571.] : Quod fatendum est, præfatum regem Gothorum, quamquam sit ob virium merita terribilis, non tam Romanis mœnibus quam legibus Christianis insidiaturum pavesco. Tantum (ut ferunt) ori, tantum pectori suo catholici mentio nominis acet, ut ambigas ampliusne suæ gentis, an suæ sectæ teneat principatum. Ad hoc, armis potens, acer animis, alacer annis, hunc solum patitur errorem, quod putat sibi tractatum consiliorumque successum tribui pro religione legitima, quam potius assequitur pro felicitate terrena. Propter quod discite cito catholici status valetudinem occultam, ut apertam festinetis adhibere medicinam. Burdegala, Petrocorii, Ruteni, Lemovices, Gabalitani, Elusani, Vasates, Convenæ, Auscenses multoque jam major numerus civitatum, summis sacerdotibus ipsorum morte truncatis, nec ullis deinceps episcopis in defunctorum officia suffectis (per quos utique minorum ordinum ministeria subrogabantur), latum spiritualis ruinæ tramitem traxit. Quam fere constat sic per singulos dies morientum patrum proficere defecta, ut non solum quoslibet hæreticos præsentum, verum etiam hæresiarchas priorum temporum potuerit inflectere: ita populos excessu pontificum orbatos tristis intercisæ fidei desperatio premit. Nulla in desolatis cura diœcesibus parochiisque. Videas in ecclesiis aut putres culminum lapsus, aut valvarum cardinibus avulsis, basilicarum aditus hispidorum veprium fruticibus obstructos. Ipsa, proh dolor! videas armenta, non modo semipatentibus jacere vestibulis, sed etiam herbosa viridantium altarium latera depasci. Sed jam nec per rusticas solum solitudo parochias; ipsa insuper urbanarum ecclesiarum conventicula rarescunt. Quid enim fidelibus solatii superest, quando clericalis non modo disciplina, verum etiam memoria perit? Equidem cum clericus quisque defungitur, si benedictione succidua non accipiat dignitatis hæredem, in illa ecclesia sacerdotium moritur, non sacerdos. Atque ita quid spei restare pronunties, ubi facit terminus hominis finem religionis?
[20] [et similiter res temporalis in pago Gabalitano.] Quinquennium tantum parebat regi Eurico Gabalitanus pagus, quum tam tristis esset spiritualis ejus conditio; sed non melior status ejus temporalis. Armis scilicet non tantum utebatur Euricus ut sibi provincias subjiceret; verum etiam operam adhibebat Romanorum seu Gallorum quorumdam, qui auctoritatem, quam ab imperatore acceperant, imperii hosti prostituere non dubitabant. Hos inter eminebat Seronatus, qui Galliarum præfectus fuisse videtur. Intellige iterum ex S. Sidonio quomodo circa annum 471 viam pararit Eurico in Gaballitanos montes: Seronatum, scribit [Epistolarum lib. V, epist. 13, ap. Migne, Patrologia latina, tom. LVIII, col. 543.] ad Pannychium, virum illustrem Bituricensem, Seronatum Tolosa, Eurici sede, nosti redire… Ille sic iræ celer, quod piger mole, seu draco e specu vix evolutus, jam metu exsanguibus Gabalitanis e proximo infertur: quos singulos sparsos, inoppidatos, nunc inauditis indictionum generibus exhaurit, nunc flexuosa calumniarum fraude circumretit; ne tum quidem domum laboriosos redire permittens, quum tributum annuum datavere. Signum et hoc certum est imminentis adventus, quod catervatim, quo se cunque converterit, vincti trahuntur vincula trahentes: quorum dolore lætatur, pascitur fame: præcipue pulchrum arbitratus ante turpare quam punire damnandos: crinem viris nutrit, mulieribus incidit: e quibus tamen rara quosdam venia respexerit, hos venalitas solvit, vanitas illos, nullos misericordia. Quæ mala quum miseri experirentur populi, pronum erat ut in Eurici brachia ruerent, melius sperantes de rege barbaro quam de magistratu Romano.
[21] [Sub Alarico II res ecclesiasticæ resti tuuntur; anno 506 concilium a 36 episcopis celebratur; anno 507 imperium evertitur; et 508 omnes fere provinciæ occupantur a Clodovæo.] Ut ad finem anni 484 diem obiit Euricus et successit Alarius II, meliora tempora illuxerunt Aquitaniæ et vicinis ecclesiis: novi quippe viduatis cathedris dari potuere præsules, qui triginta quatuor numero, sive ipsimet præsentes, sive missis legatis anno 506 concilium Agathense celebrarunt. Ecce sedium nomina, ex quibus Alarici regni in Galliis amplitudinem agnoscas: Arelas, Burdigala, Elusa, Biturica, Tolosa, Agatha, Nemausum, Rutenæ, Albiga, Cadurci, Aquæ, Auscii, Convenæ, Benarnum, Oloro, Lactora, Luteva, Palatium, Consoranica, Petrocorica, Ucetia, Antipolis, Sanetium, Dinia, Narbona, Forumjulii, Bigorra, Arverna, Avennica, Vasata, Vicusjulii, ignota sedes episcopi Pappoli, Gavalli et Turones [Sirmundus, Concilia Galliæ, t. I, p. 173 et 174; D. Bouquet, Historiens de France, t. IV, p. 102 et 103.] . Verum anno sequenti cecidit quod adeo robustum videbatur imperium. Clodovæus enim victor excessit ex pugna Vocladensi, ad Clanum rivum decem milliaribus a Pictavis pugnata, vitamque cum regno amisit Alaricus. Plures continuo provincias sibi subjecit Francorum rex et vere anni 508 Tolosam usque penetravit, relinquens solum Visigothis provinciam Narbonensem seu potius præcipuas ejus partes.
[22] [Anno 511 Clodovæo mortuo, pagus Gabalitanus cum pluribus vicinis provinciis videtur sub ditionem Visigothorum rediisse, donec anno 533 eas recuperavit Theodebertus I. Concilio, anno 535 Arvernis celebrato, interfuit S. Hilarus.] Francis tum paruit pagus Gabalitanus. Sed quum Clodovæus anno 511 diem obiit, videtur a Theodorico Magno, qui Visigothorum pristinas ditiones regno Ostrogothorum adjicere meditabatur, receptus esse. Quæ loca, inquit D. Bouquet, [Tom. II, p. 198.] , post Chlodovei mortem acquisierit Theodoricus, rex Italiæ, certo definiri non potest. Illud dumtaxat certum est, illum Rutenos, Gabalos, Vellavos et fortassis Albigenses suo adjecisse imperio; neque aliter sensit D. Vaissette [Hist. du Languedoc, t. I, p. 669 col. 2.] . Sed hæc omnia recuperavit Theodebertus I, Theodorici I filius, anno 533; neque postea amplius a Francorum imperio immunis exstitit Gabalitanus pagus. Horum omnium testis fuit B. Hilarus et ut ex paucis indiciis, quæ in ejus Vita apparent, colligere fas est, inter medias calamitates populi Gabalitani robur fuit et columen. Et quidem operæ pretium esset ex Vitis sanctorum episcoporum et abbatum loca seligere, quibus pateat Deum passim per sanctos viros fidelibus providisse, ne, dum barbari terras eorum invaderent et occuparent, aut alii alios inde expellerent, omnino perirent. Nuspiam id magis manifestum est quam in S. Severino abbate; quem Norici apostolum dicere solent, sed potiori jure dicerent patrem: quam laudem debet beatus ille vir discipulo suo Eugippio [Acta SS., t. I Januarii, p. 484 et seqq.] , qui maxima accuratione magistri sui gesta persecutus est, et multo forte magis cl. v. Amædeo Thierry [Récits de l'histoire romaine au Ve siècle, p. 141 et seqq.] , qui ope topographiæ, historiæ coævæ et archæologiæ ita explicuit Eugippii dicta, ut nunc primum ex tumulo revixisse videatur colonorum Danubianorum sospitator: ita nunc omnia plana et luculenta sunt. Felici nomine appellavit cl. academicus auctoritatem, qua S. Severinus in Noricis coloniis aut municipiis patiebatur, regnum Dei; et reapse non humanam originem habebat ejus potentia, neque humanis regebatur rationibus aut consiliis; sed vitæ sanctitate nitebatur et passim juvabatur miraculorum gloria et spiritu prophetico: adeo ut imago quædam esset Moysiacæ dominationis super populum Israëliticum. Sed, ut scite animadvertit idem recens historicus, unicum id tum non fuit regnum Dei, sed potius præclarum divini illius instituti exemplar; de quo nunc, maxime postquam prodierunt Narrationes ex Annalibus Romani sæculi V, dicere fas est quod olim egregie scripsit de rebus Atheniensium Sallustius Crispus [Bellum Catilinarium, c. IV.] : Quia provenere ibi scriptorum magna ingenia, per terrarum orbem Atheniensium facta pro maxumis celebrantur. Ita eorum, qui ea fecere, virtus tanta habetur, quantum verbis eo potuere extollere præclara ingenia! At populo Romano (idem senti de S. Hilaro, si eum cum S. Severino comparare velis) numquam ea copia fuit. Quum autem catholici principes Gabalitanum aliosque pagos tandem aliquando perpetuæ suæ ditioni supposuissent, cogitandum fuit de componendis rebus publicis et privatis; et quidem B. Hilarus deinceps non minimam habuit partem in restaurandis malis, quæ ex tot bellis et tam diuturna Visigothorum occupatione non potuerant non exoriri. Beatissimo viro ejusque collegis remedium nullum opportunius visum est quam concilii celebratio. Id habitum est Theodeberti regis consensu in Arverna urbe VI idus novembris, post consulatum Paulini Junioris V. C. id est anno Christi 535, Agapeti papæ I, Childeberti regis XXIV, Theodeberti ejusdem II; hic enim anno 534 patri Theodorico I in regno Austrasiæ successerat. Ei interfuere (atque inde discimus quos pagos regeret Theodebertus) Honoratus, episcopus Bituricensis, Gallus Arvernicus, Gregorius Lingonicus, Hilarius Gabalitanus, Ruricius Lemovicus, Flavius Remensis, Nicetius Treverorum, Deuterius Leutevensis, Dalmatius Rutenensis, Lupus Catalaunicus, Domitianus Coloniensis, Venantius Vivariensis, Hesperius Mettensis, Desideratus Veredunensis et Gramatius Vindonissæ.
[23] [Optima consilia ibi data regi et optimi canones conditi.] Spiritu vere apostolico res in hoc cœtu peractæ sunt. Lege præfationem [Sirmundus, Concilia Galliæ, t. I, p. 241 et seqq.] : Cum in nomine Domini, congregante sancto Spiritu, consentiente domno nostro gloriosissimo piissimoque rege Theodeberto, in Arverna urbe sancta synodus convenisset, ibique flexis in terram genibus, pro regno ejus, pro longævitate, pro populo Dominum deprecaremur, ut qui nobis congregationis tribuerat potestatem, regnum ejus Dominus noster felicitate attolleret, imperio regeret, justitia gubernaret, in ecclesia ex more consedimus; inspectisque canonibus, id nobis rationabile visum est, ut quamvis ecclesiasticæ regulæ pene omnia comprehendant, tamen quædam vel adderentur nova, vel repeterentur antiqua. Et quidem loco primi canonis proposuerunt patres decretum sapientissimum, quo cavebatur ut in conciliis potissimum tempus impenderetur negotiorum tractationi et disciplinæ ecclesiasticæ ultimus daretur locus. Quamobrem in primis placuit ut, quoties secundum statuta patrum sancta synodus congregatur, nullus episcoporum aliquam prius causam suggerere audeat, quam ea, quæ ad emendationem vitæ, ad severitatem regulæ, ad animæ remedia pertinent, finiantur. Summaria sequentium canonum, ex quibus præcipuas illius ævi calamitates cognoscas, hæc sunt: II Pontificii honorem non votis, sed meritis quærendum. III Cadavera mortuorum non obvolvenda pallis sacratis. IV Ut clerici a sæcularibus contra episcopos non erigantur. V Res ecclesiasticas a regibus obtinere desiderantes excommunicandos. VI Neque christianum Judææ, neque Judæum christianæ conjugari licere. VII Ne opertorio corporis dominici defuncti sacerdotis corpus obtegatur. VIII Supellex ecclesiæ sacra ad nuptiarum ornatum non usurpanda. IX Judæos non præficiendos christianis judices. X Parochiam alienam nulli episcopo invadendam. XI Alienum clericum episcopus ne suscipiat aut promoveat. XII De incestis conjunctionibus. XIII Presbyteris et diaconis continentia ab uxoribus servanda. XIV Munera, ecclesiæ collata, nulla ratione fraudanda. XV Festivitates præcipuæ cum episcopo in civitate peragendæ. XVI Ut episcopi, presbyteri et diaconi exstraneas secum mulieres non habeant. Quæ in his singularia sunt, explicuit jam meus collega in commentario de duobus SS. Ruriciis, episcopis Lemovicensibus [Acta SS., t. VIII Octobris, p. 71.] .
[24] [Monent episcopi regem ne fisco adjudicari patiatur res externorum, sitas in sua ditione.] Quæ causæ in hoc concilio diremptæ fuerint, memoriæ proditum non est, aut saltem literis servatum. Verum superest epistola synodalis, quam episcopi detulerunt ad Theodebertum; ex qua quum lux aliqua affundi videatur itineri, quod beatus Hilarus ad Theodebertum instituisse in Vita legitur, placet eam integram recitare [Sirmundus, Concilia Galliæ, t I, p. 245.] : Domino inlustri atque præcellentissimo domno et filio Theodeberto regi Honoratus, Hilarius, Gregorius, Ruricius, Nicetius, Flavius, Domitianus, Deuterius, Gallus, Dalmatius, Venantius, Gramatius, Lupus, Hesperius et Desideratus, episcopi. Dum in Arverna urbe ad replicanda canonum instituta, vel studio elucidandæ legis ecclesiasticæ his, qui dubitatione regendæ vitæ propriæ forsitan premebantur, cultores vestri, ecclesiarum vestrarum episcopi, pariter sederent; plurimorum ad nos suæ desperationis remedium flagitantium turba confluxit, sperantes ut non minus pro regni vestri felicitate, quam pro sua consolatione pietatem vestram nostra humilitas exoraret, et per suggestionem nostram justitiæ et pietatis vestræ auribus intimaretur, ut nullum de rebus vel possessiunculis propriis alienum pietas vestra permitteret, et dum unius regis quisque potestati et dominio subjacet, in alterius sorte positam cujuscumque (ut adsolet) impetitione non amitteret facultatem. Quod nos de vestri culminis justitia et pietate fidentes, non credimus denegandum: ut dum plurimorum necessitatibus justa (ut credimus) et Deo placente suggestione consulimus, prosperitatem regno vestro et repræsentationem cælestis Domini per indultam pietatis gratiam augeatis. Unde reverentissime (ut dignum est) supplicantes quæsumus ut hoc nostræ petitioni divino intuitu pietas vestra non deneget, ut tam rectores ecclesiarum, quam universi clerici atque etiam sæculares, sub regni vestri conditione manentes, necnon ad domnorum regum patrum vestrorum dominium pertinentes, de quod in sorte vestra est extraneos, de quod habere proprium semper visi sunt, non permittatis existere; ut securus quicumque proprietatem suam possidens, debita tributa dissolvat domino, in cujus sortem possessio sua pervenit. Quod et thesauris vestris omnino utilius esse censemus, si per pietatem vestram salvata possessio consuetudinariam intulerit functionem; et nos peculiarius vestra clementia consolatur, si obtentu hujuscemodi petitionis nos quoque celsitudo vestra fecerit gratulari.
[25] [Recensetur ibidem S. Hilarus inter antiquiores episcopos;] In episcoporum serie non utrobique eumdem servatum fuisse ordinem animadverterit proculdubio lector. Hinc sequitur rationem etiam vix haberi potuisse temporis, quo quisque ad episcopatum pervenerat; et reapse (si quæ habita sit) ea neque accurata est, neque continua. Honoratus Bituricensis venit primus, utpote præses; Gallus Arvernicus, licet anno solum 527 consecratus, habet secundum locum, quod in ejus ecclesia celebraretur concilium. Gregorius factus est Lingonensis episcopus anno 506; Ruricius Junior Lemovicensis circa annum 507; Flavius Remensis ipso forte anno 535 aut præcedenti; Nicetius Trevirensis anno 627; Dalmatius Rutenensis anno 524; Venantius Vivariensis ante annum 517; et Hesperius Mettensis et Desideratus Virodunensis circa annum 525: reliquorum ordinationis tempus valde obscurum est. Metropolitani promiscue etiam ibidem veniunt cum suffraganeis, si tamen unus Bituricensis præsul metropolitanus habitus non fuerit: nam tunc vigebat hæc in Galliis consuetudo, ut universus status ecclesiasticus ad politicum redigeretur; adeo ut nil minus fixum esset quam provinciarum ecclesiasticarum ambitus. Cæterum tunc in conciliis nullus fere sedendi ordo erat. Diligenter pro more suo quæsivit in hanc rem Binterimius [Geschichte der deutschen Concilien, tom I, pag. 174 et 175.] et sibi deprehendisse visus est usque ad sæculum IX consecrationis tempora observata fuisse; dein usque ad sæculum IX primo loco venisse archiepiscopos, dein episcopos, antiquitatis ordine neglecto; postea autem singulis provinciis suum assignatum fuisse scammum, ita ut primus locus esset metropolitæ, dein episcopis juxta transactos in episcopatu annos. Verumtamen neque his nimium fidere licet, quum qui secundus hic indicatur ordo et ante sæculum IX non cœpisse traditur, jam in concilio Cabillonensi, anno circiter 650 celebrato, observatus fuisse deprehendatur [Labbe, collect. concil. tom. VI, col. 391.] . Utut autem hæc sunt, quum B. Hilarus tum inter concilii subscriptores, tum inter epistolæ datores (qui paulo melius ordine antiquitatis dispositi sunt) locum insignem occupet, temerus is non videbitur qui inde colliget eum ex antiquioribus fuisse episcopis.
[26] [et certe anno 520 episcopus jam erat, quum eo circiter tempore visitatus et consultus fuerit a S. Leobino. Ei anno 541 jam successerat S. Evanthius.] Certe anno 520 episcopus jam erat, ut constat ex Vita S. Leobini, tum monachi, postea vero episcopi Carnotensis. Hic enim, quemadmodum in ejus Vita legitur [Acta SS, tom. II Martii, pag. 350.] , volens Lirinum pervenire, invenit quemdam fratrem Lirinensem, dicentem se non posse illic temperiei incommoditatem ferre; quo dicto, ab itinere, quod cœperat, revocatur. Deinde Gevalensem repetens urbem, cum a beatissimo Hilario, ejusdem urbis antistite, sacerdotaliter fuisset susceptus et aliquantisper cum eo commoratus; cœpit conqueri frater non aptum sibi locum videri ad habitandum. Unde, cum inter se eosdem fratres altercantes beatus Hilarius animadvertisset, cœpit hortari illum vagum fratrem ne a comitatu B. Leobini discederet; ne forte obedientiæ gratiam recedendo perderet, quam hactenus illum sequendo adeptus fuisset. Inde vero recedentes audientesque B. Lupi, in Insula Barbaræ anachoretæ posteaque ad archiepiscopatum Lugdunensem assumpti et die 25 septembris annua culti veneratione, famam longe lateque crebrescere, ad eum se humiliter contulerunt. Quæ acta sint oportet anno 520 et sequenti, ut manifestum fecit Cointius [Annales ecclesiastici Francorum, ad an. 520, num.18 et 521, num. 2, tom. I, page. 324 et 326.] . Ad quotum usque annum Gabalitanam ecclesiam rexerit S. Hilarus nuspiam proditum est. Id tantum novimus eum anno 541 jam e vita recessisse; quandoquidem, qui ei successit S. Evanthius, concilio Aurelianensi IV subscripsit [Sirmundus, Concil. Galliæ, tom I, pag. 620] . Passim video historicos affirmare ad nostrum S. Hilarum a B. Venantio Fortunato missum fuisse brevissimum salutatorium carmen, quod lib. III, cap. 21, illius operum legitur; a qua opinione decessores nostros [Acta SS, tom. III Octobris, pag. 407.] non recessisse vehementer miror; nam B. Venantius, in agro Tarvisino circa annum 530 [Luchi, Vita Venantii Fortunati ante ejus Opp. ap. Migne, Patrologia latina, tom. LXXXVIII, col. 25.] natus, ante annum 565 in Gallias non venit, [Ibid., col. 28.] multo itaque post S. Hilari mortem.
§ IV. An S. Ilerus idem sit ac S. Hilarus. An orta ejus festivitas ex confusione cum S. Eligio. Antiquissimus cultus S. Hilarii Pictaviensis in diœcesi Mimatensi.
[S. Ilero ex. lectionibus de S, Enimia noto, applicata fuere S. Hilari Acta; sed neque S Ileri, neque S. Hilari nomen apparet in antiquioribus S. Enimiæ Actis.] Nunc convertamus nos oportet ad S. Ilerum; de quo, si ad eum non pertineat S. Hilari Vita, nil omnino noscitur, nisi quod in Vitis seu lectionibus S. Enymiæ traditur hanc virginem abbatissam sacrasse. Quid itaque ea de re sentiendum sit expendamus. Imprimis animadvertendum est nullius episcopi nomen in antiqua Mimatensi S. Enymiæ Vita patere; modo integrum sit exemplar, quod ad nos misit ven. v. Baldit. Quæ Vita quum lucem nondum viderit et satis brevis sit, hic dabo. Incipit vita sancte Enimie, virginis. — Sancta igitur Enimia virgo, provincia Germania, que Francia dicitur, orta, et in eadem nutrita, patrem regem Clodoveum, filium Dagoberti, habuit. Cujus attamen ejusdem nominis Clodoveus, primus ex regibus Francorum, fidei christiane consensit. Regine vero matris ejus nomine * Eustorgia fuit. In hujus virginis conversatione, secundum corporum incrementa, congrua etatibus, spiritualis gracie aucta prefulgebant insignia; ut grata simplicitas pueritiam, mitis innocentia adolescentiam, fervens devotio juventutem decorarent, ac totius primeve etatis exemplaria venture virtutum glorie mirabiliter consonarent. In suo quippe agro, antecedente florum jocunditate, futuram sanctorum fructuum ubertatem Spiritus presignavit. Non enim se, ut sepe fit, de iniquitate ad justiciam, de luxu ad continentiam, de mundo ad Deum convertit; sed de innocentia ad puritatem, de sobrietate ad perfectionem, de excelsis ad summa, Deo ducente, conscendit. Adhuc corpore adolescentula, grandevam matrone maturitatem moribus exequabat. Accedebat virtus cum tempore et inflammantes juventutis vultum, largitas manum, motum gravitas, animum pietas condiebat. Erat in sermonibus cauta, inter lascivos severa, inter turbatos tranquilla, verecunda in publico, studiosa in abdito. Nimirum, regie dignitatis oblita et inter aulicos mediocri indumento contecta, pauperum servicio se subdebat; quibus non solum alimentorum subsidia benigna largitate dependeret, sed, (et) pedes eorum lavans et lectisternia preparans, ulceribus quoque variisque ipsorum infirmitatibus sublevamina ministraret. Viris tantum illis familiaris erat, ad quos castitas non erubesceret, aut quibus digne mira condoleret. Mirenturalii cecorum illuminationem, paraliticorum curationem et hujusmodi cetera: tu plus mirare in diviciis pauperem, in superbis honoribus humilem, et ad licitos sub juvenilibus annis destinatam amplexus virginem perpetuo permanere; mirare, inquam, inter circumfluentes deliciarum dulcedines continentiam, inter dissimiles mores formasque illitas * juvenum castimoniam, carnis incentiva et etatis lasciviam dissimulare.
[28] [quæ hic recitantur,] Virginis itaque fama de morum elegantia, de pulchritudinis gratia per totam discurrente Germaniam, comites et magnates legatos mittunt, munera cum precibus afferunt, opum copias honoresque promittunt, illius copulam expetentes. Tandem uni nuptura proponitur; regiisque famulis expensas paranti nuptiarum, dies cum gaudio a populis expectatur. Interim, ab utroque parente matrimonii petita consensum confidenter abnegat; sponsum Christum, cui se ab infancia devovisset, pretendens urget; vix parentum nec patet liber exitus evadendi. Sed virgo sapiens ad celeste auxilium confugit; ac, quiescentibus aliis, pervigil integritatis sue defensatrices preces effundit; nec parve fidei ac sinceritatis preces illas fuisse rei eventus ostendit. Nam corpus ejus lepra percutitur et elefancie morbo appetibilis carnis decor fuscatur. Itar * tristibus nimis amicis, medici exquisiti conveniunt; phisice artis remedia egrotanti impendunt; ac Dei medicine medicinam humanam incassum apponunt. Quis enim infirmare Dei consilium possit? Sic frustrato medicorum conamine, grates agit felix Enimia, non solum a corruptione integritatis, sed a timore corruptionis erepta. Verum, post aliquantos evoluti temporis cursus, visione admonetur angelica, ut, ad Gabalitanas tendens partes, Fontem nomine Burlam disquireret ; cujus aquis abluta, pristine sanitatis decorem reciperet. Audientes hec parentes exultant; itineri tanto sufficientes impensas apparant ac sodales annumerant. Egressa igitur patria, post longa terrarum spacia Gabalitanos fines ingreditur; fontem requirit; loca circuit diversa sanitatis. Tunc cujusdam loci matrona, requisita de fonte, se nescire respondet. Non tamen procul esse balnea morbidis salutifera, perhibetque illa. An deberet subire dum dubitat, angelus in nocte ne ibi remoretur denunciat. In loco angelice visionis post ejus transitum in ipsius nomine ecclesia fabricata usque in presens consistit. Regina denique cum sociis, dum per prerupta locorum devia lustrando tenderet, confinia Tarni ac Burle contingens, Dei nutu pastores de Burla loquentes audit; quorum unus, conductu virginis previus, diu desideratas aquas ostendit. Premissa ergo orans, membra intingit et sanitas redit.
[29] [dummodo hæc] Post actas Deo grates, ortantibus sociis, ad patriam remeans jam vallem exierat, et ecce recidiva lepra carnem paulo ante dimissam ex integro occupat. Proinde fluenta repetit, lavatur et munda fit. Secundo etiam repedare volens, eadem infirmitate deprimitur. Simili medicamento sanatur. Considerat felix Enimia consilium Dei totamque spem abjicit redeundi. Nec ideo, ut opinor, Omnipotentis censura regrediendi obstitit quin templum suum inviolatum ubique conservare vellet et posset, sed ut terram, precipiciis ac parva fructuositate pene inviam et inhabitabilem, habitabilem faceret; intrantibus quoque in ea virginitatis exemplum formans et patrocinium donans. Interea Dei famula, convocatas sodales dulciter alloquens, propositum sue voluntatis evolvit ac liberam illis remeandi vel abeundi optionem in commune concedit. Quorum alii, ejus amore et exortatione firmati, remanere consentiunt, divine sese religioni dedentes; alii autem redire proponunt, rerum eventus ac mandata domine ad patriam deferentes. Remeantibus igitur manendi loca designat; vivendi modum ordinat; congruis monitis ac preceptis informat; ipsa vero, arctius Deo sitiens inherere mortificatamque vigiliis et abstinencia carnem spiritui funditus subdere, retenta secum filiola virgine sola, in superioribus angustam sedem elegit, ut ea ipsa asperitate habitationis perpendi possit asperitas conversationis, cum vite puritate conveniente mansionis mundicia, que est a communi sordium contaminatione seposita, sublimitate quoque rupis cum eminentia contemplationis : quam asper enim, quam arduus, quamque ascensu aut descensu locus ille difficilis sit non facile nisi ab experto cognoscitur. Vere virgo prudens, que in petre soliditate domum suam constituit, cujus fundamenta nec flatus ventorum, nec inundatio aquarum movere possit. Meditabatur ibi in lege Domini, verbi celestis dulcedinem captans, ad adventum sponsi parata accurrere, luce et oleo lampadem suam ornans. Nam ad unum se colligens, ne turbaretur ad plurima, sedebatad pedes Christi in scola virtutum, sub Spiritus Sancti custodia, crebris jejuniorum laboribus se macerabat, herbarum vilitate ac modico pane contenta; reprimebat quicquid in se titillabat, oculis, lingua, opere et animo casta.
[30] [integra sint. In Vita S. Enimiæ, sæculo XIII lingua Provinciali a Bertrando Massiliensi scripta, reperitur S. Yles seu Ylis nomen;] Videres virginem ita sibimet in omnibus esse concordem, ut in gestu et habitu corporis apparerent munde vestigia mentis. Domus quippe Dei interius ornamentum per ipsam foras translucebat vestibulum. Intendebatur in anteriora quotidie, et in dies superna alite roborata, semetipsa melior incedebat, voluptati renuncians, lasciviam penitus abdicans, pitanciam calcans, in amore superno nimium dilatabat. Erat in cogitationibus munda, in operibus seria, in meditatione compuncta; vivebat ad animi discernendos motus intenta, ad Dei laudem assidua, devota in silentio, doctrinosa in verbo, solida in adversis, non elata in prosperis, in gaudio timorata, in timore secura; roborabat ratiocinando spiritum, affectus superfluos allidebat ad Christum, nuda dimicans cum diabolo, verum mundi contemptum predicabat exemplo; celi anxia desiderio, mundi deplorabat exilium; et indignata ad culpam, patiens stabat ad culpe flagellum; nec impatientie manus dabat, tentatione vallata, motibus iracundie imperans, tedio non cedens, in omnibus circumspecta; habebat in se ecclesie ubera, compasssionis et congratulationis amica; ardebat magis ac magis, castis sponsi amplexibus astricta, sinistra sub capite superposita, dextra abscondita in timentibus; degustabat in cellarium regis inducta; cibabatur pane lacrimarum, sub abscondita divine faciei ab hominum conturbatione protecta. In hac itaque Vita mentio non fit de ullo Gabalitano episcopo; neque scio S. Hilari seu Ileri nomen reperiri in aliqua S. Enymiæ Vita, quæ antiquior sit carminibus de ea sancta, sæculo (ut videtur) XIII lingua provinciali a Bertrando Massiliensi conscriptis et a cl. V. Raynouard primum editis [Raynouard, Lexique roman, tom. I, p. 549 et seqq.] . In hac autem poetica lucubratione, anachronismis plena, multus fit sermo de Sanz Yles, Sainz Yles, Sainchz Ylis, Sanhz Yles (variis enim illis modis nomen scribitur); qui S. Yles seu Ylis non potius Ilerus quam Hilarus latine dicendus est. Expulsum occisumque ab eo serpentem, S. Enymiæ speluncæ infestum, pluribus ibidem narratur: quod miraculum (ut id breviter notem) meliori utique auctoritate niti posset.
[31] [sed sive S Enimia dicatur filia Clodoræi I, sive Clodovæi II,] In eadem scriptione provinciali mater S. Enymiæ Astorga dicitur; quæ in Vita illa latina et alibi nomen Eustorgiam habet. Atque hæc quidem mulier, uti ipsamet S. Enymia, in censu regii Merovingiorum generis non venit; ast parum inde movendus est lector, quum passim reges regiique filii, etiam adolescentes, concubinas haberent aut furtivas nuptias facerent; ut prima illa regum Francorum stirps per luxuriam interiisse videatur. Sed jam de patre; quem nosse multo magis nostra interest, quum hinc pendeat temporum ratio. Porro in Usuardinis Molani additionibus dicitur sancta Enymia Clodovæi regis filia; quod si placeret Mimatensibus facilis foret temporum ratio et plane manifestum esset S. Ilerum certissime eumdem esse ac S. Hilarum; sed negant id plane. In Vita autem, quam manibus tractavit Mabillonius [Acta SS. Ord. S. Benedicti, sæc. II, pag. IX.] , dicitur progenita de patre rege, nomine Chlodoveo, filio Dagoberti, cujus atavus, eodem nomine Chlodovæus, inter Francorum reges primus fidem suscepit; quibuscum conveniunt Vita latina, superius recitata, et provincialis Bertrandi Massiliensis [Partem edidit Raynouard, Lexique roman, tom. I, p. 549 et seqq.; integram Sachs, La vie de sainte Enimie, von Bertram von Marseille, in provenzalischer Sprache zum ersten Male vollständig herausgegeben, Berlin, Weidmann, 1857; et correctius Bartsch, Denkmäler der provenzalischer Literatur, pag. 215 et seqq.] . Sed Clodovæus II (qui filius Dagoberti I, qui filius Clotarii II, qui filius Chilperici I, qui filius Clotarii I, qui filius Clodovei I), natus est anno 633, rex Neustriæ et Burgundiæ constitutus anno 635, patri in utroque regno successit anno 638, rex Austrasiæ factus est anno 653 et diem obiit anno 656; ita ut si S. Enymia ejus filia fuerit, hæc non potuerit nasci ante annum 648 et abbatiali consecratione a S. Ilero donari nisi post patris mortem, licet in Vita provinciali dicatur pater tunc temporis adhuc vixisse. Ast id si teneatur, quomodo S. Ilerus adire potuit Theodebertum I, regem Austrasiæ, qui diem obiit anno 548, aut Theodebertum II, qui idem regnum obtinuit anno 596 et anno 612 truculenta morte amisit? Jure merito hæc non placent Mimatensibus.
[32] [sive Clotarii II, S. Hilari Acta non possunt] In Officio itaque S. Enimiæ, anno 1619 excuso, dicta est pia virgo filia Clotarii Junioris et frater virginis Dagobertus et eamdem sententiam tuetur Modestus a S. Amabili, [convenire S. Ilero, diverso a S. Hilaro.] interpres seu auctor Monarchiæ sanctæ, qua Vitæ sanctorum stirpis Merovingicæ continentur et Rev. V. Hieronymus Charbonnel, qui nuper originem et historiam ecclesiæ Mimatensis non sine laude edidit [Origine et histoire abrégée de l'église de Mende, p. 108 et 109.] . Jam vero quum Clotarius II seu Junior natus sit medio anno 584, nata non fuerit S. Enimia ante annum 600. Sed audi: postquam nuptias respuisset S. Enimia et lepra, quam contraxerat, liberata esset, et aliquandiu, immo plures forte annos eremiticam vitam egisset, a patre Clotario et fratre Dagoberto emitur tota in orbem in pago Gabalitano regio et Deo per virginem mancipatur monasterium virginum. Duo templa, alterum Deiparæ, sancto Petro alterum, Enymiam abbatissam et virgines discipulas evocatus Mimatensis præsul beatus Ilerus consecrat ritu solemni. Novi olim juvenculas creatas fuisse abbatissas; sed certe nemo exspectabit a S. Enimia duo absoluta fuisse templa et monasterium conditum, nisi quum annos nata esset saltem viginti quinque; maxime quod in antiquioribus Vitis dicatur aliquandiu vitam eremiticam cum filiola egisse, priusquam de cœnobio exstruendo actum fuerit. Verum hic ad alium scopulum offendimus. Anno enim 625 S. Ilerus Mimatensis seu Gabalitanus episcopus esse non potuit, quoniam tum eam cathedram occupabat Agricola, quippe qui interfuit concilio Remensi, quod illo anno celebratum fuisse luculente ostendit Cointius [Annales ecclesiastici Francorum, ad an. 625, num. 14, tom. II, p. 751.] . Frustra itaque reclamat V. V. Pascal [Gabalum Christianum, p. 176.] adversus hunc historiographum, frustra adversus Galliam Christianam, frustra adversus decessores nostros, quibus persuasum est quod, si exstiterit S. Ilerus a S. Hilaro nostro diversus, is sedere debuit in Mimatensi cathedra post Agricolam. Ast ita si sit, non potuit S. Ilerus, post adeptum episcopatum, Theodebertum II, Austrasiæ regem, adire; quandoquidem hic, ut jam monuimus, occisus est anno 612. Manifestum itaque est S. Hilari Vitam, in qua hic traditur ad Theodobertum, Francorum regem, pro remediis commissæ sibi provinciæ festinase, primitus fuisse scriptam de nostro S. Hilaro, nequaquam autem de alio S. Ilero, qui templa B. Mariæ et S. Petri dedicarit et abbatissam sacrarit S. Enimiam, sive hæc dicatur Clodovæi Magni filia, sive Clodovæi II, sive demum Clotarii Junioris seu II.
[33] [Multa suadent numquam ex stitisse episcopum Gabalitanum, nomine Ilerum, diversum a nostro S. Hilaro.] Sed quum passim S. Enimiæ Acta, quæ terna numero diversaque versavit Mabillonius, mendis et erroribus referta sint [Acta SS. Ord. S. Benedicti, sæculum II, p. IX et X.] ; quum aliunde non noscatur S. Ilerus quam ex similibus Vitis; quum in agro Gabalitano præter oppidum Saint-Chely-d'Apcher, ad septentrionem, situs sit alter vicus Saint-Chely-de-Tarn, ad meridiem, non procul ab oppido S. Enimiæ, quumque omni tempore vulgus pronum fuerit ad miscenda sanctorum acta, qui in vicinia colebantur, (licet cæterum longo spatio eorum ætates discretæ fuissent,) et proinde facile invaluerit opinio S. Enimiam a S. Hilaro sacratam fuisse; quo commento recepto, necesse fuerit S. Hilarum sæculo VII constituere, diversum a S. Hilaro sæculi VI; dubitare subit an ita reapse hoc loco sit; seu etiam an qui S. Enimiæ Acta consarcinarunt æstimarint se virginis hujus gloriam aucturos esse, si dicerent eam abbatialem benedictionem accepisse a celeberrimo sanctissimoque viro S. Hilaro,, qui in propinquo colebatur. In hanc sententiam propenderunt decessores nostri [Acta SS. tom. III Octobris, p. 410.] : quamobrem a V. V. Pascale [Gabalum Christianum, p. 173 et seqq.] male mulctati sunt; sed bona venia amicorum pientissimi scriptoris (hunc enim diem obiisse legisse mihi videor), ne umbram quidem argumenti protulit, quo eorum dicta imprudentia esse ostenderet. Quid? quod in dubium revocavit an lectiones de S. Ilero summarium essent Vitæ S. Hilari, consilio sane mirabili, quandoquidem hanc Vitam numquam viderat, graves scriptores id noverat affirmasse et locum valde conspicuum ab iis productum legerat? Nomina etiam Hilarum et Ilerum eadem esse ei omnino non placuit. Imprimis tamen indubium est episcopum Gabalitanum, qui die 25 octobris colitur, in aliis monumentis vocari Hilarum, in aliis Hilarium; quemadmodum deprehendere potuit lector, qui quæ sparsim adduximus oculis perlustrarit. Quæ vera nominis forma sit, quum utraque Romanis usitata esset, difficile scitu est. Quum tamen Hilarii inter christianos (quantum ex superstitibus lapidibus, conciliorum subscriptionibus aliisque id genus monumentis colligitur) frequentiores fuisse videantur quam Hilari, magis pronum erat ut librarii Hilaros mutarent in Hilarios quam ut Hilaros substituerent Hilariis; quamobrem quo minus commune est Hilari nomen, tanto sincerius videtur. Dein in antiquissimis diplomatibus Sandionysianis, quæ supra numm. 6 et seqq. ex Felibiano secundum exemplaria autographa recitavimus, constanter Ilarus vocatur et Hilarus; in solo diplomate Caroli Magni, procul a S. Dionysii asceterio conscripto, Illarius appellatur. Ecgrapha sunt documenta reliqua, in quibus Hilarius dicitur; proinde habenda minoris momenti, utpote quæ librariorum vitio facile corrupta sint.
[34] [An Ilerus et Hilarus sint duæ ejusdem nominis formæ.] In officio proprio Mimatensi anni 1691 in lectionibus tum S. Enimiæ ad diem 6 octobris, tum S. Ileri ad 1 decembris S. Ilerus constanter dicitur; in Vitis S. Enimiæ, quas vidit Mabillonius, Hilerus et Ilerus; in Gallia Christiana Claudii Roberti [P. 443.] , manifesto typothetarum vitio, Iserus; itemque in Martyrologio Gallicano Saussayi, qui nil præter Robertum legerat. Unum Saussayum secutus est Cointius, scripsitque etiam Iserum [Annales ecclesiastici Francorum, ad an. 628, num. 11, tom II, p. 794.] . Fratres Sammarthani, qui Robertum viderant et Officium, anno 1619 excusum, S. Ilerum vel Iserum scripserunt [Gallia Christiana, edit. 1656, tom. III, p. 727.] ; idemque fecit auctor Catalogi episcoporum Mimatensium; quem quidem antiquum nuncupat V. V. Pascal [Gabalum Christianum, p. 177.] , sed qui reapse editione typographica operum Flodoardi Remensi recentior est, verisimiliter non diversus a scriptore catalogi, sæculo XVIII conscripti, cujus apographum ad me misit toties laudatus Ven. V. Baldit, et qui luculente a Roberto sibi imponi passus est. Alibi etiam quam in Vitis lectis a Mabillonio Hilarum dici et Hilarem testis mihi est laudatus V. V. Pascal [Ibid. p. 173.] . Neque ego dubitare possum quin hæc sit vera nominis forma. Aperi libros, veteres continentes titulos: passim videbis scriptum seu potius sculptum in marmoribus Ilarum, Ilarium; Ilaritatem. etc loco. Hilari, Hilarii, Hilaritatis; sed nil communius quam ut aspirationes omittantur. Quod autem latinum a, maxime si in vocabulis gallicis ultimarum aut penultimarum syllabarum pars fiat, mutatur in e aut ai, quis ignorat? Id imprimis obtinet in omnibus pene vocabulis gallicis, quæ desinunt in aire, aile, ain, etc.; dein carus, fit cher; amarus, amer; mare, mer; alacer, alegre; acer, aigre; macer, maigre; clarus, clair; par, pair; caro, chair etc. Promptum itaque erat ut Hilarus mutaretur a vulgo in Ilair seu Iler; neque mirum est postea ex vulgari nomine Iler effictum esse nomen latinum Ilerum. Similium conversionum nominum millena exempla passim obvia sunt, tum recentis, tum medii ævi. Aliquot dabo infra in Commentario de S. Fructo; et supra monui quod S. Spanus, cujus genuinum nomen videtur fuisse Hispanus, ex vulgari Saint Spain effictus sit. Continuo talia nobis obvia fiunt. At, ut nil vetat quin Ilerus idem nomen sit quod Hilarus, ita reapse esse suadet lex et conditio nominum; quæ vel prius gesta sunt a sanctis orientalibus (raro utique tum in Galliis exemplo), vel originem habent græcam, latinam aut germanicam. At sanctus Ilerus inter orientales numquam fuit; et tale vocabulum neque græca, neque latina, neque germanicæ linguæ noverunt: superest itaque ut ab Hilaro detortum sit.
[35] [An obstet quod S. Hilarus et S. Ilerus diversis diebus colantur.] Hactenus nil offendimus quo vetamur quin S. Hilarum et S. Ilerum unum eumdemque habeamus virum. At quod alter alterum habet festum, distinctionis videtur esse indicium. Ut jam docuimus, S. Hilari natalis celebrari jubetur in Officio proprio anni 1619, die 25 octobris; item in editione anni 1720; similiter in Breviario et Missali Mimatensibus secundum ritum Parisiensem; quod jussum anno 1853 adhuc servabatur, ut testis est V. V. Pascal [Gabalum christianum, p. 297.] ; neque mutatio facta est in novo Proprio Mimatensi, die 29 aprilis anni 1858 a S. R. C. approbato. Guilielmus Catellus [Histoire des comtes de Tolose, p. 174.] , qui Comites suos Tolosanos edidit anno 1623,tradit a Mimatensibus S. Hilari festum agi et in Martyrologio eorum notari die 26 octobris; sed licet mihi non constet Catellum usum fuisse Officio proprio anni 1619 et licet in codice Usuardino Hagenoyensi revera S. Hilari festum annuntietur die 26 octobris, non mihi persuadere possum S. Hilari festum non omni tempore celebratum fuisse die 25 octobris, qua in genuino Usuardi Martyrologio annuntiatur; et certe in calendario ms. Mimatensi anni 1323 et in altero sæculi XV, quod nunc illic in publica bibliotheca servatur, indicatur S. Ylarii festum die 25 octobris; et sub eadem die in Necrologio sæculi XVI, in archivo provinciæ Luzeranæ deposito, legitur: Ylarii, episcopi Mimatensis, festum fundatum per D. Gilibertum de Cenareto; quod scilicet suppeditarat pecuniam, in annua festivitate procuranda necessariam. Difficilior est S. Ilerus. Scripserat Claudius Robertus in catalogo episcoporum Mimatensium, brevitatem forte nimiam prosecutus [Gallia christiana, edit. 1626, p. 423.] : S. Iserus * 1 Decembris et 6 octobris; quibus indicare voluerat in Officio anni 1619, quod ad finem illius catalogi laudat, ejus mentionem fieri ad utramque diem; ad diem scilicet 1 decembris, qua ejus festum agitur, et ad diem 6 octobris, qua laudatur in lectionibus de S. Enimia, illa die honorifice celebrata. Hæc non intellexit Saussayus, carens illo Officio, atque ita vertit: Non hac modo die 1 decembris ejus beata memoria illic celebratur, at iterum die sexta octobris; addiditque, more suo conjecturas pro rebus certis vendens: Quarum una est depositionis, altera translationis. Hæc sine scrupulo recepit Cointius [Annales ecclesiastici Francorum, ad an. 628, num. 11, tom. I, p. 794.] ; similiter Dionysius Sammarthanus [Gallia christiana nova, tom. I col. 88.] . Atque ea ratione factus est Claudius Robertus innocua causa, ut non tantum S. Iserus dicatur, verum etiam feratur olim duo habuisse festa. S. Ilerus itaque apud Mimatenses (ut etiam ad me rescripsit ven. v. Baldit) unum tantum olim habuit festum diem et adhuc habet, diem utique 1 decembris; qui eis habetur dies obitus seu depositionis, ita ut in fine lectionum additum sit: Kalendis decembris humana deserens ad æterna migravit. Qua de re si constaret, utique duos S. Hilaros episcopos habuissent Gabalitani, aut si malint unum S. Hilarum et alterum S. Ilerum. Sed priusquam id dandum videatur lectori, certe scire volet ex quo tempore S. Ilerus, martyrologis plane ignotus, die 1 decembris ab eis colatur; quæ hujus cultus fuerit origo; unde sciverint eum die 1 decembris vita functum fuisse: cujus cæterum gesta ita ignorabant ut S. Hilarum sua spoliarint Vita eaque ornarint S. Ilerum. Hac de re literas dedi in illas partes; ad quas respondit ven. v. Baldit ad diem 1 decembris in Kalendario Mimatensi sæculi XV, superius indicato, neque S. Hilari, neque S. Ileri nomen aut aliud simile apparere; in Libro fundationum pro mortuis sæculi XVI, in bibliotheca civitatis nunc custodito, legi: Calendas decembris Stus Ilerus Mimatensis; et in Necrologio ejusdem sæculi, item supra memorato: Decembris I Ileri episcopi festum fundatum per Dalphine Parlieyro. Multo copiosius neque minus erudite scripsit ad me de eodem argumento ven. v. H. Charbonnel, Mimatensis seminarii tunc sodalis, multosque annos literas humaniores cum Societatis nostræ patribus professus in collegio nostro Mimatensi. Docet scilicet jam sæculo XIV celebratam fuisse S. Hilari memoriam die 25 octobris et S. Ileri die 1 decembris; utramque indicatam reperiri in Calendario Mimatensi anni 1323; in Directorio chori, quod lucem vidit, episcopo Guilielmo Durando, nepote celeberrimi Guilielmi Durandi Speculatoris, in Missali ms. Mimatensi sæculi XIV; in altero Missali, literis gothicis impresso et usitato usque ad iniens sæculum XVII; in Obituario seu Necrologio capituli, cui inscriptus est annus 1528; et in reliquis omnibus subsequentibus liturgicis Mimatensibus libris; ita ut dubitandum non videatur quin initio sæculi XIV S. Ileri festum, distinctum a S. Hilari, antiquius sit et deinceps semper perseverarit. Verum hujus rei auctoritas multum inde minuitur, quod jam tum non alia censeretur S. Ileri Vita quam S. Hilari. Ut enim me monet idem Ven. V. Charbonnel, in rubricis Directorii chori sæculi XIV jubentur recitari lectiones propriæ de S. Ilero, fieri vero de communi confessoris pontificis in festo S. Hilari. Neque mirum cuiquam videri potest S. Ilerum illo ævo diversum habitum fuisse a S. Hilaro, quum multo ante in provinciali Bertrandi Massiliensis S. Enimiæ Vita celebraretur S.Hilarus seu Ylis et Yles, qui (si recte id nomen in illa Vita venisset) non poterat non esse alius ac S. Hilarus die 25 octobris honoratus. Origo itaque festi huc forte referenda est; unde non potest non difficilis videri S. Ilerus. Quod si jam rogor ut apertius meam dicam sententiam, plane profitebor me dolere quod nullus mihi Mimatensis præivit; interim mihi videri Gabalitanos unum S. Hilarum habuisse episcopum, et S. Ilerum, vulgo Saint Chely, quem die 1 decembris celebrant, alium non esse, quam S. Eligium; qui passim in Galliis die 1 decembris colitur et quem Saint Chely in illis partibus etiam appellari continuo lector intelliget.
[36] [Quonium S. Hilarus et S. Eligius ambo vulgari nomine dicuntur Saint Chely, hinc ortum esse videtur ut S. Ilerus cultum obtinuerit die 1 decembris,] Castellanus in Onomastico hagiologico, edito ante Menagii Lexicon etymologicum gallicum, atque etiam in Martyrologio universali ad dies 25 septembris et octobris, docet S. Hilari gallicum nomen esse Saint Chelirs; verum etiam a Mimatensibus dici Saint Gely; neutroque in opere nosse voluit S. Ilerum, a S. Hilaro distinctum. Verum Saint Gely seu potius Saint Chely Mimatensium Simoni de Peyronet habetur S. Ilerus; ita ut ad hunc referat insignem cultum, quem Saint Chely in pago Gabalitano obtinuit olim, et adhuc obtinet. Lege ejus commentarium [Catologus Sanctorum ac Sanctarum, p. 280 et 281.] ; in quo simul observa quæ de S. Eligii nominis immutatione immiscet: Chely, inquit, Ilerus, alias Iserus, episcopus et confessor, vernacule S. Chely dictus. Quæ vox gallica cum latina tam parum respondeat, suppositiam esse suspicati sunt nonnulli; ut genuinam tamen agnoscamus oportet. Nam ita vocatur S. Ilerus apud Gabalos, quorum olim fuit episcopus, ut videre est in vulgatis episcoporum Mimatensium catalogis; et nunc etiam in tractu Gabalitano oppidum est, quatuor ab episcopali S. Flori urbe leucis dissitum, a S. Ilero S. Chely nuncupatum; cujus incolæ se propterea Ilerienses dicunt. Itaque, cum de re constet, causa tantæ mutationis investiganda. Ego ita factum puto: primo vulgus Gabalorum sua dilecto Ilerum appellabat Iler; deinde ultima consonante (ut passim inter Gallos fit) omissa, pronunciatum est Ilé; quæ vox longo usu trajectione vocalium (ut in sexcentis aliis manifestum videmus) transiit in Ely. At quomodo literæ duæ C et H initio additæ sunt? Ratio petenda est ex gentis Gaballitanæ atque viciniæ propria dialecto; nam etiam nunc multis in locis in voce Sanctus literæ T substituunt H suoque idiomate pro Sanct vel Sonct, Sanch vel Sonch dicunt; ut me docuit vir eruditus P. Portalier, Societatis Jesu theologus, et ipse Gabalitanus. Unde factum tandem ignorantia vulgi, ut ultimæ literæ adjectivi antecedentis principio substantivi sequentis adjicerentur: sic apud eosdem Gabalos pro S. Amantio alicubi dicitur San Chamans vel Son Chomons; et apud Ruthenos S. Eligius S. Chely; cujus nomine dictum habent oppidum, vulgo S. Chely nuncupatum; et in Sebusianis seu Foresiensibus oppidum S. Annemundi vocatur S. Chamond. Idem dicendum de S. Aniano, vulgo S. Chinan. Quibus adde S. Chimas seu Chamas ex S. Amando effictum; S. Chapte ex S. Agatha; S. Chipar ex S. Eparchio; et detracta prima syllaba, S. Châfre ex S. Theofredo et S. Cherf ex S. Theuderio. Alia vide infra, pag. 643; et in Commentario de S. Fructo, quem jam indicavi, aliquid simile apud Hispanos exsistere significabo.
[37] [qua passim S. Eligius colitur.] Ex his concludamus oportet nil omnino obstare quin Saint Chely, die 1 decembris a Gabalis cultus, sit celeberrimus S. Eligius. Verum ven. v. Hieronymus Charbonnel, in rebus Mimatensibus diligenter versatus, ut ab hac me opinione revocaret, monuit re quidem vera homines, literas gallicas doctos, solitos esse pronuntiare Sain-Tchély, sed plebem rusticam dicere Sen-Tchâgué, quibus verba gallica Saint Hilar, repræsententur, litera l pro more mutata in durissimam aspirationem gh; sic S. Eulaliam dici Sento Ougâjo, candelabrum tchandagabre, palam pago, et vulgari proverbio: Per sent Agari tous mulatiers dison pa plus arri, id est: Post S. Hilarii festum seu 14 januarii mularii non amplius dicunt: Perge porro. Hæc plane inficias non ibo; sed nemo non consenserit nomen vici seu oppiduli Saint-Chely vetus rusticum vocabulum esse; item Sainch Ylis, S. Hilari nomen quod in Vita poetica provinciali S. Enimiæ obvium habuimus: unde collige olim rusticos liquidam l in nomine S. Hilari nondum mutasse in aspiratam gh, sed serius id fecisse; quod cæterum mutationum succedanearum genus passim in omnibus idiomatibus deprehenditur. Audio præterea qui mihi occinant a Mimatensibus die 1 decembris coli S. Ilerum et simul S. Eligium, eosque proinde distinctos esse. Revera ex quo tempore ritus Parisienses ritibus Romanis illic substituti sunt, S. Ileri cultu redacto ad ritum semiduplicem, addita est commemoratio S. Eligii; sed ante ita non erat. In Officio anni 1619 fieri jubetur festum S. Ileri ritu duplici et nil de S. Eligio. Audio alios me monentes quod Peyronetius non affirmat S. Eligium a Gabalis, sed a vicinis Ruthenis dici Saint Chely; verum quum in corrumpendo vocabulo sanct eamdem legem sequantur Gabali quam Rutheni, non potuit S. Eligii nomen ab illis etiam non verti in Saint Chely; et quam primum sub uno nomine vulgari Saint Chely latebant S. Hilarus et S. Eligius, pronum erat ut confunderentur et ut aliquando S. Hilarus duo haberet festa, alterum genuinum die 25 octobris, alterum adulterinum die 1 decembris. Hæc si placeant Gabalis, definire poterunt utrum oppidum Saint-Chely-d'Apcher et parochia Saint-Chely-du-Tarn S. Hilarum vere patronum habeant an S. Eligium. Si die 1 decembris potissimum incolæ agant (idque ab antiquissimis temporibus) patroni sui festum, S. Eligium patronum esse erit pronuntiandum; si die 25 octobris, S. Hilarum. Vix tamen dubito quin hic patronus sit parœciæ Saint-Chely-du-Tarn.
[38] [S. Hilarius Pictaviensis etiam colitur in agro Gabalitano occasione suppressæ superstitionis,] Cavendum etiam ne S. Hilarus confundatur cum S. Hilario, episcopo Pictaviensi, qui jam annos mille trecentos singulari veneratione in agro Gabalitano colitur. Certe ante annum 588, quo S. Gregorius Turonensis librum suum de Gloria confessorum scripsit, templum ibidem in ejus honorem exstructum fuit: cujus origo narranda est, tum quod volunt nonnulli S. Hilarum Gabalitanum scribendum fuisse a S. Gregorio, non autem S. Hilarium Pictaviensem; tum quod species superstitionis eo loco declaratur, quam non procul a Massilia impugnavit etiam S. Hilarus Gabalitanus; ita ut mutua lux illis narratibus affundatur [De gloria conff. cap. 2.] . Mons enim erat in Gabalitano territorio, cognomento Helanus *, lacum habens magnum: ad quem certo tempore multitudo rusticorum, quasi libamina lacui illi exhibens, linteamina projiciebat ac pannos, qui ad usum vestimenti virilis præbentur; nonnulli lanæ vellera; plurimi etiam formas casei ac ceræ, vel panis, diversasque species, unusquisque juxta vires suas, quæ dinumerare per longum puto. Veniebant autem cum plaustris potum cibumque deferentes, mactantes animalia et per triduum epulantes. Quarta autem die, cum discedere deberent, anticipabat eos tempestas cum tonitruo et coruscatione valida; et in tantum imber ingens cum lapidum violentia descendebat, ut vix se quisquam eorum putaret evadere. Sic fiebat per singulos annos et involvebatur insipiens populus in errore. Post multa vero tempora, quidam sacerdos ex urbe ipsa, episcopatu assumpto, accessit ad locum, prædicavitque turbis ut absisterent ab his, ne cælesti ira consumerentur: sed nequaquam ejus prædicatio a cruda rusticitate recipiebatur.
[39] [quam prope Massiliam S. Hilarus etiam destruxit.] Tunc inspirante divinitate, sacerdos Dei basilicam in honore B. Hilarii Pictaviensis eminus ab ora stagni ædificavit, in qua reliquias ejus locavit, dicens populo: Nolite, filioli, nolite peccare ante Dominum; nulla est enim religio in stagno. Nolite maculare animas vestras in his ritibus vanis; sed potius cognoscite Deum et amicis ejus venerationem impendite: adorate autem sanctum Hilarium, Dei antistitem, cujus hic reliquiæ sunt conditæ; ipse enim potest pro vobis apud Dei misericordiam intercessor assistere. Tunc homines compuncti corde, conversi sunt: et relinquentes lacum, omnia, quæ ibidem projicere erant soliti, ad sanctam basilicam proferebant; et sic ab errore, quo vincti fuerant, relaxati sunt. Sed et tempestas deinceps a loco illo prohibita est; nec ultra in hac solemnitate, quæ Dei erat, nocuit, postquam beati confessoris ibidem sunt reliquiæ collocatæ. Quod Hilarus et Hilarius eadem fere nomina sunt et non facile intelligitur Pictaviensis episcopi reliquias in mediis Gabalitanis montibus exstitissse, censuere nonnulli lapsum fuisse S. Gregorium et in S. Hilari Gabalitani memoriam basilicam fuisse consecratam. Sed ex priore ratione sequitur quidem confusionem fuisse possibilem, sed nequaquam factam. Alterum vero argumentum plane nullum est, quum reliquiæ tunc panni essent, tumuli contactu consecrati, oleum ex lampadibus ante altaria ardentibus, et alia id genus, quæ passim circumferebantur. Helanus mons, qui et Helarus seu Elarus, quis sit jam pridem ignoratur; in parte autem meridionali pagi Gabalitani, quæ maæime montuosa est, in districtu utique Floriacensi, jacent duæ parochiæ, S. Hilarium patronum habentes, altera ad orientem Floriaci Saint-Hilaire-de-la-Parade, olim prioratus, altera Saint-Hilaire-de-Lavit; de alterutra agi volunt scriptores historiæ Occitaniæ [Cfr D. Vaissette, Hist. du Languedoc, tom. I, pag, 281.] . Contra cl. V. Cayx [Cfr Mappa juncta ejus commentario de pago Gabalitano.] æstimat montem Helanum in ripa occidentali rivi Bessæ fuisse et lacum sacrum eo fere positum fuisse loco, quo in mappis Cassinii inter vicos Marcastel et S. Salvatoris aquarum congeries cernitur. Sed hæc mirum in modum incerta sunt.
[Annotata]
* nomen
* illicitas
* Itaque
* Ilerus
* alias Helarus, Elarus, Hilarius.
§ V. De pristina amplitudine pagi Gabalitani et civitatis Gabalorum situ.
[Iu vita S. Hilari quatuor distincta tempora.] Postquam omnia illa impedimenta e via amota sunt, pauca observanda supersunt de his, quæ in B. Hilari Vita traduntur. Quatuor tempora distinguenda sunt: primum quod in sæculo egit; secundum, quod in cella, duobus ferme millibus passuum a Mimatensi vico, tribus conjunctis fratribus; tertium, quod in monasterio, prope flumen Tarnæ miro opere ac sumptuoso labore constructo; quartum demum, quod episcopus urbis Gabalitanæ. De primo nil est quod dicam. De secundo id unum animadvertam Gallias tum plenas fuisse cellis, tres aut quatuor conjunctos habentibus fratres: quod institutum perquam lugendum erat. Quamobrem S. Carileffus, seu quisquis Nileffus diaconus in Vitis mss. S. Leobini dicitur, monuit beatum hunc virum ne parvæ se sociaret cellæ, quia dum singuli præponere se cupiebant, nulli obedientiæ ministrabatur [D. Bouquet, Recueil des historiens, etc, tom. I, p. 71.] . Expertusne sit S. Hilarus easdem difficultates quis dixerit? Maluit tamen hanc cellam relinquere, quæ nullam sui reliquit memoriam, et magnum monasterium in ripa Tarni fluvii condere; quod (ni fallor) fecerit in vico, qui adhuc appellatur Saint-Chely-de-Tarn. Licet miro opere et sumptuoso labore exstructum fuerit id asceterium et multitudinem fratrum ceperit, ne memoratur quidem in catalogo destructorum monasteriorum diœcesis Mimatensis, qui in Gallia Christiana nova et in Gabalo Christiano V. V. Pascalis legitur; neque alibi puto ejus memoria reperitur: ita perierunt omnia vestigia!
[41] [Cll. vv. Walekenaer et Cayx sententiæ de pristini pagi et diœcesis Gabalitanæ finibus et urbe præcipua.] Quum S. Hilarus sub initium sæculi VI Gabalitanæ urbis episcopus factus est, ubi cathedram suam constituerit jam inquirendum est; quandoquidem omittere non possumus argumentum, tam prope ad S. Hilarum spectans et sæpius hoc sæculo multa diligentia versatum; quocum connexa est controversia de amplitudine pagi Gabalitani. Ptolemæus, qui sub Hadriano et Marco Aurelio Antonio Geographica sua scripsit, hæc litteris consignavit [Ibid., p. 113.] : Sub iis (Vasariis) Gabali et civitas Anderidum; unde apparet hanc caput fuisse pagi Gabalitani. Ejus situs indicatur in tabulis Pentingerianis, in quibus hæc legimus [Étude de géographie ancienne du pays de Gabalum ou Gévaudan, in Mémoires de la soc. d'agriculture du dép. de la Lozère, juillet et août 1852, p. 122 et seqq.] : Sigod [un] um. XXIV. Ad Silanum. XVIII. Anderitum. XXII. Condate. XII. Revessione. Ast quum certo tantum sciatur Sigoduno Ruthenorum civitatem * repræsentari et Revessione oppidum S. Pauliani *, et quum hæsitatio, quæ ex intermediorum locorum ignorantia oritur, tolli nequeat una milliariorum notitia (montuosa enim pagi conditio non sivit ut viæ rectæ essent) hinc alii in alias abierunt sententias de Anderiti positu; et quum Gabalorum episcopi proculdubio cathedram suam habuerint in urbe pagi capite, hinc de Anderito nil quæri potest quin simul quæratur de sede episcopali Gabalitana; et quum aliqui præterea voluerint Anderitum extra diœcesim Gabalitanam, qualis sæculo proxime superiori erat, fuisse sitam, in quæstionem quoque veniunt diœcesis seu pagi Gabalitani fines. De quibus omnibus rebus scripsere plures, quos inter Cll. VV. Walckenaer, Cayx et Ven. V. Pascal [Walckenaer, Mémoire sur l'étendue et les limites du territoire des Gabali et sur la position de leur capitale Anderitum in Mémoires de l'Institut, nouvelle série, tom. V, p. 398 et seqq.] mihi potissimum innotuerunt. Horum postremus id unum fere cogitavit ex Propemptico S. Sidonii Apollinaris ostendere sæculo V Mimatem fuisse caput pagi Gabalitani; sed tam levis est hæc scriptio ut necesse non sit ejus instituere examen. Ambo alii dissertationem ediderunt de magnitudine finibusque pagi Gabalitani et de ejus urbe præcipua, alter inter Commentarios instituti academici Gallici [Cfr Mappa juncta ejus commentario de pago Gabalitano.] , alter inter Commentarios archæologorum Galliæ. Aestimavit cl. V. Walckenaer, magnam diœcesis S. Flori partem, nempe pagum minorem Planitiam *, pagi Gabalitani finibus olim clausum fuisse et urbem Gabalorum Anderitum fuisse positam in hac parte inter fluvios Bessam * et Triobrim*, repræsentari hodierno vico Anterrieux seu Antérieux et proin extra fines pristinæ diœcesis Mimatensis seu pagi Gabalitani fuisse sitam. Cl. V. Cayx pristinum pagum Gabalitanum nequaquam tantopere amplificat; vult tamen angulum ad confluentem Bessæ et Triobris, S. Flori diœcesi contentum, et quatuor communitates capientem, ante erectam S. Flori cathedram pagi Gabalitani partem fuisse; vici Anterieux vetus nomen non Anteritum fuisse, sed Ante rivum, Bessam utique; Anteritum in medio pago Gabalitano jacuisse eique successisse vicum Mont-Rodat, semileuca a Marvejols orientem versus positum super pristinam viam Lugdunensem [Cayx, Nouvelles recherches sur l'étendue du pays des Gabali et sur la position de leurs villes antiques, Mémoires de la société des antiq. de France, tom. VI, p 80 et suiv.] . Idem argumentum retractavit postea Cl. V. Walckenaer [Géographie ancienne des Gaules tom. I, p. 345 et seqq.] , a pristinis placitis eatenus discedens ut dixerit, sæculo III destructum fuisse Anteritum et tum locum, nunc Javouls, Javous et Gavous dictum, factum esse caput pagi Gabalitani et diœcesis, jam pridem Mimatensis nuncupatæ. Verum multum abest ut illæ solæ propugnatæ fuerint sententiæ; alii alias habent suas: ita ut Gabali facile passuri sint a me quoque meam proponi.
[42] [Pagus Planetia olim pars diœcesis Mimatensis non fuit, neque constat ad eamdem pertinuisse angulum inter Bessam et Triobrem.] Imprimis dari non potest Cl. viro Walckenaer minorem pagum Planetiam, qui totus (ni fallor) diœcesi S. Flori absorptus est, a Joanne papa XXII, qui hanc novam sedem episcopalem anno 1317 constituit, ablatam fuisse a diœcesi Mimatensi et pago Gabalitano. Ut enim omittam partes remotiores, continebo me intra pauca aliquot loca. Imprimis Piperacum *, ubi S. Petrus de Chavanon sub medium sæculum XI abbatiam canonicorum regularium constituit, certissime de diœcesi Claromontana erat, quemadmodum liquet ex Durandi, episcopi Claromontani, in erigendo hoc instituto gestis [Acta SS., tom. III Septembris, p. 464 et seqq.] . Monasterium S. Petri de Casis *, quod idem S. Petrus aliquandiu rexit, similiter intra diœcesim Claromontanam erat; ita ut in diplomate anni 1277 Margarita, humilis abbatissa de Casis, diœcesis Claromontanæ, notum facit se tenere a Rdo in Christo patre domno Claromontensi episcopo monasterium et villam de Casis [Gallia christiana, tom. II, instrum., col. 158.] . Ecclesia S. Flori, quæ conjacebat in comitatu, in patria quæ vocatur Planetia, in monte Judiciaco, æque intra ambitum diœcesis Claromontanæ erat; quare, quum exeunte sæculo XI data est Cluniacensibus, donationem signo suo firmavit Stephanus, episcopus Claromontensis [Ibid., instr., col. 127 et 128.] . Sed quid hæc persequor? Vidit Dionysius Sammarthanus diploma pontificium, quo S. Flori diœcesis creata est, eamque nuncupat bullam divisionis sedis novæ episcopalis a Claromontana [Ibid., col. 421 et 422.] . Certum itaque esto Planetiam diœcesis Gabalitanæ seu Mimatensis partem non fuisse. An pars seu angulus pristinæ diœcesis S. Flori, inter Bessam et Triobrim jacens, ante Joannis XXII de dividenda Claromontana diœcesi decretum de diœcesi Mimatensi et pago Gabalitano esset, ut vult Cl. V. Cayx difficilior quæstio est. Ut id suadeat, allegat chartam [Baluze, Histoire généalogique de la maison d'Auvergne, tom. II, p. 50.] , qua Pontius, comes Gabalitanensis telluris necne Forensis patriæ, anno 1010 reddidit Domino et martyri Juliano ecclesiæ Brivatensis ecclesiam Langat et in comitatu Gabalitanense alteram ecclesiam, quæ vocatur Favairolas. Manifestum itaque est vicum Favairolas, in illo angulo situm, de comitatu Gabalitanensi fuisse; verum quum comitatus comitum jurisdictione finirentur [Guérard, Essai sur le systême des divisions territoriales de la France, p. 53.] et hæc sæpe mutaretur, comitatus et pagus non semper conveniebant inter se: ita ut minus firmum sit id argumentum quam prima specie videatur, nec quidquam forsan prudentius sit quum ut fines pristinæ diœcesis Mimatensis, quæ proculdubio primævo pago Gabalitano respondebat, immotos fuisse censeamus.
[43] [Argumenta, quibus cl. V. Walckenaer sententiam suam stabilire conatus est,] Quum vero Antérieux diœcesi S. Flori caperetur, hinc sequitur hunc vicum vetus Anderitum non esse pagi Gabalitani caput et primam Mimatensium episcoporum sedem, quemadmodum eruditissimus vir Walckenaer, quem sine laude memorare non possum, persuadere conatus est. Operæ pretium fuerit breviter expendere rationes, quas affert tum ad ampliandos pagi Gabalitani fines, tum ad confundendum Anderitum cum Antérieux. S. Sidonius Apollinaris in Propemptico ad librum seu Carmine XXIV, per decem stativa mansionesque librum suum mittens, has inter designat sequentes [Ap. Migne, Patrologia latina, tom. LVIII, col. 745 et 746.] :
Hinc te suscipiet beuigna Brivas *,
Sancti quæ fovet ossa Juliani…
Hinc jam dexteriora carpis arva,
Emensusque jugum * die sub uno,
Flavum crastinus aspicis Triobrem *.
Tum terram Gabalum satis nivosam,
Et quantum indegenæ volunt putari,
Sublimem in puteo videbis urbem.
Hæc qui legerit, nil præmeditatus, interpretabitur procul dubio quasi terra Gabalorum inciperet prope Triobrem rivum; sed aliter omnino Cl. V. Walckenaer, arbitratus hujus terræ fines ad ortum brumalem esse montes Margaridas; qua interpretatione nixus magnam diœcesis S. Flori partem pago Gabalitano se adscribere posse æstimavit et proinde nil obstare quin Antérieux sit caput Gabalorum seu urbs, quam joco sublimem in puteo vocat B. Sidonius; favere formam vici Antérieux, ædificati in monticulo, consurgente in profundissima valle, atque etiam locorum distantias, tabula Peutingeriana indicatas; ea designari leucas gallicas, quarum duæ æquivalent tribus miliariis romanis; distantiam tamen Segodunum inter et Ad Silanum indicari milliariis romanis; eundum esse Sigoduno Ad Silanum, quem Castrumnovum * esse dicit, per vicos S. Boniti * et S. Cosmi; ex Castronovo ad Antérieux per oppida seu vicos S. Hilari *, S. Ursitii * et vallem Bessæ * rivi; ex Antérieux ad S. Arcontii *; atque hinc per viam de Costaros Revessionem *.
[44] [perquam incerta sunt.] His positis, ope mapparum topographicarum Cassinii cogitata sua manifesta fecit sequenti schemate:
Sed quæ in his certa sunt, parum ad Anderiti
situm detegendum faciunt. Certum est, ut diximus,
Sigodunum esse Ruthenorum civitatem et
Revessionem S. Pauliani oppidum; haud scio an
Condate, quo nomine oppidum in cuneo ad confluentem
duorum rivorum designatur [Du Cange, Glossarium latinum, V° Condate; Ménage, Dictionnaire étymologique, V° Condé; Valesius, Notitia Galliarum, V° Condate; D'Anville, Notice de l'ancienne Gaule, p. 235 et seqq.] , recte
repræsentetur Cantogilo * ad occidentem S. Arcontii,
quamquam alii malint S. Privati [D. Vaissette, Histoire du Languedoc, t. I, p. 16.] , alii
S. Desiderii vicum [Astruc, Mémoires pour l'hist. nat. du Languedoc, part. I, p. 125.] , alii Monasteriolum ad
Elaverum * [D'Anville, Notice de l'ancienne Gaule, p. 238.] , alii Conat [Cayx, Mém. des antiq. de France, t. VII, p. 104.] aliquot milliariis
longius Condatæ locum occupare. Verum his nil
omnino determinari potest, quum vicus Javols,
quem multo verisimilius in Anderiti sede collocatum
esse dicemus, eodem fere spatio distet a
Cantogilo et a S. Pauliani oppidulo, quo Antérieux.
Incertum autem plane est quæ sit mutatio
Ad Silanum; quo nomine quum taberna aliqua
significari videatur, credidit d'Anville [Notice, p. 607.] esse
Stabula *; Vaissette [Hist. du Languedoc, p. 62.] stativum prope Treslans;
Joannes Astruc [Mémoires pour l'hist. nat. du Languedoc, part. I, p. 125.] locum prope oppidum S. Cosmi;
et demum cl. V. Cayx [Mém. des antiq. de France, t. VII, p. 102 et 103.] vicum Auxillac; quod
nomen deductum sit ex Ad Silanum per Aou-Sillac,
mutata ultima litera n inc. Quod
vero multo magis incertum videtur, assumptum
istud est cl. v. Walckenaer milliaria cum leucis
illo loco mixta fuisse; neque proin admittendum
est Sigodunum seu Ruthenos a statione
Ad Silanum milliaria tantum 24 distitisse, quum
in Tabula Peutingeriana totidem leucæ legantur.
Quæ postrema animadversio si conjugatur cum
situ Antérieux, positi extra diœcesim et pagum
Gabalitanum, certe sufficit ad diruendum universum
systema celeberrimi geographi. Adde
secum non constare doctissimum virum, quum
ex una parte vult S. Sidonium Apollinarem
exeunte sæculo V librum suum misisse in Antérieux,
quasi urbs seu caput fuisset Gabalorum;
ex altera vero exeunte sæculo IV aut ineunte V
sedem episcopalem jam translatam fuisse Mimatem
[Mémoires de l'Institut, nouv. sér., t. V, p. 409 et 410.] . Non arbitror necesse esse ut ostendam
nil solidi esse in sententia cl. v. Cayx,
Anderiti sedem in monte Rodato ponentis: mera
conjectura est, nullo nixa fundamento: fundamentum
enim non vocarim quod vetera rudera
ibi fuere reperta: similia enim in sexcentis
pagi Gabalitani locis fuere retecta.
[45] [In vico Javols seu Javous Anderitum seu pagi caput fuisse positum suadet nomen, singularia rudera retecta, inscriptio] Cæterum aliunde satis constat viculum Javols, veterem Anderiti sedem esse. Jam docuimus hujus loci situm tam bene convenire cum tabula Peutingeriana, quam positionem vici Anterieux: quin etiam melius; ut enim cl. v. Walckenaer suam tueatur sententiam, duodecim milliaria detrahat necesse est a via, strata Segodunum inter et Anderitum; quod, quum Javols tanto spatio longius distet a Segoduno, nobis nequaquam faciendum est. Deinde considerandum est nomen Javols seu Javous tale esse ut eo repræsentetur urbs princeps seu caput Gabalorum; qua in re cum Anderito convenit. Littera scilicet g, ubi sequitur vocalis, mutatur frequenter in j in nominibus gallicis, ex latinis derivatis: sic Gamba fit Jambe; Gaudium, Joie; Gemelli, Jumeaux; Genæ, Joues; Gemeticum, Jumièges; Gargolium, Jargeau; Gaudiosa, Joyeuse; Mons Gaudii, Montjoie; atque hæc sponte occurrunt. Ubi vero aperio Cangii Glossarium ad litteram i incido in innumera verba, quæ jam ab g seu c, jam ab j incipiunt: Gardinum fit Jardinum; Gaola, Jaola; Chable, Cable, Jaable; Jacca, Cocca; Jactus, Gettus; Jarria, Joria, Gerria; Jarrigia, Garrigia, etc.; sed hæc luce meridiana clariora sunt; adeoque cl. v. Cayx [Mém. des antiq. de France, t. VII, p. 105.] monet in pago Gabalitano passim g mutari in j; quod vel ex nomine vici saint Jueri, super Bessam siti, intelligas, quum S. Georgius sub insueta illa forma lateat. Nil itaque dubitandum quin nomen Javols idem sit ac Gabalum; quod tantum valere ac civitatem Gabalorum mox videbimus. Retecta singularia rudera non minus favent. Jam olim reperta fuerant; et ferebatur passim terram illic moveri non posse quin antiqua monumenta apparerent; sed quum a doctis viris examen nullum umquam institutum fuisset, licebat profecto credere non plura ibi exstare veterum monumentorum reliquias quam in aliis multis agri Gabalitani. Atque ea erant res conditione, quum anno 1815 cl. v. Walckenaer commentarium suum publice legit de illo pago ejusque urbe Anderito. Verum postea, maxime ab anno 1829, infinitæ effossæ sunt antiquorum ædificiorum parietinæ et alia id genus pristinæ amplitudinis testimonia. Designabo tantum muros, in orbem constructos, qui circus fuisse visus est et in cujus meditullio columna erat lapidea, dicata Postumo a civitate Gabalorum [Ph. Lebas, France, Dictionnaire encyclopédique, tom. IX, p. 696; A. Hugo, France pittoresque, tom. II, p. 198.] . Integram inscriptionem misit ad me ven. v. Baldit, passim a me memoratus. Brevitatis gratia suppressas literas minoribus typis inseram:
IMPeratori. Cæsari. Marco. CASSi ANIO. LATINIO. PO STVMO. INVICTO Pio. Felici. AVGusto. PONtifici. MA XIMO. Tribunitia. Potestate. Patri. Patriæ. COnSuli. IIII CIVitas. GABalorum
Hæc itaque erat civitatis Gabalorum sedes, quum anno 265 quartum consul in Galliis processit Postumus, qui, a Valeriano Galliæ præfectus ejusque limitis adversus Germanos custos constitutus, anno 257 (ut brevi videbimus), non sine perfidia dignitatem imperatoriam in Galliis assumpserat. Eo itaque titulo nihil clarius excogitari potest ad adstruendum ibi revera Anderitum seu caput Gabalorum fuisse situm.
[46] [et lex de mutatione nominum civitatum præcipuarum in Galliis.] Civitas scilicet, stante republica, integram gentem significabat; quo sensu passim Cæsar appellat civitatem Remorum, Bellovacorum, Nerviorum etc.; verumtamen ille ipse inter primos, quamvis rarius, civitatem pro urbe principe in Commentariis dixit [Nic. Bergierius, De publicis et militaribus imperii romani viis, lib. IV, sect. VII, num. 5.] , prægresso tamen jam pridem Ennio, cujus hoc est carmen [Ap. Nonium, cap. V, num. 27.] :
Et civitatem video Argivum incendier;
sequentibus Valerio Flacco, Petronio, Seneca, Quintilliano, Suetonio et Aurelio Victore, recensitis a Forcellinio [Lexicon totius latinitatis, V° Civitas.] . Similiter Ptolemæus in Geographicis loco ἀστεως, quod oppidum seu urbs est, πολιν, cujus significatus idem est ac civitatis, sæpissime scripsit; et passim quoque in Antonini Itinerario oppida et urbes civitates dictæ sunt [Bergierius, sect. cit. et sect. VIII.] . Verumtamen non promiscue usurpabatur id vocabulum; sed eæ tantum urbes et oppida civitates nuncupabantur, quæ suos habebant magistratus, jura et instituta civilia, uno verbo pagorum capita, quæ reipublicæ romanæ formam referebant [Ibid., loc. cit.] . Unde manifestum est civitatem Gabalorum pagi caput fuisse et urbem præcipuam. Postea vero, quum Romanum imperium in Galliis inclinatum est, passim vocabulum civitas suppressum fuit, et vetus Durocortorum, quæ prius facta erat civitas Remorum, nudum Remorum nomen accepit; similiter Lutetia, civitas Parisiorum, Parisii et Parisium dicta est; non aliter Avaricum, civitas Biturigum, Bituriges et Bituricum appellata reperitur; neque alia ratione Anderitum, civitas Gabalorum, Gabali et Gabalum: verum videndus potius est Belleyus [Mémoires de l'Académie des inscript., tom. XIX, p. 495 et seqq.] , qui exhausit argumentum de fatis nominum urbium Gallicarum. Nedum itaque similitudo nominum Anderiti et Antérieux suadeat eis eumdem locum designari, valet potius in contrariam partem, quum Anderitum prius civitas Gabalorum et dein Gabali et Gabalum dici debuerit, amisso pristino nomine; et reapse initio sæculi V in Notitia provinciarum et civitatum Galliæ [Ap. D. Bouquet, Recueil des historiens de France, tom. I, p. 123.] non amplius Anderitum, sed civitas Gabalum vocata est; quin etiam anno 314 concilio Arelatensi I interfuit Genialis diaconus de civitate Gabalum, provincia Aquitanica.
[47] [In id postea partim consensit cl. v. Walckenaer;] Atque hæc adeo manifesta sunt, ut cl. V. academicus Walckenaer partim anno 1839, quo Geographiam suam antiquam Galliarum Parisiis edidit, priorem sententiam suam mutarit, æstimans post medium sæculum III Anderitum ab Alemannis destructam fuisse et tum præsentem vicum Javols factam esse civitatem Gabalorum seu Gabalum [Géographie ancienne des Gaules, tom. I, p. 347 et 348.] ; sed quum ne ostenderit quidem eruditissimus vir Antérieux intra pagi Gabalitani fines fuisse situm, multo minus umquam hujus regionis caput fuisse, neque ullo testimonio docuerit genuinum Anderitum sub medium sæculum III fuisse eversum, nil est quare credamus sæculo III honorem præcipuæ civitatis ex uno loco translatum fuisse ad alium.
[48] [pars novæ hujus sententiæ conciliari nequit cum columna milliari, posita, imperante in Galliis Postumo.] Sed directo impugnari potest nova illa cl. Walckenaer sententia. Demus scilicet sub tempora Valeriani et Gallieni, irruentibus Alamannis in Gallias, sanctum Privatum, Gabalitanæ urbis episcopum, fustibus cæsum, spiritum exhalasse [S. Gregorius Turonensis, Hist. eccl. Franc., lib. I, cap. 30 et 32, p. 25 et 26.] ; eaque occasione eversam fuisse civitatem præcipuam. Sed nemo id factum fuisse dixerit quamdiu vixit imperator Postumus, quippe cujus unius virtute servatas Gallias, ne Germanorum invasione perinde ac pleræque aliæ imperii provinciæ perirent, omnium scriptorum est sententia. Ast initio ejus regni caput pagi Gabalitani, posito primævo nomine Anderito, jam dictum fuisse Gabalos seu Gabalum constat ex titulo, quem supra retuli, et ex altero, quem ab illis fere omnibus, quos de veteri sede Anderiti seu civitatis Gabalorum positu disputantes vidi, miror negligi. Is autem est columna milliaris rotunda, in agro reperta, alta pedes VIII, quæ adhuc exstat, inquit Bergier [De publ. et milit. imperii romani viis, lib. IV, sect. 39, num. 10, ap. Grævium, Thesaur. antiq. roman., tom. X, col. 505.] , in loco, qui dicitur Fligei, ubi limites sunt Arvernorum et Gabalorum, sive ut nostra utar dialecto d'Auvergne et du Gévaudan. Inscriptio vero est hæc:
IMP. CAES M. CAS. LAT. POSTVMO P. F. AUG. COS M. P. GABALL. V
Re quidem vera neque in mappis Cassinii, neque in censu pagi Gabalitani locum reperio, Fligei dictum; et nullum se similem locum in illis partibus detexisse testatur cl. V. Ignon in Commentario de antiquitatibus provinciæ Luzeranæ [Mémoires de la société d'agriculture du département de la Lozère, t. XII, 1840 – 1841.] ; et illustrissimus episcopus Mimatensis, cujus benevolentissima commendatio valuit ut Ven. V. Baldit tam egregiam mihi præstaret operam, dignatus est ad me scribere sibi in percurrendis diœcesis suæ montibus nullum similem vicum umquam fuisse obvium; ita ut dubitandum non esse videatur quin error cubet in nomine. Suggerit itaque mihi laudatus dux meus Ven. V. Baldit verisimillime agi de columna milliari, quam (ut testis est cl. V. Ignon) vidit Cl. V. de Belviala in via romana non procul a veteri ponte parœciæ S. Abundii super Alevarum *; qui locus in finibus Arvernorum et Gabalorum situs est; aliam columnam exstare in silva de Acher prope rupem, dictam Banc de Mazieu; sed hanc, ad meridiem magis positam, nimium distare ab utriusque pagi finibus. Atque idem etiam sentio. Re quidem vera S. Abundii pons longius quam quinque passuum millibus distat a Gabalis seu Javols; sed legendum videtur M. P. GABAL. LV, non autem M. P. GABALL. V, quum nuspiam scriptum reperiatur Gaballi, Gaballum, Gaballitanus etc.; sed ubique Gabali, Gabalum, Gabalitanus. Atque ut id obiter animadvertam, solvi potest ex hoc lapide quæstio utrum Postumus anno 257 an 258 imperator processerit; quod non liquere affirmat Eckhelius [Eckhel, Doctrina numorum, tom. VII, p. 446 et 447.] . Ex hoc enim monumento, in quo primus ejus consulatus cum imperatorio honore conjungitur, statuendum videtur eum reapse anno 257, quo primum consul substitutus est, ad imperium evectum fuisse. Quod vero potissimum hoc loco est, colligimus ex hoc lapide tum pagi caput dictum fuisse Gabalum seu Gabalos, quandoquidem milliaria computari solebant ab urbe præcipua [Bergier, De publicis etc. viis, lib. IV, sect. 40, num. 9, ap. Grævium, Thesaurus antiquit., t. X, col. 511.] : quod unum nobis hic sufficit. Maneat itaque Anderitum idem oppidum esse ac Gabalum seu civitatem Gabalorum; hunc vero locum nunc dici Javols.
[49] [Cathedram suam habuit S. Hilarus in loco, nunc dicto Javols.] Civitatis Gabalitanæ episcopus fuisse in Vita sua traditur S. Hilarus; unde concludendum videatur eum in Javols suam habuisse sedem. At certa hæc conclusio non est omnibus: ut enim patrio exemplo utor, usque ad finem sæculi XI Tungrenses episcopi dicti sunt, qui a sæculo VII suam Leodii habebant sedem [Acta SS. Belgii, tom. I, p. 348.] ; similiterque quæri potest et reapse quæritur an S. Hilarus, civitatis Gabalitanæ episcopus, Mimate non substiterit. Docent enim VV. VV. Pascal [Gabalum Christianum, pag. 35 et seqq.] et Charbonnel [Origine et histoire de l'église de Mende, pag. 97.] jam medio sæculo III Gavalitanam cathedram Mimatem translatam fuisse, adeoque S. Privatum sedisse Mimate, atque ea de causa mulierem, a dæmone vexatam, ad exsequias B. Aredii, anno 591 vita functi, exclamasse [S. Gregorius Turonensis, Hist. eccles. Franc. lib. X, cap. 29, col. 525.] : Ecce adest Julianus a Brivate, Privatus ex Mimate, Martinus a Turonis, Martialisque ab urbe propria. Adest Saturninus a Tolosa, Dionysius ab urbe Parisiaca et nonnulli alii, quos cœlum retinet: sed ludicrum id est argumentum, quum aperte de locis ibi agatur, ubi sanctorum reliquiæ servabantur, nec quisquam dubitet tunc S. Privati reliquias servatas fuisse Mimate. Tantum autem abest ut inde statui possit S. Privatum cathedram suam habuisse Mimate, ut potius contrarium hinc colligendum sit, quum in basilicis cœmeterialibus aut monasticis (nam brevi S. Privati cœmeterialis basilica monastica facta est) non solerent tunc temporis episcopi sedere. Neque magis moveor quod S. Gregorius Turonensis, qui etiam illius mulieris verba retulit, dixit S. Lupentium abbatem basilicæ sancti Privati, martyris urbis Gabalitanæ [S. Gregorius Turonensis, Hist. eccles. Franc., lib. VI, cap. 37, col. 314.] ; quum hæc dicta non ita interpretanda sint quasi Mimas urbs Gabalitana facta esset (certo enim vicus [Ado, Martyrologium ad 21 augusti. Cfr Acta SS. tom. II Septembris, pag. 253.] sæculo IX adhuc erat), sed quod S. Privatus martyr et episcopus urbis Gabalitanæ fuerat. Nulla itaque est ratio ob quam S. Hilarus non habeatur cathedram suam posuisse Gabalis. Multo tardius, sæculo scilicet IX et deinceps, crevit paulatim Mimas, adeoque anno 951 Stephanus ecclesiæ Mimatensis episcopum se nuncupat [Mabillonius, De re diplomatica, pag. 569.] ; ita ut ambigendum non sit quin ante hunc annum eo translata fuerit cathedra Gabalitana. Plus spatii huic argumento dandum non videtur, quum id jam versarint decessores nostri ad diem 21 augusti in Commentario de S. Privato et ad 4 septembris in Commentario de S. Fredaldo, episcopo et martyre Gabalitano seu Mimatensi. Sequitur Vita, de qua in § II præsentis Commentarii quæ videbantur monui. [In Commentario prævio, 27 primis numeris, scripsi Gaballi, Gaballitanus, etc.; legatur ubique Gabali, etc.]
[Annotata]
* Rodès
* Saint-Paulhien
* Planèse
* Bèse
* Truyère
* Pibrac
* Les Chases
* Brioude-glise
* le Mont-Margéride
* la Truyère
* Castelnau
* S. Bonaiac
* S. Chely
* Urcise
* la Bèse
* S. Arcons
* S. Paulhien
* Chantenge
* Monistrol d'Allier
* Étables
* St Ahond-sur-Allier.
VITA B. HILARI EPISCOPI GAVALITANI SEU MIMATENSIS.
Ex mss. codicibus Rubeæ Vallis, et Reginæ Sueciæ collata cum Vita Guidonis de Castris ex codice ms. Mimatensi sæculi XV, et cum eadem, distributa in novem Lectiones de S. Ilario ex codice sæculi XVI archivi præfecturæ Luzerensis, et lectione de S. Ilero ex Officio sanctorum peculiarium ecclesiæ Mimatensis anni 1619.
Hilarus, episc. Gaballorum in diœcesi Mimatensi in Galliis (S.)
BHL Number: 3910, 3911
EX MSS.
[S. Hilarus, adhuc laïcus, magi tempestarii opus, adhibita Christi ad Abgarum epistola, dissolvit.] Beatus itaque Hilarus *, Gavalitanæ urbis episcopus, parentibus secundum seculi dignitatem non ignobiliter natus, in primævis infantiæ suavissimæ jucunditatis lætitia Hilarus nuncupatus est: quod nomen etiam ut in sacro baptismate accepit a, illico religionis professione suscepit *. Macerabat quippe corpus incredibilibus jejuniis et anhelæ sitis æstibus affligebat *. Interea * cum incredibili cruciatu corpus afficeret, et anhelæ sitis æstibus turbaretur, linteum aqua madens * pectori apponebat, ut hoc allatum refrigerium deficiens corpus foveret *, abstinentiæ jejuniis maceratum. Quantis autem in sæculo * claruerit meritis, sequens pagina * demonstrabit. Quidam * minister dæmonum b, viritim universa percurrens, dari sibi frumenta poscebat c; et, nisi accepisset pretia sceleris, adfutura minabatur discrimina * potestatis. Hunc * Hilarus ultrici coercuit verbere * pepulitque rigore virtutis *. Horrenda etenim proturbandaque esse dæmonia serviendumque Domino soli testabatur. Scelestus ille * crudelia minitans et sæva fremens abscessit. Itaque duos ferme post menses Hilarus sexta diei hora cum fessa cruce * membra dulci sopore laxasset, vidit se in somnis irato dente serpentis percussum et benedicti tactu olei sanitatis remedia consecutum. Mox somno excutitur, dies repente * nubibus tegitur, furensque late tempestas exoritur. Hilarus epistolam Redemptoris, ad Abagarum directam *, perscribit d; benedictam ceram capit, messes psallens circuit, vicino * discrimini eripit; exiguam tamen segetem, unius ferme satam in spatio aripennis e, quam circuire non voluit cura solertiæ, vis abstulit tempestatis. Vicinæ etenim circumjectæque messes horribili clade deletæ sunt. Ita gemina virtute reum coercuit vis * rigoris et servavit sata meritum sanctitatis.
[2] [Construit cellam prope Mimatem, ubi S. Privati sepulcrum noctu sæpe visitat, nil territus ignibus fatuis; dein alterum magnum monasterium condit prope Tarnum. Præter alia prodigia, fontem, diu siccum, in villa Martianillæ reddit aquosum. Januarii superstitiones dissipat.] Interea Hilarus duobus ferme millibus passuum a Mimatensi vico, tribus sibi * conjunctis fratribus, cellam collocat f. Per noctem sæpe ad basilicam beatissimi * Privati martyris g properanti ignis objectus est: effundebatur in stagni spatio flamma volubilis, præsensque discrimen minabatur incendium: quod Hilarus, impresso beatæ crucis signo, in nomine Christi *, transivit. Quondam dum intempesta nocte a basilica martyris ad cellulam remearet, elevatus in aerem est, et in silvam, dumis horrendam ac densis sentibus circumjectam, depositus, post triduum psallens * reperitur a fratribus: et ut liber exitus pateat, iter securibus aperitur. Itaque fidei ardore fervens monasterium prope * flumen Tarnæ * miro opere ac sumptuoso labore construxit, in quo copiosam fratrum multitudinem collocavit h. In colonia quadam advenienti patri inopinatus * canis * suram morsu constrinxit: ultionem pater petit a Domino. Imminenti nocte in multitudine canum unus, qui inflixisse injuriam * videbatur, a lupis in frustra discerptus est. Dum per ripam Tarnæ * fluminis per locum declivem iter carperet, lapso repente pede, in miræ profunditatis gurgitem devolutus est: et duarum ferme horarum spatio *, dum navigium deducitur, stetit in flumine, aqua vix poplitem * contingente. In villa Martianillæ virginis i proflua manans unda repente fons aruit per septem annos, omni prorsus humore sublato. Quem in locum *, socia virgine, pater advenit et preces * Domino exoratus effudit: recepto mox cursu unda rediit atque usibus hominum ubere largitate servivit. Cum more solito mense, quem gentiles a Jano rege januarium vocitavere, vulgus ignobile ludis, cantibus * exerceretur vel epulis, antiquus ille serpens per speciem lætitiæ mortis venena diffudit; ludum simulat ut sacrilegio corda subvertat. Præfixo quidem cervi capite, ad imitandum feræ formam conditionem humanam persuasionis diabolicæ scelus inclinat. Mala hæc geri haud procul a monasterio suo pater agnovit: et duobus adscitis fratribus, infelicem plebem sanctaque correcturus exortatione * progressus est. Igitur properante sancto Hilaro rustici irruentes in se numerosi * populi agmen adspiciunt. Turbato igitur projectoque quo bacchabantur ludo, per diversa diffugiunt atque in ecclesiæ matris gremio collocantur. Ita vicinum morti cœtum Hilari sui precibus divina potentia terruit *, compescuit, revocavit.
[3] Cum semper sanctis viris maneat indivulsa concordia, [Lerinum frequenter petit; prope Massiliam superstitionem erga aquam tollit, et cappa sua morbum inguinarium sanat.] et illuc quisque vocetur votis, quo meritis *, ad Lirinensem sæpe pater insulam k veniebat, ut laboriosæ æquitatis silentiis, charitatis bono et crucis exercitiis frueretur. Dum pater ab insula remearet ad cellulam, in finibus Massiliensis urbis prope * villam cujusdam viri sublimis advenit: qui eum ad domum amplissimam beata visitatione sanctificandam invitat. Quo pergens, juxta fanum quoddam conspicit infelicium manum sacrilego ludo bacchantem atque angui * sævissimo perditionis suæ vota solventem. Pater loci increpat possessorem, cur in præsentia tanti tamque fidelis * viri atrocibus dæmoniis gentilium * mortibus litaretur, cum ei et auctoritas * monendi sacrilegos et coercendi potestas exstaret. Ille facilius eos morte * prosterni quam ab immani scelere revocari posse testatur. Pater, comitatu conjuncto viris paucisque * sequentibus monachis, fanum petit. Divino protinus munere [in universa multitudine fortitudo effugit] *. Epulæ autem vinaque parata sacrilegis proturbantur. Monet ne quis anathemata damnata contingat; et ut in veritate monita pateant, panes caseos canibus projicit l; comprimit hiantes rictus rabies, famis oblita; contagiisque polluta dæmonia etiam immunda diffugiunt. Quodam igitur die ad Massiliensem cum perveniset urbem, atque inibi paucorum dierum spatio charitatis detentus studiis moraretur, gravissimam urbi imminere luem, Spiritu sancto pandente, testatus est. Cumque ab urbe discederet, cappa (ut dici moris est), qua caput pro necessitate algoris tegere senior videbatur, in cubiculo mox dimittitur monachorum. Interea non longo post tempore Massiliensium urbs inguinum pustularumque morbo vexatur m, nec aliquid aut exquiri aut adhiberi * remedii celeritas patitur pereuntium. Nam, vix triduo interjecto, exitiabili lue diram in cædem agmina corruebant. Hospes beatissimi Hilari fidei ardore succenditur cappam profert e cellula; uni e famulis jamjamque ruenti in mortem membris adjunxit. Protinus sancti tegminis medente tactu, reddita sanitate, surrexit. Dein cuncta familia, hac medela ingruente, erepta discrimini, redditur sanitati. Germanus etiam hospitis beneficium poposcit tegminis atque meruit: germanamque domum virtus una sanavit. Tegmen dein qui dederat petiit: causatur ille hoc sibi beneficium commune esse debere cum fratre,
[4] [Ineunte sæculo VI multos captivos ex Francorum servitute liberat et viro pessimo eulogias negat.] Cum Sycambrorum * gens Gavalitanam provinciam belli nube texisset n, Melena castellum o, in quo beatus inclusus obsidioni diutinæ * subjacebat pater, sese fessosque cives cognovit in spiritu maturo hostium discessu laxandos. Actutum * egreditur, ut ingenuos, quos jugum servitutis oppresserat, redemptione data, redderet libertati. Hostili quidam erat in agmine, professione christianus, atrocitate sacrilegis longe immanior. Assidue namque innocentium sanguine ferali rabie pascebatur. Pater *, ab hostibus facultate concessa, dato pretio, natura liberos nexu servitutis absolvit. A fideli quodam primario viro ad tentoria ducitur, ad refectionem humanissime * invitatur. Itaque scelestus ille vice ex debito succidua prandium sociis parat, mensæ adjungitur, atque a patre eulogias * exposcit p. Negat pater se perditis * communionis participatione conjungi. Vesanus ille furore succenditur; ad præsens minatur exitium, jurisjurandi se vinculo constringens nequaquam eum incolumem domum rediturum. Dum furit ac lignum focis ingerit, cæptoque operi pronus insistit, commotum repente vas æneum vertitur, hostis aqua ferventi perfunditur *, præceps in medio flammarum corruit, nefasque, mente conceptum, mortis pœna persolvit. Ita divino examine sternitur ille supplicio, hic periculo liberatur.
[5] [Sub annum 533 Theodebertum, expulsis Visigothis, in pago Gabalitano dominantem, adit et postulata impetrat. Episcopus, jam pridem factus, noctu fratres prodigioso lumine ad officium vocat. Pie moritur.] Cum beatissimus Hilarus * ad Theodobertum, Francorum regem, pro remediis commissæ sibi provinciæ festinaret q, et in locum, cui Arisencus * nomen est r, advenisset, intempesta nocte Leo tribunus * s, dum prope ejus tentorium cum puero cubitaret, globum immensæ lucis a thoro ejus consurgere, aera dissecare et ad cœlos porrigi stupenti admiratione conspexit: viros etiam quosdam cum beato * patre loquentes audivit. Post aliquantulam moram beatus Hilarus Leonem monet uti visa reticeat; prosperitatem futuri itineris secundique reditus celeritatem denuntiat. Interea ad regem pervenit; summa cum veneratione susceptus est *; sperata præstantur *; ad patriam voti compos * regreditur. Ita gloriosus Hilarus quæ futura præviderat, maturo effectu expleta sunt. Quodam tempore surgente propemodum noctis mediæ, beatus pater jam pontifex, vigiliis semper intentus t, somno excutitur; fratres ciet *; neque ullus omnino respondet u: primo quidem laxata sopore membra dulcis altaque quies oppresserat. Strato consurgit, cereum rapit; mox divina virtute lumine cereis * injecto, claro splendore cellula radiatur. Ita lux fidei micans ceris lumen infundit, meritumque patris potentia divina monstravit x. His fulgens gloriosus Hilarus meritis, his clarus miraculis, humana deseruit atque ad æterna * migravit; ipso adjuvante Domino nostro Jesu Christo, [cujus regnum est per] * æterna secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Videtur indicari S. Hilarum non statim post nativitatem baptizatum fuisse. Exemplum id minime singulare est; imo medio sæculo V, quo fere natus est S. Hilarus, solebant adhuc homines baptismum differre etiam ad adultam usque ætatem. Sesquisæculo post Clotharius II, natus anno 584 [S. Gregorius Turon., lib. VI, cap. 41, col. 319.] , baptizatus solum fuit anno 591 [Ibid., lib. X, cap. 28, col. 522.] .
b
Agitur hoc loco de mago, dicto tempestario; quod hominum genus græcis et latinis notissimum erat atque etiamnum in Africa exstat. Ejus meminit (ut alios [Cangius, Glossarium latinum, V° Tempestarius.] omittam) Ovidius [Lib. I, Amor. Eleg. 8.] :
Cum voluit, toto glomerantur nubila cælo,
Cum voluit, puro fulget in orbe dies.
Multæ adversos eos latæ
leges civiles et ecclesiasticæ, non quod reapse tempestarii pro libitu
imbres et grandines adducerent cælumve serenarent, sed quod minis (ut
hoc ipso loco habetur) aut promissis a credulis hominibus pecunias
emungerent. S. Agobardus, episcopus Lugdunensis, egregium tractatum
conscripsit contra insulsam vulgi opinionem de grandine et tonitruis [Ap. Migne, Patrologia latina, tom. CIV, col. 147 et seqq.] ; quo quid melius nunc dicere possemus equidem non video. Quam communis autem esset illa credulitas aperit ab initio libri: In his regionibus, inquit,
pene omnes homines, nobiles et ignobiles, urbani et rustici, senes et
juvenes, putant grandines et tonitrua hominum libitu posse fieri. Hunc errorem ut convelleret, rationes theologicas et philosophicas adhibuit beatus vir atque etiam experientiam: Frequenter, ait, certe audivimus a multis dici quod talia nossent certe [Note: ] [Certis] in locis facta; sed necdum audivimus ut aliquis se hæc vidisse testaretur. Non
minori sapientia eumdem illum errorem aggressus est scriptor ille
græcus, cujus homilias prius cardinalis Majus, dein Rev. Vir Mignius sub
nomine Eusebii Alexandriniedidit. Quis, ait ille [Ap. Migne, Patrologia græca, tom. LXXXVI, col. 455.] ,
Dei jussum potest præstigiis ullis avertere? Nunc quia nubes Dei jussu
pluvias in tellurem effundunt, quomodo poterit homo mandatum Dei
impedire? et pergit dein ostendere tributam illam magis potestatem
cum Dei in res creatas dominio pugnare. Fidem tamen huic magorum
potestati adhibuisse S. Hilarum, quum adhuc in sæculo esset,
nil utique mirum; et qui rei exitus hic refertur et casu forte
explicandus est, eum prodigiosum visum esse biographo, non mirum est
magis.
c S. Agobardus tributum, exactum a tempestariis, his explicat verbis [Ibid. col 156 et 157.] : In tantum magis malum istud jam adolevit ut in plerisque locis sint homines miserrimi, qui dicant se non equidem nosse immittere tempestates, sed nosse tamen defendere a tempestate habitatores loci. His habent statutum quantum de frugibus suis donent, et appellant hoc canonicum.
d De olei ceræque benedicti usu passim agunt theologi et archæologi; non item de Epistola Christi Domini, datam ad Abgarum regem, quam Eusebius in tabulario Edesseno reperit.Sitne genuina an falsa non est hujus loci inquirere; unde autem factum sit ut adversus dæmonum præstigias adhibita fuerit, accipe: Constantinus Porphyrogenneta, ait Joannes Albertus Fabricius [Codex apocryphus novi testamenti, edit. II, tom. I, pag. 319.] , in Narratione de Edessena Christi imagine, edita a Combefisio [Manipulus rerum Constantinop. pag. 81.] , Cedrenus [Pag. 145.] , Ms. Bodlejanum Grabio et aliud Vindobonense Lambecio [Commentariorum lib. V, pag. 9.] inspectum, addunt hæc verba: Καὶ τῃ πολει σου γενησεται το ἱκανον προς το μηδενα των ἐχθρων κατισχυσαι αὐτης. In Epistola Christi ad Abgarum, qualem ex bibliotheca D. Joh. Elichmanni arabice et latine, ab Eusebiana in multis discrepantem et plurimum interpolatam, edidit Lud. de Dieu ad Xaverianam historiam Christi [Pag 612.] , additamentum illud ita exprimitur: “Et ubicumque collocaveris hanc epistolam meam, non valebit potestas hostium adversantium et oppugnantium accedere ad te, et erit civitas tua benedicta propter te in æternum.” Hoc epistolæ ἀκροτελευτιον, antiquis ignotum et sibi suspectum esse profitetur Procopius; videtur tamen respicere Ephræm Syrus in testamento. Aperte laudat Darius comes in epistola ad Augustinum, quæ inter Augustinianas edit. Lovan. est CCLXII; Benedict. CCXXX; in Basileensibus et aliis antiquioribus desideratur. Procopius addit Edessenos constanter hoc Christi literis annexum asseverare et epistolam eo modo descriptam in vicem φυλακτηριου sive amuleti in portis urbis suæ posuisse. Ab eventu etiam comprobatum affirmat Evagrius [Hist. IV, 27; cfr Acta SS. tom. X Octobris, p. 687, num. 86.] ; quamquam non diu post Evagrii mortem, imperante Phoca, Edessam a Persis captam esse constat. Propter adventitiam itaque clausulam, S. Augustini ævo in Occidente jam notam, cœpit hæc epistola adversus hostes quoscumque adhiberi.
e Aripennis seu Arapennis, vulgo arpent, vox celtica [Columella, lib. V.] , Romanis fuit usitata, et dein barbaris, apud quos non semper et ubique ejusdem spatiifuit, agri magnitudinem indicavit. Non dubitandum quin hic mensuram romanam coram habeamus, de qua in Glossa ms. ad Caji Institutiones in cod. Bibl. regiæ 1197 legitur: Aripennis est semijugerum, in longitudine pedum 120, in latitudine 170. Duo aripennes jugerum faciunt qui est centuria [Cfr. Cangius, Glossarium latinum, V° Arapennis.] .
f Vide Commentarium Prævium, n. 40.
g Mimate basilica erat S. Privati martyris. Ex vocabulo basilica collige tunc temporis ibi sedem episcopalem non fuisse, ut monui n. 49 Commentarii Prævii. Etenim optime, inquit Mabillonius [De antiquitatibus S. Dionysii, opp. posth, t. II, p. 355.] , a D. Valesio in sua contra D. De Launoy de Basilicis dissertatione demonstratum est basilicam sexto et septimo sæculo apud Gallos semper significasse monachorum ecclesias; cathedrales et parochiales ecclesias appellatas fuisse ecclesias. Verumtamen ædiculæ cœmeteriales etiam dictæ fuerunt basilicæ.
h Vide Commentarium Prævium, n. 40.
i Decessores nostri [Acta SS., t. III Octobris, p. 409.] loco Martianillæ legerunt in eodem apographo, quo utimur, Martravillæ; sed certissime Martianillæ scriptum fuit,ut ex collatione literarum cum aliis ejusdem apographi literis liquet. Similiter in exemplari, quod ex codice Mimatensi descripsit Ven. V. Baldit, legitur: In villa Marcianillæ virginis per septem annos, etc. Neque dubium quin Martianillæ (nomen utique inter Romanos usitatum) retinendum sit. Verisimillime virgo consecrata erat, patrimonium suum sibi reservans, quemadmodum S. Genovefa, virgo et patrona Parisiensis [Cfr ibid., t. IX Octobris p 307.] . In Commentario Prævio, n. 17, monui hunc locum in Lectionibus de S. Ilero ita corruptas fuisse ut Deus S. Ileri precibus, virgine comitante Enymia, arido per septennium Margavillæo fonti uberes aquas restituisse dicatur; adeoque ut ex literis, illinc ad me datis, intelligo, putatitia illa Margavilla, quod prædium seu vicus in rerum natura numquam exstitit, habetur nunc idem esse ac oppidum Marvejols, licet probe sciant Gabalitani vetus hujus nomen esse Marologium, Mareugium, Maruecum seu Meriolacum [Pascal, Recherches historiques sur S. Enimie, p. 27.] . Alii [Ipse ven. v. Pascal.] tamen, quoniam vulgo circumfertur S. Enimiam ivisse cum S. Ilero ad locum, situm in parœcia S. Præjecti ad Tarnum, constantem ex maxima rupium mole, angustum Tarni alvum impedientium, dictumque Pas-de-Soucis, conantur sibi persuadere hanc Martravillam esse. Atque in his exemplum habes quomodo fabulæ nascantur et paulatim confirmentur.
k Insula Lerinensis, sita inter Antipolim [Note: ] [Antibes] et Forumjulii [Note: ] [Fréjus] , primum hujus civitatis episcopo, dein illius, postmodum Grassensi atque nunc Forojuliensi fuit subdita. Non est quod hanc nutricem sanctorum, episcoporum scholam et sanctimoniæ speculum laudibus efferam. Ut S. Hilarus eo sæpe se conferebat perfectionis studio, sic alii plurimi sanctissimi viri: atque in ipso Commentario, huic præmisso Vitæ, num. 26, S. Leobinum, eodem pergentem, offendimus.
l Vide in Commentario Prævio, nn. 38 et 39, similem superstitionem suppressam in ipsadiœcesi Gabalitana.
m Agi hic non potest de lue inguinaria seu syphili, de qua multa refert S. Gregorius Turonensis pluribus locis; quippe quæ sævierit per Gallias et maxime in provincia Arelatensi circa annum 546 [Cfr Cointius, Annales eccles. Francorum, ad an. 546, num. 2, tom. I, p. 701 et 702.] , quum aliquanto ante jam obiisset S. Hilarus. Sed alio sæpe tempore sæviit ille morbus.
n Videntur hæc referenda ad annum 508, quo Clodovæus I pagum Gabalitanum occupavit. Suadet id Sicambrorum vocabulum et multo magis quod plerique nondum erant christiani, ut sequitur ex his verbis: Hostili quidem erat in agmine, professione christianus, atrocitate sacrilegis longe immanior.
o Melena castellum, vulgo la Malene, jacet ad ripam sinistram Tarni non procul a Saint-Chely, ubi S. Hilari monasterium verisimiliter exstitisse diximus, et paucis aliquot leucis ab oppido S. Enimiæ ad occidentem. Regio hæc valde montuosa est et difficilis accessu. Quum ad loca, tam propinqua monasterio, confugerit S. Hilarus, videtur hinc colligi posse hæc facta esse quando adhuc esset abbas.
p De eulogiis tot tantique viri dixere et de iisdem tanta veterum scriptorum multitudo meminit, (ut in Glossario latino Cangii ad hoc verbum videre est,) ut plane abstinuissem hoc loco ab omni animadversione, nisi in codice Mimatensi ita corruptus fuisset locus quasi S. Hilarus meram benedictionem rogatus fuisset. Eulogiæ itaque duplicis generis erant, aliæ publicæ aut in templo consecratæ et distributæ, et aliæ privatæ. Hæ etiam in duas distributæ classes: alias in communionis et amicitiæ tesseram mittebant sibi invicem episcopi aliique pii viri; aliæ panes erant benedicti initio mensæ ab episcopis, presbyteris aut abbatibus. De postremis his eulogiis hoc loco dicitur.
q Hæc facta sint oportet sub annum 533; quum jam pridem episcopus esset S. Hilarus. Vide Commentarium Prævium, n. 22. Verbis commissæ provinciæ nititur ven. v. Charbonnel [Origine et hist. de l'église de Mende, p. 74 et seqq.] , ut ostendat jam tum, imo a S. Severiani, qui I æræ christianæ sæculo vixerit, temporibus, potestatem sæcularem penes episcopos Gabalitanos seu Mimatenses fuisse. Certissime ante medium sæculum XII jam credebatur episcopos utroque gladio semper usos fuisse; neque dubitandum est quin Visigothorum ævo et dum pagus pateret barbarorum invasionibus, consiliis suis populum rexerit S. Hilarus; quæ voluntaria ditio confirmari deinceps facile potuit; sed non sine temeritate plus affirmari posset.
r Sunt duo loca in pago Gabalitano, hoc nomine appellata Arzenc de Randon et Arzenc d'Apcher. Ex viarum antiquarum reliquiis intelligere forte poterunt Gabali uter locus indicetur.
s Tribuni dignitas, inquit Cangius [Glossarium latinum, V° Tribunus.] , quæ fuerit in Francia sub primis regibus omnino non constat… Comitibus postponuntur in lege Wisigothorum… Penes tribunos fuisse castrorum et carcerum custodiam observare est ex Fortunato. Tribunum Leonem natione fuisse Gallum seu Romanum indicat ipsum nomen: minus commune illo ævo exemplum. An pessimocrimine Leonem incuset biographus, non plane manifestum. Jam ante Romanorum adventum ei dediti Galli [Diodorus Siculus, lib. XIII, ap. D. Bouquet, t. I, p. 310.] . Postea tamen, quum per christianam religionem novi mores inducti sunt, videtur minus vulgare factum esse id vitium: Salvianus enim, licet Gallorum, maxime Aquitanorum, impudicitiam tantopere exagitet [De gubernatione Dei, lib. VII, ap. Migne, t. LIII, col. 129 et seqq.] , infandæ tamen luxuriæ reos non agit Gallos, sed Afros tantum [Ibid., col. 140 et seqq.] . Puer forte pro filio scriptus est, ut omnis mala suscipio absit.
t Passim illo ævo noctu surgebant episcopi ut vigilias nocturnas explerent: de qua re videatur Ruinartius in Præfatione ad S. Gregorii Turonensis opera, nn. 38 et seqq.
u Liquet ex hoc loco presbyteros seu canonicos Gabalitanos tum vitam communem vixisse, exemplo Vercellensium, Hipponensium et aliorum.
x In Guidonis de Castris lucubratione seu codice Mimatensi traditur id miraculum proximæ mortis indicium fuisse. Accipe integrum finem Vitæ, ut legitur in illo codice: Nam qui vere fidei lumine plenus erat quique infidelium mentes radiis sancte prædicationis illuminaverat, merito hoc miraculo donari dignus erat, ut scilicet, imminente obitus sui die, cereum divinitus illuminaret igne, non accepto ex sopito cinere vel excusso ex silice, sed quadam invisibili virtute visibiliter injecto visibili cere. Qui enim illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum quique servum suum fidelem beatum Ylarium luce celestis gracie fecerat dignum, ipse per hunc eumdem illuminavit et cereum sua gracia per hoc palam faciens illum proximo carnis obitu caritati perpetue admittendum ac supernis civibus dignis pro meritis sociandum. Hiis ergo fulgens gloriosus confessor Ylarius meritis, hiis clarus miraculis, octavo kalendas novembris humana deseruit atque ad eterna migravit. Cujus sacro corpore Gavalitana civitas insignita multis annorum curriculis ejus gavisa est præsencia et consolata miraculorum frequentia. Multo autem evoluto tempore sacrata ejusdem beati pontificis membra translata fuerunt in basilicam beati Dionysii areopagite, ipsa die videlicet, qua undecimo kalendas septembris celebrantur octave Assumptionis beate et gloriose semperque virginis Marie. Denique locata sunt eadem membra, angelica visitatione digna, ad dexteram manum in una absidarum predicte basilice. Ubi beati Ylarii a fidelibus venerantur merita et expetuntur suffragia, necnon probantur beneficia, auxiliante sancto sanctorum Domino Jesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat in seculorum secula. Amen.
* Ylarius L.
* monstravit M. L.
* turbabat R. S.
* vero supp. L.
* madidum M. L.
* refoveret M. L.
* B. Conf. Ylarius sanctitate et magnificentia insignis ad M. L.
* subsequentium ejus signorum pariterque virtutum series
* itaque R. V.
* certamina R V.
* autem impium ad. M. L.
* rig. vir omit. R. V. et R. S.
* Et sic. i. s. quamvis c. minaretur M. L.
* tandem ad. M. L.
* cruce om. M. L.
* rep. om R. V.
* datam R. V.
* maximo R. V.
* jus R. V.
* om. R. S. et R. V.
* beati R. V.
* R. V. om. i. n. C.
* R. V. om.
* propter R. S.
* Tarni M. et Of. M. Tarne R. S.
* inopis R. V
* quidam ad M.
* inj. R. V. om
* Tarnis R. V.
* aqua submergitur. Sed ad. M.
* pollicem M.
* quo in loco R. V.
* precem R. S.
* ludificantibus R. V.
* sanctamque concionaturus exortationem R. V.
* innumerosi R. V.
* trivit R. V.
* multis R V.
* propter R. S.
* igni M.
* felicis R. V.
* gentilibus R. V.
* auc. om. R. V.
* monte R. V.
* virisque R. V.
* immensa multitudo diffugit R. S. universa populi m. d. M.
* adhibere R. S. et R. V.
* Sigambrorum R. S.
* diurnæ R. V. divina M.
* Tunc tutus R. V.
* Pastor R. V.
* restitutionem immanissimam R. V.
* benedictionem
* prædictis R. V.
* infunditur R. V.
* Hilarus om. R. V.
* Animi sensus R. V. Arzencus M. Aresenti Of. M.
* trib. Leo R. S. et M.
* beato om. R. V.
* est. om. R. V.
* parantur R. V.
* v. c. a. p. R. V. v. c. in p. Of. M.
* suscitat
* ceris R. S.
* a terra R. V.
* qui cum Patre et Spiritu dominatur ac regnat in R. S.
LECTIONES DE S. ILERO EPISCOPO GABALORUM,
ex Officio proprio Mimatensi anni 1619.
Hilarus, episc. Gaballorum in diœcesi Mimatensi in Galliis (S.)
a
Lectio quarta. Ilerus, Mimatensis episcopus, nobili genere natus, maceratum corpus incredibilibus jejuniis et anhelæ sitis æstibus afflictum pectus linteo aqua madido recreabat. Magus insignis, totam percurrens diœcesim, dari sibi frumenta poscebat; et, nisi accepisset pretia sceleris, ad futura minabatur discrimina potestatis. Hunc Ilerus ultrici verbere coercuit ac rigore virtutis pepulit. Post duos menses cum fessa membra sopori dedisset, vidit se sibilantis serpentis dente percussum et benedicti tactu olei sanitatis remedium consecutum. Evigilato Ilero, dies repente nubibus tegitur, furensque late tempestas exoritur. Tunc vir sanctus epistolam, ad Abgarum regem a Christo directam, deferens, benedictam ceram accepit, messesque psallendo circuiens a vicino discrimine eas eripuit. Exiguam tamen segetem, quam circuire non valuit, vis abstulit tempestatis; et vicinæ messes horribili clade deletæ sunt.
Lectio quinta. Ilerus duobus ferme passuum millibus a Mimato, tribus sibi conjunctis fratribus, cellulam collocavit. Noctu ad basilicam beatissimi Privati de more suo properanti ignis, præsentis discriminis prænuncius, objectus est: quem intrepidus salutiferæ crucis signo munitus pertransiit. Intempesta nocte ex eodem loco remeans, in aera elevatus est; in sylvam, dumis horridam ac densis sentibus circumseptam, delatus, post triduum psallens reperitur a fratribus: et ut liber pateret aditus, iter securibus aperitur. Fervens ardore fidei, monasterium prope flumen Tarni miro opere construendo plurimum invigilavit. Hunc Deus, aquis Tarneis duas horas immersum, incolumen littori restituit. Hujus precibus, virgine comitante Enymia, arido per septennium Margavillæo fonti uberes aquas Deus restituit. Cum non longe a suo monasterio populum mense januario debacchantem more pagano audivisset, duobus tantum comitantibus fratribus, accurrit festinus, illum sacra exhortatione correcturus: tantumque insanientibus populis timorem incussit, ut confestim in ecclesiam confugerint. Videbant enim a latere Ileri numerosa hominum agmina, ipsis mortem intentantia.
Lectio sexta. Sic a Lirinensium insula remeans, in vicinia Massiliæ, gentiles, diis panes, caseos et alia facientes, fugavit. Qui cum idolis oblata canibus obtulisset, famis obliti, ab immolatis, imperante Ilero, abstinuerunt. Massiliensis civitas, morbo inguinum ac pustularum devastata, sancti pontificis cappa sanitati reddita est. Ad Theodobertum, Francorum regem, pro quibusdam negotiis commissæ sibi provinciæ festinante, Arcsenti intempesta nocte Leo tribunus globum immensæ lucis thoro ejus consurgere et ad cœlos ascendere stupenti admiratione conspexit: quosdam quoque viros eum eodem patre sanctissimo colloquentes audivit. Quod beatus pontifex, prophetico spiritu prænoscens, tribunum admonet ut visa reticeat, sibique futuri prosperitatem itineris denunciat. Brevi pervenit ad regem; summa veneratione suscipitur et voti compos in patriam revertitur. Ubi, multis exantlatis laboribus, meritis illustris et miraculis clarus, kalendis decembris humana deserens, ad æterna migravit.
ANNOTATUM.
a Quoniam in dubium revocant an hæ lectiones summarium sint Vitæ S. Hilari, opportunumduximus eas integras edere. Eis locus est ad diem 1 decembris, ad quam repositæ fuisse videntur, quia hac die colitur S. Eligius, non secus ac S. Hilarus, saint Chely a Gabalis dictus. Vide ea de re Commentarium Prævium, numm. 35 et seqq.
DE S. DULCARDO, EREMITA ET CONFESSORE IN AGRO BITURICENSI IN GALLIIS,
SUB ANNUM DLXXXIV.
SYLLOGE.
Dulcardus, eremita et conf. in agro Bituricensi in Galliis (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. Sancti nomen in fastis sacris. Vita S. Læti partim ei applicata. Ejus monachatus Miciaci apud Aurelianenses et sancti socii. Discessus in agrum Bituricensem. Cultus.
Ad occidentem æstivum Biturigum, uno aut altero milliario a civitate, inter Averam * et Mulonem * rivos, [S. Dulcardo, cujus memoria celebratur in multis fastis sacris,] jacet vicus seu parochia, quæ, a sancto Dulcardo nomen suum mutuata, vulgo Saint-Douchard seu Saint-Ouchard dicitur; quæ duplex nominis forma nil singulare habet. Quum enim sancti titulus cum ipso nomine in unum verbum inter loquendum coalescat, sæpe non novit vulgus quomodo separatio facienda sit, quum nomen littera vocali aut dentali incipit. Sic S. Erasmus, factus est Santermus et Santelmus et a Gallis dividitur in Saint Elme ab Hispanis in San Telmo; S. Jacobus factus est Santiago, et dein divisus in San Tiago, San Diego; unde ortus Diego, latine Didacus. S. Auditus, inventus a fabulatoribus hispanis, versus est in Sant Oid, qui mutatus in San Tuy: sed hæc digito indicasse sufficit. Quum autem in prædictum vicum venit beatus vir, Victoria huic loco erat vocabulum. Ibidem aliquando ædificatum fuisse volunt [Cathérinot, Sanctuaire du Berry, pag. 15; Gallia Christiana, tom. II, col. 121.] monasterium, quod Ambiliacum seu etiam Ambiliacum monasterium nuncupabatur, cujus mihi non occurrit memoria extra martyrologia. Viguit ibidem omnium maxime S. Dulcardi cultus; atque ea de causa in vetusto Martyrologio S. Laurentii Bituricensi; edito a Labbeo [Bibliotheca mss. tom. II, pag. 704.] , leguntur sequentia sub hodierna die: Bituricas civitate, Ambiliaco monasterio, depositio sancti Dulcardi confessoris: atque eadem annuntiatio repetita est in pluribus auctariis Usuardinis, editis a Sollerio, puta in Bruxellensi, ubi correctius scriptum est: Apud Bituricas civitatem; in editionibus Molani, ubi solum Biturigæ legitur; et in Aquicinctino et Greveniano, ubi etiam Ambiliaco monasterio omittitur; quod etiam fit in codice Altempsiano, olim in templo cathedrali Wintoniensi usitato, in quo errore unius diei ad 24 octobris occurrit: In pago Bituricensi S. Dulcardi confessoris. Meminerunt etiam S. Dulcardi ad diem 25 octobris Wion in Ligno Vitæ, Ferrarius in Catalogo generali sanctorum, Menardus in Menologio Benedictino, Saussayus in Martyrologio Gallicano, Labbeus in Diario historico, Castellanus in Martyrologio universali, cardinalis de Noaliis in Martyrologio Parisiensi, episcopus Petrus de Rochechouart in Martyrologio Ebroïcensi, et alii in aliis fastis, maxime in Menologiis Benedictinis. Nomen itaque ejus satis celebre fuit; verumtamen id maxime illustratum est, postquam ea martyrologia, quæ vulgo classica dicuntur, fuissent conscripta: ignotum enim fuit Adoni, Rabano, Notkero et Usuardo.
[2] [partim applicata fuit S. Læti Vita, ut jam pridem Cointius] Ejus Vitam cum titulo Elogii historici S. Dulcardi, monachi et confessoris, partim edidit Labbeus [Ibid. pag. 370 et 371.] , secutus Breviarium Bituricense, anno 1587 excusum, et mss. codices abbatiæ S. Sulpitii. Fidelius idem fecit, minus de suo adjiciens, Gononus, Breviario quodam Bituricensi similiter usus. Novis typis in lucem dedit Cointius [Annales ecclesiastici Francorum, ad an. 533, num. 61, tom. I, pag. 413 et seqq.] Labbei scriptionem, et ad ejus marginem excudi voluit Vitam S. Læti, eo consilio ut ostenderet unam ex altera fuisse desumptam. Integram autem, qualis in mss. codicibus reperitur, umquam in lucem datam fuisse mihi non constat. Descripsit eam olim P. Joannes Dardes ex codice S. Sulpitii Bituricensi, et Rothomago ad Bollandum nostrum exemplar misit; quod mihi jam ad manum est. Sed operæ pretium esse non videtur hanc Vitam hoc loco edere, quum nil aliud sit quam summarium Vitæ S. Læti, Miciacensis in Aurelianensi agro monachi, quam ex codice Floriacensi edidit Joannes a Bosco [Floriacensis vetus bibliotheca, part. II, pag. 254 et seqq.] et quam nos quoque ex pluribus codicibus ad diem 5 novembris, qua sanctus hic vir colitur, dabimus in lucem. Id tamen summarium non tale est ut ejus auctor omnia vestigia biographi S. Læti relegerit; sed contra paucissima quædam addidit, multa detraxit et alia ita mutavit ut cum locis, a S. Dulcardo habitatis, convenirent. S. Viatori, de quo breviter dixit Sollerius noster ad diem 5 augusti, eadem Acta aptata fuerunt.
[3] [et Mabillonius ostenderunt.] Audi ea de re Mabillonium breviter dicentem [Acta SS. Ordinis S. Benedicti, sæculi I pag. 614.] : Sanctorum Læti, Dulcardi et Viatoris Vitæ non minus (quam S. Aviti, de quo modo dixerat,) tenebris involvuntur. Quippe in vulgatis Actis S. Læti apud Joannem Boscium in Bibliotheca Floriacensi, Dulcardi apud Philippum Labbeum in tomo II Bibliothecæ, Viatoris in mss. codicibus, cuique eorum patria Bituricensis, ovium cura, professio monastica sub Triecio abbate, fuga ad monasterium Miciacense, inde in eremum cum Avito secessus tribuitur: ut quid cui conveniat ignores. Secessum in solitudinem cum Avito soli Carilefo tribuit Siviardus antiquus et gravis auctor. In his plane pleraque probo, quæ Mabillonius de eisdem rebus tribus beatis viris attributis tradidit; atque eadem multo fusius et accuratius declarata videre est apud Cointium. Sed inde nequaquam sequitur ignorari quid cui conveniat, quum satis manifestum sit ea omnia prius dicta fuisse de S. Læto. Neque est cur huic S. Læti Vitæ nulla tribuatur auctoritas, quod B. Siviardus in Vita S. Carilefi de hoc uno S. Aviti in solitudine socio meminit, quum nil eum cogeret ad loquendum de pluribus. Sed hæc ad diem 5 novembris latius examinanda erunt.
[4] [Nonnulla tamen innotescunt de S. Dulcardo ex hac Vita, imprimis ejus professio monastica Miciaci,] Cautissime itaque utendum nobis est S. Dulcardi Vita, atque ea fere tantum ex ea delibanda quæ in S. Læti Vita non reperiantur. Imprimis traditur religiosam vitam professus esse non in S. Triecii monasterio, sed in cœnobio Miciacensi ibique aliquandiu vixisse, abbate S. Maximino seniore; quæ res negari non posse videtur. Etenim ejus nomen inseritur sanctis Miciacensibus in carminibus, quæ ad commendandum Carolo Calvo (ut videtur) Miciacum olim conscripta fuere et a Mabillonio edita ante S. Maximini senioris Vitam [Acta SS. Ord. S. Ben., sæc. I, p. 581.] . Quod siquis objiciat non omnia quæ illic recensentur nomina aliquid cum S. Maximino commune habere, audiat Letaldum, monachum Miciacensem et sæculi X exeuntis scriptorem, hæc in introductione ad miracula S. Maximini senioris perhibentem [Ibid., p. 599.] : Mirabilis pater per omnia, cui collatum divino sit munere tales habere discipulos (qualem S. Carilefum) talesque ministros (qualem S. Avitum, monasterii cellerarium.) Nam ejus sanctæ clientelæ non solum hi duo, sed et alii multi sancti adhærebant viri, mundo olim exspectabiles, sed nunc merito virtutis cunctis imitabiles. Ex ejus namque disciplina hi virtutum culmine erecti, plurimi eorum anachoreticam expetierunt vitam et in ea constanter philosophati sunt: ut non solum communes humanæ habitationis sedes, sed deserta et invia et inaquosa rivis suæ beatitudinis, Christi fulti adjutorio, et colerent et irrigarent. Testatur hoc Perticus *, beatis viris Avito et Carilefo magnis duobus radiata luminibus. Testatur Secalonia *, bonum Viatorem servans in Viatoria; et Dulchardus, vicinus Bituricensibus; silva etiam, quæ Longinqua dicitur, quam beatus Leonardus spiritualibus suis exercitiis et corporis hospitio et celebrem reddidit et propinquam. Nam B. Launomarum et S. Lifardum ex hac ipsius floruisse disciplina nulli ambigendum est. Convenit cum his locus Vitæ S. Dulcardi, qui in S. Læti Vita non occurrit: Degebant autem cum eo (S. Dulcardo) multi virtute præstantes: Maximinus abbas, Avitus, monasterii œconomus, Carilefius, Launomarus, Leobinus, postea Carnotensis episcopus, Liphardus, Leonardus, Viator, Eusitius, Lætus, Frambaldus; quorum conversatione et exemplis sic profecit Dulcardus ut illorum impar meritis nequaquam esse videretur. Similia leguntur in aliqua Vita S. Leonardi Vendoperensis [Acta SS., t. I Junii, p. 299.] ; cui lucubrationi licet minor insit auctoritas [Ibid., t. VII Octobris, p. 49.] , qualecumque tamen argumentum est ad confirmandum hanc sanctorum exstitisse societatem.
[5] [ejusque abbas S. Maximinus senior et socii SS. Avitus, Carilefus, Launomarus,] Porro Miciacense monasterium, a S. Euspicio circa annum Christi 500 prope Aureliam * constructum, duos sæculo sexto abbates sanctos protulit cognomines, Maximinum seniorem, qui primus eidem cœnobio præfuit; et Maximinum juniorem, qui post S. Avitum, Maximini senioris successorem, et S. Theodemirum avunculum suum, pastoris curam gessit [Acta SS. Ord. S. Benedicti, sæc. I, p. 580.] . Obiit autem S. Maximiuus senior circa annum 520; nam S. Avitus jam ipsi successerat, dum mortem prædixit Chlodomiro, adversus Sigismundo profecturo, ut legitur apud S. Gregorium Turonensem, lib. III, cap. 6; quod anno 523 contigit [Ibid., p. 589.] . De quibus plura disserenda erunt sub die 15 decembris, qua S. Maximinus potioribus fastis sacris inscriptus est. S. Aviti Acta jam illustravit Henschenius ad diem 17 junii [Acta SS., t. III Junii, p. 350 et seqq.] ; ubi discere est S. Avitum prius cum S. Carilefo in Menatensi Arverniæ monasterio monachum fuisse; hinc cum eodem transmigrasse Miciacum; neque ambos hic diu substitisse, sed se in abditissima Segaloniæ contulisse; mortuo autem S. Maximino, revocatum S. Avitum cum socio, ut abbatis officio fungeretur; sed brevi post id onus posuisse beatum virum et noctu cum S. Carilefo fugisse Piciacum * in Pertico; unde S. Carilefum abiisse in partes Cenomannicas. S. Launomarum, cujus Acta edidit Bollandus sub die 19 januarii [Ibid., t. II Januarii, p. 229 et seqq.] , numquam Miciaci vixisse sensit Mabillonius [Acta SS. Ord. S. Bened., sæc. I, p. 581.] ; sed inde forsan solum sua accepisse instituta: et sane in duabus Vitis, quas ipse edidit [Ibid., p. 335.] , non traditur S. Launomarus Miciacum incoluisse, sed, Carnotibus relictis, petiisse Perticum; ubi monasterium Bellomer condidisse et postea in loco secretiori ad Curbionem * amnem sex leucis a Carnotibus aliud monasterium, a suo nomine S. Lomer-le-Moutier dictum. Verum nemo dixerit omnia S. Launomari gesta his Vitis contineri et non aliquam auctoritatem inesse carminibus, quæ supra indicavimus, scriptioni Letaldi de S. Maximini miraculis, atque etiam S. Dulchardi Vitæ: in quibus omnibus traditur S. Launomarus vitam monasticam aliquandiu coluisse Miciaci: quæ res eo credibilior est, quo inconstantiores plerique illius ævi videantur fuisse celeberrimi monachi et abbates.
[6] [Leobinus, Viator, Lifardus, Eusicius, Lætus, Frambaldus et Leonardus.] S. Leobinus, cujus Acta dederunt decessores sub die 14 martii [Acta SS., tom. II Martii, p. 349 et seqq.] , prius octo annos degit in Noidgalensi monasterio, Pictavis vicino; dein, verbis habitis cum S. Carilefo, ivit in Perticum ad S. Avitum; quocum an iverit Miciacum, cum abbas creatus est, non patet. Perrexit dein S. Leobinus ad insulam Lirinensem, aliaque multa egit quæ huc non spectant. De S. Viatore, qui Tremulivici * in Segalonia colitur, jam diximus. Nescitur ubi vestem monasticam induerit S. Lifardus, priusquam Magdunum * cum discipulo suo Urbicio secessit. Arbitratur Mabillonius [Acta SS. Ord. S. Ben., sæc. I, p. 154, not. c.] id ab eo reapse fuisse factum in Miciacensi cœnobio: et certe nil obstat; quin etiam postea cum hoc asceterio consuetudinem aliquam habuit [Ibid., p. 156.] . Vitam B. Eusicii, abbatis Prisciniaci in diœcesi Bituricensi, ms. habemus et anno 1649 Parisiensibus typis impressam post Officia propria abbatiæ regiæ B. Mariæ Cellensis. In ea iterum non traditur sanctus vir aliquando Miciaci vixisse; sed id adstruitur in lectionibus, in ejus natali recitatis. Contra S. Lætus in Vita, sua a Joanne Boscio edita, luculente dicitur versatus esse Miciaci et S. Avitum secutus. In Vita S. Frambaldi, cujus Vitæ Summarium ediderunt decessores nostri ex Labbei Bibliotheca ad diem 16 augusti, sermo non est de Miciaco [Acta SS., tom. III Augusti, p. 301.] ; sed alicubi reperit Menardus hunc sanctum Miciaci fuisse versatum. S. Leonardum Vendeporensem in aliqua sua Vita dici ascesim coluisse Miciaci jam innuimus; quæ Vita quum communis sit S. Leonardo Lemovicensi, intelligitur quare in carminibus, jam laudatis, Leonardi duo ferantur Miciaci monasticam vitam servasse. Ex quibus sequitur in plerisque sanctorum Actis, qui in S. Dulcardi Vita laudantur, mentionem non fieri de eorum inter Miciacenses incolatu; sed ideo tamen hunc non plane a vero abhorrere.
[7] [Cum S. Avito et quinque aliis pergit S. Dulcardus in Secaloniæ solitudinem; unde, quum S. Avitus creatus esset Miciacensis abbas et reliqui socii in varias partes abiissent, pergit Victoriam prope Biturigas.] Ad S. Dulcardi Vitam redeamus. Similitudo amoris, inquit biographus, vinculum est et amor sincerus ordinum et monasteriorum parens. Vivebant cum eo familiarissime Avitus, Viator et Eusicius. Hi, arctioris vitæ desiderio inflammati, fratrum vitare contubernia statuunt et in secretiora se loca abdere. Nocte igitur intempesta in abruptos Secaloniæ saltus se proripiunt: atque illic extructo, quod commode quatuor (imo sex propter S. Carilefum et S. Lætum) caperet, tuguriolo, non paucos annos sancta æmulatione Deo strenue militarunt, dum beatus Maximinus extremum clausit diem. Posteaquam enim felicem animam cælo reddidit, quæsitus est Avitus, ut in defuncti locum sufficeretur. Quem cum post sedulam per devia omnia perquisitionem inter senticosa hujus eremi diverticula reperissent, eum nolentem ac invitum in monasterium reduxerunt. Tres alii (imo quatuor; nam, S. Carilefo S. Avitum comitato, S. Lætus petiit Logium, locum in Aureliansi silva, postea S. Læti dictum;) fuga iterum arrepta, abstrusiores silvarum latebras iniverunt: in quibus postquam de sodalis sui amissione diu inter se conquesti sunt, communi animorum consensione sese ab invicem separarunt, utilius fore judicantes, si corporibus et habitatione sejuncti, solis inter se animis cohærerent. Igitur sanctissimi Christi milites, mutuis datis osculis et amplexibus, in lacrymas profusi divelluntur et in diversas deflectunt vias. Viator Tremulum (is vicus apud Secaloniam) sibi delegit; Eusicius ad Cari crepidinem domunculam suam struit; Dulcardus denique locum, Victoriam nominatum, duobus ab urbe Bituricensi milliaribus distantem, adit, ibique inter vepres et genistas, robur et dumeta, exiguum e cespitibus et contextis ramalibus tugurium ædificat adversus insanos ventorum impetus, rigorem hiemis, cælique intemperiem.
[8] [Quantus independentiæ et libertatis spiritus inter eos vigeret. Non fuit S. Dulcardus proprie abbas.] Procul dubio omnes illi itus et discessus non parum miri videbuntur iis, qui de pristinis rebus monasticis secundum præsentes consuetudines judicare velint. Sed audi quid S. Carilefus S. Leobinum docuerit. Quidam, ait accuratissimus S. Leobini biographus [Ibid., tom. II Martii, p. 350.] , quidam diaconus illustris, nomine Carileffus, cognoscens velle eum adire S. Avitum, qui tunc temporis morabatur eremita in Pertico, dulci affatu illum alloquitur, dicens: Agnosco, frater, de minimis ad majora te velle conscendere, sed quæ tibi in incepto scientiæ institutionis proposito proficiant, tribus verbis te instruere curabo. Id est, nulli episcoporum te obsequiis obliges, quia inter bonos bonus multos invenies detrectatores. Aliud moneo, ne quorumcumque hominum basilicam regere aut petitor ambias, aut expetitus acquiescas; aut, si blandimentis non consentias, detrahentes tamen vix sufferas. Tertium propono ne parvæ te socies cellulæ, qui dum singuli præponere se cupiunt, nulli obedientiæ ministratur. Quandoquidem ita res compositæ erant et a S. Aviti discipulis intelligebantur, utique nil opportunius facere poterant quam ut suam quisque sequeretur viam. Ex iis tamen plerique habuerunt discipulos; sed nil suadet ut idem de S. Dulcardo admittatur. Re quidem vera abbas a nonnullis dicitur et ejus officium liturgicum hactenus desumitur ex communi abbatum: verum olim illud nomen longe latius patebat quam nunc et facile dabatur, quemadmodum jam pridem animadvertit Cangius V° Abbas, eremitis et monachis omnibus, maxime si senio conspicui essent et vitæ sanctimonia; ita ut venerationis potius quam officii monastici indicium foret.
[9] [Victoriæ visitatur sæpius S. Dulcardus a S. Sulpicio I, Bituricensi episcopo, et pie obit.] Dum Victoriæ, qui postmodum S. Dulcardi vicus dictus est, versaretur beatus eremita, sic animis D. Sulpitii, Biturigum præsulis, insedit ut ad eum, quantus erat episcopus, accedere frequentissime dignaretur, cum eo de cælesti gloria sermones habiturus. Quibus verbis intelligitur S. Sulpicius I, distinguendusa Sulpicio Severo, presbytero et S. Martini discipulo. Quum autem ille ab anno 584 usque ad annum 591 Bituricensem cathedram conscenderit [Gallia Christiana, t. II, col. 14 et 15.] , oportet ut S. Dulcardus, siquidem sub S. Maximino Miciacensi vixit, octogenarius factus sit: quæ ætas in eremitis nequaquam miranda est. In Breviariis et Missalibus Bituricensibus, sæculo XVIII reformatis, adscribitur ejus mors anno 630, quoniam eorum auctores arbitrati sunt S. Dulcardum diem obiisse S. Sulpicio II aut Pio archiepiscopo. Sed nil suadet ut id admittatur. Quod autem in Vita legitur S. Dulcardus paulo ante mortem a S. Avito visitatus fuisse et ab eodem ejus funus curatum, id secure inter fabulas refer. Totus enim ille locus ex S. Læti Vita depromptus est, nisi quod S. Troecio, qui in hac legitur, S. Avitus in illa substitutus fuit. Sed hic minimus nævus. Obierat enim S. Avitus circa annum 527, ut ostendit Henschenius [Acta SS., t. III Junii, p. 351.] ; qui et palam fecit non duos admittendos esse S. Avitos, abbates Miciacenses, ut voluerat Mabillonius [Acta SS. ord. S. Bened., sæc. I, p. 613.] . Post S. Dulcardi mortem fidelis Dominus Jesus, verbis utor biographi, non est passus famulum suum longo tempore in tenebris delitescere, sed eum illico innumeris propemodum miraculis illustravit. Quotquot enim sacrum corpus supplices venerabantur, orationis suæ effectum, ut fit etiamnum, consequebantur. Quæ cum sanctus Biturigum præsul usu et ratione vera esse comperisset, sacellum inibi ædificatum est, eo procurante; in quo tot tantaque patrata sunt miracula, ut qui esset antea locus inaccessus, nunc sit pagus colonorum non infrequens. Verumtamen ineunte sæculo XVIII recensebantur incolæ tantum 250; nunc autem paulo plures quam sexcenti. Videntur illa scripta fuisse ante sæculum XIII, quum nondum exstaret Ambiliacum monasterium, quandoquidem hujus monasterii mentio fit in codice Usuardi Aquicinctino, ea ætate aut etiam ante exarato. Jam monui convenire omnes illic reapse exstitisse id asceterium; quamvis nulla amplius appareant veteris nominis vestigia. Ea de causa me non parum dubium fuisse et anxium non diffitebor. Litteras itaque dedi ad V. V. Delarue, S. Dulcardi parochum, sciscitatus num quid certi illic sciretur. Humanissime respondit populari traditione ferri sanctum eremitam vixisse in loco, Valle appellato, ducentis metris a præsenti templo; illic scaturire fontem, cujus aquis eum usum esse; visum sibi fuisse id pingi posse in nova templi fenestra; templum sæculo XI fuisse constructum, nec singularis pulcritudinis esse; tot in eo lapides projectitios eminere, tot in portis et fenestris mutationes fuisse factas, et maxime tot veterum ædificiorum fundamenta circumcirca reperiri, ut appareat ibi alias olim exstitisse fabricas quam quæ in rurali parœcia exspectandæ sint; quapropter perquam verisimile esse ibi reapse exstitisse monasterium. Addit demum V. parochus nullas amplius in suo templo esse S. Dulcardi reliquias; neque se scire alibi in diœcesi Bituricensi servari.
[10] [Ejus cultus vicissitudines apud Bituricenses.] In Breviario Bituricensi, quod anno 1625 venit in lucem auctoritate archiepiscopi Rolandi Heberti, statuitur ut in matrice ecclesia S. Dulcardi festum fiat ritu duplici; alibi autem SS. Crispini et Crispiniani. Postmodum crevit paululum cultus. In Missis enim propriis sanctorum ad usum insignis ecclesiæ et diœcesis Bituricensis, quas anno 1651 archiepiscopus Anna de Lévy de Ventadour excudi jussit, præcipitur ut intra civitatem S. Dulcardi festum celebretur ritu duplici, in reliqua diœcesi ritu simplici. Sublata fuit hæc varietas in Breviario Bituricensi secundum ritum Romanum, anno 1676 curis archiepiscopi Michaelis Poucet excuso, in quo per universam diœcesim S. Dulcardi festum fieri jubetur ritu duplici minori; adest oratio propria et tres lectiones, quibus continetur Vita, superius a me repudiata. Lectiones illæ stylo diversæ sunt ab iis, quas Labbeus ex Breviario anni 1587 publico communicavit. Quum autem anno 1734, priscis abjectis consuetudinibus, novum Breviarium prodiit, deletæ sunt de S. Dulcardo lectiones et simplex commemoratio fieri jussa. Remansit inter hos modos S. Dulcardi cultus, donec anno 1852 boni consuluit Em. Card. Dupont ad ritus Romanos redire; tunc autem in novo Proprio sanctorum, S. R. C. approbato, omnis omnino suppressa S. Dulcardi memoria; ita ut nunc in sola S. Dulcardi parochia patroni titulo ecclesiasticos honores recipiat et festive colatur per integram octavam, servato antiquo officio, quod in Breviario archiepiscopi Michaelis Poucet legitur. Atque illa omnia ad diem 25 octobris spectant. Verum in excerptis mss. quæ Papebrochius noster ex Breviario anni 1625 collegit, annotatum reperio extra calendarium in eo Breviario indictum fuisse festum aliquod S. Dulcardi, die 8 junii peragendum. Sed cujus rei causa id institutum fuerit et in quo templo ageretur, Bituricensibus ulterius inquirendum relinquo. Invenio item in Peristromatibus Raissii [Pag. 362] locum ex Breviario ecclesiæ Bituricensis recitatum, cum indicio marginali X novembris.
[Annotata]
* Èvre
* Moulon
* Le Perche
* La Sologne
* Orléans
* Saint-Avy
* Corbion
* Tremblevif
* Mehun-sur-Loire
DE S. LASRIO SEU LASRIANO, CONFESSORE, IN DRUM-LIAG IN HIBERNIA,
ANTE ANNUM DC.
SYLLOGE.
Lasrius seu Lasrianus in Drum-Liag in Hibernia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. S. Lasrii laus et conversatio cum S. Ita virgine. Ætas et domicilium.
Lasriu mac Coluim, id est Lasrius filius Columbæ, [S. Lasrius seu Lasrianus visitat S. Idam et ab ea egregie laudatur. Quo tempore] legitur hac die in Martyrologio Tamlactensi; ubi in Dungallensi additur de Druim-liag. De eo similiter meminerunt Marianus Gormanus et Ængussius auctus [Cfr. Colganus, Acta SS. pag. 72, n. 26.] . Porro in Vita S. Itæ seu Midæ, virginis et abbatissæ, quam Bollandus et post eum Colganus ad diem 15 januarii edidit, hæc leguntur [Ibid. pag. 70, cap. 28.] : Alio tempore S. Luchtigernus et S. Lasreanus abbates dixerunt ad invicem: Eamus visitare famulam Dei S. Itam. Tunc quidam adolescens stulte et insipienter dixit eis: Quid est vobis sapientibus et sanctis viris ire ad anum illam vetustam? Increpantes eum sancti dixerunt ei: Male locutus es, frater. Jam enim prophetissa Domini noverit quod tu dixisti. Deinde perrexerunt sancti ad S. Itam, ducentes illum juvenem secum. Venientes autem ad ostium monasterii virgines S. Luchtigernum agnoverunt; quia ipse frequenter visitabat B. Itham, et intrantes nuntiaverunt Christi sponsæ, dicentes: Bona est nobis dies hodie, quia S. Luchtigernus hodie visitat te. Respondit eis mater sancta: Non minor est apud Deum, qui cum eo venit, id est S. Lasareanus, filius Colmanni, quem non salutastis, quia non cognovistis eum. Per Spiritum enim S. Ita novit eum nomine et merito, quem numquam vidit. Et venientes ad B. Itham, ut benediceret eos, illico famula Dei illi juveni prædicto ait: Cur tu venisti ad anum vetustam, cum dixisti quid prodesset sanctis venire ad me? Tunc ille egit pœnitentiam; rogantes sancti pro eo, manentesque ibi feliciter triduo, accepta licentia et benedictione a sanctissima Ita, ad sua redierunt. Ad quæ animadvertit Colganus [Cfr Colganus, Acta SS., p. 72, n. 26.] de S. Lazareno, abbate de Druimliag, hic esse sermonem; de quo Marianus et Ængussius auctus ad 25 octobris. A quibus vocatur filius Columbi, hic vero filius Colmanni, quod perinde est: nam Colmannus est diminutivum a Columba, et idem quod Columbinus vel Columbanus. His nil addere velim, nisi quod S. Ita ad cælos abiit anno 570 [Cfr. Lanigan, Eccles. hist. of Ireland, tom. II, pag. 89.] ejusque biographus cum ea conversatus est [Ap. Colganum, pag. 68, cap. 17.] ; ita ut, quum circa annum 600 ejus Vitam scriberet, (non enim videtur tardius id fecisse,) S. Lasrianus diem jam obivisset et sanctus diceretur
[2] [et quo loco vixerit.] Porro S. Idam convenit S. Lasrius seu Lasrianus in parte occidentali Hy-Conaill, qua nunc fere baronia de Connello seu de Connillo in comitatu Limericensi repræsentatur; ubi ad pedes montium Luachra sanctissima virgo monasterium suum habebat, Cluain-Credhuil nuncupatum. Illic tamen non videtur solitus fuisse vivere S. Lasrius, sed, si Lanigan audiatur, paulo magis ad occidentem, scilicet in comitatu Kerriensi, prope rivum Feal, qui Listowellum in baronia de Iraghticonnor præterlabitur. Druimliag enim ei videtur idem esse quod Drumlegagh; ubi olim magna erat silva, per quam ille idem currebat rivus [Lanigan, tom. cit. pag. 89, n. 20.] . Verum Guilielmus Reeves, cujus diligentiam sæpe jam laudavi, suggerit mihi potius esse Drumaleague, eamdem, ni fallor, parœciam quæ Dromdaleague seu Drimoleague [Cfr. Lewis, topograph. Dictionary of Ireland.] in baronia de Carbery occidentali, in comitatu Corcagiensi, in provincia Momoniensi. Aliæ nullæ de S. Lasrio seu Lasriano Drumliagensi superesse videntur memoriæ. De S. Luchtigerno dixerunt decessores in prætermissis ad diem 28 aprilis. Nil quod operæ pretium sit habemus quod illic addamus.
DE S. CAIDEO SEU CAIDOCO, CONFESSORE, IN HIBERNIA,
SÆCULO FORTE VI.
SYLLOGE.
Caideus seu Caidocus. conf. in Hibernia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. S. Caidei memoria in Martyrologio Dungallensi; cultus in Ultonia; templum et oppidum; campanula et baculus. Alius S. Caideus, episcopus Hiensis.
In his Actis nostris sanctorum celebratus est ad diem 24 januarii [Acta SS., tom. II Januarii, p. 602 et seqq.] S. Sophias sive Cadocus; [A pluribus cognominibus S. Caideus seu Caidocus distinctus, innotuit ex Calendario Dungallensi.] qui, B. Gundlei regis Wallici et Gladusæ filius, S. Iltuti magister, sanctorum locorum frequens visitator, et demum, Beneventanus episcopus factus, lanceæ ictu martyr occubuit; cujus aliam Vitam, a Bollandiana plane diversam et meliorem, inspersam tamen fabulis, non multis abhinc annis edidit vir eruditus W. J. Rees, minister anglicanus in Wallia [Lives of Cambro-British Saints, p. 22 et seqq.] . Ad diem autem 30 maii dictum est ibidem [Acta SS., tom. VII Maii, p. 262 et 263.] de S. Caidoco, natione Hiberno; qui, in Pontivo tentata christianæ fidei prædicatione, a rusticis impetitus et ab obvio S. Richario servatus, deinde in Centulensi monasterio quietem invenit et sepulturam. Rice Rees, alter minister anglicanus, inter sanctos Walliæ recenset sanctum Cado seu Cataw, filium Geraint, cui tamen nullæ in Wallia dicata sint templa [Essay on the Welsh Saints, p. 232.] : deinde S. Cadog, filium Brychani, sepultum in Gallia, et in Cornubia nomine Cadoci notum; unde idem videatur ac Rheidiog [Ibid, p. 142.] : et tertio S. Cattwg, abbatem de Llancarfan, nepotem aut abnepotem Brychani [Ibid., pag. cit.] , qui idem sit ac S. Gundlei filius [Cfr Lanigan, Ecclesiastical history of Ireland, tom. I, p. 489 et seqq.] . In Martyrologio O'Clery hibernico dungallensi, quod nuperrime doctissimi viri Toddius et Reevius, ex mss. codice Bruxellensi in lucem dederunt cum versione anglica, recentiores manus quatuor locis inseruerunt S. Caidei nomen et quinto inter memorabilia miscellanea ad finem voluminis. Scilicet ad diem 25 octobris in margine legitur [Calendar of the Saints of Ireland, p. 283.] : Festivitas Caidei (Fail Caoide), abbatis, patroni de … chaidh; atque iterum post alios sanctos: Caideus seu Caidoeus (latina forma), de Domhnach Caoide, ad pedem Dannaid. In indice autem ms. ejusdem Martyrologii ad vocabulum Caoide hæc leguntur, nisi quod ea ex hibernico latina feci: Caoide, abbas, de Domhnach Caoide, in Tir-Eoghain, diœcesis Derrensis, 25 octobris, VIII Kal. novembris, Caidinus latine. Ibi est ejus templum, et campanula baculusque servantur. Vide Caeti ad ad 24 octobris. Pro quo Marianus habet Caete, id est Caoide correcte. In eodem indice ad vocabulum Caete veniunt hæc etiam: Caette, id est Caoide, ad Dionaid pedem in Tir Eoghan. Et demum in adjectis memorabilibus: Domhnach Caoide, vulgo parœcia S. Cadini. Tempal-Ui-Buidhe in territorio de O'Cathain, cujus festivitas…
[2] [Ejus nominis formæ et cultus in parœcia Ultoniæ, quæ ab eo nomen accepit, explicantur.] Hinc Caideum seu Caidocum et Caidinum seu Cadinum latine idem nomen esse quod hibernice Caoide, Caeti, Caeti, Caete et Caette patet. Et quidem an, en seu in et oc atque og diminutivorum formæ sunt: ita ut Caidoc et Caidin hibernice Caidulus sit latine. Atqui venerationis causa amant hiberni sanctorum nomina per diminutiva referre; quod aliis etiam gentibus v. g. theotiscæ seu flandricæ commune est [Cfr Acta SS., tom. VII Octobris, p. 1102.] ; quin etiam hiberni præponunt frequenter mo, id est meum; et aliquando præfixa mo ornant nomina et simul diminutionis forma oc aut in: quemadmodum inferius in S. Mernoco, id est Mo-Ern-Oc, apparebit [Cfr Reeves, Life of St Columba, p. 26.] . Similiter idem nunc Enan, nunc Enoc vocatur; Aodhan, Aodhoc et Maodhoc [Colganus, Acta SS. Hiberniæ, p. 162.] ; et Caideus, Cadocus et Mochatocus [Colganus, Trias thaumaturga, p. 185.] . Jam vero Donaghedy seu Donagheady, quæ illis notitiis designatur, jacet in angulo septentrionali comitatus de Tyrone, et finitima est comitatui de Londonderry; a qua civitate non multum distat: ita ut ad regionem pertineat, bene notam Franciscanis septentrionalibus [Todd et Reeves, Calendar of the Saints of Ireland, p. 285.] , ex quibus erat O'Clery. Carlisle [Topographical dictionary of Ireland, V° Donagheady.] et Lewis [Topographical dictionary of Ireland, V° Donagheady.] nil referunt, quod ad S. Caidei cultum certo spectet. Verumtamen in ipso hujus oppidi nomine latet S. Caidei nomen. Domhnach scilicet, quod vocabulum ex latino Dominico effecerunt Hiberni et quo diem dominicam designare solent, significat etiam istic ecclesiam seu templum [O'Brien, Focalóir Gaoidhilge-Sax-Bhéaria, p. 192.] ; quod primis sæculis dominicum dictum fuisse a christianis latinis latet neminem, ut a græcis κυριακον: quod posterius probabiliter per Gothos in omnes gentes germanicæ stirpis atque ipsos Polonos et Wendos penetravit. Hinc Domhnach Caoide, quod in Domnachcaoide, Domnachaoide, Domnachaede et Donaghedy transivit, nil aliud est quam Templum S. Caidei; hinc supra in indice Martyrologii Dungallensis legimus S. Caidei templum illic exstitisse.
[3] [Ejus campanula et baculus reliquiarum loco asserrata.] In eo autem sanctum virum cultum fuisse die 28 octobris tradit Colganus [Acta SS. Hiberniæ, p. 162.] ; sed errore, ni fallor, typothetæ; equidem ad hanc diem in nullis fastis hibernicis occurrit mihi ejus nomen. Quod vero campanula ejus illic servabatur et baculus, abbatum hibernorum, etiam quum solitarii viverent, insignia quasi sunt; ut nunc superiorum in aliquot monasteriis, maxime virginum, claves. Hæ campanulæ sæpe ferreæ et quadratæ erant, manuque gerebantur et movebantur, rarius in turribus appensæ aut ad muros; et Clocc seu Clog dicebantur; atque his convocabantur fratres, si qui essent; sin autem essent nulli, eas tamen initio orationum suarum pulsasse videntur sancti abbates: quid secus etiam solitarii habuissent? Baculos gestarunt monachi ab initio, aliquando sustentaculum inter orandum, aliquando arma adversus animantia in media solitudine, semper signum pugnæ faciendæ adversus dæmones. His nomen Cambuta, et corrupte apud Hibernos Cambata, atque etiam Cambo. Sanctorum vero hibernorum campanulæ et cambutæ reliquiarum loco servatæ passim et summa reverentiæ habitæ; ita ut earum tactu juramenta præstita sanctissima essent. Sed tam immensum est exile hoc argumentum, ut occasione sancti pene ignoti versandum non videatur
[4] [S. Caeti, qui et Ceti, Caideus et Caidinus, episcopus Hiensis, plane diversus.] In indice Martyrologii Dungallensis, quemadmodum supra intelleximus, monetur lector videndum esse ad diem 24 octobris S. Caeti episcopum. Et quidem ad eam diem legimus [Todd et Reeves, Calendar of the Saints of Ireland, p. 283.] : Caeti episcopus. Cain Adamnain statuit Ceti episcopum unum e sanctis fuisse, quorum literæ formatæ * valerent ut a mulieribus averteretur omnis captivitas et servitus; et verisimile est de eo hic agi. Atqui Cain Adamnain seu Lex Adamnani seu Tributum Adamnani sunt canones synodi Tarensis, anno 697 celebratæ; quibus hoc nomen datum, tum quod S. Adamnanus, S. Columbæ biographus, ei congregandæ auctor fuit, tam quod illi sanctissimo abbati ejusque successoribus privilegium illic datum est certæ colligendæ pecuniæ. Ex exemplari Rath-bothensi seu Raphoensi descripsit has leges Michael O'Clery, Dungallensis Martyrologii collector; quod apographum in Bruxellensi regia bibliotheca servatur num. 2324 [Cfr Reeves, Life of St Columba, p. L et LI.] . At Coeddi, episcopus Hiæ seu Ionæ, juxta Annales Ultoniæ, obiit anno 711, et anno præcedenti, juxta Quatuor Magistros: quod mortis tempus cum tempore celebratæ synodi S. Adamnani bene convenit [Todd et Reeves, Calendar, p. 282. Cfr Colganus, Trias thaumaturga, p. 499.] ; ita, ut admitti possit episcopum Ceti eumdem esse ac Coeddi, Hiensem episcopum. An vero idem sit qui colitur die 24 octobris, obscurius est. Affirmat Colganus [Trias thaum., pag. cit.] , qui eum inter illustres monachos Hienses recenset vocatque latine Caideum et Caidinum; quin etiam in parte secunda indicis historici tertii Actorum Sanctorum episcopum Hiensem in Hebridibus facit; id est ex insula Hia in Hebrides missum. Nil habeo quod opponam; id unum subjiciens eum aperte diversum esse a S. Caideo seu Caidoco abbate; quem unum ab oblivione vindicare cogitavimus. Mochatocos omitto, licet idem sit nomen quod Caideus.
[Annotatum]
* Passeport
DE S. MERNOCO, EPISCOPO ET CONFESSORE, PATRONO DE KILMERNOCK IN SCOTIA,
TEMPORE INCERTO.
SYLLOGE.
Mernocus, episc. et conf. patronus de Kilmernok in Scotia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. S. Mernoci memoria in calendariis et martyrologiis scoticis. Loca ejus nomine designata. Nomen idem quod Ernanus. An S. Mernocus idem qui S. Ernanus, Craseni filius.
Carthusianos Colonienses, imo potius Grevenum, eorum collegam et contubernalem, [S. Mernocus in fastis sacris, maxime scoticis, ad hanc diem laudatur.] quum annis 1515 et 1521 Usuardini Martyrologii editionem procuraret, usum fuisse calendario aut aliis libris liturgicis Scoticis non semel observavimus. Nil itaque mirum, si in additamentis ejus ad Usuardi genuinum textum memoret S. Marnocum episcopum confessorem. Etenim in calendario ms. Edimburgensi, quod Spaldingi societas ab ante annos septemdecim edidit [Registrum episcopatus Aberdoniensis, tom. I, p. LXXXVII.] , legitur: VIII kl. nov. Kilmernoch, S. Mernocus; et in alio Aberdonensi [Ibid. tom. II, p. 21.] : VIII kal. Marnoci episcopi et confessoris. Mediæ lectiones de S. Crispino et Crispiniano; in calendario autem præfixo Breviario Aberdonensi, quod Londini anno 1854, secundum exemplar Edimburgense anni 1509, summa diligentia excusum est: Mernoci episcopi confessoris. Mediæ lectiones de SS. Crispino et Crispiniano martyribus. IX lectiones; in Martyrologio autem Usuardi secundum usum ecclesiæ Aberdonensis, quod sæculo XVI ineunte pro choro ecclesiæ cathedralis Moraviensis * in Scotia scriptum est et Commentariis societatis archeologorum Scotiæ a Davide Laing partim insertum, hæc paulo longiora [Proceedings of antiquarians in Scotland, p. 269,] : VIII kl. novembris… Eodem die in Scocia apud Kilmernoch S. Mernoci episcopi et confessoris; deinde in calendario Scotico, quod præmissum est Catechismo Adami Regii seu Kings: S. Marnocus, episcopus et confessor in Scotia, mortuus est in Cuninghame sub rege Crathlintho, anno 322. Ex quo fonte desumpsit Ferrarius hanc memoriam, quam Catalogo suo generali sanctorum ad hanc diem intexuit: In Kuningamia S. Marnoci, episcopi culdei; addens in notis: Vixit circa annum Domini 322. Ex eo locus Kilmarnoc nominatur. Kuningamia vero est regio Scotiæ ad occidentem inter Argadiam et limites Angliæ pertingens, a Lismora ad XV. M. P. Præterea in calendario, ex Kingiano breviato insertoque Keithii Historiæ episcoporum Scotiæ [Schettish bishops, p. 378, edit. 1824.] , atque hinc translato ad finem Vitæ S. Palladii, quæ Butlerianis Vitis Sanctorum, sive anglicis, sive gallicis, ad diem 6 julii continetur, hæc ad diem 15 octobris veniunt: S. Marnocus, episcopus et confessor, mortuus est in Kilmarnock; in Martyrologio autem anglico, typis excuso Londinensibus anno 1761, hæc alia [A memorial af ancient British piety, or a British Martyrology, p. 149.] : In Scotia festivitas S. Marnoci, episcopi patroni in Kilmarnock, memorati hac die in calendariis Scoticis. Demum ejus nomen reperitur in indice sanctorum, quem Harris Nicolas chronologicæ suæ historicæ inseruit [The Chronology of History, p. 160, edit. 1838.] .
[2] [Oratio in ejus honorem et loca de ejus nomine dicta.] Lectiones propriæ de S. Mernoco in Breviario Aberdonensi nullæ sunt; sed, post præmissum titulum: S. Mernoci, epyscopi et confessoris, patroni de Kilmernoch, hæc sola venit oratio: Omnipotens sempiterne Deus, qui beato Mernoco confessore tuo atque pontifice [intercedente] in tui nominis virtute infirmitatibus variis sanitatem largiris, concede propicius ut, qui ejus petimus auxilium, mentis et corporis dono graciæ tu[æ] nobis tribuas puritatem. Qua oratione apparet infirmos solitos fuisse S. Mernoci patrocinium implorare, atque ita quidem ut censendum sit Kilmarnock a peregrinantibus plurimum fuisse visitatum. Jacet autem id oppidum, cujus nomen templum S. Mernoci significat, in districtu de Cuninghame, in comitatu de Ayr, ejusque templum etiam nunc collegiatum dicitur; quod pristinæ dignitatis vestigium sit; de quibus plura vide in relationibus statisticis Scotiæ [Old statistical account of Scotland, tom. II, p. 84; Neu statistical account, tom. V, Ayr. p. 534.] . In comitatu de Dumbarton alia est parœcia, nomine Kill-Maronock, quæ S. Maronochum seu Marnocum patronum habere legitur [Carlisle, topogr. dictionary of Scotland, V° Kill-Maronock.] . Ad latus insulæ et comitatus de Bute, quod occasum hibernum respicit, insula jacet, quæ, quod illic olim ædes sacra erat, nunc prolapsa, atque etiam monachorum domicilium, S. Mernoci titulum habens, Inchmarnok dicta est, id est insula S. Marnoci [Cfr. New statistical account, tom. V, part. II, p. 104; Origines parochiales Scotiæ, tom. II, p. 237 et 238; Fordun, Scotichronicum I, 6 et II, 10.] . In parœcia de Glen-Muick, in districtu de Kincardine O'Neil et comitatu Aberdonensi, in lacu Muick, inter Binchchinenses montes et Deam fluvium, similis nominis erat ecclesia, scilicet Inchmarnach [Old statistical account, tom. XIX, p. 296; Histor. Collections of Aberdeen, tom. II, p. 80.] . Demum in parœcia Kilfinan, tribus milliariis a parœciali templo proxime ad mare, districtu de Cowal et comitatu Argyliæ, locus et capellæ rudera supersunt, quibus nomen Ard-Marnoch, seu S. Marnoci collis [Origines parochiales Scotiæ, tom. II, p. 51 et 53; Old statistical account, tom. XIV, p. 258 et 259.] . Ex quibus facile colligitur magnam aliquando apud Scotos S. Mernoci fuisse venerationem.
[3] Verumtamen gesta ejus latent omnino, ita ut nemo sciat quo loco aut quo tempore vixerit; nam quod a Regio seu Kingio in Cuninghamia mortuus esse dicitur et quidem circa annum 322, [Nomen idem est ac S. Ernanus, præfixa et affixa particulis amoris.] Crathlintho rege, nulla auctoritate nititur, quum omnibus jam manifestum sit, quæ de eo ævo olim a Scotis fuere tradita, pleraque fabulas esse et commenta. Censet eruditus vir Guilielmus Reeves [Life of St. Columba, p. 26.] eumdem esse ac Erneneum, filium Craseni, qui in Vita S. Columbæ eximie laudatur; certe nomen idem est, ut jam pridem observavit Colganus [Acta SS. Hiberniæ, p. 8, n. 1 et 3.] , et singulariter de hoc ipso sancto ostendit Reevius [Life of St Columba, p. 26.] , recitans Mariani Gormani et Martyrologii Dungallensis ad diem 18 augusti hibernica verba; scilicet latine: Ernin, id est Mernocc, de Rath-Naoi, in Ui Garrchon, id est in Fotharta Lageniæ; Festilogii S. Ængussii: Filius Cresine, Mernocc; et alia id genus. Mernoc enim contractum est ex Mo-Erninn-occ pro Scotorum seu Hibernorum more. Mo, quod latine meus est, ex affectu quodam animi nominibus olim ab hibernis præponebatur; quod a Latinis etiam factum, ut in Lexicis videre est; item a Gallis, ab Hispanis, ab Italis et similiter ab omnibus germanicæ stirpis gentibus in vocabulis Messire, Monsieur, Monseigneur, Monsignore, Meinherr, etc.; et pronomen mon, mein cum sequenti voce in unam coalescit. Neque aliter utitur plebs vocabulis Mon père, Ma mère, Mon oncle, Ma tante; ita ut audiatur aliquando Son monpere, etc. Occ diminutiva forma est, nil singulare in sanctorum nominibus habens. Etenim omnes fere Europæ gentes diminutivis utuntur ad declarandum amorem; verum id quotidie apud plebem observatur, venerationem facile mutari in amorem; et quidem Flandri seu Theutones, qui Belgium incolunt, similiter sanctorum nomina, etiam quæ maxima veneratione prosequuntur, ut Jesu et Mariæ, sæpe per diminutiva proferunt: adeo ut ipse P. Poirters, poeta olim popularis, carmen scripserit, in quo divini Salvatoris et S. Joannis Baptistæ nomina non nisi diminutiva forma leguntur. Atque hujus rei etiam in Italia et Gallia exempla occurrunt; ut videre est in hoc opere nostro ad diem 16 octobris in Commentario de S. Gurdanio seu Gurdinello. Apud Hibernos tamen seu Scotos id multo magis in usu erat; ita ut locis prope infinitis ea de re dicendum fuerit hagiographo hiberno Colgano. Et quoniam ad etymologiam aliquantum defleximus, id coronidis loco addamus quod, quum prisca voce iern, et recentiori iarann ferrum significetur, ab ipso S. Adamnano, S. Columbæ biographo, animadversum est nomen etiam posse dici Ferreolum, scotice vero Ernene [Ap. Reeves, ibid., p. 237.] .
[4] [Dubium est an S. Mernocus, hodie cultus, idem sit ac S. Ernanus, Craseni filius, cultus die 18 augusti.] Ex hoc itaque capite nulla exsurgit difficultas; neque etiam ex eo quod S. Mernocus in Scotia hodierna colitur et Scotus fuisse habetur. Jam pridem enim Ferrarius [Catalogus generalis sanctorum, Admonitio.] jure merito appellavit ἁγιοκλεπτους Scotos; qui et alios plures hibernos pro popularibus colunt. Verum S. Ernanus, Craseni filius, non die 25 octobris, sed 18 augusti laudatur in Martyrologiis hibernicis, ut, quemadmodum supra videre fuit, ipsemet præstantissimus Reevius [Life of St Columba, p. 25 et 26.] solita sua diligentia et doctrina demonstravit. Re quidem vera certum et firmum id argumentum non est, quoniam iidem sæpe sancti aliis coluntur diebus, non solum in diversis regionibus, sed aliquando in iisdem. At licet ita sit, habet tamen vim aliquam, maxime quum plures alii sint cælites, Ernani seu Mernoci dicti, qui eodem jure, quo S. Ernanus seu Mernocus, filius Craseni, aut etiam meliori, quum constet eos fuisse episcopos, dici possent die 25 octobris a Scotis olim culti fuisse: præterito utor, quoniam nunc S. Mernoci cultum omittunt omnem, etiam catholici. Quod si tamen alicui placeat conjectura illa, quam præcellentissimi viri auctoritas omnium maxime commendat, adeat is S. Columbæ Vitam, ubi summas S. Mernoci, Craseni filii, laudes offendet. Equidem eam neque improbo, neque probo; dolens quod quum pleraque, quæ huic Syllogæ inserta sunt, debeo benevolentiæ laudatissimi S. Columbæ biographi, in hac re ei firmiter consentire non possum.
[Annotatum]
* Murray
DE S. ARDUINO SEU ARDOVINO, CONF. NON PONT. CEPERANI IN DITIONE PONTIFICIA,
ANNO UT FERTUR DCXXVII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Ardovinus seu Arduinus, conf. Ceperani in ditione pontificia (S.)
AUCTORE V. D. B
§ unicus. Ceperani laudes. Cultus S. Arduini. Antiquum officium proprium. Scriptiones Vitaliani.
In dextra ripa Liris, quo flumine ditio pontificia a regno Neapolitano dividitur, paulo supra confluentem cum Sacco, [Ceperani, quod, quamvis obscurum oppidum, de cora aliquot habet,] consurgit oppidulum Ceperanum, ter mille et aliquanto pluribus incolis frequens, quinque ecclesiis instructum, quorum pleræque canonicales aut conventuales, olim perquam obscurum, nunc autem (quod Pedemontani milites sæpe molesti fuerunt Romanis) ex actis diurnis satis notum. Ejus origines sine controversia antiquissimæ sunt, ut patet ex inscriptionibus, illic collectis, et ex ponte, ab imperatore Antonino Pio restaurato et a Paulo papa V refecto, redemptore Alexandro Bernardi architecto Ceperanensi. Sed quum pristinum civitatulæ nomen lateat, (non secus ac tot aliorum oppidorum, quæ olim in fertilissimo, nunc autem deserto solo inter Tibrim et Lirim exstabant,) hinc fit ut quæ eo referenda sint nesciatur. Videtur circa annum 730 primum sub potestatem Romanorum pontificum venisse, S. Gregorio papa II universam ecclesiam moderante. In templo S. Paterniani, cui tum adjectum erat insigne canonicorum monasterium, celebravit anno 1114 B. Paschalis II papa concilium, cujus acta dabunt quum Annales Baronii, tum conciliorum collectiones Labbei et Harduini. Veniam ibidem concessit anno 1080 S. Gregorius papa VII Roberto Guiscardo, quod Beneventum obsidione cinxerat, et Lucius papa II anno 1144 tentavit pacem concludere cum Rogero, rege Siciliæ. Quod Liri flumini insideret et castrum non haberet invalidum, bello multa sæpe damna passum est; quibus tamen enarrandis, quod ad rem ecclesiasticam non satis pertineant, supersedeo, id unum addere contentus velle Ceperanenses intra mœnia sua natum esse Honorium I, qui anno 625 S. Petri cathedram conscenderit [Cfr Moroni, Dizionario di erudizione ecclesiastica, V° Ceprano; Castellano, Specchio geografico-storico-politico, tom. VI, p. 220; Indice alfabetico di tutti i luoghi dello Stato Pontificio, 1831, p. 66.] .
[2] [in templo S. Mariæ Majoris servatur corpus S. Arduini, qui jam pridem illic colitur cum miraculorum memoria.] Præcipuum nunc templum S. Mariæ Majoris est; quod amplitudine quidem, decore architectonico atque etiam antiquitatis fama insigne est, multo autem magis cælesti quem possidet thesauro, corpore scilicet S. Arduini, cujus gesta exponenda nobis sunt: quare voluit Gregorius papa XVI, data quarto nonas maii anni 1841 bulla In eminenti apostolicæ dignitatis solio, ut illic instauraretur pristinum canonicorum collegium, constans ex archipresbytero, primicerio et octo canonicis; quibus facultatem fecit vestes splendidiores induendi. Quum anno 1728 decessores nostri inquisiverunt in sanctissimi viri res, corpus ejus, ut ad eos rescriptum est, custodiebatur in capsa lapidea sub altari sacelli, ejus nomine dicati; nisi quod os servabatur in Rocca Arcis *, diœcesis Aquinatis loco. In ipso autem S. Mariæ templo cernebatur sancti viri simulacrum ligneum et caput argenteum; atque insuper antiqua tabula picta, ubi repræsentabatur peregrinantis habitu, miraculis aliquot circumcirca exhibitis, cum inscriptis his titulis: I Ignito ferro locum signat. II In tumulo lux magna apparet pluendo. III Lethaliter læsum statim sanat. IV Agonizantes mox sanat. V Suffocatum suscitat. VI Cepranum ab incendio liberat. VII Puerum a satan et a flammis eruit. VIII Mare tranquillat. IX Equos mortuos vivificat. X Tumulus ab angelis custoditur. XI Cæcos, claudos, obsessos, ægrosque alios sanat. Quæ pleraque miracula explicantur in Historia S. Ardovini Angligenæ de Ceperano, per modum allegationis in jure descripta ab Antonio Vitagliano Ceperanensi, philosophiæ ac medecinæ doctore. Urbini, 1645. Quam Historiam inferius dabimus, eam (quod non potuimus in præsenti non indicare) hoc loco paucis declarantes.
[3] [Vitalianus, medicus Ceperanensis, hujus sancti res explicuit in duobus opusculis,] Vitalianus scilicet, quum cum Petro Muto, sacræ cardinalium congregationis consistorialis secretario, verba miscuerat de S. Ardovino, sibi vindicandam ratus est patroni præclaram sanctimoniam et legitimam venerationem: unde appareat eam tum in dubium revocatam fuisse, quoniam a multis severius et perperam intelligerentur Urbani VIII de cultu sanctorum leges. Scriptum autem opusculum hoc fuit anno 1642, quippe quod desinat in hæc verba: Vale, Ceprani, die 1 decembris 1642; oblatum Muto III Kal. februarii 1644; correctum et impressum Urbini 1645; designatumque a Moronio [Op. et loc. citt.] titulo: Memorie di S. Arduino, 1645. Verum quo tempore illa lucubratio diem aspexit, jam publico dederat ille idem Vitalianus Antiquum Cepranum, ad quod lectorem remittit num. 12 Historiæ S. Ardovini. Sed non parum hoc me vexat. In Bibliographia enim historica ditionis pontificiæ [Bibliografia storica delle città e luoghi dello Stato Pontificio, p. 54.] ad Ceperani nomen hic unus indicatur liber: Vitaliani Antonio. II Ceprano ravvivato nel Lazio. Roma per Francesco Moneta, 1653, in-4°; quod opus penes paucos sit: quæ iisdem verbis in Lexicum suum invexit Moronius. Diversa itaque sint oportet Antiquum Cepranum et II Ceprano ravvivato: titulus non idem; annus non idem. Verum, quum decessores nostri anno 1728 enixe postularant, auctoritate R. A. P. Generalis societatis nostræ moderatoris interposita, ut Antiquum Ceperanum ad se mitteretur, ad eos Ceperano responsum est Renovatum Ceperanum in universa illa regione non reperiri, etiamsi diligenter inquisitum sit, etiam extra oppidi mœnia; qui vero legerint, eos affirmare caput, quo S. Ardovini res explicentur, dissimile non esse Historiæ S. Ardovini: ubi (ut vides) Antiquum Ceperanum appellatur Renovatum Ceperanum (il Rinovato Ceprano in tutto questo paese non vi si trova;) et ante in eodem responso, ubi decessorum postulata recensebantur, simili nomine significabatur: Si desidera l'opera del Vitagliano, intitolato II renovato Ceprano. Quod proxime accedit ad II Ceprano ravvivato nel Latio; cujus verus titulus latinus sit Antiquum Ceperanum renovatum in Latio, et quod non anno 1653, sed ante annum 1645 in lucem venerit.
[4] [secutus maxime veterem legendam, vitam et miracula capientem, cum hymnis et orationibus propriis.] In Historia itaque S. Ardovini (nam si frustra expetierunt decessores nostri Antiquum Ceperanum, minor utique nobis spes fuit ob temporum distantiam) multa congeruntur indicia, quibus manifestum sit ejus cultum et magnum esse et ante omnium hominum memoriam exortum. Hæc inter imprimis venit quod medio sæculo XVII, ut illinc patet, in usu erat legenda, divisa in novem aut plures lectiones; quibus accedebant peculiares hymni et orationes; ita ut paginæ saltem quindecim implerentur; licet lectio nona pagina quinta legeretur. Frustra expetierunt hoc officium decessores; sed exemplar nullum amplius reperiebatur, adeoque anno 1728 de communi confessoris non pontificis recitabatur, superstite tamen memoria pristini officii proprii quod superiori sæculo in usu erat. Cujus desiderium nonnihil levatur quod Vitalianus inde in suam S. Ardovini Historiam transtulisse videatur quidquid non vanæ seu vulgares laudes essent. Peragebatur autem in S. Arduini honorem officium atque etiam nunc peragitur ritu duplici primæ classis cum octava, quoniam patronus præcipuus est oppidi (secundus patronus est S. Rocchus), non quidem præsenti die, sed 28 julii; quæ festivitas præcepta est, interdictis operibus servilibus et strepitu forensi; quæ certa mihi sunt partim ex literis olim datis ad decessores nostros, partim ex Ordine divini officii recitandi, ab episcopo Verulano, in cujus diœcesi Ceperanum jacet, in annum 1847 edito; ubi animadverte non in universa diœcesi, sed Ceperani dumtaxat coli beatum virum. Atque hac quidem die de eo dixissent decessores nostri, nisi ampliora (sed frustra) expectassent documenta.
[5] [Licet festum agatur die 28 julii, a Wilsono, Ferrario, Challonerio aliisque laudatur ad diem 25 octobris.] Quod si ad præsentem remiserunt diem, id in causa est quod in secunda editione Martyrologii Anglicani atque inde in Catalogo universali sanctorum Ferrarii hodie ejus memoria celebratur. Ceprani, inquit Wilsonus, ad marginem citans Regesta ecclesiæ Cepranensis et epigraphen in sancti viri sepulcro sculptam, Ceprani in regno Neapolitano, imo in ditione pontificia, commemoratio sancti Ardwini, presbyteri et confessoris; qui, nobilibus in Anglia parentibus natus,atque Jerosolymam profectus ad visitandum sanctum Salvatoris nostri sepulchrum, cum inde rediret in Italiam, ibi, quo tempore pestis sævissima per regnum Neapolitanum grassaretur, in magna vitæ sanctitate animam Deo in pace reddidit. Corpus ejus solemni pompa in prædicta civitate sepultum est, ubi usque in hunc diem cum magno civium honore ac veneratione servatur, propter quotidiana miracula, quæ Deus ad ejus tumulum dignatur operari in testimonium sanctitatis ejusdem, ac incrementum devotionis in populo erga eum locum. Unde Ferrarius, nescio qua mentis avocatione, conflavit hanc annuntiationem: Ceperani in Anglia S. Arduini presbyteri; monens in Annotatis Ceperanum locum esse in Anglia et in Latio ad Lirim fluvium inter Frusinonem et Aquinum ad X. M. P.: quum manifestum sit S. Arduinum Anglicano Martyrologio non adscribi quod Ceperanum in Anglia sit, sed quod ipsemet domo Anglus fuisse perhibeatur. Crassum hunc errorem vitavit Richardus Challoner in Martyrologio Britannico, a Wilsono tamen deceptus ut Ceperanum regno Neapolitano concluserit et S. Arduini memoriam fecerit ad diem 25 octobris: Ceperani, inquit, in regno Neapolitano commemoratio S. Ardwyni, presbyteri Angli, cujus sepulcrum miraculis glorificatum est. Errore decem dierum, XVIII loco XXVIII exarato, S. Arduini confessoris in Anglia commemoratio facta est 18 julii in additionibus Usuardinis mss. Carthusiæ Bruxellensis: quocirca hac quoque die, uti etiam 28 julii, mentio de eo jam facta est in opere nostro in Prætermissis.
[6] [In vicinia coluntur S. Fulcus et S. Bernardus, item Angli, et S. Gerardus,natione Arvernensis, qui omnes peregrini Hierosolymitani dicuntur;] Jam si ad ipsas res gestas S. Arduini deveniendum est, nil in his occurrit quod fidem superet. Esse tamen aliquid, quo anxius sim, nolim occultare. Ceperano scilicet vicinæ sunt tres parœciæ, quarum unaquæque sancto patrono gaudet peregrino Hierosolymitano et fere Anglo. Et quidem die 22 maii colit oppidum sancti Patris in diœcesi Aquinate beatum Fulcum seu Fulconem; qui, in Anglia paternis maternisque bonis Domini pauperibus erogatis, ob corporis macerationem terrarum orbem peregrinare cœpit: primumque Hierosolymam, Jesu Christi sepulcrum visitatum, petiit: inde rediens postea totam peregrinavit Apuliam, nonnulla pie visitando loca … Denique, ut Domini fuit voluntas, post diuturnos animi corporisque labores, ad sancti Patris terram pervenit; ubi ut reliquum vitæ suæ spatium spirituales exercendo misericordiæ operas terminaret, in ipsius terræ hospitale, extra mœnia positum, se contulit: in quo dum vixit, tale fuit suum exercitium, ut Deo et infirmis semper operam daret… In tali se exercens officio, obdormivit in Domino, atque extra hospitale, ut incognitus peregrinus, fuit sepultus [Acta SS. tom. V Maii, pag. 393.] . Die autem 14 octobris Rocca Arcis seu d'Arce in eadem illa diœcesi Aquinate festive veneratur S. Bernardum, qui natione Anglus fuisse traditur seque loca, quibus sancti Dei adorabant, visitando, prolixitatem itineris non metuens, alacriter exercebat; et de quo palam est, quod, cum per multam partem hujus mundi ambulasset, templa Dei frequentando, labore suo ac fatigatione corporis requiem animæ in cælestibus a Domino cupiens impetrare, rediens autem circa partes Apuliæ, tandem, prout casu huc gradiendo agitabat, Arpinum pervenit. Hic … infirmus accubuit; cumque alibi diu ægrotasset, ampliori infirmitate … oppressus, in paucis diebus, gratias agens Domino, migravit a sæculo. Defuncto beato viro sanctissimum ejus corpus extra Arpinum ac tamen in ejus territorio, prope capellam beati Joannis in via Roccæ Arcis sepelitur [Ibid., tom. VI Octobris, pag. 631.] . Demum die 11 augusti Castrum Gallinarium in diœcesi Sorana festive celebrat S. Gerardum confessorem, qui tertio anno, postquam omnis spiritualis potentia, spiritu Dei afflata, ad liberationem sancti sepulcri sumpserat arma, Campanis applicuit oris, … tempore jam ephebus, Arvernensi provincia genitus, gravi ex itineris incommoditate languore confectus; cumque a quodam illustri viro in Castro, cui Gallinarium nomen est, fuisset susceptus hospitio, quintodecimo die, languore ingravescente, devotum Deo spiritum reddidit [Ibid., tom. II Augusti, pag. 694.] .
[7] [quæres, utut singularis, nil officit gestorum S. Arduini fidei.] Nil itaque est quod Ceperanum,pagus Sancti Patris, Rocca Arcis et Castrum Gallinarium sibi invideant: unumquodque enim oppidum non solum corpus sui patroni possidet, sed patronum habet peregrinum, qui sepulcrum Domini visitaverit; qui casu eo deflexerit; qui illic mortuus sit; et quorum tres in Anglia nati fuerint, unus dumtaxat in pago Arvernensi Galliarum. Nil utique mirum, quod iidem omnes quaterni socii aliquando dicuntur [Cfr Ibid., tom. V Maii, p. 192.] , aut certe SS. Bernardus et Gerardus [Ibid., tom. VI Octobris, p. 630.] ; et quod unus cum alio confunditur, ita ut S. Fulcus a Ferrario dictus sit Ceperani coli, quum omnium illic votis honoretur S. Arduinus cum S. Roccho, qui etiam peregrinus sit. Verum id quoque confitendum est pronum esse inde suspicari, quod, quum patronorum suorum gesta ignorarent incolæ, omnibus communia fecerint quæ unius essent. Hæc procul dubio mera suspicio est, hominum potius natura et inclinatione nixa quam ullis monumentis; atque idcirco non magni facienda. Quod si tamen aliquis eam amplecti et tueri velit, is statuat necesse est unum ex quatuor vere peregrinum fuisse et Locorum Sanctorum visitatorem; quem habendum esse eum qui remotioribus temporibus vixerit et ad cujus proinde exemplar posteriorum gesta efficta fuerint. Verum favent hæc omnino S. Arduino, quippe qui in pristina legenda diceretur anno 627 vita functus, quum SS. Bernardus et Gerardus vixisse videantur ad finem sæculi XI et non multo post S. Fulcus. Attamen nolim haberi hujus conjecturæ propugnator; probe sciens inter peregrinos multos olim fuisse præstantissima pietate, et christianam plebem proclivem semper fuisse ad magni faciendam hujus generis hominum sanctimoniam: hinc in omnibus fere Italiæ provinciis aliquot sanctos exteros coli; similiterque in Gallia, Belgio et Germania; nil itaque supra fidem esse quod in brevissimo spatio quatuor peregrini eximia sanctitatis fama mortem obiverint et ab accolis colantur. Superest ut Vitaliani de S. Arduino scriptionem rarissimam typis iterum excudendam curem; non præmissis capitum aut potius numerorum titulis, seu (ut ipse loquitur) rubrica, sed ad latus singulorum numerorum apposita.
[Annotatum]
* Rocca d'Arci
HISTORIA S. ARDOVINI ANGLIGENÆ, DE CEPERANO,
Per modum allegationis in jure descripta ab Antonio Vitagliano Ceperanensi, philosophiæ ac medicinæ doctore.
Ardovinus seu Arduinus, conf. Ceperani in ditione pontificia (S.)
AUCTORE VITALIANO.
PROLOGUS.
a[Auctor se commendat Muto.] Illustrissimo et reverendissimo Domino Petro Muto, sacræ card. congreg. secretario et basilicæ S. Petri canonico dignissimo b. Pollicitus sum tibi superioribus diebus, quod humanitate tua profectum esset, * primo quoque tempore Historiam S. Ardovini Angligenæ nostræ terræ Ceprani breviter ad te mittere: Quod quidem etiam mea facturus fueram sponte, tum ut animum tibi aperirem meum, tum ut studium, benevolentiam ac observantiam (quam debeo) et absens præstarem *. Quodsi, quando per te perspicue non possis (quod absit, neque dubito,) homines adhibens in consilium viros probos et amantes illustrissimæ domus tuæ c: ad meam namque existimationem id magnopere pertinere arbitror ut hisce in rebus (o utinam!) gravioribus me memorem intelligas ac noscas. Opus autem, qualecumque est, tibi dicatum sic recipias, foveas ac protegas rogo; ut, ejectis improborum obtrectationibus, sub tuæ tutelæ patrocinio acerrime tuearis. Vale. Ceprani, III Kal. februarii 1644. Dominationis tuæ illustrissimæ obsequentissimus Antonius Vitalianus.
ANNOTATA.
a Titulus hic deest in exemplari Urbinate.
b Inter tredecim canonicos basilicæ S. Petri, qui die 8 octobris anni 1645 camerarios majores aliosque procuratores constituerunt, qui cum Olympia Maldacchina Pamphilia contractum depermutando Castro S. Martini inirent [Bullarium basilicæ Vaticanæ, t. III, p. 261.] , venit Prosper Mutus, non autem Petrus Mutus. An itaque duo Muti fuerunt tum canonici? An Vitalianus loco Prosperi Petrum scripsit? — Sacra cardinalium congregatio est congregatio consistorialis, instituta a Sixto V per bullam Immensa æterni Dei [Moroni, Dizionario di erudizione ecclesiastica, V° Congregazione consistoriale.] . Secretarius insignis prælatus est, ab ipso summo pontifice electus; qui quod a cardinalibus sacri collegii secretarius designatur, cum eis, sede vacante, conclave ingreditur et officio secretarii status fungitur: quocirca secretarius sacri collegii etiam dicitur [Moroni, loc. cit. et Vis Segretario della Consistoriale et Segretario del sacro Collegio.] .
c Primus hanc domum in curia Romana illustrasse legitur Tiberius Mutus, cardinalis de titulo S. Priscæ, patricius Romanus, de domo ducum Vallismutiæ [Note: ] [Vallemuzia] et affinis Paulo V, a quo ad eximiam dignitatem promotus est [Ibid. V° Muti (Tiberio).] ; mortuus anno 1636. Recenset Ughellus in cognominum indice Carolum Mutum, episcopum Civitatis Plebis, Jacobum Spoletanum, Joannem Imolensem et Reatinum, cardinalem Tiberium Assisiensem, Hieraciensem et Viterbiensem, et demum Valerium Bitectensem et Tiphernatem.Permanet adhucdum Mutorum domus.
* in impr. id abundat
* in impr. præsto
JURIS ALLEGANTIA PRO SANCTIMONIA B. ARDOVINI, ANGLIGENÆ, DE CEPARANO. a
AUCTORE VITALIANO.
[1] [Vita compendiosa S. Ardovini describitur.] Inter cæteros viros beatissimos, (ut verbis legendæ utar [fol. 2, lect. I, et seqq.],) illustrissime Domine, quos pia mater ecclesia celeberrime veneratur dignisque jugiter extollit laudibus, is sane erit quidam vitæ venerabilis, satisque devotus ab ipsis crepundiis, nomine Ardovinus, ex Anglia oriundus; qui spernens infantia, mundum et cuncta vitia, habitu peregrinationis suscepto, suam dimisit patriam, parentes derelinquens; petiit Jerosolimam, Jordanem, Montem Oliveti, ac universa loca, in quibus Redemptor noster Jesus Christus vel natus fuerit, vel miracula fecerit, vel prædicaverit, vel passus, mortuus aut sepultus fuerit, et tandem resurrexerit, vel ad cælum ascenderit. [Loco citat. fol. 3, lect. 6, patet.]
[2] [Vita usque ad ejus obitum proficiscitur.] Qui tandem, velut peregrinus humillimus Cæperanum adveniens, mox ut hospitii sui limen intravit, tanta subito languoris gravitate correptus fuit, ut in pacis et vitæ viam beatum emiserit spiritum; quem Abrahæ sinus lætissime in patria beatitudinis æternæ suscepit, [prout fol. 5, lect. 9 clarissimis verbis ostenditur].
[3] [S. Ardovini animi et corporis dotes explicantur.] Unde, ut ab ejus sancta ac exemplari vita sumamus exordium, non controvertitur, quin omnibus virtutibus ac sanctitate plenus usque in finem fuerit. Et, magno sui ipsius exemplo relicto, confirmavit, et plenissime in ejus fœlicissimo obitu; quandoquidem, licet in Angliæ partibus natus et educatus ab ipsis pueritiæ annis, bonæ existens indolis, pueros omnes innocentia, senes quoque morum gravitate superabat, die nocteque cœpit in lege Domini meditari: et animam non solum opere, verum etiam verbotenus quomodolibet offendere cavebat; [ut d. legend. fol. 2, lectione 2 habetur.]
[4] [Opera S. Ardovini recensentur.] Præterea; sacerdotii dignitate postmodum sublimatus, quibuscumque poterat, cibi spiritualis annonam, quotidie ministrabat, [ut ibid. fol. 2, lect. 3,] bonisque operibus vigilantius inhærebat, [fol. 4, lect. 7.] Rursus, ad sanctam civitatem Jerusalem cum profectus esset, quanta mentis devotione, quantaque corporis mansuetudine ad Redemptoris monumentum accessserit, explicari nec literis posset, nec verbis quoque plenarie significari [fol 3, lect. 5.] Ex operibus autem eorum, cognoscetis eos, inquit Matth. [cap. 7.]. Ex dictis igitur Ardovini operibus quid cogitandum sit, reverentiæ tuæ decernendum relinquo. Opera enim illorum sequuntur illos. [Joannis Apocalyps. 14].
[5] [Arduini constantia et fiducia in adversis tolerandis.] De ejus admirabili fiducia vero satis superque constat, cum vitæ incommoda et pericula pro Dei honore non timebat, substinendo illa cum patientia et perseverantia usque in finem. Actus autem substinendi patientiam et perseverantiam includit, [ut S. Thomas 2. 2. q. 123 et 128.] Fugacia mundi hujus et prospera contempsit, adversa quoque et aspera pro Deo ferre minime formidavit, [ut fol. 2, lect. 3. constat, et subdit lect. 4.] Languores diutissimos et discrimina tolevarit creberrima, et quanto durioribus periculis angebatur, tanto constantius in Dei convalescebat servitio; imo adjungitur [fol. 3, lect. 6,] quod in locis singulis præmissis innumera fundebat lacrymarum profluvia, ardens de Christi visione, ac si illum in veritate cerneret, quem credebat per fidem. Permansit igitur Ardovinus in bona fiducia, et ideo coronam meruit triumphalem: qui enim perseveraverit usque in finem, salvus erit [ex Mattheo, cap. 10] Servi autem facti Deo, inquit Apostolus, [6 ad Roman.] habetis fructrum vestrum in sanctificationem, finem vero vitam æternam; gratia autem Dei, vita æterna, in Christo Jesu Domino nostro.
[6] [Tolerantia, sobrietas et castitas simul in Ardovino fuerunt.] Quod spectat ad temperantiam, quæ ab Aristotele [3 Ethic.] dicitur mediocritas circa actus voluptatis, seu moderatio aut temperies a ratione facta, [ut S. Thom. 2. 2 q. 141, art, I,] includit subjective abstinentiam, sobrietatem, castitatem et pudicitiam, quibus omnibus Dei servum Ardovinum decoratum fuisse traditur in dicta ejus legenda [fol. 3, lect. 6,] his verbis: Nec sic simpliciter putandus est illic brevi tempore demoratus, sed plurium annorum curriculis ibi vacasse fletibus, orationibus et jejuniis; et [fol. 4, lect 7,] subdens: Jugiter, inquit, vigiliis et orationibus desudans, suumque corpus jejuniis, et ciborum abstinentia macerans.
[7] [Jejunium quotuplex ejusque effectus.] Duplex igitur est jejunium; et abstinere a peccatis [cap. Jejunium, de Consecrat. dist. 5;] et abstinere a ciborum luxu per singulos dies [cap. Non dico, de Consecrat. dist. 3;] et utroque fuit decoratus Ardovinus, dum jejuniis et ciborum abstinentia corpus suum maceravit. Quid enim aliud indicat illa pluralitas jejuniorum, nisi illam jejunii duplicitatem? Geminat pluralitas duas singularitates, [l. qui §§ Stichus ff. delegat. 3;] et sic jejunium, generice sumptum, mentes purgat, sensum sublevat, carnem spiritui supponit, cor contritum humiliat, concupiscentiæ nebulas dissolvit, libidinem extinguit, castitati lumen portat, verbositatem non amat, humilitatem commendat, hominibus denique præstat vitam beatam ac sanctam; ut de sententia Augustini dicit Ripa in suo tractatu de peste, [tit. de remed. ad curandum pestem, circa finem, num. 151;] ubi ore hiante exclamat: O sacrum jejunium, o abstinentia, virtutum triumphatrix et regina, tu dæmones comprimis, tyrannos confundis, fortissimos ferarum ungues excludis, leonum ora coutundis! Ex quibus effectibus judicanda venit Ardovini sanctimonia, cum et jejunium fuerit suæ virtutis actus; [ut dicunt Apost. 6 ad Corinthios, et S. Thom. 2. 2. q. 147 art. 2.]
[8] [Miracula, in vita operata, sanctitatis sunt signa in Ardovino.] Adde et tu miracula, se vivo operata, ut maris tranquillitatem, et providentiam ad nautarum inopiam [ex fol. 4, lect. 7;] quæ quidem miracula in vita signa sunt sanctitatis; [Augustinus Triumph. de Potest, eccles. q. 15, art. 4, vers secundo illis, et q. 16, art. 3, ad 2; Bellarmin. in cap. Nec mirum, n. 10, 26, q. 5; Molphes. cons. 46, num. 42 et 43.]
[9] [Dies mortis illorum, qui gloriose moriuntur, dicuntur natalitia.] At morti proximus Ardovinus summopere lætatus fuit, confirmans ejus animum totum divina voluntate, ut jam evidentissime mortis sibi tramitem cognosceret fore vicinum; cujus avide satis et jubilanter præpostulans adventum, humillime cum Propheta [Psal. 115] psallebat, dicens: Dirupisti, Domine, vincula mea; tibi sacrificabo hostiam laudis; et dum sic voce jucundissima jubilaret, in pacis et vitæ viam suum obiit diem; [ut d. leg. fol. 5, lect. 9.] In cujus morte universalis fletus omnis status personarum factus fuit; et concurrebat populus clamans, vocibus ad cælum elatis. Id autem ut Ceperanensibus accolis est compertum, convenerunt omnes in unum; et, ejus venerabile corpus sumentes, in ecclesiam beatissimæ Dei genitricis Mariæ Virginis bajularunt; et, celebratis exequiis, sepelierunt; [ut fol. 5, lect. 9.] Dies mortis dicitur nostra dies: quod clare procedit in morientibus gloriose, quia ea die nasci dicuntur, numquam morituri; [§. Sed in bello. instit. de excusat. tut.;] prout in Ardovino contingit. Hinc natalitia dicuntur dies mortis illorum, quorum ad vitæ melioris exemplum merita solemni trophæo recoluntur * b. [Cap. licet, et ibi no. Panor. extra de fe. et not. per Glos. in § fin. in verbis natalibus instit. de ing. quod refert, et sequitur Ripa in l. heredes, § cum ita. n. 1 ff. ad Senat. consult. Trebbellian.] Natalitia nostri protectoris Ardovini celebrantur die 28 mensis julii.
[10] [Angelorum cantus in tumulo Ardovini ejus sanctitatis fuit indicium.] Accessit in ejus sepulcro Angelorum custodia et cantus; [prout fol. 6, d. legen. miraculo primo.] Noctibus namque plurimis ante ejus corporis inventionem viris spiritualibus revelatum est, circa tumulum ejus, angelorum assistentium cuneum, accensos tenentium cereos, ac ibidem concinentium dulcisonos cantilenas, (adesse;) qui angelorum canticus sanctitatis est signum. [Rota in Relatione B. Bertrandi, Miraculo 5; Castellin. de Certitudine gloriæ sanctorum, de Sign. sanct. canonizand. num. 11 vers. Armonia quoque cælestis.]
[11] [Splendor demonstrat corpora gloriosa.] Insuper splendor illius insignis, dum quidam homo [ut fol. 11, mirac. 20] vidit tunc de ipsa ecclesia, quasi egredientem columnam lucidam, circumvolitantem ecclesiam et vere suo lumine illustrantem, deinde ad cælum velociter ascendentem, juxta illud Matthæi [14]: Justi fulgebunt sicut sol, in conspectu tuo. Splendorem autem demonstrare corpora gloriosa plene probat Antonius de Litteratis [in Summa, par. 5, c. 8, n. 10;] et quod est majori admiratione pensandum, [ut fol. 6, mirac. 2,] solam terram, qua Christi famulus tegebatur, solis radius magno illustrabat fulgore; juxta illud Malachiæ [cap. 4]: Vobis timentibus nomen meum, orietur sol justitiæ.
[12] [Tempore immemorabili pictus est cum diademate, radiis et sancti descriptione.] In ejus autem altari, sub quo sanctum ejus corpus in capsa lapidea requiescit, fuit continuo veneratus ut sanctus, et usque ad præsens veneratur magno concursu et devotione populi; ubi ab immemorabili tempore, superioribus ordinariis permittentibus, fuerunt celebratæ et in dies celebrantur missæ dicti sancti, cum propriis et peculiaribus hymnis et orationibus, [prout in ejus legen. fol. 14 et 15.] Concurrit etiam, quod ab antiquissimo tempore, et forsan immemorabili, fuit tanquam sanctus publice depictus et sculptus, cum diademate et radiorum splendore, similiter cum titulo et descriptione sancti c, et ut sanctus adoratus d, non solum ab utriusque sexus Christi fidelibus, verum et ab ipsis summis Romanis pontificibus, præcipue a Paschale II, nono kal. novembris 1114, post concilii Ceperanensis celebrationem, [quam refert Baronius tom. XII Annalium] e, ab Innocentio III, die 23 junii 1207; dum, Roma hac transiens missamve in dicto sacello celebrans, ad montem Cassinum se contulit f, [Riccardo in Cronicon referente]; et denique a Clemente VII multoties, sed præcipue die 16 januarii 1531, per ejus fere continuam Ceprani commorantiam, [ut apud Jo. Tarcagnotam g videre est, quod nos latius explicavimus in nostro Antiquo Ceprano per totum.] Per immagines igitur, quas osculamur et coram quibus caput aperimus et procumbimus, Christum adoramus et sanctos, quorum illæ similitudinem gerunt; [ut in concilio Nicæno per totum, et notatur in concilio Tridentino, sessione 25 de invoc. et venerat. sanctorum; ubi apertis notis scriptum reperitur, quod sanctorum martyrum et aliorum Christo viventium sancta corpora, quæ viva membra fuerunt Christi et templum Spiritus Sancti, ab ipso ad æternam vitam suscitanda et glorificanda, a fidelibus veneranda esse, per quæ multa beneficia a Deo hominibus præstantur.]
[13] [Constitutio Urbani VIII non obstat Ardovini sanctitati.] Nec obstat Urbani VIII conservandæ memoriæ pontificis constitutio, edita Romæ die 2 octobris 1625, [tom. IV Bullar. N. 37; incipit: Sanctissimus Dominus noster sollicite animadvertens;] ubi præcipitur, ne imagines sanctorum, nondum a sede apostolica canonizatorum aut beatificatorum, pingantur cum radiis, splendoribus aut laureolis; et, si quæ appositæ sunt, amoveantur; et inhibuit apponi tabellas et immagines ex cera vel argento; quod idem confirmavit et decrevit in generali congregatione sanctæ inquisitionis die 4 aprilis 1625: quia dicta constitutio vel decretum non præjudicat iis, qui aut per communem ecclesiæ consensum, vel immemorabilem temporis cursum aut per patrum, virorumque sanctorum scripta, vel longissimi temporis scientia ac tolerantia sedis apostolicæ vel ordinarii colantur; [ut ex bulla docet Lezana in Summario, tom. I, cap. 12, n. 39; et Bonaccina, tom. II, disput. 3, q. 1, puncto 2, n. 2; modo scientia, et tolerantia sit longissimi temporis, quod ipsemet declarat esse spatium 30 vel 40 annorum h ex C. de longo tempore scripto, et ex Prateio in suo Lexico, verbo Longissimum et aliis;] quod in Ardovino concurrit qui ab immemorabili tempore, et post hominum memoriam, fuit ut talis pictus, reputatus et in catalogo sanctorum habitus.
[14] [Odor corporis suavis sanctitatis nota extitit in Ardovino.] Præterea additur suavis fragrantia atque bonus odor; qui non solum ex capite continuo emanat, defecto argento, quo est involutum; sed etiam ex universo corpore, quod mire redoluit, tempore apertionis capsæ, qua clauditur, ad præsentiam reverendissimi D. Eugenii Fucii, episcopi Verularum i; qui odor sanctitatis etiam est signum: [ut Rota in Relatione beati Paschalis Baylon in III miraculo in fine; in Relatione S. Theresiæ in III miraculo post mortem; et in Relatione S. Isidori in primo miraculo post mortem, ubi referuntur exempla; et probatur ex S. Gregorio Homil. 38; et ratio est ex S. Thoma, part. 3, q. 83, art. 5, ad 2, quia bonus odor pertinet ad repræsentandum effectum gratiæ: nam, sicut Christus plenus fuit bono odore, ut Genes. 17: Ecce odor filii mei, sicut odor agri pleni; ita a Christo derivatur ad suos amicos, juxta illud 2 ad Corinth.: Odorem notitiæ suæ spargit per vos in omni loco, quia Christi bonus odor sumus Deo; prout videre est in Relatione beati Bertrandi miraculo VI; in Relatione S. Francisci Xaverii, miraculo II post mortem; et ideo canit sancta mater ecclesia: Sancti tui, Domine, florebunt sicut lilium, et sicut odor balsami erunt ante te.]
[15] [Incorruptio partium corporis Ardovini sanctitatem significat.] Rursus concurrit ossium dicti sancti incorruptio supra omnem naturæ potentiam, spatio fere mille et octodecim annorum, ab anno videlicet 627 Dominicæ Nativitatis usque ad præsens 1645; quæ quidem incorruptio, dicitur miraculosa et sanctitatis est signum k, [ut dicit Rota in Relatione B. Paschalis Baylon, in III miraculo; in Relatione S. Isidori, in I miraculo post mortem; plura afferens exempla in Relatione S. Theresiæ de miraculis, in titulo de exhumatione corporis prope finem; et in Relatione S. Francisci Xaverii in I miraculo post mortem; et ratio est ex S. Thoma 3, part., q. 51, art. 3 et 4, in c. 3. Sentent. distin. 21, q. 1, art. 2 et 4, et Opuscul. 2, c. 154; quia corpus post mortem est corruptioni et putrifactioni obnoxium. Vide plene Castellinum, de Certitud. glor. sanctor., de Signis sanctitatis canonizandorum, cap. 6, n. 3, fol. 544 l.]
[16] [Miracula item post mortem hoc idem ostendunt.] Denique ejus sanctitatis formam et innocentiæ vitam rex cælestis, cui militaverat, tantis declaravit signis et miraculis extulit, quantis ex succedentibus apparebit, [ut d. leg. fol. 5;] ita et taliter quod [a fol. 6 ad 14] plus quam 25 miracula, antiquitus operata, enumerentur; licet homines in dies ejus intercessiones implorent in eorum laboribus et necessitatibus, prout multi gratias obtinuerunt, et in dies obtinent. Ad cujus sacrum tumulum cupitum quisque præmium capescit et uberrimis potitur beneficiis, ut [fol. 1, d. legendæ] habetur in hymno; quæ quidem miracula post mortem similiter sunt signum sanctitatis; [ut Rota in Relatione S. Hyacinthi de miraculis, versic. quibus addimus, fol. 35; et in Relatione B. Paschalis Baylon, miraculo II; S. Thom. part. 1, q. 110, art. 4, ad. 1; et 2. 2. q. 128, art. 2, in corpore; Bellarmin. in c. venerabili, num. 5, et ibidem Anchar. de testibus.]
[17] [Excusatio auctoris.] Hæc sunt, Illustrissime Domine, quæ in præsentia citra verborum lenocinium de vita sancti Ardovini Angligenæ de Ceperano, tibi referenda putavi, tum pro ratione temporis, quod mihi in hocactu perexiguum conceditur, tum pro brevitate, qua auribus tuis fore consultum censui: quæ ita tandem probata satis et commendata intelligam, ubi judicio tuo, non longe acerrimo, minime displicuerint. Vale Ceprani, die 1 decemb. 1642. Laus Deo.
ANNOTATA.
a In hac ipsa scriptione Ceparanum, Cepranum, Ceperanum, Cœperanum etc. venit. Mediis temporibus Cipperanum dicebatur ut in Chronicis, editis a Muratorio, videre licet. Cyperanum dicere maluit Pagius in Critice Annalium Baronii.
b Reapse ab initio mos et consuetudo fuit ut sanctorum festa (quantum fieri posset) in anniversia depositionis aut obitus die celebrarentur; ita ut in hanc diligenter inquirerent veteres qua possent annuam eorum memoriam legitime facere: de qua re præ cæteris eximie tractavit Muratorius in Commentariis ad S. Paulini Nolani aliquot carmina. Hinc, quum a græcis multoque magis a latinis omnis festus dies per catachresim natalis diceretur, factum est ut nonnulli, etiam inter veteres scriptores ecclesiasticos, quæsiverint (nil de verborum figuris cogitantes) quare sanctorum dies mortis natalis dictus sit; et perpulcrum responsum repererunt. Verumtamen is errarit, qui ubicumque natalem sancti cujusdam legerit, crediderit eum certo diem emortualem esse; suspicari licet, non affirmare.
c Descriptio sancti est titulus sancti; ita ut sub ejus imaginibus scriberetur: Sanctus Ardovinus seu Arduinus. Et quoniam ejus nomen singulariter hic occurrit, animadvertere placet ejus originem vere germanicam esse; quo anglicaet saxonica nomina referas. Constat enim pro more ex duobus vocabulis: Ard seu Art, quod venit etiam in Ardo, Artmannus, Artaldus etc. et videtur laborem significare; et Win, quo omnes norunt amicum indicari. Sed, ut alibi sæpe monui, noli ex Ard-Win sensum extundere: apposita sunt nomina ut Tullius Cicero, non autem compositum ut Demosthenes. Alii sancti dicti fuerunt Arduini, puta S. Arduinus Ariminensis, cujus gesta in Actis nostris illustrata sunt ad diem 15 augusti.
d Itali et Hispani, quoniam vocabulo adorare nil nisi venerationem quamcumque intelligunt, non horrent id de cultu sanctorum adhibere. In Gallia, Belgio, Anglia et alibi de uno latriæcultu dicitur. Probandum sane aliis verbis res diversissimas exprimi, ut sunt divinus cultus et veneratio sanctorum; verum nimii sunt qui, quod ubique id non fiat, hostili vehementia declament. Secum enim si constarent, exterminare deberent Dei et proximi amorem.
e Baronius [Annales eccles. ad an. 1114, num. 1.] sane meminit concilii Ceperanensis, itemque Pagius [Ibid., loc. cit.] in Critice ad initium anni 1114: neque quæstio est de hoc concilio, cujus res Falco Beneventanus [Walterich, Pontificum Romanorum usque ad finem sæculi XIII Vitæ, tom. II, p. 79 et 80.] et Romualdus Salernitanus [Ibid., p. 80, not. 1.] , scriptores coævi, explicuerunt; sed an B. Paschalis papa II tum S. Ardovini reliquias veneratus fuerit. Cujus asserti nuspiam extra Vitalianum vestigium apparet.
f Innocentius reapse Ceperanum transiit non anno 1207, sed 1208; neque referente Riccardo de S. Germano [Muratori, Script. rer. italic., tom. VII, col. 982.] , neque anonymo Cassinensi [Gattula, Hist. abbatiæ Cassinensis, part. I, pag. 474.] , sed anonymo Fossæ Novæ, quem sub nomine Joannis de Ceccano primus vulgavit Ughellus. Hoc itaque teste [Ap. Muratori, tom. cit., col. 887.] , celebrato festo Ascensionis Domini, Innocentius papa III, egressus Roma, venit Anagniam XVI kal. julii… Feria tertia, alio die dominus papa ivit Pipernum… Ad auram post meridiem dominus papa cum omnibus ivit ad monasterium Fossæ Novæ… Feria quarta, clarente die, dominus papa dedicavit altare majus ecclesiæ novæ… Et per totum diem ibi dominus papa commoratus est… Ivit ad castrum S. Laurentii; die et nocte permansit ibi. Feria IV (imo VI) adveniente ivit castrum (cujus?); et die et nocte ibi pernoctavit. Sabbato transivit ad Ceperanum; die et nocte permansit ibi. Dominico die proximante, a clero totius abbatiæ solemniter in S. Germanum dominus papa receptus est; et ibi permansit usque in VII kal. augusti. Inde rediit Romam per Soram, Casammarii et Ferentinum. Nulla illic mentio, neque uspiam alibi Innocentium III visitasse S. Ardovini reliquias: quod nonnisi ex improbabili conjectura addere potuit Vitalianus.
g Tarcagnotæ Historiis mundi nunc careo; ita ut dicere non possim fallatne hoc loco Vitalianus ut alibi.
h Tempus debet esse centum annorum, qui computantur non a primis, sed ab ultimis Urbani VIII decretis; ita ut cultus publicus incepisse debeat ante annum 1536.
i Eugenius Fuccius diœcesis Verulanæ, qua Ceperanum capitur, episcopus fuit ab anno 1594 ad 1608 [Ughellus, Italia sacra, tom. I, col. 1398.] .
k Odor, de quo hic sermo est, oriri potest, ut ad diem 21 octobris [Acta SS., tom. IX Octobris, p. 420.] jam animadvertimus, ex herbis odoriferis, quæ olim sepulcris includi solebant. Ut itaque miraculi loco habeatur, necesse est constare odoris illius nullam adesse naturalem causam; quemadmodum in citatis miraculis id observatum est.
l Ossium conservationem etiam inter miracula non facile referendam esse ostendimus eodem, quem modo indicavimus, loco; neque in allatis exemplis de ossium, sed de corporis conservatione agitur.
* in impr. recolunt.
DE S. LASRIANO, CONFESSORE, IN HIBERNIA,
CIRCA ANNUM DCL.
SYLLOGE.
Lasrianus, conf. in Hibernia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. Familia S. Lasriani. Vita sanctissima in monasterio Rathenensi sub S. Carthago et in insula Pioch sub S. Domangeno. Mors in Ultonia.
Ad diem 18 aprilis egerunt decessores nostri in hoc opere nostro de S. Lasreano (sive præfixa honoris ergo particula Mo, [S. Lasrianus, hoc die Martyrologiis hibernicis in scriptus,] meus) Molassio, abbate Leghlinensi in Hibernia, deinde episcopo et legato apostolico, qui sæculo VII virtutibus suis inclaruit; ad diem vero 16 septembris omiserunt Lasrianum, nullo alio indicio inscriptum Martyrologio Tamlactensi; in quo etiam ad 26 decembris alius occurrit Lasrianus, abbatis titulo adjecto. Sunt et alii plures SS. Lasriani seu Molassii, quos nemo facile distinxerit; universos tamen undecim ad minus fuisse affirmat Colganus. Hos inter venit hac die in Martyrologio Tamlactensi Lasrianus filius Nasci; et in Dungallensi: Lasrenus, filius Nascani, de Ard-mac-Nasca juxta lacum Lochlaigh in Ultonia: quem non dubito ecclesiastico olim cultu honestatum fuisse, siquidem S. Ængussius de ejus festivitate (Feil) præsenti die luculente sermonem faciat; ubi etiam eum Magnum nuncupat, laudatque quod Christum novit seu sapuit; in annotatis autem ibidem dicitur Laisrenus, filius Nascæ, de Ard-mic-Nascai seu de colle filiorum Nasci ad lacum Loch-Laig in Ultonia; quæ Dungallensis martyrologus descripsisse videtur. Atque hæc sufficere videntur quibus ille S. Lasrianus ab aliis distinguatur et locum in opere nostro mereri censeatur. Porro, licet repugnet Laniganus [Ecclesiastical history of Ireland, tom. II, pag 363.] , discipulus fuisse videtur (suadet enim et temporis et nominum conformitas) S. Carthagi, qui et Mochuda, episcopi et abbatis Lismorensis in Hibernia; cujus duplicia Acta edidit Henschenius noster ad diem, qua colitur, 14 maji.
[2] [ex primis discipulis fuit S. Carthagi in monasterio Rathenensi, quo innumeri alii dein accesserunt;] In his posterioribus leguntur sequentia [Acta SS. tom. III, Maji, pag. 382.] : Habuit duodecim discipulos S. Mochuda seu Carthacus in suo monasterio Raithin valde humiles, id est Mochua, filius Mellain, et ipse primus monachus in monasterio Raithin factus est; Mochemoc, filius Vairt; et tres filii Nascain, quorum nomina Gobbanus, et Straphanus et Lasceranus; atque Molua et Lughayr; et Mochoemhog, filius Cuaith; et Ædanus et Fiachna; et Mochoemhog, postea episcopus; et Fynlughie: et hi omnes incredibiliter obedientes erant. Et S. Carthagus, volens onus eorum alleviare, ante obitum suum constituit eis cellas, ut aliquod in senectute haberent solatium, ob nimiam obedientiam in juventute sua: et prophetavit multa bona de illis. Cum autem, ex priori Vita [Ibid. pag. 377, n 11.] hæc excerpo, episcopalis dignitatis honorem adeptus esset S. Carthagus, tanta bonorum virorum multitudo ad eum confluebat, ut nisi divina largitas illis necessaria sufficienter ministraret, numerositate sua vix simul possent habitare. Exceptis enim parvulis remissiorisque vitæ hominibus, qui sanctis Dei veri servis in suis necessitatibus subministrabant, sanctorum monachorum numerus erat octingentorum quadraginta septem; qui omnes, unius pastoris exempla secuti, unanimiter Deo serviebant. Labor quidem illorum (non enim manibus solummodo laborabant, sed pro veteri instituto colebant agros aliisque gravissimis operibus victum sibi comparabant) servitus erat difficilis; sed vim hujus laboris flamma minuebat caritatis, ut nemini eorum onus suum grave videretur. Erat autem monasterium illorum in finibus Mediæ, in plebe Ferkel, in loco qui Rathin dicitur constitutum: in quo labore manuum suarum victum sibi ac pauperibus comparabant; quæ plebs seu pagus minor nunc Fircall dicitur; Rathin autem Rahan, Rahen seu Raghan in baronia Ballycowan, in comitatu regis; non autem Rathyne in baronia de Fertullagh in comitatu Midiæ occidentalis, ut post Archdallium [Monasticum Hibernicum, pag. 727.] et Alemandium [Histoire monastique d'Irlande, pag. 358.] volunt Lanigan [Eccles. history of Ireland, tom. II, pag. 353, n. 186.] , Carlislius [Topog. Dict. of Ireland, V° Rathyne.] et alii.
[3] [dein ab eo missus est in insulam Puinc; ubi, novo condito monasterio, vixit sub S. Domangeno episcopo, qui eum inter alios Rathenenses monachos selegerat; perrexit demum in Ultoniam, ubi diem obiit.] Inde transibat non numquam ad alia loca S. Carthagus pro more monachorum et maxime episcoporum Hiberniæ. Veniens itaque in regnum Momoniæ, ut posterioris Vitæ auctor tradit [Ibid. pag. 383, n. 27.] , sanctus episcopus Carthagus, rogavit eum rex regionis Kiarraigh Chuyrthe, Cathal filius Æde, cum amicis suis, ut in Christi nomine se sanaret; et , orans sanctus Dei pro rege, sanavit eum; et oculi et aures ejus convaluerunt. Tunc rex arcem suam, id est Hyleam Cnharch, et Rosbeargh, et Rosmor, et insulam Pioch (nunc Inis Pict, Inis Puinc seu Inis Pick, prope Inisharkan seu Inishirkan in baronia de Carbery, in comitatu Corcagiensi, in Momonia), in freto Cogam positam, Domino et S. Carthago obtulit in æternum. Illo jam in loco, id est Rosbeargh, sanctus Dei quosdam fratres posuit, ut ibi Domino cellam ædificarent, qui locus est clarus satis. In insula autem Pioch ipse S. Carthagus cœpit ædificare et mansit ibi annum integrum. Post finem anni tres de supradictis discipulis, id est tres filios Nascain, Gobbanum episcopum, et Straphanum presbyterum et B. Lasceranum, et sanctissimum episcopum Domangenum nutrivit ad eos conservandos: quia ipse ordinavit eos in conspectu sancti Carthagi episcopi in monasterio Raithin, et duodecim fratres cum eis reliquit ibi, et postea reversus est sanctus pater Mochuda seu Carthagus ad suam civitatem Raithin. In illa jam insula locus est beatissimus, et viri religiosi ibi semper erant. Facta hæc sint oportet ante annum 630 aut 632, quo S. Carthagus ex Rathenensi cœnobio expulsus est [Cfr Lanigan, Eccl. hist. of Ireland, t. II, p. 354, n. 192.] ; quin etiam pluribus ante annis et verisimiliter ante annum 620, ut existimat Laniganus [Ibid. p. 358.] , quoniam Cathalus seu Cathaldus, Momoniæ rex atque harum donationum auctor, eo anno diem obiisse in Annalibus Hiberniæ traditur [Ap. Colganum, Act. SS. Hib., p. 631, col. 2.] . Non videtur illic reliquum vitæ tempus egisse S. Lasrianus, sed ex Momonia, quæ ad meridiem Hiberniæ spectat, perrexisse ad partes septentrionales, scilicet in Ultoniam, ibique degisse in colle, cui nomen communicavit, nempe Ard-mic-nasca, id est Collis filii Nascæ.
[4] [Ard-mic-Nasca, ubi obiit, est præsens Holywood.] Situs autem is locus fuit ad lacum Loch-Laig; quod nomen Colganus [Ibid., p. cit., n. 7] in libris suis invenit scriptum Loch Laodh seu Loch Luodh. Ubi hæc loca sita essent reperit diligentissimus Guilielmus Reeves [Live of St. Columba, p. 214 et 281.] in Itinerario ms. P. Mac Canna, quod in bibliotheca regia Bruxellensi servatur: Inter Commer (Comber), inquit, et æstuarium Loch Laodh, quod Carrick-Fergusium et Belfastum alluit, est ecclesia divo Columbæ sacra. Unde sequitur sinum Loch Laodh nunc vocari Belfast-lough; et recedendum esse ab Archdallio, qui arbitratus est lacum Lough Neagh indicari. Locum vero Ard-mic-Nascai eumdem esse, ubi nunc Holywood, in dextra ripa ejusdem æstuarii super viam, qua Belfasto Banchoram itur, conspicitur, sequitur ex sequentibus ejusdem Mac Cannæ verbis, quæ ex ipso codice descripsi: Non procul hinc ad ortum dissitum est monasterium tertii ordinis D. Francisci ejusdem Nialli O'Nelli principis Tren-congalliæ, munificentia erectum, satis commode agris dotatum. Hibernice monasterium Aird- Macnissi, latine Collis S. Macnissi vocatur; est ad ripam lacus Laodh, Karrick-Fergussio ad austrum oppositam, situm. Omnia illa quæ commemoravi sacra loca a Commor usque ad monasterium hoc tertii ordinis sunt in superiori Clan-boia, seu Airdia majori. Duæ enim sunt Airdiæ in illo tractu; major quæ superior Clannaboia; … minor vero quinque milliaria in longitudine complectitur; major multa milliaria ac satis ampla et deliciosa territoria… Lacus vituli, seu Loch-loadh hibernice, utramque Clannboiam interluit et dividit. Ubi notandum hæc initio sæculi XVII fuisse scripta; tunc itaque adhuc exstitisse S. Lasriani memoriam, sed nomine S. Macnissii pro Mac-Nascai fuisse notum. Edidit illa eadem, anglice versa et eruditissimo illustrata commentario, sæpe a nobis laudatus Guilielmus Reeves in Ultoniæ Diario archæologico; unde id unum depromo, jam ante sæculum XIII illum locum dictum fuisse Sanctum Boscum; quod nonnisi a veneratione S. Lasriani profectum esse videtur.
[5] [S. Lasrianus videtur idem est qui Laistranus, de quo Ven. Beda.] Credidit Colganus [Acta SS. Hiberniæ, pag. 17.] hunc eumdem esse ac Laistranum, cui cum aliis abbatibus et episcopis inscripta est cleri Romani epistola, anno 640 ad Hibernos data de recto Paschatis celebrandi ordine et de vitanda hæresi Pelagiana. Nil dubitans eamdem sententiam admisit Lanigan [Ecclesiast. hist. of Ireland, tom. II, pag. 414.] ; et Guilielmus Reeves [Irish itinerary of father Edmund Mac Cana, pag. 13.] eam quoque suo calculo probavit. Re quidem vera in omnibus editionibus, quas vidi, Historiæ ecclesiasticæ Venerabilis Bedæ, ubi libri II cap. 19 hæc epistola legitur, Laistranus, non autem Laisreanus seu Lasrianus, occurrit; verum, ut Lasrianus commune est apud Hibernos nomen, ita Laistranus inauditum; quod proinde vitiose scriptum sit. Tanto autem magis placet illa conjectura quod S. Lasrianus vir certe fuit eximiæ auctoritatis, quippe qui a S. Ængussio Magnus nuncupatur. Floruisse usque ad annum circiter 650 arbitratus est Colganus [Acta SS. Hiberniæ, pag. 17.] : placet hæc quoque sententia.
DE SS. RUFINIANO ET LUPO, EPISCOPIS, ET S. AUSIACO, PRESBYTERO, BAJOCIS IN GALLIIS.
CIRCA ANNUM CDLX.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Rufinianus, episcopus Bajocenses in Galliis (S.)
Lupus, episcopus Bajocenses in Galliis (S.)
BHL Number: 5077, 5078, 5079, 5080
AUCTORE V. D. B.
§ I. SS. Rufiniani et Lupi memoria in fastis sacris aliisque monumentis. Tempus vitæ, ordinationis et mortis. Consecratio episcopalis per saltum.
[S. Lupus, in aliis martyrologiis Corbolio ratione cultus, in aliis ob episcopatum Bajocis tributus,] Inter auctaria, quæ ad præsentem diem Martyrologio Usuardi accesserunt et a Sollerio nostro incredibili labore et patientia edita fuere, plura exhibent S. Lupi nomen. Verumtamen divorsum abeunt, quum in aliis Corbolii, in aliis Bajocis ejus festivitas potissime celebrari perhibeatur. Neque mirum: Bajocis enim in Normannia vixit; sed Corbolium in diœcesi Parisiensi ejus reliquiæ delatæ fuerunt ibique permanserunt: unde cognoscere liceat quæ codicum Usuardinorum origo sit. Porro in editione Usuardi, quam anno 1490 Parisiis Joannes le Munerat, cantor et scholasticus atque theologus Parisiensis, procuravit [Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. XLVI.] , legitur sub hoc die: Corboilo *, S. Lupi, episcopi et confessoris; itemque in codice reginæ Sueciæ, signato num. 428, quem olim scriptum fuisse ad usum ecclesiæ cathedralis Parisiensis constat ex his ad diem 17 octobris verbis [Ibid., P. 607.] : Eodem die, S. Cerbonii, Populoniensis episcopi, cujus nobis (ecclesiæ cathedrali Parisiensi) reliquias attulit Fr. noster Robertus Pisanus, teste Breviario Parisiensi anni 1736, canonicus Parisiensis. Molanus in prima editione plane consensit cum Munerato; sed in posterioribus addidit S. Lupum Bajocensem fuisse episcopum. Walasser autem, Canisiani seu Germanici Martyrologii auctor, qui se fere in vertendo Usuardo ampliato continet, Parisiensem seu Corboliensem origine codicem hic etiam secutus est. Contra in codice prioratus Benedictini de Daverone in diœcesi Carnotensi, non Corbolium, sed Bajocas designatas habes hoc modo: Bajocas, S. Lupi, episcopi et confessoris; et in editione Greveniana: In Normannia, S. Lupi, episcopi Bajocensis et confessoris. Ut autem ad recentiores martyrogos deveniam, Saussayus longum hac die encomium S. Lupi texuit, proxime secutus Vitam S. Lupi, quæ Corbolii usurpabatur et in qua S. Regnobertus substituebatur S. Rufiniano, dum reliqua convenirent cum Vita priore, quam inferius dabimus. Castellanus in Martyrologio universali ita celebrat sanctum præsulem: Bajocis, S. Lupi episcopi, cujus corpus requiescit Corbolii, in diœcesi Parisiensi, in templo S. Exsuperii, ubi Saint Leu vocatur. Brevius Martyrologium Parisiense cardinalis de Noaliis: Bajocis, S. Lupi episcopi, cujus corpus Corbolii apud S. Exuperium asservatur; a qua annuntiatione uno aut altero tantum verbo discrepat Martyrologium Ebroïcense episcopi de Roche-Chouart.
[2] [decessorem habuit S. Rufinianum, de quo hic etiam agetur;] Ambigendum itaque non est quin hac die agendum sit de S. Lupo Bajocensi episcopo. Quod vero ei addidimus S. Rufinianum, ejus in cathedra Bajocensi decessorem, id a nobis factum est ut fidem faceremus promissis decessorum nostrorum; qui quum ad diem 1 augusti in Rufinianum quemdam incidissent, cujus fabulosa Acta ex Italia acceperant, in fine brevissimi sui de Rufiniano illo sermonis scripserunt [Acta SS. Augusti, tom. I, p. 3.] : Alius est verus Rufinianus, secundus Bajocensis post S. Exuperium episcopus; sed certum cultus diem necdum reperire licuit: offeret se occasio de ipso agendi cum successore S. Lupo ad diem 25 octobris. Verumtamen quum hæc anno 1733 typis mandarunt, jam ab anno 1688 assignatum sibi pro natali diem habebat S. Rufinianus quintam septembris. Eo enim anno permiserat Franciscus de Nesmond, Bajocensis episcopus, parocho S. Exsuperii ut ejus officium illa die in suo templo celebraret sub ritu semiduplici [Hermant, Histoire du diocèse de Bayeux, p. 21.] . Neque immerito id fecisse censendus est. Corpus enim B. Rufiniani servabatur in illo templo post majus altare prope pristinum S. Exsuperii sepulcrum; eoque convenire solebat plebs, ejus patrocinium postulans [Ibid., pag. cit.] . Deinde in antiquissima Vita, inferius edenda, vocatur bis beatus Rufinianus; in vetustis item lectionibus, ex Elnonensi S. Amandi monasterio acceptis, sanctus Rufinianus; similiter in Breviario Bajocensi, circa annum 1627 curis Jacobi d'Angennes, Bajocensis episcopi, in lectionibus de S. Lupo beatus appellatur; in majoribus litaniis diœcesanis dicebatur et forte etiamnum dicitur: S. Rufiniane, ora pro nobis; demum ejus imago cum sancti titulo cernitur in fornice chori templi cathedralis Bajocensis, quem Odo I episcopus sub medium sæculum XI exstruxit et qui ineunte sæculo XIV imaginibus ornatus est [Pluquet, Essai historique sur la ville de Bayeux, p. 70.] ; cerniturque altera imago in fenestra navis ejusdem templi [Ibid., pag. cit.] . Quibus adde consentire scriptores in nuncupando eo sancto seu beato Rufiniano: satis fuerit nomine designasse Democharem in indice sui operis, Robertum [Gallia christiana, in qua regni Franciæ etc., p. 256.] , Severtium [Chronologia historica, t. III, p. 23.] , Saussayum [Martyrologium Gallicanum, p. 1241.] , fratres Sammarthanos [Gallia christiana, tom. II, p. 332.] , Hermant [Hist. du diocèse de Bayeux, p. 21.] , Maurinos Galliæ christianæ novæ auctores [Gallia ehrist. nova, tom. XI, col. 347.] et alios. Cæterum de eo nil scitur quod in Actis S. Lupi non contineatur. Quamobrem id tantum addam templum S. Exsuperii Bajocense, quo conditæ fuerunt ejus exuviæ, cœptum esse destrui, dum extremo sæculo XVIII libertas impietatis sacra omnia sus deque verteret in Galliis. Media seu anterior pars jam dejecta erat, quum Napoleo I imperator, concordato cum Pio papa VII inito, cultum divinum publice restituit; noluere parœciani ut quod de æde illa superesset solo æquaretur; quin imo pecuniam contulerunt, qua deruta pars iterum ædificaretur. Quod et factum est, addita turre parum eleganti [Pluquet, Essai sur Bayeux, p. 130.] .
[3] [presbyterum et sepulturæ honorumque ecclesiasticorum socium S. Ausiacum; omittitur vero Stephanus presbyter, non legitime sanctis accensitus.] Addidi etiam S. Ausiacum presbyterum, quem Hermantius [Histoire du diocèse de Bayeux, p. 32 et 546.] , res veteres ex recentiori norma intelligens et explicans, S. Lupi vicarium generalem appellat. Nil enim certius quam quod aliquando cultus fuit. Ut enim suo loco videbitur, translata fuerunt sacra ejus ossa a Bajocensi præsule ex S. Exsuperii templo in novam S. Lupi ædiculam seu basilicam; quæ ejus translatio non minus celebrata fuit quam S. Lupi. Nam ad hujus translationis historiæ finem hæc leguntur: Eorum quoque translatio (scilicet SS. Lupi et Ausiaci) VIII kalendas novembris celebratur. Verum, quum Normannorum prædatione ejus periit corpus, periisse simul videtur ejus cultus: nuspiam saltem de eo mentionem fieri video, neque ullis fastis sacris ejus nomen inscriptum legitur. Quod nomen multis formis mihi occurrit, scilicet Ausiacus, Ausiocus, Ausiochus, Ansiacus, Ansiocus, Antiochus. Nullum ex his, si Antiochum excipias, aliis viris impositum fuisse inveni; et quidem arbitror Antiochum genuinum nomen esse: verumtamen quum apud Bajocenses vulgari nomine saint Ausiac notus sit [Ibid., pp. citt.] , non visum est hinc recedere; adde Ausiacum celticum nomen proprium esse, loci quidem, sed tamen nomen proprium [Vita S. Lietberti, episc. Cameracensis, in Actis SS., tom. IV Junii, p. 602.] . Cogitaveram hic quoque cum sancti titulo adscribere nomen Stephani presbyteri; de quo in S. Lupi Vita agitur. Hermantius [Histoire du diocèse de Bayeux, pag. 24.] enim apertis verbis eum accenset Bajocensibus sanctis, laudans in margine Breviarium diœcesanum et Saussayi Martyrologium. Atque in hoc reapse libro refertur ejus nomen in Catalogo sanctorum, beatorum et piorum [Martyrologium Gallic., pag. 1242.] , sed absque sancti aut beati titulo: ita ut inter pios tantum census sit. Similiter, ubi S. Lupus laudatur, Stephanus presbyter sine sanctitatis laurea prodit. Quid in recentioribus suis Breviariis aut Propriis egerint Bajocenses me latet; sed in Breviario Jacobi d'Angennes Stephanus quidam vocatur: qua dictione nemo umquam in libris liturgicis sanctos aut beatos, quorum memoria in singulari benedictione sit, nuncupavit. Quod si postea Bajocenses Stephanum presbyterum sanctum fecerint, et Castellanus, vir cæterum cautissimus, Martyrologio suo inseruerit ad hanc diem cum sanctitatis laude Stephani presbyteri nomen, parvi id ponderis est; quippe quod celebribus Urbani VIII papæ decretis adversetur. Cæterum diœcesis Bajocensis satis fertilis genuinorum cælitum ager fuit, ut severa esse possit et difficilis.
[4] [Ex temporibus Ægidii, dicti regis Romani, et Childerici, regis Francorum, stabilitur S. Lupi ætas;] Nolim hoc loco quærere quando ibidem christiana religio primum annuntiata fuerit; quum id ad SS. Rufinianum et Lupum, qui sæculo V vixere, nequaquam pertineat. Scilicet eorum ætatem dant S. Lupi Acta et Lectiones Amandinæ seu Vita Andegavensis. In Actis enim traditur B. Rufinianus tertius a B. Exuperio Bajocensis episcopus fuisse; illique successisse S. Lupus, a Silvestro, archiepiscopo Rothomagensi, episcopus consecratus; in Lectionibus autem dicitur pie educatus fuisse et diaconus creatus a S. Rufiniano, qui etiam tertius a B. Exuperio, primo ipsius urbis episcopo, clarum pontificalis apicem dignitatis regendum susceperat; et initio memoratur S. Lupus floruisse tempore, quo Ægidius, rex Romanus, regnabat in Galliis. Nil certius quam postremum hoc temporis indicium. Si enim intelligitur (ut reapse intelligendum esse arbitror) more francico hic regem dici Ægidium, quod nempe supremam in Galliis potestatem haberet [Cangii, Glossarium latinum, V° Rex.] ; (quo titulo etiam ornatur in Actis S. Romuli [Ap. D. Bouquet, tom. I, pag. 821 et 822.] ;) designatur temporis spatium, quod ab anno circiter 458 decurrit usque ad 466. Sed si velis alludi ad auctoritatem regiam, quam supra Francos, in Belgio adhuc constitutos, aliquando Ægidius habuit, in obscuram quæstionem devenis. Ecce tibi. Teste S. Gregorio Turonensi [Hist. Francorum, lib. II, cap. 12, ap. D. Bouquet, tom. II, pag. 168.] , Childericus cum esset nimia in luxuria dissolutus et regnaret super Francorum gentem, cœpit filias eorum stuprose detrahere. Illi quoque, ob hoc indignantes, de regno eum ejiciunt… Franci, hoc ejecto, Ægidium sibi, quem superius magistrum militum a Republica (Romana) missum diximus, unanimiter regem adsciscunt. Qui cum VIII anno super eos regnaret, (Wiomadus,) amicus ille fidelis (ejecti regis), pacatis occulte Francis, nuntios ad Childericum … mittit. Ille vero, certe cognoscens indicia quod a Francis desideraretur, … in reguo suo est restitutus. Libuit P. Danieli nostro [Histoire de France, préf. histor., tom. I, pag. LXXIX et seqq. édit. 1742.] totum hunc locum et plura alia Childerici gesta inter fabulas referre; sed tam violenta in hac parte usus est crisi ut vix unum inter eruditos sequacem nactus sit. Multa eruditione ei respondit Dubos [Hist. critique de la monarchie française, lib. III, cap 4 et seqq. Tom. II, pag. 242 et seqq. edit. 1742.] , ipse quidem in quibusdam adjunctis longius progressus, sed generatim feliciter functus suo officio. Postea academia regia Suessionensis, proposita victori corona, edidit programma de vero tempore, quo Franci stabilem in Gallia nacti essent sedem, quærens imprimis de Childerici I et Ægidii gestis. Vicit Biet, S. Leodegarii Suessionensis abbas, fecitque manifestum nil esse quo S. Gregorii testimonium debilitetur [Dissertation sur la véritable époque de l'établissement fixe des Francs dans les Gaules etc. ap. Leber, Collection des meilleures dissertations etc. tom. II, pag. 1 et seqq] . Et certe si id rejiciatur, quid de antiqua historia Francorum superfuturum sit ego plane non video. Sane adjuncta quædam accedere potuere; sed ipsa res non ideo vocanda est in dubium, neque de ea dubitarunt severiores S. Gregorii Turonensis censores, puta Simonde de Sismondis [Histoire des Français, part. I, cap. 4, tom. I, pag. 112. Bruxelles, 1846.] , Lœbell [Gregor von Tours und seine Zeit, pag. 537.] aliique.
[5] [tricæ chronologicæ nil huc faciunt.] Porro S. Gregorius adstruere videtur Ægidium magistrum militum factum esse sub ipsum tempus, quo Majorianus imperator processit, nempe 1 augusti anni 457; et quum extremo tantum anno 458 Galli se Majoriani potestati subjecerint, Dubossio non videtur Ægidius ante id tempus supremo in Galliis magistratu fungi potuisse, neque ante initium anni 459 a Francis rex eligi. Ex altera vero parte regno restitutum fuisse Childericum ante Ægidii mortem luculente tradere mihi videtur Gregorius. Porro sub anno nono Leonis et quarto Severi, Christi 465, scripsit Idacius: Ægidius moritur, alii dicunt insidiis, alii veneno deceptus: quo desinente, mox Gothi regiones invadunt, quas Romano nomine tuebatur. Quæ si ita sint, quomodo potuit Childericus usque ad annum octavum in exilio versari? Hunc nodum ut solvant aut secent, alii cum Biet monent quod Idacius circa hoc tempus (ut complures volunt) chronologicum ordinem nonnihil perturbaverit [Biet, ap. Leber, tom. II, pag. 15 et seqq.] , omittens biennium (imo unum annum et quatuor menses [Aug. Thierry, Récits de l'histoire romaine au Ve siècle, pag. 10.] )), quos post mortem Severi imperium occidentale vacavit; alii potius cum Garzonio, quod res ab anno octavo Leonis annotarit quidem, sed non in certos digesserit annos [Garzonius, Præf. ad Chronicum Idacii, num. 34 et nota 96, ap. Migne, Patrologia latina, tom. LXXIV, col. 697 et 816.] ; alii contra cum Dubossio statuunt apud S. Gregorium non legendum esse annum VIII, sed IIII; alii iterum cum Garzonio ita interpretandum esse S. Gregorium ut conveniat cum Chronico Virdunensi, in quo legitur: Childericus, filius Merovei, expulso Ægidio, duce Romanorum, de regno atque interfecto, regnum invadit anno ab incarnatione 466. Hinc plura systemata: secundum Dubossium exsul factus est Childericus ab anno tantum 459 ad 463; secundum Garzonium ab 459 usque ad 466, et Ægidium mortuum anno 465; et demum, ut alia omittam, secundum Bietum Ægidium fuisse magistrum militum ab anno 458 usque ad 466 et Childericum ab anno 458 usque ad 465 fuisse extorrem. At quum nil aliud quæramus quam qualemcumque notam temporis vitæ S. Lupi, hæc sufficere videntur; nil enim nostra refert, sive anno 465 sive 466 (alteruter enim eligendus videtur) Ægidius obierit; idemque habeto de abitu et reditu Childerici. Opportunum multo magis animadvertere erit passim mortis tempus indicari in veteribus historiis, ubi aliquis dicitur sub principe quodam aut certo anno vixisse aut floruisse; ita ut statuere nobis liceat S. Lupi obitum circa annum 460.
[6] [A Silvestro, archiepiscopo Rothomagensi, non multo ante annum 442 episcopus consecratus est S. Lupus;] Aliud temporis indicium in ejus ordinatione episcopali, quam a Silvestro, Rhotomagensi archiepiscopo, accepit, positum. In Actis archiepiscoporum Rothomagensium, scriptis exeunte sæculo XI sub pontificatu S. Gregorii VII et a Mabillonio aliisque editis, sequens ordo proponitur [Mabillonius, Analecta, pag. 222, edit. la Barre.] : Cui (Victricio) successit S. Innocentius, S. Innocentio sanctus Evodus, Evodo Silvester, Silvestro Malsonus, Malsono Germanus, etc. Atque idem ordo servatur in Catalogo, scripto ante finem sæculi IX atque olim in S. Wandregisili servato; in vetusto autem Gemeticensi S. Innocentius postponitur S. Evodio [Gallia christ. nova, tom. XI, col. 9.] : sed parvi id nostra refert. Porro vita functus esse videtur S. Victricius inter annum 404 et 409 [Ibid. col. 8.] et Germanus interfuit anno 461 concilio Turonensi primo [Ibid. col. 9.] : ita ut in medio spatio S. Innocentius, S. Evodius, Silvester et Malsonus episcopatum Rothomagensem rexerint. A vero itaque non multum aberrare possunt Annales Uticenses, non ita pridem editi, in quibus S. Victricius floruisse seu obiisse traditur anno 405, S. Innocentius anno 417, S. Evodius anno 426, Silvester anno 434 et Malsonus anno 442; sed, ut ex concilii Turonensis ætate constat, male in iisdem annalibus Germani nomen illigatur anno 451 ejusque successoris Crescentii anno 459 [Le Prevost, append. ad Orderici Vitalis Hist. eccles. tom. V, pag. 144 et 145.] ; neque plurimum devius esse potest Ordericus Vitalis; quo auctore, Silvester octo annis tempore Leonis papæ, qui ab anno 440 ad 461 sedit, Clodione et Meroveo regnantibus in Francia (ab anno 427 ad 458), claruit [Ibid. tom. II, pag. 340.] ; neque carpendus est Guilielmus Bessinus, qui, ut loquitur [Concilia provinciæ Rothomagensis, tom II, pag. 1.] , chronicorum (aliorum) veterum auctoritate fretus, Silvestri administrationem ad annos sedecim protraxit, id est ab anno 426 ad 442. Unde sequitur S. Rufinianum ex hac vita decessisse et S. Lupum a Silvestro Rothomagensi episcopum consecratum fuisse sub annum 426; neque culpari posse cl. V. Julium Lair [Biblioth. de l'école des Chartes, tom XXIII, p. 100.] , referentem S. Lupi episcopatus initia inter annos 434 et 442; et quum censendus sit hoc tempore annos natus fuisse circiter triginta (triginta enim aut saltem viginti quinque anni incohati requirebantur in diacono [Cfr Martene, de antiquis eccles. ritibus, lib. I, part. II, cap. 8, art. III, num. 4, tom. II, pag. 274.] , et aliquandiu jam hoc officio functus erat) natus fuisse videtur extremo sæculo IV.
[7] [et quidem per saltum, omisso presbyteratu.] Et quoniam ad ejus episcopalem ordinationem venimus, placet quæ de ea dicenda videntur prosequi. Imprimis ante oculos habendum est caput III epistolæ I S. Zosimi papæ ad Hesychium Salonitanum, quod passim tamquam lex certa in fronte sacrarum ordinationum in antiquis sacramentariis legitur [Ibid. pag. 277.] : Hæc autem in singulis gradibus observanda sunt tempora. Si ab infantia ecclesiasticis ministeriis nomen dederit (quemadmodum fecit S. Lupus), inter lectores usque vigesimum ætatis annum continuata observatione perduret… Exinde acolythus vel subdiaconus quatuor annis. Et sic ad benedictionem diaconatus, si meretur, accedat; in quo ordine quinque annis si inculpate se gesserit, hærere debebit; exinde, suffragantibus stipendiis, per tot gradus, datis propriæ fidei documentis, presbyterii sacerdotium promereri. De quo loco, si eo illum exactior ad bonos mores vita perduxerit, summum pontificatum sperare licebit anno ætatis quadragesimo quinto aut saltem presbyterii decimo juxta Siricii papæ primam epistolam ad Himerium Tarraconensem [Ibid. pag. 276.] . Verum ab hac lege facile recedebatur, quum signo aliquo, quod divinum habebatur, (qualiter in ordinatione S. Lupi contigit,) alia videretur Dei esse voluntas [Cfr Acta SS. tom. I Octobris, pag. 71.] . Quod vero deinde S. Lupus, quum adhuc diaconus esset, protinus apicem adeptus esse episcopalem traditur, ita ut presbyter numquam fuerit, plane mirum non est, quum, ut verbis utar Æneæ Parisiensis [Martene, tom. II, pag. 279.] , in sublimitate majoris pontificis consistat etiam honor minoris sacerdotis. Ordinationum per saltum exempla plura profert Martenius [Ibid. p. cit.] ; sed hoc minime exhausit argumentum. Plura sæpius de eodem postea quæsivit Novaës in Elementis historiæ pontificiæ; et quidem ritus adhuc superest quo hæc fierent. Vide enim num. 8 9 Ordinis Romani VIII ex editis a Mabillonio, ubi traditur quomodo diaconus aut presbyter episcopus consecretur [Museum Italicum, tom. II, pag. 88 et 89.] ; et num. 5 Ordinis Romani IX, quo continetur modus creandi ex diacono aut presbytero summi pontificis [Ibid. pag. 92.] . Quod demum Silvester, Rothomagensis episcopus, aderat, id secundum caput I epistolæ S. Innocentii ad S. Victricium Rhotomagensem factum est, quum ibi præcipiatur primum ut extra conscientiam metropolitani episcopus nullus audeat ordinare [Ap. Bessin, Concilia Rothomagensia, tom. I, pag. 4.] ; adeoque petenda erat eligendi licentia a metropolitano; qui, quo celerius dein fieret consecratio, ipsi sæpe electioni præsidebat: unde paulatim multis in locis lex facta est ut nemo episcopus eligeretur sine visitatoris aut vicini episcopi præsentia.
[8] [ S. Lupus non scripsit S. Regnoberti Bajocensis Acta, quæ lucubratio fabulosa et suppositia est.] Circumfertur sub S. Lupi nomine Vita S. Regnoberti, episcopi Bajocensis, plane fabulosa: ea de re quum jam dixerit Papebrochius in commentario de S. Regnoberto [Act. SS. tom. III Maji, p. 618 et 619.] , ejusque sententia omnibus approbata fuerit [Cfr Hermant, Hist. eccl. de Bayeux, p. 34; D. Rivet, Hist. littér. de France, tom. II, pag. 418; Baillet, Vies des saints, 16 mai, tom. V, pag. 286 et seqq.] , denuo mihi ostendendum non est S. Lupum illius Vitæ non esse auctorem, sed recentiorem eum esse partum. Aliam nuper S. Regnoberti Vitam, S. Lupi etiam nomine inscriptam, in medium protulit ven. vir Do [Recherches historiques et critiques sur S. Regnobert, second évêque de Bayeux, pag. 12 et 13.] , canonicus honorarius Bajocensis et monialium Visitationis Bajocensium rector; sed licet in hac paulo pauciora absurda insint, suppositius etiam fœtus habendus est, sive illius breviarium aut exemplar seu protypum sit. Nolim itaque probare novum illum librum, absque ulla modestia et verecundia scriptum et merito castigatum a cl. V. Lair [Bibliothèque de l'école des Chartes, tom. XXIII, p. 90 et seqq.] ; sed simul vix consentire audeo Papebrochio, Riveto, Maurinis [Gallia Christ. nova, tom. XI, col 347 et 348.] et cl. V. Julio Lair [Bibl. de l'école des Chartes, tom. XXIII, p. 94 et seqq.] , qui eum in hac re secuti sunt, scilicet S. Regnobertum ante S. Lupum non vixisse; S. Exsuperium primum fuisse Bajocensem episcopum, S. Rufinianum secundum et S. Lupum tertium; S. Regnobertum vero sæculo tantum venire VII. Certe sæculo VII vixit aliquis Regnobertus episcopus; sed alter forte vixit sæculo IV, aut, si lubet, etiam ante. In hoc certe erravit Papebrochius, quod, licet initio Vitæ S. Lupi tam aperte legatur B. Rufinianus, tertius a B. Exuperio Bajocensis episcopus, et in Lectionibus Amandinis S. Rufinianus, ejusdem civitatis præsul, qui etiam tertius a B. Exuperio, primo ipsius urbis episcopo, clarum pontificalis apicem dignitatis regendum suscepisse, nescio qua mentis avocatione viderit ibidem S. Lupum tertium fuisse Bajocensem episcopum et S. Rufinianum secundum; sed ita non est: Exuperius dicitur primus fuisse, Rufinianus tertius et Lupus ejus successor; ita ut secundus locus vacuus sit et secundum veterem traditionem, quæ in ipso chori fornice repræsentata est [Hermant, Hist. du diocèse de Bayeux, pag. 19.] , dandus S. Regnoberto. Quod jam fecit Henschenius noster, errorem Papebrochii corrigens in Commentario Prævio ad Acta S. Manvæi, S. Lupi successoris, ad diem 28 maji. Displicet tamen mihi magnopere Regnoberti, qui sæculo IV episcopus fuerit, francicum seu germanicum nomen; ut forte secundi episcopi locus prudenter anonymo reliquendus sit. In fabulosa S. Regnoberti Vita Lupus Bajocensis ecclesiæ tertius a S. Exuperio, secundus a beato Regnoberto onus adeptus pastorale dicitur, omisso S. Rufiniano; sed id morari neminem debet.
[9] [Vita functus fuisse videtur S. Lupus sub annum 460.] Pervenisse S. Lupum ad annum 465 ex ejus Vita tradidit Bessinus [Concilia Rothomagensia, tom. II, pag. 233.] ; sed nulla ei præluxit Vita, qua id contineatur, verum Gallia Christiana fratrum Sammarthanorum. Hermant nil definivit, dicens ab aliis statui ejus mortem die 25 octobris anni 461. Caute etiam procedunt Maurini in Gallia Christiana nova, sententiam referentes Sammarthanorum et quod in Papebrochii de S: Regnoberto Commentario legerant, S. Lupum episcopum fuisse, dum Ægidius esset magister militum aut rex Romanus in Galliis. Et quidem hoc unum tenendum est, beatum virum obiisse inter annum 458 et 465, ut jam annotavimus in fine num. 5. In Vita, danda inferius, uti etiam in Martyrologio Saussayi et in Breviario anni 1627 dicitur in episcopatu explevisse annos triginta; quod facile credi potest; Bocquetius [Les Vies des S. Exupère et S. Loup. Paris, 1627, pag. 26.] tamen et alius anonymus auctor Vitæ SS. Exuperii et Lupi [Les Vies et Miracles de S. Spire et S. Leu. Paris 1677, p. 23 et 24.] , (quem constat Stephanum Pepingue esse,) annos dicunt triginta duos. Iidem volunt S. Lupum sepultum fuisse in hoc ipso loco, ubi lupum cepisse et occidisse in Vita, infra edenda, traditur; et septuaginta annis post episcopum, ejus successorem, templum super sepulcro ædificasse: sed in aliam abit sententiam Hermantius [Hermant, Hist. eccl. de Bayeux, pag. 33.] , arbitratus S. Lupi corpus in templo S. Exsuperii fuisse conditum. Et sane quum illo ævo passim sepelirentur episcopi et magnates in ædiculis cœmeterialibus, parum credibile est beatum virum sub dio fuisse humatum; dein S. Exsuperii templum episcoporum Bajocensium cœmeterium fuit, donec sæculo XI Odo I prælegerit S. Vigoris ædem [Ibid. pag. 9.] ; ad hæc in historia translationis, quæ venit post priorem Vitam dicitur S. Lupus in ecclesia sepultum fuisse; quid enim aliud hæc sibi volunt verba: Quadam nocte apparuit beatus Lupus cuidam fratri, IN ECCLESIA quiescenti; cui et noticiam sui nominis indicavit, et locum, in quo ipse et reverendus vir Ansiochus sepulti jacebant, notavit; ET DUM EI BINA OSTENDERET SEPULCRA etc.? quæ aperte omnia in ecclesia facta sunt. Animadvertit præterea Hermantius [Ibid. pag. 33.] in translationibus semper sociata fuisse SS. Exsuperii et Lupi corpora ita ut censenda sint primum in eodem fuisse loco; sed id verum non esse infra apparebit, quemadmodum etiam quod in antiquis Corboliensibus libris aperte dicuntur SS. Exsuperii et Lupi corpora ex cœnobio Bajocensi S. Exsuperii primum delata fuisse Paludellam. Sed de hac translatione paulo infra: prius absolvenda sunt quæ Bajocis acta fuerunt.
[Annotatum]
* Corbolii
§ II. Cultus S. Lupi Bajocis et in Elnonensi S. Amandi monasterio. Reliquiæ S. Exsuperii translatæ prius verisimiliter Rhedones, et S. Lupi Cormaricum; dein Paludellam metu Normannorum, et postea Corbolium. Fata capituli Corboliensis.
[Cultus annuus, reliquiæ et monumenta S. Lupi Bajocis;] Ut mihi constat ex kalendariis liturgicis annorum 1840 et 1850, celebrant Bajocenses die 14 julii ritu duplici majori translationem SS. Exuperii, Lupi et Vigoris; ritu duplici cum lectionibus ex homilia LIX S. Maximi de S. Eusebio idem festum reperio in Breviario anni 1629; sed in multo antiquioribus etiam exstare non est dubium. Vult Hermantius [Ibid. pag. cit.] hac festivitate recoli memoriam translationis, quæ facta esset die 14 julii anni 466: tunc enim beata corpora ex S. Exuperii templo solemniter vecta fuisse in cathedrale. Sed id non cohæret, quum S. Vigor integro sæculo post diem obierit. Hinc ut se extricet Hermantius, detrahit S. Vigoris nomen; verum ubi dein pedem figat plane non novit [Cfr. ibid. pag. 50.] . Sane in cathedrale templum venisse videntur aliquando S. Vigoris exuviæ, atque etiam capita SS. Exuperii et Lupi [Ibid. pag. 35 et 50.] . Et quidem de corpore S. Vigoris certum testimonium dabit Chronicum Centulense [In Dacherii Spicilegio, tom. II, pag. 332 et 342.] ; de capitibus SS. Exuperii et Lupi indices reliquiarum templi cathedralis, confecti annis 1369, 1476 et 1563 [Hermant, pag. 34.] ; ex quo postremo constat hæc capita et pleraque alia pia pignora anno ante, scilicet 1562, a furentibus Calvinistis fuisse destructa [Ibid. pag. cit.] . Quare, si quid video, dicendum potius est illam translationem nil aliud esse quam exaltationem reliquiarum intra S. Exuperii ædem olim factam; qua forte occasione ad cathedrale templum delatum est corpus S. Vigoris cum SS. Exuperii et Lupi capitibus. Alterum in honorem S. Lupi celebratur festum die 25 octobris, ritu duplici secundum Breviarium anni 1629 et duplici majori juxta kalendaria superius memorata. Lectiones illius Breviarii nil singulare habent, sed eadem tantum, quæ leguntur in Vita, nitidius paulo exposita. Cujus festi origo et causa est translatio corporum SS. Lupi et Ausiaci, quæ septuaginta annis post illius obitum in ædiculam S. Lupi solemniter translata fuerunt; cujus translationis historiam inferius post Vitam dabimus. Imago S. Lupi picta cernitur in fenestra templi cathedralis atque etiam in chori fornice. Has imagines affirmat Hermantius ab Odone I episcopo circa annum 1067 fieri jussas fuisse; sed jam monui id opus ducentis minimum annis recentius esse. In suburbio, qua iter ad oppidum S. Laudi est, leucæ quadrante a pristinis mœniis exstructa fuit parva illa ecclesia cum S. Lupi titulo; unde ipsa vicinia dicta est S. Lupi [Bocquet, Vies de S. Exupère etc. pag. 27.] , vulgo Saint-Loup-Hors. Sæpius reædificata fuerit oportet: certe præsens turris sæculi XI est, reliquæ partes sæculi XII et XIII. Super portam præcipuam exstant anaglypha, quibus exhibetur beatus vir lupum in Dromum fluvium projiciens [Pluquet, Essai sur Bayeux, pag. 72.] . Ad extremam partem septentrionalem altaris maximi inerat olim magnus lapis, cui pedem suum impressisse dicebatur S. Lupus, quum lupum occiderat [Bocquet, Vies de S. Exupère etc. pag. 24.] , et quem plebecula superstitiose venerabatur. Ut hic lapis scandali amoveretur, destructa fuit anno 1687 et iterum ædificata illa templi pars [Hermant, pag. 34.] .
[11] [item in Elnonensi S. Amandi monasterio.] Quum in lectionibus, quas 23 octobris anni 1659 ex Elnonensi S. Amandi monasterio ad decessores nostros misit Bavo Pollet, asceterii illius alumnus, errores non sint qui in hagiographiis Corboliensibus deprehenduntur, pronum est suspicari Bajocis illuc devenisse quidquid de S. Lupo habebant. Accipe ea de re Polleti verba: Habemus, inquit, in thesauraria nostra inter alias sanctorum reliquias valde magnum et notabile os ejusdem sancti, nec quidquam de ejus vita vel morte aliud reperire umquam potuimus quam quæ his adjuncta Rtiæ Vræ transmitto. Lectiones missæ pars sunt Vitæ Andegavensis, quam inferius dabimus; hic vero orationem placet describere: Propitiare quæsumus, Domine, nobis famulis tuis per sancti Lupi, confessoris tui atque pontificis, qui in hac requiescit ecclesia, merita gloriosa, ut ejus pia intercessione ab omnibus semper muniamur adversis. Per Dominum Nostrum etc.
[12] [Quo anno Bajocis ablatæ fuerint S. Exsuperii et S. Lupi reliquiæ, difficilis quæstio.] Verum longe præcellebat S. Lupi cultus Corbolii seu Corboili, quo ejus reliquiæ devenerant sæculo IX aut potius proxime sequenti. Ea de re egerunt jam decessores nostri in Commentario de S. Exsuperio ad diem 1 augusti [Acta SS., tom. I Augusti, p. 53 et seq.] ; sed parce valde, ita ut operæ pretium fuerit paulo distinctius hanc historiæ partem exsequi. Quo porro tempore Bajocis in interiores Galliæ partes devectæ fuerint SS. Lupi et Exsuperii reliquiæ, non plane manifestum est. In Breviario Bajocensi ms., quod olim in S. Victoris Parisiis servabatur, legit Hermantius [Hist. de Bayeux, pag. 7.] ad diem 14 julii, quo agebatur Bajocis SS. Exsuperii, Lupi et Vigoris translatio, id factum esse anno 843; contra Joannes a S. Victore, qui anno 1315 Annales suos conscripsit, id ad annum 863 retulit: Anno Domini, inquit [Cfr Acta SS., tom. I Augusti, p. 54.] , DCCCLXIII dicitur esse translatum corpus S. Exuperii apud Corbolium de urbe Bajocensi, et primo apud Paludellum villam super Exonam et post apud Corbolium; atque alii demum annum 862 substituunt [Hermant, Histoire de Bayeux, p. 7.] . Quæ omnia ex uno fonte hausta videntur, mutato numerorum ordine aut unitate rescissa. Sed parum his fidendum videtur. Quid quod illic unius S. Exsuperii mentio fit, omisso S. Lupo? An itaque non uno tempore amborum cælitum exuviæ illuc devenerunt? An non timore Normannorum, quemadmodum in antiquo S. Exsuperii Corboliensis legendario traditur? Ubi hæc leguntur [Lair, Biblioth. de l'École des Chartes, tom. XXIII, p. 297.] : Post multa annorum curricula, quidam fideles, in cœnobio S. Exuperii famulantes, venerabiles tam ipsius quam beati Luponis reliquias ob tyrannidem infestantium Normannorum inde adsportantes, in quoddam castrum, nomine Paludellum, transferentes, reposuerunt. Et quidem anno 857, ut Ermentarius, abbas S. Filiberti, testis coævus est [Hist. translat. S. Filiberti, ap. D. Bouquet, tom. VII, p. 343.] , Normanni Ebroïcas populati sunt atque Bajocas, reliquasque undique secus civitates invaserunt; quin etiam Baltfridum, Bajocensem episcopum, interfecerunt; quæ tamen cædes in Annalibus Bertinianis [Ibid, p. 75.] anno sequenti annectitur. Dum autem hæc fierent, et nullus pene locus, nullum intactum remaneret monasterium, atque omnes fugam arriperent, quomodo servata fuerint pia Bajocensium patronorum pignora? Res difficilis, non tamen incredibilis. Quod autem magis mireris, dum ferro et igne provinciam ecclesiasticam Rothomagensem vastarent Normanni, Constantienses Bajocas tulerunt, quasi tutius illic perfugium esset, SS. Laudi, Rumpharii et Fromundi reliquias easque ante templi cathedralis fores, pellibus involutas, in terra absconderunt [Cfr Acta SS., tom. X Octobris, p. 844 et 845.] . Illa itaque plane omnia difficilia esse concedimus; licet nil tum actum fuerit ratione, quod nemo sciret quo confugeret aut ubi securus consisteret.
[13] [Videntur anno 846 a Britannis ex Monte ecclesiæ seu S. Exsuperii Bajocensi templo sublatæ fuisse hujus Sancti reliquiæ et Rhedones devectæ;] Equidem non diffitebor me propendere in eam sententiam ut jam ante Normannorum adventum ablatæ fuerint SS. Exsuperii reliquiæ et Rhedones devectæ; atque inde, quum instarent Normanni, devenerint Paludellam et postmodum Corbolium. Ex Historia scilicet translationis corporum SS. Regnoberti et Zenonis, quæ Bajocensibus non placere videtur, sed coævum optimumque monumentum est, prius a Dacherio [Spicilegium, edit. La Barre, tom. II, p. 127.] , dein ex aliis mss. codicibus a Papebrochio [Acta SS., tom. III Maii, p. 620.] editum et a cl. v. Lair [Bibliothèque de l'École des Chartes, tom. XXIII, p. 101 et seqq.] bene defensum, constat anno dominicæ incarnationis octingentesimo quadragesimo septimo, indictione decima, domino Sergio papa præsidente, Balfrido Bajocensem ecclesiam regente, in loco, qui vocabatur Mons-Ecclesiæ, ubi quondam sepeliebantur episcopi civitatis, inventam esse basilicam in honorem Dei et Exuperii, primi ejusdem urbis episcopi, constructam, sed jam ornatibus suis nudatam, derelictam et solitariam, et in qua nullum persolvebatur divinum officium; unde etiam casus sui ruinam prætenderet: quæ occasio fuit Hervæo viro nobili, ut duorum presbyterorum ministerio inde clanculo tolleret SS. Regnoberti et Zenonis corpora et in diœcesim Lexoviensem deferret, scilicet in templum S. Victoris, nunc [Bibliothèque de l'École des Chartes, tom. XXIII, p. 102.] Notre-Dame-d'Épines (département de l'Eure.). Hæc ut facerent, cavendum eis fuit a Britonum insidiis, qui eo tempore eamdem terram occupaverant et multa cæde regionem deprimebant. Quidni Britones illi tum S. Exsuperii rapuerunt corpus et Rhedones tulerunt? Certe in antiquissimis monumentis, quæ de Corboliensi translatione supersunt, non dicuntur sanctorum exuviæ Bajocis, sed Rhedonibus allatæ fuisse. Scilicet in Martyrologio Usuardi Tornacensi, quod sub annum 1220 ex Altovillariensi in diœcesi Rhemensi exemplari descriptum esse videtur [Martyrologium Usuardi, edit. Sollerii, p. LVI.] , et similiter in Parisiensi medii sæculi XIII [Saint-Edme, Paris et ses environs, tom. I, p. 913.] , atque itidem in codice, qui Molano præluxit, hæc ad diem 1 augusti leguntur: Castro Corboilo, sancti Exuperii episcopi et confessoris, cujus corpus, persecutione Danorum a Rhedonis civitate fugatum atque a Galliarum incolis honorifice receptum, in prædicto loco affectu magnæ devotionis colitur. At Rhedones errore Bajocis substitutæ fuerunt! Sed quid in tribus codicibus Rhedones occurrunt, nuspiam Bajocæ? Verum hæc non conveniunt cum Bajocensium libris! Sed cum iisdem etiam non conveniunt, quæ ex memorata Historia Translationis SS. Regnoberti et Zenonis comperta sunt. Ast nil de his hactenus norunt Rhedonenses! Sed nil etiam norunt de suis illius ævi episcopis: adeo turbata tum fuit Britannia Armoricana tum intestinis tumultibus, tum Normannorum vastatione Quare, donec meliora afferantur, censeo prius S. Exsuperii corpus Rhedonibus jacuisse quam Paludellam devenerit.
[14] [Ante extremum sæculum IX S. Lupi reliquiæ furtim derectæ Cormaricum;] De S. Lupo multo accuratiora habemus. Reperit scilicet cl. V. Julius Lair narratiunculam antiquam plane, qua constet ejus benedicta ossa prius delata fuisse in diœcesim Turonensem, ultra nempe Turones, in abbatiam Cormaricensem super Angerim. Audi veterem scriptorem [Biblioth. de l'Ecole des Chartes, tom. XXIII, p. 321 et 322] : Qui autem nosse desiderat qualiter sanctissimum corpus beati præsulis Lupi ad Cormaricense monasterium olim fuerit deportatum, certissime sciat, quod quidam reverendus abbas, Ivo nomine, crescente paganorum ferocitate, cogente etiam necessitatis impellamine, proprium relinquens locum, Turonense adiit territorium, sancti præsulis Lupi venerabile corpus deferens secum; pervenit tandem Cormaricense cœnobium, sancti Pauli apostoli honore sollempniter dicatum. Qui etiam ab ejusdem loci incolis honorifice exceptus, gratissimo fratrum amore illectus, tradidit eis munus preciosum, immo etiam cælestem thesaurum, corpus scilicet gloriosi antistitis Lupi; qui, annuente Domino, in æternis sæculis æterna perpetualiter possidet gaudia. Explicit. Quocum convenit quod testimonio Perionis, Cormaricensis historiographi, illic exstabat altare dicatum titulo SS. Trinitatis et SS. Lupi et Columbani [Ibid, p. 299 ex Salmon, Chronique de la Touraine, suppl., p. 36.] . Quæ facta sint oportet priusquam extremo sæculo IX monasterium Cormaricenum pene ad solum dirutum est [Ibid., indidem.] a Danis, persequentibus Turonenses, qui illuc cum S. Martini reliquiis confugerant [Ibid., ex Bourassé, Cartulaire de Cormery, préf.] : non enim in desolatum locum venit Ivo abbas. Atque hic, ab ejusdem loci incolis honorifice exceptus et gratissimo fratrum amore illectus, videtur illic post mortem Audachri, qui anno 865 adhuc tenebat abbatiale pedum [Gallia christ., tom. XIV, col. 257.] , abbas electus esse. Certe Ivoni, abbati Cormaricensi, tradidit Odo rex V calendas junii, anno regni sexto, Christi 893, villam Moliensem cum adjacentibus vineis et silvis in Pictaviensi pago [Ibid., col. cit. Cfr D. Bouquet, tom. IX, p. 461.] .
[15] [unde Paludellum, tribus leucis a Corbolio, metu Normannorum advenerunt. Inde ante annum 957 Corbolium translatæ sunt.] Quemadmodum nescimus quomodo Rhedonibus S. Exsuperii reliquiæ Paludellam devenerint, sic etiam nos latet quomodo S. Lupi ossa eodem fuerint delata; nisi quod conjectura assequi possimus utraque illuc fuisse deportata, quum extremo sæculo IX provinciæ Turonensi incumberent Normanni. Utut id est, Paludella, quo certissime devecta sunt, a cognominibus locis distinguenda est. Jacet enim Paludella quædam, vulgo Paluel, in Normandia Superiori, in pago Caletensi, non procul ab Oceano, in ripa dextra Durdantis fluvioli [Cfr Du Plessis, Description de la Haute-Normandie, tom. I, p. 647; Cochet, les Églises de l'arrondissement d'Yvetot, tom. I, p. 200.] ; jacet et alia vocata item Paluel, seu potius S. Vincentii de Paludella, in agro Petrocoricensi; tertia dicta Palluau, in pristino pago Engolismensi; quarta, eodem vulgari nomine, in Campania pagoque Trecensi; quinta in Bituricensi; et sexta in Pictaviensi [Expilly, Dictionnaire de la France, tom. V, p. 391.] . Sed in harum nullam asportata sunt sacra pignora, verum, ut in veteri legendario Corboliensi legitur [Acta SS., tom. I Augusti, p. 53.] , in quoddam castrum, nomine Paludellum, scilicet lutosis Ixoniæ fluentis obsitum. Ixonia autem, quod alius potius rivi nomen est, l'Essone, designatur hoc loco la Juisne, latine Junna; verum, quum prope Paludellam castrum confluant, sæpe sibi invicem sua communicant nomina [Valesius, Notitia Galliarum, p. 257.] . Porro tribus leucis a Corbolio, meridiem versus, in parœcia Ballancourt, apparent adhuc castri illius vestigia [Pinard, Monographie de l'église de Saint-Spire de Corbeil, p. 52.] . Inde, inquiunt Galliæ Christianæ novæ scriptores [Gallia christiana nova, tom. VII, col. 961.] , reliquiæ sanctorum Exuperii et Lupi, Bajocensium episcoporum, translatæ fuerunt circa annum 950 ad Corboilense castrum ab Aimone comite. Id anno 963 factum fuisse volunt Lebeuf [Histoire du diocèse de Paris, tom. XI, pag. 164 et 170.] et Pinard [Monographie etc., pag. 4.] , quoniam Joannes a S. Victore annum 863 scripserit, loco anni 963. Intolerabilis conjectura: erravit sane Joannes a S. Victore, sed errarunt etiam ejus castigatores. Anno nempe 957 contigit, Dei disponente judicio, ut comes Corboili castri, nomine Haimo, ad limina sanctorum apostolorum Petri et Pauli orationis gratia Romam pergeret ibique in eodem itinere finem vitæ acciperet [Acta SS., t. I Aug., p. 54.] . Quæ non in solis scriptis Corboliensibus leguntur, verum etiam in Vita venerabilis comitis Burchardi, qui Haimoni et in Corboliensi comitatu et in nuptiali thalamo, vidua ejus Elisabetha in matrimonium ducta, successit [Ap. D. Bouquet, t. X, p. 350.] . Vi capta Paludella castro, Haimoni in prædum cesserant piæ reliquiæ; quas in suburbium castri sui Corbolii, nunc Nouveau-Corbeil dictum, in ripa sinistra Sequanæ, magno cum gaudio et laudibus altisonis transtulit; cujus etiam dimidium bonorum in eadem hora sanctis Dei confessoribus censualiter et perenniter assignavit; in quo videlicet suburbio ad conservandas sanctorum reliquias exstruxit ecclesiam sub nomine eorum, deputans ibi duodecim canonicos juxta venerabilem et imitabilem numerum apostolorum, qui scilicet principes populorum et domestici Dei una cum sanctis Exuperio et Lupone eidem Haimoni et omnibus, templum vel suffragia ipsorum fideliter et devote requirentibus, tam veniam delictorum quam gloriam impetrent beatorum [Acta SS., tom. I Aug., p. 54.] : quod testimonium præstat eruditissimis conjecturis cl. V. Julii Lair [Biblioth. de l'École des Chartes, t. XXIII, p. 300 et 301.] , arbitrati S. Lupi reliquias Paludellam translatas non fuisse, sed remansisse penes Cormaricenses profugos; ab iisdem, quum recessissent Normanni, in suum asceterium reportatas fuisse; datas autem fuisse S. Exsuperii Corboliensi templo a Theobaldo, filio illius Haimonis atque ab anno 997 usque ad annum 1004 aut 1006 Cormaricense abbate; quod ab eo patratum fuerit, quum, relicto Cormarico, abbas S. Mauri Fossatensis Parisiis factus est.
[16] [Corboliensis SS. Exsuperii et Lupi capituli ultimi abbates et misera fata.] De historia asceterii Corboliensis aliquid jam dedit Sollerius in Actis S. Exsuperii [Acta SS. t. I Augusti, p. 54.] ; multo autem plura Galliæ Christianæ novæ scriptores [Tom. VII, p. 961 et seqq.] ; et demum accuratiora cl. V. Pinard [Monographie de l'église de Saint-Spire de Corbeil, 1857.] . Verum, quum hæc magis ad S. Exsuperium quam ad S. Lupum pertineant, nolim his immorari, contentus ultimos abbates, quorum nomina a Gallia Christiana absunt, hoc loco recensere. Joannes itaque Franciscus Beaupied, quo vivente atque allaborante catalogus Galliæ Christianæ editus est, vita functus est Corbolii die 18 novembris anni 1753 et in choro S. Exsuperii sepultus. Successit Guilielmus Giffard, filius Harisii, domo Hibernus, parochus in Mennecy, abbas designatus die 8 aprilis anni 1754. Diem obiit die 15 maji anni 1778 et juxta decessorem humatus est. Pone venit Nicolaus Testu, diœcesi Parisiensi, item parochus in Mennecy, curis ducis Villaregii, cui comitatus Corboliensis obnoxius erat, in abbatiali sede S. Exsuperii institutus die 17 septembris anni 1778: qui, ut e vivis recessit die 8 martii anni 1786, etiam in choro humatus est. Ultimum demum locum occupat Joannes Seguin de Montrosier, ante vicarius generalis S. Claudii et institutus S. Exsuperii abbas die 13 julii 1786. Plurimum jam tum decreverat capituli illius splendor atque etiam divitiæ. Quum enim die 30 decembris anni 1790 auctoritate sæculari exstinctum est, licet anno 1601 capitulum B. Mariæ ei unitum fuisset, reditus ascendebant ad francos dumtaxat 15,000, divisas in præbendas sedecim; quarum duas habebat abbas, unam cantor et singuli novem canonici, aliæ vero quatuor cedebant fabricæ, pueris chori et solvendis S. Victoris et B. Mariæ de Campis ad Exonam præbendis. Ineunte anno 1792, suppressis sacrilege omnibus parœciis, una S. Exsuperii ædes parochialis habita est: sed brevi ipsis schismaticis libertas sublata. Quibus expulsis, mense novembri anni 1793 cultus deæ Rationis illic celebrari cœpit [Pluquet, Contes populaires etc. de l'arrondissem. de Bayeux, p. 153. Ronen, 1834.] . Quum autem anno 1795 dies paulo minus obscuri illucescerent, Franciscus Josephus Andreas Guiot, natione Rothomagensis, olim S. Victoris Parisiis canonicus et S. Guinaili Corbolii prior, cum aliquot pristinis S. Exsuperii canonicis cultum divinum restauravit, donec anno 1802 Carolus Antonius Mariette, quondam S. Exsuperii canonicus, primus parochus designatus est a Versaliensi episcopo, cujus diœcesi Corbolium inclusum fuerat. Quarum omnium rerum testis fuit Joannes Seguin de Montrosier, quippe qui ad meliorem vitam abiverit die 13 martii anni 1818 Parisiis capellanus militaris.
§ III. Annua supplicatio Corboliensis in honorem SS. Exsuperii et Lupi.
[Quum anno 1317 maxima solemnitate et non sine miraculis facta fuisset SS. Exsuperii et Lupi reliquiarum translatio,] Maxima semper Corbolii fuit S. Lupi veneratio, major tamen S. Exsuperii: sed ambæ plerumque conjunctæ. Superest itaque ut quæ ad utrumque aut ad solum S. Lupum spectant, omissis quæ de uno S. Exsuperio sunt, lectoribus hoc loco sistamus. Venit itaque primo loco origo annuæ supplicationis, quæ nunc etiam obtinet, et quæ a loco, ubi præcipua solemnitas fieri erat solita, du Tremblay nuncupata est. Anno scilicet 1317, rege Philippo Longo, quum regina Clementia, Ludovici X, qui et Hutinus, vidua, pecuniam cum canonicis ad novas lipsanothecas contulisset, abbas, cantor, canonici et capellani capitulariter statuerunt reliquias SS. Exsuperii et Lupi loculis suis mutare. Prima itaque feria VI quadragesimæ, die 25 februarii, in honorem eorumdem sanctorum missa celebrata, et veteribus thecis apertis, ossa repererunt linteis albis et telis sericis involuta pellique cervinæ inclusa; dein petierunt licentiam faciendæ translationis ab episcopo Parisiensi, qui Suessionum in Gallia et Sagonnæ in insula Corsica episcopos et abbatem S. Maglorii Parisiensem rogavit ut hoc munere fungerentur. Qui die 14 maji, pridie Pentecostes, in templo S. Exsuperii convenerunt; et, missa celebrata de Spiritu Sancto, cum clero Corboliensi supplicationem generalem cum sanctorum corporibus instituerunt. Venerunt itaque in apertum locum, Corbolio vicinum, nomine le Tremblay; ubi Suessionensis præsul multa doctrina sanctos laudavit. In templum reduces ostensæ fuerunt populo sacræ reliquiæ, et brachium, costa et dens S. Exsuperii seposita; item brachium S.Lupi; quæ pretiosis thecis inclusæ fuerunt. Facta sunt eadem die duo miracula. Puero in fovea aquis submerso, clamore trium parvulorum accurrit ingens populi multitudo; qua spectante, misellus ex undis extractus est, vita orbatus. Verum quum circumstantes eum devovissent Deo et S. Exsuperii patrocinio commendassent, continuo revixit et lætis parentibus redditus est. Tum quoque trimus puer, ex parœcia S. Clementis Carnotensi in Monthlery, a nativitate epilepsia laborans, quum a parentibus in Corboliensi templo S. Lupo votus fuisset, prodigiose sanatus est atque etiam brachii paralytici usum recepit.
[18] [quotannis deinceps hujus rei renovata memoria est, celeberrima supplicatione instituta; quæ nunc etiam obtinet.] Quum tanta hæc fuisset solemnitas, quotannis deinceps ejus memoria celebrata est die dominica V post Pentecosten. Quare tum ex summo altari dimittebantur lipsanothecæ, quæ a confratribus S. Exsuperii, alba sacerdotali vestitis et floribus caput coronatis nudisque pedibus cum ingenti supplicantium et cantantium agmine in locum le Tremblay deferebantur; unde post orationem de sanctorum laudibus reportabantur ad templum, ubi solemne sacrum celebrabatur. Lipsanothecæ decem dies cominus expositæ, convenientibus vicinis parochiis singulis suo die ad celebrandum missæ sacrificium; et tanta tum illic erat populi multitudo, ex ultimis etiam Galliæ partibus accurrentis, ut canonici, nonnisi lictorum agmine stipati, ad chorum, ubi divina celebrarent officia, pertingere possent. Usque ad annum 1789, præmissis matutinis, viris fœminisque pro veteri more divisis, media nocte inter sabbatum et diem dominicam incohabatur solemne missæ sacrificium, non sine magno strepitu peragendum: non secus enim ac leprosi et cæci qui Christum olim non sine clamoribus invocabant, attollebant peregrini vocem, sanctorum patrocinium implorantes; qua in re quod decoro deerat, supplebatur adstantium fide et religione; neque tum ea patrabantur facinora, quæ jactabant ii, quibus placuisset si archiepiscopi Parisiensis auctoritate universum institutum fuisset sublatum [Colin de Plancy, Dictionnaire critique des reliques et images miraculeuses, tom. III, pag. 95. Cfr Pinard, Monographie, pag. 37 et 59.] . Verumtamen, postquam religioni catholicæ honor redditus est et anno 1804 translationis celebritas postliminio reducta, omissum fuit nocturnum id officium; nihilominus non pauciores nunc conveniunt peregrini quam optimis olim temporibus. Vendito loco le Tremblay, mutata fuit supplicationis statio: quæ nunc fit coram pristino S. Jacobi templo, ubi crux quotannis erigitur: qua de causa nunc negligatur concio de sanctorum laudibus, non reperi.
[19] [Ordo supplicationis seu carmina cantata,] Franciscus Josephus Andreas Guiot, natione Rothomagensis, aliquando canonicus S. Victoris Parisiis, prior et parochus S. Guinaili Corbolii et post restituta in Galliis sacra parochus Burgi Reginæ, vulgo Bourg-la-Reine, ubi die 21 septembris anni 1807 mortem obiit, multus semper fuit in commendandis rebus Corboliensibus. Paulo itaque ante turbas et tumultus, quibus Gallicanum regnum subversum est, imitatus Huetium, episcopum Abrincensem et carminis pro supplicatione B. M. V. de Delivranda auctorem, scripsit Ordinem instituendæ processionis Corboliensis; qui quum in sola Monographia ecclesiæ S. Exsuperii, anno 1857 a cl. V. Pinard edita, reperiatur, hic dandus visus est.
[20] [dum in humeros levarentur reliquiæ,] Incipite in Domino in tympanis: cantate Domino in organis (Judith. XVI, 2.). Qui revelat profunda de tenebris et producit in lucem umbram mortis (Job. XII, 22.).
Vos o sancta quibus tollere pignora
Ferventesque datur ducere per vias,
Hic et jungite dextras,
Hic et jungite pectora.
Jubilate Deo omnis terra, psalmum dicite nomini ejus; date gloriam laudi ejus (Ps. LXV, 2.). Qui vivificabit et mortalia corpora vestra propter inhabitantem spiritum ejus in vobis (Rom. VIII, 11.).
Concurrunt: dociles en humeros sacro
Supponunt oneri: sarcina fit levis:
Divo fortis amore
Hanc ultro pietas fugat.
Benedicite gentes Deum nostrum, et auditam facite vocem laudis ejus (Ps. LXV, 8.). Qui numerat multitudinem stellarum et omnibus eis nomina imponit (Ps. CXLVI, 4.).
Florum dum capiti stant diademata,
Tractant sceptra rudes gemmea dum manus,
Quam lætum premit arcam
Albens turba sodalium!
Collaudate canticum et benedicite Dominum in operibus suis (Eccli. XXXIX, 19.). Qui dat lasso virtutem et his qui non sunt fortitudinem et robur multiplicat (Is. XL, 29.).
[21] [prope templa bina S. Joannis Baptistæ et B. Mariæ Virginis;]
Pro Jordane sitim qui levat Exona
Tu, Baptista, caput saltibus exsere:
Agnum sicut eumdem
Monstrant quos gerimus patres.
Omnes gentes, plaudite manibus; jubilate Deo in voce exultationis (Ps. XLVI, 1.). Qui tollit peccatum mundi et redemit nos ab inimicis nostris (Joan. V, 24.).
Jam vocare graves desiit æs sonos;
Succedunt proprii carmina cantici;
His accensa calescunt
Mentes cordaque cantibus!
Cantate Domino canticum novum, quia mirabilia fecit (Ps. XCVII, 1.). Qui immisit in os meum canticum novum, carmen Deo nostro (Ps. XXXIX, 4.).
In templo colitur quæ bona proxima.
Matri prima salus debita Virgini:
Id natos docuere
Cultus reddere præsules.
Psallite Domino in cithara, in cithara et voce psalmi (Ps. XCVII, 9.). Qui narrabit in scripturis populorum et principum: horum qui fuerunt in ea (Ps. LXXXVI, 6.).
Horum signa sequi quos dolor impotens
Affligi miseros liminibus jubet,
Umbra (credite) sola
Morbi causa fugabitur.
Venite, audite; et narrabo, omnes qui timetis Deum, quanta fecit animæ meæ (Ps. LXV, 16.). Qui propitiatur omnibus iniquitatibus tuis, qui sanat omnes infirmitates tuas (Ps. CII, 3.).
Non quæ dura tulit vulnera Bethsames,
Hic mortem nec Ozæ, quisquis ades, time,
Aurum si pius arcæ
Puro lumine conspicis.
Diligite Dominum omnes sancti ejus; quoniam veritatem requiret Dominus facientibus superbiam (Ps. XXX, 39.). Qui glorificatur in concilio sanctorum magnus et terribilis super omnes qui in circuitu ejus sunt (Ps. LXXXVIII, 8.).
[22] [item ad pontem super Sequanam;]
Arcus en famulos flectere pons amat;
Nullos ora modos pangere cogitant:
Sola nunc decet unda
Sanctis plaudere Sequanam.
Laudate Dominum in tympano et choro, laudate eum in chordis et organo (Ps. CL, 5.). Qui statuit procellam ejus in auram et siluerunt fluctus ejus (Ps. CVI, 29.).
Fluctu qui premitur fluctus ab altero,
Velox Neustriacas edoceat plagas,
Nobis cara suorum
Quam sint corpora præsulum.
Præcinite Domino in confessione, psallite Deo nostro in cithara (Ps. CXLVI, 7.). Qui custodit omnia ossa eorum: unum ex his non conteretur (Ps. XXXII, 21.).
Riparum geminant verba loquacium
Colles lætitiæ participes sacræ,
Florentisque tributum
Census (qua licet) offerunt.
Exultate Deo adjutori nostro, jubilate Deo Jacob (Ps. LXXX, 1.). Qui emittit fontes in convallibus; inter medium montium pertransibunt aquæ (Ps. CIII, 10.).
[23] [item ad turrium vestigia et ad trina templa S. Guinaili, S. Leonardi et S. Jacobi Majoris;]
Turres nunc ubi sunt sideribus pares?
Terræ saxa sinu vel fluvio latent:
His divina triumphas,
Arx urbis melior, fides.
Sumite psalmum et date tympanum: psalterium jucundum cum cithara (Ps. LXXX, 3.). Qui confregit ibi potentias arcuum, scutum, gladium et bellum (Ps. LXXV, 24,).
Abbates facili, par grave, qui jugo
Spectantur, solitas despiciunt preces:
Thus nostris et uterque
Ultro miscet amoribus.
Buccinate in neomenia tuba: in insigni die solennitatis vestræ (Ps. LXXX, 4.). Qui eduxit vinctos in fortitudine, similiter eos qui exsuperant, qui habitant in sepulcris (Ps. LXVII, 7.).
Gratas Hesperiæ gentis apostolo,
Cum prætergredimur, qua colitur, domos,
Poscamus det ut agrum
Det contingere prosperum.
Benedicite Domino omnes angeli ejus, potentes virtute, facientes verbum ejus (Ps. CII, 21.). Qui facit angelos suos spiritus et ministros suos ignem urentem (Ps. CIII, 4.).
[24] [item ad locum le Tremblay, et ante concionem, atque in reditu.]
En apparet ager, terminus et viæ;
Illic et statio relliquias monet;
Illic esca paratur
Justi quæ satiet famem.
Sperate in Domino omnis congregatio populi; effundite coram illo corda vestra (Ps. LXI, 8.). Qui posuit fines tuos pacem et adipe frumenti satiat te (Ps. CXLVII, 3.).
Sentit gramineus quos recreet viror;
Triplex inde lapis quos gerat appetit;
Vicinisque superbit
Jam præclarus honoribus.
Venite et reddite Domino Deo vestro, omnes qui in circuitu ejus affertis munera (Ps. LXXV, 12.). Qui statuit super petram pedes meos et direxit gressus meos (Ps. XXXIX, 3.).
Sublimis media quæ stat in area,
Crux regina suos optima milites,
Ceu circumdata natis
Acclines genibus vocat.
Confitemini Domino, filii Israël; in conspectu gentium laudate eum (Tob. XIII, 3.). Qui exaltavit lignum humile et frondere fecit lignum aridum (Ezech. XVII, 24.).
Campestri populum qui cathedra doces,
Narra flexanimi voce, paraverit
Numen quanta patronis,
Servet quanta clientibus.
Afferte Domino gloriam et honorem, afferte Domino gloriam nomini ejus (Ps. XXVIII, 2.). Qui annuntiat verbum suum Jacob; justitias et judicia sua Israël (Ps. CXLVII, 8.).
Quorum sub pedibus terra latet silens,
Hæc vos pectoribus semina condite;
Hoc et rore madentes
Fructus edite debitos.
Lætamini justi in Domino: et confitemini memoriæ sanctificationis (Ps. XXXVI, 13.). Qui replet in bonis desiderium tuum; renovabitur ut aquilæ juventus tua (Ps. CII, 5.).
Transibat faciens qui populis bene,
Per sanctos eadem qui renovat bona,
Nobis hic via factus,
Det Christus patria frui.
Exaltate Dominum Deum nostrum, et adorate in monte sancto ejus (Ps. XCVIII, 12.). Qui facit magna et inscrutabilia, et mirabilia absque numero (Job. V, 9.). Amen.
[25] [Hymnus ad Vesperas et Matutinum in festivitate translationis;] Quum pleraque templa et ædes, ad quas in hoc carmine alluditur, temporibus perturbationis Gallicanæ et deinceps dirutæ fuerint, non licuit id amplius hoc sæculo adhibere, licet plane festivum esset et pietate plenum. Alia autem carmina, nonnihilo antiquiora, (quippe quæ, a Simone Gourdan, canonico S. Victoris Parisiensi, scripta, anno 1715 primum edita fuerint atque anno 1773 Vitæ SS. Exsuperii et Lupi, exaratæ a Joanne Francisco Beaupied, abbate S. Exsuperii, subjecta,) hac die adhuc in usu sunt; quæ hoc loco exprimenda videntur. Is itaque hymnus ad Vesperas et Matutinum canitur:
Ad te, summe Deus, pectore subditi
Nunc, Exuperio præside, currimus,
Conspirante Lupo, sollicitas preces
Aris fundimus et tuis.
En sacri cineres ossaque præsulum
Ornant templa tuo condita nomini,
Haimo munifica dum, super astruens
Fundamenta, dedit manu.
Flectunt magnanimi regia principes
His coram spoliis et diademata,
Et per vota sui fervida supplicant
Morbo corporis exui.
Hic et pontifices multa micantibus
Una concelebrant sacra sub infulis,
Monstrantesque piis pignora cœtibus
Arca divite collocant.
Qui divina piis jura laboribus
Invictus statuit, subdidit et tuo
Gentes imperio, munera gratiæ
Per hunc cum socio fluant.
Supremis moderans omnia nutibus,
Sacris exuviis hæc loca recreas;
Sis et propitio spes nova lumine
Et rebus dubiis salus.
Sit laus summa Patri, summaque Filio,
Sit par sancte tibi laus quoque Spiritus,
Qui spectanda patrum pignora publicis
Templi laudibus evehis.
Amen.
Ad Laudes:
[26] [et hymnus ad Laudes.]
Quot retulit procerum memorabilis arca triumphos
Corbolii columen præsidiumque potens!
Præcones fidei super æthera, Christe, coronas,
Terra prodigiis imperitare jubes.
Contractos reparant artus, dant lumina cæcis,
Aure simul surdos ac redeunte beant.
Jussa sub exuviis febrium fugit horrida pestis,
Gaudet hydrops membris pellere pondus iners.
Nixa fide, quocumque gemat plebs saucia morbo,
Protinus ad festam stat recreata diem.
Gloria summa Patri sit et æmula gloria Nato,
Sit par Spiritui, quo fluit omne bonum.
Amen.
[27] [In festivitate S. Lupi hymnus ad primas Vesperas;] Et quoniam in recitandis hymnis versamur, placet hic quoque adducere, quos idem Simon Gourdan in unius S. Lupi honorem condidit et qui festa ejus die 25 octobris in usu fuerunt, donec stetit Corboliense capitulum; nunc autem omnino negliguntur, quod ipse S. Lupi natalis illic amplius non agitur. Ad primas itaque Vesperas hæc canebantur:
Cui Deus crescit, peritura vani
Cuncta decrescunt simulacra mundi;
More torrentis fugitivus illi
Præterit orbis.
Nil domus splendor, nec opes avitæ,
Blanda nec flexit juvenem voluptas,
Quos fides monstrat superos antistes
Ambit honores.
Ne quid in dulci patria retardet,
Nec satis cautum illecebris inescet
Blandiens aulæ favor, in remotas
Clam fugit oras.
Quam salutaris fuga! quam profundo
Jussa decreto! Reget ille cives;
Sub jugo Christi fera corda subdi
Nescia mittet.
Summa laus Patri, genitoque Verbo,
Et tibi compar, utriusque nexus,
Qui sacerdotes Deus intus ungis,
Spiritus alme.
Ad Matutinum:
[28] [ad Matutinum;]
Sidus Bajoci splendidum,
Vocante Christo, pontifex,
Assurgit intactæ Lupus
Virtutis ad fastigium.
Templi minister præviis
In muniis præluserat,
Promptus Deo solemnibus
Offerre votis hostias.
Noctes diesque pervigil
Hostes Dei cælestibus
Insudat armis vincere
Mentemque cælo tollere.
Non inquinatus crimine,
Sese fidelem Numinis
Monstrat sequacem, traditam
Ardens sequi legis viam.
Levita, jamjam noscitur
Præsul superno lumine;
Ceu nube rupta fulgurans
Flammas amoris suscitat.
Sit laus Patri, laus Filio,
Sit par tibi laus, Spiritus,
Qui lucidas præbens faces,
Expellis umbras mentium.���Amen.
Ad Laudes et ad secundas Vesperas:
[29] [ad Laudes et secundas Vesperas;]
Alter a prima procerum columna
Dum petit claras Renobertus arces,
Huic Lupus cælo datur imperante
Rector ovili.
Ducit illustrem sine labe vitam,
Gaudet antiquæ pietatis hæres
Fervido Christi populos fideles
Pascere verbo.
Nulla prædator leo visus ore
Tam gregis cari lacerare membra;
Pastor occurrens valido Tonantis
Fulmine terret.
Sævit immani feritate monstrum;
Mandit infantes, vorat et puellas;
Sternis, antistes, cruce fretus, alto
Mergis et amne.
Semper attollens oculos in amplam
Regis æternum radiantis aulam
Præscius mortis, grege convocato,
Exuis artus.
Summa laus Patri, genitoque Verbo
Et tibi manans ab utroque Flamen,
Quo fugit terras patriumque justus
Ambit olympum.���������Amen.
Prosa in missa.
[30] [prosa in Missa.]
Præmium regiminis,
Diadema luminis
Lupi cingat verticem.
Venerandum ordine
Sacro plenum Flamine
Gessit hic pontificem.
Abluit cælestibus
Renobertus fontibus,
Totum Christo reddidit.
Hoc duce, progrediens
Et in alta transiens
Infulis se subdidit.
Fundis fovet indigos;
Pietas in prodigos
Sumptus et effunditur.
Per sermones sedulos
Perque facta populos
Astris adipiscitur.
Quam viget eximia
Legum observantia!
Quam viæ laudabiles!
Prava quæque jugulans,
Patres sanctos æmulans,
Annos egit nobiles.
Micat vaticiniis,
Floret ac prodigiis,
Urbem monstris liberat.
Mutis os restituit,
Claudis gressum statuit,
Visum cæcis reserat.
Qui nos sacris ossibus
Decoras, aspectibus,
Præsul, almis subleva.
Mille nos discrimina
Obsident et crimina,
Sursum mentes eleva.������Amen.
§ IV. S. Lupi aliorumque sanctorum Corboliensium reliquiarum fata. Miracula S. Lupi. Ejus Vitæ.
[S. Lupi reliquiæ, minus honoratæ quam S. Exsuperii, anno tamen 1619 recognitæ,] Referuntur a Corboliensibus plura, quæ a familia regia in honorem SS. Exsuperii et Lupi facta fuerunt; verumtamen in his multo magis cogitatus fuisse videtur prior sanctus quam posterior; ita ut hic enumeranda non videantur. Atque id passim observatur; adeo ut quum anno 1619, die dominica post Ascensionem, consentiente Henrico cardinali Gondio, archiepiscopo Parisiensi, S. Exsuperii corpus a Paulo Hurault de l'Hospital, in vicino paterno prædio de Juvisy tum degente, in novam capsam argenteam, auro gemmisque ornatam, solemniter translatum est, idem honor habitus non sit S. Lupi exuviis; hæ quidem recognitæ et populo ostensæ, atque tum in solita supplicatione circumductæ, sed nequaquam in novam thecam repositæ. Et quidem mansisse videntur in veteri capsa usque ad annum 1794, quo simul cum SS. Exsuperii, Regnoberti aliorumque cælitum pignoribus maximo sacrilegio perierunt: quæ res in Galliis celeberrima est; sed falso fertur a Corboliensibus demagogis venditam fuisse S. Exsuperii lipsanothecam ut inde funestam machinam, vulgo Guillotine, sibi compararent [Guilhermy, Hist. de l'église de Saint-Denis, pag. 201, not. 2; cfr Pinard, Monographie, etc., p. 56.] . Ecce quid acciderit.
[32] [anno 1793 summa impietate cum aliis multis combustæ.] Mense novembri anni 1793, quum christianæ religioni cultus Rationis substitutus fuisset in S. Exsuperii templo, hujus ex argento deaurato thecam et alia vasa sacra impietatis antesignani ad conventionem nationalem Parisiensem miserant; reliquiæ vero S. Exsuperii aliorumque sanctorum projectæ fuerant inter sordes sub tecto domus ecclesiasticæ et paulatim in oblivionem abivisse videbantur. Verum societas Corboliensis popularis, timens ne sacris illis ossibus iterum aliquando adhiberetur veneratio, statuit ea publica festivitate in medio foro ita delere ut vestigium non relinqueretur. Indicto itaque id flagitio in diem 8 februarii anni 1794 (décadi vingt pluviôse l'an deux de la République française), venerunt ad templum S. Exsuperii, a viris armatis circumdatum, Happey, Corboliensis major (maire), Gorsat, municipalis magistratus (officier municipal), Brunos, agens nationalis communiæ, (aberant autem reliqui municipii præpositi, alio missi,) Dancourt, præses societatis popularis, et Bertrand, municipii secretarius; quorum jussu ex superiori illa contignatione delatæ sunt reliquiæ S. Exsuperii, S. Guinaili, S. Quirini, S. Lupi, S. Regnoberti, S. Yonis pluriumque aliorum et in plaustro, quo sordes viarum colligi solebant, depositæ et ad forum Revolutionis, pœnarum capitalium locum, devectæ; ubi præstructo busto fuerunt impositæ et simul cum involucris et thecis incendio deletæ, clamante adstante plebe: Vivat respublica, vivat natio! et alia hujusmodi. Dein cineres collectæ et eodem illo plaustro ductæ ad majorem arcum pontis, super Sequanam projecti; unde inter vesanos clamores in aquas præcipitatæ fuerunt. Id festum expiatorium sacerdotalium fraudum et avitæ stultitiæ dictum est atque absolutum ordinaria societatis popularis sessione. Itum demum ad municipalem domum, atque ibi commentarii summo contemptu et impietate scripti, quibus egregium id facinus memoriæ commendaretur. Hi editi fuerunt a Frederico Pluquet [Contes populaires etc. de l'arrondissement de Bayeux, deuxième édition, p. 152 et seqq.] ; unde excerpsimus quæ modo retulimus, eas dumtaxat omittentes irreligiosas sententias, quibus incredibilem animi sui perversitatem testatam voluerunt vesani illi homines. Inde nil amplius superest de S. Lupi reliquiis; sed os maxillæ S. Exsuperii subtractum, die 20 novembris anni 1803 primo expositum et die 2 maii anni 1809 ab episcopo Versaliensi, Charrier-Laroche, recognitum [Pinard, Monographie, etc., p. 56.] : quod nunc in annua supplicatione circumfertur, nullis S. Lupi reliquiis præsentibus.
[33] [Pauca miracula S. Lupo adscripta.] Ut autem jam ad S. Lupi miracula veniamus, ea perpauca sunt atque olim partim latine, partim gallice conscripta fuerunt una cum miraculis S. Exsuperii. Scriptionem latinam frustra petierunt olim decessores nostri; neque eam nancisci potuimus, quod, disperso capitulo ejusque tabulario, nondum inventa fuerit. Superest itaque ut ex libellis Joannis Bocquet, Stephani Pepingue et Joannis Francisci Beaupied de SS. Exsuperii et Lupi Vita et miraculis gallice vertamus quæ ad posterioris hujus sancti gloriam faciunt. Omnia enim ita mixta sunt ut pleraque ad S. Exsuperium, unum aut aliud ad S. Lupum, aut ad ambos pertineant. Supra, ubi de prima translatione solemni diximus, duo ex his retulimus; ita ut unum ex antiquioribus supersit, nullo tamen adscripto anno. Hoc autem in eo positum est quod Guilielmus, filius Joannæ Fervie, molitricis a Firmitate Imberti, amens et epilepticus, quum a matre sua S. Lupo devotus fuisset et in Corboliense templum ductus, post novendiales illic fusas preces plane curatus est. Refert etiam Beaupied exundantes Sequanæ aquas, supra pontem allatis SS. Exsuperii et Lupi lipsanothecis, in alveum suum rediisse. Sed alii de uno S. Exsuperio meminerunt; quod, quoniam alias extra ordinem supplicantium ratione et ritu solum S. Exsuperii corpus circumduci solebat, credibilius est.
[34] [Vita edenda.] Jam pridem hæc absolveram, quum cl. v. Julius Lair cœpit in origines christianas diœcesis Bajocensis non præstitutis opinionibus, sed veritatis amore inquirere, veteresque fabulas, quas improvidi aliquot homines denuo in lucem vocare nuperrimis temporibus tentarunt, iterum evertere. Studiorum fructum edidit in Bibliotheca scholæ diplomaticæ [Bibliothèque de l'École des Chartes, 1863.] , suoque labori adjecit ad finem Vitam S. Regnoberti, episcopi II Bajocensis, Vitam S. Reverentii, confessoris, Vitam sanctissimi Exsuperii, Neustriæ inferioris apostoli et primi Bajocensis episcopi, Vitam S. Lupi, Bajocassinæ civitatis episcopi, Translationem ejusdem, et demum fragmentum Vitæ S. Lupi ex pristino codice Corboliensi. Quum autem passim inter me et diligentissimum virum conveniat, non visus est Commentarius meus mutandus; sed paucis dumtaxat augendus locis. Hic itaque id unum notabo Vitam S. Lupi, quam cl. vir edidit, desumptam esse ex bibliotheca imperiali Parisiensi [Fonds lat., n. 9576.] ; quo delata fuerit, ut ex impresso sigillo constat, ex bibliotheca monasterii S. Sergii Andegavensis. Est autem eadem ac ea unde Elnonenses, quas supra memoravi, lectiones desumptæ sunt. Illius quidem scriptura sæculi XII est; sed ipsa Vita multo ante composita fuit, non tamen antequam locus idem seu Bajocensis civitas desolaretur lamentabili paganorum sævitia seu Normannorum incursionibus. Quod autem non continet Cormaricensem translationem, conjecit cl. v. Lair eam extremo sæculo IX antiquiorem esse; ita ut sub annum 857 scripta fuerit: neque repugnare velim, neque consentire; certo sæculo X non videtur recentior. Verumenimvero scriptionis multo antiquioris videtur esse paraphrasis. Exhibetur enim in ea num. 6 S. Lupus ex diacono factus episcopus seu ordinatus per saltum; quod ordinationum genus ita in Galliis sæculo IX obsoleverant, ut Ratramnus Corbejensis, singulari libro scribens contra Photium, qui ea de re latinos accusaverat, plane negarit id fieri; sed Æneas Parisiensis, doctus id Romæ et alibi fuisse factum, melius respondit [Cfr Marteme. De antiquis ecclesiæ ritibus, t. II, p. 279] . Similiter antiquitatis indicium esse videtur quod num. 12 dicitur, quamvis sanguinem lictatoris officio non effudit, tamen crucifigendo carnem cum vitiis et concupiscentiis sollempne martyrium venerabiliter celebrasse. Quibuscum compone quæ in ecclesiasticis officiis de S. Martino Turonensi leguntur; qui quum ex primis confessoribus fuerit, qui ecclesiasticum cultum adepti sint, excusatio quasi fit quod colitur, licet martyr non fuerit. Illa itaque ad tempus referenda esse videntur, quo parcissimus adhuc esset confessorum cultus. Quæ sequitur Translatio non continuatio illius Vitæ est, sed finis Vitæ vetustioris, neque solius S. Lupi, sed SS. Lupi et Ausiaci; dicitur enim: Incipit translatio eorum. Scripta hæc fuit ante finem sæculi X, ut liquet ex his verbis: Gloriosa sanctorum corpora transtulerunt et eorum in honore ecclesiam construxerunt, in qua Dei magnalia prædicantur; prædictorum quoque sanctorum mirifica ammodum patrocinia venerantur. De altera Vita dicam in Annotatis.
INCIPIT PROLOGUS IN VITA SANCTI LUPI BAJOCASSINÆ URBIS EPISCOPI.
[Quantum mereatur S. Lupus laudibus celebrari.] Laudabilem vitam atque inimitabilem beatissimi Lupi, Bajocassinæ urbis episcopi, impolito licet themate, pistica tamen cordis prosecuturi sinceritate, mirifica omnipotentis Dei veneremur magnalia, qui suos glorificat sanctos inenarrabili claritate. Quos, in præsenti etiam mundo, ita supernæ munivit protectionis clipeo ut, ipsis agonizantibus adversus spiritalis hostilia jaculationis temptamenta, nullatenus lætaretur hostis eosdem superasse imbelles, sed potius doleret dum repperisset eos in olimpico certamine athletas Christi inexpugnabiles. Gaudet igitur sancta mater ecclesia talium procreatione filiorum, quæ semper ad sublimiora provehitur salutiferæ actionis fastigia continua illorum affluentia meritorum. Gratulatur et jam almificus uranicæ chorus sublimitatis de eorum gratissima societate, dum contemplatur eos sibimet adscitos, Jesu Christi Domini nostri largiflua miseratione. Exornat quippe eos choruscus virtutum splendor; emanat passim illorum inimitabilibus exemplis Christi bonus odor: quo accenditur in sinceris fidelium pectoribus desiderabilis fervor saluberrimæ exercitationis, ac perspicuæ intentionis lampabilis amor, affectus theoricæ contemplationis gratiosior, instantia in sacræ fidei puritate devotior, patientia in spe divinæ remunerationis constantior, perseverantia in dilectione Dei et proximi splendidior; facit namque eos Dominus regnare secum in cælestibus et polosis perfrui dignitatibus, quia eorum haut delusit animos suasibilis hujus labentis sæculi voluptas ineptis oblectationibus. Illustravit quoque eos divinæ claritas majestatis claro pneumalis decoramine irradiationis; quique, juxta veridicam apostoli Petri sententiam, finem fidei suæ reportantes, salutem videlicet animarum, superæ gloriosi perennitatis effecti sunt hæredes. Inter victrices itaque syderei cœtus laureas, rutilantia sanctorum refulgent serta confessorum, sacrarum niveis virtutum floribus cælitus redimita, quis mirifice decoratur devotissima fidelium populorum caterva. Inter quos beatissimum Lupi * magnifica divinæ dignationis mirificavit potestas, rutilo sollempnis candore jocunditatis, ac sydereo perhennis fulgore felicitatis. Qualiter enim ab ineunte ætate divinis sit mancipatus obsequiis, et muniis venustatus ecclesiasticis, et rutilantibus almorum emicuerit documentorum faleramentis, et triumphalis politicam promeruit lauream æternitatis, Domino misericorditer ipsius meritis annuente, aggrediemur membranarum paginis inserere. Explicit præfatio.
[Annotatum]
* Lupum
INCIPIT VITA SANCTI LUPI EPISCOPI,
Quæ celebratur VIII kalendas novembris.
[S. Lupus, natione Bajocensis, a S. Rufiniano educatus,] Fuit igitur, tempore quo Ægidius, rex Romanorum a regnabat in Galliis, vir ammirandæ sanctitatis, Lupus nomine, Bajocassinæ urbis territorio oriundus, prædiu * inclitorum generositate parentum nobilitatus. Qui, dum pueribilibus adhuc frueretur annis, sancto Rufiniano ejusdem civitatis præsuli, qui etiam tertius a beato Exuperio, primo ipsius urbis episcopo, clarum pontificalis apicem dignitatis regendum susceperat, sollertia traditur parentelæ gratiositatis edocendus. Quem eximius vir salutari gurgite vitalis lavacri purificans, spiritalem sibi filium fecit, moxque collatis ei ex more almi spiraminis karismatibus, studiis mancipavit litteralibus. Inspirante vero divinæ clementia majestatis, tanta in eo intellectualis scientiæ et prudentis ingenii sagacitas exercuit *, ut præceptorem, qui eum susceperat erudiendum, perspicuo mentis acumine mirabiliter præcelleret, et minus edoctum rudimentis spiritalibus magistrum discipulus, haustu superni fontis repletus, sapienter edoceret. Æterna siquidem summi sapientia Patris, apud quem est fons vitæ et cujus lucido lumine splendidum conspicitur lumen, mentem illius perspicaci illuminatione cælitus clarificaverat, de qua legitur: “Sapientiam filiis suis inspirat, et suscipit exquirentes se, et præibit in via justitiæ, et quo introibit benedicet Deus.”
[2] [dum ab eodem diaconus ordinaretur,] Eleganter igitur divinis eruditus eloquiis, religiosis cœpit pollere actionibus et catholicis studere dogmatibus. Videns itaque sanctus Rufinianus antistes beatissimum Lupum, splendido vitæ cælibis nitore laudabiliter fulgescere, ac rutilo gratiæ spiritalis jubare evidenter candescere, ad sacri ordinis dignitatem, divino admonitus instinctu, censuit promovere, ut munus, quod ei omnipotentis Dei contulerat largitio, universali quoque prodesset ecclesiæ. Cumque reverendus antistes infulam diaconii, uranicis insertam gemmis, ejus capiti cum divina imponeret benedictione, salutarem etiam illi cælicæ curam doctrinæ, utpote supernæ scientia illustrationis micanti et ignito omnipotentis Dei amore ferventi, securus injunxit. Quo enim æterni propitiatio moderatoris pio nitu * indicaret, quanti apud se meriti beatus Lupus fuisset in ipsa consecratione, mirificum ostensum est, ac laudabile cælitus præsagium.
[3] [a Stephano presbytero dictus est ejus successor futurus;] Quidam namque cum eo leviticæ gratiam ordinationis suscipiens, nomine Stephanus, inter sacros ordines Spiritu Sancto (ut creditur) afflatus, excelsa repente cœpit voce præconari, dicens: “Domine papa, Rufiniane, hunc quem consecras diaconem, tuum fore cognoscas probum substitutorem, ac venerabilem gregis Domini pastorem.” Tunc beatus Rufinianus cum universo clero adstantique populo magnificas Deo omnipotenti reddidit gratias, et beatissimum Lupum diaconem, quem divinitus sibi intellexerat successorem, digna postmodum honoravit reverentia. Sanctus vero Lupus, levitali subnixus ordine, cælica divini munia sacramenti efficaciter cœpit venerari, ac velut strenuus minister officiosissime studuit vices exequi pontificis in conspectu Domini, omnimodis remunerari gestiens illi * videlicet honore, quem in Evangelio pollicetur Dominus Jesus sibi ministrantibus, dicens: “Si quis mihi ministraverit, honorificabit eum Pater meus, qui est in cælis.”
[4] [et quidem biennio post, quum de dando S. Rufiniano mortuo successore ageretur,] Post biennium autem sui diaconatus, prælibatus antistes coici gravedine somatis exonerandus, ab hac est luce substractus, cælesti vitæ reddendus. Tunc clerus omnis, universaque concio plebis, provincialium quoque præclarus antistitum conventus b, quos superna instigaverat ammonitio, ad tanti viri properare exequias, sanctum eximii præsulis spiritum summo opifici reverenter commendare studuerunt, atque cum hymnica clarifici exhibitione modulatus, et cælestis dulcisona psalterii jubilatione, ejus corpus mausoleo commiserunt. His rite peractis, unanimis ejusdem sedis clericorum societas et concors populi voluntas, sicut doxali vaticinatum fuerat inspiratione, beatissimum Lupum pontificali honore asseverat fore dignissimum, et ecclesiasticæ electioni aptissimum, quia omnium animos bonæ vitæ exemplo, ac sanæ doctrinæ prædicamento, ad almificum theoricæ studium institutionis gratanter provocabat. Gratissimo siquidem vultus lepore, ac clarissimo verosæ sagacitatis nobilitatus decoramine, typica cælestium dogmata sacramentorum mira universis dispositione pandebat.
[5] [et Silvester Rothomagensis archiepiscopus, preces indixisset, hic noctu monitus est S. Lupum creare episcopum;] Erat ergo in eodem conventu reverentissimus vir, claredine pollens egregiæ nobilitatis, ac præcipuæ sanctitatis miræque virtutis, Rotomagensium archiepiscopus Silvester nomine. Qui prudenti alloquens affatu coepiscopos, hortatus est eos, ut secum æternæ majestatis clementiam, totis flagitarent nisibus, quatenus eis innotescere dignaretur quis dignus tanti fastigio culminis haberetur. Quo enim magis magisque ammirabilis beati Lupi sanctitas, Deo dispensante, divulgaretur, nocte sequenti eidem archiepiscopo vir senex, placido satis vultu, decoraque canitie, vestibusque rutilantibus, in somnis apparuit, taliterque affatus est eum: “Tu, qui archipræsulatus fungeris officio, ac summa sacræ ordinationis frueris archontia, virum inlustrem, agnumque, cognomento Lupum, quem sibi omnipotens Deus elegit sacerdotem eximium, absque ulla dilatione studeto constituere plebi suæ rectorem.” Hac ergo visione prælibatus antistes edoctus, a somno surrexit expergefactus; inlucescente die dominica c, convocatisque coepiscopis, dyasypticam aggressus visionem illis plausibiliter exposuit. Qua episcopi revelatione gavisi, Dominum universorum rectorem, intimis pariter laudibus extulerunt, et cum interna animi alacritate ecclesiam adierunt.
[6] [alii vero episcopi et plebs in ipso templo a puero, S. Lupum designante; qui et statim episcopus factus est.] In qua cum universi conglobarentur populi, venerabilis vir, Silvester, monarchico pontificum sublimatus culmine, persuasit eis, ut pari affectu et mentali desiderio Domini misericordiam deprecarentur, quo eis communiter panderet quis illius sedis pontificatu dignus haberetur. Porro subjectione archipræsulis assencientibus populis ac sinceris cordibus omnipotentis Dei significantiam præstolantibus, surgens extemplo parvissimus puer, apprehendit beatum Lupum diaconem per vestimenti fimbriam, fecitque eum venire, et ante conspectum antistitis assistere. Tum his prorumpens vocibus puerulus infit: “O Domine episcope, istum diaconem episcopali sanctifica benedictione, qui communi desiderio est electus a Dei populo, ac magnificus pastor prædestinatus a Domino, ut impleretur quod psalmographus ait Deum mirabilem ex ore lactantis in sancto suo perfecisse laudem.” Tunc omnes episcopi, qui præsentes erant, ac clerus omnisque plebs, ad vocem parvuli clamantis, quem divina illustraverat suggestio, concordi acclamatione insonuere dicentes: “Dignus est iste pontificali honore quem Deus cælica mirificavit electione.” Protinus ergo, circumstantia vallatus episcoporum, apicem indeptus est episcopalem. Pontifices autem et turbæ, quæ hujus ordinationis expectaverant proventum, gratias Deo omnipotenti in sublime tulerunt, ac sic ad propria rediere domicilia.
[7] [Crevit deinde sanctus vir, divina gratia adjutus,] Postquam enim pontificalis monarchiam obtinuit dignitatis, saluberrimum almificæ propositum religionis lampabile decoravit studio mirificæ exercitationis. Claruit vero glorioso segmentatus affamine, demulcens corda populorum nectarea almiflui prædicaminis dulcedine. Parsimonialibus siquidem juveniles cohibens artus abenis, salutari imbrificatione superni roris incentiva extinxit fomenta carneæ oblectationis. Viriliter etiam hostem superavit dulcem christianæ professionis, amicum quoque amarum humanæ propaginis sagaciter delusit, crebro fultus suffragamine Altitonantis. Dignum profecto erat ut strophosum deificæ potestatis inimicum amicus Dei invincibilibus telis expugnando triumphaliter devinceret, ac vincendo mirabiliter expugnaret; sicque mirificus athleta summi regis, clarissimum cælestis miliciæ exercens tyrocinium, incliti causa certaminis, infularem mereretur triumphum, et fulgidus adipisceretur spiritalium diadema virtutum. Denique, in antisticio sui præsulatus, universa pomposæ illectionis paludamenta floccipendens, excellentiam veræ humilitatis sedula provectione almificæ fastigavit in se sublimiter exercitationis, quo examusim prosequeretur desiderabilem apostolicæ indaginem sublimitatis.
[8] [omnigenis episcopalibus virtutibus.] Erat nanque et pontificatus principalitate humilior, ex humilitatis devotione gloriosior, ex glorificationis jocunditate devotior, et devotionis puritate gratiosior. Desiderium utique illius in Christi ardebat lampabiliter dilectione, quod cælitus animabat vivificum indesinenter pneumalis fomentum gratiæ. Itaque nanque jugiter Dei famulatu erat occupatus ut, sopitis divino juvamine viciorum igniculis, ancillationi subderet insolentiam carnis et rationi attribueret prærogativam dominationis. Exclusit quoque ab eo impatiens amor Christi cœnosas luridi voluptates flagitii, et solidavit in eo salutiferi perseverentiam propositi. O ammirabilem Domini sacerdotem, splendidatum rutilo spiritalium candore gemmarum! O venerabilem per omnia antistitem, quem æternus stelliferi patrator orbis candidissimo flore decoravit splendidissimæ castitatis, et renitenti fulgore perornavit venustissimæ simplicitatis, ac favorabili ignivit zelo glorificæ æquitatis! Quem etiam nobilitavit sagax sapientiæ sollertia, ne quemquam aliqua ratione falleret, munivitque prudentiæ strenuitas, ne subdola a quoquam machinatione falli potuisset. Ecclesiasticæ siquidem observantiæ laudabilis provector, sibique subjectorum mirandus eruditor, canonicæ religionis strenuus institutor, egregius egentum consolator, imitabilis peregrinorum receptor, potens infirmorum curator, mirabilis dæmonum fugator, officiosissimus afflictorum corroborator. Fuitque ejus studium, ceu Jacobus ait apostolus, visitare pupillos et viduas in tribulatione earum, et immaculatum se custodire ab hoc sæculo.
[9] [Lupum, quem frustra milites aggressi erant,] Kategorizanda ergo laudabilis viri præconia inscripta legentibus pandat pagina, atque elucidet miraculorum insignia, quæ per eum mirifice divina gessit potentia. Illo igitur in ipso tempore, quo sanctus Lupus, eximius pastor gregis Domini, pontificalem Bajocassinæ sedis dignitatem gubernabat, erat, quoddam nemus e regione portæ civitatis, quod vocabatur Arboreta d, in quo sævissimus erat lupus, qui non modicam in populo exercebat stragem. Oportuno etiam sibi tempore, eadem belua crudelissima, utpote versipellis, a suis exiliens latebris, multos famelica obpetebat voracitate homines, adeo ut inter pueros et puellas, in modico devoraret feraliter intervallo decem et octo. In tantum quoque ipsius est lamentabilis crassata ferocitas, exigentibus plebis peccaminibus, ut etiam illam in partem, qua prædicta videbatur consistere silva, non modo callem arripere quispiam non audebat, alicubi gratia pergendi, verum etiam ipse aditus egregiendi prædictæ negabatur urbis et exeundi. Tunc populus, tali metu perculsus et in fra civitatis mœnia conclusus, militare deposcit auxilium quod ei defensionis conferat præsidium. Moxque armata manus ad indagandam ipsius beluæ conversationem unanimiter properat, prædictum nemus, more venatorum, cum canibus lustrat. Sed ejus insecutionem impetumque lupus vafrica devitans calliditate, suæ discrimen internitionis evasit, ut liquido cognosceret plebs, quæ humanum expetiverat confugium, non esse in armis bellicis tutelam protectionis, et impleretur quod cecinit inclitus veridicæ citharœda vaticinationis, talibus modulando verbis: “Nec enim in gladio suo possederunt terram et brachium eorum non salvavit eos.” Illi autem, qui in urbe remanserant, quorum filios et filias ferina rapacitas morti destinaverat, præstolantes de captione tripudium hostis, cum ejus evasionem pro dolor! cognovissent, gemino mœstificati sunt angore; metuentes ne, cum filiorum amissione, etiam ipsi letale paterentur institutum Dei permissione. Pociori itaque consilio, tandem beatissimum Lupum episcopum communiter expetunt; submissis humiliter vultibus, ejus solamen auxilii flagitant, ut eos divinis orando protegat armis, et precibus sacris liberet tanti feralitate hostis. Preciosus ergo sacerdos Domini Lupus, gravi eorum infortunio compassus, utpote pietatis amator, mansuetudinis dilector, consolatoria illis intulit affamina dictis: “In misericordia Dei sperate, fratres dilecti, quum non derelinquit Dominus sperantes in se, et nolite contristari, neque metuere, quia subveniet nobis ocius larga Dei miseratio. Ubi enim humana desunt desolatia *, divina sunt postulanda præsidia. Nunc ergo ad propria revertimini habitacula, et ad me regrediemini, die crastina, Domini percepturi suffragia.” His vero recreati solaminibus, sicut eis a venerabili præsule injunctum fuerat, implere studuerunt. Ipsis autem secedentibus, sanctus Lupus in noctis interstitio supernæ clementiam majestatis mentali obsecratione invocat, quo plebem sibi commissam, cælesti muniat protectione, et consolidet in fidei stabilitate, liberetque a bestiali misericorditer infestatione.
[10] [mirabiliter occidit.] Linquente igitur croceum aurora cubile, gelidas lux solverat umbras, cum fit popularis iterum concursus ad ecclesiam, quatenus ibi, juxta prælibati pollicitationem antistitis, Domini desiderabilem impetrare gratularetur misericordiam. Sanctus itaque Lupus, congloba tam cernens plebis multitudinem, salubria cælestis munia sacramenti, pro populi peccaminibus, summæ Deitati, cum prædicabili reverentia, studuit celebrare, et inter cælica missarum officia, dissertissimo plebem more solito favorabiliter alloquitur sermone, quo paterno solatus est affectu mœrentium populorum corda, pollicens tuitionis emolumenta. Qui sermo cælestium plenus sacramentorum, fidelibus pandens obtabile salutis gremium, gloriosum manifestabat iter ad præclaram æthereæ jocunditatis pergendi hæreditatem, divinis declarans præconiis polosæ habitationis gloriositatem. Suadebat etiam nec perfunctoria tranquillitate insolescendum, nec jacturarum infortuniis esse deficiendum, ut in omnibus infestantis callosas lavernæ inficias, mens theoricis intenta famuliciis, æquo devitaret moderamine, totoque studeret conamine superna efficaciter gaudia quærere. Igitur, post elucubrati exhibitionem sermonis, divinique completionem offitii sanctus Lupus, tunica indutus in qua fuit ordinatus episcopus, inexpugnabili quoque sacræ fidei clipeo munitus, silvam, in qua sævissima delitescebat bestia, solus adire non timuit. Tunc clericorum splendidata contio, universa itidem populi multitudo, viri Dei constantissimam fidem ammirantes, fastigia murorum conscenderunt, his vocibus proclamantes: “Domine Deus, cæli terræque fabricator ac totius creaturæ formator, cui omnis fortitudo subditur et omne genu flectitur, qui es gloriosus in sanctis tuis, qui magnificentiam tuam mirabilemque potentiam in eis et per eos triumphaliter ostendis, intende nunc misericorditer in auxilium servi tui, et perfice in eo gratiam tuæ miserationis, et plebi tuæ per eum subsidium confer supernæ tuitionis.” Prædictus itaque præsul, jam dictum ingrediens nemus, repperit beluam, prædam præstolantem humanam, quæ mox, ut eum minacibus conspexit visibus, arbitrans, more solito, suam humanis carnibus saciare voracitatem, feraliter in sanctum virum prosiluit. Cui vir Dei dexteram vestimenti sui manicam exposuit; quæ ejusdem bestiæ collo divinitus circumducta, fauces ipsius, ac si catena ferrea, cœpit artius stringere, ne pestiferis dentibus venerabilem adtrectare quivisset antistitem. Cujus prædicabilem mansuetudinem ferocitas dum didicisset, inmanis suæ protinus deposuit sævitionem pervasionis, efficiturque nutu Dei mansuetissima, quæ erat antea crudelis et dira. Cumque cœpisset ab homine viriliter trahi, quæ solebat homines trahere ac beluinis hyatibus lacerare, non reluctatur viro Dei, neque ullo modo resistit trahenti; sed virtute Domini edomita, trahentis insequitur vestigia. Sicque illaqueata ducitur ad interitum; quæ multis obstiterat ad internecionis laqueum. Currit namque super præfatam urbem fluviolus, nomine Dromus *, in quo erat gurges impenetrabilis altitudine, in quo etiam honorabilis pontifex deductum lupum sua volvens de mancia, cernentibus populis, demisit, et, cum doxifico ammirandæ virtutis tripudio, ad urbem regrediens, ipse universusque populus, divinæ majestati magnificas persolvere laudes studuerunt, ejusque omnipotentiam, pro liberatione sua, plausibiliter extulerunt.
[11] [Duos senes, a nativitate cæcos, illuminat;] Eodem vero tempore, dum more solito sanctus Lupus antistes præcipuus missam solempniter celebraret, aliud per eum, Deo favente, patratum est miraculum. Nam in eadem ecclesia, ubi divina exequebantur mysteria, erant duo senes, quibus ab ipsa nativitate comitata fuerat continua cœcitas. Quos utique molestabatur tædiosissima hujus labilis vitæ cenositas, nisi esto otius eis succurreret per venerabilem virum deificæ pietatis mira celeritas. Desiderantes ergo hujus luminis cernere claritatem, turbam quæ hymnica missæ audiebat modulamina, alterna pertranseuntes compressione, usque ad chorum, in quo splendida clericorum katerva dulci reboatu laudes Domino personabat, quanquam difficillime pervenerunt. Cupientes siquidem eundem pertransire chorum, ut pervenire quivissent ad sancta sanctorum, quo egregius pontifex implere satagebat almifica cælestium munia sacramentorum; sed clerus, hanc ammirando intentionem, eos arcere tali volens conamine, more illius evangelicæ turbæ, quæ cœcos ad Dominum clamantes ut silerent moliebatur increpando compellere; et nullo modo tamen prælibatos senes ab optentu affectatæ salutis potuit revocare, quod divinus eos urgebat instinctus, ut liquido panderet cælestis dignatio quam floridis meritorum ornatibus beatus splendesceret Lupus. Perveniunt vero tandem in præsentiam gloriosi præsulis, his clamoribus intonantes: “O gloriose pastor, beatissime Lupus, amoveat a nobis infelicitatem nostram beatitudo et felix sanctitas tua, ut præclaris intercessionibus tuis gloriosisque meritis impetres a Domino optabile nobis lumen oculorum, quo fraudati sumus a tempore nativitatis nostræ.” Reverendus vero antistes in ipsa missa orationem recitabat Dominicam. Qua expleta, paululum substitit, eorumque compassus calamitati, cum gemitu et lacrimis, oculos ad cælum levavit, palmasque tetendit et Christum, qui est super omnia dictus benedictus, humiliter invocavit, et oratione præmissa, dexteram manum super eorum oculos imposuit, signumque eis sanctæ crucis, cum summa devotione, impressit. Illico autem, largiente Dei gratia, panditur ipsorum visibus luminis aditus, aperiunturque ocelli, quas primordialis clauserat ortus, micantesque solis radios mirantur, ac sine alicujus prævii amminiculo per plateas discurrunt civitatis, præconialibus laudantes affatibus Dei magnalia, qui per sanctum antistitem suum desiderata eis contulerat lumina.
[12] [splendet aliis miraculis, sanctitatis decoribus] His vero et aliis miraculorum prodigiis, signipotens eximiusque pontifex Lupus, æternæ majestatis concedente potentia, sublimiter pollens, in orationum deinde studiis perdius, in vigiliarum continuationibus extitit pernox, in jejuniorum quoque sedulitate ferventior, in eleemosinarum distributione frequentior, et in cæteris quibusque sacrarum exhibitionibus actionum studiosior, atque, ut ita dicam, si persecutionis tempus affuisset, quo triumphalem martyrum lauream adipisceretur, pro Christi nomine, periculorum jacturis se sponte præceps ingereret; et quamvis sanguinem lictatoris offitio non effudit, tamen, juxta apostolum, crucifigendo carnem cum vitiis et concupiscentiis sollempne martyrium venerabiliter celebravit e. Fulgebat enim, ac si cæleste sydus, in mundo splendentes choruscantium spargens ubique radios exemplorum. Imitabilia quoque clarificæ exercitia religionis mirabili voto gloriosæ perennitatis incessanter augmentabat, ut, secundum apostoli assertionem, ejus conversatio in cælis esse incunctanter crederetur. Sicque ejus almiflua opinio nectaream salutiferæ exhortationis refundebat flagrantiam, ut Christi bonus odor Deo redoleret in omni loco. Nam almificum decus pontificale, pernobili stemate cælestium venustabat ornamentorum, præbens lampabili munere meritorum cæcis visum, surdis auditum, mutis solutionem linguarum, languidis curationem membrorum, cæterarum necnon exercuit virtutum insignia, quæ in pontificalibus gestis ejusdem sedis habebantur inserta, antequam locus idem desolaretur lamentabili paganorum sævitia.
[13] [et spiritu prophetiæ; et instantis mortis divinitus admonetur.] Inter cætera spiritalium denique gratiarum karismata, superna concedente moderatoris clementia, spiritu prophetiæ laudabiliter claruit, atque evidenti præsagio multis multa antequam forent prædixit. Unde affectabili intimæ sinceritatis amore ab universis venerabatur, et honorabili glorificæ honestatis reverentia magnificabatur; verum in his omnibus nequaquam extollebatur humani gloria favoris; imo alma virtute subnixus veræ humilitatis æterni jugiter collaudabat misericordiam atque omnipotentiam largitoris, cujus ab imperio præceptum vitæ confertur, facultas quoque exequendi conceditur, perpetuæ remuneratio felicitatis rependitur. Sanctus itaque Lupus, omnimodis pervenire desiderans ad claritatem cælestis paradysi, cupiebat dissolvi et Christo perhenniter gratulari. Sancto namque Spiritu revelante, terminum præsciens resolutionis suæ, præteritorum immemor laborum, ac si modernus miles, cælestis cupidus miliciæ, senilia corporis membra studebat exercere, imitabili molimine sanctitatis et justiciæ, quo evidenter conveniret perspicua ammonitio prophetæ dicentis: “Qui sanctus est sanctificetur et qui justus est justificetur adhuc.”
[14] [Sanctissime moritur.] Divino quidem septus munimine, flocci pendebat dilasteria labentis vitæ. Evolutis enim in episcopatu triginta annorum circulis, gloriosus adlætha Dei, Lupus, fratribus sibi familiariter adhærentibus diem, qua de hac vita erat migraturus, innotuit, tale etiam eis præceptum humilitatis ac sinceritatis plenum indixit: “Nolite, fratres dilecti, corpus meum, mox cadaver futurum, in lapideo mittere sepulcro, Domini mei Jesu Christi exemplo, qui excisum de petra novum voluit habere monumentum, utpote qui sicut nil peccati, ita etiam nil corruptionis habere potuit. Unde et psalmographus æterno Patri: “Non dabis, inquit, sanctum tuum videre corruptionem;” sed potius in lignea sepelite theca, matri materna reddentes viscera. Et, inter narrandum, cuidam presbitero, nomine Ansioco, qui præ cæteris, sanctitatis gratia, sui privilegio amoris fruebatur Dei Christi: “Dilectissime frater, jube tibi eadem similitudine sepulcrum parare, quoniam una mecum consummabis cursum hujus vitæ, percepturus a Domino perpetuæ coronam gloriæ:” O virum ecclesiasticæ dignitatis sublimitate venerandum! O episcopum almificæ principalitatis veneratione sublimandum! Qui veram humilitatem, quam vivens indesinenter tenebat, etiam moriens deserere nullatenus volebat! Optabat siquidem ut eadem virtus appareret in suo corpore mortuo, quam vivens tenuerat corde sincero. Legerat enim quod, “sive vivimus, sive morimur, Domini sumus.” Reminiscebatur denique beatum Petrum, apostolorum principem, olim humilitatis gratia dixisse: “Non sum dignus ita in cruce [mori] sicut Dominus meus Jesus Christus, qui de Spiritu Sancto conceptus est:” Laudabiliter itaque illum ardebat imitari clarifica humilitate, cujus vices exequebatur pontificali celsitudine. Dominica igitur die, qua etiam beatus Lupus episcopatus dignitatem suscepit, tempore * suæ resolutionis, ut prædixerat, advenit. Migrat ergo venerabilis vir Lupus, antistes egregius, agonista magnificus, adest etiam mirabilis angelorum exercitus, qui in ejus transitu canoros cælestis melodiæ psaltat concentus. Angelorum quippe officio ad tronum deificæ majestatis cum tripudio ymnicæ exaltationis sustollitur, fulgida gloriosæ remunerationis laurea coronatus, splendido apostolorum collegio laureatus sociatur. Gaudet itaque beatus Lupus, et in æternum gaudebit de gratissima eorum societate in cælis, quorum doctrinis instructus et exemplis, cælestem vitam duxit in terris. Prælibatum itidem presbiterum, eodem die, uti sanctus antistes Lupus prædixerat, carnea exemptum trabea, aurea suscepit stellantis regia cæli. Ad quorum etiam transitum clerus undique concurrit ac populus. Perstrepunt tunc inde psallentium voces, jaculantur olimpo omnes fidelium preces. Ecclesiastico siquidem more, sacras celebrantes exequias, sancta sanctorum committunt terræ corpora, et in sanctis suis glorificant mirabilem Deum, qui in trinitate perfecta vivit et gloriatur per immortalia sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Ad marginem annotatum erat romanus; romanus item legitur in lectionibus Elnonensibus. De Ægidio et quare rex Romanorum seu romanus dictus sit explicuimus in Commentario Prævio, num. 4 et 5.
b Hæc explicata vide in Commentario Prævio, num 6 et 7.
c Pro ecclesiasticis canonibus celebrata est die dominica S. Lupi consecratio episcopalis.
d Arboretum illud seu nemus nomen dedit portæ Bajocensi, qua illuc ibatur et quæ nunc etiam porte d'aubrée dicitur. Fabulator, qui sub persona S. Lupi S. Regnoberti Vitam finxit, aliter id narrat: Lupus Magnus, inquit, præsul Bajocensis, ab incarnatione Domini tertius, rexit ecclesiam, sub disciplina eruditionis beati Regnoberti, et ab ipso ordinatus diaconus. Post vocationem illius sancti adeptus est sedem pastoralem; cui Dominus dedit victoriam super serpentem, et conclusit illum in archa plumbea et demersit illum in alto gurgite alvei Aureæ [Note: ] [l'Aure] , rivi Bajocas et Arboretum translabentis; ovesque sibi creditas, Domino opitulante, a devoratione sepentis liberavit. Quoniam apostolici viri, ut significetur victoria, relata de dæmone, jam pridem pinguntur cum domitis serpentibus et belluis, videtur hoc fabularum genus exortum. Quod autem S. Lupus tertius episcopus dicitur et ordinatus a S. Regnoberto, non autem a S. Rufiniano, id inde provenit quod S. Rufinianum ex Bajocensium episcoporum catalogo expunxit. Volunt nunc complures ipsum S. Regnobertum, qui S. Exsuperio successerit, excludere, ita ut unum tantum Regnobertum admittere velint, qui sæculo VII vixerit. Cui sententiæ, meo judicio, hoc maxime favere dixi Comm. n. 8 quod Regnoberti nomen origine francicum seu germanicum est, sæculo IV aut V in episcopo gallo singulariter mirum.
e De hoc antiquitatis indicio vide Commentarium Prævium, num. 34.
* abest Eln.
* excrevit Eln.
* nutu?
* lege illo
* solatia
* La Dromme
* tempus
INCIPIT TRANSLATIO SS. LUPI ET AUSIACI.
[Monetur sacerdos SS. Lupi et Ausiaci corpora transferenda esse;] Expletis nanque post eorum transitum annis ferme LXX, quadam nocte apparuit beatus Lupus cuidam fratri, in ecclesia quiescenti; cui et noticiam sui nominis indicavit, et locum, in quo ipse et reverendus vir Ansiocus sepulti jacebant, notavit; et, dum ei bina ostenderet sepulcra: “Ego, inquit, die dominica, materno prorsus utero, lucem subii temporalem; eadem etiam die, cohibente Altitonantis moderamine, cathedram sum sortitus episcopalem; ipsa quoque carneo solutus ergastulo, Dominum Jesum videre merui, quem semper dilexi et sincera mentis intentione desideravi. Consacerdos denique meus scilicet Ansiocus, soluto mortis debito mecum, jubente Domino, aurea cæli regna petivit. Quocirca, annuente Domini Jesu multiplici clementia, ipsa die erit et translatio nostra. Vade ergo, et antistiti, cujus regimine hæc ordinatur ecclesia, innotesce, quod apparuerit tibi. Lupus, cognomento agnus, hujusce sedis quondam episcopus, et quod voluntas omnipotentis Dei est ut de loco, in quo sepulti sumus, suis temporibus pariter transferamur.” Et his dictis, abcessit. Ille vero evigilans surrexit, et, inlucescente diluculo, episcopum adiit, præfatam quoque visionem fideli protestatione illi retulit.
[2] [quæ episcopus in nova S. Lupi ædicula collocat.] Episcopus vero, magno repletus gaudio, divinæ majestatem potentiæ, cernua veneratione glorificavit, qui suis temporibus, sanctorum corpora clementissimæ pietatis gratia revelare voluit. Subsequenti namque dominica die, arcessita cleri plebisque multitudine, ad locum * quem indicaverat ille qui in visione viderat; ipse itaque episcopus dux perspicui agminis; prævius quoque fuit relator visionis. Ipse locum notavit, episcopus vero fodere infit. Ac sicut ipse prædixerat bina repererunt sepulcra; venerandi scilicet præsulis Lupi, atque eximii sacerdotis Ansioci. Quæ cum aperta fuissent, tanta ex eis suavissimi odoris flagrantia exivit, ut merito qui aderant cum reverendissimo patriarcha Jacob possent dicere: “Ecce odor agri pleni, cui benedixit Deus.” Cum excellenti itaque sacræ venerationis tripudio et læticia magna, gloriosa sanctorum corpora transtulerunt, et eorum in honore ecclesiam construxerunt; in qua Dei magnalia constanter prædicantur; prædictorum quoque sanctorum mirifica ammodum patrocinia venerantur; eorum quoque translatio VIII kalendas novembris celebratur, præstante Domino nostro Jesu Christo; cui est honor et imperium per omnia sæcula sæculorum. Amen. Explicit Vita sive translatio sancti Lupi, episcopi Baiocanensis; quæ est VIII kalendas novembris.
[Annotatum]
* ivit
VITA SANCTI LUPI, EPISCOPI BAJOCENSIS,
Partim ex mss. Carthusiarum Confluentinæ et Coloniensis, partim ex ms. codice Corboliensi.
[S. Rufinianus educat et diaconum creat S. Lupum; qui per saltum episcopus consecratur a Silvestro Rothomagensi.] B. Ruffinianus, tertius a B. Exuperio Bajocensis episcopus, S. Lupum, Bajocasinæ urbis territorio oriundum, quem baptizatum studiis liberalibus mancipaverat, cum ad ordinem diaconatus promoveret, quidam cum eo ordinationis leviticæ gratiam suscipiens, nomine Stephanus, excelsa voce cœpit præconari dicens: “Domine Ruffiniane, hunc quem consecras diaconum *, tuum cognoscas futurum successorem.” Beato igitur Ruffiniano ab hac luce subtracto, totius cleri et populi voluntas pontificali honore B. Lupum fore dignissimum asseverat. Inter quos Silvestro Rothomagensi archiepiscopo nocte senex quidam apparuit *, dicens virum illustrem Lupum, quem si [bi] Deus elegit, absque dilatione gregis Dei pastorem constituere. Cum autem jam ecclesiam introisset, surgens parvissimus puer apprehendit B. Lupum per fimbriam vestimenti, dicens: “Domine episcope, istum diaconum * episcopali benedictione sanctifica.” Tunc omnes acclamavere dicentes: “Dignus est iste quem Deus multiplici mirificavit electione.” Protinusque ergo apicem adeptus est episcopalem.
[2] [Lupum mirabili modo necat, cæcos illuminat, prophetiæ donum habet et moritus S. Lupus,] Erat nemus e regione portæ civitatis, quæ vocabatur Arboreta b, in qua sævissimus lupus erat; adeo ut inter pueros et puellas in modico tempore devorasset decem et octo. Cum autem armatorum manus nullo modo eum attingere potuisset, vir sanctus, populi compassus infortunio, silvam intravit, collumque et fauces bestiæ repente manica c, ac si catena ferrea, eum constringens in gurgite Dromi fluvii dimisit. Quadam die beatus Lupus, recitata in Missa oratione dominica, duos cæcos a nativitate, fusa pro ipsis oratione, illuminavit, Inter cætera spiritu prophetico claruit; multaque antequam evenirent prædixit. Sancto quoque Spiritu revelante, resolutionis suæ terminum præscivit; quem, evolutis in episcopatu triginta annis, fratribus indicavit. Cuidam etiam presbytero, nomine Ausiocho * d, quem præ cæteris diligebat, dixit: “Perpetuæ a Domino coronam gloriæ percepturus, una mecum post vitæ hujus cursum consummabis:” quod et factum est.
[3] [postquam monuisset S. Ausiacum ut se ad simul moriendum pararet; quocum sepultus est.] [Tum demum vocatum ad se Ansiocum, suum presbyterum, virum Deo plenum, ait Lupus ad eum: “Hodie de hoc miserrimo sæculo, fili dilectissime, migrationem nostram et ad perennem visionem felicitatis æternæ vocationem, monente Deo, præscivi. Quapropter corpus tuum ablue, et vestimentis tuis nitidis iuduere; sarcophagium vero lapideum noli tibi præparare, sed, sicuti ego, ligneum, et in eo corpusculum jubeto recondere tuum.” Sicque, sumpto æternæ redemptionis viatico, muniti sanctæ crucis virtute et auxilio atque bonorum operum multiplici incremento, feliciter felices ambo obdormiverunt in Domino, sicque jucundissime benignissimi Jesu Christi vocatione beataque angelorum invitatione, felici patriarcharum societate, gratulabunda prophetarum coadunatione, concordi apostolorum benignitate, patientissima martyrum unanimitate, desiderabili confessorum expectatione, perseverantissima virginum integritate, et omnium electorum justissima susceptione, introducti sunt in vivorum regione. Congrua itaque cleri ac populi devotione, in eodem quo præceperat loco condignæ datus est sepulturæ. Sed et felicissimus sacerdos prænominatus Ansiocus, sociatus Deum videntibus, mundis corde, ad pedes magistri sui conditus est honorifice.
[4] [Clericus Bajocensis monetur cælitus semel] Post hæc, transactis a gloriosissima Deoque acceptissima illustrissimi sacerdotis Lupi dormitione septuaginta annis, cuidam ex fratribus Deo dilecto, tamen, ut reor, ex his qui communi stipendio sanctissimæ famulabantur ecclesiæ, una noctium quiescenti, apparens isdem gratissimus Deo, iis eum affatus est verbis: “Perge, inquiens, quantocius ad episcopum e civitatis istius et dicito illi: “Dei famulus Lupus rogat te ut properes ad locum in quo humatus requiescit, et, aperta septem pedum fovea, invenies arcam ligneam ferreis nexibus adstrictam, illicque ossa ejus reperies, et tolles ea de loco illo quo jacent ex septuaginta annis; et denuo decentiori loco decentius tumulabis ea.”
[5] [et iterum ut indicato loco curet per episcopum effodi SS. Lupi et Ausiaci lignea sepulcra;] Postque rursus is, qui apparuerat, dixit illi: “Et hæc, inquit, ne negligas iterare ei; Hæc iterum mandat tibi Lupus, Jesu Christi servus. Die dominico, inquit, ordinatus fuit episcopus, atque dominico migravit de sæculo, crastinoque die dominico ostendet tibi Dominus ejus ossa. Dum igitur inveneris illa, iterum penes pedes ejus humum ejicies, ibique invenies septem pedum longitudinis foveam totidemque latitudinis, ibique posita est arca lignea, in qua requiescit Ansiocus presbyter, qui fuit vir sanctitate plenus; dumque illic sustuleris, denuo sepelies nos ambos.” Expergefactus itaque clericus, orto die, veniens ad episcopum, narravit ei cuncta, sicut jussum erat.
[6] [quæ jussio impletur et basilica ædificatur,] Mox præscriptus episcopus, cum psallentium choro et cuncto populo accedens ad locum, septem pedum facta fovea, exiit odor suavitatis nimius, qui vinceret totius generis pigmenti incensi quoque flagrantis odorem; inventaque ossa et gloriosa corpora iterum sepelivit ea cum gloria et gaudio magno; ædificavitque super eos basilicam f, ubi quotidie infirmi sanitatem recipiunt et innumeræ virtutes patrantur, meritisque in illis completur Scriptura quæ ait: “Cum consummaverit homo, tunc incipiet; et cum quieverit, tunc bona operari initiabit.” Transitus g vero et translatio corporis sancti Lupi ad unam diem evenerunt, octavo scilicet calendarum novembris, sicque ab omnibus christianis celebratur.
ANNOTATA.
a Reperit Gamansius noster Vitam, duobus primis numeris contentam, in mss. codicibus Carthusiarum Confluentinæ et Coloniensis, cum titulo: De sancto Lupo, episcopo Bajocensi, octava kalendas novembris in Normannia; eamque ad decessores nostros misit. Eamdem anno 1638 in antiquis Bajocensibus Breviariis reperisse videtur cl. v. Julius Lair; qui et in pristino Corboliensi codice reperit et in Bibliotheca scholæ diplomaticæ edidit partem, quam sub nn. 3, 4 et 5 annexui: non quod ejusdem scriptioniscontinuatio sit, sed quod res, post mortem secutas, comprehendit adeoque corporis elevationem; quæ tantum valebat, quantum nunc beatificatio.
b Bocquet vocat gallice Aubrée seu Arborée. Sæculo XVII hoc arboretum seu nemus jam conversum erat in vicum S. Lupi; sed porta, qua istuc ibatur, dicebatur adhuc sæculo XVIII porte Arborée [Hermant, Hist. ecclés. de Bayeux, pag. 32 in margine.] . Cfr supra annotatum d.
c Loco manicæ manum legit Bocquetius; Hermantius vertit in stolam et Saussayus in nexum invisibilem. Retinenda est manica, qua hoc loco non significatur brachii tegumen, sed manus, seu chirotheca, vulgo un gant: vide de hoc significatu Cangium [Glossarium latinum, V° Manica.] . Manum itaque texerat B. Lupus chirotheca, sine qua episcopi non solebant procedere. Superioris tamen Vitæ auctor vestis brachium intellexit. Repræsentata est universa illa res sculptoris arte in porta templi S. Lupi Bajocis et in tabula picta, quæ in eodem templo servatur [Pluquet, Essai historique sur la ville de Bayeux, pag. 333. Cfr Commentarius Prævius, num. 10.] ; vulgo dicitur a bête-Saint-Loup. Quam historiam alii volunt reapse contigisse; alii ea significari victoriam de diabolo seu de gentilium erroribus, aliquando draconibusaut serpentibus, aliquando leonibus, lupis aliisve belluis ad vivum exhibitis; alii demum eam natam esse ex nomine S. Lupi: quæ posteriores sententiæ similibus exemplis defendi possunt, maxime quod Vita, utut antiqua, nequaquam coæva videatur. Cfr quæ eadem de re in annotato d ad priorem Vitam dicta fuerunt.
d Vide de eo Commentarium Prævium, num. 3.
e Is episcopus aut S. Vigor fuerit oportet, aut Leucadius.
f Basilica hæc seu ædicula cœmeterialis, sæpius renovata, adhuc exstat nomine vulgari Saint-Loup-hors. Cfr Commentarius prævius, num. 9, et Historia translationis.
g In Historia translationis omittitur transitus.
* diaconem Ms. Col.
* appulit Ms. Confl.
* diaconem Ms. Col.
* Antiocho Ms. Col.
DE S. MAURO, CONFESSORE, IN BURGUNDIA JURANA ET PRISTINA DIOECESI VESONTIONENSI,
TEMPORE INCERTO.
SYLLOGE CRITICA.
Maurus, monachus in Burgundia Jurana (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. S. Mauri memoria in Martyrologio S. Claudii. Vicus ab ejus nomine dictus. Confusus cum S. Mauro abbate. Reliquiæ. Societas presbyterorum. Indulgentiæ. Beneficia recentia.
In provincia Maxima Sequanorum, quæ Rheno, Belgica I, Lugdunensi I, Viennensi et Alpibus Penninis terminabatur, [S. Maurus, pristinæ diœcesis Vesontionensis confessor, perperam coufusus fuit cum S. Mauro abbate, ut liquet ex Martyrologii S. Claudii verbis] dein regni Burgundiæ pars facta est, postea vero mutata in comitatum Burgundiæ et demum in Francumcomitatum, floruerunt innumeri sancti, magnam partem monachi et eremitæ; quorum Vitas pie, eleganter, sobrie et accurate non ita pridem in lucem dederunt collegii S. Francisci Xaverii Vesontionensis professores. Omiserunt tamen complures; (quod miretur nemo sapiens;) quos inter S. Maurus; cujus memoria in antiquo S. Eugendi Jurensis seu S. Claudii Martyrologio ad præsentem diem his verbis celebratur: In territorio Vesontionensi, natale S. Mauri confessoris. Ubi animadverte celebrari ejus natalem in territorio Vesontionensi, qua dictione ipsa diœcesis Vesontionensis intelligitur [Cfr Du Cange, Glossarium latinum, V° Territorium.] ; et licet vox natalis seu natale aliquando pro omni festivitate sumatur, ut alibi luculente ostendimus [Acta SS., tom. IX Octobris, p. 9 et 10.] , ejus tamen obvia vis in kalendariis et martyrologiis ea est ut diem obitus fere designet: nec quidquam suadet ut translatio aut alia solemnitas hoc loco intelligatur. Confessoris titulus valet ad beatum virum secernendum a sanctis Mauris martyribus, a cognominibus episcopis atque etiam a S. Mauro abbate, celeberrimo S. Benedicti discipulo. Et quidem cum hoc solo confundi posset, quoniam Normannorum metu anno 863 sancti viri corpus citra fluvium Ararim * reconditum ac collocatum in fundo Aldonis comitis est; ubi per tres semis annis custoditum, sedecim notissimarum personarum sanitate celebre nomen ejus circumquaque divulgatum, assidua populorum frequentatione venerari cœpit et excoli [Acta SS. Ordinis S. Benedicti, sæc. IV, part. II, p. 182.] . Sed quum citra Ararim, quo ad occidentem fere terminatur Vesontionensis diœcesis, constiterint sanctissimi abbatis reliquiæ, patet eum cogitandum hoc loco non esse.
[2] [et maxime ex ejus reliquiis, quæ in vico sui nominis conservantur.] Quod vero multo firmius est, extremo sæculo XVII servabantur adhuc in diœcesi Vesontionensi omnia fere illius S. Mauri ossa, apprime diversa ab sacris S. Mauri abbatis exuviis, quæ a sæculo IX usque ad extremum XVIII Parisiis in S. Mauri Fossatensi cœnobio quieverunt. Hanc memoriam debemus nostro Petro Francisco Chiffletio, cujus olim Sacrarium monasterii Jurensis Condatescensis, fere ad prelum paratum, in manus decessorum nostrorum venit, nunc autem in Bibliotheca Bruxellensi regia [Inventarii generalis, numm. 8287 et seqq.] partim servatur, partim a Papebrochio olim editum fuit [Acta SS., tom. I Junii, p. 646 et seqq.] . In inedita autem parte secunda, qua illustrationes Jurenses continentur, caput VIII hanc inscriptionem habet: Quænam Sequanorum monasteria a Jurensibus prisco ævo derivata videantur. Obiter de sanctis Lautheno, Ymiterio et Mauro; ex quibus S. Lauthenum ad diem 1 novembris illustrabimus; cultus vero S. Ymiterii, qui et Hymiterius et Imiterius, aliquantum in Actis declaratus fuit ad diem 31 julii [Ibid., tom. VII Julii, p. 306.] et plenius declarari posset ex Severtii [Chronologia historica Matisconensis, p. 39.] , Joannis Mariæ de la Mure [Histoire ecclésiastique du diocèse de Lyon, p. 268.] et professorum collegii Xaveriani Vesontionensis [Vie des Saints de la Franche-Comté, tom. III, p. 219 et seqq.] libris; de S. Mauro autem hæc tradit Chiffletius: A S. Mauro nomen habet vicus in decanatu Ledonensi diœcesis Bisuntinæ: in cujus ecclesia vidi alias capsam, sancti hujus Mauri ossa omnia seu fere omnia continentem. Ibi cum quæsiissem num de ejus vita aut festo die aliquid in scriptis haberetur, ostensæ sunt mihi chartæ quædam seu membranæ, ex quibus excerpsi quæ sequuntur.
[3] [et olim ope societatis presbyterorum et indulgentiarum propositione multo in honore erant.] Anno Domini 1447, IV januarii, Joannes de Fruino [Cfr Gallia Christiana, tom. XV, col. 127 et 128.] , decanus Bisuntinus et vicarius generalis illustrissimi et reverendissimi domini Quintini, archiepiscopi Bisuntini, commisit duos presbyteros Johannem Mailleti de Geningeyo et Antonium Boisseleti de Chilleyo parochos, ad commodius et decentius disponenda ossa sancti Mauri in capsa, recens fabricata expensis Nicolai Aymonini, parochi S. Mauri; in quam paucis ante diebus translata fuerant ex alia minori minusque ornata lipsanotheca. Anno 1517 in honorem sancti hujus Mauri instituta est sodalitas tredecim presbyterorum, qui convenire tenentur in ejus ecclesia ad missas et officia divina sollemnius celebranda festo ejus die XV januarii; quo et Romana ecclesia S. Maurum, S. Benedicti discipulum, colit; variæque ad eam diem illo confluentibus concessæ sunt indulgentiæ, primum ab Antonio Vergeyo, archiepiscopo Bisuntino, tum deinde a Leone X et Hadriano VI, et a nonnullis cardinalibus. Translatio porro quædam ejusdem sancti ibidem agitur ritu sollemni in pervigilio S. Martini hyemalis, decima die novembris. Diversum esse constat sanctum hunc Maurum, diœcesis Bisuntinæ confessorem, ab illo S. Benedicto nominatissimo discipulo, qui ejus Regulam cis Alpes primus intulisse dicitur. Ille in Martyrologio S. Eugendi absque abbatis titulo commemoratur, hac forma: “VIII kalendas novembris, in territorio Vesuntionensi natale S. Mauri confessoris.” Istius ejus natalis ignoratione compulsus est in 15 januarii: similia non raro observare est: seu potius, quoniam ignorabantur sanctissimi patroni Acta, ad eum translata est S. Mauri Vita, atque inde ipsa festivitas loco mota est. Cujus rei præclarum exemplum ad diem sequentem occurret in sanctis Amandis Argentoratensi et Wormatiensi episcopis; quorum loco substitutus fuit S. Amandus Trajectensis.
[4] [Confundi etiam non potest cum S. Mauro, episcopo Virdunensi, die 10 novembris culto.] Quod vero die 10 novembris ejus translatio celebrari solebat, subit dubitare num forte idem S. Maurus sit, qui ad eam diem in Luxoviensi Usuardi Martyrologio his annuntiatur verbis [Ap. Sollerium, Martyrologium Usuardi, pag. 665.] : Virduni, sancti Mauri, episcopi et confessoris; et in Burdegalensi [Ibid., p. cit.] : Ipso die, sancti Mauri episcopi et confessoris; et quem ex Molani auctariis [Ibid., p. 661.] præpostere ad diem VIII novembris in Martyrologium Romanum intulit Baronius. Verum hic, ut patet, in martyrologiis constanter episcopus dicitur, atque ejus ossa non in diœcesi Vesontionensi, sed Virodunensi, quam episcopali jure rexerat, reconditæ erant: in puellari scilicet S. Mauri Virodunensi cœnobio, una cum ossibus SS. Salvini et Aratoris, itidem Virodunensium episcoporum, servabantur [Acta SS., t. II Septembris, p. 221 et seqq.] ; sed facile fieri potuit ut, quemadmodum ejus natalis ad diem 15 januarii propter S. Maurum abbatem transpositus est, sic ejus translatio facta sit atque deinceps quotannis celebrata die 10 novembris, alteri S. Mauro sacra.
[5] [In parœcia S. Mauri prope Ledonem Salinarium] Vicus autem ille, qui a S. Mauro patrono suo nomen accepit, nude Saint-Maur [Dunod, Histoire de l'église, ville et diocèse de Besançon, tom. II, p. 434.] aut Saint-Maur-des-Buissons [Dictionnaire universel de la France, tom. IV, p. 606.] vulgo appellatur, duobus fere leucis ad occasum hiemalem distans a Leodomo, seu Ledone Salinario, seu etiam Leodone, vulgo Lons-le-Saunier, nunc in provincia seu partitione Jurana et diœcesi S. Claudii. Initio hujus sæculi incolis frequens erat 240 dumtaxat [Ibid., p. cit.] ; et licet tam exiguus esset, erant olim in templo parœciali septem fundatæ capellaniæ, patronis laïcis [Dunod, Histoire de l'église, etc. tom. II, p. 434.] ; quod pristinæ celebritatis et eximiæ S. Mauri venerationis præclarum indicium est. Hic tamen cultus numquam late extensus fuit: nedum enim ejus nomen veteribus Bisuntinis litaniis [Dunod, Histoire des Séquanois; Histoire de l'église de Besançon, pr. pag. LIV et seqq.] insertus fuerit, ne locum quidem invenit in ejusdem antiquo Martyrologio seu potius Calendario [Ibid., p. VI et seqq.] , aut in ullo posteriori. An in Balmensi virili monasterio, penes quod S. Mauri parœciæ patronatus erat, ei post annum 1157 collatus [Ibid., cfr. pag. 131 et XCV.] , festum ejus quotannis celebraretur dicendo non sum; quippe qui caream hujus asceterii libris liturgicis.
[6] [videtur S. Maurus eremiticam vitam duxisse; sed incertum est an Juranis seu S. Claudii primævis monachis accensendus sit.] Quum autem hæc parœcia numquam penes Juranos seu S. Claudii monachos fuisse videatur [Ancien pouillé des bénéfices de l'abbaye de Saint-Claude, ap. Dunod, op. cit., p. LXXIII.] , hinc nonnihil concutitur Chiffletii conjectura, arbitrati S. Maurum inter Juranos alumnos referendum esse; quum passim videre sit templa, in quibus sancti cujusdam monachi ossa asservarentur, ejus ex quo prodiisset monasterii fuisse, sive donatione accepta, sive titulo exstructæ supra sepulcrum ædis sacræ. Accedit quod, quum beatus vir martyr non fuerit, neve abbas, presbyter aut episcopus dicatur, longe verisimilius est eum olim solitariam seu eremiticam vitam illic duxisse, ubi mortis et sepulcri quietem nactus est; at inter Juranos a temporibus S. Eugendi plane sublata fuit vita eremitica. Nam in exemplari Bisuntino Vitarum patrum Jurensium, in quo capitibus XV, XVI et XVII Vitæ S. Eugendi statuta et consuetudines monasterii sancti viri ita illigantur, ut facile ad certos canones reduci queant; quorum summam, a Chiffletio conceptam, libenter hoc loco daremus, quoniam hactenus frustra in Jurana instituta inquisitum est. Porro a S. Mauro nostro adeo hæc aliena sunt, ut ne primam quidem legem observasse videatur; scilicet ut, destructis mansionum ædiculis, in quibus velut anachoretæ hactenus vixerant, omnes in medium uniti vitam ducerent cœnobiticam; ita ut, si umquam inter Juranos vixerit, ante hujus abbatis tempora illic degisse censendus sit. Quod autem ejus nomen in S. Claudii Martyrologio legebatur, hoc parum valet ad persuadendum beatum virum olim ex hoc asceterio prodiisse; quum vicinitas loci, ubi ejus servabantur sacra lipsana, sufficiens causa fuerit ut ejus nomine Usuardinum illius cœnobii Martyrologium augeretur. Quod vicus S. Mauri ab eo nomen accepit, plane liquidum est inter sanctos Galliæ antiquiores eum referendum esse; quod tamen sæculum virtutibus illustrarit, nemo non nisi divinando assequetur. Omnia itaque perquam dubia sunt; nec quidquam sapientius de S. Mauro tradi potest quam quod olim ad decessores nostros ille idem Chiffletius, sanctos diœcesis Vesontionensis recensens, scripserat: Habemus locum, diem, reliquias; præterea nihil.
[7] [Nunc adhuc censetur illic S. Maurus fuisse S. Benedicti discipulus:] Quæ præmissa sunt, jam in manibus typographorum erant, quum delatæ ad me fuerunt Ven. viri C. Constantini, parochi S. Mauri, literæ, quibus ad quæsita mea diligentissime respondit et quarum hæc est summa: celebrari ritu solemni S. Mauri, patroni parœciæ, utpote abbatis et S. Benedicti discipuli, festum die 15 januarii, imo pro more gallicano die dominica proxime sequenti; verumtamen S. Trinitatis titulo consecratam censeri ecclesiam, quod hoc die circa annum 840 eo allatæ fuisse dicantur sanctissimi viri reliquiæ; quamobrem anno 1840, præsente vicario generali et ingenti presbyterorum corona, celebratum fuisse annum millenarium, et quotannis hac die fieri per parœciam supplicationem publicam cum S. Mauri reliquiis; indicium superesse nullum quod umquam ejus festum actum fuerit die 25 octobris, neque uspiam ostendi locum, ubi eremiticam duxerit vitam; et quidem eum certissime esse S. Benedicti discipulum, cujus reliquiæ metu Normannorum Balmam Dominorum delatæ fuerint, atque hinc in villam comitis Aldonis ad ortum hiemalem Ledonis, quæ sit præsens S. Mauri parœcia; hic in exstructo monasterio partem reliquiarum remansisse, cæteras delatas fuisse in Fossatense S. Mauri cœnobium, ubi perierint omnino extremo sæculo superiori; ossa, quæ Parisios non detulerint sæculo IX Glannafolienses monachi, eadem esse quæ illic asserventur et fere convenire; ex quibus unum non ita pridem a decessore suo datum fuisse monachis Solesmensibus, alterum a semetipso ecclesiæ monasteriali S. Pauli extra muros; nullam antiquam adesse statuam, sed recentem dumtaxat, a se procuratam.
[8] [sed perperam.] Ex quibus apparet (quod nequaquam mirandum est) veterem persuasionem illic adhuc durare, licet nequaquam cum rerum veritate consistere possit. Ut enim ex historia translationis S. Mauri constat, citra Ararim, id est in sinistra ripa, erat comitis Aldonis villa; neque Glannafolienses monachi leguntur ibidem monasterium excitasse, multo minus reliquiarum partem reliquisse; et certissime ultra Ararim progressi non sunt. Deinde, quum S. Mauri parœciam visitavit Chiffletius, aderant adhuc ossa fere omnia; quæ facile potuerunt olim, ut recentiori tempore, dono dari aliisve distrahi modis; atqui ubi eodem tempore essent ossa fere omnia S. Mauri abbatis bene perspectum erat. Audi Mabillonium: Tametsi, inquit [Acta SS. Ord. S. Benedicti, sæc. IV, part. II, pag. 183.] , maxima pars reliquiarum sancti Mauri post superiorem translationem remanserit penes Fossatenses, nonnihil tamen relictum est monachis Glannafoliensibus nempe brachiorum uterque radius: quorum alter in eodem monasterio hactenus adservatur, alter per S. Odilonem, abbatem Cluniacensem, delatus Cassinum est. Alias reliquias S. Mauri abbatis, alibi repositas, recensuerunt decessores nostri in Actis S. Mauri [Acta SS. tom. I Januarii, pag. 1051.] ; ita ut ossa, in parœcia S. Mauri servata, certo certius alius S. Mauri sint quam S. Benedicti discipuli. Quod vero celebritas quædam nunc agitur in festo SS. Trinitatis, eo id translatum videtur a 10 mensis novembris, quo die sæculo XVII adhuc fiebat.
[9] [Recentiora aliquot beneficia, ejus ope obtenta.] De miraculis interrogatus, respondit optimus parochus sequentia: Die 19 martii anni 1833, quum excitatum incendium universo vico ruinam minaretur, parochus sanctissimi patroni reliquias in templi vestibulum deportanda curavit et adversus flagrantem domum exposuit. Illico stetit incendium; ita ut una tantum domus perierit et ignis duarum horarum spatio fuerit extinctus. Quare per aliquot annos missa celebrata est in gratiarum actionem. Novi insuper mulierem, singulari decumbentem morbo, cœpisse convalescere, ut primum maritus omnisque familia S. Mauri opem implorassent; in cujus rei memoriam dona non numquam affert maritus super S. Mauri altare. Demum nulla umquam calamitas, potissimum grando, vastavit parœciam; quod beneficium unanimi consensu S. Mauri auxilio adscribitur. Atque hæc de S. Mauro, olim Vesontionensis, nunc S. Claudii diœcesis confessore, colligere licuit. Utinam vici illius incolis persuaserim se sub patrocinio esse et ossa possidere sancti indigenæ, non autem extranei, forte fortuna ad se delati!
[Annotata]
* Saône
DE S. CHILDEMARA SEU CHILDEMARCHA, ABBATISSA FISCANNENSI IN NORMANNIA,
ALIQUANTO POST ANNUM DCLXXVIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Childomara seu Childomarca, abbatissa Fiscanensis in Normannia (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. Vetus S. Childemaræ cultus. Vita deperdita. Burdegalis abbatissa; dein Fiscanni. Hujus monasterii exordia; laus perennis et instituta. S. Leodegarius a S. Childemara custoditus.
Licet S. Childemara seu Hildemara, quæ et Childemarcha seu Hildemarcha, minus pure Ildemerca et Hildemarga, nunc nullos amplius cælitum honores ab hominibus accipere videatur, [S. Childemara, tribus antiquissimis martyrologiis inscripta,] in opere tamen nostro locum sibi jure merito postulat, quod olim ecclesiastica auctoritas ejus vindicavit nomen et sanctorum albo inscripsit. Etenim in altero exemplari Lucensi Martyrologii Hieronymiani, quod sæculo VIII Fontanellæ scriptum fuit aut certe plurimis additamentis auctum, atque dein, in Italiam delatum, aliquandiu ad usum vetustissimæ basilicæ S. Donati Lucensis fuit [Florentinius, Vetustius ecclesiæ occidentalis martyrologium, p. 31 et 32.] , legitur ad diem 19 junii [Ibid., p. 602.] : Et in Fiscamno monasterio depositio S. Childeomaree abbatissæ; similiter in exemplari Blumiano, quod anno Christi 772 aut a Fontanellensi monacho aut Augustodunensi clerico exaratum est, dein in monasterio S. Petri Weissenburgensi inter Argentoratum et Spiram usurpatum fuit et demum in Blumii manus Viennam venit [Ibid, p. 1045 et 1055.] , ad eamdem 19 junii diem hæc occurrunt [Ibid.,p. 1065.] : In Fiscamo monasthirio Childomaræ. Demum, ut testis est Mabillonius [Annales Benedictini, lib. XIV, n. 61.] et Dionysius Sammarthanus [Gallia christiana nova, t. II, col. 857.] , in pervetusto Patriciacensi calendario nomen legitur XII calendas julii, id est 20 junii: Childomargæ virginis; fortassis, addit idem ven. vir, Fiscannensis, et prius S. Eulaliæ Burdigalensis abbatissæ: quæ quidem res plane certa est; sed ambigo sitne XII calendas julii scriptus loco XIII. Patriciacus autem, non vero Patriarcus, vulgo Percy seu Précy, locus in diœcesi Augustodunensi erat, prioratu insignis ad Floriacense monasterium pertinente [Valesius, Notititia Galliarum, verbo Patriciacus.] : unde appareat, uti etiam ex Blumiano codice, S. Childemaræ cultum ex Fontanella, a Fiscanno non multum distante, propagatum fuisse in diœcesim Augustodunensem; nam licet alius Patriciacus seu Princiacus sit in diœcesi Burdigalensi, quam diœcesim S. Childemara aliquando incoluit, atque illic olim monasterium fuerit, id tamen jam ita pridem cessavit [Gallia christiana, t. II, col. 120.] , ut sæculo XVIII calendarium designari non potuerit nomine Patriciacensis. Quod si mireris nuspiam in illis fastis sanctæ aut beatæ titulum nomini præpositum esse, hanc scito veterem fuisse calendariorum et martyrologiorum formam; adeo ut, secus si esset, interpolationis foret indicium.
[2] [jam pridem cultu ecclesiastico non amplius honorari videtur; licet minime perierit ejus sanctimoniæ memoria.] Medio fere sæculo XVIII perhibebat D. Tussanus Plessæus [Description de la Haute Normandie, t. I, Discours, p. 90.] S. Childemaram adhuc cultu publico a Christi fidelibus honorari; verum apprime hoc mihi dubium est: certe nil tale deprehendes in Gallia christiana [T. II, col. 857 et t. XI, col. 205.] , in Neustria pia Arturi a Monasterio [Pag. 201.] , in Actis sanctorum ordinis S. Benedicti [Sæculum II, p. 542.] et in Annalibus Benedictinis Mabillonii [Lib. XIV, n. 61; lib. XVI, n. 62.] : non quasi sanctimoniæ laudem ei denegent, (contra passim S. Childemarcam seu S. Hildemarcam appellant;) sed quod aut vetus dumtaxat Patriciacense calendarium testimonio invocant aut recentiores solummodo martyrologos seu menologos producunt, quibus nulla inest auctoritas ecclesiastica aut liturgica et qui pro arbitrio suo (ut fieri assolet) S. Childemaræ nomen, quod in SS. Waningi et Wandregisili Vitis repererant, diei 25 octobris assignarunt; quo die culta numquam fuit beata abbatissa. Quin etiam Mabillonius [Acta SS. ord. S. Benedicti, sæc. II, p. 974, not. c.] , qui Fiscannensia officia propria ad manus habuit, testatur eam nullo intra annum peculiari festo suis temporibus cultam fuisse in monasterio Fiscannensi. Cæteris præivit Arnoldus Wion, ad 25 octobris hæc nuntians [Lignum Vitæ, t. II, lib. III, p. 350.] : Eodem die sanctæ Hildemarchæ abbatissæ, miraculis claræ; et in annotatis addens in Vita S. Wandregisili, quæ in Actis Sanctorum, tomo IV, ad diem 22 julii, a Surio edita est, referri hanc sanctam hac die obiisse; verum in editione Surii anni 1618, qua utor, nil hujusmodi legitur; neque in editione quæ in Actis nostris est aut in Actis sanctorum ordinis S. Benedicti; ita ut caligasse videatur Wionus. Pone venit Ferrarius; qui quum novisset S. Wandregisilum Fontanellensem abbatem fuisse, in Catalogo generali sanctorum, quem anno 1625 dedit in lucem, ad diem 25 octobris in monasterio Fontanellæ sanctæ Hildemarchæ abbatissæ memoriam constituit; allegatis pro more Fontanellensibus tabulis seu Kalendario; quod numquam viderat. Menardus, quum quatuor annis post Martyrologium sanctorum ordinis divi Benedicti edidit, proxime adhæsit Wiono: Eodem die (25 octobris), inquiens, sanctæ Hildemarchæ, abbatissæ Fiscannensis primæ.
[3] [Corpus non videtur delatum fuisse Fontanellam.] Quæ sobrietas non placuit Saussayo, cujus Martyrologium gallicanum lucem vidit anno 1637. Hic enim post laudatam in supplemento S. Hildemarcham, ut vocat, continenter subjicit: Corpus ejus, in Fontanellæ cœnobio depositum, magna emicuit divinarum operationum gloria: quæ cultum ejus ibidem celebrem reddiderunt; quæ inde transierunt in Gynecæum Arturi a Monasterio. Verum hic postea voluit eadem exsulare ex Neustria sua pia [Cfr p. 200.] , procul dubio quod per conjecturam ab Saussayo dicta viderentur: similiter Mabillonius in Actis sanctorum ordinis S. Benedicti et in Annalibus, Galliæ christianæ novæ scriptores et Plessæus in Descriptione Normanniæ superioris plane nil habent de corpore S. Childemaræ Fontanellam delato. Neque uspiam alibi reperio quando aut qua occasione sacra lipsana Fiscanno, ubi certe deposita fuit pia mulier, Fontanellam avecta fuissent: Normannorum enim invadentium ævo eadem ambarum abbatiarum fuit misera conditio. Abest itaque merito illa translatio a menologiis benedictinis Bucelini, Herediæ et ven. vir Petri Lechner; qui omnes ad diem 25 octobris S. Hildemaram laudarunt, nil tamen dixerunt de ejus corpore Fontanellæ servato. Neque etiam Fiscanni id exstitisse videtur. Certe in Historico conatu de Fiscannensi abbatia [Essai historique et littéraire sur l'abbaye de Fécamp, Rouen, 1840.] , quem Leroux de Lincy anno 1840 edidit et in quo plures reliquiarum catalogi interspersi sunt, numquam de S. Childomaræ exuviis mentio incidit: quas quidem ego puto inter Normannorum incursiones periisse.
[4] [Quum S. Childemaræ gesta jam pridem perierint, ea colligenda ex aliis fontibus.] Ad finem sæculi X (tum enim scriptum fuit secundum fragmentum Vitæ S. Waningi, (quod, Bollando ignotum [Cfr Acta SS. ad IX Januarii, pag. 591 et seqq.] , Mabillonius [Acta SS. Ord. S. Benedicti, sæc. II, p. 974.] primus edidit,) exstitisse adhuc diceres libellum, qui de ejus scribitur actibus et qui vitam ac laudabilem conversationem liquido narrat, quandoquidem illic his verbis annuntiari videatur; verum, quum hæc ex secunda Vita S. Wandregisili [Ibid., p. 542, et Acta SS., t. V Julii, p. 577.] , sæculo VII exeunte conscripta, verbatim desumpta sint, testimonium illud non tam rei visæ, quam lectæ habendum est. Quid, quod in S. Wandregisili Vita non agitur de S. Childemaræ actibus, vita et laudabili conversatione, sed S. Waningi? Certe ita intellexit hunc locum Mabillonius, ut ad marginem notavit [Sæculum II benedictinum, p. 542.] ; et quidem ita suadere videtur orationis series, ut lector ipse inferius perspiciet. Nullane scripta fuit S. Childemaræ Vita? Negare non ausim, quod alio S. Wandregisili Vitæ loco ita biographus loqui videatur ut nonnisi violenter possint ejus verba ad S. Waningum trahi. Ecce enim: Cui illa, id est Sindardo diacono S. Childemara, intimavit in visu se esse commonitam ut, Burdigalensi civitate relicta, tellurem adiret Rotomagensem, virumque Domini Wandregisilum inviseret atque sub illius regimine divinis pareret edictis. Quæ, SICUT SCRIBITUR IN EJUS GESTIS, ad Christi famulum perveniens, ad præfatum illustrissimum virum Waningum perduxit. Quæ si recta sint, perierunt jam pridem illa Gesta, verisimillime (sic mihi persuadeo) quum Normanni res omnes sacras et profanas vi, gladio et igne vastarunt. Quamobrem nil aliud superest quam ut quæ pauca de S. Childemara cognita sint colligamus ex laudata S. Wandregisili secunda Vita; ex quatuor fragmentis Vitarum S. Waningi, ita a Bollando et Mabillonio editis, ut primum Bollandi hic omiserit et secundo loco aliud ediderit, quod Bollandum latuerat; tertio, ex Vita secunda S. Audoeni, Rothomagensis archiepiscopi, quæ Fridigodo tribui solet et partim ex S. Wandregisili Actis sumpta est; quarto ex Vitis S. Leodegarii, quæ ad diem 2 octobris in Actis nostris datæ sunt et in sæculo II Benedictino: hic enim fortissimus martyr aliquandiu in Fiscannensi cœnobio custoditus fuit, S. Childemara abbatissa: quinto ex Libello de revelatione et authoritate Fiscanensis monasterii: quod opusculum, sæculo XII ab anonymo ex illis Vitis collectum, primus in lucem dedit Arturus a Monasterio [Neustria pia, pag. 191 et seqq.] .
[5] [Ejus patria, genus et nomen Childemara] Porro S. Childemaram natione fuisse Burdigalensem constat ex S. Waningi Vitæ fragmento Bollandiano primo [Acta SS., tom. I Januarii, pag. 592.] seu Mabilloniano secundo [Sæc. II Benedict., pag. 973.] , ubi Burdigalensis virgo dicitur. Genere francam fuisse indicio est ipsum nomen Childemara seu Hildemara, vel (ut aliis placet) Childemarca seu Hildemarca. Utra autem forma magis placere debeat, haud scio, quoniam ambæ bonæ sunt. Constat enim id nomen ex Child seu cum mitiori aspiratione Hild, quo puer significabatur apud francos, uti etiamnum apud Anglos; Germanis et Teutonibus Chindh, Kint, nunc vero Kind malentibus: et ex Mara seu Marach, quæ vox equum et equam indicat. Non enim sola forma Mara, satis superque nota, olim in usu fuit; verum etiam Marc, Mark seu Marach, ut recitatis exemplis Cangius et Schilterus in Glossariis suis ad verbum Marach et Adelung ad verbum Mähre demonstrarunt. Quid, quod forma Mark longe antiquissima est? Certe traditur Pausanias docuisse a Celtis equum μαρκαν appellatum esse. Verumtamen in polyglossis nominibus, ut pleraque vetera germanica et francica sunt, marc ad finem nuspiam reperio, sed semper mar. Recensui scilicet universum Catalogum nominum propriorum, quæ Alamanni et Burgundiones olim usurparunt; quem Catalogum Senckenbergius ex Goldasti bibliotheca secundum antiquum Sangallensem codicem edidit [Rerum Alemannicarum scriptores, tom. II, pag. 93.] ; atque hæc illic reperi: Acmarus; Adalmarus; Altmar, Audomarus; Andemarius; Angelmarus; Cuthmar; Deodemarius, Teodemarius, Thietmarus, Thiomar; Ermenmarus, Hirminmarus; Filemarus, Folmar, Volcmar, Vulmarus, Willimarus; Gauzmarus; Gisemarius; Hamarus; Hiltimarus, Hildomarus; Ismar; Kummar, Gummarus; Ludemar; Ostmarus; Otelmarus; Otmar, Othmar; Peretmar; Ratamar; Richamar; Roadmar, Ruadmar; Sigemarus; Tagamar; Thancmar; Ursemarius; Walmarius; Wantalmar; Wimar; Winemar; Wolfmar: quæ omnia nomina masculina sunt; atque inter ea, quæ post illa leguntur feminina, nullum est quod in mar seu marc desinat.
[6] [seu Childemarca: quæ duæ formæ unius nominis sunt.] Verum ubi mar initio vocabulorum stat, formam marc nonnumquam induit: ut in Marward, quod fit Marchwart, Marhcwart, Maracwart, Marcwart: quod etiam observatur in Marcrat et Marcherat; Marchire; Marcholf; Marcfredus; Marquinus. Inter feminina nomina nonnisi dubia exempla sunt; quæ selige inter sequentia: Margund; Marhgund; Maracholt; Marahsind; Merabind; Meridrud, Merithrud; Merigard; Merisind; Meriswith et Merihilt seu Merehilt: quod idem est ac Childomara, nisi quod radices loco mutatæ sint. Ex hoc itaque capite præplacet forma Childomara seu Hildomara; quam etiam (ut vidimus) vetustissima kalendaria Lucense et Blumianum habent, et quam Arturus a Monasterio, degens in Normannia, sibi etiam notam fuisse demonstrat in Gynecæo. Verum in aliis omnibus monumentis aliter nomen scribitur: scilicet Childemarcha, Childomarcha, Childemarca, Hildemarcha, Hildomarcha, Hildemarca et Hildomarca in iis omnibus monumentis, unde gesta S. Childemaræ desumenda esse supra docui, nisi quod in editione Mabilloniana Vitæ S. Leodegarii, auctore Ursino, c aut ch in g mutatur et Childomerga dicitur, in Bollandiana editione Childomarga; quam formam in Patriciacensi calendario jam deprehendimus. Atque hæc ea tantum de causa disseruimus ut manifestum esset utramque scribendi normam esse bonam. Id unum cave ne, quia id nomen ex duobus vocabulis constet, id compositum fuisse credas et significatum unum habere; non ita est. Apposita sunt Child et Mar, ut si duo nomina baptismalia scribas Carolus-Ludovicus. Atque hæc omnium nominum germanicorum et francicorum est ratio, quippe quæ fere ex duobus vocabulis appositis constent, non ut hinc sensus aliquis exoriatur, sed distinctionis gratia. Et quidem pars aliquando pro toto nomine scribebatur; sic (promptissimo exemplo utor) Bruna loco Brunechildis, celeberrimæ reginæ, in scriptis coævis occurrit: aliquando autem ultima pars quasi duplex erat, uti videre licet in celeberrimo majori-domus Ebroino, qui et Eber-Winus (Aper-Amicus) et Eber-Merus (Aper-Equus) dictus est. Sed memini me jam alibi hoc argumentum, passim parum notum et perspectum, versare.
[7] [S. Childemara, Burdigalensis virgo et in suburbio abbatissa fuit ignoti monasterii;] In suburbio Burdigalensi abbatissam fuisse S. Childemaram certum plane est. Lege enim Theodosii vetitum erat ne monachi intra urbium mœnia versarentur; quæ licet paulo post abrogata fuerit, perrexit tamen in Galliis vim habere: non itaque de ipso oppido, sed de vicinia intelligenda sunt hæc secundi fragmenti Bollandiani Vitæ S. Waningi verba: Childemarcha, Burdigalensis virgo, ibique multarum virginum mater; et hæc alia secundi fragmenti Mabilloniani et simul Vitæ S. Wandrigisili atque etiam Libelli de revelatione monasterii Fiscannensis: Erat enim tunc temporis apud Burdigalam urbem virgo Christi, nomine Hildemarcha, in quodam monasterio sanctimonialium sanctissima gubernatrix. Quod Burdigalense monasterium nomine et patrocinio S. Eulaliæ, virginis et martyris, insigne fuisse voluit Dionysius Sammarthanus [Gallia christiana, t. II, col. 857, et instr. col. 326.] et qui eum in augenda Gallia christiana secuti sunt [Ib., t. XI, col. 205.] . Verum nuspiam id traditur; sed solum S. Eulaliam monuisse S. Waningum ut Burdigala Fiscannum evocaret S. Childemaram, quæ novo SS. Trinitatis parthenoni præesset. Nec quidquam est quare S. Eulalia censeatur illic potius fuisse patrona quam alii sexcenti martyres; nisi velis eam non potuisse abbatissam designare extra monasterium, quod suum nomen non haberet. Expungant itaque Burdigalenses S. Eulaliæ monasterium, quod eis attribuit Sammarthanus, contenti ignorare nomen situmque parthenonis, quem inter eos rexit S. Childemara.
[8] Mansit illic pientissima virgo usque post medium sæculum VII, [crocatur Fiscannum, ubi Ansegisus dux (ut volunt) debuisset monasterium excitare.] quando nempe cælitus jussa est in diœcesim Rothomagensem pergere. Quæ res quomodo facta sit in fragmentis Vitæ S. Waningi, in SS. Wandregisili et Audoeni Vitis et in Libello revelationis Fiscannensis explicatur. Porro in secundo fragmento Bollandiano Vitæ S. Waningi [Acta SS., t. I Januarii, p. 592.] , quod primo loco edidit Mabillonius [Sæculum Benedictinum II, p. 972.] , aperte declaratur prius Fiscannensem vallem designatam fuisse, ut in ea monasterium conderetur, ducis Ansegisi revelatione; quæ revelatio in deperdita parte fusius explicabatur et in Libello revelationis servatur adhucdum. Quum scilicet Ansegisus ille in partibus Calceatensis pagi * aliquando venaretur, apparuit cervus candidus nil timens a canibus et lento passu ad vallem pergens. Quo cum pervenisset, venatores, equi et canes obriguerunt. Miraculo obstupefactus, jussit Ausegisus homines in terram descendere, et supplex a Deo voluntatis suæ significationem efflagitavit: tum cervus circuitu quodam quasi ædificium designavit et disparuit. Intellexit dux templum illic Deo uno et trino ædificandum esse; et continuo ex arbustis ramisque ædiculam construxit, grandem fabricam postea moliturus: sed morte præventus non potuit [Arturus a Monasterio, Neustria pia, p. 196 et 197.] . Quare, quum ante conditum Fiscannensem parthenonem diem obierit, alius sit oportet ab Ansegiso seu Ansegisilo, S. Arnulfi filio, marito S. Beggæ et Pippini Heristallensis patre, utpote recentiore: nisi præplaceat totum hunc narratum, (quem miror non improbari Mabillonio [Annales ordinis S. Benedicti, lib. XIV, n. 61.] ), inter fabulas amandare, quoniam omissus sit in primo fragmento Bollandiano, in Vita S. Wandregisili et in aliis melioris notæ documentis.
[9] [S. Waningus, dux Calceatensis pagi, bis admonetur a S. Ealalia ut illic cœnobium excitet, cui præsit S. Childemara;] His itaque sepositis, fuit vir quidam, ut in primo fragmento legitur [Acta SS., t. I Januarii, p. 591.] , in territorio Rotomagensi, nomine Waningus, ex illustri Francorum prosapia ortus, armis strenuus, divitiis locuples, prædiorumque amplitudine pollens. Hic itaque inter primos palatii, temporibus Lotharii [III seu] Junioris, qui, quadriennium vix natus, ab exeunte anno 656 in Neustria et Burgundia, S. Bathilde tutrice, regnare cœpit; cum consilio cujus rex Lotharius regum Francorum fortiter gubernabat. Nam hic vir sanctus oratoria sanctorum frequenter visitabat, suffragiaque eorum sedulis precibus postulabat; monasteria plurima in et de suis possessionibus ædificabat. Piis officiis illustris Waningus insignis adjutor locorum sanctorum Fontannellensis monasterii extitit et eidem plurima prædia felici munere ad usus servorum Christi devotissime contulit… Venerabatur virgines sanctas, quæ de hoc mundo transierant; maximeque sanctam virginem et Christi martyrem Eulaliam: itaque in ejus nomine plurima loca Deo sacraverat… Est in Rotomagensi archiepiscopio super mare pagus, qui vocatur Calcegius *; quo in loco habebat vir memoratus possessiones non modicas; quarum una dicitur Fiscampnus… Quadam igitur nocte ei virgo [Eulalia] apparens, dixit: Waninge …, ad cumulum bonorum operum tuorum in prædio tuo Fiscampno construe monasterium in nomine sanctæ Trinitatis; collectaque congregatione sanctimonialium virginum, mittes legationem ad Burdegalensem [civitatem atque inde accerses Childomarcham, multarum virginum matrem, quæ novo monasterio abbatissæ titulo præsit.] Quo facto, continget tibi, per quod cælesti hæreditati restitueris. Tunc vir sanctus, a somno excitatus, cœpit cogitare qualiter compleret quæ virgo sancta jussisset. Festinato igitur beatos Audoenum et Wandregisilum adiit eisque ordinem visionis exposuit. Tunc viri sancti, Spiritu sancto revelante, dixerunt: Visionem, quam vidisti, si quantocyus impleveris, aditum cæli reserabis. Festina itaque et regis præsentiæ te exhibe… Tunc sancti sacerdotes B. Waningi humilibus precibus regis præsentiam adierunt, et… a rege Lothario Juniore, qui cum matre sua sancta Baltilde Franciam regebat, petierunt secretum, ut proderent pro quo venerant consilium. Quod rex annuit; corque eis accommodans, quod postulant dat; et, quæ non poscunt, largitur regia dona. Hinc beatus Waningus ad propria lætus rediit …, et in Fiscampno monasterium celeriter ædificavit. Quo in loco febre valida corripitur, ac in extasi mentis rapitur, pavore simul ac frigore fit mortuo simillimus …; et exsequiæ (ut mos est) celebrantur: tuncque vidit pœnas damnatorum et præmia electorum; [audivitque divinitus [Ex Vita S. Wandregisili.] ] viginti annis [ipsum] supervicturum, et hoc B. Eulaliam, cujus precibus se commendaverat impetrasse. Tunc a visione tam acerba et a superis reverso B. Waningo incolumitati reddito, sancti confessores Audoenus et Wandregisillus, rex Lotharius, ejusque cuncti proceres, cum tota populi multitudine, cernentes factum miraculum, gratias Deo egerunt.
[10] [S. Childemara similiter monetur et visionem aperit Sindardo, diacono Fontanellensi: atque hæc omnia implentur interventu SS. Wandregisili et Audoëni.] Erat autem, pergimus cum S. Wandregisili secundo biographo [Acta SS., tom. V Julii, p. 277.] , tunc temporis apud Burdegalim urbem virgo Christi, nomine Hildemarcha, in quodam monasterio sanctimonalium sanctissima gubernatrix: ad quam quidam vir Dei, monachus (Fontanellensis [Cfr Chronicum Fontanellense, ap. Dacherium, t. II, p. 266, edit. in fol. et Mabillonius, Annales Benedictini, lib. XIV, num. 61.] ) et diaconus, nomine Sindardus, cum propter utilitatem servorum Dei [Fontanellensium [Frag. Vitæ S. Waningi Mabillonii II, Sæculum Benedictinum II, p. 974.] ] in illas partes mitteretur, causa hospitii declinare solitus erat. Cui illa intimavit in visu se esse commonitam, ut tellurem adiret Rotomagensem, virumque Domini Wandregisilum inviseret atque sub illius regimine divinis pareret edictis. Quæ, sicut scribitur in ejus gestis, ad Christi famulum perveniens, ad præfatum illustrissimum virum Waningum perduxit; prædictumque cœnobium Fiscamnum per testamenta beato Wandregisilo isdem Waningus tradens, ejus consulto eidem religiosissimæ virgini tradidit ad regendum. Cujus vitam ac laudabilem conversationem libellus, qui de ejus scribitur actibus, liquido narrat. Quod idcirco adscribendum putavi, ut posteris intimaretur sub jure et regimine præfati patris prædictum cœnobium nuperrime seu ab initio fuisse. Neque hæc fieri poterant sine auctoritate S. Audoëni, Rotomagensis archiepiscopi; quæ omnibus rebus intercessisse traditur in ejus Vita altera seu posteriore. At vero hæc dumtaxat inde excerpo verba [Acta SS., tom. IV Augusti, pag. 815.] : Itaque in jam dicto prædio (Fiscanno) cœnobium construentes, Waningus scilicet atque venerabilis Audoenus, multitudinem ibi sanctimonialium, monastico cultu degentium, sub Childemarcha constituit, sanctumque virum Wandregisilum … ibi ex consulto præficiunt. Quæ conveniunt cum primo fragmento Bollandiano; ubi etiam indicatur quantus esset monacharum numerus: Tunc demum (ultima fragmenti illius [Ibid., tom. I Januarii, p. 592.] verba sunt) per B. Waningum consummato Fiscampni monasterio, necnon ab episcopis Galliarum (id est provinciæ Lugdunensis II) consecrato; congregatis trecentis sexaginta sex virginibus, B. Waningus monasterium commisit viris sanctis prænominatis Audoeno et Wandregisilo, ut sedulius sanctas virgines regularibus disciplinis informarent.
[11] [Moniales 366 laudem perennem illic celebrant, abbatissa S. Childemara. An Regulam Benedictinam servarint. Conditum fuit monasterium circa annum 660] Idem numerus in secundo fragmento legitur; ex quo etiam intelligimus tum Fiscanni celebratam fuisse laudem perennem, quæ illo fere ævo Agauni, Divione in S. Benigni, Lauduni, in Majori monasterio, inter Romaricenses, aliquandiu in S. Dionysii, et Luxovii, atque etiam alibi in usu fuit, et ad quam acœmetarum græcorum instituta proxime accedebant. Ecce verba [Ibid., p. 594.] : Congratulatur beata Trinitas, incommutabilis Deus, et completo templo et convenientium virginum famulatui casto: quarum trecentarum sexaginta sex diurnas nocturnasque et continuas contemplans laudes, et mortis liberatione et in mansura civitate promittit et præparat beatæ retributionis immarcessibilem coronam. In primo fragmento Bollandiano [Ibid., p. 592.] dicitur Regula S. Benedicti ab initio usurpata fuisse Fontanellæ; unde, quum in secundo fragmento Mabilloniano hæc verba occurrunt: Monasterium (Fiscannense) dedicatur, numerus sacrarum virginum colligitur, regula vivendi disponitur; subit cogitare an Fiscanni tum etiam eadem Benedictina Regula loco legis esset: tanto magis quod S. Wandregisilo, Fontanellensi abbati, subditum fuisse Fiscannum modo vidimus. Equidem me non credere candide profitebor, non quod hoc loco versare velim grandem quæstionem de propagatione Regulæ Benedictinæ, sed quod autumo non rececendum esse a decessorum placitis, qui in commentario de S. Aurea ad diem 4 octobris singulari doctrina ostendere conati sunt sæculo VII Regulam S. Columbani aut Sanctorum Patrum instituta maxime in usu fuisse inter Gallos, minus vero Regulam S. Benedicti. Neque enim tantæ antiquitatis est illud fragmentum, quam ut fidem facturum sit, quum in aliis omnibus monumentis altum ea de re sit silentium. Quoniam vero Fiscannensis fundatio facta est, dum S. Balthildis regni habenas qua tutrix teneret, manifestum est eam inter annum 656, quo tantam auctoritatem adepta est, et annum 665, quo Kalense monasterium intravit, excussis sæcularibus sollicitudinibus, consignandam. Quibuscum si hæc conjungamus S. Waningum secundum S. Eulaliæ promissionem viginti annos adhuc victurum eumque (ut modo videbimus) vitam duxisse usque post martyrium S. Leodegarii, Augustodunensis episcopi, qui anno 678 cruentis Ebroini machinationibus occubuit [Ibid., tom. I Octobris, p. 420.] , fieri non potuit Fiscannensis monasterii ædificatio ante annum 658, ad quem eam enarrat Mabillonius [Annales Benedictini, lib. IV, num. 61.] . Neque a vero multum aberrare potest Cointius [Annales ecclesiastici Francorum, ad an. 661, num. 13.] , qui circa annum 661 prima illius asceterii fundamenta jacta esse scripsit.
[12] [Ebroino, majoridomus et S. Leodegarii occisori, faverunt multi sancti viri; quos inter S. Waningus S. Leodegarius, jam multa passus,] Immixta autem fuit simul cum S. Waningo B. Childemara postremis (quas continuo memorabam) S. Leodegarii calamitatibus. Nolim ego retexere longam illam tragœdiam, quam Byeus noster summa diligentia in his Actis nostris sanctorum ad diem 2 octobris explicuit. Id unum animadversum velim exordia simultatis, quæ inter Ebroinum et S. Leodegarium exstitit, non in una illius ambitione et protervia constituta fuisse; sed præcipuam forte mali labem fuisse studia partium, quæ, regibus pueris et imbecillibus, inter primates orta erant, maxime inter Austrasios, quibus fere adhærebat S. Leodegarius, et Neustrasios, quibus potissime nilebatur Ebroinus. Hinc videre est viros vere probos etiam ab Ebroino stare, verbi gratia alterum S. Præjecti, episcopi Alvernensis seu Claromontani, biographum; item biographum S. Balthildis reginæ et S. Reolum, archiepiscopum Remensem, aliosque sanctissimos præ sules, qui arctissimam cum homine illo coluerunt amicitiam. Quid ergo mirum, si S. Audoënus, archiepiscopus Rotomagensis, et S. Waningus, Calciatensis pagi dux, in media Neustria versati, Ebroino ita faverint ut nil ab eorum fidelitate timeret? Quid, quod in fragmento Passionis, ex codice Moisiacensi ab Em. Viro J. B. Pitra [Histoire de saint Léger, évêque d'Autun, p. 504.] edito, S. Waningus S. Leodegarii martyrii non minus reus constituitur quam ipse Ebroinus? Quod tamen assertum, ex quo infamiæ aliquid in ipsam S. Childemaram redundaret, non omni ex parte verum est. Anno scilicet 674, autumnali (ut videtur) tempore, S. Leodegarius spontanea deditione (obsidebatur nempe Augustoduni) in Ebroïnianorum manus venerat; a quibus excæcatus fuit, Waimiro in custodiam datus, ab eo missus in Campaniam, et dein ab ipso Ebroino prius in silvam, post in monasterium trusus. Interea vaferille vir Theoderici regis amicitiam et majoratum domus recuperavit; qua potestate continuo usus est ut adversarios rapina, exilio et cæde perderet. In aulam quoque accersivit anno 676 S. Leodegarium ejusque fratrem S. Guerinum; quorum hunc lapidibus interfici jussit; Leodegarium vero, ut lento supplicio ad desperationem impelleret, laceratis plantis, abscissa lingua, labiisque mutilatis S. Waningo tradi; veritus ne, si eum (uti vir sanctus optabat) simul conficeret, omnes eum pro martyre haberent.
[13] [custodiendus traditur S. Waningo S. Waningo; qui, intellecto sermonis recuperati miraculo, eum in Fiscannensi cœnobio collocat et melius habet. Cencionatur ibi sanctus martyr sine lingua. Moritur S. Childemara aliquanto post.] Postquam autem, verba sunt anonymi coævi, qui primam S. Leodegarii Passionem scripsit [Acta SS. tom. I Octobris, pag. 475.] , Waningus eum perduxit ad propria, Dei comitante gratia, cœperunt velocius ejus contra naturam recrescere labia una cum lingua, necnon et verba ultra solitum ab ejus ore indesinenter effluere. Cum hoc miraculum cognovisset Waningus, non obturat animum ei impendere malum, ut a tyranno fuerat jussum; sed versa vice, jam Dei martyrem cognoscens, eum acceptum ad suum perduxit cœnobium, quod vocatur Fiscamnum, ubi erat congregatio sanctimonialium ac virginum, quibus præ erat Hildomarcha, famula Christi; in quo multis diebus habitator stetit sub custodia. Nam et lingua præcisa solitum recepit officium et magnum doctrinæ suæ semen ostendit in populo: quandoque inter virginum accedere contigerat catervam, tantum (ut fertur) dulcia sua fulgebant eloquia ut mirarentur quicumque audientes quanta Dei operaretur clementia, et, conversi a pravis operibus, velociter peterent pœnitentiæ fructum. Ubi, dum intra parvum spatium oris, faciei vel linguæ recepisset officium, eo quod oblatus fuerat ipse, jam quotidianum immolare studuit sacrificium; ut dum intrinsecus eum lux spiritualis impleverat, de corporis oculis nil curaret. Nam diebus ac noctibus in Dei cultura pervigil astabat, ut vel paululum ad necessaria corporis aliquando ab ecclesia procederet, ut vel quippiam somni ciborumque perceptionem capere potuisset. Igitur post tot flagella, ut decebat martyrem, fideles populi ei famulatum exhibebant venerabilem. Atque omnium harum rerum testis et pars biennium fuit S. Childemara. Adhuc enim, verba sunt ejusdem illius biographi, vir Dei Leodegarius in eodem monasterio sanctimonialium, in quo ad custodiendum positus fuerat, commorabatur, quum anno 678 ad synodum seu conventum optimatum, a Theodorico rege convocatum, deductus est, et Ebroïni artibus exauctoratus, continuo post Chrodoberto traditus et demum jussu Ebroïni in mediis silvis pagi Atrebatensis occisus. Quæ non solum in omnibus S. Leodegarii Vitis leguntur, verum etiam in duobus fragmentis Vitæ S. Waningi et in Libello revelationis Fiscannensis. Ex hoc autem disce quam utilis fuerit S. Childemaræ ejusque sanctis virginibus S. Leodegarii inter eas conversatio: Cum gloriosus martyr episcopus, inquit anonymus scriptor [Arturus a Monasterio, Neustria pia, pag. 199.] , summi et omnipotentis Dei sacras ingrederetur ædes et psallentium virginum audiret angelicas voces, ablatæ officium linguæ recepit: et per annorum verriginem duorum cum sanctis virginibus conversatus, humilitatis et patientiæ formam exhibuit, et audientium corda rore cælestis doctrinæ irrigavit et fœcundavit. Cernens igitur B. Waningus inopinatam templi gloriam, sanctæque congregationis religionem et multitudinem cælestem, cunctas suæ proprietatis divitias recensuit, sanctarumque in usus virginum delegavit: et toto vitæ suæ cursu totius famulatus humilitatem et obedientiam in eadem ecclesia ratione et consuetudine servientium exhibuit. Aliquanto post annum 678 obierit oportet S. Childemara. Quum secundum fragmentum Mabillonianum Vitæ S. Waningi in Actis nostris nondum prodierit, quumque multo magis ad S. Childemaram quam ad S. Waningum spectet (re autem vera brevis historia est cœnobii Fiscannensis, donec ex puellari virile factum est,) dabimus id hic in lucem: nulla enim spes est ut vetus S. Childemaræ Vita umquam uspiam reperiatur.
[Annotata]
* Pays de Caux
* Pays de Caux
VITA S. CHILDEMARÆ, CUM ORIGINIBUS FISCANNENSIBUS,
Ex sæculo II Benedictino, pag. 974 et 975.
Childomara seu Childomarca, abbatissa Fiscanensis in Normannia (S.)
BHL Number: 8812
[S. Waningus cælitus correptus, Fiscamnum molitur,] In diebus Lotharii a regis Francorum fuit quidam vir illustris prudentia eminens, bonitate valde clarus, Deoque obediens, nomine Waningus b, qui multimoda cœnobiorum habitacula in possessionibus propriis construxit c, ex quibus unum est quod vocatur Fiscamnum: quæ res hac ratione processit. Hic, in eodem loco valetudine correptus acerrima, pæne fuerat ad extrema deductus. Raptus autem in ecstasi, ostensa sunt ei pœnæ damnatorum, et felicitates justorum, audivitque oraculo cælesti datione ostenso viginti annorum spatia se victurum fore, et hoc impetravisse a Domino sanctam Christi martyrem Eulaliam, cujus precibus se sedulis commendare solitus erat d. Sed et ipsa martyr ei apparens commonuit, ut in prædicto prædio quo morabatur monasterium construeret, et de sua stirpe nulli ad regendum committeret. Qui reversus ad superos e, sacerdotem Christi Audoënum, Rotomagensem archiepiscopum, simulque virum Dei Wandregisillum, abbatem Fontanellensis cœnobii, ad se accersivit, et ejus ordinem visionis exposuit, simulque a febre, qua premebatur, eorum precibus curatus, optatam recepit sospitatem, præfatumque cœnobium, ut monitus erat, illico construere cœpit f.
[2] [Chlothario annuente, Hildemarcha abba tissa constituta.] In eodem conventu rexadfuit Hlotharius, Chlodovei Junioris filius, illius miraculi famoso stupore vel maxime accitus, quod Waningo fuerat actum: quod videlicet precibus sacerdotis et abbatis de limine mortis fuerat ad vitæ januam restitutus: et quod ei, per excessum rapto, tartareum chaos fuerat reseratum; et in morem Ezechiæ regis, per cælestem visionem, vitæ illius viginti anni sunt superadditi. Unde ad hoc cæleste spectaculum rumor ingens primates Francorum universos, et ingentem populi multitudinem commoverat. Igitur opus propter quod pontifex et abbas convenerant adimpletur, monasterium dedicatur, numerus sacrarum virginum colligitur, regula vivendi disponitur. Erat enim tunc temporis apud Burdigalam urbem virgo Christi, nomine Hildemarcha, in quodam monasterio sanctimonialium sanctissima gubernatrix; ad quam quidam vir Dei monachus ac diaconus g, nomine Sindardus, cum propter utilitatem servorum Dei Fontanellensium in illas partes mitteretur, causa hospitii declinare solitus erat. Cui illa intimavit in visu se esse monitam ut tellurem adiret Rotomagensem, virumque Domini Wandregisilum inviseret, atque sub illius regimine divinis pareret edictis. Quæ, sicut in ejus scribitur Gestis h, ad Christi famulum perveniens, ad præfatum illustrissimum Waningum perduxit i; prædictumque cœnobium Fiscamnum per testamenta B. Wandregisilo isdem Waningus contradens, ejus consultu eidem religiosissimæ virgini tradidit ad regendum; cujus vitam ac laudabilem conversationem libellus k, qui de ejus scribitur actibus, liquido narrat.
[3] [Leodegarium Fiscamni excipit.] Defuncto igitur rege Chlotario, Childericus regnum Francorum suscepit: sed et iste, non plene quatuor annos regnum tenens, vita decesssit; cui successit Theodoricus, suus germanus l. Hujus tempore Ebroinus, major domus regiæ, Leodegarium, Augustodunensem episcopum, vinculis tenebat m. Qui convocans præfatum Waningum: “Accipe, inquit, Leodegarium, quem aliquando vidisti virum superbum; erit enim tempus suæ mortis, recipiens quod meretur a suis inimicis.” Tunc acceptum ad præfatum perduxit cœnobium; in quo multis diebus conversatus stetit sub custodia. Nam et lingua præcisa solitum recepit officium, et magnum doctrinæ semen ostendit in populo, ut, quando posset, virgines accederet; et ita (ut fertur) dulcia sua fulgebant eloquia, ut mirarentur quicumque audierant * audirent, quanta Dei operabatur clementia, et conversi a pravis operibus velociter peterent pœnitentiæ fructus n.
[4] [Cœnobium a Nortmannis diripitur.] Floruit autem idem locus a tempore præfatorum regum usque ad tempora Ludovici imperatoris o, filii Caroli Magni. Tempore istius sævissima Danorum gens, Franciam irrumpens, in oram maritimam non minimam christianorum populorum stragem dedit. Unde factum est, ut idem locus ad solitudinem redigeretur, ita ut fieret ferarum habitatio, qui fuerat prius christicolarum ornamentum.
[5] [Normannorum duces.] Anno igitur dominicæ incarnationis 876, regnum Francorum gubernante rege Carolo, Rollo quidam natione Danus, ritu gentilis, ordine miles, cum suis navigio Franciam intravit: quam terram multum devastans, a prædicto rege regnique proceribus quamdam partem dono recipiens, ac baptismi gratiam consecutus, de reliquo fidelis permansit. Ipsam autem terram quoad vixit optime regens, legesque et jura paterna ipsis habitatoribus componens, anno 917 ab incarnatione Domini migravit a sæculo. Cui successit in regnum Willelmus filius suus, qui palatium sibi Fiscamni mirifico opere construxit. Quo in loco dum moraretur, genuit ibi filium, Richardum nomine, eleganti forma infantem; quem præcepit a principibus suæ terræ liberalibus imbui disciplinis. Hoc in tempore in præfato monasterio destructo jam non habitabatur; quia, destructa maceria, ibi grandis silva creverat. In ipso autem loco coloni ipsius villæ repertum altare ex virgultis quantum valuerunt ad præsens cooperuerunt; ex cujus initio, sicut ab antiquis audivimus, ipse auctor et redemptor humani generis, præscius sibi in ipso loco futuri servitii, grande miraculum ostendere dignatus in forma cujusdem speciosissimi cervi p.
ANNOTATA.
a Intelligitur Chlotarius III: de quo vide Commentarium prævium, num. 9.
b Ejus Acta dederunt decessores nostri ad IX januarii et Mabillonius in Sæculo II Benedictino. Ejus festum cum officio XII lectionum legebatur in Breviario Fiscannensi, anno 1627 jussu Henrici a Lotharingia edito et recognito. Corpus ejus religiose servabatur in monasterio Hamensi, diœcesi Noviomensi; ita ut quidam frustra dubitare olim voluerint de ejus cultu.
c Cfr Commentarius prævius, num. 9.
d In primo fragmento Bollandiano duplex raptus narratur. Cfr Commentarius prævius, num. 9.
e Supponitur mente ad inferos descendisse; unde, quum ad se seu homines redit, censetur ad superos revertere.
f Cfr Commentarius prævius, num. 9 et 10.
g Sindardus Fontanellensis diaconus erat. Cfr Commentarius prævius, num. 10.
h Cfr Commentarius prævius, num. 4.
i Perduxit sensu neutro, ut abstinere, festinare, declinare, vertere et composita, et bene multa alia, quæ recensent grammatici.
k Cfr Commentarius prævius, num. 4.
l Mortuus est Clotharius III, rex Neustriæ et Burgundiæ, post medium annum 670; cui successit frater Theodoricus III, brevi Ebroini machinationibusdejectus. Ei substitutus alter frater Childericus II, ab anno 660 (erat tum septem aut octo annos natus) rex Austrasiæ. Universam monarchiam tenuit usque ad mensem septembrem anni 673; quando occisus fuit et denuo sceptrum adeptus est Theodoricus III.
m Vide ea de re Commentarium prævium, num. 12 et 13.
n Hæc ad verbum fere desumpta sunt ex anonymi Vita S. Leodegarii; quæ exstat in Actis nostris ad diem 2 octobris. Cfr Commentarius prævius, num. 13.
o Regnavit Ludovicus Pius ab anno 814 ad 840. Exstabat certe adhuc Fiscannensis parthenon anno 831, quo Ansegisus, Fontanellensis abbas, testamento (quod Chronico Fontanellensi in Dacherii Spicilegio insertum est) legavit ad Fiscannum libram unam. Neque ante Ludovici Pii mortem a Normannis tentatum fuisse volunt; sed anno 841, quo Gemmeticense pessime habitum est et Fontanellense vexam redemit, statuunt ejus vestationem Maurini tomi XI Galliæ Christianæ scriptores, et circa annum 842 Arturus a Monasterio in Neustria Pia. Tum Dani, ut in fine secundi fragmenti Bollandiani Vitæ S. Waningi legitur, hoc monasterium destruxerunt, sanctas virgines expulerunt et effugarunt. Multæ sanctæ virgines, quas gloriosi templi amor retinuerat, (amputatis sibi labiis et naribus ne turpiter corpora temerarentur), hostili gladio ante ipsam sacram aram corruerunt. Succensum est templum; demolita omnia. Arturus a Monasterio tum in Gynecæo ad 28 julii, tum in Neustria Pia monet a Menardo ex Fiscannensibus codicibus mss. in II appendice ad Martyrologium Benedictinum memoriam fieri harum virginum; sed in trinis quæ habemus illius Martyrologii exemplaribus appendix II non adest. Pergit autem deinde Arturus in Neustria Pia his verbis: Pace autem reddita ecclesiæ et regno, anno 912 Rollone Normannorum duce Christo Deo per baptismum colla subdente, locus præfatus Fiscannensis denuo excultus fuit et inhabitatus a nonnullis sanctimonialibus usque ad annum circiter 989, non vero 990, 996 et 999, quo exinde virgines translatæ et collocatæ apud cœnobium Montisvillare, jam ab anno 675 illic extructum in eadem diœcesi et Calceatensi regione. Unde hæc desumpta sint non possum assequi; et certe parum conveniunt cum his quæ hic sequuntur; ea ignorare voluerunt Mabillonius et Galliæ Christianæ scriptores.
p De historia hujus cervi diximus in Commentario prævio, num. 8. Quod dein Richardus Iconstruxit illic templum, XVII julii anni 990 in honorem sanctissimæ Trinitatis dicatum est. Introducti tum canonici; qui quum sancte non viverent, iis substituere visum est Cluniacenses. De conditionibus tamen non convenit inter Richardum et S. Majolum. Quare ineunte sæculo XI ecclesia commissa Gulielmo, Divionensi abbati, qui Benedictinos induxit.
* audierent
DE SS. GUESNOVEO, TUGDONIO, MAJANO ET TUGDONIA, EREMITIS IN BRITANNIA ARMORICA,
SÆCULO VI ADULTO.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Guesnoveus, conf. et episc. Leonensis in Britannia Armoricana (S.)
AUCTORE V. D. B.
EX MSS.
§unicus. Fontes historici. Sanctorum adventus in Britanniam Armoricam; vita monastica, prodigiis non carens.
Britannia Armorica, quæ et Minor, ferax sanctorum tellus, nullos fere præterire sinit dies, [Fontes, quibus continentur S. Guesnovei et sociorum gesta, tum antiqui,] quibus non proponat fidelium venerationi aliquem ex suis popularibus. Hodie vero exhibet S. Guesnoveum, ab Ingomaro [Ap. Miorcec de Kerdanet, Vies des Saints de la Bretagne-Armorique, par Alb. Le grand, p. 659, not. 1.] dictum Goednonum, a chronographo S. Brioci [Ap. D. Morice, Mémoires pour servir de preuves à l'Histoire de Bretagne, tom. I, col. 16.] Goneznonum, in Litaniis parœciæ S. Bechei * [Ap. Miorcec, Vies etc., p. 300.] Guednovum, in kalendario veteris Breviarii Leonensis [Ap. Tresvaux, Vies des Saints de Bretagne, tom. I, p. XXXI.] Goeznoveum, et in Breviario Dolensi [Ap. Miorcec, Vies etc., p. 659.] , anno 1770 edito, Goeznovæum; vulgo autem saint Goueno et saint Goueznou. Licet sæculo VII seu potius VI adulto floruerit, nescitur tamen ejus Vitam a quopiam fuisse scriptam, ante iniens sæculum XI, quo Guilielmus, presbyter et capellanus Eudonis, episcopi Leonensis, eam conscripsit in novem lectiones divisam; quibus addidit rythmos aliaque, ex quibus solemne officium ecclesiasticum constare solet. Id antistiti suo dicavit anno 1019, vigesimo quarto ejus episcopatus [Ibid., p. 664.] ; unde intelligitur Eudonem ad cathedram Leonensem promotum fuisse anno 995. Ejus nomen præterivit V. V. Tresvaux [L'Église de Bretagne depuis ses commencements jusqu'à nos jours, p. 196.] in episcoporum Leonensium catalogo; sed id imprudentia factum est, quum alibi [Vies des Saints de Bretagne, tom. I, p. 143.] aperte tradat euminitio sæculi XI Leone sedisse. Cl. V. Hauréau [Gallia Christiana, tom. XIV, col. 975.] expunctum vult Eudonem e Leonensium episcoporum serie, quod in eam e sublesto testimonio introductus sit; sed severior est hæc censura, quum Albertus Le Grand, (quem justo creduliorem vocare licet, nequaquam mendacem,) certissime Vitam S. Guesnovei, anno 1019 Eudoni episcopo dicatam, manibus se versasse pluribus locis tradat. Eamdem decurtatam, sed in novem etiam lectiones distributam, reperit in veteri Breviario Leonensi ille idem Albertus; itemque in Legendariis mss. templi cathedralis Leonensis et parœciæ B. Mariæ de Foll-coat, in eadem pristinæ diœcesi sitæ [Le Grand, Vies des Saints etc., p. 664, edit. Miorcec.] . Deperditam esse Guilielmi scriptionem docent Lobinavius et V. V. Tresvaux [Vie des Saints de Bretagne, tom. I, p. 143.] ; quare ut saltem ecgraphum veterum lectionum nanciscerer procuravi; quas Parisiis demum in bibliotheca imperiali inveni, in codice signato Blancs-Manteaux, num. 38; quo nil nisi lectiones aut Vitæ sanctorum Britanniæ Armoricanæ continentur, sæculo abhinc descriptæ. Sed licet manifestis literis signetur veteres lectiones Leonenses esse, omnino tamen diversæ sunt a particulis, quas recitat Miorcec de Kerdanet. Quare quum ita raræ sint, ut frustra tentarim eas ex Britannia Minori recipere, eas ad finem hujus commentarii excudi curabo; ipsi vero commentario eas inseram partes, quas Miorcecus jam usurpavit.
[2] [tum recentiores, aperiuntur.] Qui vero præterea potissimi mihi duces futuri sint, simul accipe. Primo loco venit Albertus Legrand et qui ab eo amplius avelli nequit Daniel Ludovicus Miorcec de Kerdanet. Vitam beati viri dedit Albertus, secutus scripta Guilielmi capellani, quem paulo ante indicavi; et ad calcem addidit recentiora cultus fata. Sed Alberti lucubrationem multo meliorem fecit cl. v. Miorcec, addens, ut modo monebam, in annotatis præcipua loca lectionum Leonensium et plura diligentissime illustrans. Venit secundo Lobinavius seu, qui iteratis curis ejus Vitas sanctorum Armoricorum edidit, V. V. Tresvaux, canonicus Parisiensis. Præluxit eis Alberti scriptio, quæ contrahenda eis visa est et paucis aliquot locis corrigenda. Tertius mihi est Ægidius Deric, qui Historiam ecclesiasticam Britanniæ Minoris a sæculo primo usque ad decimum deduxit. Quarto loco usus sum Vitis sanctorum Britanniæ, quas anno 1839 Brioci edidit V. V. de Garaby. In Vitis sanctorum Brestensium, quas sæculo superiori in lucem prodiisse arbitror, exstat etiam S. Guesnovei Vita: verum hac me caruisse profiteor. Quum anno 1736 Officia propria Leonensia renovata sunt, mutatæ etiam sunt sanctissimi viri lectiones; novæ etiam factæ, quum anno 1770 officium S. Guesnovei in Dolense Proprium sanctorum introductum est; idemque factum quum inter Briocensia festa natalis S. Guesnovei admissus est. Sæculo proxime præterito insertæ etiam sunt lectiones in novo Breviario Corisopitensi * et servatæ in novis Officiis propriis sanctorum ejusdem diœcesis, quæ anno 1852 edenda curavit RR. DD. J. M. Graveran. Ex his omnibus hæc solum postrema coram habeo, frustra exspectans ex Britannia Minori hagiologica aliqua subsidia.
[3] [Eorum bonum summarium in nuperis lectionibus Corisopitensibus.] Ut autem lector paucis intelligat potiora S. Guesnovei gesta, juverit oculis lustrasse novissimas lectiones Corisopitenses. Lectio IV. Guesnoveus, ingenuis parentibus in Majori Britannia natus, relicta patria, demum in quodam nemore ad quartum Bresti milliarium consederat, quo liberius, omnibus ignotus, in pœnitentiæ labores insisteret. Verumtamen non diu nimium hæc ardens lucerna sub modio latuit. Conomorus enim, oræ Leonensis comes, cum inter venandum ad oratorium Guesnovei pertigisset, ejus nomen, patriam, vitæ institutum diligenter sciscitatus, viri sanctitatem, quam perspectam habebat, ad suos reversus, cito palam fecit. Lectio V. Cum postea multi sub Guesnovei disciplina Deo sese addicere ambirent, ipse votis ejusdem obsecutus, locum et latifundia sufficientia dedit cœnobio condendo et discipulis cum magistro sustentandis. Quibus dum præesset Guesnoveus, nihil antiquius habebat, quam ut ab eorum castimonia omnem suspicionem amoveret. Unde ne accessus quidem ad amplissima monasterii septa feminis ullo modo permittebatur. Lectio VI. Omnium subinde votis in episcopum electus, ut fert antiqua Leonensium traditio, Domini gregem summa vigilantia tenerrimaque sollicitudine in pascua salutis induxit; usque dum profectus ad Quimperellensem agrum, ut sanctum abbatem nomine Corbasium inviseret, infausto casu lethaliter læsus, ibidem octavo kalendas novembris piissime obiit. Ubi beati præsulis cœnobium exstabat, nunc visitur parochialis ecclesia, ipsius nomine celebris et patrocinio, quæ reliquiarum ejus portiunculam adhuc possidere gloriatur.
[4] [S. Guesnoveus, cum patre S. Tugdonio et cum germanis SS. Majano et Tugdonia ex Britannia insulari in Armoricam transgressus, sedem sibi eligit in diœcesi Leonensi;] Conveniunt illa satis cum Alberti Le Grand narratu et Proprio antiquo Leonensi, atque ea omnia capiunt quæ probari posse videantur. Porro Britannia Majore domo fuisse beatum virum, quod omittendum duxit Lobinavius, asseritur in illo Proprio his verbis: Goeznovæus piis in Majore Britannia parentibus ortus. Parentes mediocris fuisse fortunæ tradit Albertus; contra nobilitate conspicuos Lobinavius, quoniam in Proprio Dolensi et vetere Leonensi dicitur ex liberiore genere Britonum exortus; Dolense itaque Proprium, nixum vetere Leonensi, ab antiquioribus monumentis nequaquam recedit. Matre puer orbatus, sic pergit vetus Leonense Proprium, patrem Tugdonium in Minorem (Britanniam) usque secutus est, una cum Majano fratre et sorore Tugdonia: unde collige male affirmari a Lobinavio nullo antiquo monumento hanc S. Guesnovei parentelam adstrui et sola traditione niti, quandoquidem inter antiqua documenta certe referendum est vetus Leonense Officium. Sanctissima familia ad civitatem Ossimorensem appulisse traditur. Quæ appellatio cui loco conveniat perquam ambiguum est. Universus scilicet tractus septentrionalis Britanniæ Armoricæ videtur ab Osismiis olim occupatus fuisse et ab advenis Britannis Ocismor dictus; adeoque plura oppida atque etiam vici civitates Ossimorenses nuncupatæ fuisse: certe in medii ævi monumentis ubicumque civitas Ossimorensis legitur, de eadem sede nequaquam intelligi posse videtur [Cfr Valesius, Notitia Galliarum, p. 395; Valckenaer, Géographie ancienne des Gaules, tom. I, p. 379 et suivv.] . Fas itaque hic sibi arbitrati sunt Albertus et Lobinavius propter quatuor milliariorum a S. Guesnovei parochia distantiam Brestum interpretari; qui locus omni ævo optimus portus fuit, sed multo tamen tardius castellum et dein civitas facta est. Facultatibus in pauperes primum erogatis, ita legitur in vetere Officio Leonensi, in varias solitudinis partes ab invicem distracti sunt, quo liberius Christo inservirent; tractum, qui inter Brestum, Landernau et Lesneven in provincia Finisterræ jacet, virtutum suarum fama illustrantes. Et quidem S. Majanus secessit in locum, qui ab ejus nomine Loc-Majan, id est Majani locus seu sedes dictus est, situs in parœcia Plouguin ad maris littus; ubi cernitur pulcrum oratorium, ei pridem dicatum [Miorcec, Vies etc., p. 659, not. 5.] . S. Tugdonia autem puellare ingressa est monasterium in pago Leonensi inferiori, quod S. Paulus, Leonensis episcopus, in oppido Loc-Ronan ar Fanq, nunc St-Ronan dicto, olim condidisse dicitur. S. Tugdonius autem obiit in Guypavas, ubi cellulam et oratorium adeptus est [Ibid., not. 1.] . Non procul inde Goeznovæus, iterum Officii Leonensis verba sunt, in quodam nemore oratorium ædificavit, quod ejus etiam pœnititium nuncupatur. Superest etiamnum in vicinia parochiæ S. Guesnovei ager, nemus * dictum, et ultra hunc agrum prope rivum locus, cui vulgare nomen Peniti; ut alibi in ejusdem Leonensis diœcesis finibus cernebatur olim Penity S. Pauli, Leonensis episcopi [Lobineau et Tresvaux, Vies des Saints etc., tom. l, p. 287.] . Destructa nunc est S. Guesnovei Pœnititii ædicula, neque vestigium superest nisi rupes plana et fere rotunda, in qua, quum supplici ritu fit processio, cantatur antiphona: Sacerdos et pontifex [Miorcec, p. 659, not. 2.] . Land pristinum hujus loci nomen fuisse affirmat Legrand; sed Lan seu Llan est ædes sacra. Quod S. Guesnovei cella prope rivulum in nemore staret et Goed Britannis sit nemus et ow rivus, hinc collegit Ægidius Deric [Histoire ecclésiastique de Bretagne, tom. I, p. 427 et 428.] præsentem parœciam S. Guesnovei venerabili viro suum non debere nomen, sed potius a domicilii loco ita agnominatum fuisse ipsummet sanctum; adeoque per Langoueznou prius significatum fuisse monasterium in nemore prope rivum, quod dein intellectum fuerit monasterium abbatis in nemore prope rivum: quod etymologiæ genus, quo Dericii libri abundant, quum non probetur ipsis Britannis, ne examinandum quidem est. Nemus autem id valde latum fuisse contendit idem historicus, et quidem extensum usque ad Coatmel, Guiprouvel, Millisac, Guyler, Coetodon, Guipavas et Beuzic, quoniam Coat seu Coet et Guï significent silvam, Beu betulam et Lis rivum: sed quis talibus, nisi alia adsint indicia, nitatur geographus? Id unum scire nobis sufficit Lan-Gouznou situm esse quatuor milliaribus a Bresto ad sinum maritimum portus * de Abbrevrak.
[5] [ubi discipulos admittit, a Comoro Maledicto agros,] Dum autem ibi degeret beatus vir, corpus jejuniis macerans et mentem oratione ad Deum nutriens, visitatus fuit a magnate Britanno. Factum tamen postmodum, verba sunt Officii Leonensis, ut Comorus comes, in illo eodem nemore ferarum pleno exercens aliquando venationem, ad cellulam ejus anachoreticam pertingens, nomenque ejus, patriam et institutum diligenter sciscitatus, eum impense coluerit. Ut scite animadvertit Miorcec [Lobineau et Tresvaux, Vies des Saints etc., t. I, p. 287, not. 3.] , Comorus seu Conomorus non nomen proprium est, sed commune con-mawr, id est comes magnus: plurimum enim placuit Britannis epitheton mawr, quod hominibus extollendis et amplificandis, etiam quum nulla esset ratio nisi vani nominis splendor, passim adhibuerunt; nil autem communius quam con-mawr titulus, maxime quod reges vocari a rege Francorum vetarentur. Verumtamen qui hic prodit Comorus aliunde etiam notus est et apud hagiographos Britannos summopere famosus, et pestis, maledictus aliisque scommatibus agnominatus. Vixit scilicet sæculo VI atque anno 560 funesta morte periit. Re quidem vera contendere licet, quod, quum longe celeberrimus esset et in populi ore continuo versaretur, ad eum traducta fuisse quæcumque de comoro, S. Gueznoveum visitante et liberalibus donis cumulante, ferrentur, licet jam pridem diem obiisset, quum in illas partes primum venit S. Guesnoveus: chronologiæ enim non multum curiosam esse plebem; eam opinionem transivisse sæculo XIV in Chronicum S. Brioci, ubi hoc sermone conveniatur ille [ — D. Morice, Mémoires de Bretagne, tom. I, col. 16.] : Quamvis homo pessimæ conditionis esset, plurimas tamen possessiones et franchisas religioso viro sancto Goueznono et ejus ecclesiæ, in territorio Ossimorensi sitæ, concessit et donavit. Quam conjecturam secutus Albertus Le Grand statuit non Comorum Pestem intelligendum esse, sed ejus filium; verum, ut in fine dicemus, nisi velimus omnia turbare, ita ut ubi pedem figamus locus amplius nullus sit, dicenda est hæc sententia pugnare cum temporum ordine.
[6] [modo parum credibili designatos, recipit et fontem mirabiliter detegit;] Verum, quiscumque demum comes ille fuerit, quum ex S. Guesnoveo vitæ suæ instituta et accurrentium discipulorum vota intellexisset, obtulit quantum scilicet stata hora adjecto aggere circumvallaret, ut illic monasterium excitaret. Ad dictam diem, sic pergunt Leonenses lectiones, accito fratre Majano, ut vult Albertus Le Grand, furca terram signat; quæ in duplicem hinc inde aggerem mirabiliter excrescit; quo donatus ager a reliquo usque in hodiernum diem dividitur. Sed vereor ne hæc ejusdem sint generis ac quæ in aliis monumentis minus probatis de separandis et custodiendis monasteriorium possessionibus leguntur et ex sola veneratione orta videntur: cujusmodi sunt quæ de fundatione Thanetensis in Anglia monasterii, cervæ cursu designata, referuntur [Acta SS., t. VIII Octobris, p. 93.] ; item quæ de Fontanellensibus exordiis hoc ipso tomo in commentario de S. Childemarca explicantur; et similiter quæ habes in Vita S. Golvini, episcopi Leonensis, de Menehi Sant Goulven seu S. Golvini sacro ambitu [Ap. Legrand, Vie des saints de la Bretagne-Armorique, p. 347.] . Quatuor stadia in longitudinem et totidem in latitudinem extensus fuisse ille S. Guesnovei ager tradebatur [Lobineau et Tresvaux, Vie des saints de Bretagne, t. II, p. 144.] , ita ut universus circuitus stadiorum sedecim fuerit seu metrorum 2880: verum sesquileucæ esse seu metrorum 6674 nunc communis est accolarum opinio [Miorcec, ap. Le Grand., p. 660, not. 2.] . Quæ ita inter se conciliat Miorcec ut brevius spatium, cujus vestigia ad templi meridiem adhuc apparent, monasterii septum sit, amplius vero agrorum terminus, nullis indiciis distinctus. Atque illius septi tanta olim erat reverentia ut jure asyli frui haberetur, violatoribus sæpius morte subita interemptis [Le Grand, p. 660.] . Ipsius Comori sumptibus constructa ædificia claustralia juxta S. Majani designationem, ut in antiquo carmine britannico legitur [Ib., not. 5.] . Interea autem, ut lectionibus Leonensibus docemur, vir sanctus Guesnoveus adolescentes non paucos, qui christianæ virtutis studio sese ejus subjecerant disciplinæ, sanctissimis imbuebat disciplinis. Cum autem aquæ, tum ad monasterii, tum ad opificum usum necessariæ, penuria laboraret, indicatum sibi divinitus locum ad binos pedes effodit: ibi nactus scaturiginem aquis copiosam; cujus deinceps beneficio usus est. Excipiebatur olim ille latex pulcherrimo ex lapide cratere, quem a S. Majano procuratum fuisse canitur in carmine britannico: de cratere hoc nil nunc exsistit, sed aquas effundere pergit fons [Ib., p. 661, not. 1.] . Ebenus quoque illic steterit oportet, quum referat Le Grand eam arborem a S. Guesnoveo plantatam fuisse et deductis fontis aquis irrigatam.
[7] [monasterium consecrasse traditur S. Hoarzonus;] Perfecto porro monasterio, sic pergunt Leonenses lectiones, ecclesiam ejus, quæ nunc parochialis est, sanctus Hoarzonus, Leonensis tunc episcopus, rite dedicavit. Ubi primum incidimus in intricatissimam de veteribus episcopis Leonensibus controversiam. Hoc nomen ex eorum albo expunctum vult Hauréau [Gallia Christiana, t. XIV, col 975.] , quoniam nimium sit dubium; contra hunc sanctum in illa cathedra sedisse ab anno 635 ad 650 perhibet de Garaby [Vie des bienheureux et des saints de Bretagne, p. 314.] . Quocum vix non convenit v. v. Tresvaux [L'Église de Bretagne, p. 194.] . Quod negare nolim, neque præfracte affirmare, probabilium documentorum subsidio non satis instructus: id unum scio in Chartulario de Landevenech, initio sæculi XI conscripto, venire claustrum sancti Huardon [D. Morice, Mémoires, etc., t. I, col. 179.] ; quo nomine proculdubio ille idem S. Hoarzonus designatur; et in Proprio Leonensi in lectionibus de S. Hervæo exorcista legi [Miorcec, ap. Le Grand, p. 317, n. 2.] : Cum secessum meditaretur, a sancto Hoardono episcopo ob clara divinæ gratiæ insignia in clerum cooptatus, atque, quod affectu humilitatis sublimiorem gradum recusaret, exorcista ordinatus est. Quod testimonium omni exceptione majus esset, nisi niteretur monumento extremi sæculi XIII [Ib., p. 322, not. 2.] , scilicet S. Hervæi Actis nequaquam probatis [Lobineau, Vie des saints de Bretagne, t. I, p. 264.] ; verumtamen vim aliquam inesse ut persuadeatur S. Huardonem seu Hoarzonum episcopum fuisse nemo prudens negabit.
[8] [a quo Legionem seu Leonem accersitus dicitur S. Guesnoveus. Sed hic redit ad monasterium, a quo feminas omnino abarcet. Mulier mendax punita caseorum amissione.] Quodsi cum S. Guesnoveo versatus sit S. Hoarzonus, nil mirum quod, ut in lectionibus Leonensibus iterum legitur, eum meritorum intuitu non multo post in canonicorum, imo presbyterorum, suæ cathedralis numerum cooptavit, ejus ut consilio uteretur. Verum, vehementi pristinæ solitudinis captus desiderio, in suum monasterium remigrandi licentiam iteratis flagitationibus exoravit. Ubi suæ discipulorumque castimoniæ vigilantissimus custos fuit, ut iisdem illis lectionibus continenter traditur. Etenim fæminarum imprimis contubernium familiaritatemque sic abhorrebat, ut ne accessum quidem ad sui cœnobii septa iis ullo modo permitteret, præfixo utique termino seu ingenti lapide, quem ultra progredi fas non esset. Quam legem cum irrideret mulier quædam procacior, nec præstitutum suo sexui repagulum revereretur, morte corruit repentina. Nec mitius sane actum cum altera, quæ pedem ultra figere non est ausa quidem, sed sociam eo ridens impulit nil cogitantem. Alius mulieris castigatio, sed ad diversum rerum genus spectans, refertur dein in carmine britannico atque etiam ab Alberto Le Grand: solitum scilicet fuisse sanctum virum, quum monasterium exstrueretur, circumire vicinas villas, ut operarum cibum emendicaret; aliquando autem a villica postulasse caseum, (seu potius lac coagulatum, quum Britanni olim in insula atque nunc in Armorica caseum, butyrum putridum eis dictum, aversentur [Miorcec, ap. Le Grand, p. 661, not. 2.] ); respondisse mulierem se non habere; ad quæ sanctum virum: “Præter mentem recte locuta es: non habes;” et quidem, quum paulo post arcam inspiceret, reperisse omnes lactis formas in lapides conversos, quales in litore maris passim cernantur; perterrefactam eos ad beatum abbatem detulisse, veniam rogantem, neque prius domum rediisse quam ejus accepisset benedictionem. In templo S. Guesnovei diu servati fuerunt lapides; quorum origo quum incerta esset, hæc de illis narrabantur [Le Grand, Vie, etc., p. 661 et 662.] . Iidem etiam aliquot annos jacuerunt in manso de Kergroas; ultra quod etiam cernebatur alveus * dictus Gouélé-San-Gouënou seu lectus S. Guesnovei [Miorcec, ib., p. 662, not 1.] : putem pristinum sepulcrum fuisse. Sex enim alius lapidis fragmenta, pavimento templi S. Guesnovei inserta, quæ sanctissimi viri sarcophagi reliquias arbitratus est de Freminville [Antiq. du Finisterre, part. II, p. 248.] , desumpta sunt ex monumento Guilielmi de Touronce, olim illic rectoris seu parochi [Le Grand, p. 663, not. 2.] .
[9] [Episcopus Leonensis factus esse dicitur S. Guesnoveus;] Dum autem virtutum fama floreret sanctissimus abbas, volunt diem obiisse, de quo supra diximus, S. Hoarzonum seu Huardonum atque in hujus locum eum electum fuisse. Unde in lectionibus Leonensibus hæc occurrunt: De solitudine dilectissima abstractus heremita electusque pontifex mores dehinc episcopales ita induit, ut singulari solertia, doctrina, vigilantia, integritate, pietate, gregem multos annos rexerit commissum; ubi denuo redit quæstio de primis Leonensibus episcopis. Recentior Galliæ christianæ continuator, consentiens Moricio, sanctum virum in eorum album recipere renuit, quod firmum desit argumentum; et certe nulla sunt acta quibus fides imperetur; adeoque perhibet Albertus Le Grand [Ib., p. 664.] se S. Guesnovei nomen in nullis catalogis episcoporum Leonensium reperisse, nisi in catalogo ms. prioratus de Loc Christi an Iselvez et in altero Rolandi Poullpiguet, canonici Leonensis. Verumtamen profitebor, ut ad admittendum S. Hoarzonum in episcopalem ordinem promptam ostendi voluntatem, non aliter me sentire de S. Guesnoveo. Nam imprimis nemo non consentit ante S. Guesnovei tempora illic episcopos sedisse; quid dein sedes vacaverit? Quodsi non vacavit, ubi successorum nomina? Quidni ea recipiantur, quæ licet ex coævis hausta non sint fontibus, ab antiquis tamen temporibus cum episcopali laude celebrantur? Sed recentiora documenta sunt, quippe quæ ad sæculum XI vix pertingant. Verum nonne plane probabile est antiquos episcoporum catalogos aut saltem ea episcoporum nomina, quæ cultu publico honestarentur, probe tum fuisse nota? Et quidem si eadem severitate excutiantur aliarum ecclesiarum diptycha, passim hiatus et lacunæ inducenda erunt. Verumtamen intercedit discrimen aliquod, quod occultandum non videatur. Britanni enim veteres in singulis diœcesibus non unum dumtaxat habebant episcopum; sed, more apostolico in creandis episcopis regionariis amplificato, passim fiebant episcopi sine sede, sæpe pendentes ab abbate, ita ut (quemadmodum nunc in uno monasterio complures presbyteri præposito subsunt) tum multi aliquando episcopi subessent; aut ipse abbas episcopali charactere insigniebatur; quin etiam, ut ex Actis S. Samsonis collegit Lobinavius [Vie des saints, t. I, p. 219.] , non solebant inter Britannos episcopi titulares consecrari, nisi simul duo assistentes sine titulo aut sede ordinarentur: unde appareat quanta episcoporum copia illic fuerit. Quare fieri potest ut episcopus fuerit S. Guesnoveus, neque tamen Leonensem cathedram occuparit aut aliam quamcumque. Ita est: verumtamen pristinæ traditioni Leonensi ea saltem auctoritas tribuenda est, quæ solis conjecturis et suspicionibus non evertatur; neque in re obscura pluribus opus est.
[10] [qui martuli invidioso casu occiditur in S. Corbasii monasterio. Reliquiæ partim Leonem partim in Lan-Goeznou delatæ.] Porro, ut Le Grand (Guilielmum veterem biographum secutus) narrat, et consentit Carmen britannicum atque etiam Lobinavius, quum, comite fratre suo S. Majano, S. Corbasium abbatem, qui Quemperellæ monasterium erigebat, visitaret, paulatim devenit ad laudes sui asceterii, maxime chori templi; quæ a S. Majano designata fuisse monuimus. Hanc suam contumeliam esse interpretatus S. Corbasii architecton, ab alto culmine martulum, quasi imprudens, sed de proposito dimisit; ita ut in S. Guesnovei caput lapsus cervicem et cerebrum contriverit. Humi procubuit sanctus vir, mortemque instare intelligens, ne in occisorem inquireretur monuit; ultimisque sacramentis munitus, animam Deo reddidit die 25 octobris. Tumulatus fuit solemniter a S. Corbasio ejusque monachis, timentibus ne Leonenses clerici obsisterent. Sed, quum brevi miraculorum gloria sepulcrum honestaretur, exhumatum est sanctum corpus et in sacrarium delatum. Cui translationi S. Majanus præsens ossa aliquot in Leonensium gratiam petiit; quæ preces inutiles fuisse dicuntur, donec S. Corbasius dixerit se consentire, dummodo ipse postulator ea ossa inter alias thesauri reliquias distingueret: tum orationi se dedisse S. Majanum; cui sub mediam noctem apparuisse beatum fratrem, monentem sibi placere ut reliquiæ in diœcesim suam reportarentur; postridie, celebratis missæ mysteriis, in sacrarium secessisse S. Majanum; quo orante coram multiplicibus reliquiis, sponte prosiluisse omnia sancti viri ossa, etiam caput, in linteum, quod colligendis reliquiis secum asportasset; ab eo partem repositam fuisse in Lan-Goeznou seu S. Guesnovei monasterio, reliqua vero ossa in templo cathedrali Leonensi. Si miraculum, quod non satis bona auctoritate consistat, omittatur, cætera facile recipi possunt. Ex alio nullo monumento innotuerunt S. Corbasii gesta, quem nihilominus in supplemento Vitarum sanctorum Britanniæ Armoricæ celebrat Garaby ad diem 19 martii: qua tamen cultu publico caret.
[11] [In duabus paræciis, ejus nomine nuncupatis, iisdem ritibus colitur in festo Ascensionis.] Duo autem parœciæ sunt in illis partibus, quibus a S. Guesnoveo nomen est: altera in diœcesi S. Brioci, duabus leucis a Moncontour, dicta S. Gouéno, altera in diœcesi Leonensi et satis jam celebrata nomine Gouesnou seu Goueznou, omisso epitheto saint: quæ omissio in nominibus locorum britannicis nequaquam rara est. Parœciæ autem illæ ea de causa maxime distinguendæ sunt, quod quæ ad unam pertinent ad aliam transferri videantur. Imprimis utraque habebat de S. Guesnovei reliquiis. Nam, ut in Proprio Dolensi legitur, illius reliquiarum pars in ecclesia parochiali diœcesis Briocensis, ejus nomine et patrocinio nunc famosa, continentur. In parochia vero S. Guesnovei Leonensi, quæ pristino monasterio successit, servabatur in pyxide argentea caput et seorsim brachium, argento quoque ornatum. Ast initio conversionis reipublicæ Gallicanæ argentum fusum est et in usus profanos mutatum; caput repositum inter alia crania amphitheatri anatomici Brestensis, ubi se id vidisse et vulnus animadvertisse complures adhuc anno 1837 narrabant, ut Miorcec [Ap. Le Grand, p. 664.] testis est; ita ut nunc illic digitus tantum supersit, argento clausus. Verum duabus illis parœciis non id solum commune erat, quod eodem nomine dicerentur et patroni reliquias haberent; sed id quoque quod, ut verbis lectionum Leonensium fere utar, utrobique pium reliquiarum pignus triumphali quotannis pompa die ipsa Ascensionis Domini humili nobilium evectione et populi devotione honorabatur. Utrobique scilicet duo nobiles, superpelliceis vestiti, nudo capite, perpulcro feretro circumferebant sancti viri reliquias; cruces vexillaque explicabant pii viri, et ingens multitudo sequebatur [Le Grand et Miorcec, p. 664.] . Quæ supplicatio quum in festo Ascensionis Domini fieret, atque etiamnum fiat, primis exordiis processio bannalis fuisse videtur: de qua institutione memini me alibi [Acta SS., t. X Octobris, p. 861.] dicere. Atque in parœcia S. Guesnovei diœcesis Leonensis, ubi hæc ipsa via tenetur, quæ mirabilis possessionum terminus fuisse perhibetur, tantus olim semper fuit ardor, ut, quæcumque esset tempestas, supplicatio facienda esset: ita ut, quum aliquando clerus se aeris inclementia impeditum omnino affirmaret, incolæ tamen solitum circuitum fecerint: unde arbor patula, sub qua steterunt, servat adhuc nomen ar Vezen Voulous [Miorcec, ap. Le Grand, p. 664, not. 4.] . Porro inter nobiles, qui humeros supposuerunt sacro oneri, recensetur ab Alberto Le Grand Carolus Blesensis anno 1342, Joannes V anno 1417 et princeps Petrus anno 1455 cum patruo Arturo, comite stabuli Franciæ. Hæc egregia pietatis testimonia in diœcesi Leonensi data affirmat Le Grand, neque dissentiunt Lobineau et Tresvaux; sed errore illum lapsum esse, atque hæc in paræcia S. Guesnovei diœcesis Briocensis patrata esse innuit Miorcec; non repugnarim, maxime quod hanc parœciam novisse non videatur Albertus eoque facilius ad priorem retulerit quæ de hac erant. Adjiciam demum in oppido S. Brioci plateam et fontem publicum esse, ab ejus nomine dicta S. Gouénou [Ib., not. 2.] ; verisimiliter quod illic olim surgeret ædicula in ejus honorem [Cfr. Lobineau et Tresvaux, t. II, p. 146.] .
[12] [Cultus SS. Tugdonii, Majani et Tugdoniæ.] Quoniam autem nullus amplius in opere nostro opportunus erit locus dicendi de S. Tugdonio, qui S. Guesnovei pater fuisse traditur, et de SS. Majano et Tugdonia, quorum ille ejus frater, hæc ejus soror habetur, visum est de eorum cultu pauca quædam hic explicare. In silva Guypavas seu Guipavas etiamnum cernuntur rudera et parietinæ, quæ in mappis topographicis Cassinii S. Tudon appellantur et S. Tugdonii cellæ et oratorii reliquiæ fuisse perhibentur; quod spatium, fossa circumdatum, triginta fere passuum quadratorum est. Huc quotannis venit in festo Ascensionis supplicantium ordo, ex parochia S. Guesnovei egressus; eodem tum ferunt ex parochia de Guypavas alternatim S. Petri et S. Pauli reliquias; fit ibidem statio et solemnis oratio [Garaby, Vies des bienheureux etc. pag. 453 et seqq.] . Paulo plura de S. Majano, quem Britanni, omisso mo dilectionis britannico et hibernico signo, Vajan appellant [Vide Carmen britannicum ap. Le Grand et Miorcec, p. 659 et seqq.] , innotuerunt. Nolim tamen repetere, quæ supra de ejus architectonica scientia aliisque laudibus breviter diximus latiusque explicant Le Grand et Miorcec; neque etiam quæ de eo in S. Hervæi Vita leguntur: quam videre licet in opere nostro ad diem 17 junii [Acta SS. t. III Junii, p. 369.] ; sed in solo cultu me continere statui. Imprimis servat ejus nomen ædes de Loc-Majan; dein in Plouguin (canton de Ploudalmezeau) ante hominum memoriam sub ejus patrocinio exstat ædicula, quæ divendita fuit, dum extremo superiori sæculo impietas in Gallia baccharetur; neglecta deinde fuit, ita ut anno 1823 ruinam traheret: sed postea, quum scilicet redempta est, diligenter renovata fuit. Quæ priusquam fierent, vicinæ sibi erant in parœciæ cœmeterio duæ ædiculæ, altera S. Annæ, altera S. Majani nomini sacra; quæ tum in unam redactæ sunt communi titulo SS. Annæ et Majani. Abbatiali veste illic exhibetur sanctus vir et festum celebratur in festo SS. Trinitatis exemplo plurium processionum bannalium. Ab infirmis, capite dolentibus, invocatur plurimum et quotidiana obtinentur beneficia: quare innumeri, qui illuc conveniunt peregrini, caput lavare solent deductis ex fonte in lapideum canalem aquis [Cfr Garaby, pag. 464.] . Nil reperio de S. Tugdoniæ veneratione publica.
[13] Verum quid initio significavimus beatum Guesnoveum et socios sæculo VI adulto vixisse? [Videntur omnes vixisse sæculo VI adulto.] Nam et illic aqua hæret. Si audis Le Grand, venerit S. Guesnoveus, annos natus octodecim, in Britanniam Armoricanam sub annum 630; ejus monasterium dicarit S. Hoarzonus anno 642, qui et eum triennio post clero Leonensi associarit; demum anno 650 episcopus Leonensis creatus fuerit S. Guesnoveus, anno 675 miserabiliter trucidatus. A quo temporum rerumque ordine non recessit Garabay; nec quidquam habuerunt melius Lobinavius et Tresvaux quod substituerent. Contra sensit Deric [Histoire ecclesiastique de Bretagne, t. I, p. 427 et 428.] integro sæculo ante vixisse sanctum virum. Sibi enim visus est videre annos adscriptos fuisse ab Alberto Le Grand non ex codicum mss. auctoritate, sed ex ingenio suo et qualicumque conjectura; dein plures, quibuscum conversatus fuisse perhibetur S. Guesnoveus, sæculo VI vixisse. Venit imprimis inter eos S. Hervæus, cujus Actis S. Majanus, tamquam abbas coævus illustris, immiscetur plurimum [Ap. Le Grand, p. 319.] , atque etiam S. Guesnoveus [Ib. pag. cit.] , nomine paulisper detorto in Grednou et Gredeou [Cfr Lobineau et Tresvaux, t. I, p. 267.] , sed recentius in Geduinum seu Gedovinum perperam mutato [Acta SS., t. III, p. 369, ex Le Grand, p. 219.] ; quod alterius sancti nomen est [Miorcec, ap. Le Grand, p. 319, not. 1.] : atque S. Hervæum die 22 junii anni 568 ad meliorem vitam abivisse [Lobineau et Tresvaux, t. I, p. 267.] ; deinde Comorum, a quo tanta munificentia S. Guesnoveus habitus sit, filium non esse celebrioris Comori, ut pro genio suo statuisse Le Grand jam vidimus, sed ipsum Comorum Maledictum ex Actis S. Samsonis notissimum; hunc autem circa medium sæculum VI funesta morte occubuisse; et favere præterea S. Hoarzoni seu Huardoni ætatem, quippe qui exorcistæ ordine et munere auxerit S. Hervæum; ita ut ad sæculum VII trahi non possit S. Guesnoveus, quin sequatur S. Hervæus; atque etiam S. Samson, qui tamen anno 557 concilio Parisiensi III subscripsit: duos enim fuisse sanctos Sampsones nova Dericii conjectura est, nullis plane antiquis documentis munita. Videntur itaque omnia adjuncta in id conspirare ut adulto sæculo VI, non autem VII, floruisse censeatur S. Guesnoveus. Quæ singula minus quidem pondus habent, utpote ex scriptis non omnino bonis desumpta; sed non ex singulorum vi, sed ex omnium convenientia argumentum depromptum est. Omisi S. Guesnoveum a ven. viro Garaby [Vie des bienheureux, etc., p. 454.] patrinum et præceptorem dici S. Judicaëlis, regis Britanniæ, qui circa annum 590 natus sit [Lobineau et Tresvaux, t. II, p. 95.] ; quoniam nullius hujus rei fundamentum est, nisi quod in suis Actis [Ib. pag. cit.] S. Judicaël a presbytero, nomine Guodenone, baptizatus fuisse traditur.
[Annotata]
* St-Vougay
* Quimper
* le bois
* hâvre
* auge
ACTA S. GUESNOVEI
Ex veteribus lectionibus Leonensibus.
Guesnoveus, conf. et episc. Leonensis in Britannia Armoricana (S.)
BHL Number: 3609
EX MSS.
[S. Guesnoveus, solitariam agens vitam in diœcesi Leonensi, visitatur a Comoro;] Lectio I. B. Goeznoveus, ex liberiori genere Britonum exortus, post mortem patris sui ædificavit oratorium in quodam nemore juxta rivulum quemdam in loco qui Landa a tunc temporis dicebatur, quatuor mille passuum a civitate Occismorum b distante; quod oratorium hodie dicitur Penilitium * S. Goeznovei c. Lectio II. Erat autem tunc temporis Commorus d comes, temporale habens dominium in finibus Occismorum, qui venandi studio Landam et nemus, in quo sanctus latebat, propter ferarum copiam quæ ibidem habebatur, frequentare gaudebat. Comorus igitur comes, audita viri sancti fama, ejus orationis particeps pia supplicatione et beneficio effectus est. Lectio III. Nam quum vir Dei Goeznoveus. Spiritu Sancto afflatus, monasterium Deo et ministris ejus, quos in eo instituere proponebat, ædificare desideraret, idem Comorus et locum monasterio satis aptum et amplum concessit, et expensas structuræ monasterii pro parte maxima erogavit; sed et totam terram, quæ erat in circuitu, ei ad sustentationem ministrorum Dei, quam scilicet ipse sanctus posset continuato itinere circuire, assignata ad hoc certa temporis quantitate.
[2] [qui, admiratus ejus sanctimoniam, ei concedit magnum agrorum ambitum, mirabili ratione] Lectio IV. Beatus igitur Goeznoveus, divinis operibus viriliter insistens, in omni actione humilis et modestus, in temporalium defectu longanimis, caritatis visceribus semper abundans, sibi parcus, aliis largus et in omni morum honestate præclarus, siti, fame, labore continuo et vigiliis continuis carnem domans, orationibus devotis Deum sibi et aliis concilians, ab omnibus qui eum visu vel auditu noverant amabatur. Lectio V. Sed non illud debet sileri miraculum quod Dominus ad declarandum servi sui meritum operari dignatus est. Assignata est dies, qua sanctus debuit terram circuire; et hora præfixa, ultra quam nihil terræ suo monasterio acquirere posset. Egreditur ergo vir Dei de claustro, baculum manu tenens bifurcum, cujus capite bifurcato ipsa terra post sancti viri vestigia signabatur. Lectio VI. Et quum processisset quasi ad aquilonem unius stadii spatio, reflexit gressum ad orientem, et processit, non declinans ad dexteram neque ad sinistram, usque ad locum, qui Caputnemoris appellatur, et ibi quasi angulum faciens ad meridiem recto itinere se direxit.
[3] [designatum. Quomodo beatus vir operiis providerit.] Lectio VII. Quumque peragrasset circiter quatuor stadia, secundum angulum faciens, in dexteram declinavit et processit ad occidentem stadiis fere quatuor; ibique tertium angulum signans ad partes revertitur aquilonis, stadiorum fere quatuor iter agens, ibique fixit quartum angulum, et reversus est iterum ad orientem, volens pervenire ad locum unde cœperat suum circuitum inchoare. Lectio VIII. Ecce res omni humana credulitate et ratione major, nisi fides et * divino miraculo, omnem excedens rationem. Ubicumque servus Dei postquam de claustro pedem moverat gradiebatur, terra a dextris ipsius et a sinistris elevabatur. Et duplex agger terreus assurgebat; in tanta eminentia ut urbibus aut castellis vallum esse posset et defensio contra hostes e. Lectio IX. Beatus igitur Goeznoveus, tempore quo operarii instabant operi, per vicinas domos in propria persona petebat elemosynam ad refectionem operariorum, qui ultra facultatem sancti viri more suo refici multotiens exigebant f.
ANNOTATA.
a Quum locus ille deinde dictus est Langouesnou, id est ecclesia S. Goesnovei, deduxerunt id nomen a Landa, vocabulo germanico, quo terra, ager etc. significatur, sed non recte.
b Vide Commentarium prævium, num. 4.
c Vide eumdem Commentarii prævii locum.
d Vide Commentarium prævium num. 5.
e De designatione agrorum monasterii dictum est in commentario prævio, num. 6.
f Reliquum hujus rei narravi in Commentario prævio, num. 8. Quod oratio hic abrumpitur, signum manifestum est has lectiones laciniam dumtaxat esse longioris Vitæ, de qua initio Commentarii prævii dixi.
* Pœnititium.
* sit?
DE S. FRUCTO, CONFESSORE, ET DE SS. VALENTINO ET ENGRATIA, MARTYRIBUS, SEGOVIÆ IN HISPANIA,
ANNO DCCXV ET SEQUENTIBUS.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Fructus, conf. martyr in diœcesi Segobiensi in Hispania (S.)
Valentinus, martyr in diœcesi Segobiensi in Hispania (S.)
Engratia, martyr in diœcesi Segobiensi in Hispania (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Præcipui scriptores de illis Sanctis. Horum patria. Vivendi genus. Adventus Maurorum in Hispaniam et ad partes Segovienses. S. Fructi controversia de Eucharistia. Martyrium SS. Valentini et Engratiæ. Singularis pietas erga eorum abscissa capita.
Ad diem proxime præcedentem inter Prætermissos et ad alios dies relatos indicavimus S. Fructi, [De gestis S. Fructi, cujus natalem male celebrat Tamayus die 24 octobris, nulla coæva et pauca alia documenta supersunt.] eremitæ et patroni Segoviensis, natalem immerito repositum esse a Tamajo de Salazar in suo Martyrologio Hispanico sub die 24 octobris, nosque de eo dicturos die sequenti, qua ejus nomen in Catalogo generali sanctorum Ferrarii, in Martyrologio universali Castellani, in Clavi Hispaniæ sacræ Petri Sainz de Baranda et in aliis multis libris inscriptum est et qua reapse ejus festum jam pridem Segoviæ et recentius in universa Hispania celebratur. Quibus promissis fidem jam facimus. Dixere de hoc sancto viro scriptores complures; sed, quantum video, nemo in enarranda vita usus est documentis historicis, quibus tuto credi possit; neque videntur umquam similia monumenta exstitisse. Re quidem vera laudatos video antiquos codices mss. ecclesiæ Segoviensis; sed quæ inde proferuntur, non eam spirant antiquitatem, neque ea continent veritatis indicia, quibus animus ad fidem habendam facile flectatur; adeoque vereor ne omnia, quæ de S. Fructo perhibentur, collecta sint multis post ejus mortem sæculis et sola populari traditione nitantur: neque aliter sentiunt eruditissimi Hispani, atque ipsimet Segovienses, aperte statuentes nulla de S. Fructo exstare scripta, sæculo XII antiquiora [Cfr Gaspar Ibañez, Dissertaciones eclesiasticas, diss. I, cap. 3, pag. 21 et 22.] . Quæ autem de ejus gestis circumferuntur tam suspecta visa sunt Antonio de Yepes [Coronica general de S. Benito, tom. VI, fol. V° 320.] , ut ea in sua Historia ordinis S. Benedicti inserere noluerit.
[2] [Recensentur præcipui,] Pinciæ anno 1610 prodiit singulari volumine S. Fructi et sociorum Vita, scripta hispanice [Historia de la vida del glorioso S. Frutos, patron de la ciudad de Segovia y de sus hermanos san Valentin y santa Engracia: contiene la destruicion de España por los Moros, grandezas y antiguedades de la ciudad de Segovia con un compendio de los regnos de España despues de su restauracion.] . Auctor hujus libri fertur et inscribitur Laurentius Calvete, in Orche, oppido Alcarriæ, hoc est partis septemtrionalis Castellæ Novæ, ortus, ducumque Infantatus a sacris minister; sed ejus verus artifex est Hieronymianus quidam monarchus, Laurentii frater, Joannes de Orche cognominatus; quod notum faciunt, ait Nicolaus Antonius [Bibliotheca scriptorum Hispaniæ, tom. II, pag. 2.] , acrostichi versus, eidem libro adfixi, Hieronymi Valeræ Arcæi, Segoviensis, confirmatque in Historia hujus urbis Didacus Colmenares; cui consentit Antonius de Yepes [Coronica general de S. Benito, tom. VI, fol. V° 320.] . Hic ipse Colmenares sancti Fructi gesta fuse prosecutus est in hac eadem Segoviensi Historia, neque passus est aliquid, sive ad beati viri vitam, sive ad ejus cultum spectaret, abire, quin prius in opus suum inferret. Joannes de Castro, monachus S. Dominici de Silos, in Historia hujus sancti et monasterii de Silos antiquitatum [Vida, virtudes y milagros de Sto Domingo de Sylos. Noticia del real monasterio de Sylos y sus prioratos, p. 368 et seqq.] , similiter Vitas dedit SS. Fructi, Valentini et Engratiæ; magnifice præfatus se dolere quod non posset fuse de eis disserere, res singulares sibi de eis innotescere et alia id genus; sed reapse hæ phaleræ ad populum. Licet enim late in eorum gesta diffundatur, nil tamen novi profert; quin etiam, quamquam librum suum edidit anno 1688, quum pseudepigraphorum librorum mendacia erudito cuique patefacta essent, ad eos continuo recurrit, affirmans neminem præter Hispanorum gloriæ invidos de eorum fide dubitare posse; tolerabilis utcumque erat hæc persuasio in Colmenares, qui quadraginta octo annis ante scripsit; sed quis eam ferat tot annis post? Porro licet S. Fructi res obscuræ satis essent, reddiderunt tamen eas obscuriores exeuntis illi ipsi sæculi XVI fabulatores Hispani, nova figmenta eis admiscentes, et fabricantes sanctum quemdam Hierotheum, episcopum Segoviensem, loco S. Fructi patronum futurum. Quare Gaspar Ibañez de Segovia, vir literis excultissimus, qui primus forte scriptis libris traducere non erubuit persuasionem, genti Hispanæ fere communem, et Dextro similibusque, Toleti et alibi confictis et pro legitimis antiquorum fœtibus in publicum emissis, faventem; conscripsit et anno 1666 typis Cæsaraugustanis edidit Discursum historicum de patronatu S. Fructi adversus suppositum episcopatum S. Hierothei et prætensam auctoritatem Flavii Lucii Dextri [Discurso historico del patronato de S. Frutos contra la supuesta cathedra de san Hierotheo en Segovia y pretendida autoridad de Dextro.] . Sed quum adversus hanc veritatis apologiam nonnulli, putantes se per fabulas obsequium præstare patriæ Segoviensi, insurrexissent, anno 1671 typis iterum Cæsaraugustanis dedit in publicum primam partem Dissertationum ecclesiasticorum pro honore veterum sanctorum tutelarium adversus recentiores fictiones [Dissertaciones eclesiasticas por el honor de los antiguos tutelares contra las ficciones modernas.] ; in quibus multus est in S. Fructi enucleandis rebus. Diligenter quoque de S. Fructo locutus est Henricus Florez [España sagrada, tom VIII, pag. 89 et seqq.] , decessorum tamen vestigia nimis prope secutus adeoque solito facilior in probandis popularibus narratiunculis.
[3] [qui de S. Fructo scripserunt. Quare simul dicatur de SS. Valentino et Engratia, qui coluntur die 26 octobris.] Multi quoque alii de S. Fructo dixerunt. Lucius Marineus Siculus, qui viginti duobus libris res Hispaniæ complexus est historiamque suam Carolo V imperatori dicavit, libro V [Ap. And. Schottum, Hispania illustrata, tom. I, pag. 345.] , qui totus fere de sanctis Hispanis est, breviter prosecutus est S. Fructi laudes, veteribus lectionibus liturgicis Segoviensibus in auxilium adhibitis seu potius delibatis. Aliud breve encomium, auctore incerto, edidit Gononus [Vitæ Patrum Occidentis, lib. IV, pag. 276.] , oblitus indicare unde id acceperit; contra valde longum Tamayus de Salazar [Martyrologium Hispan. tom. V, pag. 626 et seqq.] , scribens se id accepisse ex sanctoralibus seu Officiis propriis Segoviensibus et Toletanis: ast Tamaji commentum est illo ævo aliquid de S. Fructo in Sanctorali Toletano scriptum fuisse; neque ipsas pristinas lectiones Segovienses inviolatas reliquit, sed Dextri, Luitprandi aliorumque id genus corruptis mercibus deturpavit. Anno 1651 Antonius de Quintanadueñas, societatis nostræ presbyter, in libro de Sanctis Toletanis [Santos de la imperial ciudad de Toledo, pag. 451 et seqq.] laudavit etiam SS. Fructum, Valentinum et Encratidem, universa sua narratione similiter adornata secundum Higueræ aliorumque fabulosas historias. Alfonsus de Villegas [Flos sanctorum, Çaragoça, 1583, fol. 408.] vix aliud fecit quam S. Fructi memorare Segoviense patrocinium et eremiticam vitam; neque plura reperio apud Joannem Marietam in ea ejus operis parte quæ mihi ad manus est [Tratado de las fundaciones de las ciudades etc. fol. 38.] . Antonius de Yepes [Historia general de la orden de san Benito, tom. VI, fol. 320.] sanctum Fructum etiam memorat, maxime quod ad ejus cultum attinet. Ægidius Gonzalez Davila [Teatro eclesiastico de las dos Castillas, tom. I, pag. 520 et 521.] agit de solo S. Fructi prioratu. Alios laudatos vide apud Tamayum de Salazar. Quum autem jam pridem SS. Valentinus et Engratia germani fuisse dicantur S. Fructi, hinc fit ut, qui fusius de hoc sancto dixere, simul egerint de duobus prioribus. Quamobrem placet nobis idem hoc loco facere; maxime quod die sequenti seu 26 octobris Segoviæ colantur. Ita mihi suadent non solum Tamayus de Salazar, verum etiam Petrus Sainz de Baranda in Clavi Hispaniæ sacræ et Joannes de Castro in sua S. Dominici de Silos Vita.
[4] [S. Fructus traditur natus fuisse anno 642 Segoviæ] Porro quotquot de S. Fructi patria locutos fuisse intellexi, perhibent ii omnes eum natione fuisse Segoviensem. Sita est hæc civitas inter Matritum et Vallisoletum super ingentem rupem inter duas profundas valles, quarum altera secatur rivo, cui nomen Clamores, altera fluvio Areva *, qui Arevacis, pristinis incolis, suum communicavit nomen et Clamoris aquas infra civitatem recipit [Alex. de la Borde, Itinéraire descriptif de l'Espagne, edit. III, tom. I, p. 365.] . Recensetur inter anquissima Hispaniæ oppida; et certe septuaginta novem ante Christum annis jam insignis erat locus, quandoquidem Lucius Florus [Lib. III, cap. 22.] res bello Sertoriano apud Segoviam gestas referat. Vetustum aquæductum habet, pedes prope ter mille longum; quo opere an uspiam alibi ejusdem generis fabrica magnificentior erecta fuerit equidem dubito [Cfr Florez, España sagrada, tom. VIII, p. 63 et seqq.; de la Borde, tom. I, p. 369 et seqq.; Miñano, Diccionario geografico de España y Portugal, tom. VIII, p. 192.] . Sed licet locus is insignis esset et antiquissimus, anno tamen 527 nondum videtur proprium habuisse episcopum; sed Palentina diœcesi capiebatur: aliquanto tantum ante annum 589 suum adepta sacrorum præsidem [Cfr Florez, España sagrada, tom. VIII, p. 73 et seqq.] . Regnante in Hispania Chindasuinto, provinciæ Carthaginensi præfecto, Eugenio II Toletano metropolita, et Segoviensem cathedram occupante episcopo Anserico, annoque 642 primo lucem vidisse S. Fructum collegit Flores [Ibid., p. 90.] ex ejus Officio; in quo traditur juxta sæculi XII monumentum seu epitaphium et titulum altaris prioratus S. Fructi [Calvete, Historia de la vida etc., fol. 4 et 6.] anno Christi 715 et ætatis 75 diem obiisse.
[5] [et frater fuisse SS. Valentini et Engratiæ] Fratrem habuisse S. Valentinum et sororem S. Encratidem seu Engratiam narrant recentiores; sed quantum intelligo, parentelam hanc primus induxit Pseudojulianus; qui quo melius mendacia sua tegeret, S. Engratiam appellavit Susannam: quo nomine nonnulli Hispani [Colmenares, Historia de Segovia, p. 73.] gratiam significari contendebant, licet verus sensus lilium sit. Quodsi jam ante productum Pseudojulianum dictus fuerit S. Fructus SS. Valentini et Engratiæ frater, non tamen sublatum erit omne dubium; nam certe hæc traditio sæculo XII antiquior non est, et promptum fuit vulgus omni tempore ad fraternitatem quamdam excogitandam inter vicinos sanctos; quemadmodum supra ad diem 24 in Commentario de S. Felice et ad hanc ipsam diem in Commentario de S. Spano ostendimus, illic de duodecim fratribus, hic de novem aut etiam duodecim.
[6] [Hæc et alia multa absunt a Vita, edita a Gonono.] Quare non ausim pro veris admittere quæ a tribus sanctis simul acta fuisse nunc circumferuntur; neque etiam quæ de pia S. Fructi institutione secum meditatus est Calvete [Historia de la vida etc., fol. 7 et seqq.] . Me itaque ad brevem Vitam, quam edidit Gononus et quæ his vacua est, converto. S. Fructus aut, ut ibi scribitur, Fructuosus moribus valde inculpatus vixit, plenus columbina simplicitate. Et quidem cum esset dicti oppidi ditissimus civis, omnia caduca et vana esse conspiciens, simulque valde anhelans ad vitam solitariam, omnes divitias et thesauros suos pauperibus distribuit, et unica tantum contentus tunica, in altissimi montis speluncam se contulit: ubi usque ad finem vitæ in jejuniis, vigiliis et corporis afflictionibus permansit; multasque passus est dæmonum tam visibiles quam invisibiles pugnas, ventorum impetus, inclementias imbrium, algores nivium et plures id genus labores, non solum amore Christi tolerabiliter, sed etiam libenter desideranterque suscipiebat. Adduntur ibidem sequentia, quæ coævis testimoniis fulta esse vellem: Veniebant autem ad eum feræ sylvestres, a quibus nihil mali patiebatur; sed e contra ad pedes ejus recumbebant cum magna mansuetudine, eisque quasi rationabilibus imperabat: cujus voci continuo obediebant. Postquam igitur per multos annos ab omni hominum tumultu segregatus vixisset, tandem præscius mortis suæ, ad illam se præparavit, obiitque in spelunca sua; cujus animam angeli cum hymnis et canticis ad cælos evexerunt. Cujus corpus Segoviensis ecclesia possidet et festum ejus solemniter quotannis celebrat, eumque tamquam quam ecclesiæ et civitatis patronum veneratur.
[7] [Accurate describuntur loca, quæ incoluisse dicuntur tres sancti.] Locum, in quo tam sancte vixit S. Fructus, accurate describunt Calvete seu potius Joannes de Orche [Historia de la vida, etc., fol. 16.] , Colmenares [Historia de Segovia, p. 73.] , Castrius [Vida de S. Domingo de Sylos, p. 361 et seqq.] et Florez [España sagrada, tom. VIII, p. 90.] . Ad septentrionem immo potius ad orientem æstivum jacet, decem leucas distans a Segovia et tres a Septempublica * in ripa dextra Duratonis fluvii. Hic scilicet, e montibus descendens et initio a meridie ad septentrionem currens, prope Septempublicam falcis formam habet; unde proximo Franciscanorum cœnobio, quod olim S. Mariæ de Angelis dicebatur, indidit nomen S. Mariæ de Falce *; quamquam alii [De Castro, Vida de S. Domingo, p. 376.] velint id nomen venire ab equitibus Hozes. E regione hujus asceterii asperi consurgunt montes, ita ut inaccessi videantur. In inferiori parte, ad meridiem, prope copiosum fontem, cujus aquis mola vertitur, S. Engratia dicitur suum habuisse habitaculum, et in spelunca clivi septentrionalis S. Valentinus; in culmine autem seu quinquaginta pedibus altius tugurium suum construxit S. Fructus, et fontem ibidem, etiamnum scaturientem, quo irrigaret hortulum suum, baculo excitasse traditur [Ibid. et apud Calvete, Historia de la vida etc., fol. 25 et 26.] : sed tot sanctis simile miraculum adscribitur ejusque persuasio tam facile nasci potuit ex consuetudine benedicendi fontes in honorem sanctorum eosque inde sanctorum nominibus appellandi, ut sine optimis testimoniis, quæ hic plane desunt, non videatur admittendum.
[8] [Anno 711 ab Arabibus occupatur Hispania meridionalis, partim vi, partim deditione;] Usque ad tempora, quibus Mauri et Arabes Hispaniam occuparunt, vixisse traditur S. Fructus. Duce Taric, potiti sunt arabes Calpæ vicino monte, dein Djebal seu Montibus Taric, vulgo Gibraltar dicto, die lunæ quinta mensis regeb, anno hegiræ 92, id est extremo mense aprili anni christiani 711; alias continuo post Hispaniæ partes invaserunt [Conde et de Marlès, Histoire de la domination des Arabes et des Maures en Espagne et en Portugal, tom. I, p. 69; Dozy, Histoire des Musulmans d'Espagne, tom. II, p. 31 et seqq.] ; et ut Isidori Pacensis [Chronicum, ap. Florez, España sagrada, tom. VIII, p . 291.] , verbis utar, Muza, dux supremus, immo potius Taric, dux inferior, quo nemo tum inter arabes magis eminuit, Toletum, urbem regiam, usque inrumpendo, adjacentes regiones pace fraudifica male diverberans, nonnullos seniores nobiles viros, qui utcumque remanserant, per Oppam, filium Egicæ regis, archiepiscopum intrusum Hispalensem, fratrem Juliani comitis ejusque in accersendis arabibus complicem, a Toleto fugam arripientem *, gladio patibuli jugulat et per ejus occasionem cunctos ense detruncat. Sicque non solum ulteriorem Hispaniam, sed etiam citeriorem usque ultra Cæsaraugustam, antiquissimam et florentissimam civitatem, dudum jam judicio Dei patenter apertam, gladio, fame et captivitate depopulatur: civitates decoras igne cremando præcipitat, seniores et potentes sæculi cruci adjudicat, juvenes atque lactentes pugionibus trucidat; sicque dum tali terrore cunctos stimulat, pacem nonnullæ civitates, quæ residuæ erant, jam coactæ proclamitant, atque suadendo et irridendo astu quodam fallit. Nec mora, petita condonant: sed ubi, impetrata pace, territi metu recalcitrant, ad montana tempti iterum effugientes, fame et diversa morte periclitantur: atque in eadem infelici Hispania Cordobæ in sede dudum patricia, quæ semper extitit præ cæteris adjacentibus civitatibus opulentissima et regno Wisegothorum primitivas inferebat delicias, regnum efferum collocant. Atque his paucis complectitur Isidorus prima Arabum in Hispania gesta.
[9] [paulo post Segovia, sed neque diu, neque multum passa est ab illis barbaris.] Ex his autem liquet alias civitates vi, alias deditione captas fuisse ab Arabibus. Ubi dederent se Hispani seu potius Gothi (Hispani enim seu pristini Romani excludebantur reipublicæ administratione et duram satis dominationem experiebantur), hæ passim erant conditiones [Conde et Marlès, tom. I, p. 81, 85, 86, 102, 103, etc.] : equos et arma tradunto; quibus libitum, liberi civitate excedunto, sed bona omnia amittunto; qui remanserint, servanto facultates suas domosque inviolatas, sed quotannis solvunto denarium aureum, pendentem septuaginta duobus granis hordeaceis *, alii tamen plus, alii minus, et quatuor modios tritici, hordei, mulsi, mellis, vini acidi et olei; servi aliique vectigales mediam partem; feminæ et pueri ne abducuntor in servitutem; templa christiana manento et divinus cultus intra eorum ambitum liber esto, extra interdictus; nulla templa nova sine venia eriguntor; leges suas sequuntor dediti suosque habento judices [Cfr Dozy, Histoire des Musulmans d'Espagne, tom. II, p. 38] . Aliquando bene, aliquando pessime servarunt hæc fœdera Arabes, quomodo in Asia et Europa orientali quoque fecisse leguntur. Ab eis certissime occupata fuit Segovia; cujus rei, etiamsi nulla exstarent literaria monumenta, certissimum testimonium foret castellum arabicum, nunc etiam Alcazar appellatum, et aliæ similes reliquiæ. Verum nuspiam forte benignius habiti fuere incolæ; adeo ut non constet ullum ab eis destructum fuisse templum. Quo autem tempore eo penetrarint mahumeti asseclæ a nemine vetere historico traditur: verisimile est id contigisse anno 712, quum scilicet Taric, Toletanis rebus compositis, ad fluvium Guadalaxaram * perrexit, Djebal seu montes Sjarrat * per ignotam vallem, Arabibus dictam Feg-Taric *, transiit et in declivitate septentrionali eorumdem montium Medinam Almeida seu Mensæ civitatem, (ubi ditissima et celeberrima mensa reperta est, sed cujus situs hactenus latet,) cepit [Conde et Marlès, tom. I, p. 94 et 95.] .
[10] [Quum hi in illis partibus versarentur, vivebat adhuc S. Fructus,] Quum apud Marineum Siculum et Gononum, qui Vitis usi sunt a fabulatorum figmentis certe immunibus, nil de Arabibus, Mauris aut Mahumetanis legatur; quumque simul nullæ aliæ ibidem appareant temporum notæ; quum Ibanez [Dissertaciones eclesiasticas, etc. p. 29.] , conatus S. Fructi tempora stabilire, nil proferat antiquius quam Officium liturgicum, anno 1609 concessum; et quum demum Colmenares [Historia de Segovia, p. 75.] nil eadem de re repererit præter idem Officium et auctores recentes (nuestros escritores modernos y el rezo deste obispado aprovado por la sede apostolica): pronum est timere ne Segovienses, viri utique non severi, quippe qui ambabus ulnis commentitium Hierotheum pro primo suo episcopo amplexati fuerint, primum cognoverint ex pseudepigraphis libris quo ævo vixerit S. Fructus. Verumtamen vanus est ille timor; nam in Officio illo traditur sanctus vir diem obiisse anno 715; et contra Pseudojulianus in mendacibus suis Adversariis scripsit [Ibid., p. cit.] : Prope Litabrum (nunc Butracum) obiit XXV octobris sanctus Fructuosus, Segoviensis civis, vivus mortuusque clarus miraculis, anno Domini DCCXXV. Sunt qui dicunt passum a Sarracenis cum sorore et fratre. Muzarabes Segovienses anno Domini DCCXXX corpora transtulerunt Segoviam, nondum dirutam a Mauris: adeoque Officium S. Fructi et Pseudojulianus decem annorum spatio inter se differunt; ita ut inter conscribendum illud Officium non præluxerit Pseudojulianus; et quidem in rotulo altaris, quod ineunte sæculo XII exstruendum curasse traditur abbas Fortunius, leguntur sequentia [De Castro, Vida de S. Domingo de Sylos, p. 374 et 375.] : HÆC PICTURA FIERI JUSSA EST A D. FORTUNIO, ABBATE S. SEBASTIANI DE SYLOS, AD HONOREM S. FRUCTI, QI MORTUUS EST ÆRA DCCLIII, VIII KAL. NOVEMBRIS, ANNO ÆTATIS LXXIII. Equidem asserere non ausim illum rotulum Fortunio coævum fuisse; sed certe cum scriptoribus pseudepigraphis nil commune habet.
[11] [et traditur miraculo finivisse controversiam, quam de sacra Eucharistia cum Mauro habebat.] Quamobrem nemo jure merito adstruxerit ante productos pseudepigraphos libros auditum non fuisse floruisse S. Fructum sub Arabum irruptionem. Profertur præterea ex Alphonso Venero, natione Burgensi, professione Fratre Prædicatore, prodigium, quod innotuerit antequam Higuera ejusque socii fallaces suas merces vendere cœpissent: nam Venerus ille an. 1488 natus est et diem obiit circa an. 1560 [Nicolaus Antonius, Bibliotheca scriptorum Hispaniæ, tom. I, p. 53.] . Hic scilicet in Hagiographia hispanica, quæ in Escurialensi S. Laurentii bibliotheca latet [Colmenares, p. 74.] , sequentia narrat [Ibid., p. cit.; ap. Tamayum, Martyrologium Hispanicum, tom. V, p. 629 ; ap. Calvete seu J. de Orche, Historia de la vida, etc. fol. 61 et seqq.] : Maurus quidam, Corani doctrinis instructus et sectæ suæ propugnator acerrimus, colloquens cum beato viro de sacra Eucharistia, dixit christianos adorare rem impossibilem, credentes panem in Deum converti, eumque a bestiis æque ac ab hominibus manducari posse. Qua audita blasphemia, dolore summo affectus est S. Fructus et obstupuere præsentes christiani; Mauri autem, qui item adstabant, gloriabantur de parta victoria. Mente itaque considerans bonus eremita fidem prodigia operari, ubi sermones non sufficiant, et divinarum promissionum fiducia plenus, consensit ut ad experimentum deveniretur. Quamobrem super vas, hordeo plenum, posita est consecrata hostia et asellus adduci jussus. Concurrerant ad hoc spectaculum innumeri christiani et Mauri; sanctus autem Fructus fervidis precibus Deum exorabat ut veritatem cælestem ab improborum vindicaret dicteriis. Ut autem advenit brutum animal et sacram hostiam vidit, caput inclinavit et in genua procubuit. Quo miraculo viso, christiani corda et voces sursum ad Deum levaverunt, quippe qui non tantum mirabilis in sanctis sit, verum etiam pro æterno creatore agnoscatur a jumentis. Præclarum utique prodigium, si Venerus melior testis esset et proprior S. Fructi temporibus; verum id nunc non agitur, sed tantum eo in narratu certum indicium esse ante Higueræ in publicum producta mendacia jam creditum fuisse S. Fructum non prius vita esse functum quam Mauri imo potius Arabes advenerint in Hispaniam. Hinc quoque probabile fit SS. Valentinum et Engratiam, qui in literis Sixti papæ IV martyres dicuntur, cruentam mortem perpessos esse sub mahumetanorum tyrannide. Mitto alias rationes, a Joanne de Orche et Alphonso Vasquesio, parocho vicino, excogitatas; in quibus nil inest nisi quod sæculo XVII ineunte martyres vulgo haberentur.
[12] [SS. Fructus, Valentinus et Engratia videntur simpliciter eremitæ fuisse, nulli cœnobio aut regulæ adscripti.] De professione trinorum sanctorum alia ab aliis fuere proposita. Tempore Antonii de Yepes [Coronica general de S. Benito, tom. VI, fol. 320.] ferebatur in conventu S. Fructi, de quo inferius, eos regulam S. Benedicti observasse et obnoxios fuisse abbati S. Mariæ de Angelis seu de Falce *, adeoque olim eremitas sæpe de ordine Benedictino fuisse. Quod posterius assertum reapse verum est; sed parum facit ad demonstrandum S. Fructum et adscriptitios germanos reapse de Benedictina fuisse familia. Fatetur Yepesius [Ibid., fol. 320 V°.] nil simile reperiri in antiquo Officio, in quo solum perhibetur fuisse solitarius; verbi gratia in sequenti carmine, cantando ad Vesperas:
Almi patris solemnia
Concelebrat ecclesia
Famosi solitarii
Fructi, viri egregii.
De S. Valentino nonnulli multo superbiora commenta protulerunt in medium. Joannes de Orche [Historia de la vida, etc. fol. 41.] eique consentiens Yepesius [Coronica general de S. Benito, tom. VI, fol. 320 V°.] : Alii, inquiunt, affirmant eum fuisse Segoviensem episcopum, antequam Mauri devastarent Hispaniam; alii faciunt eum monachum Benedictinum, alii abbatem S. Mariæ de Angelis; uno verbo quot capita, tot sententiæ. Quam opinionum varietatem jure merito ortam fuisse dicit Yepesius ex eo quod tam pauca supersunt documenta. Tutius itaque est iis consentire, qui malunt ignari videri quam temeri. Verumtamen popularis est sententia eum episcopum fuisse; quocirca in prioratu S. Fructi, in spelunca, ubi pœnitentem duxisse vitam fertur, atque alibi pingitur habitu episcopali, mitram capite gerens; et in monasterio S. Dominici de Silos dextra sancti viri, annulo episcopali instructa, ostenditur [Calvete seu J. de Orche, Historia de la vida, etc. fol. 44.] .
[13] [S. Fructi sepultura. Quæ de SS. Valentino et Engratia ferantur. Consuetudo aquis mergendi eorum capita.] Ibañez [Dissertaciones eclesiasticas, p. 54.] et Florez [España sagrada, tom. VIII, p. 92.] perhibent S. Fructum sepultum fuisse in cavo pariete sui eremitorii a SS. Valentino et Engratia; quos dein secessisse ad ædiculam S. Zoili, oppido Cuellar proximam et sitam ad orientem æstivum quinque leucis a Segovia; ubi et martyrium fecerint; capita eorum a Mauris projecta fuisse in fontem, adhucdum Fontem sanctum appellatum; ea de causa suis temporibus solitas adhuc fuisse vicinas plebes rogationum more ad hunc fontem cum sanctorum capitibus accedere; testem esse Colmenaresium, qui simili supplicationi interfuit, mirabilis pluviæ, quam per intercessionem sanctorum martyrum Deus concesserit; capita itaque in Cuellar remansisse, trunca autem corpora delata fuisse ad S. Fructi eremitorium, ubi juxta hujus beati viri corpus fuisse composita: et certe, licet ego contendere nolim cum iis, qui æstimarint non corpora sanctorum martyrum ex Cuellar sepulturæ causa vecta fuisse ad S. Fructi eremitorium, sed potius hinc aliquando accepta fuisse et in Cuellar translata, firmiter tamen teneo capita et corpora eorumdem sanctorum esse: convenit enim cum traditione ipsa rerum conditio. Ne autem postea redeundum sit ad res Cuellarenses, placet absolvere quæ ad SS. Valentini et Engratiæ cultum spectant. Quum, pluviæ impetrandæ causa, capita deferebantur ad fontem, mergebantur aquis et ibi relinquebantur usque ad præsignatam diem, aut donec votis satisfactum esset. Is enim vetus mos fuit, maxime ad Hispanis usitatus. De eo jam diximus ad diem 16 octobris in Commentario de S. Gauderico Occitano [Acta SS., tom. VII Octobris, p. 1117.] ; ubi monuimus S. R. C. anno 1619 statuisse nullo modo licere sub prætextu cujusvis consuetudinis, imo verius abusus, lignum SS. Crucis et sanctorum reliquias ad impetrandam a Deo pluviam tempore siccitatis in a quam immergere aut madefacere. Sed quum facilius leges condantur quam exsecutioni mandentur, perseverabat adhuc vetus consuetudo anno 1688, quum Vitam suam S. Dominici de Silos edidit Castrius; nisi quod tum jam pridem in fonte mersa non relinquerentur sacra capita, sed post mersionem et absolutas preces ad templum solemniter referrentur. Cujus mutationis hæc fuit causa. Nigrita, equitis de Muñoveros (adjacet hic locus Cuellari) servus, quum sciret capita aquis mersa jacere, eo se contulit irrisurus potius sanctos quam veneraturus. Secum habebat cuspidem ferream; quam multis locis capiti S. Engratiæ infigere conatus est; sed frustra. Verumtamen particulam tandem calvariæ, ferro affixam, abstulit; ast proxime secuta est pœna. Ut se somno dederat super arcam, in qua pium pignus clauserat, crepuit medius, corpus perdens et animam. Quod ubi rescitum est, ne postea denuo violarentur sacra capita, edictum fuit ne sola amplius relinquerentur in fonte [De Castro, Vida de S. Domingo de Sylos, p. 378 et 379.] . Quo tempore hæc peracta fuerint et a quibus testibus literis consignata omisit Castrius, ex quo hæc hausta sunt.
[Annotata]
* Eresma
* Sepulveda
* de la Hoz
* arripientes
* seu quindecim francis aureis
* Henarez
* Sierra de Caadarama
* Forte Valdepegnas
* de la Hoz
§ II. Reliquiarum translationes. Officia liturgica. Cultus in prioratu S. Fructi, Segoviæ, in monasterio Escurialensi. Indulgentiæ.
[Anno 730 Segoviam, quæ tunc Arabibus adhuc parebat, translatæ non fuere SS. Fructi, Valentini et Engratiæ reliquiæ.] De cultu multo certiora habemus. Imprimis inter fabulas referendum est Pseudojuliani assertum, terna sanctorum corpora Segoviam translata fuisse anno 730. Occupabatur tunc adhuc hæc civitas ab Arabibus aut Mauris, quippe quæ sub annum 746, quum Jusuf, emirus supremus, universam arabicam in Hispania et Lusitania ditionem in quinque provincias divisit, pars censeretur provinciæ Toletanæ [Marlès et Conde, Domination des arabes en Espagne, t. I, pag. 168 et 169,] . Paulo tamen post eam recepit Alphonsus I, rex Asturiarum; qui, antequam æra 795 seu anno Christi 757 fortissimum animum in manus Domini tradidit, regno, quod Pelagius I ab Arabum tyrannide vindicaverat, adjecerat partem Galleciæ et Lusitaniæ, plures regni Legionensis civitates, mediam Castellam, totam fere Viscajam et aliquot Navarræ pagos [Ibid. pag. 148.] . Sigillatim recensentur civitates, quas magnanimus ille vir ditioni suæ addit, in Chronico Sebastiani, Salmanticensis episcopi, passim dicto Chronico Alphonsi III regis [Ap. Florez, España Sagrada, t. XIII, p. 481 et 482.] ; atque inter eas venit Secobia et Septempublica, in cujus vicinia fuisse S. Fructi eremitorium jam docui. Profecto ante Alphonsi III victorias cogitandum non erat de transferendis Segoviam sanctorum reliquiis; Neque statim postea. Etenim penes Christianos non mansit civitas, licet plane obscurum sit quomodo iterum perdita fuerit [Florez, España Sagrada, tom. VIII, p. 81 et seqq. 65; Madoz, Diccionario geographico, tom. XIV, p. 140.] . Quum autem denuo Arabum jugum ferret, episcopalem cathedram non amisit ab initio: anno certe 940 recensetur Ilderedus, episcopus Segoviensis [Florez, tom. cit. p. 84 et 85; Madoz, tom. cit. p. 148.] ; quod episcoporum genus simile plane erat hodiernis Byzantinis episcopis, a mahumetanis multo nimium pendens [Cfr Dozy, Histoire des Musulmans d'Espagne, tom. II, p. 47.] . Verum, quantacumque hæc esset miseria, venerunt dies calamitosi magis; ita ut ineunte sæculo XII haberetur sedes trecentos annos vacasse, ut constat ex Callisti papæ II literis, anno 1123 ad Petrum, ante annum 1115 ad Segoviensem cathedram promotum, sed anno 1120 a consecratum, datis: Cunctis, inquit [Calvete, Historia etc. fol. 125; Colmenares, Historia de Segovia fol. 110.] , sanctorum decretales scientibus liquet, quod Segoviensis ecclesia magnæ olim nobilitatis et potentiæ in partibus Hispaniarum extitit. Sed, peccatorum populi multitudine procreante, a Sarracenis eadem civitas capta et ad nihilum christianæ religionis illic libertas redacta est: adeo ut per trecentos et eo amplius annos nulla illic viguerit christiani pontificii dignitas. Ad finem sæculi XI eam jam receptam fuisse civitatem ab Alphonso VI et circa annum 1088 christianis civibus instructam communis sententia est, auctoritate Pelagii Ovietani, Lucæ Tudensis et Annalium Toletanorum nixa [Florez, tom. cit. p. 88; Madoz, tom. cit. p. 140.] : maxime tamen Callisti papæ II, cujus hæc in literis illis sunt verba [Calvete, fol. 125; Colmenares, fol. 110.] : Nostris autem temporibus divina [providentia], populum suum respiciens, mediante studio gloriosæ memoriæ regis Illefonsi, Secopiensis civitas reædificata est et restituta christianæ religioni. Quod non ita intelligendum est quasi omnia fuissent diruta ædificia et nulli adfuissent amplius christiani (nam castrum arabicum Alcazar, aquæ ductus et plures superstites ecclesiæ aliud suadent), sed quod muri restituti sunt et plurimum auctus christianorum numerus, qui deinceps civitatem defenderent [Cfr Florez, tom. cit. p. 88.] . Sed hæc pro consilio nostro sufficiunt. Quid præterea Pseudojuliani aliorumque commenta prosequor, toties jam ab eruditis patefacta? Missa itaque hæc facio et venio ad meliora.
[15] [Sub medium sæculum IX exstabat prioratus S. Fructi, quem Alphonsus III et VI donarunt monasterio de Silos. Anno 1100 de novo ædificatur;] Prioratum seu monachorum aliquot cellam fundatam fuisse ad S. Fructi eremitorium res certa est; sed quo tempore plane non liquet. Sub medium tamen sæculum IX exstitisse videtur. Nam Joannes Calvetus, immo Joannes de Orche [Historia de la vida etc. fol. 117 et seqq.] protulit diploma Alphonsi VI, quo renovavit et confirmavit chartam, qua Alphonsus III seu Magnus, ejus bisavus, contulit circa annum 864 monasterio de Silos hunc ipsum prioratum. Sed versionem hispanicam edidit dumtaxat Calvetus; neque ipsa verba latina novisse videtur Castrius [Vida de S. Domingo de Sylos, p. 362.] . Non itaque integrum dabo diploma, sed pauca tantum Alphonsi III verba, latine reddita: Offero, inquit [Historia de la vida etc. fol 118.] , prædictis sanctis altaribus SS. Dominici confessoris, S. Martini episcopi, Sebastiani et Fabiani valde parvum donum, videlicet antiquum locum, qui dicitur S. Fructi, in quo ejus est corpus et qui est prope villam, dictam Sepulvedam, ad Durantonem fluvium. Ipse Alphonsus VI, quum anno 1076 nova bona eidem monasterio contulit, vetera recensuit, inter ea non oblitus S. Fructi prioratum; qua occasione concessit abbati de Silos et priori S. Fructi jus admitendi in viciniam incolas eosque vasallorum numero habendi: unde burgum S. Fructi ortum est [De Castro, p. 363 et 397.] . Atque huic licentiæ plura nova dona addidit. Quibus auxiliis instructus, ædificavit abbas Fortunius novam domum et templum. Absoluta hæc fuit fabrica et a Bernardo, archiepiscopo Toletano, consecrata anno 1100. Cujus rei sequens titulus, lapidi insculptus, perennem servat memoriam [Yepez, Coronica de S. Benito, t. VI, fol. V° 321; Colmenares, p. 102; de Castro, p. 363 et 364; Gonzalez Davila, Teatro eclesiastico de las dos Castillas t. I, p. 521; Calvete seu J. de Orche, fol. 120.] : HÆC EST DOMUS DOMINI IN HONOREM SANCTI FRUCTI ÆDIFICATA AB ABBATE FORTUNIO EX SANCTI SEBASTIANI SILENSIS RELIGIONE ET IN HOC COENOBIO DOMINANTE, AB ARCHIEPISCOPO BERNARDO SEDIS TOLETANÆ DEDICATA. SUB ERA MILLESIMA CENTESIMA TRIGESIMA OCTAVA ET ANNO MILLESIMO CENTESIMO EST FABRICATA.
[16] [qua occasione loco moventur reliquiæ. Harum pars paulo post donatur ecclesiæ cathedrali Segoviensi, ubi patroni fiunt et officio honorantur.] Quum hæc celebritas peracta est, translatæ fuere trinorum sanctorum corpora in novum monumentum seu potius in cavitatem supra portam meridionalem; ubi ineunte sæculo XVII cernebatur parva fenestra, clathris ferreis munita [Calvete seu J. de Orche, f. 121.] . Sed non diu quieverunt ibidem integra. Quum enim Petrus, quem ex Galliis ad promovendam disciplinam monasticam in Hispania accersiverat archiepiscopus Toletanus Bernardus, conscendisset anno 1120 cathedram Segoviensem, triennio post a Callisto papa II juribus suis restitutam [Cfr Bulla Callisti II ap. Calvete. f. 125 et seq.] , sategit hic præsul ut templo suo cathedrali nancisceretur SS. Fructi, Valentini et Engratiæ corpora. Negarunt primum Silenses monachi; sed operam suam interposuit Bernardus et perfecit ut, intercedente rege Alfonso VIII, insignes partes Segoviensi præsuli concederent. Extractæ itaque ex suo monumento sacræ exuviæ et locus notatus ab abbate Fortunio sequentibus litteris F. L. A. V. O. A. N. L. A. S. P. R. O. AN. XXV. Quas siglas nullus sane OEdipus explicabit umquam; sed meliores fuere interpretes Segovienses clerici et monachi Silenses, qui his significari dixerunt [Cfr Calvete seu J. de Orche, f. 148; Colmenares, p. 114; de Castro, p. 382; Florez, t. VIII, p. 95.] : Fuit locus antiquus venerandorum ossium: asportaverunt non longe: asportavere Segovienses partem rationabilem omnium anno XXV. Ut autem Segoviam venit pium onus, synodum congregavisse episcopus Petrus traditur a Calveto [Historia de la Vida etc. f. 140.] et a Joanne de Castro [Vida de S. Domingo de Sylos, p. 382.] auctoritate martyrologii abbatis Mesanenso et jussisse ut deinceps S. Fructi festum ageretur die 25 octobris et postera die memoria fieret SS. Valentini et Engratiæ: quod institutum duravit, donec anno 1566 S. Pius papa V vetuit ne deinceps SS. Valentini et Engratiæ officium fieret; quod quare vetuerit ignorare se fatetur Calvetus [Historia de la Vida etc. f. 140.] , maxime quod juxta Missalis rubricas Missam celebrare licet in honorem sanctorum, quorum insignes possidentur reliquiæ. Hujus translationis longam narrationem texuit Laurentius Calvetus, immo Joannes de Orche [Historia, fol. 131 et seqq.] ; quam nonnihil breviavit Castrius [Vida de S. Domingo, p. 379 et seqq.] . Hæc licet verbis abundet, tot tamen singularia capit et tantopere accurationem prosequi videtur, ut proculdubio juxta optima monumenta confecta sit. Verum quum hæc ipsa monumenta prodeant nuspiam, neque ubi nunc lateant sciatur, dolemus quod hoc loco ea edere non possumus: non enim operæ pretium est versionem latinam ex hispanico Calvetii seu Orchii parare et prelo subjicere. Propter inscriptionem, paulo ante memoratam, retulit Orchius [Historia, fol. 141.] translationem illam ad annum 1125; eique consentit Colmenares [Historia de segovia, p. 115.] et Castrius [Vida de S. Domingo, p. 382.] , neque dissentit Florezius [España Sagrada, tom. VIII, p. 95.] . Sed præplacet mihi Yepesii [Coronica de S. Benito, t. VI, f. 321.] prudentia, qui maluit abstinere ab indicando accuratius tempore: Recte autem animadvertit Orchius [Historia etc. f. 133.] Joannem de Castañiza, benedictinum monachum, in libro de Viris illustribus ordinis sui, (ubi et recenset singularum domorum potissimas reliquias sacras,) errare quum in monasterio S. Dominici de Silos solam S. Valentini manum esse, corpus vero S. Fructi in prioratu, qui habet hujus nomen: corpora enim SS. Fructi, Valentini et Engratiæ partim esse Segoviæ, partim in prioratu S. Fructi; capita vero SS. Valentini et Engratiæ in villa Cavallar; in monasterio vero de Silos digitum S. Fructi et manum dextram S. Valentini.
[17] [Reliquiæ, quæ in oblivionem abiverant, reperiuntur sub annum 1461 et novum officium instituitur.] Quem autem tanto studio sibi acquisierant Segovienses thesaurum, valde negligenter observarunt; ita ut aliquando id unum scirent eum exstare in templo cathedrali, sed quo loco ignorarent penitus. Quocirca, postquam Joannes Arias de Avila die 23 maii anni 1461 ad cathedram Segoviensem promotus fuisset, nil potius habuit quam ut perditas sanctorum reliquias recuperaret. Indixit itaque jejunia et preces seque statuto die cum dignitariis et præbendariis aliquot capituli et pluribus operariis se templo inclusit, sancta corpora quæsiturus. Concusserunt frustra opifices multos parietes, donec tandem Joannes quidam de Toro lapidicida, concusso S. Jacobi altari, intellexit id esse vacuum. Continenter malleo aut ferro acuto foramen aperuit et immissam manum ardere exclamavit. Ut eam extraxit, aliis locum facturus, vidit digitum, quem antea contrahere non poterat, plane mobilem neque minus quam reliquos utilem. Exibat simul suavissimus odor, quo totum templum replebatur. Totus itaque loculus apertus est et apparuerunt sacræ reliquiæ cum indiciis, quibus satis constabat eas esse de corporibus SS. Fructi, Valentini et Engratiæ. Tum jussit episcopus portas aperiri populo, qui inventi thesauri testis esset. Felici sparso nuntio, lætitia affecta est universa civitas et campanæ in gaudii indicium pulsatæ. Plebs itaque concurrit, et custodia est apposita. Interea procuravit episcopus ut ex ligno et laminis ferreis deauratis arca fieret, et indicta translatio in diem 21 novembris. Quæ solemnissima pompa pro more gentis religiosis choreis aliisque piis ludis instituta est per universam civitatem; et quum in templum reductæ sunt reliquiæ, lipsanotheca alto loco in altari maximo posita est, ut populari pietati fieret satis [Historia, fol. 172 et seqq.] ; atque illic aliquandiu quieverunt. Officium ecclesiasticum deinceps recitari jussisse Joannes Arias perhibetur, quæ ubi narravit Colmenares: Errat, inquit [Historia de Segovia, pag. 372.] , Calvete, seu Joannes de Orche, ubi perhibet id officium liturgicum legi in Breviario Segoviensi, anno 1493 typis impresso; sed reperitur sub die 21 novembris in Breviario, quod episcopus Didacus de Ribera anno 1527 excudendum curavit. Annus non omnino certus; indubium tamen est anno 1466 eas reliquias jam fuisse retectas, ut constat ex inquisitione facta hoc anno de multis miraculis, quæ Deus operatus erat et adhucdum operabatur per sanctorum intercessionem in gratiam eorum, qui reliquias venerarentur. Originalem hanc inquisitionem vidimus in tabulario templi cathedralis, ubi adhuc exstat, et multa, quæ in eis enarrantur, miracula recensentur in laudato Breviario.
[18] [Joannes Arias, episcopus Segoviensis, ornat capellam, in qua quiescebant SS. Fructi et sociorum reliquiæ.] Hæc quoque scripta manibus suis tractavit Joannes de Orche; atque inde præcipua excerpsit. Eo itaque teste [Historia, fol. 176 seq.] , jussit Joannes Arias ut in S. Fructi honorem capella ædificaretur; interea autem clathris cingeretur S. Jacobi altare, quo reliquiæ delatæ erant, ut a presbytero per foramina populo ostendi et osculandæ porrigi possent particulæ aliquæ: tanta enim concurrebat populi multitudo ut alius nullus esset ostensionis modus. Emit etiam deditque templi fabricæ et in sacros ornatus quater mille annuos marabatinos de vectigalibus in Robledo et Chavela, quæ de ditione civitatis erant. Reapse aliquot annis post capella splendidissimo opere confecta est hoc ipso loco, ubi sancti Jacobi altare steterat. Clathris ferreis deauratis circumdata erat; in loculamento supra altare reposita erat cista, clavi obserrata continensque ossa SS. Fructi, Valentini et Engratiæ; et post alios clathros deauratos atque in alio loculamento pyxis, qua claudebantur scapula et mandibula S. Fructi, quæ seorsim venerandæ ostenderentur. Circumquaque appensa erant omnis generis anathemata, in memoriam beneficiorum oblata, scilicet fulcra et bacula debilium, claudorum et mutilorum, qui sanati fuerant; capita, brachia, crura, corda aliæque corporis partes, quarum dolore unusquisque aut liberatus fuerat aut petierat liberari.
[19] [Inter secuta miracula venit sanatio unius contracti et alterius claudi.] Sigillatim autem hæc refert miracula Orchius. In suburbio Pontis Castellani * Joannes de Rivo maximis febribus laborabat et capite plurimum dolebat; corpore insuper contracto erat et nonnisi incredibili dolore moveri poterat. Auditis itaque beneficiis, quæ alii a Deo obtinuissent per intercessionem S. Fructi, fide et pietate plenus, lecto surrexit et baculo nixus summo labore reliquias S. Fructi visitare statuit. Quum in templum venisset ibique oraret, presbyter, cui reliquiarum cura commendata erat, accessit ferens de aqua, qua post inventionem lotæ fuerant reliquiæ. Qua ut compages membrorum et partes quibus doluerat lavit, continuo sanatus est et sine difficultate progredi instituit. Quod quum populus, qui eum contractum noverat, intellexit, benedixit Dominum de tanto miraculo. Quum autem hujusmodi prodigiorum fama quaquaversum manasset, non soli Segovienses incolæ et vicini venerunt ad reliquias, auxilium S. Fructi in suis necessitatibus postulantes, sed etiam exteri. Joannes Sanchez de Arienza, a loco de Riaza, jam sesquiannum crure sinistro infirmabatur, ita ut claudicaret, neque eo sistere posset, neque incedere sine baculo et maximo dolore. Auditis S. Fructi miraculis, asino venit Segoviam et in templo cathedrali supplex rogavit Deum ut se per merita S. Fructi sanaret. Et quum summa defatigatione ad reliquias venisset, attulerunt de aqua, qua alter infirmus usus erat. Crus quoque suum infirmum lavit, et continuo sanus factus est et cœpit incedere nulla difficultate. Interea autem non minus fervebat pietas in prioratu S. Fructi, ita ut finis non esset, ait Orchius [Ibid. fol. 177.] , si omnes cæci, surdi, muti, paralytici et omnis generis infirmi recensendi fuerint qui illius interventu fuerint curati. Sed nil sigillatim refert; posteriora autem miracula dabimus in fine.
[20] [Henricus IV, rex Castellæ, tres capellanias Segoviæ instituit et alia donat.] Quorum miraculorum fama quum ad aures Henrici IV, Castellæ regis, pervenisset, in honorem trium germanorum, ad altare et in capella S. Fructi Segoviæ tres capellanias instituit, cum onere ut singulis hebdomadis tres missas beneficiati celebrarent. Dedit etiam duodecim cappas attalico textili *, totidemque ex serico, regiis insignibus ornatas; item organa majora, quæ in regno non sine laude erant, et alias multas res, multaque privilegia ecclesiæ et beneficiatis. Quapropter præter missas, quotannis celebratas, cantantur, ait Orchius, duo responsoria solemnissima, a cantoribus et ab omnibus præbendariis; alterum in vigilia S. Fructi, alterum in vigilia Conceptionis B. M. Virginis: quam in rem in pegmate exstruitur immensum cœnotaphium, duobus monumentis superpositis, coopertum panno attalico, corona argentea deaurata in culmine et insignibus regiis circumcirca rutilantibus.
[21] [Fatiscente templo cathedrali tum vetustate tum civilibus armis;] Idem ille rex animo conceperat cathedrale templum, in quo jacebant S. Fructi et sociorum reliquiæ, quoniam castro arabico adhæreret, ad meliorem locum transferre; sed, obsistentibus episcopo et canonicis, quorum ædes vicinæ essent, tum nil fieri potuit [Calvete seu d'Orche, Historia, fol. 178 et 179.] . Verum anno 1510, quum viderent id fatiscereet bombardarum strepitu quotidie interturbata audirent divina officia, adierunt regem Ferdinandum, pristinam sedem monialium S. Claræ postulantes [Madoz, Diccionario geografico, tom. XIV, pag. 121.] . Verumtamen neque tum aliquid perfectum est; sed necesse fuit ut prius ab armis bellicis plurimum pateretur ædes sacra. Anno scilicet 1520 die 29 maji, quum non ita pridem Toleti tumultus excitati fuissent adversus vectigalium collectores, Segoviæ quoque sermo factus est de patriæ malis et in communerorum partes itum. Quæ dein secuta sunt, dabunt passim historici hispani. Hoc vero unum ad nos pertinet, a regiis militibus occupatum fuisse castrum arabicum et templum cathedrale, dimissis canonicis ad ædem S. Claræ; eadem obsidione cincta a popularibus, qui tentarunt muros capellæ S. Fructi evertere; frustra postulasse canonicos ut reliquiæ sibi darentur; eas cum reliqua supellectile ditiore delatas in castrum atque ibi custoditas [Calvete seu d'Orche, Historia, fol. 180 et seqq.] . Ut vero finis impositus est illis turbis, sperabatur brevi post futurum esse ut iterum possent fidelium pietati et venerationi exponi. Sed hæc spes fefellit Segovienses; apparuit enim templum restaurari non posse. Petierunt itaque canonici a comite de Chinon ut sibi redderet reliquias et imagines prodigiosas, quæ ex templo in castrum translatæ fuerunt. Ast hic, quo consilio nescio, studuit id differre, interposita auctoritate absentis episcopi, Didaci de Ribera.
[22] [ex castello arabico feruntur die 24 octobris S. Fructi reliquiæ in templum S. Claræ;] Interea mortuus est comes aliique qui obstabant [Cfr Ibid. fol. 181 et seqq.] . Quamobrem anno 1522 in pervigilio festi S. Fructi obtinuit thesaurarius D. Balthasar de Monguia ab episcopo licentiam procurandæ postridie optatæ translationis: qui et quadraginta dies indulgentiæ concessit et ad triduum suspendit omnes sententias excommunicationis. Brevissimum tempus supererat ad adornandam splendidam solemnitatem; sed id quam optime impensum. Natali itaque S. Fructi prodiit ex templo S. Claræ ingens pompa, quæ ex confraternitatibus, religiosis ordinibus et civitatis clericis coaluerat et perrexit ad castellum arabicum. Ingressi sunt decanus D. Petrus Vaca, D. Didacus de Hierro cantor, laudatus D. Balthasar de Monguia, licentiatus Andreas de Camargo, provisor, cum aliquot præbendariis; dein corrector * Joannes Alvarez Maldonado, locumtenens Cristophorus Perez de Toro et licentiatus Andreas Lopez del Espinar cum aliquot rectoribus * et equitibus. Ubi venerunt in sacellum regium, repererunt arcam deauratam, S. Fructi et sociorum reliquias continentem et positam in feretro; in altero feretro iconem Deiparæ prodigiosam et sub baldachino magnam Christi cruci affixi imaginem, quæ dein in parœciali templo servata est. Tum bacalaureus Joannes de Carboneras et Bernardinus de Berrio, canonici œconomi, rogarunt provisorem ut de sanctorum pignorum integritate inquireret. Juramento itaque affirmarunt nil in eis fuisse mutatum clericus Alphonsus Ximenez, comitis capellanus, Franciscus de Villareal, monetæ thesaurarius, et Rodericus de Luna, turris ecclesiæ custos. Tum decanus, rogatus ut clavem ostenderet, paruit et sui sacramenti religione asseruit eam semper penes se mansisse. Dein apertæ reliquiæ, quas omnes fuere venerati; et de peractis rebus scripti commentarii. In viam tum se dedit pia pompa; reliquiæ et imagines deferebantur inter canonicorum ordines; decanus portabat S. Fructi scapulam, pretiosissima tela contectam [Colmenares, Historia de Segovia, pag. 485 et 486.] ; et ita ventum est ad castri portam, ubi exspectabat gubernator Alphonsus Sanchez de Toleto; qui coram notario Joanne de Pantigoso protestatus est nomine matronæ de Chinchon ea ipsa pia cimelia reddi, quæ ex templo cathedrali in capellam castri delata fuissent; toto obsidionis tempore, quotidie fere Missam, Vesperas et Salve recitata coram iisdem fuisse a duobus clericis; mirabiliter adjutos fuisse milites in ferendis obsidionis laboribus; se vero magno miraculo servatum esse; quum scilicet paulo ante obsidionem a scalis decidisset et humerum brachii sinistri summo dolore rupisset, scapulam S. Fructi, seorsim servatam, a capellano Alphonso Ximenez impositam fuisse fracto humero et statim omnem dolorem recessisse; exinde, etiam quum tempestas mutatur, nil se fracto brachio dolere, sed aliquando altero; præterea quum osculandæ sibi præberentur S. Fructi reliquiæ suavem se odorem percepisse [Calvete seu de Orche, fol. 194 et 195.] . Atque ut hæc etiam in actis conscripta sunt, processit pia pompa ad Mercenariorum templum atque hinc in templum S. Claræ; ubi feretra in tribus posita sunt altaribus, dum missæ sacrificium solemniter celebraret decanus, orationem panegyricam haberet Didacus de Truxillo, prior S. Crucis, et portionarius Joannes de Pantigoso legeret relationem authenticam plurium miraculorum, quæ Deus, intercedentibus SS. Fructo et sociis, operatus erat. Summa lætitia absoluta fuit hæc celebritas et eadem die cessavit pestilens infirmitas, quam modorrillam vocabant et qua tota æstate civitas laboraverat. Hæc denuo ex Colmenaresio [Historia de Segovia, p. 485 et 486.] ; qui plura volet, adeat Calvetum seu de Orche, omnes hujus translationis partes sigillatim explicantem; ex quo id unum desumam ante hanc translationem singulis fere hebdomadibus viginti quinque aut triginta civitatis et suburbiorum incolas periisse peste seu marcore *; postea vero cessasse mirabiliter luem; unde adversus hanc labem patronus factus sit.
[23] [anno 1558, absoluto novo templo et sacello, in id feruntur.] Anno sequenti dedit imperator Carolus V unde emerentur centum domus pro novi templi area. Die 24 maji anni 1525 primis rastri ictibus terra solemniter effossa est; die 8 junii primus lapis positus; die 16 ejusdem mensis eleemosynæ colligi cœptæ, quæ intra paucos dies ad 1,623,385 morabatinos ascenderunt: quæ civium liberalitas se numquam exhauriri passa est. Interea viri et feminæ, divites et pauperes operam suam impenderunt, alii suffodientes terram, alii asportantes lapides, alii fungentes aliis laboribus. Visum autem erat novam ecclesiam et claustrum magnam partem ex pristinæ ecclesiæ lapidibus exstruere. Porro die 15 augusti anni 1558 hæc fabrica, quæ inter splendidissimas Hispaniæ recensetur, satis absoluta erat ut eo inferri posset sanctissimum Eucharistiæ sacramentum, trium sanctorum reliquiæ aliaque pia pignora.
[24] [Hoc sacellum et aliæ partes templi in honorem S. Fructi quam pulcra sint.] Quum tectum arsisset anno 1614, brevi post restitutum est, et circa annum 1626 additum pulcherrimum frontispicium, dictum S. Fructi cum imposita ejus statua; neque deinde cessatum fere ab adornanda hac æde sacra, quæ anno 1768, die 16 julii, in honorem S. Fructi aliorumque patronorum a Joanne Josepho Martinez Escabro, episcopo Segoviensi, Deo dicata est [Madoz, Diccionario, tom. XIV, p. 121.] . Quum anno 1752 de hoc templo disserebat Florez [España sagrada, tom. VII, p. 96.] , affirmabat sacellum seu capellam S. Fructi et sociorum, licet valde præclarum foret, suis temporibus visum non esse satis splendidum pro dignitate patronorum diœcesis eaque de causa novæ ædis constructionem curatam esse, sed errore architectonis multa contigisse damna. Hæc aliquot annis post refecta. Accipe ut Madosius hoc describat: In choro posteriori, inquit [Diccionario, etc. tom. XIV, p. 123.] , surgit altare marmoreum, cujus pars media olim in palatio de Rivofrigido * exstitit et a rege Carolo III dono datum est. Constat ex quatuor columnis cum capitellis æneis, quibus loculamentum reliquiarum S. Fructi efficitur, quæ illic positæ sunt die 25 octobris anni 1793; in parte superiori cernitur S. Trinitas, et in uno latere S. Petrus, in altero S. Paulus, supra autem duo angeli: quæ omnes statuæ ex marmore albo sunt, juxta delineationem, anno 1784 a Ventura Rodriguez Matriti subscriptam. Ne vero vacuus videretur ille chorus voluit capitulum duas structuras erigi ex jaspide hispanico cum statuis SS. Philippi et Elisabethæ ex marmore genuensi, brevibus clathris circum universum altare positis. Hoc sacellum distinguatur oportet ab alio, in quo etiam S. Fructi imago cernitur et de quo verba fecit Antonius Ponz, quum anno 1785 secundo edidit Iter suum Hispanicum. Hoc itaque auctore, Carolus III, rex Hispaniæ, in eodem templo jusserat sumptibus suis erigi magnificum altare marmoreum, in quo cernuntur statuæ S. Fructi, S. Hierothei, pseudo-episcopi Segoviensis, SS. Valentini et Engratiæ, et in loculamento medio imago B. Mariæ Virginis ex argento, olim dono data a rege Henrico IV [Ponz, Viage de España, tom. X, cart. 8, num. 9, p. 231 et 232.] . Cœpta hæc fabrica anno 1770, ut pluribus exponit Madosius [Diccionario, etc. tom. XIV, p. 122.] ; quem vide.
[25] [Abrogatur officium propter bullam S. Pii V; sed anno 1610 novum conceditur a Paulo V; quod anno 1729 extenditur ad universam Hispaniam.] Dum autem illa in templo cathedrali Segoviensi ad honorem sanctorum tutelarium peragerentur, cura quoque posita est in concinnando novo officio liturgico. Quum bulla S. Pii V de novo Breviario romano anno 1568 prodiit, intermiserant Segovienses vetus officium recitare. Quare initio sæculi XVII D. Petrus Arias de Virues, canonicus Segoviensis et Septempublicæ archidiaconus, novum composuit quod die festo et per octavam recitaretur. Id missum ad Paulum papam V, ad quem scripserunt episcopus Antonius Idiaquez Manrique, capitulum et rex catholicus Philippus III; qui et literas dederunt ad S. Rituum congregationem. Relationem fecit cardinalis Bellarminus et Segoviensium vota exaudivit pontifex. Die itaque dominica, 24 octobris anni 1610, primæ Vesperæ, ex hoc officio in honorem S. Fructi cantatæ sunt in universa diœcesi Segoviensi [Colmenares, Historia de Segovia, p. 605.] ; et idem officium ritu duplici extensum est ad universam Hispaniam anno 1729 [España sagrada, tom. VIII, p. 90.] . In hoc officio versus, antiphonæ, responsoria, hymni et lectiones sunt propriæ. Lectiones dabimus in fine; hic autem hymnos; reliqua nil singulare habent præter lusus aliquot de S. Fructi nomine.
Hymnus ad I et II Vesperas:
[26]
[Hymni ad Vesperas,] Superba tecta civium,
Vulgi coronas mobilis,
Et detrahentes circulos
Vitare, Fructe, cogitas.
Occulta eremi penetras;
Lates cavernis abditus,
Mundi ut nocentes oculos
Ut basilisci fugias.
Te solitudo recreat,
Tranquillitatis socia,
Vita mundanis horrida,
Cælestibus gratissima.
Montis cacumen ardui
Per semitas difficiles
Ascendis, ut pervenias
Virtutis ad fastigium.
Gloria tibi, Domine,
Fœcundæ fructus Virginis,
Qui ligni vitæ fructibus
Beatum Fructum reficis.������Amen.
Hymnus ad matutinum:
[27]
[ad Matutinum] Ut montis alti verticem
Calcare Fructus * contigit,
Atque inde tamquam e speculo
Videre terræ incommoda,
Totum se Deo devovet:
Virtutis armis cingitur,
Corpus premit jejunio
Cor pane cæli reficit.
Munitus his præsidiis,
Retundit arma dæmonis,
Mauros furentes territat
Vir inclytus miraculo.
Excelsa montis percutit,
Divisit rupem baculo,
Profundum vallis cernitur,
Terrore victis hostibus.
Gloria tibi, Domine, etc.
Hymnus ad Laudes:
[28]
[et ad Laudes] Jam plenus annis, proximus
Vitæ fugacis ultimo,
Solvi catenis corporis
Et esse cum Christo cupit.
Maturus ævo præcoces
Offerre fructus appetit,
Deoque grates reddere
Ut terra cultori suo.
O Fructe, flos et arboris
Propago fœcundissima!
Cujus sub umbra civitas
Segoviensis recubat.
Tuis obumbra civibus,
Ut absit æstus criminis,
Illisque ut afflet impetra
Cælestis aura pneumatis.
Gloria tibi, Domine, etc.
[29] [Anno 1681 Segovienses Carolo II regi] Licet juremerito Segovienses sæculo XVII addictissimi essent suo patrono S. Fructo et maximo in pretio haberent ejus reliquias, communicarunt tamen eas aliquando cum aliis, quemadmodum constat ex sequentibus documentis, quæ unus ex decessoribus nostris (Cuperus, ni fallor), reperit die 28 februarii anni 1722 partim descripta in Lipsanologio S. Laurentii Escorialensi, proxime ante historiam consecrationis ecclesiæ Laurentianæ, anno 1595 celebratæ, partim inter diplomata autographa. Ea ex hispanico latina facio, exordium ducens a Lipsanologio. Legitur ibi: Die 23 mensis octobris anni 1681 dono dedit huic regio S. Laurentii monasterio magister et dominus rex D. Carolus II lipsanothecam ex argento albo pyramidatam, continentem os * brachii S. Fructi, patroni civitatis Segoviensis et confessoris, cujus natalis celebratur die 25 dicti mensis et qui obiit anno 715; quod lipsanon oblatum est a dicta civitate Segoviensi regiæ majestati dictis die et mense, quibus dono datum est huic monasterio, ut constat ex documento, asservato in scriptorio cimelarchii et confecto a Michaele Gonzalez de Tejada notario apostolico et secretario decani et capituli dictæ civitatis.
[30] [dono dant reliquias S. Fructi,] Hoc documentum similiter latinum facio: Ego Michael Gonzales de Tejada, capellanus regius unius ex capellaniis, quas in hac sancta ecclesia cathedrali civitatis Segoviensis fundavit rex D. Henricus IV (Deo fruatur!), notarius apostolicus auctoritate apostolica et ordinaria, portionarius et secretarius decani et capituli dictæ sanctæ ecclesiæ, certum facio et fidem do quod, quum die hesterna, feria sexta, 17 præsentis mensis et anni capitulariter congregatum esset capitulum, sciens regi domino nostro Carolo II (quem Deus conservet!), consistenti in regia sua residentia et palatio de Balsabin, placuisse ut ad hanc civitatem accederet et templum et fabricam dictæ sanctæ ecclesiæ ejusque reliquias visitaret; cupiensque singulare aliquod obsequium suæ majestati præstare, conventum est ut ei daretur aliquod ex sacris lipsanis. Quum itaque juxta dicti capituli vota rex dignatus esset hac die, qua hoc ipsum diploma confectum est, dictam sanctam ecclesiam ingredi, prodiit D. Franciscus de Bustamante decanus et dedit sacræ suæ majestati os * brachii, extractum ex urna, in qua servatur corpus gloriosi S. Fructi, qui obiit anno 715 et quem papa Callistus anno 1123 elegit in patronum Segoviæ ejusque diœcesis; quod os inclusum erat columnæ ex argento albo pyramidatæ, suffultæ basi quadrata; in cujus una parte insculptum est vas liliis plenum, insignia dictæ sanctæ ecclesiæ Segoviensis, et in altera opposita hæc verba: Reliquiæ S. Fructi, patroni sanctæ ecclesiæ Segoviensis, cum duabus prominentiis super duas conchas et duo seraphim, et in culmine duobus angelis, similiter ex argento, cum coronide constante ex capitello, circulo et cruce. De quibus reliquiis, ad petitionem serenissimi regis Philippi III, Paulus papa V die 25 martii anni 1610, tertio sui pontificatus, concessit ut ritu duplici primæ classis cum octava officium fieret in hac civitate et diœcesi; quemadmodum constat ex pluribus bullis et instrumentis dictæ sanctæ ecclesiæ. Quum autem huic donationi præsens sit D. Mathias de Morratinos, gratia Dei et sanctæ sedis apostolicæ episcopus dictæ civitatis et diœcesis, certum et firmum facit dictis reliquiis, tamquam veris dicti patroni S. Fructi exuviis, exhibenda esse cultum et venerationem, eis debita; eaque de causa præsens instrumentum munit sigillo insignium suorum; et quum ipse dictus notarius et secretarius obtulissem meam testificationem simul cum testificatione D. Antonii marchionis de Prado, scholastici, canonici et œconomi majoris dictæ ecclesiæ, D. Didaci Hieronymi de las Peñas, canonici, et D. Michaelis Martinez, præfecti operæ, ut omni ævo de iis constet, confeci præsens instrumentum in civitate Segovia die 18 mensis octobris anni 1681. Mathias, episcopus Segoviensis. Et ego dictus Michael Gonzalez de Tejada, qui præsens fui iis, de quibus facta est mentio, in fide eorum signavi in testimonium veritatis. Michael de Tejada, protonotarius secretarius. Apposita hoc loco erant insignia.
[31] [quæ in Escurialensi reconduntur sacrario.] Ego frater Andreas de Villa Castin, professus regii conventus S. Laurentii, auctoritate apostolica, notarius apostolicus regnorum Hispaniæ, secretarius Rmi nostri patris Francisci de los Santos, historiographi generalis ordinis S. P. N. Hieronymi, prior dicti regii conventus S. Laurentii, prior S. Thomæ del Puerte et abbas de Parrazes nullius diœcesis, etc., certifico et fidem facio quod die mercurii, 22 octobris præsentis anni 1681, D. Sebastianus de Vivanco, eques ordinis S. Jacobi, adjutor cubicularius regiæ majestatis et secretarius ejus cubicularius, necnon Petrus Martinez, tonsor regiæ majestatis, tradiderunt dicto Rmo patri priori lipsanon S. Fructi, patroni Segoviensis, cum theca et monumento, de quo supra, ex mandato regis nostri D. Caroli II (quem Deus conservet!); qui ingenito suo zelo et diligentia, regem catholicum decentibus, atque etiam solita sua in res sacras religione, jussit id reponi inter alias sacras reliquias hujus sanctuarii, ut ibidem debitum cultum et venerationem recipiat. Asportarunt hoc sacrum lipsanon ex parte sanctæ ecclesiæ Segoviensis ad regiam majestatem in hanc regiam S. Laurentii domum D. Joannes Franciscus Hidalgo, portionarius, et D. Michael Martinez, capellanus de numero et præfectus sanctæ ecclesiæ. Noster Rmus pater prior collocavit id super altare sui oratorii. Verum in pervigilio gloriosi sancti, hora prima, quum omnia disposuisset ut in die ejus natali summa solemnitate fieret translatio, cecidit fulmen in cuspidem tholi, eam evertit et multa damna intulit. Sabbato igitur, die 25 dicti mensis et anni, in festo S. Fructi missam celebravit Rmus pater prior, et dein processionem instituit, sub qua cantatus est hymnus: Te Deum laudamus. His omnibus atque etiam processioni interfuit rex; et quatuor religiosi, induti ditissimis cappis, reliquias portabant manibus, dum Rmus prior lipsanothecam S. Fructi ferret. Absoluta autem processione, steterunt ad altare S. Hieronymi, quemadmodum fieri solet in processionibus solemnibus. Ut autem de his omni constet tempore, jussit Rmus pater prior ut hoc conficerem instrumentum, quod signo et sigillo officii sui firmari voluit idem Rmus prior. De quibus omnibus fidem facio et testimonium do, qui his præsens fui. In regio S. Laurentii monasterio, die 27 octobris anni 1681. Fr. Franciscus de los Santos. Et ego dictus notarius secretarius præsens fui omnibus memoratis et in fide eorum signavi et firmavi de more. In testimonium veritatis Andreas de Va Castin, notarius apostolicus secretarius.
[32] [Bulla Sixti IV concedentis indulgentias iis, qui manus auxiliatrices porrigunt prioratui S. Fructi.] Redeundum porro nobis est ad S. Fructi prioratum. Hic autem anno 1476 auctus est a Sixto papa IV sequentibus literis apostolicis, datis in forma bullæ [Ap. Yepez, Coronica general de S. Benito, t. VI, app. monum. XXXIV fol. V° 479; Colmenares, Historia de Segovia, p. 76; Calvete seu J. de Orche, Historia de la Vida, fol. 95 et seqq.] : Sixtus, episcopus, servus servorum Dei, universis Christi fidelibus, præsentes literas inspecturis, salutem et apostolicam benedictionem. Gloriosus in sanctis suis Deus per ineffabilem suæ pietatis clementiam supernæ patriæ cives, qui extra hujus procellosi sæculi fluctus per constantiam fidei feliciter emergentes ad æternam beatitudinem pervenerunt, inæstimabilis decorat gloria claritatis. Sic nos illius vices, licet immeriti, gerentes in terris, cujus imitatione sanctorum quorumlibet ecclesias ad honorem altissimi et sub illorum nominibus pie dicatas devota Christi fidelium veneratione celebrari lætamur. Et ut hoc ferventius valeat adimpleri, visitantibus illas spiritualis thesauri munera libenter elargimur; ut quorum animæ lætantur in cælis, eorum nomina celebrentur in terris: et per hoc ipsis demum pro nobis intercedentibus, cælestis aulæ præmia una cum illis valeamus feliciter adipisci. Cupientes igitur ut ecclesia monasterii sancti Fructi confessoris ac sancti Valentini et sanctæ Engratiæ martyrum corpora recondita sunt, congruis honoribus frequentetur et in suis structuris et ædificiis reparetur et manuteneatur, ac Christi fideles utriusque sexus eo libentius devotionis causa ad illam confluant et ad hujusmodi reparationem et manutentionem manus promptius porrigant adjutrices, quo ibidem dono cælestis gratiæ uberius conspexerint se refectos, de omnipotentis Dei misericordia ac beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus auctoritate confisi, omnibus vere pœnitentibus et confessis, qui ecclesiam ipsam in singulis ejusdem sancti Fructi et sanctissimæ Trinitatis festivitatibus, videlicet a primis usque ad secundas vesperas singularum festivitatum earumdem devote visitaverint annuatim et ad hujusmodi reparationem et manutentionem manus porrexerint adjutrices, septem annos et totidem quadragenas de injunctis eis pœnitentiis misericorditer in Domino relaxamus: præsentibus perpetuis temporibus duraturis. Volumus autem quod, si alias visitantibus ecclesiam ipsam vel ad structuram, reparationem aut ipsius ecclesiæ fabricam manus adjutrices porrigentibus vel alias inibi pias eleemosynas erogantibus, aut alias aliqua alia indulgentia in perpetuum vel ad certum tempus nondum elapsum duratura, per nos concessa fuerit, præsentes litteræ nullius existant roboris vel momenti. Dat. Narniæ anno incarnationis dominicæ millesimo quadringentesimo septuagesimo sexto, idibus augusti, pontificatus nostri anno quinto. Jubilæum et indulgentiam plenariam vocat Castrius [Vida de S. Domingo de Sylos, p. 387.] concessionem a Sixto IV factam; sed error evidens est. Neque minus manifestus est error, quo illa indulgentia anno 1596, ut similiter narrat Castrius [Ib., p. cit.] , atque etiam extremo sæculo XVII adhuc habebatur valida: abolitas enim voluit, et, sane laudabilissime, concilium Tridentinum omnes indulgentias concessas adjutrices porrigentibus manus. Sed licet hæc ita sint, tantus concurrebat hominum numerus ad lucrandum istum jubilæum ut in festo SS. Trinitatis nundinæ liberæ illic fierent. Alia pauca quæ supersunt indicabo in annotatis ad lectiones secundi nocturni, de quibus sæpe jam dixi, et quæ in capite desumptæ dicuntur ex manuscriptis ecclesiæ Segoviensis.
[33] [In miraculis in prioratu S. Fructi collectis, veniunt anno 1588] Prius tamen ex hispanico latine hic referam necesse est miracula aliquot, quæ Orchius [Historia, etc. fol. 199 et seqq.] in prioratu S. Fructi descripta reperit in singulari codice et manu priorum aliorumque testium confirmata. Die itaque 25 octobris anni 1588, priore hujus domus et monasterii reverendissimo patre fratre Joanne de Heredia, in festo gloriosi S. Fructi venerunt ad hanc domum Martinus Gonçalez, Septempublicæ incola, ejusque filius, Martinus Gonçalez, qui testificati sunt et jurejurando confirmarunt hunc filium ex una parte herniosum fuisse; patrem eum commendasse glorioso S. Fructo, pollicitum se, si sanaretur, tantum tritici oblaturum quantum infirmus penderet; nunc autem filium esse sanum. Pater et filius subscripserunt. Testes sunt Joannes de Lucas et Joannes Gil. Actum coram me, fratre Joanne de Heredia, priore hujus domus; quare nomen suum subscripsit. Subligamen suspensum est in capella S. Fructi.
[34] [duo herniosi] Dicto die, mense et anno comparuerunt coram me, dicto priore, Petrus Mate et Catharina de Charidade, ejus uxor, incolæ Septempublicæ, et dixerunt se adduxisse filiam ex parte herniosam et obtulisse eam S. Fructo, nullo alio in ejus honorem facto officio; eam sanatam esse intercessione gloriosi illius sancti et se eam ad capellam ejus ducere. Testes sunt pater frater Didacus Juarez et Martinus Gonçalez prædictus. Actum coram me, fratre Joanne de Heredia, priore dictæ domus. In cujus rei fidem omnes nomina nostra subscripsimus.
[35] [et unus gutture tumidus:] Dicto die, mense et anno comparuerunt coram me, dicto priore, Alfonsus Rojo et Eulalia *, ejus uxor, incolæ vici Calabazas, ducentes secum filiam, quæ tumore in gutture laboraverat. Eam commendaverant glorioso sancto Fructo, qui eam sanaverat; et erat omnino sana. Quam ob rem eam duxerant ad dictam domum promissionis implendæ gratia. Testes sunt Joannes de Oliva et Martinus Gonçalez, incolæ Septempublicæ, et pater frater Didacus Juarez. Actum coram me, Joanne de Heredia, priore dictæ domus. In cujus rei fidem subscripsimus omnes nostra nomina.
[36] [accedit paralytica;] Maria Regidora, ex Fuente el Soto, venit ad prioratum S. Fructi, ut novendiali pietatis exercitio fungeretur, quoniam, quum quatuor menses paralytica fuerat, statim sanatam se sensit ut commendavit se S. Fructo et promisit se eam novem dies veneraturum.
[37] [anno 1607 venit puer ægrotus, qui jam habebatur mortuus;] In festo SS. Trinitatis anno 1607, priore patre fratre Joanne de Santaren *, venit ad prioratum S. Fructi Elisabetha de Pascual, uxor Petri Andres, ex vico Cogezes, et dixit sese, quum filium suum jam haberet mortuum, promisisse eum a se ductum iri ad dominum sanctum Fructum, eumque continuo convaluisse et venire ut promissa peregrinatione fungeretur. Actum coram me, fratre Joanne de Santaren. In cujus rei fidem nomen meum subscribo.
[38] [et anno 1608 puer duplice hernia laborans,] Die 25 octobris anni 1608, priore dicto patre fratre Joanne de Santaren, venit ad hanc domum domini sancti Fructi Michael de Fuentenebro, ex Ureñas, et dixit filium suum ex utraque parte herniosum fuisse; se eum obtulisse domino sancto Fructo et promisisse se, quantum penderet, triticum daturum et mediam libram ceræ; porro Deo Domino nostro placuisse ut intercessione gloriosi illius sancti puerum sanaret: et quidem eum sanum esse et valere ac si numquam infirmus fuisset. Viderunt eum duplici magnaque hernia laborantem Joannes de Esteban *, Fructus de sancto Marco et Michael Pastor; et viderunt eum hac die sanum et validum Joannes Arquero, Fructus Gomez et Martinus de la Fuente, incolæ de Calabazas, et Christophorus de Morales ex Carrascal. Actum coram me, fratre Joanne de Santaren, priore dictæ domus. In cujus rei fidem subscripsimus omnes nostra nomina.
[39] [et filius natus ex conjugio sterili. ] Die 16 mensis augusti anni 1608, priore dicto patre fratre Joanne Santaren, venit ad hanc domum et monasterium S. Fructi Bertrandus Casas, civis Segobiensis, et dixit se ante quatuor annos, id est anno 1604, venisse cum sua uxore ad dictum monasterium; se tum jam quatuor annos conjugatos fuisse quin prolem haberent ullam; se petiisse a glorioso illo sancto ut sibi a Deo filium obtineret: se in mercedem et agnitionem hujus beneficii eum Fructum appellaturos et quotannis semel ducturos ad hanc domum, ad reddendas Domino nostro ejusque sancto gratias: atque hanc ob causam venit huc anno et die prædicto, secum ducens filium, quem Deus sibi interventu gloriosi illius sancti largitus erat; et dixit se duobus aliis annis venisse ut huc filium suum duceret. Testes præsentes erant Bernardus Castan et Dominicus de Prate, cives Segobienses, et Fructus Garcia et Franciscus Baquerizo, ex Aldiguelas; qui omnes nomina sua subscripserunt. Ut patet, hæc omnia recentia erant, quum Calvete seu Orchius ea in Historia vitæ S. Fructi anno 1610 typis Vallisoletanis excudi curavit.
[Annotata]
* Puenta Castellana
* brocart
* corregidor
* regidores
* modorrilla
* Riofrio
* Fructo
* canilla
* canilla
* Olalla
* Sancta Irene
* Stephanus
LECTIONES EX OFFICIO S. FRUCTI, CONFESSORIS,
Approbatæ a Paulo papa V juxta relationem factam a V. S. D. Cardinali Bellarmino.
[S. Fructus cum fratribus SS. Valentino et Engratia vitam monasticam prope Septempublicam agit;] Fructus, civis Segoviensis, mundi fugiens illecebras, peccata, quibus implicata erat Hispania a, perhorrescens, amplissimo patrimonio pauperibus distributo, in vastam eremum territorii Septempublicensis b secessit. Ubi a sæculi curis abstractus, angelicam vitam duxit, duobusque fratribus Valentino et Engratia comitibus adhibitis, monasticam vitam mirifice excoluit. Vix dici potest quæ et quanta sit loci asperitas: solum enim accipitribus pervia, juniperis referta, Oasim magnam vel Libyæ solitudinem redolet. Ibi vigiliis, jejuniis et orationibus intentus, pro suis et totius populi peccatis assidue Dominum deprecabatur. Corporeque longa inedia, cilicio et cameunia in servitutem spiritus redacto, in maximam cælestium pervenit contemplationem.
[2] [montis hiatu defenditur a Mauris.] Quibus et aliis præclaris virtutibus auctus, Deo dilectus, hominibus charus, Saracenis fidei inimicis infensus esse cœpit; quos ille, zelo fidei accensus, a nefaria Mahometi secta opere et sermone avertere conabatur. At illi, universa jam australi Hispania vastata, reliquas civitates, templa, ipsam religionem populabundi c, immenso eum occidendi flagrantes desiderio, ad pauperem ejus cellam accesserunt. Ille autem divina fultus virtute, martyrii cupidissimus, illis obviam factus (Deo sic volente) non solum ictus impiorum evasit, sed rupis interruptione (quæ adhuc integra perseverat d) elusit; jureque cum propheta occinuit: Non timebo millia populi circumdantis me, quia Dominus susceptor meus.
[3] [Mortuus fulget miraculis. Callistus papa II instituit eum patronum Segoviæ.] Multis ergo pro Christo exactis laboribus, tandem plenus dierum, provectaque ætate, annum agens septuagesimum tertium, octavo kalendas novembris, anno salutis septingentesimo decimo quinto obdormivit in Domino. Cujus mors quam plurimis est nobilitata miraculis. Multi enim a variis languoribus detenti, ejus intercessione pristinam salutem adepti sunt. Inter quæ illud est mirabile, quod mulier, quæ devotionis ergo monachis monasterii (quod ex cellula sancti viri munificentia regia e erectum est) inserviebat, ob zelotypiam viri ex altissimo loco præceps data incolumis et illæsa evaserit f, magnificans Deum, qui gloriosus est in sanctis suis. Unde factum est ut recepta ex Mauris inclyta civitas Segoviensis, et post multa temporum curricula quasi jure postliminii in cathedralem restituta, sub Callisto secundo anno Domini millesimo centesimo vigesimo tertio, eum titularem sibi adsciverit g, de tantoque patrono glorietur. Cujus auspiciis ingentia a Domino quotidie percepit beneficia: quem decet gloria et imperium in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Consentiunt historici in describenda lugubri Hispaniæ conditione ante Arabum irruptionem. Illius potissima causa Witiza, de quo Sebastianus, Salmanticensis episcopus, in Alphonsi III Chronico sequentia perhibet [Ap. Florez, Españ sagrada, tom. XIII, p. 477 et 478.] : Iste quidem probrosus et moribus flagitiosus fuit, et sicut equus et mulus, quibus non est intellectus, cum uxoribus et concubinis plurimis se inquinavit: et ne adversus eum censura ecclesiastica consurgeret, concilia dissolvit; canones obseravit; omnemque religionis ordinem depravavit; episcopis, presbyteris et diaconibus uxores habere præcepit. Istud quidem scelus Hispaniæ causa pereundi fuit: et quia reges et sacerdotes legem Domini dereliquerunt, omnia agmina Gothorum Sarracenorum gladio perierunt. Regnavit proxime ante Arabum adventum annos quadraginta.
b Septempublica, vulgo Sepulveda, antiquissima civitas est; jacet in declivitate montis Orospedæ inter rivos Duratonem et Castellum. Anno 1827 incolas tantum habebat 1,677; sed olim multo populosior fuit. Quoniam tugurium et dein ædicula S. Fructi, tres tantum leucas a Septempublica distans, hujus oppidi fata non potuit non participare, (quamquam montes rei christianæ passim satis tutum fuere refugium); addere juverit civitatem illam, e manibus Maurorum ereptam, primum receptam fuisse circa annum 750; dein restitutam circa annum 913 a comite Castellæ Ferdinando Gonzalez; anno 984, devictis ejus filio et rege Navarræ, rediisse sub Maurorum ditionem; eamque a Mauris circaannum 1013 Sancio, item Castellæ comiti, redditam, ab eodem fuisse renovatam et nova plebe repletam [De Miñano, Diccionario geografico de España, tom. VIII, p. 215.] .
c Impiissime sane habuerunt Hispaniam Saraceni; verumtamen non ubique templa et religionem sustulerunt. Certe Segovia satis benigne habita fuit. Vide Commentarium prævium, numm. 8 et 9.
d Videtur hæc saxi apertura valde celebris esse in illis partibus et vocatur la Cuchillada de san Frutos [Calvete seu J. de Orche, Historia de la vida, etc. fol. 60 et seqq.; Colmenares, p. 74; Florez, tom. VIII, p. 92.] . Viginti quatuor pedes lata est et valde profunda; ita ut, quum super eamtranseundum sit ut deveniatur ad sancti viri habitaculum, ponte ligneo utendum sit [De Castro, Vida de santo Domingo de Sylos, p. 361 et 373.] .
e Ab Alphonso III et Alphonso VI multa bona collata fuisse diximus in Commentario prævio, num. 15.
f Valde late narrat id prodigium Yepesius [Coronica general de S. Benito, tom. VI, fol. 321 v°.] , sed multo latius Orchius [Historia de la vida, etc. fol. 162 et seqq.] et Castrius [Vida de santo Domingo de Sylos, p. 383 et seqq.] , qui quot potuerunt floribus id insperserunt. Accidit autem anno 1360 et vulgo vocatur Milagro de la dispeñada. Corpus mulieris, quæ omnes facultates suas tradiderat conventui, diu ibidem jacuerat ad portam meridionalem; sed anno 1596 in festo SS. Trinitatis, quo innumerus convenerat populus ad antiquatam indulgentiam lucrandam et celebrandas nundinas, Franciscus de Valdivia y Mendoça, prior S. Fructi, consentientibus Andrea Pacheco, episcopo Segoviensi, et Petro Barba, generali præposito ordinis S. Benedicti, præsentibus sex fratribus Minoribus, duobus Cisterciensibus et tribus Benedictinis, aperto tumulo, reperit corpus integrum, sed exsiccatum et suavissime olentem; cujus rei causa forte fuerunt thus et plantæ odoriferæ, quibuscum olim, ut alibi [Acta SS., tom. VIII Octobris, p. 250 et 420.] jam ostendimus, cadavera sepelirisolebant. Ea occasione omnino sanata est Catharina Calva, sexto mense amens; pro cujus salute frater sacram Eucharistiam participaverat [Yepez, Coronica de S. Benito, tom. VI, fol. 322; De Castro, Vida de S. Domingo de Sylos, p.385 et 386.] .
g In bulla Callisti III, quam (ut alibi monuimus) Orchius et Colmenares integram ediderunt, de sancto Fructo nulla plane fit mentio; neque ante finem sæculi XV cogitatum fuisse videtur de adsciscendo S. Fructo in patronum. Crescente paulatim populari pietate, paulatim patronus factus esse videtur.
DE S. NICIO, CONF. NON PONT., IN MONASTERIO GRÆCO S. PAULI DE FORESTA PROPE PONTEMCURVUM IN TERRA LABORIS,
SUB ANNUM M.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Nicius, conf. monachus prope Pontemcurvum in Italia (S.)
BHL Number: 6094
AUCTORE V. D. B.
EX MSS.
§ I. S. Nicius diversus a S. Clino. Monachi, diversis linguis aut ritibus utentes in sacris, sub una regula. Hujus rei origo apud orientales et occidentales. S. Nicii incolatus Casini et in monasterio S. Nicolai de Ciconia.
Inter reliquias, quæ ex decessorum nostrorum musæo transierunt in bibliothecam abbatiæ Tungerloënsis atque hinc in bibliothecam regiam Bruxellensem, [S. Nicius græcus, aliquando monachus Casinensis, dein abbas prope Pontemcurvum et ex fragmento Vitæ et Ferrarii indicio notus,] reperimus fragmentum Vitæ S. Nicii, in lectiones divisæ, cum hac inscriptione: Festivitas celebratur die 25 octobris. Exemplata ex proprio originali, quod est ad modum quinterii totius folii in charta membranea scriptum. Ex collectaneis P. Manni. Dum in Italiam versaretur, id exemplar conficiendum procuravit Papebrochius atque ipse manu sua correxit. Verumtamen initio non parum sollicitos nos fecit hæc Vita seu Vitæ particula. Continentur enim res gestæ monachi græci, qui prius Casini aliquandiu habitavit, dein in vicino S. Nicolai de Ciconia abbatia, ubi discipulos etiam congregavit, et demum Pontemcurvum transiit et in ejus vicinia monasterium S. Pauli de Foresta excitavit. Alibi enim nuspiam occurrebat nobis hujus beati viri memoria: non in kalendariis ecclesiasticis diœcesis Aquinatis seu Pontiscurvi; non in Hagiologio Italico; non in Catalogo generali sanctorum Ferrarii; non in Casinensibus fastis; non in Petri Pompilii Rodotæ catalogo monachorum Græcorum, qui vitæ sanctimonia provincias regni Neapolitani et Siciliæ illustrarunt; nuspiam denique, nisi in indice Catalogi Sanctorum Italiæ Ferrarii, ubi hæc habes: Nicus alter (præcedit enim Nicus quidam a territorio Mediolanensi) monachus in diœcesi Aquinate; sed nil præterea de eo additur et nulla fit mentio in ipso corpore libri. Verumtamen, quamvis valde tenue id esset indicium, hinc tamen constabat ineunte sæculo XVII aliqualem S. Nicii tunc illic adhuc superfuisse notitiam, quæ postea perierit.
[2] [diversus est a S. Clino, cujus cæterum vita simillima est.] Quærendum deinde erat an sub S. Nicii nomine alius non lateret sanctus. Sub die enim 30 martii dixere brevissime decessores nostri de S. Clino, qui itidem Casini monachus fuisse dicitur et dein in vicinia Pontiscurvi monasterium S. Petri de Foresta exstruxisse. Sed fieri non potest ut S. Clinus idem sic ac S. Nicius. Imprimis nomina diversa sunt, quin tamen umquam corrupta aut immutata fuerint. In Vita enim S. Nicii legitur: Nicius attice latine dicitur Victor; dein supersunt duo diplomata, in quibus S. Clini nomen legitur; et in altero quidem anni 1047 ipse suum nomen literis græcis apposuit: Ἐγω Κληνυς ἡγουμενος; quam subscriptionem, scalpro imitatam, repræsentandam curavit Erasmus Gattola [Historia abbatiæ Casinensis, part. I, pag. 270.] ; nonnulla addens de beati hujus viri cultu, quæ in opere nostro desiderantur. Præterea monasteria S. Petri de Foresta et S. Pauli de Foresta, circa idem tempus prope Pontemcurvum condita, duo plane diversa asceteria sunt; quemadmodum mox explicabimus.
[3] [S. Sabas videtur primus constituisse monachos, varia lingua in sacris utentes, sub una regula et in eodem monasterio,] Dubitandum itaque non est quin S. Nicius exstiterit, isque diversus sit a S. Clino. Ejus ætas probe cognita est. Venit enim Pontemcurvum dum ibidem dominaretur Guido, id est extremo sæculo X. Quamobrem hoc loco aliquantisper explanandum foret quæ tunc temporis in illis partibus esset monachorum conditio et quis Pontiscurvi status. At utraque quæstio jam pridem præoccupata est. Anno enim 1758 et sequentibus Petrus Pompilius Rodota, quem supra nomine suo jam designavi, dedit publico tria volumina de historia ecclesiastica græcorum in Italia, maxime in regno Neapolitano et in Sicilia [Dell' origine, progresso e stato presente del rito greco in Italia, osservato dai Greci, monaci Basiliani e Albanesi libri tre, Roma, 1758 et seqq.] . In primo fere agitur de origine et fatis ecclesiarum ritus græci in illis regionibus; secundum fere totum monasticum est; tertio demum capiuntur res recentiores maxime Albanensium. De Pontiscurvi originibus et fatis multo plures dixere: omnium vero optime Tostius in Historia sua abbatiæ Casinensis. Hæc itaque retractare nolim, animo ducens satius fore ut de singulari quadam quæstione disseram, quæ hucusque integra fere est et proxime ad S. Nicium pertinet; quum hic Casini ritus græcos conjungere voluerit cum regula S. Benedicti. Primis itaque temporibus inter christianos variæ linguæ et nationis magnum commercium fuisse, quin ulla in ritus et linguas diversitas induceretur, res patentissima est. Latini, si irent ad orientales, orientalium mores et consuetudines ecclesiasticas sequebantur; græci aliique orientales si venirent ad latinos, latinorum usus usurpabant; similiter Syri, Copti, Arabes, Armenii, Græci aliique promiscue iisdem sacris communicabant; neque umquam cogitabatur alias ecclesias et monasteria aperire his, alias illis. Primum (quod sciam) exemplum contrarium dedit S. Sabas ad finem sæculi V; ita tamen rem temperans ut communio quædam inter suos variarum linguarum monachos servaretur. Ecce hujus rei initium. Anno 491 in Magnam Lauram, quam super torrentem Cedron exstruxerat, admiserat beatus vir Hieremiam, genere Armenium, cum sociis Petro et Paulo. Super his valde gavisus est pater Sabas, utpote religiosis hominibus, deditque illis speluncam cum parva cella ad borealem speluncæ suæ partem, ubi primum manserat, cum solus torrentem incoleret; atque iis permisit demandavitque ut in parvo oratorio canonem psalmodiæ sabbato et dominica armenica lingua peragerent. Ad eum modum, quum longe plurimi pristini monachi rudes essent et patriam tantum nossent linguam, sensim Armenii in Laura numero amplificati sunt [Cyrillus Scythopolit. Vita S. Sabæ, num. 20, ap. Cotelerium, Eccles. græc. monumenta, tom. III, pag. 247.] .
[4] [admissis Armeniis in suam Lauram; sed vitavit omnimodam separationem. Sæculo XI similia monasteria adhuc exstabat Hierosolymis et Antiochiæ; in quo posteriori S. Macarius, Gandæ cultus, archiepiscopus erat Armeniorum.] Triennio post, quum communis Lauræ ædicula, quæ a Deo constructa dicebatur, congregationem amplificatam coarctaret multiplicatique essent Armenii et in parvo oratorio, quod eis prius assignatum fuerat, angustiarentur, ædificavit magnam ecclesiam celebratissimæ Dei genitricis semperque virginis Mariæ. In medio autem ambarum ecclesiarum atrium fecit… Tunc ergo Armenios a parvo oratorio transtulit, ut psalmodiæ regulam dialecto Armeniorum in ecclesia communi priore seu a Deo constructa exsequerentur, mandavitque iis megalium seu evangelium et reliquam officii seriem in synaxibus armenica lingua inter se recitare; tempore autem divinæ oblationis cum hellenistariis, hoc est qui græca lingua utebantur, convenire ac divina sumere sacramenta. Quoniam vero eorum nonnulli aggressi fuerant ter sanctum hymnum seu trisagium dicere, cum illo additamento, per Petrum cognomento Cnapheum aut Fullonem excogitato: Qui crucifixus es pro nobis; succensens merito divinus senex jussit ut hunc hymnum ipsi græce canerent juxta antiquam catholicæ ecclesiæ traditionem… Sanxitetiam ut sabbatho quidem seu synaxis seu collecta in ecclesia, a Deo condita et jam Armeniorum usibus deputata, dominica vero in Deiparæ templo, quo quotidie Græci solebant convenire, celebraretur, necnon sine intermissione a vespera usque ad mane vigiliæ in utraque ecclesia diebus ac festis dominicis fierent [Ibid. num. 32, tom. III, pag. 264 et 265.] . Propagatum est id institutum et diu perseveravit, quemadmodum liquet ex Nicone, monacho græcomelchita, qui circa annum 1060 in Syria floruit [Cfr Mai, Scriptorum veterum nova collectio, tom. IV, part. II, pag. 159.] . Hic enim in epistola 36 ad Gerasimum abbatem testatur [Ibid. pag. 166.] Armenios quosdam monachos sæculo XI in græcorum monasteriis Antiochiæ et Hierosolymis commoratos esse, eosque fuisse orthodoxos et ab omni hæreseos Eutychianæ suspicione remotos. Illos autem ostendit a tempore sancti Sabæ et Theodosii cœnobiarchæ monasticam vitam inter Græcos egisse, sermone vero armenio, permissu ejusdem Sabæ, rem sacram facere consuevisse, præter hymnum trisagium, quem græce proferre jubebantur; … episcopum insuper Edessenum Armenios habere, qui ab Antiocheno Græcorum patriarcha impositionem manus acciperet. Ast antea habebant etiam archiepiscopum, qui in monasterio mixto S. Simeonis de Montemirabili prope Antiochiam ad Orontem sedem suam habebat. Sed desiisse videtur hæc cathedra, quum ineunte sæculo XI eam reliquit S. Macarius archiepiscopus, Armenius simul dictus et Antiochenus, anno 1011 in Gandavense S. Bavonis monasterium transgressus [Acta SS. tom. I Aprilis, pag. 873 et seqq.] ibique brevi post mortuus.
[5] [Sub medium sæculum XIV Carolus IV erigit Pragæ, ubi jam exstabant instituta Benedictina ritus latini, monasterium benedictinum S. Hieronymi seu Emmauntis ritus slavici,] Sed dum hæc Græcorum et Armeniorum qualiscumque conjunctio per staret, invaluit paulatim multo major divisio, ita ut orientales, in partibus latinorum versantes, regulas monasticas, ritus et linguas orientales unice observarent, et vicissim latini inter orientales omnino latinizarent. Quæ distinctio, initio certe non exorta ex spiritu Christi, postea jussa est integra custodiri, ne majora orirentur mala. Fuere tamen qui Benedictinam regulam cum ritibus orientalibus conjungerent. Cujus rei insigne specimen est, quod Carolus IV imperator et rex Bohemiæ circa medium sæculum XIV instituit. Bohemi quidem ritus latinos sequebantur, et Pragæ jam pridem degebant Benedictini monachi, ritus latinos linguamque latinam observantes. Sed placuit principi, ad fundanda nova cœnobia satis propenso, Pragæ habere benedictina monasteria omnium rituum, quos noverat. Hinc Benessius de Weitmil, canonicus Pragensis, circa annum 1390 mortuus: Anno Domini, inquit [Ap. Pelzel, Scriptores rerum Bohemicarum, t. II, p. 346.] , 1348 die beati Marci dominus Karolus, Romanorum et Bohemiæ rex, posuit primarium lapidem et fundavit Novamcivitatem Pragensem… Eodem anno fundavit monasterium ordinis sancti Benedicti in eadem Civitatenova, et instituit in eo fratres Sclavos, qui literis Sclavonicis missas celebrarent et horas psallerent. Et inferius sub anno 1372 [Ib., p. 416.] : Eodem anno feria secunda post Pascha reverendus in Christo pater dominus Johannes, sanctæ Pragensis ecclesiæ archiepiscopus, apostolicæ sedis legatus, consecravit monasterium Sclavorum ordinis S. Benedicti in Novacivitate Pragensi per præfatum dominum imperatorem fundatum, de miro quoque opere consummatum atque magnifice dotatum; ita ut Pragenses quum pontem, ab eodem imperatore constructum, extollere vellent, solerent dicere pontem Pragensem uno obolo plus quam hoc cœnobium et ecclesiam Slovanensem Carolo fundatori constitisse [Balbinus, Miscellanea historica regni Bohemiæ, Decas I, lib. III, c. x, § 3, p. 133.] . Cui dedicationi, ita pergit Benessius [Pelzel, t. II, p. 417.] , interfuerunt ipse dominus imperator et principes. S. Hieronymi, quem Slavi utpote Dalmatum genti suæ accensent, titulus impositus; sed postea mutatus in Emmauntem [Balbinus, Epitome rerum Bohemicarum, lib III, c. 21, p. 359 et 360.] .
[6] Nondum absolutum erat S. Hieronymi seu Emmauntis asceterium, [et alterum ritus Ambrosiani.] quum anno 1354, ut Benessius [Pelzel, t. III, p. 359.] iterum testis est, dominus Karolus, Romanorum et Bohemiæ rex, fundavit monasterium sub titulo sancti Ambrosii in Novacivitate Pragensi, et posuit in eo abbatem infulatum et conventum monachorum ordinis sancti Benedicti; quibus providit de bonis et reditibus sufficienter. Obtinuit autem a sede apostolica (a qua pro monasterio Slavonico id jam ante obtinuisse a Balbino [Epitome rerum Bohemicarum, p. 360.] traditur), ut ipsius monasterii abbas et fratres tenere debeant et habere officium missæ et aliarum horarum ad modum et consuetudinem ecclesiæ Mediolanensis secundum rubricam et ritum S. Ambrosii. Verum quum circa annum 1420 Hussitarum hæresis impune baccharetur, hoc delevit templum et monasterium cum tot aliis [Ib., lib. IV, c. 5, p. 433.] . Meliorem sortem habuit Slovanense asceterium, quod sæculo XVII extremo, ut passim ex Balbini libris liquet, adhuc exstabat; verum utrum tunc adhuc ritus et lingua slavica observarentur, non potui invenire.
[7] [Ex slavico Pragensi cænobio colonia ducitur et juxta Cracoriam sedem obtinet.] Propaginem etiam habuit id institutum. Hinc apud Dlugossium, canonicum Cracoviensem [Hist. Polon., lib. x, c. 127, edit. 1711.] , sub anno 1389 legimus: Wladislaus secundus, Poloniæ rex, cum consorte sua Hedwigi …, excitati exemplari simili, quod in civitate Pragensi habetur, monasterium Slavorum ordinis S. Benedicti, et sub ejus regulari observantia duraturum, sub honore et titulo sanctæ Crucis extra muros Cracovienses in oppido Cleparz, non longe a flumine Rudawa, sub pontificatu Petri Visz, episcopi Cracoviensis, feria quinta post festum S. Jacobi apostoli, condunt et dotant et pulcherrimo muro latericio circuitum ecclesiæ, tam chori quam corporis, opere sumptuoso et magnifico designant chorumque ejusdem ecclesiæ cum sacristia perficiunt et consummant; corporis vero fundamenta solum jaciunt ; quemadmodum usque in præsentem diem (seu medio sæculo XVI) id coram cernere licet. Et domum pro monasterio ligneam cum horto construunt fratresque ex monasterio Pragensi sumptos ad illam introducunt: dantes eis pro dote, quamvis tenui, viginti marcas singulis annis de censibus et proventibus thelonei Cracoviensis. A quibus usque ad mea tempora et sub oculis meis ecclesia illa sanctæ Crucis, et in re divina, et in matutinis, horisque canonicis, cæterisque cerimoniis ecclesiasticis, sonoro cantu et lectione in idiomate Slavonico per monachos fratresque sancti Benedicti officiabatur et administrabatur. Matthæus Miechovita [Chronic. Polonor., lib. x, c. 49.] , qui pluribus post Dlugossium annis scripsit, testatur in diebus pueritiæ suæ presbyterum Slavum idiomate Slavonico continuasse sacra facere; sed sæculo XVII videntur hæc cessasse [Cfr Hélyot, Hist. des ordres religieux, t. I, p. 229.] . Volunt illos monachos veste rubra indutos fuisse, sed ejusdem formæ ac reliquos Benedictinos. Alii quoque regulares Poloni amavere rubrum colorem; sed non putem Pragæ eum fuisse admissum. Basiliani plerique itali miscent jam pridem missas latinas cum regula S. Basilii aliisque orientalibus institutis; sed hæc plena corruptelis, de quibus videatur Rodota.
[8] [Alia instituta, in quibus linguæ, ritus et regulæ diversarum gentium sunt.] Ex hactenus dictis, ut id obiter notem, apparet nihilum novi fuisse propositum ab egregio Thoma de Jesu, quum in libro suo de Conversione schismaticorum aliorumque censuit utile fore si in ordinibus religiosis, origine latinis, aliquot viri forent qui ritus et linguas orientales in ministerio sacro usurparent, cæterum fratrum suorum leges et regulas secuti. Huc autem non pertinent Dominicani seu Fratres Prædicatores Armenii, qui lingua quidem Armenia in sacris utebantur, sed ritus servabant latinos; sed potius similes erant iis Illyricis, qui Missale et Breviarium Romanum in linguam Slavicam versa habent. Neque etiam ad Armenios illos et Illyricos accessit S. Nicius, sed potius ad modum et rationem Armeniorum, qui S. Sabæ instituta sequebantur, et maxime ad Slavos Pragenses et Cracovienses,qui regulam S. Benedicti sociabant cum ritibus et lingua Slavonica. Quod hoc loco latius explicandum non est, quum in ipso fragmento Vitæ satis declaretur.
[9] [Casini prius, dein in monasterio Casinensi S. Nicolaï de Ciconia regulam Benedictinam servasse censendus est S. Nicius.] Casini tamen non mansit beatus vir; sed prius consensu monachorum cellam S. Nicolaï, non procul a monasterio dissitam, incoluit ibique discipulos admisit. Ignoravere ad hanc usque diem ipsimetque Casinenses antiquiora hujus loci fata. Audi Erasmum Gattolam [Historia Cassinensis, part. I, p. 218 et seq.] : Cœnobium S. Nicolai Ciconiæ, quod uno et sesqui lapide a monasterio Cassinensi distat in valle, a qua cognomentum sumsit, primum nominatum reperi in bulla Victoris II, anno 1057 data, ubi hæc leguntur: “ Cella Albaneta, Ciconia, etc.” Incoluere hoc cœnobium SS. Guinizzo et Januarius ejus discipulus, ut refert Victor III, lib. I Dialogorum, cap. 20 et seqq.; atque Petrus diaconus in fine eorum Vitæ hæc habet: “ Sepultus vero est (S. Guinizzo) in ecclesia sancti confessoris Christi Nicolaï in loculo plumbeo ad dexteram partem altaris in loco, qui dicitur Cyconia, in quo et S. Januarius discipulus ejus defunctus una cum magistro suo positus est: ad quorum merita declaranda mira in diem usque hodiernum patrare non cessat Deus.” Plura dein indicat Gattola diplomata, in quibus hujus asceterii mentio fit; quæ concludit his verbis: Cœnobium istud ad tempora usque Urbani VI perdurasse conjicimus ex membrana, quæ in capsula, ubi corpora SS. Guinizzonis et Januarii exstabant, posita, hæc verba referebat: “Reliquiæ SS. Guinizzonis et Januarii a S. Nicolao de Ciconia ad monasterium Cassinense translatæ tempore Urbani sexti;” ut juramento testatur D. Antonius a Neapoli, archivista Cassinensis, qui bis diversis temporibus hæc verba legerat. Hoc deinde, imo plus septuaginta annis ante, cœnobium officio decanatus unitum esse voluit Thomas abbas, qui circa annum 1304 Casino præfuit [Ibid., p. 503 et 504.] ; donec sub medium sæculum XIV Urbanus papa V hoc officium extinxit et loco decani priorem esse jussit. Verum hæc jam nimium nos avocaverunt a S. Nicio.
§ II. Constructio monasterii græci prope Pontemcurvum. Hujus loci origo. Diploma Guidonis comitis.
[Quum S. Nicius S. Pauli de Foresta monasterium prope Pontemcurvum condidit, ritus græcos plane admisit.] Quamdiu autem S. Nicius ibidem versatus est, servavit proculdubio Benedictinam regulam; quandoquidem suberat abbati Casinensi, sponte sane non cessuro extraneis cellam sui monasterii. Sed quum Pontemcurvum perrexit et in vicina silva novum erexit asceterium, aliam omnino mentem induit. Græcam enim assumpsit regulam; et diræ imprecationes factæ adversus eos, qui eam in linquam latinam vertere auderent, ut constat ex fundationis diplomate. Exstat enim adhuc hoc diploma et ab Erasmo Gattola [Ibid. p. 293 et 294.] editum est, atque infra a nobis edetur. Neque mirum: solis enim Græcis servare volebat id cœnobium; timens verisimiliter (multis aliis adjunctis indicatur hic timor) ne, si latini admitterentur, paulatim pars eorum fieret major atque ea ratione sui populares excluderentur. Cæterum parum æqui videntur fuisse erga latinos etiam sanctissimi inter Græcos viri. Solas enim suas consuetudines et disciplinam amare noverant. Unde prodigii fere loco est, quod S. Nilus, Cryptæferratæ abbas, digressus aliquando ad Montem Casinum ibique a monachis de jejunio sabbati, quod Græci omittunt, interrogatus, respondit [Acta SS., t. VII Septembris, p. 329.] : Qui manducat non manducantem non spernat; et qui non manducat manducantem non judicet: Deus enim utrosque assumpsit… Nos igitur bene facimus, sabbato non jejunantes in detestationem abominabilium Manichæorum, eo die lugentium et calumniantium vetus Testamentum… Et vos necessario jejunatis, præpurgantes vos ad sanctum resurrectionis diem seu dominicam. Rarissime simile responsum apud græcos reperies: neque tunc temporis minus acres erant adversus Græcorum usus plurimi e latinis. Ast hi jam pridem omiserunt hanc calumniandi pruriginem, dum ea adhuc est omnium fere orientalium supina oscitantia ut in barba, omnimoda carnis abstinentia, vestium forma et aliis hujusmodi religiosam vitam præcipue sitam esse arbitrentur. Quamobrem paucissimis abhinc annis episcopus Russus, vir cæteroquin non indoctus, in acerrimo adversus catholicos libro, Jesuitas sibi jugulasse visus est, quum, quid hi homines sint definiens, dixisset eos esse religiosos officium ecclesiasticum non cantantes, vinum bibentes et carnem manducantes, quasi tales homines ridenda ludibria forent et certum argumentum de ecclesiæ catholicæ apostasi.
[11] [In diplomate, tunc conscripto, videtur dici Jacobus. De nominum mutatione a monachis græcis usurpata] In diplomate autem illo gravissima cubat difficultas. Omnia, quæ in eo dicuntur, conveniunt cum Vitæ fragmento; sed loco Nicii abbatis legitur Jacobus abbas: quod, quamdiu integra S. Nicii non prodibit Vita, aliter explicari non poterit quam dicendo eum fuisse binominem. Sed ea tunc temporis jam erat omnium prope orientalium monachorum conditio, ut quum sæcularem vestem deponerent et induerent angelicam, abjecto sæculari nomine, acciperent novum. Valde late patebat, ille nominum mutandorum usus. In annotatis ad Passionem S. Crescii [Acta SS. tom. X Octobris, p. 594.] de mutato in baptismate nomine aliquid jam diximus. De Romanorum pontificum, episcoporum atque etiam aliquando abbatum mutato nomine dixere complures. Singularem etiam dissertationem edidit Krebsius de eadem a monachis usurpata consuetudine; verum quum ea caream, id unum dixerim ignota mihi esse exempla, antiquiora sæculo VI: sub cujus initium S. Dorotheus discipulum secum habuit in valetudinario atque Dositheum appellavit [Vita S. Dosithei, num. 6, Act. SS. tom. III Februarii, p. 382.] . Tamquam lex certa prævaluit id deinceps paulatim. Sic in Vita S. Leonis Lucæ Corilionensis, qui usque ad iniens sæculum X abbas Mulensis in Calabria fuit, traditur abbas Christophorus festinasse B. Leonem sanctæ conversationis habitu induere et juxta ejusdem conversationis ritum imposuisse nomen LUCAM et dixisse: “ Ecce fili, ascendisti crucem Domini tui; vide ergo cui te sociasti, vel cum quo te crucifixisti [Acta SS. tom. I Martii, p. 99.] .” Similiter Pancratius in Panegyrico S. Nili de beato hoc Cryptoferratensi abbate scripsit [Ibid. tom. VII Sept., p. 281.] : Cum principium dedisset monasterio Cryptæ Ferratæ magnus NICOLAUS, qui et NILUS. Et Sciommarius, antiquum codicem græcum secutus, de illius discipulo et quarto Cryptæferratæ hegumeno seu abbate [Breve notizia della vita di S. Bartolomæo, p. 14.] : Brachiis apertis exceptus est S. Basilius a S. Nilo; qui, præsagiens quantus accedente ætate fieret aliquando ille adolescens, subito monastica et angelica veste induit nomenque Bartholemæi imposuit. Et Pancratius in S. Bartholomæi illius Panegyrico [Ibid., p. 78.] : Basilius in baptismo nominatus et Bartholomæus cum angelicum suscepit habitam.
[12] [ejusque varietatibus.] Ad quæ loca animadvertit Sciommarius, ipse Basilianus [Ibid.,p. 78 et 79.] , usum istum adhuc suo tempore perseverasse, ea adjecta lege ut novum nomen inchoetur eadem litera ac vetus et ut novum nomen sancti sit ordinis Basiliani. Ast ea olim mutatio duobus illis modis circumscripta non erat. Sane consuetudo erat ut primum elementum utrique nomini commune esset, quemadmodum in Leone et Luca, Nicolao et Nilo, Basilio et Bartholomæo facile deprehenditur; sed hæc non certa, neque stabilis erat, quemadmodum nunc apud græcos est. Sic celeberrimus S. Sabas, archiepiscopus Serblorum, in monte Atho, vitæ monasticæ apud orientales exemplari, sæculo XII nomen novum accepit, quod ab alia litera incipit: Rastko enim sæculare ejus nomen erat, quod in Sabam seu Sabbam mutavit [Cfr A. Chodzko, Légendes slaves. Les Némania, p. 9.] . Quum itaque sæculo XII hæc adhuc fierent, multo minus mirum erit sæculo X S. Nicium prius dictum fuisse Jacobnm, seu, quum vitam monasticam iniit, nomen assumpsisse non eadem litera incipiens qua prius. Imo, quum tunc temporis inter Benedictinos nominis mutandi usus nondum invaluisset (quem usus an umquam admiserint Casinenses dubito,) facile fieri potest ut, quum diploma id scriptum est, pristinum adhuc suum nomen servaret S. Nicius: ad hoc enim usque tempus non orientalia instituta eum secutum fuisse jam innuimus, sed Benedictina.
[13] Concessit hoc diplomate Guido comes locum in foresta seu silva, [Pontiscurvi initia] Ponticurvo proxima, qui locus jam Fergile, jam Sergile dicitur; sed forte ubique legenda est Fregella seu Fregellæ: quæ res ad origines Pontiscurvi pertinet. Arbitratur Paschalis Cayrus [Lorenzo Giustiniani, Dizionario del regno di Napoli, tom. VII, p. 239 et seqq.] in illa plaga in ripa Liris seu Cariliani a Volscis conditam fuisse civitatem, nomine Lirium, in cujus dirutæ area Romani constituerint deinde coloniam, quam Fregellas appellarunt; eam dein Pyrrhum depopulatum fuisse, ita ut Strabonis ævo vicus tantum esset. Et quidem in civitate Pontiscurvi nunc adhuc plures inscriptiones servantur, quæ ad Fregellas spectant; et in vicinia, ultra pontem, ad ripam Liris, veteris civitatis detecta sunt rudera, passus 750 extensa. Medio sæculo IX solitudo ibi erat et saltus; quorum locorum conditio quum mœniis exstruendis videretur aptissima, sub annum 870 Rodoaldus, Castaldius in Aquinensi villa, secus Pontemcurbum castellum construxit, quod videlicet ab ejusdem pontis situ et nuncupatione Ponscurvus nomen retinuit; quibus Leonis Ostiensis [Chronicum Ostiense, lib. I, cap 38, ap. Muratori, Scriptt. rer. Ital. t. IV, p. 314.] verbis innuitur pontem ante exstitisse: quare, quod imperator Ludovicus II, ex Italia Saracenos expulsurus, anno 866 venit ad Pontemcurbum, profecto necesse non est illius castelli initia ante hunc annum consignare; sed simul valde verisimile est ibi prope pontem plures jam ante exstitisse domos, quemadmodum placuit egregio historico Casinensi [Tosti, Storia della badia di Monte-Cassino, tom . I, p. 49 et 50.] . Quo animo id fecerit Rodoaldus narrat Ignotus Casinensis, qui in illis Leoni præluxit. Hoc facto, inquit [Ap. Grævium, Thesaurus antiq. et hist. Italiæ, tom. IX, part. I, col. 73.] , subduxit se a jure Capuanorum, qui vehementer ob hoc affligebatur a Capuanis. Et reapse ut se a Pandone, domino suo, tueretur, coactus fuit cum Magenolfo, affini Engelbergæ imperatricis, pactum inire, quo ambo simul novo castro potirentur. Sed discordia brevi inter eos orta est. Rodoaldum cum filiis carcere conclusit Magenolfus, neque prius emisit pristinum socium quam Casini monasticam vestem indueret [Ibid. col. 73 et 74. Cfr. Tosti, tom. I, pag. 49 et 50.] .
[14] [et fata.] Anno 946 Beneventani principatus feudum censebatur Ponscurvus [Cfr diploma Agapeti papæ II, cit. a Moroni, Dizionario di erudizione, t. V, p. 100, et t. LIV, p. 97.] ; verum tunc temporis Landulfus principatibus Beneventano et Capuano simul potiebatur; adeoque extremo sæculo X, postquam anno 982 Capua a Benevento separata fuerat, pendebat Ponscurvus a Capua, ut ex initio constat diplomatis, ubi Guido comes Landulfum, principem Capuanum, dominum suum nuncupat. Ante Adinolfum, Guidonis patrem, nulli noscuntur comites Pontiscurvi præter Rodoaldum et Magenolfum; sequentes dabunt Joannes Baptista Federici [Degli antichi duchi e consoli o ipati de Gaeta, p. 56.] , Laurentius Justinianus [Dizionario del regno di Napoli, t. VII, p. 244 et 245.] et Cajetanus Moroni [ Dizionario di erudizione, t. LIX, p. 98.] . Verum ineunte sæculo XII factus est ille comitatus penes Richardum II, principem Capuanum, qui eum quingentis libris, minimo utique pretio, Casinensibus vendidit. Meum non est varia ejus dein explicare fata; neque unus ignorat anno 1815 articulo 103 fœderis Viennensis restitutum fuisse sanctæ sedi hunc comitatum, quem ab ineunte sæcolo XV diversissima fortuna possederat [Dizionario di erudizione, tom. LIV, p. 99 et seqq.] . Anno 1725 Benedictus papa XIII civitatem cathedralem eam fecit, unitam Aquino; cujus episcopus jam pridem solebat illic residere.
[15] [Primi comites admirabili studio id oppidum promoverunt; et eodem animo forte tam faciles fuerunt in admittendis monachis græcis;] Qui primum condiderunt Pontemcurvum, maxime Magenolfus, admirabili procurarunt solertia ut ad novum oppidum incolæ advenirent iique belli et domi strenui essent et industrii; quæ res tam feliciter eis cessit, ut miraculum, quod olim Romulus et Remus in ripa Tiberis ediderant, luctuosissimis medii ævi temporibus super Garilianum renovari videretur. Ignotus Casinensis monachus, qui sub annum 884 scribebat, certe probare non poterat facinora, per quæ ad hæc prodigia via strata fuerat; verumtamen non potest quin cum admiratione de Magenolfo adjiciat [Ap. Grævium, t. IX, part. I, col. 74.] : Rudem populumque indisciplinatum, quem invenit, docuit more palatii esse prudentissimum; et qui prius non noverant nisi cæpe et allia, nunc ab eis centum principales exquiruntur solidi; etiam et hostili armati proficiscuntur exercitu; ita ut manu valerent et divitiis, quandoquidem, ingruente aliqua necessitate, principi seu comiti suo vectigal solvere poterant centum solidorum, tantumdem pendentium quantum nunc pendent franci 435, et tantumdem valentium quantum franci 3,480 [Cfr Léber, Mémoires sur la fortune, etc. Académie des inscriptions, Mémoires étrangers, t. I, p. 269.] . Post Magenolfum perrexit Ponscurvus civibus crescere et opibus; atque haud scio an oppidi illius comitum mens fuerit in admittendis græcis monachis ut vicinarum silvarum pars mutaretur in agros et ruricolæ circum nova monasteria sedes suas figerent.
[16] [qui cæterum semper magna veneratione a latinis habiti sunt.] Cæterum res valde notabilis est: dum Italiæ meridionalis principes bellum gererent cum græcis ut eos inde expellerent, favebant simul plurimum græcis monachis. Sic cum S. Nilus circa annum 981 venisset Capuam acceptusque esset honorifice a Pandulfo, tunc temporis principe, qui magnam vitæ partem exturbandis ex Italia græcis impenderat et adhuc impendebat, et nobilibus viris; ita ut de eo in episcopum sibi eligendo cepissent consilium; (quod etiam successisset, nisi princeps morte præventus esset;) tunc vocato illi ad sese S. Benedicti præposito Montis Cassini (sanctissimus hic erat Haligernus) injunxerunt ut beato viro concederet monasterium, quodcumque ipse vellet, e monasteriolis sancti patris nostri Benedicti. Quod præceptum exsecuti, concesserunt Casinenses S. Nilo ejusque sociis monasterium S. Michaelis, nomine Vallelucium [Acta SS., t. VII Septembris, p. 325 et seqq.] . Quum autem Normanni magna parte Magnæ Græciæ et dein Sicilia potiti sunt et græcos nobiles militesque inde expulerunt, idem videre fuit. Plura nempe maximo splendore excitarunt græcorum cœnobia [Rodotà, del Rito greco in Italia, t. II, p. 81 et seqq.] . Cujus rei causam puto esse quod græci monachi, longa spissaque barba conspicui, vestium amplitudine et singularitate omnium oculos in se trahentes, et gravitate quadam habitus, quam orientales facillime ostendunt, venerationem animis ingerentes, specie religiosores videbantur monachis latinis. Atque inde (ni fallor) omni ævo et nuperis etiam temporibus proclivis visus est populus ad eximiam quamdam habendam reverentiam monachis et episcopis orientalibus, qui in occidentales partes venirent. Quod forte etiam aliquantum valuit ad cælitum honores deferendos pluribus ex eis, quorum nomina alibi retulimus [Acta SS., t. IX Octobris, p. 623.] . Contra Orientales moderati ingenii, probe conscii quæ in suis asceteriis agerentur, sentiebant plane aliter. Certe S. Nilus, dum inter Casinenses degeret, admirabatur egregiam illorum disciplinam et bene ordinatam vivendi normam, collaudabatque instituta eorum plusquam nostra, ait ejus biographus [Ib., t. VII Septembris, p. 326.] ; et tamen viginti quinque annis ante disciplina monastica prorsus illic pessumiverat [Agapeti papæ II epist. XVII, ap. Migne, Patrol. latina, t. CXXXIII, col. 913.] .
[17] [Paulo post ibidem fundatur item a monacho græco S. Clino monasterium S. Petri de Foresta. Utriusque fata.] His tamen innuere nolim fas esse ambigere an in S. Nicii monasterio disciplina floruerit. Contra floruisse omnino persuasum habeo; atque inde forte paulo post facile obtinuit S. Clinus ut sibi in eadem silva aliud construere liceret: ita ut paulo ante iniens sæculum XI ibidem surrexerit S. Pauli monasterium, auctore S. Nicio, et paulo post S. Petri, fundatore S. Clino. Circa utrumque crevit deinde vicus [Gattola, Hist. Cassin., part. I, p. 270 et 294.] . Verum anno 1093 Rainaldus, comes Pontiscurvi, opportunum æstimavit græcos monachos dimittere; ideoque, quum tunc moris esset in Italia ut principes pro libitu auferrent et donarent monasteria, divina inspiracione compulsus, pro mercede et salvacione animæ suæ, et suprascripti genitoris Guffridi et genitricis suæ, ut apud altissimum Domnum de suis facinoribus misericordiam et requiem invenire valeret, obtulit in sancta ecclesia et monasterio beati Benedicti, quæ sita est in castro Casini Montis, unde rector esse videbatur domnus Oderisius, abbas venerabilis, unam ecclesiam et monasterium, vocabulo S. Pauli apostoli, quæ est sita infra fines de jam dicta civitate Pontiscurvi, in loco ab ipsa Furesta [Ib., p. 294.] ; et quum in diplomatibus monasterii S. Petri de Foresta abbates græci non appareant post annum 1072 [Ib., p. 270.] , valde verisimile est id sub idem tempus donatum fuisse abbati Oderisio. In utroque perseverarunt Casinenses monachi usque ad sæculum XV. Utrumque similiter præpositura erat; et S. Pauli parochialis ecclesia facta est, sæculo XVII adhuc exsistens. Sed nolim his diutius inhærere; quum qui plura volet, facile adire potest Gattolam, jurisdictionem ecclesiasticam et civilem in utrumque locum fuse explicantem.
[18] [Diploma, quo Guido comes, divinitus monitus pro peccatis monasterium condere et occasionem nactus Jacobi, qui et S. Nicius,] Sequitur jam ipsum diploma, de quo hactenus præfati sumus et quo Guido, Pontiscurvi comes, concessit Jacobo abbati, (quem diximus eumdem videri ac S. Nicium,) quæcumque necessaria essent ad fundandum S. Pauli de Foresta cœnobium. In nomine Domini nostri Jesu Christi. Sexto anno principatus domini nostri Laydolfi, gloriosi principis, mense november, duodecima indiccio. Et ideo ego Guido, Domini providentia comes hujus civitatis Pontecurbu, et filius quoddam bonæ memoriæ domini Adenolfi comitis, animatverto, quia oppressus multis facinoribus cœpi cogitare quid et qualiter agere, ut de meis peccatis deberet esse consultum; et ut misericors et omnipotens mihi subveniret et ut ab ejus ira fugere valeret *. Talia cogitando cum suspicor, ipse mihi affuit et in corde mihi posuit, ut pro tantis meis nequiciis monasterium construere; et quia placuit ei, spiritalem mihi direxit ante faciem hominem, videlicet te, domne Jacobe; in cujus providencia, in deserto et vasto loco, ubi dicitur ab ipsa Furesta ab ipsi Fergili *, quæ mihi pertinet, pro meis racionibus, sub tua dicione et potestate proposui pro anima mea, et anima domini Adenolfi genitoris mei, et pro anima domnæ Mariæ genitrice meæ, et pro anima Dofelgarde uxoris meæ facere ibi in eodem loco in ipsa jam dicta furesta ab ipsi Sergilibus * monasterium q. locum vastum et desertum sub potestate mea cum ea permissione Deoque Domino nostro Jesu Christo faciendo, sub presentia et potestate tua jam dicti domini Jacobi, venerabilis abbas et monachus de genere Grecorum; ut, Deo volente, per te ibidem monasterium debeat amodo esse.
[19] [concedit terras, in quibus id condatur.] Et cum in eodem deserto et heremitario loco ecclesia construitur, cum hac promissione per scriptum alium et offersione omnia, quæ hic continet, confirmare promitto, et in eadem ecclesia super ipso sancto altario ponere absque omni retractatione vel malo ingenio cum his fines et cum his discurrentiis, ut presentialiter declaramus; ut per has fines circumvallatum prædictum locum ad utilitatem ipsius sancti monasterii commaneat, et in tua potestate consistat, qui super, domne Jacobe, et de tuis monachis et de vestris successoribus, per nos ad defensionem et utilitatem ipsius sancti monasterii pertinentia; promobenda autem omnem dubitacionem de corde nostro; et ut a presenti habeatis licentiam et potestatem in eodem loco introeundi, et laborandi, atque edificandi, eumdem locum et sanctum monasterium pro hac nostra prommissione, fines et pertinencias declaramus, quas a die presenti in ipso jam nominato loco et sancto monasterio damus; videlicet prima parte per has fines.
[20] [Limites designat,] Quomodo incipit per cacumine de monte S. Martini, et mergit de ipsum monte in ipsa valle, et quomodo traversa ipso ribio de ipse cuti, et directe vadit in ipsa macera, et qualiter directe vadit supra monticellu de Calilana, et desuper ipsu jamdictu monticellu et directe vadit in ipsa via, quæ venit de Cajeta, et qualiter traversa ipsa via, et directe vadit in ipsum fossatu Petrusu, qui mergit de ipso puczo daversa. Alia parte ipsu predict. fossatu quomodo pergit in pede de toro de Giguanu et traversa ipsu fossatu directe in ipsa cosa. Tercia parte jam dicta cosa, quomodo mergit et conjungit se in ipsu Sergile * de Vitri. Quarta parte ipsu jam dict. Sergile et quomodo sursum vadit in serra de monte de Vitri, et directe vadit in capite de monte S. Martini. Hæc autem predicta pecia de terra per indicate fines, et aquas, montes, et colles, et valles una cum arbores, et cum omnia ibique intro habentes subter, vel super et cum vie suæ ibidem intrandi, et exiendi cum ambobus ripis, quæ vobis concessum habemus ad molas faciendum, et ad episcacionem et cum omnia edificia, quæ eorum meruerint.
[21] [libertatem eligendi abbatis] Has fines et discurrencias per nos in suprascripto loco traditas cupimus ut presencialiter vos teneatis, et dominetis solito more, [dat; statuit ut soli græci ibi habitent;] ut unus et alius abbas cum suos monachos dominare suum monasterium: unde et vobis nobis obbligamus, ut neque nos, neque nostris heredibus non habeamus licenciam de suprascripto monasterio, vel de suprascripto loco foras eicere, aut de vestra potestate subtrahere, vel extraneum ibidem abbatem per quamvis daccione mittere omnibus diebus vitæ vestræ sed tu moriente, de ipsis qui remanserint, et tecum sunt eligant ipsi fratres quale ipsi voluerint, et faciant abbatem. Sed hæc nostra promissio permanente; et omnia quæ superius legitur in vestra et de vestris monachis, et de vestris successoribus, qui de ipsa vestra congregacio fuerit, maneat in dicione et potestate; et ipsum S. monasterium de vestris grecis monachis sint amodo, et usque in sempiternum.
[22] [adimit sibi licentiam revocandæ donationis;] Et si, quod absit, et divina avertat potencia, ut sibe vos nos, aut nostris heredibus, vel nostris successoribus de hanc nostra promissio seu dacio aliquid diminuare tembtaverimus absque undecim modia, quæ nos venditum habemus in ipsa junctura de ipso Surgile *, de ipsa cosa componere, et dare in suprascripto sancto monasterio, vel ad ejus rectoribus, seu custodibus, pænæ nominis auri obrizi libre mille. Et post soluta pena, hæc nostra dacio et promissio firma vel stabilis permaneat in perpetuum. Interdum autem et hæc promittimus, ut si, quod non optamus, eveniat, ut sibe vos aut de vestris monachis exire cum omne vestra mobile, absque omni nostra contrarietate, vel de nostris heredibus.
[23] [vetat ne regula ex græco latine vertatur;] Nam si ego Guido comes, vel meas heredes, vel in eos successores hanc nostra dacio, seu promisio pro qualibet ingenio dirumpere seu removere quesierimus, aut de suprascripto sancto monasterio aliquit diminuare voluerimus, vel quicumque exinde hanc regulam quod dicitur Atticam in latinam convertere voluerit, maledictus et excommunicatus fiat a Deo Patre omnipotente, et a vivifico Filio ejus, Domno nostro, Jesu Christo, fiat condemnatus, et a Spiritu Sancto fiat confusus in ima tetri profunda inferni; sub anathema fiat a trecentis decem et octo patres sanctos *; partem habeat cum Juda traditore; compar efficiatur impiissimorum Annæ et Caiphæ, Pontiique Pilati, atque Herodi, et maranatha fiat hic et in futuro. Amen.
[24] [demum solemnitates juris servari curat.] Et hæc cartula de omnibus, quæ continet, firma et stabilis permaneat in perpetuum. Et taliter ego, qui supra, Guido comes, pro redemptione animæ meæ et pro anima domni Adenolfi genitoris mei, et pro anima domnæ Mariæ genetricis meæ, et pro anima Dafelgardæ uxori meæ feci, et tibi Magiperti notarii scribere jussi in aptu Pontecurbu. † Ego qui supra Guido comes. † Ego Rado judex. † Ego Bernardus. † Ego Radelgisi.
[Annotata]
* valerem
* Fregella?
* Fregella?
* Fregella?
* Fregella?
* (Concilii Nicæni primi)
LECTIONES DE S. NICIO,
Ex collectaneis mss. P. Manni.
S. Nicii ortus. Adventus Casinum. Habitatio in monasterio S. Nicolai de Ciconia. Constructio monasterii græci apud Pontemcurvum.
EX MSS.
Lectio prima. Postquam Salvatoris nostri divinitas, per totum mundum vulgata, [S. Nicius, ex insula Chalcia ortus, auditis verbis evangelii,] atque omnis hæretica pravitas simul depressa est, et sol justitiæ liqueret per partes orbis ubique terrarum per suos apostolos suorumque successorum *, dum multi essent ad catholicam fidem conversi, quidam eorum pro ejusdem fidei integritate viriliter dimicantes, per diversa tormentorum genera, eis a tirannis seculi arrogata *, spernendo mundi gloriam adepti sunt sempiternam; alii autem licet in sanguinis effusione martirium non pertulerint, voluntarie tamen voluptatem corporis proterentes, munditiam cordis et carnis vigiliis, jejuniis, orationibus assiduis et cæteris observationibus mandatorum Dei redimiti et fulti pariter regna mercarunt æterna. Ex quorum * itaque collegio extans, vir beatus Nicius a pueritia totum se Deo commisit; et nullis sæcularibus delectatus, omnibus modis studuit suo pectore condere divina præcepta, per quæ valeret vincere mundum et fieri mereretur membrum illius qui dixit discipulis suis: Gaudete, ego vici mundum. Sic est enim interpretatio nominis ejus. Nicius attice latine dicitur Victor. Hic autem genere Calche a, cum parentibus esset orbatus et ecclesiarum limina frequenter visitaret, audivit in illis in evangelio Dominum dicentem: “Si vis esse perfectus, vende omnia quæ habes, et veni, sequere me.” Quo audito, divinum præceptum trahens ad se, vendidit omnia et pauperibus erogavit.
[2] [victis multis tentationibus, venit Casinum; sed paulo post pergit ad vicinum monasterium S. Nicolai de Ciconia;] Lectio secunda. Post hæc iter accipiens, Dominum precabatur, ut eum ad locum talem dirigeret, uti * posset complere quæ conceperat mente; et sic per longa itinera fatigatus * antiquus hostis multa ingerebat ludibria, cupiens illum a suo proposito revocare. Sanctus vero pater, armans se ipsum signo salutis, dicebat: “Dominus defensor vitæ meæ; a quo trepidabo? Si insurgerent inimici mei adversum me, in Domino ego sperabo. Unam petii a Domino, hanc requiram, ut omnibus diebus vitæ meæ habitem in domo Domini mei.” Et sic omnis illa fantasia sicut fumus deficiebat. Igitur ad destinatum sibi ab omnium locorum domino locum magno cum voto cordis et animi tendens, pervenit in ecclesiam beatissimi Benedicti, sita * in monte Casino. A fratribus benigne susceptus, sanctæ congregationi aggregatus est, orationi et contemplationi sedulo vacans. Non multis deinde evolutis diebus, consilio nutu * dicebat, nulla posse ratione latinis et græcis orationibus et officiis convenire. Idque desiderium suum in lucem deducens, cunctis fratribus humiliter exposuit, inquiens: “Peto, si huic congregationi non displicet, ut cellulam aliquam, sub monasterio nostro positam, concedere mihi dignemini, in qua valeam Domino famulando proficere.” Accepto itaque consilio, fratres præbuerunt ei quamdam cellulam, non longe a monasterio, vocabulo beati Nicolaï; quæ vulgo Ciconia nuncupatur b; in qua pater sanctissimus degens, sedulum Domino semetipsum exhibebat. Cum autem fama sanctitatis ejus cresceret, plurimi accedentes ad eum postulabant se sibi adjungi, quatenus perfrui possent tanti patris benedictione.
[3] [hinc Aquinum; ubi non invento loco apto monasticis usibus, pergit Pontemcurvum. Hic a Guidone comite et ab incolis plurimum juvatur in construendo monasterio S. Pauli de Foresta.] Lectio tertia. Tunc ipse, pius ut erat pater, incepit intra se reprehendere seipsum, dicens: “Veh mihi! Quomodo vivo, manibus non laborans? Secundum regulam suscepi, nec cuiquam juvamen *? Decet me vocem recolere Pauli dicentis: “Qui non laborat, non manducet.” Et sic intra se, ut dictum est, ait: “Vadam, et circumeam provinciam, et quæram in nomine ejus, qui dixit: “Quærite et invenietis,” locum, ubi oratorium ad quotidianum ministerium fratrum construere queam.” Aliquantisper itaque transactis diebus, iter arripiens, venit Aquinum c; et, cognita fama sanctitatis ejus, plurimi cum precibus roganta suis finibus ne se absentaret, volentes ei nobiles cives, ut dictum est, providere. Inde locis singulis peragratis, nec aliquo reperto congruo suæ indeprecationi, referens ei * humiliter grates, migrans profectus est inde Pontemcurvum, ibique a Guidone, tunc comite urbis illius d, et a civibus ejus quasi pater suscipitur, veneratur; et ejus voto benigne parentes, tam comes ipse quam cives imperant illi: “Peragratis et exquisitis finibus nostris, ubicumque aptum et congruum ad tua vota complenda locum inveneris, ibi suffragantibus nobis juxta tuum mandatum liberam habeas potestatem implere quod quæris.” Aperuerat enim eis voluntatem suam de oratorio, sicut præmissum est, statuendo. Vir autem Domini post gratiarum plurimas actiones, signans se signo unitatis, cœpit huc et illuc loca diligenter perinvestigare; et sic venit ad locum, qui vulgo nuncupatur Foresta e. Ibi fixo gradu, dum considerat amplitudinem loci, ait: “Ut video, hic locus est aptus aquis, lignis, lapidibus, pascuis, montaneis, planitiis, ruribus, hortis colendis; et satis hic omnem fratrum valemus, Deo ordinante, officinam perficere.” Reversus autem ad civitatem, quidquid rei invenerat comiti et civibus enarrat; qui gaudio et exultatione repleti, in crastinum valde mane omnes simul pergunt ad locum, apta ferramenta portantes ad incisionem lignorum. Nec operi finem dedere, quam tantum in nemore ab arboribus, vepribus, sentibus et scopulis emundarent, quantum eis almificus pater præcepit. Emundato igitur et purgato loco, eo suffragante per quem turris David erecta est contra faciem inimicorum, construxit ibi beatus Nicius, verus monachus, monasterium ad honorem Dei et beati Pauli apostoli; in quo, regulariter sub habitu sanctæ monasticæ religionis, aggregatus * locum * fratribus, regi cælico militavit.
[4] [Punitur comitis subulcus] Lectio quarta. Interea subulcus prædicti comitis damnum sæpissime monasterio ingerebat; et, multoties correctus a fratribus, acrior et deterior in suis pravis actibus per dies singulos insistebat. [quod eum vexarat.] Quod cum patri fratres denuntiassent, admonens eos blande: “Cavete, inquit, ne saltem verbo aliquo eum quis præsumat offendere. Potest enim Deus et illum a nostro damno compescere, et nos, ab ejus inspirationibus excitos, suo famulatui puris mentibus reddere liberiores.” Quod puta * juxta oraculum viri Dei. Cum se iniquus ille cubitum * sopori dedisset, et post aliquantulum tentaret assurgere, justo judicio judicis summi, tortis calcibus, cruribus plicatis (?), poplitibus attractis, de agili tardum, humilem de superbo, de præstigioso deprehenderat miserabilem et miserum se. Lectio quinta. Non longe a monasterio, quod ipse venerandus pater erexerat, sed quasi duobus millibus, est quoddam… Reliqua desiderantur.
ANNOTATA.
a Indicatur scilicet insula Chalcia, græcisdicta Χαλκια, medio ævo atque nunc etiam Χαλκη seu Chalci et Caravi, jacens ad occidentem insulæ Rhodi, cujus fere fata semper obtinuit. Olim ibi erat civitas, portus et templum Apollinis, cujus vestigia adhuc apparent. Mire erat fertilis frugum et ficorum. Ferebatur istuc advenisse S. Nicolaus et aliæ fabulæ. Eapropter, inquit Christophorus Bondelmontius, sæculi XV viator Florentinus [Liber insularum Archipelagi, pag. 75. Edit. Sinner.] , ecclesiam ad laudem ipsius ditissimam argenti aurique constituere, quam corde et animo gubernare laborant. Bellis Turcarum et Venetorum et secuta Turcica tyrannide nunc diruta et exhausta jacet [Louis Lacroix, Iles de la Grèce, p. 194.] .
b Vide de hoc monasterio Commentarium prævium, n. 9.
c Aquinum jacet inter Casinum et Pontemcurvum.
d Cfr Commentarius prævius, § 2.
e Ipsius oppidi Pontiscurvi censebatur pars. Nunc dicitur Marrone et Vallis de Gitu.
* eorum successores
* irrogata
* eorum
* ubi?
* fatigato
* sitam
* divino?
* supple præbeo
* eis
* aggregatis
* dele
* factum
* supple iens
DE S. CLETO, CONF. NON PONT. TIBURE IN LATIO,
SUB MEDIUM SÆCULUM XI.
SYLLOGE.
Cletus, conf. Tibure in Latio (S.)
AUCTORE V. D. B.
§ unicus. Aliis diebus aliis temporibus fuit cultus. Pauca gesta nota ex Vita S. Petri Trebani. Reliquiæ et hospitale, ejus nomine insignitum.
Tiburis, vulgo Tivoli, civitatis suburbicariæ, laudes prosequi nolim: [S. Cletus fuit cultus die 24 septembris, dein die 24 octobris, nunc autem die 25 octobris.] passim in libris de agro Romano aut Latio obviæ sunt. Sanctos inquilinos veneratur plurimos, quorum nomina dabit cl. v. Cajetanus Moronius [Dizionario di erudizione ecclesiastica, tom. LXXVI, p. 82 et 83.] , plenius autem Josephus Roccus Vulpius noster [Vetus Latium profanum, lib. XVIII, cap. 16, tom. X, p. 537 et seqq.] . Hos inter venit S. Cletus, cujus mentio jam bis occurrit in opere nostro in prætermissis. Quum enim olim ejus festum ageretur die 24 septembris, meminerat de eo ad hanc diem Ferrarius tum in Catalogo sanctorum Italiæ, tum in Catalogo generali sanctorum, monens tamen jam ineunte sæculo XVII ejus festum translatum fuisse ad diem 24 octobris. Quare ad diem 24 septembris memorarunt decessores nostri ejus noment, enixe postulantes ut, antequam ad sanctos diei 24 octobris pertigissent, opportuna sibi communicarentur documenta; sed surdis cecinerunt. Neque nos gloriari possumus quod felicior nobis obtigit sors, quippe qui promissa quidem accepimus, sed monumenta literaria nulla. Cæterum de S. Cleti gestis nil novisse Tiburtinos testis est Ferrarius. Quod autem hac die, non vero præcedenti, de S. Cleto dicere instituimus, causam attulimus in prætermissis ad diem 24 octobris, ubi docuimus nunc festum S. Cleti uno die remotum fuisse atque die 25 octobris celebrari. Qui autem inter martyrologos aut alios id genus scriptores S. Cletum laudarit, alium non novimus nisi Ferrarium, quem modo designavimus: Hagiologium enim Italicum, quod anno 1773 Bassani prodiit et sub die 24 septembris S. Cleti memoriam refert, habendum est potius Catalogi sanctorum Italiæ Ferrarii nova editio quam novus liber.
[2] [Magister fuit S. Petri Trebani eumque ad prædicandum emisit cum cruce ferrea,] Aliquid de S. Cleto innotuit nobis ex Actis seu lectionibus antiquis S. Petri confessoris, Trebis in Latio culti die 30 augusti. Hæc enim in iis legimus [Acta SS., tom. VI Augusti, p. 641.] : Beatus igitur Petrus de patria, quæ vulgo Carzoli dicitur, in diœcesi Marsorum, in castro Arcisvegetis natus et nutritus, a pueritiæ suæ tempore bonus et innocens fuit. Cum vero ad adolescentiam pervenisset, compulsus est a matre et patre conjugem accipere; qui renuens, patriam occulte dimisit ac Tiburtum adiit, ibique cuidam honestissimo viro, Cleto nomine, adhæsit: cum quo per duos annos permansit: in quibus totam ejus doctrinam didicit: ita ut prædicto Cleto plurima bona magis ab illo viderentur fieri quam a se. Quamobrem detulit prædictus Cletus ad Gregorium, ejusdem civitatis episcopum, rogans eum ut aliquid boni faceret. Audiens autem hoc episcopus, gaudens totondit eum et aptavit quasi clericum, acsi literas, quas numquam noverat, sciret. Prædictus vero magister mox ei ferream crucem attulit longitudinis unius palmi et etiamnum Trebæ in distincto reliquiario servatam; et in illius manibus eam tradidit dicens: “Ite per universum mundum, et nihil aliud, nisi quod Deus nobis docuerit, prædicate: Sed patriam vestram primum requirite; ejusque habitatores ad bonum opus impellite et ut a malis recedant, illos instruite.” Magistri jussum implere sategit dein S. Petrus, et vicinas plebes apostolico more visitavit.
[3] [An S. Cletus fuerit diaconus aut presbyter. Vixisse videtur sub annum 1049.] Porro honestissimum illum virum, nomine Cletum, eumdem esse ac sanctum Cletum, de quo agimus, Trebanorum traditio est [Acta SS., tom. VI Augusti, p. 634.] . Pierantonius noster, qui annotata in S. Petri Vitam scripsit [Ibid., p. 633.] , Ferrarius in utroque Catalogo suo et similiter Vulpius [Vetus Latium profanum, p. 539.] ecclesiæ Tiburtinæ diaconum eum vocant; Moronius [Dizionario di erudizione ecclesiastica, tom. LXXVI, p. 82.] vero presbyterum. Imprudens forte non fuerit parum his titulis fidere, et nude eum honestissimum virum appellare; maxime quod ne literas quidem intra biennium docuit S. Petrum: quæ negligentia vix in diacono aut presbytero intelligeretur. Ex ætate autem Gregorii episcopi discere aliquatenus licet quo tempore vixerit S. Cletus. In Catalogo enim episcoporum Tiburtinorum Ughellii, correcto a Coletio [Italia sacra, tom. I, col. 1308.] , et in altero edito a Moronio [Dizionario etc., tom. LXXVI, p. 190 et 191.] , unus tantum priscis temporibus Gregorius occurrit, qui sedit inter annum 1049 et 1054: unde apparet S. Cletum circa medium sæculum XI floruisse.
[4] [Reliquiæ et hospitale Tibure.] Anno 1700 scribebat Pierantonius ad nostros decessores [Acta SS., tom. VI Augusti, p. 634 et 635.] : In platea prope cathedralem extabat olim hospitale S. Cleti, civis Tiburtini, cujus sacrum caput servatur in sacrario prædictæ ecclesiæ cathedralis, S. Laurentio martyri dicatæ; non caput, sed corpus servari tradit Ferrarius in utroque Catalogo et juxta eum in Hagiologio Italico anonymus editor seu auctor. Neque caput, neque corpus ibidem custodiri perhibet Moronius [Dizionario etc., tom. LXXVI, p. 82.] , sed portionem corporis; quod cum accuratione dictum videtur. Sermonem etiam habet Moronius de hospitali S. Cleti; quod non secus ac S. Angeli interiisse refert: ita ut nunc unum S. Joannis exstet, infirmis apertum. Alia caritatis instituta non moror. Valde parcus itaque est S. Cleti cultus, annua solum festivitate intra unam angustissimam diœcesim et reliquiarum aliquot conservatione propagatus.
DE S. MARGARETA, MARTYRE, ROSKILDIÆ IN DANIA,
ANNO MCLXXVI.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Margareta, martyr, Roskildiæ in Dania (B.)
AUCTORE V. D. B.
§ Unicus. Roskildiæ pristinæ laudes, ubi olim S. Margaretæ corpus pie servabatur. S. Margaretæ splendidum genus; maritus; dies et annus mortis; causa martyrii; translatio; cultus legitimus.
[1] [Roskildiæ, quæ dum res catholica in Dania staret, multis laudibus florebat,]
Salve, vas reliquiarum,
Mons, quo surgit Fons Rosarum,
Fons aquarum, flumen charum,
Regnum Roe reficiens.
Priusquam res catholica in Daniæ regno subverteretur, usitabatur illic vetustissimum in honorem B. Mariæ Virginis conscriptum poema, in quo verbis illis salutabatur Roskildia; quod nomen suum traxisse haberetur ex Kilde, quod Danis fontem significat, et Rosa, omnium florum notissimo; licet alii id vocabulum a Roes, gloria seu laude, alii verisimilius a Roe, antiquo rege Sialandiæ, (quæ inde regnum Roe, dictum sit) deducant [Pontoppidanus, Theatrum Daniæ veteris et modernæ, pag. 95.] . Neque immerito tantis encomiis prosequebantur eam civitatem, Romam septentrionalem nuncupatam, atque olim unicam imperii Balthici et Danici metropolim, quæ, cum starent vires, viginti et septem exhibuit templa augustiora et alias opes multas [Joh. Lyscander, Sermo de antiquitatibus Daniæ, editus ab Olao Tormio, pag. 17.] , viginti quinque millia incolarum complexa. Opportunissimus ejus situs: jacet enim in media fere insula Sialandia, ad caput sinus Isici (Isefiord), ab occidente terras incurrentis. Pertingebat olim ad littora usque æquoris, ut ex vestigiis veterum ædificiorum deprehenditur; nunc autem quartam milliarii partem distat, solitudine interjacente. Decrescere cœpit ejus splendor, quum ad finem sæculi XII Absalon episcopus castellum Hafniæ condidit; quo paulatim mercatores abiverunt et medio sæculo XV rex Christophorus Bavaricus, castrum commutatione adeptus, regiam sedem transtulit. Occidit autem plane, fatentibus heterodoxis, quum Christianus III, Lutheri placita secutus, monasteria omnia aliaque pia instituta suppressa voluit eorumque incolas exsulare jussit. Bis mille dumtaxat aut paulo plures illic nunc degunt homines; quot fere in pagis rusticis. Circa annum millesimum S. Adaldagus, Hamburgensis archiepiscopus, constituerat illic episcopalem sedem, cui primum imposuerat Gerbrandum, natione Anglum. Successere Avoco seu Avo, S. Guilielmus, S. Sueno, Arnoldus, Petrus I, Eskillus, Richo, Hermannus, Ascerus et, quum martyrium fecit S. Margareta, Absalon; quo nullus forte major inter episcopos Danos visus est: sed plura de eo inferius. Præterea, dum res catholica staret, abundabat Roskildia sanctorum reliquiis; quarum catalogi jam pridem editi sunt [Dänische Bibliothek, tom. II, pag. 120. Cfr Münter, Kirchengeschichte von Dänemark und Nordwegen, tom. II, pag. 887. Catalogi reliquiarum conventus Fratrum Minorum Roskildensium, ap. Langebek et Suhm, Scriptores rerum Danicarum, tom. VIII, pag. 269 et 293.] : jure hinc appellata vas reliquiarum.
[2] [servabatur corpus S Margaretæ; cujus cultus ex multis monumentis historicis manifestus est.] Hæc inter cælestia pignora recensebatur corpus S. Margaretæ; de qua quæ supersunt hoc loco colligenda sunt. Imprimis nulla exstat antiqua ejus Vita aut Passio: licet enim Langebekius in annotatis ad Chronologiam rerum memorabilium ab anno 1020 ad 1323 scripserit [Scriptores rerum Danicarum, tom. II, pag. 523, not s.] : Historia passionis S. Margaretæ coæva inferius in hoc opere comparebit, paulo inferius tamen, in annotatis scilicet ad Chronica Danorum, præcipue Sialandiæ, eamdem scriptionem Relationem de hujus sanctæ translatione appellat [Ibid. pag. 619, not. a.] ; qui titulus melior est, quamquam inde maxime habeamus quomodo beata mulier vitam injusta nece finiverit. Reliqua monumenta chronica sunt seu annales, ex quibus id unum fere discitur sanctam fæminam a Danis aliisque septentrionalibus gentibus inter cælites populares habitam fuisse: quæ quum maxime valeant ad cultus publici demonstrationem, diligenter suo loco referemus. Licet enim quidam adstruant eam canonizatam fuisse, id plane rectum non est. Nullum quippe exstat indicium aliquid umquam de S. Margareta ad sedem apostolicam fuisse perscriptum; sed cœpit publica veneratio, quum brevi post mortem Absalon, episcopus Roskildensis, sacrum cadaver multo honore transtulit; succedentibus miraculis, ea deinceps aucta; quin etiam excitatum in ejus honorem templum et alia multa peracta, quæ cultus privati fines excedant. Quæ quum non annis centum, sed pluribus ante Urbani VIII celeberrima de cultu sanctorum decreta sæculis gesta fuerint, legitime inter cælites habenda est sancta martyr, atque etiam sancta, non autem beata dicenda, quoniam eo titulo legitimo tempore honestata fuit.
[3] [Orta est S. Margareta in insula Sialandia potentissimo genere;] Plane dubium non est quin S. Margareta nobilissimo inter Danos genere orta sit. In Relatione enim de ejus translatione, quod documentum paulo supra indigitavi et inferius integre recitabo, Absalonis, archiepiscopi Lundensis, ut ipse fatebatur, cognata, et Petri, episcopi Roskildensis, et fratrum ejus consanguinea dicitur. Hujus familiæ stemma genealogicum ex optimis monumentis confecit Langebekius, idque post mortem eruditissimi viri edidit Suhmius ad finem tomi IV Scriptorum rerum Danicarum: unde pauca decerpemus, quibus S. Margaretæ nobilitas aliquantisper declaretur:
[4] [patruelis erat Petri, episcopi dein Roskildensis, et sobrina Absalonis, archiepiscopi aliquando Lundensis.] Quum itaque Absalonis cognata et Petri consanguinea fuerit S. Margareta, necesse est ut a Slago, Tockone seu Skialmo Hvide descendat; qua familia nulla post regiam in Sialandia potentior erat. Sed propius etiam ejus parentes indicare licet. Advertendum scilicet est vocabula cognata et consanguinea, quæ sæpe synonyma sunt, hoc loco sibi invicem opponi; at vero, ubi id fit, eam significationem habere videntur ut consanguinei sint patrueles, vulgo cousinsgermains; cognati vero uno aut pluribus gradibus remotiores. Quod facile intelligas ex his chartæ communiæ Peronensis, anno 1207 concessæ, verbis [Ap. Ducange, Glossarium latinum auctum, V° Cognatus Germanus.] : Consanguinei, qui vulgo cognati germani appellantur. Petrus itaque, episcopus Roskildensis, et S. Margareta eumdem habuerunt avum Ebbonem, filium Skialmi Candidi; atque illius Ebbonis hoc est stemma.
Ebbo, filius Skialmi Hvide seu Candidi, qui duxit Regnildem, et mortuus est circa 1150, liberos habuit:
| 1° Sunonem de Knardorp, | mortuum 1186. Vide A. |
| 2° Tockonem seu Tychonem, | mortuum post 1161. Vide B. |
| 3° Petrum, | qui duxit Ingerdem. |
| 4° Gytham, | quæ duxit Olavum Glug, obsidem regis Sucnonis 1147, adhuc in vivis 1170. Vide C. |
| 5° Finum, | sepultum in templo Biernede. |
A. Suno de Knardorp liberos habuit:
| 1° Petrum, | episcopum Roskildensem ab 1192 ad 1215; |
| 2° Andream, | archiepiscopum Sundensem ab 1201 ad 1228; |
| 3° Thorbernum, | cæsum in bello 1195; |
| 4° Laurentium | cæsum in Suecia 1208; |
| 5° Joannem, | mortuum 1202; |
| 6° Jacobum, | qui duxit Estridem; qui ambo mortui 1246; |
| 7° Ebbonem, | qui duxit Arinam et cæsus est in bello Suecico 1208; |
| 8° Margaretam, | cujus maritus ignoratur. |
B. Tocko seu Tycho filium habuit:
| Styg Gallen, | qui duxit Christinam. |
C. Gytha liberos habuit:
| 1° Nicolaum Glug; | |
| 2° Gummonem seu Gunnarum; | |
| 3° Ascerum Glug; | |
| 4° Ebbonem Glug de Hasledorp; | |
| 5° Jacobum Glug; | |
| 6° Inguarum Glug; | |
| 7° Margaretam de Bavelse, | quæ duxit Boetium et Tockonem. |
In hoc stemmate occurrit Margaretha de Bavelse, quæ Petri Roskildensis ejusque fratrum patruelis seu consanguinea sit; sed ea Boetium duxit et dein Tockonem; quum S. Margaretæ vir Herlogh dictus fuerit ut deinceps apparebit. Tockonis itaque filia fuerit sancta martyr, aut Petri seu etiam Fini; nam horum posteri aut ignorantur aut partim dumtaxat innotuerunt. Quid quod forte Ebbo alios liberos habuit? Animadverte insuper Margaretæ nomen in hac domo valde usitatum fuisse, ut jam pridem ad Absalonis testamentum annotavit Sperlingius [Ap. Langebek, Scriptores rerum Danicarum, tom. V, pag. 439.] et ut multo melius apparet ex genealogicis tabulis, quas tomo IV scriptorum rerum Danicarum subjecit Langebekius.
[5] [Maritum habuit Herlogum, non vero Herlonem;] Maritus sanctæ martyris ab auctore, imo potius a librario Relationis de translatione vocatur Herlo seu Herlon; Herlogus autem a Petro Olao, et a scriptore incerto, sed multo antiquiore, qui priorem partem Chronici Danorum et præcipue Sialandiæ sæculo XIII collegit. Amborum verba inferius dabimus. Posterior nominis forma retinenda videtur. Herl enim, Herlo, seu Herlon alibi nuspiam mihi occurrit; contra in Historia regum septentrionalium, a Snorrone, Sturlonis filio, sæculo XIII islandice conscripta, legitur Haraldus Pulchricomus expeditionem bellicam fecisse in boreali seu Norwegica provincia Romdalensi, in qua bini fratres et reguli imperium tenebant, quorum unus Herlagus (islandice Herlaugur, suecice Hærlœger) vocabatur, alter Rollagus [Peringskiöld, Heims Kringla eller Snorre Sturlusone Nordlændske Konunga Sagar, pag. 79, edit. 1697.] , et prope Mauriam insulamque Solskel ad occasum hiemalem Nidarosiæ seu Drontheim in Norwegia manus conseruisse cum Solvone Klova et Arnvido regulis, eoque prælio piratico occubuisse bini regio sanguine juvenes Griotgardus et Herlagus (Herlaugur islandice), Haconis Hlada filii [Ibid. pag. 84.] ; præterea in antiquissimo libro Originum seu occupationis Islandiæ venit Herlogus, islandice Herlógr, maritus Steinunnæ, frater Skalla-Grimmi, quorum filii Neall et Arnor [Jo. Finnæus, Islands Landnamabok, pag. 376, Havniæ 1774.] . Inauditum itaque id nomen non est; neque erat cur Münterus [Kirchengeschichte von Danemark und Norwegen, tom. II, pag. 885.] id in Herluf commutaret. Porro pro communi fere germanicæ stirpis more ex duobus vocabulis constat id nomen, ex Her et Log seu Laug; quin tamen ex his confiat significatio aliqua: solius enim distinctionis gratia sibi invicem appositæ sunt voces, quemadmodum nunc nomini cognomen adjicere solemus, aut plura nomina baptismalia conjungimus. Her in innumeris nominibus propriis occurrit, et volunt eo significari honorem, altum, exercitum seu agmen [Wiarda Ueber deutsche Vornamen, pag. 46.] . Log seu Laug rarius est; obvium tamen est in Aslaug [Jo. Finnæus, Islands Landnamabok, pag. 383 et 385.] , Eylaugr [Ibid. pag. 20.] , Geirlaug [Ibid. pag. 30, 45, 69, 182 et 273.] , Gudlaug [Ibid. pag. 205, 220, 251, 255 et 304.] , Gudlaugr [Ibid. pag. 43, 70, 71, 82, 115, 203, 204, 308 et 372.] , Gunnlaugr [Ibid. p. 26, 39, 54, 55, 56, 87 et 183.] , Oddlaug [Ibid. 319 et seqq. et 367.] , Snœlaug [Ibid. pag. 69 et 182.] , Svanlaug [Ibid. pag. 48.] , Velaug [Ibid. pag. 20, 54, 56, 60, 113, 171 et 269.] , Thorlaug [Ibid. pag. 23, 50, 138, 205, 216, 220, 333, 342 et 350.] et Thraslaug [Ibid. pag. 309, 313, 314 et 320.] ; ubi nomina, litera r desinentia, masculina sunt, reliqua feminina. An autem illic Log seu Laug imum significet, legem, portam, cooperculum etc. aliis inquirendum relinquo, iis destitutus auxiliis, quibus in similium rerum notitiam deveniatur. Licet autem ea omnia nomina, quibus syllaba laug inest, ex libro Originum Islandiæ desumpta sint, cave tamen ne Islandis aborigenis hæc nomina propria existimes: non ita est; externa sunt, pleraque (ni fallor) Norwegica: unde si Herlogum, S. Margaretæ virum, Norwegum facere velis, per me stat; quamvis (quum in Sialandia habitaverit et uxores sequi soleant viros, non autem viri uxores) verisimilius videatur Herlogum ex opulenta domo Sialandiæ prognatum fuisse.
[6] [habitavit et martyrium subiit in Œlishœve prop Kjöge ad lit tus orientale Sialandiæ;] Sedem scilicet habebat prope Coagium, vulgo Kjöge, olim in pago seu territorio Ramsjö-Haeret, nunc in ultimis finibus provinciæ Hafniensis, ad littus occidentale insulæ Sialandiæ, prope sinum Kjöge-Bught, super via militari qua Wordinburgo Hafniam itur. Kjöge nomen, quo paludes, objectis adversus maris æstum aggeribus, in agros mutatæ (Belgæ Polders vocant), apud Danos significantur, loci conditionem satis indicat; atque olim quidem magis ad occasum hiemalem vergebat oppidum; unde Gamle-Kjöge seu Vetus Coagium, anno 1370 a Coagio jam diversum [Registrum redituum etc. ad episcopum Roskildensem pertinentium circa 1370, ap. Langebek et Suhm, Scriptt. rerum Danicarum, tom. VII, p. 113.] , semileucam a mari seu a sinu Coagiensi distat. Porro ad septentrionem Coagii habes nunc vicum seu parœciam, Œlishagam seu Œlishavam nuncupatam, sæculo XIV divisam in duas, majorem et minorem, dictasque Œlsyamagla et Œlsyalitla [Ibid. pag. cit.] ; atque illic vixisse et pientissime crudelem mortem subiisse jam pridem vidit Langebekius [Ibid. tom. II, p. 523, not. s.] . In multis quidem monumentis Roskildensis dicitur sancta mulier, aut Roskildiæ martyrium fecisse; sed nil hæc curanda, quum pateat id ab eis fuisse dictum, quod in hanc civitatem corpus ejus translatum fuerat et colebatur. Quod exemplari quodam in Annalium Esromensium sancta martyr Kœcæ interfecta dicitur, nil mirum magis; locus is multo notior quam Œlsya seu Œlishöga: verum, ut infra videbitur, in aliis exemplaribus prope Kœcam legitur: atque hinc quidem, sive in Kœca, sive prope Kœcam primitus scriptum fuerit, filum accipimus, quo inter diversas nominis formas, quibus vicus, ubi sancta martyr obiit, designatur, gressus nostros regamus. Scilicet in optimo incerti auctoris Chronico Danorum et præcipue Sialandiæ martyrizata dicitur S. Margareta in Œlyæ; et paulo post in Œlishæve, in extremo littore orientali ubi adhuc (sæculo scilicet XIII ad finem vergente) ecclesia antiqua cernitur; item in scriptis Petri Olai, Minoritæ Roskildensis, in extremo littore orientali Œlishæve circa Kœgis, ubi adhuc antiqua ecclesia cernitur. Manifestum itaque est in medio vocabula Œliæ literam s omissam esse; et Œlishæve recentiorem formam esse quam Œlsyæ; his vero nominibus unum indicari locum. Unde liquet errorem esse quod sancta mulier in Chronologia rerum memorabilium ab anno 1030 ad 1323 dicitur Holstathæ, immo Œrstethæ [Cfr Registrum redituum Roskildensium, ap. Langebek. tom. VII pag 113] , nunc Œrsted, martyrisata; jacet enim Œrsted longius a maris littore propiusque ad Roskildiam, ab Œlishæve vico Skenswith divisum [Cfr mappa Sialandiæ ad finem ejusdem tomi VII.] .
[7] [non pro justitia aut pietate, sed cum pietate videtur injustam passa esse necem, ideoque martyr esse sensu lato;] Quam vero ob causam Herlogus cruentas uxori suæ intulerit manus, plane omittitur in Relatione de translatione S. Margaretæ, licet inquisitionis ratio et rei confessio illic declarentur. Petrus Olaus, ubi S. Margaretæ perhibet martyrium, virum fornicarium appellat; quo significare videtur eum trucidasse uxorem, quod, ipse illicitis amoribus implicitus, alias nuptias ambiret aut certe ægre ferret uxoris consortium. Münter [Kirchengeschichte von Dänemark and Norwegen, tom. II, pag. 886.] vero id ab eo patratum fuisse facinus statuit quod propter egregiam pietatem oneri ei esset optima conjux. Et certe vix fieri potest ut vir, dives et potens, legisque divinæ negligens et legitimam uxorem perosus, adulter non sit; et ut ea, quæ ecclesiasticorum præsulum judicio populique plausu cælestium honorum digna fuit habita, non ea excelluerit pietate, quæ pessimo marito gravis fuerit. Quod vero sancta mulier martyribus accensita est, noli propterea existimare Herlogum aliquid ab ea flagitasse quod divinis præceptis contrarium esset, eamque vitam posuisse propter justitiam; quæ res a genuinis martyribus nunc requiritur. Non ita est; nequaquam enim apparet sanctæ Margaretæ eligendum fuisse inter mortem aut peccatum aut eam virtutis causa occubuisse; neque olim necessarium id erat ut martyrii palma cuiquam attribueretur, sed sufficiebat ut pie injustam sustinuisset necem. Quod argumentum in omnibus fere immensi operis nostri voluminibus attingendum fuit; quoniam ad plerosque anni dies obviisunt sancti, qui martyrum numero recenseantur, licet non pro pietate aut justitia violentas manus senserint, sed, solummodo cum pietate lethales ictus experti sint. Multa hujus instituti exempla apud ipsos Danos et vicinas gentes reperire est. Sic S. Canutus Lavardus, dux Jutiæ Sleswicique et rex Obetritorum, martyrium fecit, occisus a Magno, consobrino suo, regisque Daniæ Nicolaï filio, timente ne regnum Daniæ aliquando ad eum deferretur [Historia S. Canuti ducis, apud Langebek, tom. IV, p. 245.] ; non aliter S. Ericus, rex Sueciæ, ab altero Magno, regis Daniæ item filio, regnumque Sueciæ affectante [De S. Erico, ap. Langebek, tom. cit., p. 596 et seqq.] ; similiter S. Sunnefa et socii, qui sancti in Selio martyres dicuntur, ad necem quæsiti sunt, quod latrocinii rei haberentur [Historia sanctorum in Selio, ap. Langebek, tom. cit., p. 1 et seqq.] ; item S. Magnus, filius Orcadarum reguli, insidiis consobrini sui Haconis, quocum lites habebat, interemptus est [Cfr Münter, Kirchengeschichte von Danemark, tom. II, p. 899 et 900.] . Sed quid singularia hæc memoro? Plerique martyres, qui apud Suecos, Danos, Norwegos aliosque Normannos crudelem mortem passi fuerunt, ad eum ordinem referendi sunt qui martyres sensu lato, martyres improprie dicti aliisque id genus scholasticis vocabulis significantur. Verum vide quæ pauca de his in commentario de S. Ursula ad diem 21 octobris disseruimus [Acta SS, tom. IX Octobris, p. 141 et 142. Cfr ibid., p. 602 et 668.] .
[8] [mortua est die 25 octobris,] De die, qua S. Margareta e mariti potestate seu potius tyrannide ad Deum, qui omnium piorum merces est magna nimis, evolavit, dubitari non potest, quandoquidem integris verbis in Relatione de translatione traditur pia mulier die solemnitatis sanctorum Crispini et Crispiniani a marito interfecta fuisse; quæ dies præsens est, VIII scilicet kalendas novembris seu dies 25 octobris. Verumtamen Petrus Olaus uno loco scripsit beatam Margaretam interemptam fuisse quinto nonas novembris, alio quinto kalendas novembris; sed quintus nonas novembris aperte mendosus est, quum nullus sit in anno hujusmodi dies; et quintus kalendas novembris, quo festum SS. Simonis et Judæ, apostolorum Christi, agitur, videri posset inde in Petri Olaï scripta irrepsisse, quod tum celebrata fuerit sanctæ martyris translatio: certa enim fere lex tum erat ut id solemnitatum genus, non secus ac episcoporum consecrationes et ecclesiarum dedicationes, non aliis fierent diebus quam dominicis aut celebrioribus festivitatibus, maxime sanctorum apostolorum. Verum, ut inferius patebit, multo plures quam tres dies elapsi sunt post S. Margaretæ funus, priusquam solemnitate maxima corpus, e terra effossum, Roskildiam delatum est. Superest itaque ut etiam quintus kalendas novembris inter amanuensium errores referatur; quamvis vocabulum quintus, integris literis scriptum sit et bis diversis locis veniat, semel ubi quinto nonas, semel ubi quinto kalendas occurrit.
[9] [non ut in Chronicis Danicis, maxime Lundensibus] De anno mortis insignis in Chronicis deprehenditur diversitas; alibi annus 1175 scriptus est, alibi 1176, alibi 1177, et alibi demum 1178. Atque hoc loco referenda videntur quæ in eo monumentorum genere de S. Margareta invenire est. Omnium forte chronicorum aut annalium, in quibus S. Margaretæ fit mentio, antiquissimum habendum est Breve chronicum Danicum ab anno 1095 ad 1194, quod in codice ms. Hafniensi inscribitur de origine et gestis Danorum ad annum 1194. Illic ad annum 1177 hæc habes [Ap. Langebek, tom. III, p. 629.] : Quædam Margareta Roschildis passa. Qua dictione patescit chronologum res S. Margaretæ parum compertas habuisse aut forte nondum ita celebrem fuisse sanctam mulierem ut sanctæ titulus ejus nomini adhæreret. Passa tamen dicitur; quo jam inter martyres relatam fuisse novimus. Annales Danici, ab anno 1101 ad 1313 a pluribus (ut videtur) Lundensibus ordinis Prædicatorum viris producti, ad annum 1177 hæc referunt [Ibid., tom. IV, p. 23.] : Sancta Margareta Roscild passa est. Qui Langebekio [Ibid., p. 22.] videntur præluxisse scriptoribus Chronici Erici regis seu Regum et gentis Danorum historiæ a Dano usque ad annum 1288, in quo legitur [Ibid., tom. I, p. 163.] : Anno Domini 1177 sancta Margareta Roskildis passa est. Iisdem fere verbis usus est incertus auctor Chronici Danorum ab anno 936 ad 1317, qui Langebekio Annales Lundenses dici posse visi sunt; hæc illic habes [Ibid., tom. II, p. 171.] : Anno Domini 1177 sancta Margareta Roskildis passa est.
[10] [atque etiam Islandicis, Jutiensibus aliisque anno 1177, aut 1178, multo minus anno 1175,] Neque omisit S. Margaretæ memoriam ignotus ordinis Prædicatorum vir, qui Chronico Danorum res ab anno 980 ad 1286 gestas complexus est. Hæc ad annum 1177 ejus sunt verba [Ap. Langebek, t. II, p. 435.] : Passio sanctæ Margaretæ Roschildiæ. Ad Islandos quoque penetravit S. Margaretæ memoria. Certe in Annalibus Islandorum regiis, circa medium sæculum XIV concinnatis, textui islandico ad annum 1177 latina inserta sunt illa eadem fere verba [Ib., t. III, p. 64.] : Passio sanctæ Margaretæ; et in duobus codicibus, quos in edendis similibus annalibus, ab anno 803 ad 1430 porrectis, adhibuit Werlauff, additum est i Róiskeldu vel Roschildis [Islenzkir Annàlar, p. 72, Hafniæ, 1847.] . Annales Fratrum Minorum Wisbyenses, quibus ab anno 67 ad 1525 res præcipue Daniæ, Norwegiæ et Sueciæ declarantur, ad annum 1177 illa eadem habent [Ap. Langebek, t. I, p. 253.] : Passio sanctæ Margaretæ Roskildis. Ineunte sæculo XVI Laurentius Stralius, monachus forte Rye-Kloster in Jutia australi, scripsit aut descripsit Annales Danicos ab anno 1084 ad annum usque 1314; in quibus ad annum 1177 hæc veniunt [Ibid., t. III, p. 306.] : S. Margarita Roscildiæ martyrisata. Ante oculos forte habuit Chronologiam rerum mirabilium ab anno 1020 usque ad annum 1323, quæ monachi Eskinbekensis in Jutlandia lucubratio Langebekio visa est, et ubi hæc obvia sunt [Ib., t. II, p. 523.] : Anno Domini 1177 sancta Margaretha martyrizata est in Holstathæ. In Annalibus autem Esromensibus (quod Cisterciense cœnobium Eskillus, episcopus Roskildensis, intra annum 1148 et 1150 prope Helsingœer condidit [Münter, Kirchengeschichte von Dänemark und Norwegen, t. II, p. 645.] , ad annum 1177 legitur [Langebek, t. I, p. 242.] : Eodem anno sancta Margaretha interfecta est in (imo prope, ut in Wormii et Ludewigii editionibus scriptum est,) Kœca. Desinunt autem illi annales in anno 1307, sub quem conscripti videntur.
[11] [anno 1177, aut 1178, multo minus anno 1175] Petrus Olaus, Minorita Roskildensis, qui sæculo XVI in investigandis rebus Danicis egregiam operam posuit, quum in Chronicis regum Daniæ ad Waldemarum I, S. Canuti regis filium, et ad Absalonis, episcopi Roskildensis et Lundensis, laudes venit: Ipse etiam, inquit [Ib., t. I, p. 121.] , Absalon scilicet, beatam Margaretam, a viro suo Herlog interemptam anno Domini 1177, quinto nonas novembris, et in extremo littore orientali Œlishœve (ubi ecclesia adhuc antiqua cernitur) defossam, ad ecclesiam S. Mariæ Roskildis transtulit. Similiter in Annalibus Daniæ, quos ille idem ex vetustis chronicis collegit [Ib., p. 178.] : 1177 (al. 1178) beata Margareta vel Margareta Roskildensis martirizatur, quinto kal. novembris a viro suo Herlogo fornicario, et circa Kœgis, ubi adhuc antiqua ecclesia cernitur, sepelitur; sed Absalon eam transtulit ad ecclesiam S. Mariæ Roskildis. Quod parenthesi inseritur ab aliis referri id martyrium ad annum 1178, eo forte respicitur ad Chronologiam rerum Danicarum et Suecicarum veterem ab anno 916 ad 1263, quam prius Benzelius et dein Langebekius publici juris fecerunt, et in qua ad annum 1178 legitur [Ib., t. II, p. 167.] : Moritur Margareta Roskildis. Apud solum Messenium [Scondia illustrata, t. II, p. 10; t. IX, p. 36.] , qui id sumpsit ex Erico Upsaliensi, reperio: Anno 1175 Margareta quædam, insignis sanctimoniæ fœmina, Roschildiæ passa esse martyrium memoratur.
[12] [sed anno 1176, licet pauciores scriptores hunc annum indicent.] Contra aliam init viam Bartholinus Junior, qui sæculo XVII in res Danicas plurima diligentia inquisivit et qui multis documentis, deinceps deperditis, usus, ab anno 777 ad finem sæculi XII Annales congessit, qui a suo nomine Bartholiniani nuncupantur. In his ad annum 1176 hæc signavit [Langebek, t. I, p. 341.] : S. Margaretæ passio. Atque is verus videtur esse annus sanctæ martyris passionis; licet alii plerique aliter statuant. Non tamen hæc Bartholini singularis est sententia, aut sine testimonio proposita. Ei enim præivit auctor anonymus Veteris rerum Danicarum et Suecicarum chronologiæ ab anno 826 ad 1415, quam Benzelius inter Monumenta vetera ecclesiæ Sueogothanæ et Langebekius inter Scriptores rerum Danicarum ediderunt. In ea ad annum 1176 legitur [Ib., p. 389.] : Passa est beata Margareta Roskildiæ. Usus est certe Bartholinus, ut Arnas Marnæus testis est [Ib., t. II, p. 602.] , incerti auctoris Chronico Danorum et præcipue Sialandiæ; quod, ab anno 1028 ad 1282 productum et dein ad annum 1307 continuatum, prius Marnæus et dein Langebekius typis excudi jusserunt, quodque inter optima Daniæ historica documenta recensetur. In eo autem ad eumdem annum 1176 hæc occurrunt [Ib., p. 619.] : Martyrizata est sancta Margareta in Œlyæ a viro suo Herlogh; et paulo infra [Ib., p. 623.] locus Œlishœve appellatur. Qui enim hæc scripsit multo melius, quam reliqui omnes, quos hactenus adduximus, S. Margaretæ res novit, quippe qui locum cædis et interfectorem nomine designet. Verum, quod præcipuum est, annus 1176 scriptus est in monumento coævo et omnium longe optimo, scilicet in Relatione de translatione S. Margaretæ. Non enim curandus est Chronicorum numerus; sed quanti valeat eorum testimonium expendendum. Plerorumque enim scriptores rem neque viderunt, neque ab oculatis testibus acceperunt; sed quod ab aliis scriptum repererunt, id nil dubitantes iterum chartæ mandarunt. Merito itaque sæpius monuit Baronius aliique eundum esse ad fontem, unde reliqui omnes proxime aut remote sua hauserint. Scriptor de origine et gesta Danorum omnium primus annum 1177 proposuit; qui inde ab aliis multis admissus est; verum quam parum de rebus S. Margaretæ novisset, ipsa sua dicendi ratione (ut jam monuimus) plane manifestavit; contra qui primi annum 1176, res præclare habuerunt compertas. In anno 1178 nil morandum, quippe qui omni auctoritate careat.
[13] [Putatur S. Margareta suicida esse; sepelitur in agro profano; a viro Herlogo interfecta esse detegitur; summa solemnitate transfertur in Roskildense S. Mariæ templum.] Superest ut quæ reliqua de S. Margareta dicenda sunt ab optimis illis testibus accipiamus. Prodeat prior Relatio de translatione S. Margaretæ Roskildensis; quam lucubrationem, toties jam a nobis designatam, primus edidit Suhmius tomo V Scriptorum rerum Danicarum Langebekii [Ib., t. V, p. 303.] , quod hic, qui se eam daturum promiserat tomo III, morte præventus, verbis fidem non fecerat. Accipe itaque egregium, sed justo brevius, monumentum: Anno Domini 1176, die solemnitatis sanctorum Crispini et Crispiani *, Margareta, Absalonis archiepiscopi Lundensis, ut ipse fatebatur, cognata, et Petri, episcopi Roschildensis, et fratrum ejus consanguinea, ab Herlone marito interfecta, de trabe, quasi sibi ipsi manus intulisset, intra clausas januas de nocte suspenditur; ac postea, jussu officialis cemeterio eliminata, in campo sepelitur: ubi misso cælitus igne, postquam nocturna luminis coruscatione innocentia ejus probaretur, defertur res ad Absalonem episcopum. Ille, verbis non statim fidem adhibens, donec rerum, de quibus sermo esset, veritas fieret explorata, dictis non facile credidit. Postquam autem fama magis magisque increbresceret, iuvestigatores Roschildia fidelissimos mittit; qui, comperta hujus rei veritate, illi audita renunciant. Mox, ut vera esse quæ audierat cognovit, spiritu exultans quod talia fierent in suæ civitatis territorio, Simone, abbate Sorensi, et Richardo, quondam abbate Ringstadiensi, aliisque prudentibus advocatis, cum eis sedulo deliberabat quid in hac causa agendum foret. Deinde Herlonem, in suæ malitiæ pertinacia perdurantem, advocat et an objecti flagitii reus sit interrogat: confitetur ille, nec negat flagitium, crebrescentibus miraculis cognoscens se proditum. Insistunt parentes martyris, Herloni vicem sui operis volentes rependere; quos compescens episcopus eidem reconciliat citissime. Hinc stipatus populi frequentia, proficiscitur ad tumulum matronæ nobilis cum ingenti lætitia. Eruitur ergo corpus a sepulcro; abluitur ac, feretro superimpositum, ad civitatem reverenter reducitur. Ruit obviam sacro funeri cum summo tripudio * ordo, sexus, ætas, conditio; præcedebant feretrum cerei cum lampadibus; subsequebatur clerus et pontifex cum hymnis et concentibus. Introducitur ergo corpus in sacræ virginis Mariæ basilicam, ubi mausoleum ingens honeste construitur, ubi postea multis claruit miraculis.
[14] [Absalon, episcopus tum Roskildensis, dein Lundensis, Simon, abbas Soranus, Richardus, olim abbas Ringstadiensis, huic negotio operam impendunt.] Ad quæ pauca animadvertenda videntur. Imprimis Absalon, quem sæpius jam memoravimus, tunc nondum archiepiscopalem Lundensem sedem ascenderat; quam anno solum 1178, jussu Alexandri papæ III coactus, adiit, retinens Roskildensem episcopatum, donec cognatus ejus Petrus ea esset ætate, qua tanto officio fungi posset. Vir summus erat; et res ecclesiasticas, politicas atque etiam bellicas singulari fortitudine, prudentia atque auctoritate procurabat; cujus laudes passim celebrant Dani, neque immerito. Vitam scripserunt complures; quarum lucubrationum epitomen dabit Münterus [Kirchengeschichte von Dänemark, tom. II, pag. 319 et seqq.] . Quum itaque Lundensem cathedram nondum occuparet Absalon et Roskildiæ habitaret, hinc fit ut universo huic negotio præfuerit. Sequitur hinc etiam Petrum hoc loco non dici Roskildensem episcopum, quod tum hac dignitate fulgeret, sed quod ea honestatus erat, quum scriberet Relationis auctor aut certe quod eam aliquando, scilicet ab anno 1191 ad 1214, obtinuerat. Hinc quoque manifestum fit commentarium illum de S. Margaretæ translatione non simul factum esse ac corpus summa celebritate translatum est; sed aliquot annis post, ut ex fine, ubi postea multis miraculis claruisse traditur, etiam apparet. Simon, abbas Sorensis (vulgo Soroë), qui cum aliis viris prudentibus consilio adhibitus fuit ab Absalone, natione Anglus erat; atque ille idem, de quo Radulfus de Coggheshale in Chronico Anglicano ad annum 1191 hæc perhibet [Ap. Martène, Anecdota, tom. V, col. 820.] : Ante istud septennium extitit quidam abbas ordinis Cisterciensis in quadam abbatia, quæ dicitur Sor in Dacia, qui ante conversionem suam ex quadam ægritudine surripiente defunctus est, atque per beatam Dei genitricem Mariam pristinæ vitæ est redditus. Viginti tres annos fuisse abbas traditur in Serie abbatum monasterii Sorensis [Ap. Langebek, tom. IV, p. 534. Cfr tamen ibid. p. 555 et 557.] . Ejus certe nomen deprehenditur in monumentis anni 1170; verum anno 1189 successorem habebat Gaufredum nomine. Absaloni carus fuisse videtur eumque diplomatum suorum testem sæpius adhibuit [Thorkelin, Diplomatarium Arna-Magnæanum, tom. I, p. 23 et 43.] Carum item Sorense cœnobium, cujus fere fundator aut instructor fuerat. Skialmus quidem Candidus, Absalonis avus, id monasterium molitus erat; sed omnem dein curam transtulerat in nepotem, qui grande id opus anno 1161 perfecerat. Plurimum semper hoc asceterium dilexit Absalon, qui et illic, ut omnis ejus cognatio, cum multis proceribus sepultus est [Cfr Liber Donationum monasterii Sorensis ap. Langebek, tom. IV, p. 463 et seqq. Monumenta Sorensia, item ap. Langebek, tom. IV, p. 531 et seqq.;] . Non minore loco habebatur Ringstadiense ordinis item Cisteriensis monasterium, ubi complures reges, reginæ, principesque sepulcri quietem adepti sunt [Tabula Ringstadiensis, ap. Langebek, tom. IV, p. 278.] , et quod multo etiam amore et largitate prosecutus est Absalon [Thorkelin, Diplomatarium Arna-Magnæanum, tom. I, p. 29 et 30. — Cfr Münter, Kirchengeschichte von Dänemark, tom. II, p. 643.] ; maxime postquam S. Canutus Lavardus, cujus illic servabantur reliquiæ, anno 1170 ab Alexandro III sanctis adscriptus est. Quare vero Richardus, qui quondam Rigstadiensis abbas dicitur, muneri suo nuntium remisisset, aliis investigandum relinquo, nisi id argumentum prosecutus jam fuerit Mœnsterus, episcopus Lutheranus Aarhusanus, olim viginti annos in templo Ringstadiensi concionator.
[15] [Quare S. Margaretæ corpus in agro profano sepultum fuerit. De confessione Herlogi et ejus cum S. Margaretæ consanguineis reconciliatione.] Nolim contra id intactum præterire quod S. Margaretæ corpus, donec innotuit eam sibi manus non intulisse, amotum fuisse a cœmeterio et in agro communi sepultum. Sepulturæ ecclesiasticæ privatio vetus suicidarum pœna est, a concilio Braccarensi statuta et in Gratiani Decretum [Cap. Placuit, part. II, caus. XXIII, quæst. V, cap. 12.] recepta. Placuit, hæc sunt legis verba, ut qui sibi ipsis voluntarie, aut per ferrum, aut per venenum, aut per præcipitium, aut per suspendium, aut quolibet alio modo violentam inferunt mortem, nulla prorsus pro illis in oblatione commemoratio fiat, neque cum psalmis ad sepulturam eorum cadavera deducantur. Multi enim sibi hoc per ignorantiam usurpant. Quod præceptum ita dein intellectum est ut suicidarum cadavera in sacrum cœmeterium non inferrentur. In his autem valde insigne exemplum est, quanta tum cura, licet non multo plus quam sesquisæculum religio in Dania vigeret, disciplina ecclesiastica illic observaretur. Et quidem in universa tunc Dania eo spectabant episcopi ut res ecclesiasticæ ad communes leges componerentur. Qua in re nemo magis operam suam impendit quam Absalon, olim in universitate Parisiensi eruditus [Cfr Münter, Kirchengeschichte von Dänemark, tom. II, p. 323 et seqq.] . Adjuvit scilicet Eskillum, Lundensem archiepiscopum, in condendo jure Scaniæ [Ibid. p. 164 et 238 et seqq.] , atque ipse anno 1171 in conventu Ringstadiensi jus Sialandicum promulgandum curavit [Münter, Kirchengeschichte von Dänemark, tom. II, p. 241 et seqq.] . Quum itaque Absalon totus in eo esset ut ad certas leges alios fingeret, jure merito voluit ut, licet S. Margareta clarissimo genere esset suaque cognata, statuta pœna plecteretur, quum suicidii haberetur rea. Quando autem rumor increbuit a Deo fieri prodigia, quibus is error tolleretur, nil dedit sanguinis aut familiæ honori; sed aliorum exploravit consilia, quibus ipse prudenter hoc negotio defungeretur. Quod autem ad tribunal excitus Herlogus facinus suum confessus est, id ex veteribus Daniæ institutis, quæ multa etiam dein sæcula valuerunt, repetendum venit. Statutum enim erat ut reus vel scelus fateri deberet, vel jurejurando sese purgare; amicis aut cognatis simul jurantibus se verbis illius credere [Cfr Allen, Geschichte des Königreiches Dänemark. p. 32, Kiel, 1846.] . At novum id flagitium, cælestibus prodigiis cognitis, priori addere ausus non est Herlogus. Olim quidem omnia delicta pecunia aut pecoribus redimi illic potuerant; sed multa deinceps a Canuto Magno excepta fuisse atque hæc inter homididium, constans sententia est [Ibid p. cit. et Dahlman, Geschichte von Dänemark, tom. I, p. 158 et 159, Hamburg, 1840.] . Et quidem S. Margaretæ parentes, quo vocabulo consanguinei forte intelligendi sunt, voluere Herlogovicem sui operis rependere seu eum occidere; verum, quod a Canuti decretis omnino recedit, eidem illos citissime reconciliavit Absalon; quod sine pecuniæ solutione factum non fuerit: nil enim inhonestius habebatur quam cognati necem inultam sinere. De pompa, qua beatæ martyris corpus Roskildiam perlatum est, id unum animadvertendum, eam non communem fuisse, sed quæ martyrem cælique incolam deceret: ita ut solemnis reliquiarum translationis specimen sit.
[16] [De cultu S. Margaretæ in templo S. Mariæ Roskildensi] Roskildensis sacræ virginis Mariæ basilica, quo illatæ fuere B. Margaretæ exuviæ, templum, monasteriale erat virginum Cisterciensium. Quarum convictum, anno 1165, magno rei familiaris impendio in ea æde instituerat Isaacus, ruralis sacerdotii præpositus, quod, violato S. Guilielmi, Roskildensis episcopi, sepulcro, sibi male timeret [Saxo Grammaticus, Hist. Dan., lib II, p. 215 et 216, edit. 1646.] . Pauperes hæ erant sorores [Cfr diploma Absalonis in Diplomatario Arna-Magnæano, tom. I, p. 42.] ; neque a vero aberrare videtur, quod illuc S. Margaretæ corpus translatum voluerit Absalon, ut ex populi concursu et largitionibus levamen aliquod earum egestati accederet. Certe ipse postea, quam jam Lundenses infulas gereret, paterna sollicitudine illis Christi pauperibus condoluit et eapropter ecclesias duas non procul a civitate Roskyldensi, videlicet Siœngelöse et Gadstorp prædictis sororibus tradidit [Ibid., p. cit. et 43.] . Ingens mausolæum honeste tum constructum fuisse et S. Margaretæ corpus, illic repositum, postea multis claruisse miraculis ex Relatione de translatione intelleximus; sed hæc latius declarantur in priori parte Chronicorum Danorum præcipue Sialandiæ, quam circa annum 1282 conscriptam fuisse jam docuimus. Ejus scriptor, rerum Roskildensium peritissimus, ubi ad demortui Absalonis laudes devenit: Ipse etiam, inquit [Ap. Langebek, tom. II, p. 623 et 624.] , beatam Margaretam, a viro suo Herlogh in Œlishove interemptam, et in extremo littore orientali, ubi adhuc ecclesia antiqua cernitur, defossam, ad ecclesiam sanctæ Mariæ Roskildis transtulit et cum debita reverentia sepelivit. De miraculis illius sanctæ, quæ per illam Dominus operatus est, paucis (ut opinor) constat; non quia non sunt per virtutem Domini facta, sed magis quia non sunt scripto (ut dignum erat) ad laudem salvatoris nostri Dei commendata et in auribus fidelium publicata. Ferebat enim olim usus ut, quum miracula fierent, campanarum pulsu ad templum convocatus populus continuo res gestas coram infirmis prodigiose sanatis doceretur, aut saltem ut paulo post inter missæ solemnia publice legeretur narratio.
[17] [et in templo S. Margaretæ, super priori ejus sepulcro constructo, et de oblationibus illic factis.] Hic stare noluisse Absalonem perhibet Pontoppidanus [Annales ecclesiæ Danicæ, tom. I, p. 443.] , ex codice ms. Hafniensis bibliothecæ academicæ referens eum Roskildiæ erigi curasse monasterium titulo S. Margaretæ ordinis Cisterciensis; cui dedisse cum consensu capituli decimas quasdam episcopales et terras, itemque tertiam partem oblationum, ad prius ejus sepulcrum prope maris littus factarum; quam donationem a Romano pontifice confirmatam fuisse. Arbitratur Münterus [Kirchengeschichte von Dänemark, tom. II, p. 886 et 887.] loco S. Margaretæ substituendum esse S. Mariæ; neque aliud id esse cœnobium, quam id ipsum Roskildense S. Mariæ, in quo quietem et maximos honores adepta est sanctissima mulier: quæ sententia vix mihi non certa esse videtur, maxime quum aliud non sit hujus S. Margaretæ cœnobii vestigium aut memoria. Id autem hinc compertum habemus ante Absalonis obitum super priori sepulcro in S. Margaretæ honorem fundatum fuisse templum, de quo meminisse supra vidimus Danorum seu potius Sialandorum chronologum et secundum eum Petrum Olaum; et tot illic collatas fuisse pecunias ut in certas partes distribuendæ viderentur et inter cœnobia dividendæ. Ab antiquis nostris scriptoribus, inquit Suhmius [Ap. Langebek, tom. V, pag. 303.] , vocatur hoc templum seu parœcia S. Margareta de Œlsie, quod nomen in Atlante Daniæ Pontoppidani [Tom. VI, p. 110.] putatur hodie in Œlse-Magle mutatum esse. Interim non pauciores fiebant oblationes ad S. Margaretæ sepulcrum in templo S. Mariæ Roskildensi; quas etiam dividendas judicavit Absalon. Hinc in Libro donationum monasterii Sorensis legitur [Ap. Langebek, t. IV, p. 470.] : Inter cætera beneficia, quæ venerabilis pater Absalon fecit monasterio Soræ tempore episcopatus sui, multum memorabile est, quod tertiam partem oblationis, quæ cadit in monasterio beatæ Mariæ Roskildiæ apud memoriam beatæ Margaretæ, atque multas episcopales decimas dedit in usum monasterii ad possessionem perpetuam.
[18] [S. Margaretæ cultus legitimus est simulque sanctæ titulus, licet numquam canonizata fuerit.] Atque ex his omnibus mirum in modum elucet Roskildiæ brevi post mortem in summa celebritate S. Margaretæ nomen fuisse et cælitum honores publice ei collatos, non modo permittente, verum etiam approbante et promovente Absalone, Roskildensi et dein Lundensi præsule. Quibus accedit non solum eam vulgo sanctam appellatam fuisse, ut ex chronicis aliisque id genus monumentis jam collegimus, sed populare ejus fuisse nomen Beatam seu Sanctam Margaretam seu etiam, ut Petrus Olaüs annotavit, Margareta Roskildensis. Anxii videntur esse Dani, utut protestantes, an sancta mulier umquam canonizata fuerit; affirmavit aliquando Langebekius [Scriptores rerum Danicarum, tom. IV, p. 534; ubi remittit lectorem ad Danske Magazin, tom. I, p. 75.] , quod corporis translatio, tanta celebritate facta, canonizatio sibi videretur. Negavit contra Suhmius [Ibid., tom. V, p. 302.] , voluitque ut beata Margareta, non autem sancta diceretur. Münterus [Kirchengeschichte von Dänemark, tom. II, p. 886.] demum incertum reputat an vere umquam canonizata fuerit. Equidem nil dubitans jam asserui sanctam martyrem a nullo Romano pontifice sanctorum albo solemni sententia adscriptam fuisse; nullum enim hujus rei uspiam vestigium superest, et, quod potissimum est, nulli omnino kalendario ejus nomen insertum reperitur; quod certe ita non esset, si tantos aliquando assecuta fuisset honores. An vero ab Absalone decreto publico sanctis martyribus annumerata fuerit omnino perspicuum non est; videtur tamen: quod si ita non sit, æquipollenter (ut ajunt) beatificata fuerit sancta martyr. Errare tamen Suhmium, cum titulo sanctæ eam interdicit, alibi jam monuimus: quum enim, consentientibus aut certe tolerantibus Roskildensibus episcopis, is ei honor publice et constanter exhibitus fuerit centum annis ante Urbani VIII decreta, legitimus est et nequaquam abrogandus. Periit S. Margaretæ cultus, quum religio catholica et monasteria in Dania deleta sunt [Cfr Karup, Hist. de l'Église catholique en Danemark, p. 283 et seqq.] . Non putem post annum 1536 Roskildense S. Mariæ asceterium exstitisse; et jam pridem nullæ amplius superesse videntur reliquiæ templi, in quo sanctæ martyris corpus tanta olim diligentia et veneratione servabatur. Det Deus aliquando meliora tempora regioni, tot sanctorum virtutibus illustratæ!
[Annotata]
* lege Crispiniani
* supple omnis
DE B. LUDOVICO, CONF. NON PONT., ARNSTEINII IN PRISTINA DIOECESI TREVIRENSI,
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Ludovicus de Arnstein, conf. et conversus Ord. Præmonstratensis (B.)
BHL Number: 5016
AUCTORE V. D. B.
Prolegomenon de cultu sanctorum et beatorum Præmonstratensium in ordine Præmonstratensi.
[Licet sub sanctissimis S. Norberti institutis,] Quidam vir justus et timoratus, verus Dei cultor et permanens in innocentia sua, dictus Norbertus, cum prædicatione sua velut cælestis fistula et tuba argentea multos docuisset, et ad Dominum convertens ad frugem melioris vitæ divinitus inspiratos incitasset, tandem in loco, qui Præmonstratum dicitur, ad opus sui et discipulorum suorum pacificum constituit habitaculum. Sumpto autem regulari habitu, ut secundum regulam B. Augustini Domino militaret, consuetum vivendi modum, quem prædicti regulares canonici usque ad tempora illa laxius observaverant, in se et in discipulis suis coarctavit, quasdam novas institutiones addendo, quasdam etiam veteres immutando. Carnes siquidem Præmonstratensis ordinis canonici et fratres laïci numquam nisi in infirmitate manducant. A festo sanctæ Crucis usque ad Pascha jejunant; duobus pulmentis more Cisterciensium in refectorio vescuntur. Camisiis non induuntur: pellibus ovinis utuntur. Vestiti tunicis albis et caligis calceati dormiunt. Cappis laneis albis absque tinctura aliqua vestiuntur. Diebus festis more aliorum canonicorum novem lectiones, aliis autem tres tantum, in matutinis legunt. Post officium nocturnum ad dormitorium revertuntur, ut dormiant et quiescant temporibus determinatis; et horis certis ad labores manuum egrediuntur. Parochiales ecclesias et animarum sæcularium curas in propriis personis suscipiunt.
[2] [etiam ad feminas et in] Omnia hujus institutionis et religionis monasteria sub uno capite Præmonstratensis [multis regionibus propagatis, multi sanctimoniæ laude floruerint,] monasterii continentur; ad quod annis singulis ad generale capitulum omnes hujus ordinis abbates congregantur. Habent autem curias et prioratus non solum hominum, sed et feminarum; in quibus tam clerici, quam laici, secundum quod eis a superioribus suis injungitur, commorantur. A principio autem ordinis et novellæ plantationis, cum adhuc pretioso paupertatis thesauro abundarent, quasi musto novæ religionis inebriati et ferventes igne illo, quem misit Dominus in terra ut arderet, adeo succensi sunt, quod non solum vicinas regiones, sed remotas per universum fere mundum provincias accendebant, illuminabant et exemplo conversationis suæ provocabant. Unde parvo tempore multa ubique hujus ordinis et professionis, tam clericorum, quam sanctimonialium, constructa sunt monasteria largitione principum et eleemosinis fidelium, copiosis redditibus et latis possessionibus in immensum ampliata et sufficienter ditata. Licet autem postea per rerum vetustatem et humanæ naturæ defectum pristinus fervor neque semper, neque ubique servatus fuerit; a temporum tamen calamitate et pravorum exemplorum corruptela numquam ita passi sunt Præmonstratenses canonici ut desierint stellæ esse in nocte caliginosa: quod luculentissimis testimoniis facile esset ostendere.
[3] [nil fere curatum est ut ecclesiastico cultu donarentur: ne sanctus quidem Norbertus; cu-] Abundavit itaque magnopere, primis maxime temporibus, viris sanctis atque præclaris Præmonstratensis ordo: sed quod mireris, etiam eos, quorum nomina in veneratione erant et quos beatos sanctosque privatim publiceque vocabant, nullis afficiebant liturgicis honoribus: quod alii adscripserunt negligentiæ, alii factum dixerunt ne cœnobiorum quies templorumque honestas turbaretur concursu hominum ad sepulcra sanctorum pie studioseque accedentium. [jus commemoratio funebris usque ad cætremum sæculum XVI facta est, quum, promoventibus Parcensibus, cælitum honores accepit.] Quidquid id est, hoc eorum singulare peccatum esse cave ne dicas. Camaldulenses enim, Carthusiani, Cistercienses aliique castigatioris instituti monachi plurimis sæculis non multo diligentiores fuerunt in promovendo sanctorum suorum cultu. Ad finem itaque sæculi XVI neminem omnino ex suis religiosa cælitum veneratione prosequebantur Præmonstratenses, ne sanctum quidem Norbertum, licet processus canonizationis olim incohatus fuisset. In musæo scilicet nostro exstant Missale Magdeburgense, anno 1503 Nurcmbergensibus typis editum, et Præmonstratense, quod singulari diligentia Jacobus Kerver anno 1578 Parisiis dedit in lucem; atqui in neutro nulla plane S. Norberti festivitas apparet: immo in Kerveriano ad diem 6 junii jubetur fieri commemoratio domini Norberti, primi patris Præmonstratensium et archiepiscopi Magdeburgensis ecclesiæ. Atque hæc ritu funebri in omnibus Præmonstratensium templis quotannis peracta est, donec anno 1582, stimulos addentibus Molano et Antonio Rhodio a Grasen, opusque promovente Ambrosio Loots, optimo Parcensi prope Lovanium abbate XXVIII [Cfr Miræus, Chronicum Præmonstratense.] , Gregorius XIII concessit ut officio duplici, immo triplici, cum octava ejus natalis ab eis celebraretur [Cfr Acta SS. tom. I Junii, p. 810 et seqq.] . Inde in Breviariis Præmonstratensibus anni 1598, 1608 et 1621, quæ coram habemus, venit die 6 junii S. Norberti festum; sed alibi uspiam alius sancti ex ordine nullum.
[4] [Antonius Rhodius, Parcensis canonicus, stimulos addit, ut in sanctorum Præmonstratensium gesta inquiratur.] Quem autem paulo supra memoravi Antonium Rhodium, is canonicus Parcensis erat, natus anno 1558, professus anno 1578, presbyter ordinatus ad Pentecosten anni 1584 et paulo post, 26 julii, vita functus. Hic, utut juvenis, totus erat in illustrandis ordinis Præmonstratensis sanctis viris: quemadmodum constat ex literis, quas anno 1583 dedit ad abbatem Præmonstratensem, Joannem des Pruetis, totius ordinis generalem. In quibus postquam suo aliorumque nomine gratias egisset de cultu S. Norberti ecclesiastico invecto, et narrasset se Vitam S. Norberti habere prelo paratam probatamque Molano, sic deinde pergit: Quia magnum splendorem ordini nostro adferret, si reliquorum virorum sanctorum nostri ordinis Vitæ ederentur, multique earum lectione ad meliorem vitam accenderentur; utilem certe operam reverenda paternitas tua navaverit, si singulos superiores monasteriorum nostri ordinis suos thesauros in medium proferre jusserit, ut tandem per aliquem in publicum edantur. Ego certe, ex quo me Deo in Norbertino ordine consecravi, avidissime patrum nostrorum gesta conquirere cœpi, et siquid memoria dignum invenissem, notare. Et cum prius ne unus quidem occurreret sanctus, tandem, post sanctum Norbertum, qui miraculis claruere, occurrerunt SS. Evermodus, Isfridus et Ludolphus in Germania; sed et S. Joseph Steynveldensis; SS. Fredericus et Syardus, abbates in monasterio Horti S. Mariæ, quod (heu lachrimæ) in seculares canonicos commutatum est; unus præterea abbas Viconiensis, Radulphus nomine, et in eodem vir meritis clarus, Walterus, etiam abbas; et alius sacræ Theologiæ doctor, F. Eustachius de Lens, qui erudicionis suæ multa reliquit monumenta: quæ, etsi non viderim, utiliter tamen imprimi posse intelligo. De aliis etiam sanctis quædam intellexi, paulatim plus cognoscere sperans. Si ibi aliquorum sanctorum essent memoriæ, certiores reddi cuperemus. Tam certe sunt insignes historiæ quorumdam sanctorum supradictorum, ut indignum sit eas sic ignorari, quamvis mutilas eas habeam. Fundationes quoque multorum monasteriorum describere cœperam cum superioribus omnibus, in quibus plerumque notabile aliquid reperi; sed non ulterius nostra progredi valet sagacitas, quam authorum contulit diligentia. Quocirca, si studium hoc commendaverit reverenda paternitas tua, per omnes circarias fundationes, catalogum abbatum singulorum monasteriorum, et siquid aliud ibi peculiare sit, describi curabit: sed et pastoratus singulorum monasteriorum, cum reliquiis sanctorum, siquæ peculiarem in aliquibus ecclesiis venerationem habeant; indicibile quantum voluptatis et utilitatis plurimis hæc accurate descripta allatura sint. Quæ meditata, matura morte interrupta, postea perfecit Joannes Lepaige, ut paulo inferius dicemus.
[5] [B. Godefridu permittitur coli.] Interea tamen S. Norberto accessit B. Godefridus, ante comes Cappenbergensis, trium monasteriorum fundator, atque ipse canonicus: anno enim 1614 Ilbenstadienses, quorum auctor fuerat et in quorum corona diem obierat, efflagitarant a Paulo papa V facultatem celebrandi ejus festi [Annales Præmonstratenses, tom. I, part. I, col. 869.] ; quod propter concurrentem 13 januarii Epiphaniæ octavam deinceps actum est die 16 januarii, concessis a Benedicto papa XIII in hanc diem indulgentiis [Georgius Roggenburgensis, Ephemerides hagiologicæ ordinis Præmonstratensis, p. 19.] .
[6] [Miræus et Wilsius alios laudaut, sumpta faciente abbate Tungerloensi.] Verum, licet tam parci essent in colendis suis sanctis Præmonstratenses, non est quod multo plures in hoc censu non haberent. Scilicet Joannes Baptista Wils Antverpiensis Lovanii apud Joannem Masium, sub Viridi Cruce, anno 1615 edidit et mecænati Adriano Stalpaerts, abbati Tungerloensi, dicavit “Epigrammata de viris vitæ sanctimonia illustribus ex ordine Præmonstratensi, juxta ea quæ e variis auctoribus collecta sunt per R. D. Aubertum Miræum, Antverpiensem canonicum.” Et quidem Miræus [De ordine Præmonstratensi, epist. dedic. p. III.] biennio ante inter sanctos recensuerat et debitis cumularat encomiis S. Norbertum, Præmonstratensis ordinis conditorem, Hugonem Cameracensem, beatum Evermodum, episcopum Raseburgensem, beatum Milonem Morinensem, beatum Alberonem Virdunensem, beatum Isfridum Raseburgensem, B. Godefridum comitem Cappenbergensem, beatos item abbates Garembertum, Rainerum, Gilbertum, Radulfum, Fredericum, Siardum et alios, quibus injuria temporum pæne tenebras affuderat. Quos omnes Wilsius epigrammatibus celebravit, et præterea Gerlacum, eremitam et ovium tutelarem; S. Ludolphum, Raseburgensem antistitem et martyrem; divum Hermannum; beatum Jacobum, novitium Viconiensem; sanctam Roznatam, nobilem Bohemiæ et martyrem; B. Walterum, circa cujus feretrum copiosa lux resplenduit; B. Richardum, scriptorem celeberrimum; B. Arnoldum a Sualma, pastorem monasterii Ninivensis; B. Haytonem, e rege Armeniæ canonicum Præmonstratensem factum; Divum Rabodonem, religiosum Parcensem; B. Ulricum eleemosynarium; B. Simonem, in nemore Mariano abbatem; Divos Jacobum Lacopium et Adrianum, martyres Gorcomienses; B. Arenistiam, sextam Hærentalensium monialium præfectam; et quatuor alios, quos neque divos, neque sanctos, neque beatos nuncupat. Hæc extranei, sumptus faciente literarum amantissimo abbate Adriano Stalpaerts.
[7] [Parcenses et Ninovienses edunt Arborem spiritualem Præmonstratensem.] Neque in aliis abbatiis quiescere voluerunt. Videlicet Joannes Masius, quem Wichmans [Brabantia Mariana, lib. II, cap. IV, pag. 271.] virum appellat ab omni fictione et levitate in credendo remotissimum, et qui anno 1621 supprior Parcensis et anno 1630 parochus in Lubbeek factus est, narrat in Parcensi Chronico ms. se die 19 junii anni 1617 Antverpiam abiisse, ut curaret fieri aliquas imagines de ordine, inter cæteras Arborem ordinis sui, cujus prototypum conceperat ipsemet. Anno post confecta imago fuit a cælatore Carolo de Mallery, ut ex abbatis Drusii Manuali constat. Eodem fere tempore Ninovienses alteram Arborem cælari voluerunt suis impensis ab eodem cælatore; ita tamen ut pauca quædam mutarent. Arbor videlicet Ninoviensis exsurgit ex S. Norberto tamquam ex stipite; contra in Parcensi ad radices stant patroni præcipui, sancta Maria, S. Joannes Baptista et S. Augustinus; dein in Ninoviensi B. Jacobus Ninoviensis substitutus fuit cognonimi Viconiensi et B. Ludovicus ab Arnstein B. Elisabethæ Herenthaliensi. Id utrobique omnibus commune ut aureola, cælestis gloriæ indicio, cincti exhibeantur. Sed ecce ambarum Arborum nomina:
| ARBOR PARCENSIS. | ARBOR NINOVIENSIS. |
| S. Maria. | Deest. |
| S. Joannes Baptista. | Deest. |
| S. Augustinus. | Deest. |
| S. Norbertus. | S. Norbertus. |
| B. Jacobus (Gorcom.). | B. Jacobus (Gorcom.) |
| B. Adrianus. | B. Adrianus. |
| B. Macharius. | B. Macharius. |
| B. Arnoldus. | B. Arnoldus. |
| B. Rainerus. | B. Rainerus. |
| B. Elco. | B. Elco. |
| B. Radulphus. | B. Radulphus. |
| B. Ludolphus. | B. Ludolphus. |
| B. Gilbertus. | B. Gilbertus. |
| B. Garembertus. | B. Garembertus. |
| B. Isfridus. | B. Isfridus. |
| B. Evermodus. | B. Evermodus. |
| B. Hugo. | B. Hugo. |
| B. Jacobus (Vicon.). | B. Jacobus (Ninov.). |
| B. Gertrudis. | B. Gertrudis. |
| B. Rabodo. | B. Rabodo. |
| B. Elisabetha. | B. Ludovicus. |
| B. Gerlacus. | B. Walterus. |
| B. Josephus-Hermannus. | B. Josephus-Hermannus. |
| B. Hroznata. | B. Hroznata. |
| B. Fredericus. | B. Fredericus. |
| B. Siardus. | B. Siardus. |
| B. Godefridus. | B. Godefridus. |
| B. Milo. | B. Milo. |
[8] Aliquanto post, anno scilicet 1633, Joannes Le Paige, [Le Paige et Vander Sterre Vitas et Natales sanctorum Præmonstratensium in lucem emittunt.] vir doctus, diligens et universi ordinis syndicus, edidit in lucem Bibliothecam ordinis Præmonstratensis, qua non clauduntur scriptorum nomina (hæc postea in Spiritu literario Norbertino collegit Georgius Lienhart, abbas Roggenburgensis,) sed ad normam Bibliothecæ Cluniacensis, Cisterciensis, Floriacensis et aliarum, vetera scripta aliaque documenta continentium, quæ Præmonstratensibus maxime essent utilia. In hoc itaque opere Vitas aut breves Memorias dedit plus centum Præmonstratensium; ex quibus sanctos vocavit Norbertum, Garembertum, Gilbertum, Gerlacum, Fridericum, septem martyres sub Saladino, Isfridum, Siardum, Ludolphum, martyres Anglicanos, atque Adrianum et Jacobum Gorcomienses; reliquos beatos et unum reverendum. Octennio ante, anno videlicet 1625, Chrysostomus Vander Sterre, prior in S. Michaelis Antverpiæ, quem alio loco laudabo, emiserat in lucem Natales sanctorum ordinis Præmonstratensis; in quibus sanctos vocavit Norbertum, Gerlacum, Gilbertum et Ludolphum; beatos septuaginta novem, beatæ memoriæ quatuor, sanctæ memoriæ quinque: quod vero notandum, Waltmannus, S. Michaelis primus abbas, qui beatus dumtaxat dicitur, repræsentatur in libri titulo e regione S. Norberti, radiis cælestis gloriæ capite circumdatus, sed minoribus quam ordinis auctor: quibus tamen significctur eum jam in cælis regnare.
[9] [Auctoritate episcopi Ruræmundensis officium fit de B. Gerlaco; et de multo pluribus in Hispania auctoritate judicum apostolicorum et regiorum.] Verum, qui eo censu inter sanctos aut beatos habebantur, an ab ecclesia ita vindicati erant ut liceret in eorum honorem missæ sacrificium offerre et ecclesiasticum recitare officium? Credidit Henricus Cuyckius, doctissimus Ruræmundanus episcopus, qui B. Gerlaci, Falkenburgensis eremitæ, quem vestem Præmonstratensem gessisse volunt, Officium et Missam composuit et anno 1604 inter alia Ruræmundana Officia typis Coloniensibus imprimi curavit. Crediderunt etiam Præmonstratenses Hispani, a reliquo ordine plane divisi (id procurarat Philippus II, qui ipsam Societatem nostram in partes distrahere tentavit): hi scilicet anno 1620 kalendarium suum liturgicum multis nominibus jam auxerant et deinde augere perrexerunt. Quæ quo magis manifesta sint, sibi invicem apponam laterculos sanctorum, qui anno 1620 et 1718 colebantur in cœnobiis Hispanis Præmonstratensis instituti. Priores sumpsi ex apographo Kalendarii sanctorum Hispanorum specialium et ordinum, impressi Matriti apud Thomam Suntam, typographum regium, anno 1620; posteriores ex Ordine recitandi officium divinum missasque celebrandi juxta Breviarii ritum atque Romani Missalis, Clementis VIII et Urbani VIII auctoritate recogniti, cum festis quæ generaliter in Hispania celebrantur, pro anno Domini 1718. Dispositus et ordinatus a Fr. Francisco de Consuegra ordinis S, Hieronymi, in regio D. Laurentii monasterio (vulgo del Escorial) religionem professo et sacr. cærem. mag. Matriti ex typographia viduæ Joannis Garcia Infançon anno Domini 1718. Duo alia exemplaria in musæo nostro habemus, alterum in annum 1641, alterum in annum 1647; in quibus festorum dies ordine nonnihil mutati sunt, sed cæterum conveniunt cum kalendario anni 1718, nisi quod S. Dudonis, eremitæ et confessoris, natalem continent, qui ab hoc postremo abest. Et quoniam decessores nostri sæpius convulserunt horum kalendariorum auctoritatem, id ab eis factum esse noveris, quod præter jus omnia hæc festa celebrari arbitrarentur. Verum annis 1641 et 1646 Antonius Soto Mayor, archiepiscopus Damasci, multisque regiis et apostolicis officiis in Hispania fungens, et anno 1718 Antonius Franciscus Ramirez de la Piscina, multis item ornatus muneribus, amboque judices speciales et privativi de his omnibus quæ ad Officia liturgica pertinerent vi bullarum apostolicarum et regiorum privilegiorum, aliter omnino judicabant; quin etiam auctoritate sua approbarunt Kalendaria quæ coram habeo. Sed quid hæc refero? Quotannis per duo fere sæcula prodierunt uno volumine, simili auctoritate munita, kalendaria, omnium dioceseon et monasteriorum regnorum Legionis et utriusque Castellæ: quis tam diuturnum usum illegitimum dicat? Nequaquam profecto Papebrochius; qui non semel, verbi gratia ubi agit de B. Isfrido, episcopo Raceburgensi [Acta SS. tom. II junii, pag. 1090.] , Præmonstratenses Belgas Gallosque ad sanctos ordinis sui colendos stimulavit, proposito procul dissitorum Hispanorum exemplo. Verum quid factum sit, non autem an jure factum hoc loco anquirimus. Prodeant itaque utriusque kalendarii nomina; ubi C. Confessor; Ep. Episcopus; Er. Eremita; A. Abbas; V. Virgo; M. Martyr; D. Duplex; S. Semiduplex; O. Octava designantur.
[10] [Kalendaria Hispanica annorum 1620 et 1718 proferuntur.]
KALENDARIUM PRÆMONSTRATENSE HISPANICUM
| ANNI 1620 | ANNI 1718 |
| JANUARIUS. | |
|---|---|
| 3 Gerlaci, C. D. | |
| 13 Godefridi, C. D. | |
| 16 Radegundis, V. S. | |
| FEBRUARIUS. | |
| 4 Gilberti, A. D. | 4 Simonis, C. S. |
| 6 Hildegundis, Comit. D. | |
| 9 Alderici, C. D. | |
| 16 Milonis, Ep., C. D. | |
| MARTIUS. | |
| 2 Frederici, C. D. | |
| 3 Rodulphi *, Ep., C. D. | |
| 7 Frederici, C. D. | |
| 13 Anniv. parentum Ord. | |
| 14 et 30 Dudonis, Er. et C. D. | |
| 20 Ludovici, Er., C. D. | |
| APRILIS. | |
| 4 Josephi, Pr., C. D. | |
| 7 Joseph.-Herm., C. D. | |
| 15 Ded. ec. Ord. D. 1cl. cum. O. | |
| MAJUS. | |
| 2 Transl. S. Norb. D. | |
| 4 Monicæ, Vid. D. | 4 Monicæ, Vid. D. |
| JUNIUS. | |
| 6 Norberti, Fund. D. 1cl. cum O. | 6 Norberti, E. C. D. 1cl. cum O. |
| 11 Anniv. parentum Ord. | |
| 13 Vulperti, Ep., C. D. | |
| JULIUS. | |
| 2 Pontia, V. S. | |
| 3 Isfredus, Ep., C. D. | |
| 9 Adriani et Jacobi, MM. D. | |
| 15 Milonis, Ep., C. D. | |
| AUGUSTUS. | |
| 28 Augustini, Ep., C. D. 1cl. O. | 28 Augustini, Ep. et D. D. 1cl. |
| SEPTEMBER. | |
| 12 Jacobi et Adriani, MM. D. | |
| 21 Danielis, C. S. | |
| 25 Godefridi, C. S. | |
| 26 Rogerii et Theodori, CC. D. | |
| 30 Gilberti, C. D. | |
| OCTOBER. | |
| 5 Gualteri, A. S. | |
| 11 Transl. S. Augustini, D. | |
| 12 Transl. S. Augustini. | |
| 21 Ursulæ et soc., MM. D. | |
| NOVEMBER. | |
| 12 Anniv. parentum Ord. N. | |
| 13 Siardi, A. D. | |
| 15 Anniv. parentum Or. | |
| 16 S. Siardi, A. S. | |
| 20 Rodulphi, A. D. | |
| DECEMBER. | |
| 7 Leopoldi, C. D. | |
| 22 Anastasiæ D. | |
| 23 Macarii, C. D. |
[11] [Cogitatur in Belgio de colendis BB. Frederico, Josepho, Evermodo, Isfrido, etc.] Interea in Belgio videntur etiam aliquid ausi esse Præmonstratenses et aliquot virorum sui ordinis celebrare natales. Verum brevi injectos fuisse scrupulos apparet propter Urbani VIII decreta de cohibenda nova sanctorum veneratione. Certe in capitulo provinciali, quod a die 11 julii ad 21 anni 1643 habuerunt circariæ Brabantinæ alumni, proposuit coadjutor Tungerloensis, Augustinus Wichmans, a pluribus scriptis notissimus, hanc dubitationem: “An in festis sanctorum ordinis nostri, qui aliquando publice ab antiquo culti sunt a populo, ut BB. Frederici, Josephi, Evermodi, Isfridi, etc. an saltem non possit legi Missa de Trinitate.” Ad quod quæsitum responderunt capitulares: R. D. Vicarius intendat et examinet quid fieri possit. Vicarius tum erat, quem jam appellavi et quem sine venerationis significatione nominare non solebant decessores, Joannes Chrysostomus Van der Sterre, Natalium ordinis Præmonstratensis aliorumque hujus generis librorum diligentissimus scriptor. Qui quid præstiterit non invenio; sed (si divinare liceat) Romam scripsit, certiora inde petiturus. Et quidem, quum in capitulo generali, quod anno 1717, præside Claudio Honorato Lucas, celebratum est et cujus decreta Parisiis eodem anno fuerunt typis impressa [Cfr p. 11.] , sessione sexta, die 28 aprilis, amplissimus D. Rothensis proposuit nomine amplissimi D. abbatis canoniæ Steingadensis in Bavaria, 1°, etc., 2°, etc., 3° an non liceat celebrare festa beatorum sancti ordinis Præmonstratensis, et qua authoritate id fieri debeat; et respondit capitulum licere celebrare, idque secundum litteras D. procuratoris generalis ordinis Præmonstratensis in curia Romana; qui, sæpius requisitus super hoc, respondit bullas pontificias, in contrarium allatas, non respicere ordinem Præmonstratensem; non quod Prœmonstratenses exleges essent, sed quia breviarium proprium habuerunt ducentis ante S. Pii papæ V bullam annis; eos propterea Pianis decretis non obligari et posse (ut tum plurimorum [Benedictus XIV, de Canonizatione, t. IV, part. II, cap. 13, num. 6.] erat sententia) pro pristina libertate aliquid libris suis liturgicis addere et demere. Quid, quod non illi tantum, qui Breviario singulari legitime utebantur, sed etiam ii, qui Romanum correctum Breviarium admiserant, tum episcopi, tum superiores regulares, fas sibi esse æstimabant auctoritate sua nova Officia, quæ Propria dici solent, approbare, inconsulta sancta sede apostolica? Cujusmodi Propriorum exemplaria sunt in Musæo nostro bene multa. Quæ quidem non refero, quasi legitime facta esse vellem, (id enim huc non pertinet,) sed ut intelligatur quæ tum proborum doctorumque virorum esset sententia, et quo jure illa niteretur responsio.
[12] [introducitur officium S. Gilberti et dein BB. Godefridi, Frederici, Hermanni, Gerlaci, Gertrudis et Siardi.] Hac itaque doctrina fretum, capitulum generale anni 1657, sessione XIII, Officium S. Gilberti Breviario inserendum edixit [Dion. Albrecht, supprior residentiæ S. Odiliæ, Manuale canonicorum Præmonstratensium, cum facultate superiorum, Argentorati, 1742, p.107, lit. F.] . Anno 1675 latius expansa fuerunt vela. Ad finem enim Breviarii, Michaelis Colberti, totius ordinis præpositi, et capituli generalis auctoritate illo anno Parisiis impressi, septem exstant, continuata paginarum serie, Officia cum lectionibus II Nocturni propriis, juxta provinciarum consuetudinem celebranda per modum majoris duplicis, scilicet BB. Godefridi, Frederici, Hermanni Josephi, Gerlaci, Gertrudis, Gilberti et Siardi; quæ Officia eodem ritu celebrari posse ad libitum indicatur in tabula Breviarii, eodem anno 1675 Antverpiæ editi, adjectis ad finem Breviarii septem illis beatorum Officiis: ubi notandum est BB. Evermodi, Ludolfi et Isfridi nomina et Officia abesse. Neque martyrum Gorcomiensium, quos Clemens papa X solemni ritu beatorum martyrum albo adscripserat, celebrabatur ubique festum. Ut enim ex monitis, Missali anni 1697 præviis, constat, anno 1686 capitulum generale sessione XI decretum capituli cujusdam provincialis de celebrando festo beatorum martyrum Gorcomiensium ex ordine Præmonstratensi, Adriani scilicet et Jacobi, extendit ad omnes omnino circarias, statuitque ut hoc festum quotannis celebraretur more majoris duplicis, die nona julii, anticipata die præcedenti octava Visitationis beatissimæ Virginis.
[13] [Abregatur cultus sex beatorum a Colberto abbate et restringitur S. Gilberti cultus;] Verum, quum die 19 octobris anni 1691 sacra rituum congregatio declarasset, probante Innocentio papa XI, Officia sanctorum, ratione corporis seu insignis reliquiæ recitanda, intelligi debere de sanctis dumtaxat in Martyrologio Romano descriptis, … de cæteris autem sanctis in prædicto Martyrologio non descriptis, aut quibus a sancta sede non fuerit specialiter concessum, Officia recitari et Missas celebrari vetuerunt, non obstante quod ipsorum corpora vel insignes reliquiæ in ecclesiis asserventur; hanc ob causam vetuit Michael Colbert, Præmonstratensis abbas et ordinis generalis præpositus, ne deinceps septem superiora illa Officia recitarentur; concedens tamen ut in Missali anni 1697, quia festum S. Gilberti abbatis in integra provincia Galliæ solemni cultu ab omnibus celebrabatur die 4 februarii, ipso die per modum festi duplicis pro devotione cujusque ejus Missa, prout in dicta provincia cantabatur, adderetur. Quod quam parum conveniat, non dicam cum Innocentiano decreto (de sensu enim ejus disputarunt), sed cum ipso Colbertino jussu intelligent omnes. Adeoque initio Breviarii Colbertini, anno 1698 excusi, ad finem rubricarum generalium addita est hæc monitio: Hinc est, scilicet propter Innocentii papæ decretum, quod Officia quædam nonnullorum ordinis nostri beatorum, apposita postremo Breviario, celebranda juxta consuetudinem provinciarum, nunc relinquantur observanda non toti ordini, sed iis tantum ecclesiis, in quibus ab antiquo viget in illos devotio et immemorialis consuetudo eorum festa celebrandi.
[14] [circaria Brabantita aliam viam init.] Non placuit omnibus hæc ordinatio, neque universum Breviarium, nimium a vetere consuetudine recedens, et attentato jure editum; quam ob causam, quum ab die 17 junii anni 1695 per regem fas amplius non esset libros liturgicos in Belgium importare et proinde anno 1698 Antverpiæ typis Mulleri prodiret novum Breviarium, auctoritate abbatum S. Michaelis Antverpiensis, Parcensis, Heylissemensis, Averbodiensis, Tungerloensis et Diligemensis, corpori inserta fuerunt septem beatorum Officia. Gravissime id excepit Colbertus; ita ut, cum eodem anno visitationem institueret Parcensis monasterii, sub pœna excommunicationis proscripserit Breviarium Antverpiense: quam tamen proscriptionem ante discessum sustulit ipsemet, eademque manu, quæ decretum visitationis libro inscripserat, id delevit. Ut tamen Brabantini Præmonstratensi abbati aliquantisper morem gererent, ediderunt anno 1700 typis ejusdem Mulleri ingens supplementum, partim ex Parisiensi anni 1698 editione, partim ex Antverpiensi desumptum, quod, ut ait editor in Præfatione, hæc ipsa Breviaria ab invicem in multis discrepant, iisque utile fore videbatur hoc supplementum, qui alterutra aut utraque editione carebant. Quod vero etiam propius ad nos spectat, idem editor in Observationibus suis generalibus circa divinum officium: Officia, ait, sanctorum ordinis nostri celebranda sunt ut reliqua in corpore Breviarii et non ad libitum; prout conclusum est et ordinatum inter amplissimos dominos hujus circariæ prælatos, Bruxellis 11 novembris 1699 congregatos. Nec obstare videtur, ut quidam putarunt, decretum sacræ congregationis rituum, ab Innocentio XI approbatum: cum illud solummodo loquatur de sanctis, quorum Officia et Missæ celebrantur præcise ex eo quod eorum corpora aut reliquiæ insignes in ecclesiis asserventur: non vero de iis, in quos ab antiquo viget devotio et consuetudo eorum festa celebrandi. Quæ animadversio in fronte ejusdem Supplementi, anno 1720 Bruxellis recusi, legitur. Verumtamen in Supplemento Missalis, anno 1718 Lovanii excuso, Missarum novarum sanctorum titulo veniunt BB. Godefridus et Gerlacus, propriam habentes orationem dumtaxat; B. Gilbertus, orationem, secretam et postcommunionem; B. Josephus Hermannus, totam Missam. Omissi BB. Fredericus, Gertrudis et Siardus.
[15] [in Gallia etiam receditur a Colbertina ordinatione. Stiragienses et Hohenburgenses obtinent a S. Sede facultatem celebrandi festa BB. Evermodi. Isfridi et Ludolfi; et cogitant de B. Ludovico Arusteiniano:] Interim in ipsa Gallia nuntius remittitur Colbertinæ liturgiæ, adeoque anno 1709 auctoritate Claudii Honorati Lucas, ordinis generalis præpositi, prodiit in lucem Præmonstratense Breviarium, pristinæ integritati restitutum; atque iterum Virduni anno 1725 auctoritate capituli generalis; continetque corpori inserta septem beatorum Officia. Sed hic stare noluerunt Stivagienses in Lotharingia: quippe qui adierunt sedem apostolicam, postulantes ut sibi et Hohenburgensibus liceret quotannis celebrare BB. Evermodi. Isfridi et Ludolfi, episcoporum Raceburgensium, festivitatem; quin etiam cogitarunt de B. Ludovico Arnsteinio, ut inferius patebit. Nos… Stavigienses, inquit Hugo, Stavigiensis ipse abbas [Annales Præmonstratenses, tom. II, col. 601.] ,… SS. Evermodi et Isfridi, necnon S. Ludolphi … celebramus festa in ecclesia nostra Stivagiensi et filiali ejus Hohenburgensi, vulgo S. Odiliæ, ex concessione SS. D. N. Benedicti papæ XIII, de die 18 octobris 1725. Cujus concessionis en tibi subjicimus decretum; quod ad totum postea ordinem extendi impetravit R. P. Norbertus Mattens, (religiosus Tungerloënsis, collegii Romani ordinis Præmonstratensis annis 1726, 1727 et 1728 præses [Heylen, Historische verhandeling over de Kempen, pag. 203 et seqq, edit. 1837.] ,) procurator generalis et abbas S. Andreæ: “Sanctissimus dominus noster Benedictus papa XIII benigne indulsit atque concessit, ut in monasterio Stivagiensi et in ejus filiali ecclesia Hohemburgensi a canonicis Præmonstratensibus, ibi degentibus, officium cum suprascriptis lectionibus II Nocturni (lectiones II Nocturni propriæ, ut moris est, decreto erant præmissæ) sancti Evermodi in ejus festivitate in posterum recitari et Missa respective celebrari possint et valeant. Die 18 octobris, 1725. (Sic signatum:) Cardinalis Paulutius, præses. (Et infra:) H. M. Tedeschi, archiepiscopus Apamensis, S. R. C. secretarius.” Pro festis SS. Isfridi et Ludolphi eadem omnino sunt decreta, mutatis dumtaxat propriis sanctorum nominibus.
[16] [anno 1728 illa facultas communis fit universo ordini.] Anno 1728 universo ordini communis facta est hæc licentia; ut sequenti explicatur diplomate: Benedictus papa XIII ad futuram rei memoriam. Emanavit nuper ad supplicationem dilecti Filii Norberti Mattens, procuratoris generalis canonicorum regularium ordinis Præmonstratensis, a Congregatione venerabilium fratrum nostrorum S. Romanæ ecclesiæ cardinalium, sacris ritibus præposita, decretum tenoris, qui sequitur, videlicet: “Ad humillimas preces D. Norberti Mattens, procuratoris generalis ordinis Præmonstratensis, sacræ rituum congregationi porrectas pro extensione Officiorum sanctorum Evermodi, Isfridi episcoporum, ac Ludolphi episcopi et martyris ejusdem ordinis, ad universum suum ordinem; illasque relatas; sacra eadem rituum congregatio, inhærendo concessioni, sub die 18 octobris 1725 a sanctissimo D. N. BENEDICTO XIII monasterio Stivagiensi ejusdemque ecclesiæ filiali Hohemburgensi factæ, prædictorum sanctorum Officia cum lectionibus II Nocturni propriis in universo præfato ordine in posterum recitari posse benigne indulsit atque concessit. Die 20 martii 1728. N. cardinalis Coscia. N. M. Tedeschi, archiepiscopus Apamenus, sac. rit. congregationis secretarius. Loco † sigilli.” Cum autem sicut dictus Norbertus, procurator generalis, nobis nuper exponi fecit, ipse decretum hujusmodi, quo firmius subsistat, apostolicæ confirmationis nostræ patrocinio communiri summopere desideret, Nos ipsum Norbertum, procuratorem generalem, specialibus favoribus et gratiis prosequi volentes, et a quibusvis excommunicationis et interdicti, aliisque ecclesiasticis sententiis, censuris et pœnis a jure vel ab homine, quavis occasione vel causa, latis, (siquibus quomodolibet innodatus existit,) ad effectum præsentium tantum consequendum, harum serie absolventes, et absolutum fore censentes, supplicationibus, ejus nomine super hoc humiliter porrectis, inclinati, decretum præinsertum authoritate apostolica tenore præsentium approbamus et confirmamus, illique inviolabilis apostolicæ firmitatis robur adjicimus; salva tamen semper in præmissis authoritate memoratæ congregationis cardinalium; decernentes easdem præsentes litteras firmas, validas et efficaces existere et fore, suosque plenarios et integros effectus sortiri et obtinere, ac illis, ad quos spectat et pro tempore quomodocumque spectabit, in omnibus et per omnia plenissime suffragari; sicque in præmissis per quoscumque judices ordinarios et delegatos, etiam causarum Palatii Apostolici auditores, judicari et definiri debere, ac irritum et inane, si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari, non obstantibus constitutionibus, et ordinationibus apostolicis, cæterisque contrariis quibuscumque. Datum Romæ apud S. Petrum sub Annulo Piscatoris, die 12 aprilis 1728, pontificatus nostri anno IV. F. Card. OLIVERIUS. Quod decretum die 23 julii anni sequentis simul cum novis Officiis publicari jussit Claudius. Honoratus Lucas, Præmonstratensis abbas et ordinis caput.
[17] [Benedictus XIII universo ordini concedit facultatem celebrandi festa septem beatorum;] Celebrabantur tum itaque a Præmonstratensibus præter S. Norbertum et duos martyres Gorcomienses beati decem, tres auctoritate apostolica, septem auctoritate propria. Ne vero hæc denuo convellerentur, ut ab abbate Colberto patratum erat, boni consultum est sanctam sedem adire, quam modo tam benignam experti erant Præmonstratenses. Accipe porro alterum Benedicti papæ XIII decretum: Benedictus papa XIII ad futuram rei memoriam. Emanavit nuper a congregatione venerabilium fratrum nostrorum S. R. E. cardinalium, sacris ritibus præpositorum, ad supplicationem dilecti filii Norberti Mattens, procuratoris generalis ordinis canonicorum regularium Præmonstratensium, decretum tenoris qui sequitur, videlicet: “Cum ex parte Patris Norberti Mattens, ordinis canonicorum regularium Præmonstratensium procuratoris generalis, pro continuatione imposterum recitandi in universo suo ordine Officia sanctorum, seu beatorum ejusdem ordinis, scilicet B. Godefridi confessoris, S. Gilberti abbatis, B. Frederici abbatis, B. Hermanni Joseph confessoris, S. Gerlaci eremitæ et confessoris, beatæ Gertrudis virginis, et S. Siardi confessoris, quæ a multo tempore in communi et antiquo dicti ordinis Breviario, prout asseritur, inserta reperiuntur, necnon pro sanatione omnium et singulorum defectuum in prædicta insertione forsan incursorum sanctissimo D. N. Benedicto P. P. XIII humillime supplicatum fuerit, Sanctitas Sua, quibuscumque constitutionibus, ordinationibus et decretis, in contrarium quomodolibet disponentibus, minime obstantibus, oratoris instantiis juxta petita benigne annuit. Die XXII januarii MDCCXXVIII. N. cardinalis Coscia. N. M. Tedeschi, archiepiscopus Apamenus, sacræ rituum congregationis secretarius. Loco † sigilli.”
[18] [quam publico decreto confirmat.] Cum autem, sicut dictus Norbertus nobis subinde exponi fecit, ipse decretum hujusmodi, quo firmius subsistat, apostolicæ confirmationis nostræ patrocinio communiri summopere desideret: Nos, specialem ipsi Norberto gratiam facere volentes, eumque a quibusvis excommunicationis, suspensionis et interdicti, aliisque ecclesiasticis sententiis, censuris et pœnis, a jure vel ab homine, quavis occasione vel causa, latis, si quibus quomodolibet innodatus existit, ad effectum præsentium tantum consequendum, harum serie absolventes, et absolutum fore censentes, supplicationibus, ejus nomine Nobis super hoc humiliter porrectis, inclinati, decretum præinsertum auctoritate apostolica tenore præsentium approbamus, et confirmamus, illique inviolabilis apostolicæ firmitatis robur adjicimus: salva tamen semper in præmissis authoritate prædictæ congregationis cardinalium. Decernentes easdem præsentes literas semper firmas, validas et efficaces existere et fore, suosque plenarios et integros effectus sortiri et obtinere, ac illis, ad quos spectat et pro tempore spectabit, plenissime suffragari; sicque in præmissis per quoscumque judices ordinarios, et delegatos, etiam causarum Palatii Apostolici auditores, judicari et definiri debere, ac irritum et inane, si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari. Non obstantibus constitutionibus, et ordinationibus apostolicis, cæterisque contrariis quibuscumque. Datum Romæ apud S. Petrum sub annulo Piscatoris die VIII martii MDCCXXVIII. Pontificatus nostri anno quarto. (Et erat subsignatum): “F. card. Oliverius.” Romæ, typis Rev. Cameræ Apostolicæ 1728.
[19] [Nulla tamen intercessit singularis confirmatio cultus:] Ubi probe considerandum est judicium intercessisse nullum de cultus antiquitate, neque formam, quæ in approbando cultu immemorabili observari solet, fuisse usurpatam; sed priori decreto concessum fuisse ut Officium in SS. Evermodi, Isfridi et Ludolfi recitari posset, et altero ut posset idem honor continuari in gratiam septem aliorum beatorum, quorum Officia a multo tempore (scilicet ab anno 1675) in communi et antiquo (primo nempe Colbertino) dicti ordinis Breviario (prout asseritur) inserta reperiebantur. Similem veniam fecit idem Benedictus XIII Cisterciensibus, ut in Commentario de S. Bernardo Calvonio, in hoc ipso tomo ad diem sequentem edito, apparebit; atque id quidem ab aliis quoque pontificibus aliquando factum esse pluribus ostendit Benedictus papa XIV [De Canonizatione SS., lib. IV, part. II, cap. V, per totum.] . Verum considerandum est secundo loco Officia divina, concessa auctoritate Romani pontificis, sufficere pro casu excepto ab Urbanianis decretis, adeoque rationem aliquam habere beatificationis æquipollentis [Ibid., lib. II, cap. XX, num. 13.] . Tertio considerandum est plerumque, quum, omisso processu de approbando cultu immemorabili, licentia petitur recitandi Officium in honorem beatorum, qui hactenus tantam non habuerunt celebritatem, hanc fere semper initam fuisse viam, non quod manifestum esset eos centum annis ante Urbani papæ VIII decreta cultos fuisse, sed quod ad eos pertinebat alia exceptio, ab Urbano papa etiam stabilita et quæ per patrum virorumque sanctorum scripta dicitur [Ibid., lib. II, cap. XIX, per totum.] : quæ ut exsistat, oportet, ait cardinalis Casanate [Ibid., cap. XIX, num. 10 ex mss. card. Casanate.] , patres de servo Dei mentionem fecisse ut de viro insignito speciali nota et gloria sanctitatis, referendo horoïcas servi Dei virtutes et (quod potius est) decessum in pace seu in gratia finalis perseverantiæ; nequaquam tamen necesse est, ut Patres, quales SS. Athanasius, Augustinus, Basilius, Gregorii, Hieronymus, Joannes Chrysostomus et Leo, Dei servos a virtutibus deprædicent; sed, ut in causa B. Agnetis de Montepolitiano, probante Benedicto XIII, admissum est, sufficiunt testimonia, multo minoris auctoritatis, ut S. Catharinæ Senensis et S. Antonini [Ibid., num. 5.] . Et quidem, suadente Baronio, multa in Martyrologium Romanum admissa sunt nomina, non quia ante diptychis sacris inserta essent aut annua festivitate aliisve ritibus sacris celebrarentur, sed quoniam eorum, ut loquitur Benedictus XIV [Ibid., lib. IV, part. II, cap. XVII, num. 5.] , fiebat laudabilis a Patribus commemoratio, et signantera S. Gregorio in Dialogis. Porro, si æqui esse velimus, concedamus necesse est documenta, quibus nititur æstimatio sanctimoniæ eorum beatorum, quos Clemens XI a Cisterciensibus et Benedictus XIII a Præmonstratensibus, nullo instituto processu, passus est publice honorari, tantæ esse auctoritatis historicæ, quantæ libri S. Catharinæ Senensis, S. Antonini Florentini, Vitarum Patrum, Dialogorum S. Gregorii Magni et alii similes.
[20] [quantum pateat quidve significet concessa facultas:] Quarto demum consideranda sunt hæc utriusque decreti verba: Salva tamen semper in præmissis authoritate memoratæ congregationis cardinalium. Etenim, ut Benedictus XIV, agens de casibus exceptis ab Urbanianis decretis, monet [Ibid., lib. II, cap. XVII, num. 2.] , ejusmodi brevibus … semper apponitur clausula: “ Salva tamen etc.” ut ostendatur per novam confirmationem in forma brevis nihil rei additum fuisse pertinens ad ejus substantiam; quæ idcirco semper, novis advenientibus circumstantiis, potest ab eadem sacra congregatione ad novum examen revocari; verum additam tantum fuisse externam solemnitatem. Et alibi de auctoritate beatificationum, quæ æquipollentes dici solent, disserens: Servatio hæc, ait [Ibid., lib. I, cap. XLII, num. 10.] , auctoritatis congregationis sacrorum rituum ostendere videtur eosdem pontifices re vera cognovisse judicium, cultum permittens, nec esse infallibile, nec ad fidem pertinens; cum sacræ congregationi liberum relinquant, nihil obstante approbatione indulgente ac permittente, novis supervenientibus fundamentis, ab eodem recedere. Uno verbo judicium, in beatificatione æquipollenti intercedens, innititur famæ, innititur antiquitati, innititur ut plurimum fundamentis seu indultis cultus, quidem non sine magna ratione, attamen causa judiciali jure non cognita factis; præterea non est præcipiens, sed permittens; non extremum, sed tamquam ad finem conducens. Quæ verba multo magis valent, quando processus nullus factus est, quo casus exceptus ab Urbanianis decretis demonstraretur. Verum in Belgium redeundum nobis est.
[21] [quæ interea acta sint in circaria Brabantina.] Abbates Brabantinos noluisse omnino cedere Colbertinis jussis dixi supra; quid deinde egerint, postquam Claudius Honoratus Lucas, universi ordinis gubernaculo appositus, Colbertinas novitates valere jussit et decreta pontificia de decem beatorum Officiis publice proposuit, fas est discere ex monito typographi ad candidum lectorem, quod est in capite libri, cujus titulus: Officia sanctorum seu beatorum sacri et canonici ordinis Præmonstratensis nova et antiqua; item tria Officia ex novissimis Breviariis ordinis; item Officia propria circariæ Brabantiæ; superiorum permissu edita Antverpiæ apud Hieronymum Verdussen, 1730. Ecce illud monitum: Typographus candido lectori. Ex præambulo ad Directoria de annis 1727 et 1728 vidisti, benevole lector, Supplementa Breviarii Præmonstratensis, quæ ab anno 1700 usque tunc in manibus fuerant, cum novis suis Officiis novisque rubricis, per illa in circariam Brabantiæ invectis, esse abrogata, atque Breviarium Præmonstratense pure et simpliciter quoad Officia omnesque rubricas suæ integritati esse restitutum, ac in circaria Brabantiæ observandum; adeoque etiam rejecto Breviario, quod titulum præfert reverendissimi domini Michaelis Colbert generalis de anno 1698, retinendum et sequendum esse Breviarium moderni ordinis generalis reverendissimi domini Claudii Honorati Lucas, editum anno 1709, quod non solum conforme est omnibus antiquis ordinis Breviariis, sed etiam cum authoritate capituli generalis habiti anno 1717 reimpressum est anno 1725: sed quia incommodum tibi est, imo pene impossibile, magnum istud Breviarium itinerando, aut forte etiam ad partes acatholicas vicinas divertendo circumferre, optasti plurimum, ut nova Officia, dicto Breviario inserta, SS. Clotildis, Claudii et Leopoldi, atque similiter tria nova Officia SS. Evermodi, Ludolphi et Isfridi, quæ ex mandato reverendissimi domini generalis, annuente summo pontifice Benedicto XIII, jam ab aliquot mensibus prodierunt, ac omnibus ad horas canonicas rite legendas necessaria sunt, optasti, inquam, ut in minori forma vellem prædicta Officia typis edere; neque hoc solum, sed ulterius desiderasti, ut ob easdem rationes supradictas etiam Officium Conversionis S. Patris Augustini, BB. Adriani et Jacobi, sociorumque eorum, martyrum Gorcomiensium, et similiter Officia aliorum sanctorum seu beatorum ordinis Præmonstratensis, scilicet Godefridi, Gilberti, Frederici, Hermanni Joseph, Gerlaci, Gertrudis et Siardi, vellem in minori forma typis communicare, attento, quod sua sanctitas Benedictus XIII prædictorum sanctorum seu beatorum cultum Officiorumque lectionem jam nuperrime ad totum ordinem Præmonstratensem extendere dignatus sit. Verum cum ab antiquo circaria Brabantiæ, erga B. M. V. ordinis patronam pie affecta, specialiter coluerit, et etiamnum colat quatuor illius festa, nimirum Desponsationis, septem Dolorum, Rosarii et Patrocinii; atque etiam præterea Festum Triumphi S. Norberti de hæresi Tanchelini, hinc est quod prioribus istis Officiis hic etiam in eadem forma junxerim præfata quinque Officia, etiamsi non paris omnino sint obligationis cum prioribus; adeoque habes hic etiam, quidquid in supramemoratis crassæ molis supplementis non est abrogatum, ita ut pro debita, simul et commoda officii canonici persolutione nil ultra desiderari valeat. Nota autem, quod omnia festa, quorum Officia hic habes impressa, suis respective locis inserta sint Directorio horarum ad usum circariæ Brabantiæ.
[22] [Fata Breviarii Præmonstratensis sæculo XVIII.] Certa itaque lege inscripta sunt kalendario Præmonstratensi decem illa beatorum nomina; verumtamen singulis suis certa non mansit sedes. Libris liturgicis, ab abbate Præmonstratensi ordinisque generali, Claudio Hononorato Lucas, illatæ quidem fuerunt immutationes aliquot, sed non gravissimæ, quibus veteres ritus turbarentur: ut colligo ex Missali, quod anno 1735 excudi jussit, et ex Breviario, quod auctoritate capituli generalis anni 1741 editum est, atque dein Bruxellis jussu vicariorum generalium per circarias tum Brabantiæ et Frisiæ, tum Flandriæ et Floreffiæ anno 1768 prodiit et nunc etiam a Præmonstratensibus Belgis usurpatur. Ut enim ex literis, Missali illi præmissis, liquet, multi (ni fallor, Galli) adeoque omnes fere circariæ tunc temporis jam votis ardentibus expetebant ut nova editio Breviarii Præmonstratensis modernorum Breviariorum dispositioni conformaretur; sed prudentissimus Lucas, qui oculis perspexerat quanta labes ordinis unitati per inductos a Colberto novos ritus inserta esset, non siverat immutari nisi pauca et sine notabili alteratione. Verum, quum Joannes Baptista L'Écuy Præmonstratense abbatiale pedum accepit, alia plane via tentata est, consentientibus capitulis nationalibus annorum 1779 et 1782; et negotium commissum Remaclo Lissoir, abbati Vallis Dei, commendato a rerum liturgicarum peritia [Cfr Literæ L'Écuy ante partem vernam.] , sed viro ingenii parum stabilis, quippe qui paulo post epitomen gallicam librorum Febronii ediderit, et schismati gallicano ita adhæserit ut sacramento se obligaverit constitutioni civili cleri, in Sedanensem parochiam se intrudi passus sit et conciliabulo Parisiensi anni 1796 interfuerit [Bouillot, Biographie ardennaise, t. II, p. 106, ap. D. Guéranger, Institutions liturgiques, 1841, t. II, p. 382.] . Verumtamen, ut verbis utar Joannis Baptistæ L'Écuy in literis præliminaribus, nec fas nobis est prætermittere virum quemdam insignem, curiæ Romanæ prælatum, rituum congregationi adscriptum et ordini Præmonstratensi addictissimum, illustrissimum DD. comitem Castracane, qui calendarium et rubricas attente perlegit eaque manu censoria retractavit; ita ut tum non videantur novi ritus Gallicani vehementer displicuisse S. R. C. alumnis. Atque id etiam concedendum est novum hoc Breviarium, maxime ad exemplar Breviarii SS. Vitoni et Hidulphi dispositum, laude non carere, sive pietatem cum doctrina conjunctam quæras, sive symmetriam cum varietate. Verum iis, qui hanc promovebant molem, plane perspectum erat numquam fore ut exteræ circariæ in hanc omnium consuetudinum eversionem consentirent; quare in capitulis nationalibus negotium id perfecerant: quibus imprudentissimis ausis id assecuti sunt ut deinceps in capitulo generali de rebus liturgicis (de quibus ante fere semper aliquid quærebatur) neque agi, neque definiri quidquam amplius posset; ut circariæ gallicæ singulare corpus conficerent; et ut exteræ domus sibi singulæ providere deinceps deberent: quo omne ordinis vinculum solutum est.
[23] [Kalendaria C. H. Lucas et J. B. L'Écuy, ordinis generalium.] Sed utriusque kalendarii pars danda est quæ ad argumentum nostrum pertineat. A. Abbas; C. Confessor; D. Duplex; D. Ma. Duplex majus; D. Mi. Duplex minus; Ep. Episcopus; Er. Eremita; J. Justus; M. Martyr; S. Ma. Solemne majus; S. Mi. Solemne minus; P. Presbyter; Tr. Triplex; V. Virgo.
EX KALENDARIIS
| C. H. LUCAS | J. B. L'ECUY |
JANUARIUS. | |
|---|---|
| 16 Godefridi, C., D. Ma. | 16 Godefridi, J., D. Mi. |
FERBUARIUS. | |
| 4 Gilberti, A., D. Ma. | |
| 17 Evermodi, Ep., D. | 17 Evermodi, Ep., D. Ma. |
MARTIUS. | |
| 3 Frederici, A., D. Ma. | |
| 29 Ludolphi, Ep., M. D. | |
APRILIS. | |
| 5 Hermanni-Jos., P., D. Mi. | |
| 7 Hermanni-Jos., C., D. Ma. | |
| 22 Gerlaci, Er., S. D. | |
MAJUS. | |
| 2 Transl. S. Norb., Tr. | |
| Fer. II Asc. Gerlaci, C., D. Ma. | |
| 23 Frederici, A., D. Ma. | |
JUNIUS. | |
| 6 Transl. S. Norb., S. Mi. | |
| 7 Gilberti, A., D. Ma. | |
| 15 Isfridi, Ep., D. | 15 Isfridi, Ep., D. Ma. |
JULIUS. | |
| 9 Adriani et Jacobi MM. D. Ma. | 9 Adriani et Jacobi MM. D Ma. |
| 11 Norberti, Archiep., Tr. | 11 Norberti, Ep., S. Ma. |
AUGUSTUS. | |
| 13 Gertrudis, V., D. Ma. | 13 Gertrudis, V., D. Ma. |
OCTOBER. | |
| 13 Ludolphi, Ep et M., D Ma. | |
NOVEMBER. | |
| 13 Siardi, A., D. Ma. | |
| 17 Siardi, A., D. Ma. |
[24] [S. Gilberti festi mutatio; B. Bronislaviæ cultus approbatio novissima.] Quare S. Gilberti natalis adscriptus fuerit diei 4 februarii dictum est supra num. 13. Eum celebrabat ecclesia Claromontana die 6 junii, qua e vivis recessit beatus vir et ad quam de eo dixerunt in opere nostro decessores. Saussayus et Christophorus Vander Sterre laudarant eum ad diem 3 octobris. Contra monasterium Novemfontium in agro Claromontano, ubi beatus vir primus abbas fuerat, agebat ejus festivitatem die 24 octobris, qua ejus corpus anno 1615 inventum et honorificentissime translatum fuerat. Quas varietates ut de medio tolleret, capitulum generale anni 1738 decrevit sessione VIII Officium S. Gilberti transferendum et celebrandum in posterum esse die 24 octobris, quo sacræ ejus exuviæ sunt elevatæ: quam legem adhuc servant Præmonstratenses Belgæ, Germani et Hungari; L'Écuy contra et novi Breviarii auctores eam plane non curarunt. — Omnibus autem illis cælitibus, a sede apostolica agnitis, accessit anno 1839 B. Bronislavia, quæ die 29 augusti anni 1259 in Cracoviensi ordinis Præmonstratensis parthenone quietem perpetuam invenit et cujus immemorabilem cultum S. R. C. illo anno probavit et confirmavit, permittens ut in diœcesi Cracoviensi et ibidem a monialibus Præmonstratensibus ejus festum cum Missa et lectionibus II Nocturni propriis ageretur: verum alii Præmonstratenses nondum petierunt ut hæc gratia sibi communis esset. Atque hæc est origo et incrementum cultus liturgici sanctorum et beatorum ordinis Præmonstratensis; quæ partim collegi ex supellectile nostra liturgica, maxime vero ex monumentis, quæ mecum communicavit ven. vir J. M. Dillen, bibliothecarius Parcensis, et diligentissimus rerum Præmonstratensium indagator.
[Annotatum]
* Ludolphi
§ I. Continuo post mortem B. Ludovicum cælitibus accensitum fuisse.
[Inter beatos Præmonstratenses recensendus est B. Ludovicus,] Ex his autem, quæ hactenus enarravimus, facile intelliget lector quantis difficultatibus implicita sit quæstio utrum ii præclari viri, qui ante omnem hominum memoriam a Præmonstratensibus sancti aut beati vocantur, sed cultu liturgico (differt enim his ab ecclesiastico, multo latius patente,) careni, a nobis, qui jubemur in hac parte diligentes et accurati esse, censeri possint æquipollenter beatificati et sancti aut beati appellari. Affirmanter respondendum visum est Papebrochio; aliter iis, qui post eum venerunt, adeo ut noluerint etiam eis, qui ab Hispanis colebantur, locum dare in Actis nostris, nisi sedes apostolica confirmasset eorum cultum. Equidem putem Papebrochium propius accessisse ad Romanorum pontificum mentem, quantum hæc ex Clementis XI, Benedicti XIII aliorumque decretis colligi potest; et proinde antiquiores et celebriores omnes legitime posse beatos nuncupari; quos inter profecto venire Ludovicum Arnsteinium. Ut autem judicare possit ipse lector an sæculorum judicio jam pridem in sanctorum et beatorum album relatus fuerit comes Ludovicus, quæ in utramque partem valere videantur, hoc paragrapho referam.
[26] [quoniam ejus Vita tamquam viri sancti scripta est,] Considerandum imprimis est ejus Vitam, non secus ac sancti viri, brevi post mortem conscriptam fuisse. In prologo profitetur auctor se comitis Ludewici, viri per omnia virtuosi, parentes, ortum, in sancta professione progressum et felicem in Christo transitum, etsi non aureis, tetris tamen literis exoraturum. Ubi vero mortem ejus describit: Totus, ait, cælestium flagrans desiderio, valedicens omnibus, octavo kalendas novembris, lætantibus angelis, plenam felicibus meritis animam transmisit ad Christum. Lege quæ dein de ejus sepultura narrat, tam præclara utique et solemni, ut plerorumque sanctorum tam splendida non fuerit. Epilogus etiam observandus est: Accipe jam, lector, inquit biographus, brevem et simplicem paginam, tanti viri virtutibus imparem… Date, fratres et domini, date, precor, veniam; et quid tantis cineribus debeatis vigilanter advertite. Ne, quæso, pro nihilo terram desiderabilem habeatis, ne, unde gratiam et meritum, inde teneamini pœnas et supplicia reportare… Non ergo simus ingrati de tanto beneficio, ut ejus nobis patrocinetur oratio. Demum in epitaphio dicitur venerandus vir rosa vernalis, quæ sub alis seraphin plena est majestate Dei. Quod vero beati Ludovici Vita eo plane modo conscripta est, quo reliquæ legendariis seu libris choralibus insertæ, res adeo manifesta est ut non fugerit sagacissimum Helfricum Bernhardum Wenckium, professione protestantem et domus Hassiæ historicum: Ludovicus, inquit [Katzcnelenbogische Geschichte, pag. 224.] , magna pietatis fama diem obiit. Quæ res, juncta cum solita monasteriorum veneratione in fundatores suos, causa fuit ut initio sæculi XIII Arnsteinianus religiosus Vitam sancti scripserit: Dieses, und die gewönhliche Ehrfurcht der Klöster gegen ihre Stifter, erweckte im Anfang des dreizehnten Jahrhunderts einen Mönch des nemlichen Klösters, das Leben des Heiligen zu schreiben. Nilitaque mirum, si in altero codice Musæi Britannici Vitis sanctorum adjuncta sit. Quo quum Gamansius usus fuisse videatur, se hanc Vitam editurum esse scripsit, prout eam repererat in antiquissimo ms. post Vitas sanctorum.
[27] [licet pro more germanico hæc appellatio in titulo omissa sit;] Re quidem vera beati appellatio in lucubrationis titulo venerabili viro non tribuitur: In codice enim illo Gamansii primario hæc præmissa erant verba: Incipit prologus gestorum comitis Ludovici, fundatoris nostri. In alio exemplari reperit Blanpinius et Kremerus hoc initium: Incipit Opusculum seu Vita Ludovici, quondam comitis in Arnstein et fundatoris nostri. Prologus… Vita præfati comitis Ludovici in Arnstein… In fine: Epitaphium Ludovici comitis et fundatoris in Arnstein. In codice autem, quo usus est Browerus, is erat titulus: Incipit Opusculum gestorum comitis Lodewici, fundatoris; finis vero: Explicit opusculum gestorum comitis Ludewici, fundatoris nostri. Demum inscriptio libri ms., quo usus est Böhmerus, hæc erat: Incipit opusculum gestorum comitis Lodewici, fundatoris nostri. Quibus adde in versione germanica sæculi XV (ut mihi ex illustrissimi Limburgensis episcopi literis constat) sancti titulum abesse, et similiter in Vitis sanctorum et virorum sanctitate insignium ordinis Præmonstratensis, quas anno 1753 Varsoviæ in folio polonice edidit Antonius Josephus Daniel Kraszewski, abbas Vitoviensis [Zycie SS. y w nadziei zesslych Slug Boskich Zakonu Premonstratenskiego, Pazdziernik, pag. 178 et seqq.] . Verum animadvertendum est in Germaniæ partibus a priscis librariis sanctitatis laudem non aliis adscribi consuevisse ac sanctis antiquioribus aut a sancta sede solemniter canonizatis; aliis vero, licet plane in sanctorum numero haberentur, nequaquam hanc laudem datam fuisse; quin etiam in nonnullis codicibus legi Vitam Oudalrici etc., licet brevi post mortem a romano pontifice legitimo decreto inter sanctos relatus fuerit. Sed quid his immoror? Percurre Pertzii Monumenta Germaniæ, in quibus veteres codices accurate repræsentantur: multas ibi obvias habebis sanctorum Vitas sæculi X et sequentium; raro sanctos aut beatos eos dictos reperies.
[28] [sed quum sæculo XVIII et deinceps edita est, honestatus fuit beatus vir hac appellatione.] Quum autem sæculo XVII alii prorsus essent mores, pronum erat ut Browerus in Sideribus suis, quemadmodum illic S. Meinwercum, episcopum Paderbornensem, et S. Eigilem, quartum abbatem Fuldensem, beatæ memoriæ et sanctos appellavit (licet in antiquis Vitarum exemplaribus hæ appellationes abessent), sic quoque venerabilem comitem Ludovicum eisdem laudibus ornaret. In elencho itaque eorum, quæ Sideribus illis continentur, illos trinos dixit b. m. seu beatæ memoriæ; similiter in singulari B. Ludovici Vitæ titulo, licet simili loco nude Meinwercum et Eigilem, omni sanctitatis laude omissa, dixisset, Vitam et conversionem B. M. comitis Ludewici scripsit; demum, ut in supremo margine S. Meinwercum scripsit et S. Eigilem, sic quoque S. comitem Ludewicum Arnsteinium. Omnes itaque tres eodem ordine habuit et conditione; et quum tunc temporis SS. Meinwerci et Eigilis cultus certus esset, proculdubio favet maximopere B. Ludovico ille scribendi modus Broweri, viri doctissimi, prudentissimi, sanctissimique. Non aliter Joannes Lepaige, qui in Præmonstratensis ordinis bibliotheca B. Ludovici actis pro titulo inscripsit. Vitam beati Ludewici, comitis Arnsteinii, fundatoris abbatiæ Arnstein, Præmonstratensis ordinis, Trevirensis diœcesis, et in ea fratris (ut vocant) conversi; necnon beatæ Gudæ, beati Ludewici conjugis clarissimæ, in ea sanctimonialis, et beati Godefridi, ejusdem Arnsteinii cœnobii primi abbatis, ex ejusdem monasterii et ordinis ms. codicibus et ex Sideribus illustrium et sanctorum virorum R. P. Browerii, societatis Jesu presbyteri, eruta et prolata; neque contentus fuit Pagius B. Ludovicum in Vitæ titulo beatum appellare, sed in margine ubique eadem laude eum ornavit; quin etiam Vitæ textum pluribus locis mutavit ut venerabilem virum beatum Ludovicum diceret. Gamansius autem noster, qui in sanctorum gestis eruderandis plurimum sudavit, operamque suam elucidandæ B. Ludovici Vitæ solerter impendit, passim in scriptis suis eum B. Ludovicum nuncupavit; et similiter Arnsteinienses, qui ad eum de fundatore suo dederunt literas, semper eum beatum Ludovicum appellant. Hunc autem titulum Vitæ paraverat: Conversio et fundatio beatorum Ludovici generosi et Gudæ comitum, conjugum, conversorum et fundatorum insignis ecclesiæ canonicalis ordinis Præmonstratensis in Arenstein, prout eam reperi in antiquissimo ms. post Vitas sanctorum a quodam illius et ipsi coætaneo in conversione filio, vel ad minus non longe post converso, qui beati patris sui exemplo humilis latere nomenque supprimere voluit: hanc verbotenus, ut sequitur, accipe.
[29] [Paratur ejus Vita ut obtineatur licentia recitandi officii in ejus honorem.] Carolus Ludovicus Hugo, a quo beati comitis Vitam etiam editam fuisse dixi, eam tum in titulo universi libri, tum in fronte ipsius lucubratiunculæ [Sacræ antiquitatis monumenta, t. II, p. 34.] appellavit Vitam beati Ludovici, comitis de Arnstein. Similiter in Annalibus ordinis Præmonstratensis [Annales, t. I, p. 202 et seqq.] septies ven. virum nuncupavit beatum Ludovicum. Multo autem magis consideranda sunt, quæ in præfatione de B. Ludovici Vita ab Hugone dicuntur: Vitam, ait editor, beati Ludovici, comitis Arnstenii, a Pagio * nostro in Bibliotheca Præmonstratensi jejune olim editam et nævis lacunisque mendosam, restituimus ex authographo, et notis instructam evulgamus, qualem paraverat P. Blanpinius, ad instantiam reverendissimi domini Norberti Mattensii, abbatis Fontis-Andreæ et totius ordinis nostri procuratoris generalis in curia Romana, offerendam sanctæ memoriæ Benedicto XIII, summo pontifici, quo tutius, inspectis tabulis, procederet ad conscriptionem comitis in beatorum numerum. Ex quibus liquet sub initio sæculi XVIII serio cogitatum fuisse de impetrandis ab auctoritate apostolica B. Ludovico cælitum honoribus: quod fieri poterat, ut supra diximus, vel concessione officii, vel confirmatione cultus immemorabilis, vel processu beatificationis ordinario. Sed contendissent procul dubio Stivagienses B. Ludovici nomen conjungere cum BB. Evermodi, Isfridi et Ludolphi, et ut in horum laudem, sic etiam in ejus honorem officii recitandi potestatem impetrare; quæ via omnium erat brevissima et illo tempore, ut vidimus, certissime usitata, etiamsi non alia aliquando exsisterent cultus indicia, quam quod venerabilis eorum memoria religiose per Vitas eorum, jam pridem conscriptas, ad hanc diem propogata esset. Verumtamen Vita, a Blanpinio parata, Romam numquam missa est, neque Mattensius consilia sua duxit ad exitum; quod forte ocius in Belgium revocatus est.
[30] [Antiquissima venerationis testimonia.] Quamcumque autem iniissent viam, spem non fefellisset eventus, quoniam non ex Vita tantum, sed etiam ex aliis monumentis ostendi poterat eum semper et multo plus centum annis ante Urbani papæ VIII decreta publice habitum fuisse in cælis regnare. Etenim in diplomate Gummersheimensi anni 1263, quod inferius integrum recitabo, appellatur beatus vir sanctæ memoriæ Ludovicus comes; et in Necrologio abbatiæ Arnsteinianæ, in quo nulli scripti sunt post annum 1426, leguntur ad diem 28 (25?) octobris sequentia [Ap. Kremer, Origines Nassavicæ, t. II, p. 411.] : Anno gratiæ 1185 beatæ memoriæ venerabilis Lodowicus, comes et conversus, fundator ecclesiæ hujus in Arnstein, necnon ecclesiarum videlicet monasterii Beselich, Enckenbach et Vallis S. Mariæ feliciter migravit ad Christum: ubi animadverte neminem alium illic dici beatæ memoriæ, venerabilem, feliciter migrasse ad Christum. Similiter in Chronico Arnsteiniano, quod Luwandus canonicus ante mortem B. Ludovici incohavit, ubi venit ad annum 1185: Ludewicus comes, inquit [Ap. Bohmer, Fontes rerum Germanicarum, t. III, p. LI.] , et conversus, fundator hujus ecclesiæ aliarumque monialium, feliciter obiit; quum omisso vocabulo feliciter ad annum 1080 scribat: Eustachius, abbas secundus, obiit; et ad annum 1196: Richolfus abbas obiit. Similiter in diplomate anni 1235 [Gudenus, Codex diplomaticus, t. II, p. 69.] felicis memoriæ comes Ludewicus legitur.
[31] [Inscriptum est B. Ludovici nomen fastis sacris ordinis Præmonstratensis et Coloniæ.] Strata itaque via erat ut, quum Præmonstratenses cœperunt beatos suos certis inscribere diebus, B. Ludovici nomini locus fieret. Porro in menologio seu Natalibus sanctorum candidissimi ordinis Præmonstratensis, quos anno 1625 publicabat Joannes Baptista Van der Sterre, abbatiæ S. Michaelis jam laudatus prior, legitur ad hanc diem: In cœnobio Gummerscheym natalis B. comitis Ludwici, conversi ordinis Præmonstratensis et fundatoris cœnobii Arnsteinii, juxta Loganam in Westerwaldia siti. Qui, postpositis sæculi pompis ignominiæ crucis Christi, cum in regulari vita complures insigni pietate transegisset annos, totus cœlestium flagrans desiderio, omnibus valedicens, lætantibus angelis, plenam felicibus meritis animam transmisit ad Christum. Non aliter Georgius Lienhart, abbas Roggenburgensis in Suevia, qui anno 1764 decreto capitulari Circariæ Suevicæ in lucem dedit Ephemerides hagiologicas ordinis Præmonstratensis, ad diem 25 octobris his verbis venerabilem Ludovicum prosecutus est: In monasterio Arnsteiniano natalis B. Ludewici, comitis de Arnstein. Ut sanguine ita sanctitate B. Ottoni diacono, prædiis ditissimo, nobili ac generosa Saxonum prosapia descendenti, propinquo suo consanguineo B. Ludewicus suam conversionem, ordo noster novum gratus adscribit surculum. Præcipua dein B. Ludovici gesta compendio referuntur; scilicet: Istius, amore Jesu Christi larga prædia amplissimasque abdicantis facultates, ac monasterium, Gratia Dei nuncupatum, fundantis provocatus exemplo, et potentissimis persuasus hortatibus, generoso ausu se quoque Deo per vitam religiosam ac castrum suum divino cultui consecrat. Memor promissi, a Salvatore facti, quod qui uxorem propter nomen ejus reliquerit, centuplum sit recepturus, amatæ conjugi Gudæ vale, et religioni dixit ave. Ut nudus nudum Christum sequeretur, sæculi divitias, fumosos majorum titulos honoresque abjecit. Omnibus renunciatis ac semetipso abnegato, ex summa et vere stupenda humilitate elegit abjectus esse in domo Dei sui, humilis factus conversus. Quo in statu lectioni, orationi et divinarum rerum contemplationi, eleemosynis aliisque caritatis, misericordiæ ac compassionis erga pauperes et viduas, (quibus et victum sæpe latenter et amictum per humeros quasi furtive dimisit) jugiter intentus operibus, complures egit annos. Cum vero de licentia abbatis pro more suo ecclesias, a se fundatas, sollicite visitasset, et ad cœnobium virginum Gummersheim devenisset, in febrim incidit. Morbo ingravescente et viribus corporis deficientibus, mature omnibus moriturientium sacramentis probe munitus, totus cælestium flagrans desiderio, omnibus vale dicens lætantibus angelis, plenam felicibus meritis animam hac die transmisit ad Christum. Quin etiam in fastis Coloniensibus Gelenii, qui anno 1645 cum reliquis laudibus seu Magnitudine Coloniæ in publicum iverunt, ad præsentem diem hæc veniunt [De Coloniæ magnitudine, p. 734.] : B. Lodvici, ordinis Præmonstratensis canonici, ex comitibus de Arnstein, cujus mater erat burgravia sive castrensis comes de Odenkircha, ministerialis archiepiscoporum Coloniensium.
[32] [Imagines B. Ludovici; cujus tamen cultus parcissimus erat Arnsteinii,] Nec quidquam in ordine Præmonstratensi a pluribus sæculis firmius fuit quam ut Arnsteinianum fundatorem beatis accenserent: quam ob rem imago etiam ejus apparet in arbore Ninoviensi, quam antea n. 7 explicui et ubi beatus dicitur et caput gloriosis radiis circumdatum gerit. Contra (nam nihil occultare velim) in imaginibus B. Ludovici ejusque uxoris Gudæ, quæ alteri codici Idsteiniano insertæ sunt, absunt (ut ad me rescribendum curavit Ill. Episcopus Limburgensis) radii et aureola a capitibus. Verumtamen sunt et alia nonnulla, quæ in aliam partem omnino vergere videntur: scilicet, quum Gamansius ineunte anno 1672 ad abbatem Arnsteinianum literas dedisset, quibus inter alia multa interrogabat de sepulcro B. Ludovici, quem ex Vita ante aram S. Nicolaï humatum fuisse noverat, deque imaginibus aliisque id genus, respondit Wilhelmus Priester, professus in Arnstein, nomine abbatis sui: In lapide excisa hujusmodi scriptura apparet: Anno Dni MCCCLIX Walburgis cepit dominus Wilhelmus abbas reedificare ecclesiam. Cujus anima requiescat in pace. Amen… Wilhelmus a Staffel, abbas ante nominatus, in reædificatione ecclesiæ formam mutavit structuramque adauxit in longitudine binis altis turribus cum sanctuario ex fundamento quidem. A latere aquilonis turris aram habet, scilicet apostolorum Petri et Pauli. Ante hanc aram epitaphium prædicti Wilhelmi abbatis cernitur. Neque fundatoris aut conjugis, neque primorum aut posteriorum abbatum aliud epitaphium; nullæ fabricæ, sculpturæ, picturæ, descriptiones, inscriptiones, insignia nulla… Cæterum obiter significamus R. A. P. Jacobum Masenium Societatis Jesu annis abhinc tribus circiter apud nos in Arnstein coram inspexisse et annotasse memorabilia quæcumque pro exornanda sua Trevirensi historia. Verumtamen, qui has literas scripsit, beatum Ludovicum vocat pientissimum fundatorem; unde videatur, quod diximus, is titulus nomini ejus apud Arnsteinianos adhæsisse.
[33] [neque nunc ad Rhenum viget.] Nihilominus fatendum est Masenium ex his, quæ coram illic vidit, nequaquam inductum fuisse ad eamdem laudem dandam B. Ludovico, adeoque eum nude appellare Ludovicum comitem Arensteinium [Epitome annalium Trevirensium, pag. 396 et 397.] ; et in Annalibus Trevirensibus [Lib. XIV, num. 180, tom. I, pag. 81.] (nam hic quoque locus Masenii est) abstinere similiter a sancti aut beati appellatione, contentum eum magnifice laudare: Inter hæc, inquit, Ludovicus, comes Arensteinius octavo kalend. novembris decessit, vir cum ob incredibilem ac summam in Deum pietatem et religionem, tum egregium pudicitiæ et rerum cælestium studium, quo conjuge florenti ætate, opibus atque eximiis honorum titulis in Christi gratiam spretis, æternum sibi decus peperit, cælo terraque memorandus. Quæ tamen verba appellationibus beati et sancti æquivalent. Deinde qui in sanctos Trevirenses quam solertissime inquisiverunt, Hontheimius, auctor Brevis historiæ cultus sanctorum Trevirensium domesticis monumentis stabilitæ [Prodromus Hist. Trevir. part. I, pag. 357 et seqq.] , et anonymus presbyter Trevirensis, qui anno 1837 Vitas et acta sanctorum Trevirensium [Leben und Thaten der Heiligen, deren Andenken besonders im Bisthum Trier gefeiert wird, Trier 1837.] vernacule edidit, omittunt omnino B. Ludovici nomen; verumtamen, quum eis solum propositum fuerit de iis sanctis agere, qui officio liturgico culti fuere aut coluntur, non magni momenti est eorum silentium. Præterea Franciscus Xaverius Remling, parochus in Hambach, qui eximia diligentia historiam monasteriorum Bavariæ Rhenanæ conscripsit, passim quidem laudat comitem Ludovicum, quod sanctimoniæ fama floruit [Geschichte der Abteien in Rheinbayern, tom. II, p. 105.] et in odore sanctitatis mortuus est [Ibid. pag. 139.] , sed neque beatum nuncupat, neque sanctum. Ven. vir J. Marx, historiæ ecclesiasticæ in seminario Trevirensi lector, eamdem inivit viam; plurimum laudans comitem Ludovicum, nuspiam tamen sanctum vocans aut beatum [Geschichte des Erzstifts Trier, tom. II, part. II, pag. 186.] . Accedit quod ille idem Hontheimius, repetens Broweri editionem Vitæ B. Ludovici solosque locos communes omittens, consilio abstinuit ab adornando pientissimo viro sanctitatis laude, et in ipso fronte scripsit: Ex Vita Ludovici, comitis et fundatoris in Arnstein, a scriptore prope æquali sæculi XII.
[34] [Quod tamen non impedit quin beatis accenseri possit ven. vir.] Recentiores itaque minime consentiunt in referendo inter sanctos aut beatos B. Ludovicum; sed hoc passim observatur quod, quando beati aut sancti officio liturgico non coluntur, complures abstinent a beatitudinis aut sanctitatis titulo: ut in positionibus de approbatione cultus immemorabilis frequenter occurrit, quin quidpiam inde exsurgat adversum beatorum jura, aliis nixa testimoniis: et quidem, si ea memoria teneantur quæ sparsim hoc paragrapho retulimus, non potest non esse manifestum continuo post mortem B. Ludovicum a pientissimis suis sodalibus in sanctorum consortio habitum fuisse; quæ de ejus sanctimonia opinio ita ad hanc usque diem perseveravit ut casus exceptus adesse videatur, qui, ut supra explicuimus, per Patrum scripta dici solet et ut nil obstare censendum sit quin officii ejus annua recitatio, eodem jure, quo reliquorum beatorum Præmonstratensium, a sancta sede impetretur; multoque minus nobis liceat locum denegare beatissimo viro in his nostris Actis sanctorum. Accedunt instrumenta publica, ante et post decreta Urbani VIII edita, quibus laudibus effertur, quas non nisi sanctis et beatis tribui sinit ecclesia. Quodsi quid tamen desit, exemplo Papebrochii, B. Eberhardi præpositi Marchtallensis gesta inter Acta sanctorum edituri [Acta SS. tom. II Aprilis, pag. 502.] , profitebimur dandum aliquid summæ ac pene nimiæ antiquorum Præmonstratensium hac in parte modestiæ; ne paucis illis, quos accepta a majoribus traditio constanter beatos prædicat, subtrahamus titulum beati. Dicemus itaque de beato Ludovico, postquam ejus Vitæ, præcipui ejus gestorum fontis, merita, codices et editiones recensuerimus.
[Annotatum]
* Le Paige
§ II. B. Ludovici Vita, codices, editiones.
[Scripta fuit B. Ludovici Vita non multo post mortem a cononico Arnsteiniano, qui videtur fuisse Luwandus;] Scripta ejus Vita fuit non multo post mortem, id est inter diem 1 februarii anni 1198, qua die Valeramus, comes Nassaviensis, e vivis recessit [Kremer, Origines Nassavicæ, tom. I, p. 382.] , et annum 1235, quo circiter filius ejus Rubertus ad aliam item migravit vitam [Ibid., p. 429.] . Id enim colligitur ex capite I, ubi hæc occurrunt: Rubertus, frater Arnoldi, pater exstitit comitis Valerami; cujus filii sunt Henricus et Rubertus, NUNC comites. Scriptorem fuisse canonicum Arnsteinianum consentiunt omnes et universi opusculi clamat indoles. Ad novum cœnobium non accessit nisi post annum 1151, utpote qui non noverit Godefridum I abbatem, qui anno XII, quo super Domini familiam fuerat ordinatus (ordinatus autem fuerat anno 1148 aut 1149), ingravescente carnis molestia, IV idus octobris feliciter obierat: hæc enim Godefridi laus: Erat consilio providus, opere strenuus, doctrina dulcifluus, miræque humilitatis et abstinentiæ, SICUT A CONTEMPORANEIS IPSIUS VERACI AD NOS RELATIONE PERVENIT, fieri non potuit nisi a viro qui tempore aliquanto posterior sit. Arbitrantur nonnulli se ejus deprehendisse nomen; adeoque Fredericus Hirsching [Stifts- und Klöster-Lexicon, tom. I, p. 170.] vocat eum Lunardum; alii [Cfr Böhmer, Fontes rerum Germanicarum, tom. III, p. LI.] contra Luwandum: profecto melius. Consiliarius scilicet Nassoviensis Eberhardus in Marburgicis Memoriis [Marburgische Anzeigen, 1766, num. 4 – 6.] descripsit codicem Arnsteinianum sæculi XII, Vitam B. Ludovici continentem: qui codex eadem manu exaratus erat qua Annales a canonico Luwando certissime confecti. Horum enim annalium initio hæc exstabant: Hoc anno a Christo MCLXXI scriptus est iste liber a quodam fratre nostro, nomine Luwando. Qui ergo legit, dicat: Anima ejus requiescat in pace. Qui vixit usque ad annum 1215, in quo prior manus cessat et alia scribere exorditur; ita ut tum diem obiisse censendus sit. Convenit itaque etiam ætas, quippe qui multis annis scribere potuerit: Henricus et Rubertus NUNC comites, neque tamen contemporaneus fuerit abbati Godefrido. Quod si B. Ludovici biographus et Luwandus non iidem fuisse dicantur, necesse est tum in uno Arnsteiniano cœnobio duos fuisse canonicos, qui rebus historicis colligendis vacarent: quæ res procul dubio fieri potuit; sed, ut illo ævo, nequaquam verisimilis censenda est. Atque inde fit ut multo probabilius sit canonicum Luwandum reapse B. Ludovici Vitæ auctorem esse quam velle videatur Joh. Fredericus Böhmerus [Fontes rerum Germanicarum, tom. III, p. LI.] .
[36] [fidelis est et accurata.] Consentiunt autem omnes scriptorem, quiscumque is demum sit, virum fuisse sagacem et diligentem. Vitæ scriptor, ait Browerus in annotatis [Sidera Germaniæ, p. 17.] , prope ætate æqualis, etsi more scholastico alicubi diffluens luxuriet, graviter tamen nec indocte narrationem absolvit et nostris quoque lucubratiunculis lumen alicubi non exiguum accendit. Non aliter Kremer: Scriptor coævus est, inquit [Origines Nassavicæ, tom. I, p. 12 et 13.] , et plena fide digni sunt ejus narratus; tantoque pluris fieri debet, quod quæ oculato testimonio non novit id se tradere profitetur sicut a contemporaneis veraci ad se relatione pervenit. Breves ejus sunt memoriæ genealogicæ et ad domorum capita dumtaxat spectantes; ita ut multis supplementis indigeant: ab initio autem sæculi XII incipiunt et ad medium sæculum sequens pertingunt. Stylum etiam laudat Hugo, abbas Stivagiensis: Synchronus pæne auctor, ait [Sacræ antiquitatis monumenta, tom. II, præf., num. II.] , Arnstenii canonicus, puram satis et integram latinitatem callens, hanc Vitam elucubravit. Cui judicio præfero ipsius scriptoris confessionem: Dicent enim, hæc ejus sunt verba, quod materiam tam honestam sermo deformaverit impolitus: quibus non ego, sed poeta respondet:
Est quodam prodire tenus, si non detur ultra. Solet tamen in fragili calamo et in vase fictili dulcedo mellis includi, et ignis duro in silice reperiri; nec solaris cerei derogat claritati circumfusa sæpius et objecta nubium crassitudo. Libros tamen classicos legerat, maxime poetas, Horatium, Persium, Ovidium, Claudianum aliosque; sed is non erat cui pulcra placerent, sed cui potius mira dumtaxat et artificiosi verborum ambages saperent: ita ut nil simpliciter dicere posset.
[37] [Codices manuscripti] Codicem vere autographum seu scriptum ab ipso Luwando a consiliario Everhardo recensitum fuisse jam monui; qui ubinam nunc sit ignorari videtur [Fontes rerum Germanicarum, tom. III, p. LI.] ; minimo tamen damno; quum secundus fuisse videatur ex iis qui olim collati fuerint in gratiam Gamansii, ut continuo declarabo. Alius est codex, qui Gamansio præferendus visus fuit scriptusque est sæculo XIII, atque olim Arnsteinii, nunc autem (ni fallor) in Musæo Britannico numm. 2801, 233 servatur [Potthast, Bibliotheca historica medii ævi, p. 789.] ; atque id habet proprium quod B. Ludovici Vita illic inter aliorum sanctorum Vitas inserta est: omnium codicum, nunc adhuc exsistentium, habetur optimus [Archiv der Gesellschaft, tom. VII, p. 80; ap. Böhmer, Fontes, t. III, p. LI.] . Tertium insuper adhibuit Gamansius, multo minus bonum. Alii duo codices, sæculo XV scripti, in Idstein custodiuntur: quorum alter continet imagines comitis Ludovici ejusque uxoris Gudæ, perperam multis habitus autographus atque ipse fons editionis Kremeri. Exstat insuper in bibliotheca publica Trevirensi, num. 1396 (1337) signatum, apographum scriptum sæculo XVII; in bibliotheca autem Bruxellensi regia, quæ vulgo Burgundica dicitur, aliud servatur apographum, diligentia summa prelo paratum partim Gamansii opera, partim Guilielmi Priester, canonici Arnsteiniani. Descripsit scilicet verbotenus Gamansius B. Ludovici Vitam ex antiquissimo, ut loquitur, ms. post Vitas sanctorum a quodam illius et ipsi coætaneo in conversione filio, vel ad minus non longe post converso, qui beati patris sui exemplo humilis latere nomenque supprimere voluit; qui codex, quem primum Gamansianum dicam, idem forte est (ut monui) qui nunc Londini in Musæo Britannico est. Contulit autem Priester incredibili (ut illo ævo) studio Gamansii apographum cum duobus mss. Arnsteinianis; quorum prior vere autographus erat, ut supra innui; alter autem, qui aliquando ad lectiones Kremeri, aliquando ad Broweri accedit. Neque ego dissentire velim a Gamansio, qui primarium suum exemplar autographo prætulerit; quum, quotquot scribimus, correcta, non primum in chartam jacta, pro genuinis agnoscamus.
[38] [et editiones recensentur.] Hanc Vitam primus edidit Christophorus Browerus noster inter Sidera illustrium et sanctorum virorum, qui Germaniam gestis suis ornarunt; quæ Sidera prelo excudi curavit Moguntiæ anno 1616. Inde Joannes Pagius, seu Lepaige, canonicus Præmonstratensis et ordinis syndicus, eadem desumpsit atque anno 1633 in Bibliotheca ordinis Præmonstratensis inseri fecit; similiter Carolus Ludovicus Hugo, Stivagiensis abbas et episcopus Ptolemaïdis, ex labore Blanpinii in Sacræ antiquitatis monumentorum tomo II, anno 1731 in Oppido S. Deodati excuso: qui tomus ita rarus est ut plures bibliographi existiment eum nuspiam exsistere, sed dumtaxat priorem tomum, dolose præfixo tomi II titulo, adeoque in pluribus bibliothecis exstare bis eumdem tomum. Quam fraudem, ab Herberto indicatam, equidem aliquando in exemplari quodam vidi; sed in hoc errat Herbertus, quod nulla vera tomi II exemplaria servata esse scripsit. Post Hugonem venit Joannes Martinus Kremer, qui anno 1779 Wisbadæ Originum Nassoicarum partem alteram diplomaticam in lucem dedit atque in ea B. Ludovici Vitam; cujus partis longe optimum monumentum est. Demum Joannes Fredericus Böhmer in egregia collectione, cui Fontes rerum Germanicarum titulum indidit, eamdem anno 1853 in tomo III prelo descriptam edidit. Quibus omnibus subsidiis adjutus, novam ipse editionem adornabo. Scilicet fundamenti loco adhibebo primarium Gamansii codicem, qui videtur ab ipso auctore profectus esse; auxilii loco secundum Gamansii, quocum fere ubique convenit editio Böhmeri, minus prope accedit Kremeri, ex codice tamen sæculi XV confecta, multoque minus Blanpinii; et demum tertium Gamansii, quo aliquando usum diceres Browerum, nisi huic præluxerit depravatum ecgraphum. At nolim hunc locum relinquere quin moneam sæculo XV paratam fuisse versionem germanicam eamque editam fuisse in Annalibus societatis historicæ Nassaviensis [Annalen des Nass. hist. Vereins, tom. II, p. 123 et seqq. Cfr Böhmer, Fontes, tom. III, p. L.] .
§ III. Castrum B. Ludovici, genus, uxor, jurisdictio et comitatus ante conversionem.
GENTIS SALICÆ TABULA GENEALOGICA GENERALIS,
QUÆ SIMUL INDICAT FAMILIAS EX HAC GENTE ORTAS, PRÆCIPUE
LURENBURGENSIUM SIVE NASSOICORUM COMITUM SERIEM USQUE AD EORUM
DIVISIONEM ANNO MCCLV CELEBRATAM.
[Describitur Arnsteinium,] In septentrionali pristinæ diœcesis Trevirensis parte, quæ, in Rheni ripa dextra jacens et inter diœceses Coloniensem et Moguntinam conclusa, Logana rivo, in Rhenum supra Confluentes incurrenti, in duas secatur partes et ex qua præsens ducatus Nassaviensis fere constat; exsurgit ad rivi sinistram in alto frondosoque monte vicus Arnstein; prius castro, quod inhabitavit B. Ludovicus, dein cœnobio ordinis Præmonstratensis, quod ipse condidit, insignis. Ad occasum spectat ad Nassau, ad orientem ad Dietz, distans utrinque itinere sesqui horæ, si navigio utaris; a Rheno autem passuum millibus duodecim. Ad pedem per amœnam pratis convallem ex parte orientis fluit Dursta, rivus exilis, sed piscosus, illic in Loganam influens. Quæ castri species esset, in ipsa Vita declaratum est. Id destruxerunt monachi ut ejus loco monasterium exstruerent. Alii enim, ut in Vita legitur, frangendis muris castrensibus, alii complanandis areis insistebant; alii trabes et ædificiorum ligna ducebant; alii rupis eminentiam præcidebant, cujus (ut fertur) altitudo adæquabat, quod nunc est, monasterii summitatem. Verumtamen hæc non ita intelligenda videntur quasi in ipsa castri sede ædificatum fuerit asceterium; sed potius ut in excisa rupe exstructum fuerit, fragminibus murorum adhibitis. Si Friderico Hirsching [Stifts- und Kloster-Lexicon, p. 172.] credas, in sinistra Loganæ ripa exstiterit castrum; cujus parientinas latissimas anno 1792, quo scriberet, adhuc superfuisse; non procul inde lautam domum erectam esse a nobili familia Stein: verum in hujus regionis mappis topographicis, superiori sæculo pictis, quas in musæo nostro habemus, nullum horum ruderum vestigium cernitur, licet domus etiam rusticæ indicentur: quod tamen argumentum non magni esse ponderis fatebor, quoniam negligi potuerint inutiles reliquiæ. Pulcherrimus e longinquo monasterii conspectus; ad cælum scilicet tollit inter montes saxosos viridesque fagos alas suas et quataor templi vastas turres. Circumcirca jacebant agri cultissimi, vineæ festissimique horti. Sed periit horum locorum gloria, quum brevi post hinc expulsi fuerunt canonici regulares, quos illuc primus olim induxerat B. Ludovicus.
[40] [ubi natus est B. Ludovicus genere (ut volunt) salico, id est curiali.] Hoc autem castellum olim paterna hæreditate ei obvenerat cum amplissima ditione: genus enim ejus nobile et potens erat. Volunt eum de domo Salica fuisse; quæ res tenebris plena est. Salicum idem valere ac aulicum, dominicale, principale extra controversiam est positum; abundant quippe documenta. Ubi vero viri et mulieres Salici dicuntur, certum etiam est de prima nobilitate sermonem fieri; quum Ottonis Frisingensis hoc apertissimum testimonium sit [Chronicum, lib. IV. cap. 32, ap. Tissier, Bibl. Cist., tom. VIII, pag. 58.] : Nobilissimi Francorum, qui Salici dicuntur. De origine multæ circumferuntur fabulæ; quibus missis, alii cum Struvio [Corpus historiæ Germaniæ, par. III, §. 14, pag. 92.] : Potius, inquiunt, Salici nomen e terra salica, quæ pars erat Franciæ Teutonicæ ducimus, a qua Conradus II imperator Salicus fuit adpellatus, quod nomen etiam Pharamundo tribuitur. Licet autem Salici primitus ii saltim dicerentur, qui in terra Salica nati, ita ut ad distinguendum ab aliis Francorum populis diceretur Salicus Francus, sensim tamen ad omnes Francos Salicorum perducta fuit adpellatio; et quidem, postquam Franci Gallias sibi subjecissent atque Gallis intermiscerentur, aulici erant, et Salici nobilissimi Francorum dicebantur. Quin etiam statuit A. Fr. Gfrörer [Pabst Gregorius VII und seine Zeitalter, tom. I, pag. 270 et seqq.] Salici laudem tantumdem valere quantum de sanguine regio esse, ita saltem ut per feminas is sanguis acceptus sit; et certe Conradum Salicum materna cognatione de stirpe Karolingica fuisse atque habitum proinde de Merovingorum domo. Verum hæc cognatio, ut jam pridem animadvertit Leibnitzius [Annales imperii, ad n. 911, num. 21, tom. II, pag. 246.] , efficere quidem potuit ut ejus electioni minor invidia adhæreret; sed nequaquam in causa fuisse videtur cur Salicus diceretur. Hoc ei potius cognomen datum, quo indicaretur eum in purpura (ut Orientales loqui amabant) genitum non esse, neque ullum proin ei a nativitate jus ad regiam coronam fuisse: (succedendi enim eligendique jura contemperabant Franci, principes ex eadem stirpe, sed ætatis graduumque ordine sæpius neglecto, admittentes.) Salicus ergo dictus non fuerit ad natalium, regiis longe inferiorum, laudem, sed potius ad significandum eum imperatoria corona cinctum fuisse, licet de aulica tantum esset nobilitate, non vero de familia regia. Multo post inde confinxerunt chronographi novam domum, Salicam nomine, quæ Merovingicæ et Karolingicæ par esset et ex qua multi surculi seu principales familiæ ortæ haberentur in Germania. Sed ut in his multa certa sunt, firmissimis fundamentis nixa, sic alia perquam dubia videntur aut saltem nonnisi verisimilia. Quæ omnia prosequi hujus loci non est: satis quippe erit gentis salicæ, quam vocant, stemma exhibere, quod labore maxime arduo construxit Kremerus et optimis (quantum potuit) firmavit documentis. Hoc unum opus nostrum ut quæ B. Ludovicum attingant proxime explicemus.
[41] [Stemma genealogicum B. Ludovici] Pater ejus etiam Ludovicus dicebatur, qui
ab avorum suorum, ut loquitur biographus,
longa prosapia clarus erat. Ex his noti sunt
alius Ludovicus et Arnoldus: unde sequens
stemma plane certum est:
Arnoldus, comes in Einriche et de Arnstein annis 1034, 1050 et 1052.
Ludovicus I, comes pagi Einriche anno 1067.
Ludovicus II, comes de Arnstein annis 1107 et 1108, maritus Adelheidis de Odenkirchen.
B. Ludovicus III, comes de Arnstein, fundator monasterii de Arnstein, maritus Gudæ seu Judithæ, filiæ Sigefridi II, comitis de Bomeneburg.
[42] [ex diplomatibus] Innotuit autem imprimis ille Arnoldus ex contractu precariæ, anno 1052 inito inter Eberhardum, archiepiscopum Trevirensem, et comitem Waldramum de Arlo; cui subscripsit ille his verbis [Hontheim, Historia Trevirensis diplomatica, t. I, p. 393.] : Arnoldus de Arnstein; ita ut hic sedem suam habuerit in castro de Arnstein, a quo cognominatus erat. Quum autem Ludovici II avorum longa prosapia tam clara esset ut in uno comitatu non facile plures essent ejusdem nobilitatis; quum dein Nassavia et Arnstein sibi fere adjaceant in pago de Logana, non potest idem Arnoldus non idem esse, qui venit in charta, qua anno 1034 Azecho, episcopus Wormatiensis, ecclesiæ suæ concessit prædium quodcumque visus erat habere Nassouwa … situm in pago Longanehe, in comitatu Wiggeri et Arnoldi comitum [Schannat, Historia Wormatiensis, Probat. n. LV, p. 51.] ; qui quum unum simul comitatum haberent, fratres habendi sunt, paterna hæreditate nondum divisa [Cfr Kremer, Origines Nassovicæ, tom. I, pag. 288.] . Solius deinde Arnoldi comitatus ille dictus est, ut apparet ex diplomate, quo Henricus III imperator anno 1050 ecclesiæ S. Swiberti in Werda Cæsaris ob interventum thori et regni consortis, scilicet Agnetis, imperatricis augustæ, unam aream simul cum ædificiis et cum una vinea in villa, quæ dicitur Cambo, sitam et in COMITATU ARNOLDI et in pago Enriche [Pez, Thesaurus Anecdotorum. tom, VI, part. I, col. 243.] . Arnsteiniani autem generis auctorem fuisse Arnoldum illum suadere tentat Kremerus [Origines Nassovicæ, tom. I, pag. 318.] adeoque castri de Arnstein constructorem; id nomine Arnstein significari, quippe quod idem esse videatur ac Arnoldi castrum. Verum id non ita accipi potest, quasi Arnoldus vir novus fuisset; neque hæc Kremeri mens umquam fuit, siquidem contendat eum a Conrado Salico originem ducere; sed quod nobilissima ex gente ortus surculus, non secus ac talea, in Arnstein plantatus, novæ quasi familiæ stipes exstitit, nomine novo accepto ab novo castro. Aliter prima specie B. Ludovici biographus, sentiens castrum, quod Arinstein (Ariinstein, Arenstein) vulgariter LAPIS AQUILÆ latino posse idiomate nuncupari. Quæ tamen originatio cum Kremeri eatenus conciliari potest, quod reapse Germani, quando nomen ex duobus appositis vocabulis haberent, aliquando prius dumtaxat in designando viro usurpabant (sic Cuno pro Conrado), atque Arn, ab Arnoldo detractum, æque aquilam significat ac si nil cum hoc nomine commune haberet. Quæ certe sententia probabilior est quam Estoris [Origines juris publici Hassiæ, pag. 64 et seqq.] et Hirschingi [Stifts-und-Kloster-Lexicon, tom. I, pag. 171.] , derivantium Arnstein ab Are seu Arde; ex quo totius pagi Einriche seu Enrich nomen derivatum esse statuunt. Quod autem plures dicunt rivum Arde in Loganam influere e regione Arnsteinii, rectum non est; aliquot milliaribus altius aquas suas in flumen effundit.
[43] [demonstratum. Pater] Post annum 1052 Arnoldi nomen in diplomatibus non amplius apparet, quod proculdubio non multo post diem obierit; sed Ludovicus I easdem, quas Arnoldus, comitis titulo tenens terras, perspicuo loco deinceps obvius fit. Anno scilicet 1067 Henricus IV, rex et dein imperator, ecclesiæ S. Swiberti, in quam pater beneficus jam fuerat, ob interventum Berthæ, reginæ regni thorique consortis dilectissimæ, necnon Annonis, Coloniensis archiepiscopi, et Sigefridi, ejusdem ecclesiæ præpositi …, quinque vineas in villa Cambo, in pago Enriche, in comitatu Ludovici comitis sitas …, in proprium dedit [Pez, Thesaurus, tom. VI, part. I, p. 253.] . Qui Ludovicus diversus sit oportet a Ludovico, patre B. Ludovici, nisi in immensum extendere velis ejus ætatem; ut supputanti non potest non esse manifestum. Adde patrem B. Ludovici, testimonio biographi, ex hoc mundi naufragio BREVEM HOSPITEM seu in juvenili ætate evasisse; matrem vero longo post conversionem filii tempore seu post annum 1139 vixisse. Pater itaque B. Ludovici censendus est qui ad annum 1107 inter testes chartæ fundationis abbatiæ Springirsbacensis, auctore Brunone, archiepiscopo Trevirensi, legitur Ludovicus de Arenstein [Hontheim, Hist. Trevir. diplom., t. I, p. 484.] ; et in altera ejusdem anni, qua Ruthardus, archiepiscopus Moguntinus, die 10 maii, in S. Disibodi asceterio canonicis substituit monachos, et ubi iterum inter testes, venit nomine Ludovicus, comes de Arnestein [Beyer, Urkundenbuch zur Geschichte der Regierungsbezirke Coblentz und Trier, t. I, pag. 474.] .
[44] [et mater B. Ludovici;] Erat autem præfato comiti, verba biographi recito, secundum sæculi clari et alti sanguinis uxor Udilhildis nomine, quæ non solum tanti viri non degeneraret amplexus, sed et in futuræ sobolis diesceret claritate, quicquid morum, quicquid gratiæ in progenitoribus, in natis probitatis cereus præmisisset. Quæ B. Ludovici mater visa est Kremero [Origines Nassovicæ, t. I, p. 325.] domo fuisse de Odenkirchen in Coloniensi agro; hanc domum jam pridem floruisse, siquidem in diplomate, quo comes palatinus Ezo seu Ehrenfridus anno 1028 bona sua in Lovenich monasterio Brauweilerensi contulit, inter testes designetur comes christianus de Huodenkirchen [Acta Palatina, t. III, p. 132.] ; atque a biographo satis indicari ejus genus, ubi de ejus morte disserens: Mater vero, inquit, longo post conversionem filii tempore vivens, cum originariam terræ particulam mundi curvaret ad vesperam, in prædio suo, quod Udenkirchen dicitur, infirmata, tertio nonas julii diem clausit extremum et in ecclesia majori Coloniæ requiescit. Verum hæc minus certa sunt quam videantur: prædium enim de Udenkirchen habere potuit quin inde orta sit; neque verisimile est feminæ obtigisse comitatus sedem; Quid, quod castellum de Udenkirchen hoc tempore erat penes archiepiscopos Colonienses? In diplomate enim, quo anno 1153, die 14 junii, rex Fredericus I declaravit ex judicio curiæ regiæ nulli archiepiscopo Coloniensi licitum fore mensæ suæ bona in feodum seu pignus dare, retrahendaque ea esse quæ ab archiepiscopo Frederico I data essent, atque etiam confirmavit Arnoldo II quæ recuperarat: Nichilominus enim, inquit [Ennen et Eckertz, Quellen zur Geschichte der Stadt Koln, t. I, p. 542.] , sancimus et in perpetuum confirmamus quatenus quascumque possessiones idem Coloniensis archiepiscopus data pecunia ecclesiæ conquisivit vel requisivit, ipse suique successores sempiterna pace possideant, castellum videlicet Udenkirchen cum ministerialibus, cum servis et ancillis et omnibus appenditiis. Neque dici potest eam fuisse de ordine ministerialium, quum summæ nobilitatis fuisse videatur. Nam materna cognatione (ut apparet) B. Ludovicus consanguineus fuit Friderici, ducis Sueviæ patrisque Friderici, Romanorum postea imperatoris; ut ex biographo cognovimus. Quare censet Gebhardius [Ap. Kremer, Origines Nassovicæ, t. I, p. 324.] B. Ludovici matrem Adelhaïdum fuisse, filiam ducis Frederici I et Hildegardis; cujus filiæ mentio fit in diplomate anni 1094 [Schœpflin, Alsatia illustrata, t. I, p. 177.] , quo tempore nondum videtur fuisse nupta.
[45] [ejus uxor.] B. Ludovicus, qui solus ex hoc conjugio
ortus est, mediantibus, ait biographus, amicorum
consiliis et negotiosis super hoc comitis
de Bomneburg legationibus filiam ipsius, Gudam
nomine, virginem cum magno (sicut debuit)
exhibitam apparatu, duxit uxorem. Quam
vero nobile hoc matrimonium fuerit cognoscere
licet ex stemmate, quod ex Scheidii Originibus
Guelficis excitavit Kremerus [Origines Guelficæ, tom. IV, pag. 484.] , sed ex quo particulam
tantum huc transfero.
Omisi Ottonem, Henrici Crassi filium et successorem,
ejusque sororem Gertrudim, nuptam Godefrido,
comiti Palatino ad Rhenum; et tres
filias Conradi: N. uxorem Henrici, comitis
Zutphaniæ; Athelam, prius conjugem Theodorici
de Catelenberg, dein Helperici, comitis de Ploceke;
et Cunigundim, uxorem Wicberti, filii
Wicberti, comitis Groicensis. Sufficiebant enim
pauca schemati inserta nomina. Neque explicui
nobillissimas nuptias septem amitarum beati
Ludovici, quas perquam diligenter indicavit
biographus; malo de his in annotatis aliquid indicare,
ne Commentarius in tabellas genealogicas
abeat.
[46] [Patronatum habebat 72 ecclesiarum immo ædicularum;] Cum nobilitate par ibat B. Ludovici auctoritas. Habebat comes, ait biographus, jus patronatus in LXXII ecclesiis; quæ omnes ad ecclesiam B. Margaretæ filiali jure spectabant. Erat etiam sub ipsius jurisdictione Bobardia, Wesela, Villa S. Goaris, Loginstein utrumque, Confluentia et aliæ plures villæ Rhenenses, et tota provincia, quæ dicitur Einriche. Ubi animadverte quanto numero essent septuaginta duæ ecclesiæ in modico spatio, quod quippe parœcia S. Margaretæ (matrix enim erat) olim occupaverat; sed, ut animadvertit Hirsching [Stifts- und-Kloster-Lexicon, tom. I, pag. 170.] , cogitandæ non sunt totidem parœciæ; verum, quod constat ex monasterii pristinis titulis et chartis, pleræque capellæ erant, sparsæ in villulis pagi Einriche, quarum altaria conferendi jus penes comites Arnsteinianos erat. Quæ si advertisset Browerus, minus forte acer fuisset in damnanda hujus patronatus origine: Telum hoc quoddam, inquit [Sidera Germaniæ, Vita S. Ludovici, p. 18.] , fuit amentatum, ad jugum servitutis imponendum ecclesiis, quando patronatus non dotis, aut novæ constructionis, vel causæ similis argumento nitebatur; sed vel ab imperatoribus, vel ab imperatore, vel archiepiscopis, belli vel obsequii intuitu, dynastis beneficii loco velut in manus traditi, vel ab iisdem vi et armis aliove non justo titulo usurpati. De Ludovico comite non habeo dicere quo colore juris vim tantam patronatuum adeptus sit. Non negat Vitæ scriptor magnas ex arce gentilitia olim prædas actas et insessores comitisque clientes parum de proprio, totum de alieno possedisse. Observatum mihi in Lutzeburgiis, et Namurii comitibus, et antiquis Lotharinensium palatinis, præcipuum eis patrimonii fundum ab ecclesiarum et monasteriorum decimis et dotibus, et jure advocationis et patronatus extitisse.
[47] Jurisdictio ejus ad occasum Rheno fluvio ita finiebatur, [præfectus imperialis erat in pago Einriche et vicinis locis.] ut oppida et villæ, in ripa sinistra posita, ejus imperio subessent; etenim Weselia Superior, S. Goaris oppidum, Boppardia et Confluentes ad citerius fluminis latus consurgunt. Verum cavendum est ne hanc in oppida Rhenana jurisdictionem cum ditione aut possessione, quæ fere penes archiepiscopum Trivirensem erat, confundas; etenim, ut jam monuit Hontheimius [Hist. diplom. Trevir., tom. I, p. 375.] , intelligendum est officium imperialis præfecti, seu advocati provincialis, B. Ludovico per pagum Einriche et fines orientales Wetteraviæ, cui illa loca accensebantur, commissum. Sed cave similiter ne beatum virum (quod multis placuit) advocatum provincialem universæ Wetteraviæ dicas; neque a biographo id traditur, neque cum rerum veritate consistit [Wenck, Katzenelenbogische Geschichte, p. 502 et seqq.] . Advocati autem provincialis officium invaluerat in Germania, postquam sæculo XI, XII et XIII paulatim pagi cessassent et pristinorum comitum ducumque munera obsoleta essent; et superabat comitis dignitatem. Qui enim eo ornati erant, pacem procurabant vi etiam atque armis; neque a jure dicundo erant alieni, vicariosque habebant, assessores et scabinos [Cfr Bernhard, Antiquitates Wetteraviæ, lib. III, cap. II, p. 229 et seqq.] ; verbo, imperatorum vice fungebantur in procuranda supremi dominii administratione: adeo ut eamdem fere haberent potestatem, quam pristini missi dominici, nisi quod horum temporanea, illorum perpetua esset; quæ et hæreditaria facta est.
[48] [Quæ esset pagi Einriche extensio;] Extendebatur etiam beati viri jurisdictio seu advocatia tota provincia quæ dicitur Einriche. Erat hic pagus minor, pars pagi Loganensis, ut jam convenit inter omnes et manifestum est [Cfr Wenck, Katzelenbogische Geschichte, p. 26, not. c.] . Perstat ejus nomen, ita ut multa loca jacere dicantur auf den Errich seu Herrich [Cfr Browerus, Sidera Germaniæ, Vita S. Ludovici, p. 17, et Mappa diœcesis Trevirensis in tomo I Historiæ Lotharingiæ Calmeti.] ; de cujus nominis origine multi fabulari maluerunt quam ignorantiam fateri. Occurrit jam in diplomate Prumiensi anni 790 Caroli Magni [Beyer, Urkundenbuch zur Geschichte der Mittelrheinische Territorien, tom. I, p. 39.] , et continebat Gambrikero marco [Ibid, p. 122.] , Bruibach [Ibid., p. 125.] , Prichina [Ibid., p. 350, 387 et 388.] , comitatum Marivelis [Ibid., p. 356 et 366.] , Walmichi in comitatu Bertholdi [Ibid., p. 373.] , Drinspringen et Dorenbach [Ibid., p. 473.] , Overdieffenbach [Ibid., p. 697.] , villam quamdam Urefo vocatam [Joannis, Rerum Moguntinarum, tomi II, p. 646.] et Logenstein [Gudenus, Codex diplomaticus, t. I, p. 358.] . Atque ex his locis, quæ omnia collegi ex ipsis diplomatibus, manifestum est pagum Einriche ad occasum pertigisse usque ad Rhenum: nam Walmichi, nunc Welmich, viculus est parœciæ St-Goars-hausen; Bruibach, nunc Braubach, paulo inferius in ripa dextra Rheni jacet; Logenstein autem, nunc Lahnstein, ad Loganæ et Rheni confluentem surgit; Drinspringen et Dorenbach villæ sunt vici Kemel, ad septentrionem oppidi Langenschwalbach, super via, qua ex Wiesbaden Confluentes itur. Et quidem vult Besselius [Chronicum Gotwicense, Prodromus, part. III, p. 587.] , neque dissentit Hontheimius [Historia Trevirensis diplomatica, tom. I, p. 73.] , Wiesbaden pago Einriche conclusum fuisse; quo a Moguntia non multo abfuerit spatio. Unde Besselius id compertum habuerit, non indicat; sed ideo non abnuerim, quoniam verisimile est fines pristinæ diœcesis Trevirensis et pagi Einriche in illis partibus easdem fuisse. Overdieffenbach, nunc Oberdiffenbach, et comitatus Marivelis, nunc Marienfels, prope Nastälten, et Gambrikero marcu, dein Gembrica et Gembrighe, nunc autem Gemmerich, ad occasum æstivum Idsteinii [Historische Topographie des Herzogsthums Nassau, p. 92.] , in medio fere sunt telluris, quam hactenus definivimus. Ubi autem sit Urefo, non novi. Ad orientem porrectus fuit idem ille pagus ultra rivum Emisam (Ems), quum Prichina, quam Nieder-Brechen et Ober-Brechen, super viam Francofurtum inter et Limburgum positæ, repræsentant, in dextra ripa sita sit; in qua orientali ripa infra Prichinam apparet in Vogleri Nassaviensi medii ævi mappa vicus Aendricke; a quo pagus nomen suum accepisse aut communicasse videtur. Utut id est, angustiores fine Wenckius [Katzenelenbogische Geschichte, p. 27, not. b.] assignavit pago Einriche, quum ei ad orientem limites fuisse innuit villas seu parœcias rusticas Kalten-Holzhausen, Hanstätten, Heringen et Niederneisen (Nazinam), ad ripam dextram viri Aar seu Arde; ex quibus incolæ constare volunt pagum Einriche seu Hairich, strictiori significatione acceptum: multoque minus consentiendum est Voglero [Historische etc. p. 68 et 69; Cfr Mappa Nassaviensis, ibid.] , cui etiam ille tractus tollendus visus est et concludendus pagus Einriche terminis decanatus seu capituli ruralis in Marienfels, quo ante Lutheranam reformationem continerentur sequentes parœciæ [Corden, Dictiones geminæ cum deductione originis etc., archidiaconorum Trevirensium, in specie Dikirchensis; ap. Wenck, Katzenelenbogische etc., p. 149.] : Marienfels sedes, quæ etiam caput pagi Einriche et comitis sedes Wenckio [Katzenelenbogische etc., p. 88 et 89.] visa est; Didrot, Weiler, Nieweren, Larscheid, Lipporne et Waldrode; Braubach, Burnich et Cube; Inferior Diffenbach, Superior Diffenbach, Singhoben, Zurne, Lauffensel, Meilingen, Bachheim, Didrot in Valle, Holzhausen, Ascherbach, Rettrode, Osterspey, Oberwallmelach, Schweikhausen, Weissel, Robershoven, Oberlanstein, Hynicgoben, Frücht, Diedenthal, Obernhoff, Esten (nunc Holzappel in dextra ripa Loganæ), Habenscheid, Nastätten, Schönau. Sed ad orientem multo latius patuit, quum utramque Emisæ continuerit ripam. Quod jam de septentrione est, volunt Besselius [Chronicum Gotwicense, part. III, p. 586 et 587.] et Hontheimius [Historia Trevirensis diplomatica, tom. I, p. 72 et 73.] in ripa septentrionali Loganæ fluvii usque ad Dillenburg pagum Einrich porrectum fuisse, eoque occupatum omnem eum tractum, quem superiori sæculo tenerent Nassavii Dillenburgenses, Diezenses, Catimelibocenses et Idsteinenses; neque eum proinde multo minorem fuisse quam præsentem ducatum Nassaviensem: verum in documentis, quæ afferunt aut indicant et quæ omnia in ipsis fontibus diligenter examinavi, nil hujusmodi traditur; adeoque tutius est pagum Einrich ad septentrionem fluvio Logana fere finire.
[49] [et comitatus Arnsteiniensi.] Multo autem breviori spatio continebatur comitatus de Arnstein, quippe qui medius jaceret inter vicinos comitatus de Nassawen ad ortum æstivum et Catimelibocensem seu Katzenelenbogen ad occasum hiemalem; quorum capita duo solum milliaria geographica a se invicem distant. Quod autem hi comitatus illo ævo jam exstabant, testimonium est biographus: Comitiam suam, inquiens, dominis de Isenburg resignavit, quam ipsi dominis de Nassawen et de Catzenellenbogen postea vendiderunt. Sensit Kremerus [Origines Nassavicæ, tom. I, § 72, not. 9 et § 87 et 88.] eo pertinuisse ditiones de Limburg, Schaumburg, Runckel et Westerburg; quas resignasse B. Ludovicum dominis de Isenburg, hos autem vendidisse Nassavicis et Catzenelenbogensibus; sed nulla verisimilitudine [Katzenelenbogische Geschichte, p. 244, not. e.] . Si in sinistra Loganæ ripa constiterit, Arnstein cepisse dumtaxat, Hollerstein, Salscheid, Selbach et Polseich dicendus est; si ad dextram ripam extensus fuerit, insuper Langenau, Weinder, Winnen et Dies. Alia enim loca non video attributa comitatui Arnsteiniano in Mappa Hoffmanniana et Wenckiana comitatus inferioris Catzenelenbogensis.
§ IV. B. Ludovici ejusque uxoris Gudæ conversio. Instituta et fata fratrum conversorum et monialium Præmonstratensium.
[B. Ludovicus, sterili uxore, facinora sua recogitans, motusque exemplo consanguinei, qui in monasterio a se fundato canonicus Præmonstratensis factus erat, atque hujus sociorum sanctitate,] Vixit in sæculo B. Ludovicus facile usque ad ætatis annum quadragesimum; nam quum ministerialium suorum consilio super conjugalis copulæ matrimonio perurgeretur, primo manum misit ad fortia; quo intelligatur festinatas non fuisse ejus nuptias. Ducta uxore, diuque sterili permanente et spem prolis infœcunda negante, cœperunt pro successore tantæ hæreditatis misericordiam Domini votis omnibus implorare; quæ nonnisi de matrimonio aliquot ab annis celebrato dici queunt. Hæc ipsa conjugis sterilitas maxime valuit ad convertendum B. Ludovici animum ad orationem; quo factum est ut paulatim cum Deo agere cœperit et recogitare sua facinora, potissime quod castrum suum speluncam latronum fieri siverat: non tamen singulari exemplo, ut Historiæ occidentalis Jacobi a Vitriaco caput III de rapinis et exactionibus potentum per se et per satellites suos, et de variis eorum criminibus manifestum facit. Quum itaque ad divinæ gratiæ operationem paratum esset ejus cor, venit ad ejus aures exemplum Ottonis, comitis de Reveninge, qui et de Crudorp, qui S. Norberti admonitione et instinctu sæculum reliquerat et hæreditatis suæ prædia Deo et S. Mauritio tradiderat; ex quibus in loco competenti B. Magdeburgensis præsul juxta Salam fluvium, prope oppidum Kalbe, quatuor leucis geographicis a Magdeburgo ad orientem hiemalem (quem locum Gratiam Dei appellavit, in honore B. Victoris, prioris patroni sui scilicet in Xanten ad Rhenum, cujus et reliquias de Xanto adduxerat,) monasterium construere inceperat [Chronicum Magdeburgense, ap. Meibomium, Rerum Germanicarum, t. II, p. 327.] anno 1131 [Chronicum Montissereni, ap. Hoffmannum, Rerum Lusaticarum t. IV, p. 35.] , eumdemque virum, sæculo renuntiantem, in ecclesia, cujus fundator extitit, canonicum fecerat et in diaconatus ordinem promoverat [lb. pag. cit.] . Tanto majoris auctoritatis erat apud B. Ludovicum exemplum, quod, teste biographo, ejus erat consanguineus: sed neque Leuckfeldius, qui singulari libro [Historische Nachricht von dem Prämonstratenser Kloster Gottes-Gnade bey Calbe an der Saale, Magdebourg, 1720.] historiam monanasterii Gratiæ Dei prosecutus est et in natales fundatoris inquirere tentavit; neque Blanpinius, qui in annotatis ad Vitam B. Ludovici [Ap. Hugonem, Antiquitatis sacræ monumenta, t. II, p. 38.] idem argumentum non neglexit; neque Hugo, qui solito melius de Gratia Dei disseruit [Annales Præmonstratenses, t. I, col. 763 et seqq.] ; neque demum Georgius Lienhart, qui in Ephemeridibus hagiologicis ordinis Præmonstratensis Ottonem laudavit ad diem 2 augusti; neque alius quisquam (quem norim) reperit quomodo Otto de Reveninge sanguinis communitatem cum B. Ludovico habuerit. Accedebat ad Ottonis exemplum castigatissima primorum Gratiæ Dei canonicorum Vita sub regimine sanctissimorum præpositorum. Primus enim ecclesiæ illius præpositus exstitit Emelricus; qui, liberandæ terræ sanctæ studio inflammatus, post breve transmarinavit, ut loquitur Montissereni chronographus [Ap. Hoffmannum, Rerum Lusaticarum t. IV, p. 35.] . Post quem, sic pergit ille idem, Evermodus, postmodum Ratesburgensis episcopus, provisor loci ordinatur. Eratque hic beatissimus vir, quem nunc ad diem 17 februarii officio liturgico colunt Præmonstratenses, Gratiæ Dei præpositus, quum tantopere hoc institutum adamavit B. Ludovicus, ut statuerit castrum suum in canoniam immutare et se in eadem consecrare Deo.
[51] [statuit monasterium condere in suo castro Arnsteiniano; ubi ipse frater conversus fit:] Id factum anno 1139. Ivit scilicet ad Gratiam Dei beatus vir; ubi aliquandiu moratus est, donec ei facta est promissio brevi post ejus reditum integram canonicorum coloniam, quæ pro more ad exemplum collegii apostolici ex abbate et duodecim canonicis constare debebat, secuturam. Mox verbis fides addita est et duodecim canonicis adjuncti fuere fratres conversi totidem, duce Godefrido, Magdeburgensi olim scholastico atque ab ipso S. Norberto ad novam religionem traducto; cujus laudes satis celebrat biographus. Interea consensit Guda, B. Ludovici uxor, in sui consilia viri, qui statuerat conversorum habitum expetere et Deo soli vivere. Licet enim jam pridem conversos in Belgio atque alibi non admittant Præmonstratenses, initio tamen aliis utebantur moribus, imitatione Camaldulensium aliorumque eremitarum, qui regulam S. Benedicti sequebantur, Cisterciensium, Grandismontensium et aliarum novarum congregationum: et quidem medio sæculo XII passim erant conversi etiam in antiquis Benedictinorum monasteriis. De qua re egregiam disputationem instituit Joannes Benedictus Mittarelli [Annales Camaldulenses, t. I, app., p. 336 et seqq.] ; atque ipse aliquid tentavi in Commentario de B. Bertholdo, converso in Parmensi S. Alexandri parthenone [Acta SS., t. IX Octobris, p. 410.] , qui forte ex hoc hominum genere primus cælitum honores initio sæculi XII promeritus est. Licet autem hæc omnia ad monachos pertineant, a canonicis tamen aliena non sunt; adeoque ad exemplum monachorum conversos suos instituit S. Norbertus.
[52] Hi autem a canonicis omnino diversi erant, et in famulorum potius conditione habiti quam sodalium. [quæ singularia huic hominum generi servanda essent;] Vestitus eorum plane distinctus aut forma aut colore: et quidem cappæ eorum, non albæ, sed griseæ [Le Paige, Bibliotheca Præmonstratensis, p. 219.] ; scapularis forma angularis, ad modum scuti ante et retro decisa; insuper barba non rasa, ut alibi fratrum barbatorum: quæ constant ex decreto capituli generalis anni 1306, quo decernitur, quoniam propter indistinctionem habitus candidi et rasuram seu tonsuram conversorum multa scandala jam dudum per ordinem universalem provenerant, quatenus de cætero sub pœna carceris, (monitione prius habita, ut decet,) deferrent scapularia angulariter ad modum scuti decisa, ante et retro, usque ad cingulum, et etiam barbas suas deferrent sine tonsura et rasura, prout in antiquis ordinis statutis plenius continetur; quatenus appareret distinctio inter canonicos et conversos [Ibid., p. 23.] . De officio divino, quod recitare tenentur, hæc præscribebantur in mss. statutis ordinis, dist. IV, cap. 11 [Ibid., p. 226.] : Fratres, ut vocant, conversi seu laïci eodem tempore surgant et eadem hora ad Matutinum veniant et eodem modo inclinent, quo conventus. In Matutinis dicto Pater noster, Ave Maria, Credo in Deum et Credo in Spiritum sanctum, erigant se dicendo sub silentio: Domine, labia mea aperies, etc. Deinde dicent pro Matutinis viginti quinque Pater noster. In festis duplicibus et dominicis diebus maneant usque ad finem Matutinarum: in aliis vero diebus exeant ad Laudes, si velint. In Vesperis dicant quindecim Pater noster. In aliis vero quibuslibet horis, scilicet Prima, Tertia, Sexta, Nona et Completorio dicent septem Pater noster, et post Completorium dicant semel Pater noster, Ave Maria et utrumque Credo. Singulis septimanis pro fratribus, sororibus et benefactoribus nostris centum Pater noster. Pro proprio abbate, canonico vel alio mortuo, pro quo debentur tres Missæ, infra triginta dies dicant quinquies centum Pater noster. Pro parentibus vero nostris, pro quibus venia petitur in capitulo, dicant quinquaginta Pater noster. Alias horas, sive canonicas, sive beatæ Virginis, recitare non tenentur; quia, quamvis sint professi et ex bonis monasterii vivant, tamen pro temporalibus et corporalibus exercitiis assumuntur, ut in sudore vultus sui vescantur pane suo: proinde sufficit eis quotidie dicere prædicta Pater noster et audire Missam et Completorium, si fieri possit et nisi magna necessitas excuset. [Quoties autem dicunt Pater noster pro horis, toties etiam Ave Maria dicere debent.] Quæ his uncinis inclusi, æstimo postea addita, tum quoniam tunc temporis Salutatio angelica multo minus in usu esset quam nunc; tum quod loco suo fuissent scripta, si ab initio inserta essent: certe tunc non dicebantur postrema verba: Sancta Maria, etc. [Acta SS. tom. VI Octobris, pag. 1108 et seqq.] . Postea non multum immutatæ orationes, a fratribus conversis Præmonstratensibus recitari jussæ [Cfr Statuta canonici ordinis Præmonstratensis, renovata anno 1630, dist. II, cap. 24, p. 141 et seqq.] .
[53] [hanc veram servitutem professus est] Passim illo ævo in monasteriis benedictinis habebantur conversi servorum loco, et servili cibo vescebantur, [B. Ludovicus, ut complures alii magnates;] ubique a monachis separati; adeoque servitutem potius profitebantur propter Deum quam vitam communem. Non dubito quin eadem fuerit conditio converserum inter Præmonstratenses, licet professionis formula, quæ in statutis recentioribus [Ibid. Dist. I, cap. 17, pag. 56.] reperitur, a canonicorum diversa non sit, nisi quod conversi inserant pauca verba, uncinis conclusa: Ego Frater N. [ad statum conversorum assumptus] offerens trado meipsum ecclesiæ N. etc. Sed putem initio aliam fuisse formulam: et quidem in iisdem illis statutis pristini servitii servata est memoria; ubi jubentur conversi [Ibid. Dist. II, cap. 24, pag. 147.] , evoluto probationis anno, facere coram notario et testibus, et in præsentia prioris et supprioris, vel aliorum a prælato deputandorum, suam traditionem et donationem, qua se ipsos et omnia (si quæ habent) temporalia bona Deo et ecclesiæ N. IN PERPETUUM SERVITIUM et usum tradant et donent, abdicata a se ad sæculum redeundi et bona repetendi omni potestate, ea tamen conditione ut ab ecclesia, cui se suaque tradunt, alantur aliaque necessaria ab eadem recipiant. De bonis suis ante susceptum hoc vitæ genus disposuit B. Ludovicus, cæterum se omnino subdens voluntariæ illi, sed perpetuæ servituti. Præclarum humilitatis, pœnitentiæ et pietatis exemplum, non tamen inter Præmonstratenses singulare. Excitantur a Joanne Lepaige [Bibliotheca Præmonstratensis, pag. 311.] B. Guido, Branensis comes, beatæ Agnetis filius, conversus Præmonstrati; Godefridus, Namurcensis comes, Floreffiæ; Roardus, Scotiæ regis filius, Buciliaci; Gerardus, Ninoviensis princeps et comes stabuli, Ninovæ; B. Folcoldus, Teisterbandiæ comes, Bernæ; B. Aldericus, princeps Franciæ, in cœnobio Wossenich; B. Henricus, Arnesbergensis comes, in monasterio Wedinghausensi; et demum Beringerus, baro a Schusseriet, Sorethi. Eodem illo tempore passim in Cisterciensium cœnobiis similia divina gratiæ miracula cernebantur. Prædicantibus enim BB. Norberto et Bernardo eorumque primis discipulis aut sola earum vitæ sanctitate cognita, ubique fere inter omnes ordines virorum, militum æque ac clericorum, assurgebant violenti qui regnum cælorum raperent. Sensit Hermannus Laudunensis [De Miraculis S. Mariæ Laudunensis, lib. III, cap. VII, ap. Dacherium, Opp. Guiberti de Novigento, app. pag. 547; et ap. Migne, Patrologia latina, tom. CLVI, col. 996.] , qui et Tornacensis, scriptor coævus, plurimis suffragantibus, nullius post apostolos conversationem in sancta ecclesia tantum fructum in tam brevi spatio temporis fecisse quantum S. Norbertum; licet enim, sic pergit, aliqui dicant domnum Bernardum, abbatem Clarævallensem, eodem tempore non minus fructificasse, tamen si quis diligentius attendat, puto quod Norbertum præcellere non negabit. Sed nil juvat de sanctorum meritis disputare, nobisque sufficit ambo illa cælestis misericordiæ instrumenta admirari.
[54] [administrandis tamen rebus maxime occupatus fuit.] Quamvis autem conversorum professio id ferret ut sub servitutis jugo in sudore vultus pane suo vescerentur, quum tamen laudata a S. Gregorio Magno Regulæ benedictinæ discretio a superiorum oculis numquam abesset, non imponebant omnibus eadem rustica et gravissima servitia; sed pristinæ conditionis et status plurimam habebant rationem. Nobilibus itaque et sæpe aliis committebatur bonorum administratio, atque etiam, maxime fundatoribus, fiebat facultas ut monasteria visitarent, in novis ordinandis domibus magnam partem haberent, obices et difficultates externas tollerent, verbo multa agerent quæ prima specie a conversorum sorte plane videantur aliena. Nequaquam itaque mirum videri debet si B. Ludovicus post conversionem in comitatu Friderici, ducis Sueviæ, versatus fuit; si ab eo monasterium Munstre accepit; si moniales de Bethlenrode in Vallem S. Mariæ transtulit; si ad allodium suum de Bubenheim iverit; in Moguntina diœcesi apud Otternheim inter ministeriales B. Stephani Metensis frequenter fuit illicque accepit villam Gumersheim et puellare cœnobium condidit, atque alia multa ejusdem generis egit; et si demum sæpe solebat per abbatis licentiam ecclesias quas fundaverat et ipsarum prædia visitandi gratia circuire.
[55] [Monialium Præmonstratensium, quarum instituta ven. Guda, B. Ludovici uxor, amplexa est,] Singularis S. Norberti aliquandiu gloria habita fuit quod, ut loquitur Hermannus Laudunensis [De Miraculis etc., loc. cit.] , cum sexu virili etiam femineum ad conversionem suscipi constituit; tantoque successu ut paulo post ejus mortem plusquam decem millia feminarum in monasteriis crederentur contineri. Et quidem, quoniam accurante B. Ludovico, non solum Arnsteinii, ubi uxorem suam Gudam inclusit, sed aliis etiam in locis erecta fuerint puellaria ordinis Præmonstratensis monasteria, operæ pretium erit etiam hoc argumentum explicare; eo magis quod illo ipso tempore grandis mutatio in illud institutum invecta est. Initio scilicet monasteria duplicia fuerant, ita ut eodem ambitu, ædibus tamen omnino diversis, viri degerent et mulieres: quæ res illo ævo in aliis plurimis castigatissimis cœnobiis seu novis congregationibus tentata est. Castis siquidem, Jacobi de Vitriaco, sæculo XIII ineunte scriptoris [Historia occidentalis, cap. XXII, p. 323 et 324, Duaci, 1596.] , verba sunt, matronis et viduis sanctis et Deo devotis virginibus, velut lapidibus pretiosis, ad ornatum et pulchritudinem tam sanctæ et honestæ religionis convenientibus, quasi ex duobus virorum et mulierum perietibus, uno angulari lapide conjunctis, jucundum Deo constructum est habitaculum… Moniales siquidem adeo inclusæ infra septa monasterii tenebantur, quod ad eas nullus hominum patebat ingressus. Et quoniam in choro et ecclesia non cantabant, sed tantum in silentio orationi vacabant, psalteria sua legentes, et horas canonicas vel beatæ virginis Mariæ, secreto, cum omni humilitate et devotione dicentes, commorabantur seorsum ejusdem ordinis sacerdotes et clerici, viri probati et religiosi; qui, eis in divinis officiis servientes, confessiones earum per fenestras audiebant, et eas certis temporibus verbis divinarum Scripturarum instruere et informare studebant. Iisdem fere laudibus easdem feminas prosequitur Hermannus Laudunensis, his usus verbis [De Miraculis S. Mariæ Laudunensis, lib. III, cap. VII, post Guiberti Opp. p. 548; ap. Migne, tom. CLVI, col. 996.] : Feminis, mox ut conversæ fuerint, perpetua dein lex manet, semper intra domus ambitum clausas retineri; nusquam ulterius progredi; nulli viro, non modo extraneo, sed nec germano aut propinquo loqui, nisi ad fenestram in ecclesia, duobus viris conversis cum viro exterius, et duabus feminis cum illa interius residentibus et quidquid dicitur audientibus. In ipso etiam conversionis initio, mox ut suscipiuntur, ad resecandam omnem superbiam et carnalem voluptatem, etiam capilli earum usque ad aures tonduntur; utque magis Christo cælesti sponso placeant, pro ejus amore in fragili et illecebrosa carne omnino deturpantur. Nulli deinceps pretiosam vestem nisi ex lana vel ovinis pellibus licet habere, nulli velum sericum more quarumdam monialium, sed vilissimum panniculum nigrum super caput portare. Et cum in tanta districtione et vilitate cum silentio sciantur esse reclusæ, miro tamen modo, Christi operante virtute, quotidie videmus feminas non modo rusticas, vel pauperes, sed potius nobilissimas et ditissimas, tam viduas juvenculas quam etiam puellulas, ita conversionis gratia spretis mundi voluptatibus, ad illius institutionis monasteria festinantes.
[56] [fata et continua cessatio.] Verumtamen ex hac canonicorum et canonicarum vicinia orta sunt ab initio fere gravia incommoda; ita ut B. Hugo, primus S. Norberti discipulus et in regendo Præmonstrato successor, paucissimis post fundatoris mortem annis, anno nempe 1137, boni consuluerit in capitulo generali procurare ut firmo decreto monasteria duplicia vetarentur [Cfr. Remling, Geschichte der Abteien und Klöster in Rheinbayern, tom. II, p. 138.] , et ut secundum id anno 1141 moniales, sibi proxime subditæ, Fontenellam, semotum una leuca a Præmonstrato locum, ablegare [Le Paige, Bibliotheca Præmonstratensis, p. 422.] . Sed id universim factum non est, et paulatim inolevit pluribus locis nimia confabulandi facilitas. Postquam itaque, Jacobum de Vitriaco denuo narrantem induco, fenestræ, per quas initio tanta modestia et cautela sermones necessarii miscebantur, in ostia converterunt, et, primo fervore tepescente, improvida securitas torporem et negligentiam inducere cœpit, dormiente ostiaria in fervore diei, Isboseth percussus est in inguine; et, dum archæ sentinam perforavit inimicus, aquis a parte inferiori subintrantibus, multi utriusque sexus in limo submersi perierunt… Prudenter igitur, licet sero, in generali capitulo Præmonstratenses unanimiter firmaverunt, quod fœminas de cætero in ordine suo non essent recepturi. Quæ merito ita interpretanda esse statuit Pagius [Ibid. p. 352.] ac si decretum fuisset duplicia monasteria cessatura et moniales in singularibus sedibus longe a canonicorum consortio esse locandas; hisque parthenonibus suos assignandos esse reditus. Recte; sed id certum est plerosque abbates, maxime in Galliis, expensis novorum asceteriorum deterritos, abstinuisse a semovendis monialibus, et maluisse nullas novas admittere, donec omnes mortuæ essent et puellaris congregatio exstincta: ita ut capitulare decretum valuerit ad delendum partim in Galliis Præmonstratensium monialium nomen quum integrum sæculum nondum mortuus esset S. Norbertus. Hujus enim exstinctionis irrefragabilis testis est Jacobus de Vitriaco, quippe qui alio loco, docens principio vix moniales Cistercienses fuisse, easque deinde plurimum auctas numero, incrementum id deducit ex Præmonstratensium abolitione: Postquam, inquit [Hist. occidentalis, cap. XV, p. 305.] Præmonstratensis ordinis viri timorati et religiosi, sapienter attendentes et familiari exemplo experti quam grave sit et periculosum ipsos custodes custodire, in domibus ordinis sui feminas jam de cætero non recipere decreverunt: multiplicata est sicut stellæ cæli et excrevit in immensum Cisterciensis ordinis religio sanctimonialium. Cave tamen ne credas ubique cessasse Præmonstratenses moniales; ad hoc negotium reditum est anno 1270, quum in capitulo generali Walterus de Obbais, Floreffiæ abbas, pro virili promovit suppressionem monialium in universo ordine et decerni procuravit ut nullæ amplius admitterentur ad habitum, sed admissæ in cœnobiis suis mori sinerentur [Hugo, Annales Præmonstratenses, tom. I, p. 7.] : quod tamen decretum non ubique in Belgio, Germania aliisque plagis servatum est. Sed hæc posterioris sunt ævi. Secundum primæva itaque instituta paratur, ut loquitur B. Ludovici biographus, primo omnium dominæ Gudæ comitissæ in sinistro montis latere mansio specialis; ubi, mutato habitu, clausa semper, nusquam progrediens, strictioris cibi parcitate ante habitas delicias et numerosa quondam fercula redimebat: per fenestram modicam divina frequenter auscultabat officia, psalmis et orationibus intenta. Verum nobilium militum filiæ de Einriche, servitio Domini per exemplum dominæ Gudæ comitissæ mancipatæ, non permissæ sunt pro novis statutis illic sedem suam figere, sed (ut suo loco videbimus) in vallem S, Mariæ translatæ sunt. Quare errasse videtur Browerus, dum illic monialium congregationem aliquandiu exstitisse innuit [Annales Trevir. lib. XIV, num. 34, tom. II, pag. 41.] ; ædicula tantum Gudæ, templo adstructa, illic fuit.
§ V. Fundatio abbatiæ Arnsteinianæ.
[Fundatio et dotatio monasterii Arnsteiniani] Postquam itaque instituta, quantum sufficere visum est, explicuimus, veniendum jam est ad monasteria, in quibus fundandis partem maximam habuit B. Ludovicus. Venit primo loco Arnsteinium, cujus exordia anno 1139 a biographo consignata sunt; atque hoc ipso tempore pater in Christo, jam dictus Godefridus, a venerabili Adalberone, Trevirorum archiepiscopo et ab anno 1135 [Browerus, Annales Trevirenses, tom. II, p. 33.] apostolicæ sedis in Teutonico regno, id est per provincias seu diœceses Trevirensem, Moguntinam, Coloniensem, Saltzburgensem, Bremensem et Magdeburgensem [Ibid., pag. cit.] legato, in generali seu totius diœcesis Trevirensis synodo solemniter est ordinatus præpositus. Tunc enim rarius dicebantur abbates Præmonstratensium prælati [Le Paige, Bibliotheca Præmonstratensis, p. 547.] . Videtur hæc synodus festis pentecostalibus anni 1140 celebrata esse. Certe Browerus aut Masenius, cui præter B. Ludovici Vitam alia scripta Arnsteiniana in manibus fuerunt, alio anno novi monasterii fundationem, alio Godefridi benedictionem constituit: re quidem vera illam anno 1138, hanc anno sequenti annectit [Annales Trevirenses, tom. II, p. 41.] ; sed hæc imprudenti calamo elapsa. Constat enim manifeste ex biographo B. Ludovicum se suaque anno 1139 in manus Godefridi tradidisse; et in Conspectu synodorum Germaniæ [Prospectus, Supplementum Conciliorum Germaniæ, p. 8.] , quas Binterimius et Flossius anno 1851 meditabantur in lucem dare, ad annum 1139 nulla Trevirensis synodus cernitur, sed ad annum dumtaxat sequentem. Aliquid de ejus actis novisse videtur Browerus [Annales Trevirenses, t. II, p. 41.] , siquidem ad hunc cœtum convenisse narret cum ordinis utriusque principes, tum viros religione et doctrina præcipuos, atque in ea actum de rescindendis vitiis, prævalidis jam, ac pæne adultis et passim erumpentibus. Valde verisimile est quod eadem occasione (nam in aliis synodis id genus diplomatum concessit) venerabilis dominus Albero, Treverensis archiepiscopus et apostolicæ sedis legatus, comiti et fratribus de Arinstein pro salute animæ suæ et suorum successorum perpetua donatione contradidit et privilegiis confirmavit ea omnia quæ B. Ludovicus ejusque uxor Guda in novi asceterii dotem dederant. Verum nemo ad hanc diem hoc diploma edidit, quod tamen exstitisse certum est, tam ex illo biographi loco, quam ex Innocentii papæ II literis, anno 1142 datis. Accipe solemniores has literas, jam ab Hugone [Annales Præmonstr., tom. I, prol., col. CXIX.] , ab Hontheimio [Hist. Trevir. diplom., tom. I, p. 548.] , Kremero [Origines Nassavicæ, tom. II, p. 164.] et nuperius ex autographo exemplari a Beyero [Urkundenbuch zur Mittelrheinischen Territorien, tom. I, p. 581.] cum publico communicatis.
[58] [confirmata ab Innocentio papa II] Innocentius episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis Godefrido abbati Arnesteinensi eiusque fratribus tam præsentibus quam futuris regulariter substituendis in perpetuum. Ad hoc universalis ecclesiæ cura nobis a provisore omnium bonorum Deo commissa est, ut religiosas diligamus personas, et beneplacentem Deo religionem studeamus modis omnibus propagare. Nec enim Deo gratus aliquando famulatus impenditur, nisi ex caritatis radice procedens a puritate religionis fuerit conservatus. Oportet igitur omnes christianæ fidei amatores religionem diligere, et loca venerabilia cum ipsis personis divino officio mancipatis attentius confovere, ut nullis pravorum hominum inquietentur molestiis, vel importunis angariis fatigentur. Proinde, dilecti in Domino filii, vestris justis postulationibus clementer annuimus, et Arnesteinensem B. Dei genitricis semperque virginis Mariæ et gloriosi confessoris Christi Nykolai ecclesiam, in qua divino mancipati estis obsequio, sub B. Petri et nostra protectione suscipimus, et præsentis scripti privilegio communimus: inprimis siquidem statuentes, ut ordo canonicus secundum B. Augustini regulam et institutionem fratrum Præmonstratensium perpetuis ibi temporibus inviolabiliter conservetur. Nullus etiam fratrum post factam professionem alicujus levitatis instinctu vel districtioris religionis optentu ex eodem claustro audeat sine abbatis totiusque congregationis permissione discedere. Discedentem vero nullus abbatum vel episcoporum nullus monachorum vel clericorum sine communium litterarum cautione suscipiat. Præterea quascunque possessiones, quæcunque bona tam ex dono vel concessione illustris viri Lodewici et Godæ uxoris suæ quam aliorum Dei fidelium in præsentiarum juste et canonice possidetis aut in futurum concessione pontificum, largitione regum vel principum, oblatione fidelium, seu aliis justis modis Deo propitio poteritis adipisci, firma vobis vestrisque successoribus in perpetuum et illibata permaneant. In quibus hæc propriis duximus exprimenda vocabulis: ecclesiam s. Margaretæ cum decima; ecclesiam Kirechdorp cum decima et ceteris suis pertinentiis sicut a fratre nostro Alberone Treverense archiepiscopo vobis rationaliter concessa esse dinoscitur; Selebach cum omni possessione sua, sicut a præfato archiepiscopo vobis concessa est; Hatenhusen; Welterodhe; Gozemerodhe; Holdenroich; cum omnibus earum pertinentiis; vineas et silvas in Neven; et Brunme cum omni jure et dominio, sicut præfatus Lodewicus vobis concessisse dinoscitur; Bovenheim cum ecclesia et omnibus possessionibus suis; Wize et Becherheim. Sane laborum vestrorum, quos propriis manibus aut sumptibus colitis, sive de nutrimentis animalium vestrorum nullus omnino clericus vel laicus decimas a vobis exigere præsumat. Obeunte vero te nunc ejusdem loci abbate vel tuorum quolibet successorum, nullus ibi qualibet subreptionis astutia vel violentia præponatur; sed liceat vobis communi consilio, vel parti consilii sanioris secundum Dei timorem et B. Augustini regulam absque ullius contradictione abbatem eligere. Porro loci vestri advocatiam nullus invadere vel usurpare præsumat, nisi quem abbas et fratres secundum Deum et ipsius loci utilitatem providerint eligendum. Decernimus ergo … præmia æternæ pacis inveniant. Amen. Amen. Amen. Bene valete. Ego Innocentius catholicæ ecclesiæ episcopus. Ego Conradus Sabinensis episcopus. Ego Stephanus Prænestinus episc. Ego Stantius presb. card. tituli s. Savinæ, Ego Guido cardin. presb. tt. s. Grisogoni. Ego Rainerius presb. card. tt. s. Priscæ. Ego Gregorius diac. card. ss. Sergii et Bachi. Ego Otto diac. card. s. Georgii ad Velum aureum. Ego Guido diac. card. ss. Cosmæ et Damiani. Ego Petrus diac. card. s. Mariæ in Porticu. Datum Laterani per manum Gerardi, S. Rom. ecclesiæ presbiteri cardinalis ac bibliothecarii. II Kal. octobris. Indictione VI. Incarnationis dominicæ anno MCXLII. Pontificatus vero domni Innocentii II papæ anno XIII.
[59] [et Conrado rege.] Quo hæc firmiora essent voluerunt B. Ludovicus et Guda ut hæc ab Conrado rege etiam confirmarentur; prout manifestum est ex sequenti diplomate, anno 1146 Spiræ solemniter dato atque in lucem jam edito a Blanpinio seu Hugone [Sacræ antiquitatis monumenta, tom. II, p. 44; Annales Præmonstr., tom. I, prol., col. CXXI.] , ab Hontheimio [Hist. Trev. diplom., tom. I, p. 552.] , Gudeno [Codex diplomaticus, tom. II, p. 10.] , Kremero [Origines Nassovicæ, tom. II, p. 167.] , atque etiam Beyero [Urkundenbuch, tom. I, p. 599.] . Quum id quoque ad B. Ludovici gesta singulariter pertineat, omittendum visum non fuit. I. N. S. E. I. T. Conradus divina favente clemencia rex romanorum secundus. Notum sit cunctis Dei fidelibus tam futuris quam præsentibus, quod comes Ludewicus de Arenstein et Guda comitissa uxor sua, Spiritu sancto inspirante, miro modo operante ubi vult, prædia sua libera, hereditarie ab eis possessa, S. Petro in Treverensi ecclesia obtulerunt: hoc tantum jure, ut abbas, quem cænobio, ex possessionibus suis pro remedio animarum suarum in honore S. Mariæ et S. Nicolai et S. Margaretæ constituto, præfecerunt, locum et dignitatem suam in Treverensi synodo obtineat; et conventus fratrum suorum liberam electionem abbatum habeat; et quemcunque velit advocatum sibi præstituat. Decreverunt etiam ex castello suo nomine Arenstein tabernaculum militiæ Dei cum fratribus Deo ibidem ad imitationem canonicorum Præmonstratensium sub regula B. Augustini continue servientibus constituere; et reliqua sua prædia, tam invia quam pervia, tam saltuosa quam plana, prata, pascua, decursusque aquarum, saltus nemorum, piscationes, venationes, ad hoc cænobium pertinere, et ejusdem loci homines, ad eandem curiam pertinentes, virum videlicet IIII denarios, mulieres vero II persolvere. Hæc autem sunt nomina locorum ad ecclesiam prædictæ cellæ suo jure pertinencium: Selbach, Kirchtorf ecclesia scilicet cum omni decima, Gozmirod ac Kebirlo, Weltrod, Hattinhusen, Salscheit, Holdenrucke, tres hubæ de Syngobin, Brunenbach, duæ hubæ de Pissenhophen, Neiven cum vineis et silvis, Wezhe, Bubinheim cum ecclesia et omni ejusdem villæ populo, una huba alterius villæ etiam nomine Bubinheim, quæ singulis annis X solidos persolvit. Nos itaque voluntati eorum consentiendo petitioni suæ satisfecimus, et dispositionem et statutum de omnibus suis possessionibus cum præsignato jure regali nostra auctoritate confirmavimus; cujus confirmationis testes subscriptos adhibuimus. Sigefridum Spirensis ecclesiæ episc. Bucconem Wormatiensem episc. Wolnandum Lorsamensem abbatem; Benedictum abbatem Hirzinburchensem; Fridericum ducem, Hermannum palatinum comitem; Heberhardum, Emichonem, Eckebertum, Udalricum, Heinricum de Catzinelenbogin, Bobbonem de Hennenberch, Adelbertum de Lewinstein, comites omnes; Udalricum de Thurningen, Godefridum de Spaneim, Gerlacum de Isinburch, et reliquos plures ejusdem conditionis. Signum domni Conradi regis romanorum secundi. Ego Arnoldus cancellarius vice Heinrici Moguntini archiepiscopi et archicancellarii recognovi. Acta anno domin. incarn. M.C.XLVI. ind. VII. regnante Cunrado romanorum rege secundo, anno vero regni ejus VII. Data Spiræ. Feliciter. Amen.
[60] [Advocatia, prius libera, dein concessa archiepiscopis Trevirensibus,] Singularis beneficii loco putaverunt hactenus Arnsteiniani, quod nullus comes aut princeps hæreditario jure aut certa lege eorum esset advocatus et quod quem vellent eligendi facultatem haberent. Verum hæc initio omnium fere monasteriorum fuerat conditio; sed quum tunc temporis in hominum moribus esset et (ut ita loquar) natura, ut omnia officia in beneficia converterentur et hæreditaria fierent, hinc periculum erat ne suos quoque hæreditarios advocatos nancisceretur Arnsteinium: quæ plaga plerumque erat maxima. Nedum enim multi pro muneris sui nomine ecclesias Deique servos tuerentur, quasi harpyiæ inhiabant eorum bonis, prius plerumque mercedem, dein quidquid sibi lubitum esset exigentes aut vi rapientes; neque ulla diœcesis magis ab hac peste passa erat quam Trevirensis [Cfr Würdtwein, De advocatis monasteriorum meditationes diplomaticæ, in tomo IV Monastici Palatini.] . Ab hac itaque tyrannide ut liberum esset Arnsteinium, prudenter consultum est advocatiam conferre uni archiepiscopo Trevirensi, a quo cæterum pendebat monasterium, utpote a lege diœcesana nondum exemptum; atque etiam ab initio ea ratione datum Trevirensi præsuli, ut penes hunc dominium directum esset, et dominium dumtaxat utile penes canonicos. Verumtamen hi postea nixi sunt se illis impedimentis liberare, contendentes monasterium ad imperium immediate respicere, gladii plenario jure gaudens [Hugo, Annales Præmonstrat., tom. I, p. 202.] ; sed in id non consenserunt Trevirenses archiepiscopi: unde diutinus processus exortus est. Cui anno 1756 finem imposuit amica compositio, qua Arnsteiniani confessi sunt se supremæ auctoritati electorali subesse [Marx, Geschichte des Erzstifts Trier, part. II, tom. II, p. 187, not. 3.] . Atque hæc evidenter fuit primæva eorum conditio, ut jam in aliis literis videre fuit, multo autem clarius in Hillini, Adalberonis in Trevirensi sede successoris. Has licet jam ediderint Blanpinius et Hugo [Annales Præmonstr., tom. I, prob. CXXII; Sacræ antiquitatis monumenta, tom. II, p. 46.] , Hontheimius [Hist. Trevir. diplom., tom. I, p. 572.] , Gudenus [Cod. diplom., tom. II, p. 12.] , Kremerus [Orig. Nassov., tom. II, p. 176.] et Beyerus [Urkundenbuch etc., tom. I, p. 653.] , hic quoque damus quoniam nuspiam majori in luce collocantur Arnsteinianæ origines.
[61] [ut patet ex Hillini archiepiscopi literis.] I. N. S. E. I. T. Hillinus, Trevirorum archiepiscopus, et apostolicæ sedis legatus. Si in sacrosanctis evangeliorum libris mulier vidua, in gazofilacium duo mittens minuta, a Domino, eo quod nichil sibi retinuerit, plus aliis, qui etsi maiora non tamen omnia sua obtulere, laudata est; multo magis nos eos, qui se suaque fideli devotione relinquentes divinis per omnia mancipaverunt obsequiis, honorare et diligere, atque ex injuncto nobis divinitus pontificatus ac legacionis officio manutenere debemus; et contra omnes injuriosorum incursus defensare et communire quantum possumus; ut nos quoque, bonis eorum operibus studio nostro cooperantes, remunerationis perpetuæ cum ipsis participare queamus. Quapropter notum facimus tam futuris quam præsentibus, quod illustris comes Lodewicus una cum præclara conjuge sua Guda, temporibus venerandæ memoriæ prædecessoris nostri domini Alberonis, castrum suum quod dicitur Arenstein una cum omni allodio suo pro cælestis regni amore abdicantes, B. Dei genetrici Mariæ sanctoque Nicholao, prompta voluntate obtulerunt, et ut ibidem vita canonica secundum regulam B. Augustini et ordinem Præmonstratæ domus, in perpetuum servetur, disposuerunt. Procedente vero tempore, ordinatis jam inibi fratribus, locum ipsum cum omnibus pertinentiis suis ecclesiæ B. Petri, cui nos deo auctore præsidemus, hortatu ejusdem prædecessoris nostri absque omni census pensione contradiderunt, et ab eo pro recompensatione tantæ devotionis quædam bona, quæ prius ipse Lodewicus ab archiepiscopatu Trevirensi in feodum habuerat, jure proprietatis perpetuo possidenda receperunt. Nos igitur justis eorum petitionibus annuentes, sub nostra tuicione et sedis apostolicæ, cui legationis gratia in Teutonico regno subministramus, defensione eundem locum cum omnibus prædiis, et possessionibus vel quibuslibet bonis, hactenus sibi contraditis vel deinceps justa ratione tradendis defensandum suscipimus. Has itaque possessiones præfatæ ecclesiæ in Arenstein privilegii nostri auctoritate communimus: videlicet Bovenheim quod est in pago Wormaciensi cum ecclesia, decimis et hominibus, cunctisque reditibus ejus, ita quod nulli seculari potestati subjaceat; in archiepiscopatu Moguntino in villa Wisze XXX mansus, et claustrum in Gomersheim. cum omnibus appendiciis ejus; item in archiepiscopatu nostro, in villa Hattenhusen VIII mansus; in Weltrode IIII mansus; et villam Gozmerode cum omni jure præter duos mansus; in Brunenbach unum mansum; et curtim Holdenrucke cum omni jure; et Salscheid cum omni decima; in Singoven tres mansus; in villa Neve et Breme vineas, agros, silvas, et decimam selectæ terræ; in Campe curiam et vineas; item ecclesiam s. Margaretæ in Arenstein legitima donatione contradidit. Præterea curtim Selebach, et ecclesiam de Kirchtorph, quæ præfatus prædecessor noster piæ mem. Albero eidem ecclesiæ in Arenstein contulit, nos quoque pro remissione peccatorum nostrorum et omnium successorum nostrorum archiepiscoporum ad usus fratrum inibi Deo servientium contradimus, cum omni jure et integritate, cum hominibus scilicet ac decimis universis ad ecclesiam Kirchtorph pertinentibus; ipsamque ecclesiam sicut et illam B. Margaretæ in Arenstein a jure synodali, et ab omni servicio archiepiscopi, archidiaconi, vel decani penitus emancipamus; et omnem decimam utriusque parrochiæ ex integro concedimus; et sicut ab antecessore nostro indultum esse cognoscimus. Si qua bona fratrum infra nostrum episcopatum de loco ad locum transferri contigerit, ab omni thelonei vel vectigalis onere esse absoluta statuimus. Hoc quoque confirmamus, ut nullus aliquo tempore supra prædicta bona constituatur advocatus; sed solummodo sub nostræ protectionis munimine sive successorum nostrorum tuta consistant. De cetero sanccimus, ut nullus unquam abbas ibi constituatur, nisi quem communiter libero consensu fratrum conventus elegerit. Si quis igitur (quod absit!) contra hujus nostræ constitutionis paginam temerario ausu venire temptaverit, severissimam divinæ indignationis ultionem persenciat, et timendi anathematis sentenciæ subjaceat, donec condigna satisfactione resipiscat. Conservatoribus autem hujus nostræ confirmationis vita, salus, pax et gaudium sine fine permaneat. Amen. Testes hujus rei sunt: Godefridus maioris domus præpositus et archidiaconus. Rudolfus decanus et archidiac. Alexander archidiac. Bruno archidiac. et s. Florini in Confluentia præpos. Iohannes archidiac. Cunradus præpos. s. Paulini. Baldricus majoris domus scolasticus et s. Symeonis præpos. Bovo s. Castoris in Confluentia præpos. Robertus de Palaciolo præpos. Eustachius abbas de Arenstein. Sigerus abbas de s. Maximino. Bertolfus abbas s. Eucharii. Lodewicus de s. Maria veteri abbas. Godefridus abbas s. Martini. Richardus abbas de Sprinkirbach. Wichmannus abbas de Luneche. Wolframus abbas de Wadengocinge. Heinricus abbas de Rumerstorph. Hildelinus abbas de Sconaugia. Wichmannusabbas de Grunowe. Heinricus comes de Luzcelenburg. Albertus comes de Chisnei. Sifridus comes de Vianna. Arnoldus de Sercha. Cuno de Malberg. Willelmus Marscalcus. Gerhardus de Hasch. Hermannus de Palacio. Fridericus de Marceto. Fridericus Aureus. Acta sunt hæc Treveris, IIII Kal. Novembris, anno dominicæ incarnationis M.C.L.VI. Indict. quarta. Epacta VII. Concurrente VII. Anno pontificatus venerabilis domini Hillini Trevirorum archiepiscopi et apostolicæ sedis legati IIII. Feliciter. Amen.
[62] [Abbas Arnsteinianus et B. Ludovicus bona vendunt sororibus de Insula et allodium de Offerdieffenbach aliaque accipiunt.] Anno 1160, ut Hillinus in diplomate testis est [Gunther, Cod. dipl. Rheno-Mosellanus, tom. I, p. 370; Beyer, Urkundenbuch etc., tom. I, p. 681.] , Confluentiæ aliqua immutatio facta est in Arnsteinianis bonis; scilicet abbas Richardus Sprinchirbacensis abbatem Harnestein et capitulum ejus convenit et allodium de Neive et de Bremme, ab eo et a fratre Lodvico, quondam comite, qui idem allodium ecclesiæ de Harnestein contulit, et toto capitulo, justa et legitima emptione, ad opus sororum de Insula, precio videlicet octaginta marcarum in nostra præsentia, ait Hillinus, comparavit; ubi notabile est B. Ludovicum, licet hæc prædia jam pridem donasset, ut venditorem prodire: sed id decentiæ potius quam necessitatis causa factum. Octoginta autem marcæ pendebant (quum illic pondera Coloniensia in usu essent) grammatibus 18704, valebantque quantum 57973 franci; quorum potestas tanta hodie esset quanta francorum 347, 838. Parthenon autem de Insula ab homonymo apud Treviros et Confluentes distinguendus est. Situs hic in diœcesi Moguntina prope Breimptam, dein cœnobium Stubense dictum et a B. Gisela secundum instituta canonica S. Augustini curis Richardi, abbatis Springirbacensis, incohatum [Zunggo, Hist. ord. canon. regular. prodromus, tom. II, p. 600 et 601.] . Triennio post, anno nempe 1163, Hartradus de Merenberck et uxor ejus Ermengardis, consensu liberorum et heredum suorum, allodium de Overdieffenbach in Eynricha, cum ecclesia et viris ad ecclesiam pertinentibus, cum integritate decimæ ejusdem villæ omnibusque ad eam spectantibus appendiciis tam in agris quam in pratis, totamque decimam de Bettendorf et mediam partem decimæ de Schara, et quandam foresten (quæ dicitur Kamervorst) quæ spectat ad eamdem villam, et silvam totam quæ Burstenbach dicitur, præter quintam arborem quæ pertinet ad Kazeneleboge, ecclesiæ de Arenstein pro salute animæ suæ contulit et ad majorem facti firmitatem prædicta omnia in manus Hillini archiepiscopi resignavit; eo scilicet tenore ne aliquis deinceps advocatus prædictæ villæ præter archiepiscopum Trevirensem proponeretur [Hontheim, Hist. dipl. Trev., tom. I, p. 599; Beyer, Urkundenbuch, tom. I, p. 697.] . Cui dono adjecta ecclesia de Beslich in parochia de Dietkirchen, cum onere solvendi quotannis Trevirensibus archiepiscopis unum aureum seu duodecim argenteos Confluentinos. Vult Hontheimius [Ibid., loc. cit.] atque ante eum alii [Nachricht von der Commende Schiffenberg in der Merenbergischen Geslechtstafel; Fischer, Isenburg-Wiedische Geslechtsregister, p. 44 et seqq. App., p. 28, not. b.] Irmengardem B. Ludovici amitam fuisse, adeoque communitatem sanguinis et affinitatem aliquid ad hanc donationem valuisse; sed hæc propinquitas divinatione potius quam ullo argumento nititur [Cfr Kremer, Origines Nassavicæ, tom. II, p. 327.] .
[63] [Quæ tempore Innocentii II jam possiderent Arnsteiniani.] Hæc si recolligamus, manifestum est omnino ea omnia bona, quæ recenset biographus, ab initio data non fuisse Arnsteiniano asceterio, sed paulatim accessisse; quin etiam, quum scriberet, aliquot ex eis jam in alienas venisse manus. In Innocentii II diplomate B. Ludovici dono venit imprimis ecclesia S. Margaretæ cum decima, quæ ad pedem stat collis, in quo Arnsteinianum cœnobium consurgit atque nunc ab aliquot annis vecordia gubernii Nassavici ruinam trahit: dein in Hatenhusen, nunc Attenhausen prope Dietz in districtu Nassaviensi octo mansi; tertio in Welterodhe, Welteroid, Weltrod, non procul a Shönau in ducatu Nassavico, quatuor mansi; quarto villa Gozemerode, Gozmirod, Gesmerod, vulgo Roth seu Grosroth prope Kirdorf, in districtu Nassaviensi, cum omni jure [præter duos mansos [Diploma Hillini.] ] et [cum curia seu prædio rustico Keberlo, Kebirlo,Köberle, item prope Kirdorf [Diploma Conradi et biographus.] ]; quinto curtis Holdenrike, Holdenroich, Holdenrucke, nunc villa seu prædium Hollerich prope Selbach in districtu Nassaviensi; sexto agri vineæ et silvæ et aliqua decima in Neive, Neven,nunc Neef, ad Mosellam inter Kochem et Zell, non autem Neithof prope Arnstein,ut vult Wenckius [Katzenelenbogische Geschichte, p. 111, not. b.] ; septimo item in Brunme, Breme, Bremme, item ad Mosellam, paulo infra Neef, propius ad Kochem: quæ ambæ possessiones anno 1160 devenerunt in manus sororum de Insula pretio (ut vidimus) 80 marcarum; octavo Bovenheim, Bubenheim, Boumhain, Bubinheim, prope Kirberg in ducatu Nassaviensi et in pristino pago Wormatiensi, cum ecclesia, decimis, hominibus, reditibus; nono in villa Wizze, Witzen, Wisze, Weshe, nunc Ober et Nieder Wiesen, in archiepiscopatu Moguntinotrans Rhenum mansi triginta; decimo Becherheim, quod in uno Innocentii II diplomate occurrit. Hæc ex donatione B. Ludovici. Quibus accedebant dono Adalberonis archiepiscopi ecclesia de Kirechdorp, Kirchtorff seu Kirdorf in ducatu Nassaviensi, non procul ab Arnstein et Runkel. In diplomate Conradi regis venit quatuor annis post Salschheit, prædium prope Selbach, cum omni decima; tres hubæ seu mansi de Syngobin, Singhovin, Singoven, nunc Singhoven, prope Nassavium; unum mansum in Brunenbach, nunc Hof zum Haus, in tractu Nassaviensi; duæ hubæ de Pissenhoven, Pissinhophen, nunc Pissighoven prope Nastätten, quæ postea non amplius redeunt; in Campe ad Rhenum curia et vineæ: quem vicum ante Arnoldi et Ludovici comitatui accensitum vidimus; et demum una huba alterius villæ etiam nomine Bubinheim, quæ singulis annis X solidos persolvit: quæ mihi alibi obvia facta non est. Allodium de Overdiefenbach, quod Hartardi de Merenberg dono anno 1163 Arnsteinianis obvenit, prope Nastätten (ut alibi jam monuimus) situm erat; similiter Bettendorf, cujus decimam ille idem donavit. Schura autem seu Scura, nunc Scheuern, cujus mediam decimam Hartardus etiam contulit, in ducatu Nassaviensi; forestum de Kamervorst item apud Nastätten; neque inde procul silva de Brustenbach, nisi quod quinta arbor (biographus octo arbores habet) pertineret ad Kazenelenboge prope Nastätten. Ad quam recensionem hæc Broweri [Sidera Germaniæ, Vita B. M. Ludwici Arnsteinii, p. 28 et 29.] verba addenda videntur: Monent me periti talium tractu Loganæ quemque mansum, vetera cum novis componendo, arvi culti vel soli arabilis triginta jugera complecti, præter piscinas, pascua, silvas, quæ mansis includi solent; evariare tamen fructum pro loci et temporis natura. Albertus Crantzius lib. IV Wandaliæ, capp. XXV et XXIX mensuram appendit cuique manso Holsaticæ ditionis modios (seu maldra) octonos siliginis et totidem avenæ, alibi denos tantum siliginis aut tritici tollunt. Juger, in Germania pro locis valde diversum, continet aras seu pedes quadratos circiter 40,000; maldrum vero, non minus varium, hectolitris duobus fere æquivalet. Pleraque tamen mansa ex viginti hectaris constitisse censentur. Olim vero ex elocatis terris non multo plus uno pro centum de emptionis pretio perceptum fuisse demonstravi alibi [Acta SS., tom. IX Octobris, p. 217.] .
§ VI. Fundationes monasteriorum ad Dreisam, Vallis S. Mariæ et Enckenbacensis.
[Quas partes habuerit B. Ludovicus in fundatione seu ordinatione Münster-Dreisen,] In Conradi regis diplomate recensetur etiam, sed alio omnino nomine, claustrum de Gomersheim cum omnibus appenditiis ejus; et in altero Hillini ecclesia de Beslich in parochia de Dietkirchen; in quibus ambabus moniales Præmonstratenses collocari curavit B. Ludovicus. Quæ res nos revocat ad aliorum monasteriorum fundationes, in quibus venerabilis vir insignem partem habuit, et quas ordine chronologico jam explicare tentabo. Venit itaque primo loco cœnobium virile, haud procul a Bolanden ad Montemjovis seu Tonitrui (Donnersberg) ad rivum Primmam (Primmbach) in pago Nachgowe positum, cui vulgare nomen Münster-Dreisen seu Münster-Treisen [Cfr Würdtwein, Monasticum Palatinum, tom. V, p. 441; Remling, Abteien in Rheinbayern, tom. II, p. 103.] . Condiderant illud primitus anno 863 Nantharius comes ejusque uxor Cunegundis sub patrocinio S. Saturnini martyris, et S. Benedicti regulam servandam indixerant; quod incoluerant sanctimoniales, donec Hungari in has irruissent partes, atque, omnia cædibus rapinisque funestantes, Christi sponsas ad fugam adegissent [Remling, t. II, p. 104.] . Locus deinde secundo jam et sanctimonialibus et viris canonicis, videlicet regularibus, ad divinum servitium deputatus fuerat,ut traditur a biographo; sed ab omni penitus exciderat disciplina, ita ut canes venatici in sanctuario ecclesiæ discurrerent. Cujus rei testis fuit anno 1144 Fredericus de Hohenstaufen, dux Sueviæ et Alsatiæ, frater Conradi III, paterque Friderici Barbarossæ, Romanorum imperatorum; qui quum illius tractus advocatia fungeretur seu comes provincialis esset (quod munus postea penes Theodoricum, inferioris Alsatiæ comitem, factum est), commiseratione commotus, pro ea quæ tum vigebat spiritualis et civilis auctoritatis conjunctione ac confusione, B. Ludovicum, consanguineum suum, quem in comitatu suo habebat, rogavit ut ibidem monasticæ religionis observantiam ordinaret; qui quum annuisset, dilecto comiti et converso locum eumdem cum omni proprietate bonorum contradidit: quemadmodum narrat biographus. Operam quoque suam contulit novi fundatoris filius, Fridericus Barbarossa, atque etiam qui ibi residebat Anselmus præpositus, ut aliquantisper cresceret restaurati asceterii dos. Eorum itaque suasu Beatrix et Mathildis, comitissæ seu marchionissæ Tusciæ, dono dederunt, præter alia bona in Waleswilre, octodecim mansos, simul cum decimis et ecclesia de Stetten [Ibid., p. 105.] ; cujus patronatum cesserunt anno 1231 canonici Wormatienses [Schannat, Hist. Wormatiensis, tom. I, p. 52.] .
[65] [ei interventu Conradi imperatoris a Frederico de Hohenstaufen commendati:] Atque hæc omnia diplomate confirmavit Conradus imperator; quod quum ad B. Ludovici laudem nonnihil conferat, id hoc loco excudendum visum est [Acta academiæ Palatinæ, t. I, pag. 297.] . In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis Cuonradus divina favente clemencia Romanorum rex secundus. Religiosorum petitionibus aurem pietatis accommodare et quæ ad Dei cultum pertinent summo benivolenciæ studio promovere regiæ liberalitatis est, cujus honor judicium diligit. Unde in æterna vita condignam bonæ mercedis retributionem et in temporalis regni administratione gloriam nobis accrescere confidimus. Eapropter omnium tam futurorum quam præsentium noverit industria, quod vir illustris Fridericus, noster germanus, dux Sueviæ et Alsaciæ, nostram celsitudinem adiens, petiit quatenus ecclesiam quandam, a Nanthario quondam duce et uxore ipsius Chunigunt in honorem Dei et Domini nostri Jesu Christi et sancti Saturnini martyris ædificatam, congruisque sanctimonialium et Deo devotarum feminarum disciplinis ordinatam, sed jam longis retro temporibus ab omni cultu divino et Deo servientium frequentia destitutam, tandemque ad suæ dominationis provintialisque comitis Theoderici potestatem devolutam, in pristinum suæ dignitatis et religionis robur per nostram regiam auctoritatem revocaremus. Itaque ex ejus petitione et consensu eamdem ecclesiam sancti Saturnini in pago Wormaciensi tunc, in episcopatu Moguntino sitam nunc, commisimus regendam et ordinandam Luodewico comiti de Arnestein, et fratribus apud Arnestein, qui sub canonica beati Augustini regula et ordine Præmonstratensi congregati sunt: ea ratione ut deinceps in omni cura et ordine præfato loco absque ullius personæ contradictione provideant. Possessiones vero et prædia, quas præfatus Nantharius et uxor ejus prædicto venerabili loco tradiderunt, ad usum et sustentationem Deo ibidem servientium per præsentis paginæ auctoritatem prænominatæ ecclesiæ et ipsius provisoribus omni cum integritate restituimus, ac perpetua stabilitate confirmamus: videlicet in villa et in marca, quæ dicitur Dreisa, mansos XVIII cum omnibus ædificiis et utriusque sexus mancipiis; in villa Albesheim mansos II; in villa Dakenheim mansos III; in ville Bizzrihesheim quicquit possederunt; in villa Elmuotesheim mansos II; in villa Enslitheim mansos III; in villa Munnesheim mansum I; in villa sancti Albini solvens solidos X; in villa Muterstat mansum I; in villa Munzenheim mansum I; similiter in villa Seleza curtem dominicalem cum omnibus ædificiis et mancipiis et mansos XX; villam quoque Gibinezbach cum mancipiis utriusque sexus; et monasterium, quod in civitate Moguntia est, cum omnibus suis appendiciis quæ subscripta sunt, mansi XXII, et vineæ ad carratas vini XXX; similiter villam Neutriswilre et nemus ejusdem villæ; et Tilentkiriche cum omnibus appendiciis suis; Alsenzbrunne mansos II; ea etiam bona, quæ Beatrix et Mathildis, marcionissæ Tusciæ, pro animabus suis et maritorum suorum Godefridi et Bonifacii, admonente comite Friderico nepote nostro, atque præposito præfatæ ecclesiæ Anshelmo, ad idem monasterium contulerunt. Nos quoque petitione et consensu sæpe dicti ducis ad eundem locum restituimus et confirmamus omnia videlicet quæ præfatæ nobilissimæ feminæ possiderunt; in loco qui dicitur Steten scilicet XV mansos; persolventes quotannis V solidos minus quam IIII libras, et tres mansos dominicales; insuper ecclesiam et omnem decimam, familiam scilicet utriusque sexus, reditus, et vectigalia, et granum quod persolvitur de silva, cum omni justicia et compositione sua, et ea omnia quæ habuerunt in loco Waleswilre tam in silva et pratis et plaustro; quod persolvitur de montanis quam in omnibus pertinentiis. Hæc omnia quæ a prænominatis personis ad sæpe dictum venerabile monasterium collata tradita sunt, sub ea rationis firmitate renovando confirmamus, quatenus eadem possessionis ab omni tam præfati germani nostri ducis Friderici provintialisque comitis Theodorici de inferiori parte Alsaciæ, quam aliarum potestatum, comitum videlicet et vice comitum, atque advocatorum ditione et potestate sint liberæ, et a cuncta exactione seu vexatione immunes, eis tantum debitæ pensionis summam exhibentes et de omni legum compositione subjacentes, qui pro tempore ipsi monasterio ordine canonico præfuerint. Concedimus autem tam præscriptas possessiones quam eas quæ in futurum ibidem fratres Deo servientes justis modis acquisierint proprium suæ libertatis jus obtinere: nullo eos prohibente, uti et frui quæsitis et acquirendis, viis et inviis, pascuis, silvis, aquis, aquarumque decursibus, piscationibus, venationibus, molendinis, et omni fructu, qui ex eisdem possessionibus in omne tam futurum quam præsens tempus capi poterit. Si quis vero (quod absit!) hanc nostram confirmationem infringere temptaverit; centum libras auri purissimi componat: quarum partem dimidiam cameræ nostræ, reliquam vero præfatæ ecclesiæ Monasteriensi persolvat. Ut autem hæc pagina firma et inconvulsa omni deinceps tempore permaneat, quam juxta tenorem privilegii Luodewici regis secundi, qui temporibus Nantharii ducis in orientali Francia XXXII annis regnaverat, conscribi mandavimus; sigilli nostri impressione eam insigniri jussimus; manuque propria, ut infra videtur, corroborantes. Qui præsentes aderant testes subternotari fecimus. Quorum nomina hæc sunt: Fridericus Magdburg. archieps; Bucco Wormatiensis eps; Sigefridus Spirens. eps; Imbrico Wirzb. eps; Egilbertus Babenbergensiseps; Heinricus Marerensis eps; Utto Cicensis eps; Otto Frisingens. eps; Wicgerus Brandeburg. eps; Heinricus Ratispon. eps; abbas Stabulinensis; Cuonradus præpositus sereniss. regis; Adelbertus, marchio de Saxonia; marchio Cuonrad de Witin; marchio Dioboldus de Bawaria; Godefridus provintialis comes de Thuringia; Rapoto comes de Abinberc; Boppo comes de Loufe; Adolfus comes de Berge et filius ejus Eberhardus; Otto comes de Rincke; Otto palatinus comes de Witlingesbach; et alii tam clerici quam laici qui interfuerunt. Signum domini Cuonradi, Romanorum regis secundi. Ego Arnoldus, cancellarius vice Heinrici Monguntini archiepisc. et archicancellarii, recognovi. Anno Dominicæ incarn. M. C. XLIIII, indict. VI, regnante Cuonrado Romanorum rege II, anno vero regni ejus VII, data apud Babenberg in Cristo feliciter.
[66] [illius monasterii fata.] Præpositus itaque Anselmus amotus est; et quum B. Ludovici gesta Arnsteinianis canonicis probata fuissent, non tamen visum est novos colonos omnes Arnsteinio educere: hæc enim ipsa domus recentior erat. Habito itaque fratrum suorum concilio, denuo in Saxoniam perrexit beatus vir et sex canonicos de Gratia Dei probatæ conversationis elegit; quibus adjunxit pater Godefridus alias personas idoneas, præficiens eis Marquardum, capellanum comitis, qui cum pristino hero suo ad summam virtutum enitebatur. Inde conflatus est justus canonicorum numerus, duodecim nempe cum abbate; et introducti fuerunt anno 1145. Marquardo successit Burchardus, qui sanctissimum virum in Gummersheimensi parthenone ultimis sacramentis ad mortis agonem munivit. Exstitit illa abbatia, filiali jure Arnsteinianæ obnoxia, usque ad annum 1553. Biennio scilicet ante Julius papa III Friderico II, comiti Palatino, potestatem fecerat supprimendi duodecim religiosas domos earumque bona academiæ Heidelbergensi et cultus divini in capella castrali augmento attribuendi; quas inter Münsterdreisen [Vide instrumentum ap. Remling, Klöster in Rhein-Bayern, tom. I, p. 319. Cfr. Acta Academiæ Palatinæ, tom. I, p. 387 et 388.] . Id exsecutioni datum die 6 septembris anni 1553, clavibus a cellerario Valentino Weissbrod in manus rectoris Joannis Wagenmann et decani S. Spiritus Wendelini Sprenger traditis. Sed brevi post dedit Fredericus III religiosam domum bonaque fratri suo, Georgio von Simmeren, qui ea dein ministerialibus in feodum concessit. Bello tricenario recuperare tentarunt Monasterium Arnsteiniani; sed irrito conatu. Postea emerunt principes Nassavienses, qui et ad finem proximi sæculi superioris possederunt [Remling, tom. II, p. 111 et 112.] .
[67] [Ordinat beatus vir parthenonem] Monasterio, ad Dreisam condito, successerunt brevi aliæ fundationes: quarum una faciem quasi habet multiplicem. Et sanctimoniales, ait biographus, quæ prius apud Bethlenrode, tunc Steden commorantes, in quarum collegio erant nobilium militum filiæ de Eynriche, servitio Domini per exemplum dominæ Gudæ comitissæ mancipatæ, in Vallem sanctæ Mariæ transtulit; de quibus postea cœnobium dominarum, quod dicitur Enckenbach, transplantavit. Quibus continetur duorum cœnobiorum fundatio: quorum alterum primo in Betlenrode, dein in Steden et demum in Valle sanctæ Mariæ constitutum est; alterum vero, prioris colonia, in Enckenbach ab initio constitit. Paulo uberius hæc explicemus. Quum B. Ludovicus omnino ad Deum conversus est, mirabiles excitati fuerunt animorum motus; ita ut plures ex ejus ministerialibus, qui ante prædonum more viverent, ejus exemplum secuti fuerint. Non minus valuit apud fæmininum sexum Gudæ, ejus uxoris, mutatio; pluresque idem vitæ institutum amplecti statuerunt. Verum, quum monasteria duplicia (ut supra declaratum fuit) decreto capituli Præmonstratensis vetita essent, non licebat eas Arnsteinii admittere; quamobrem congregatæ sunt in Betlenrode, quæ prima Vallis Mariæ seu Marienthalensis cœnobii sedes dicenda est et quam in pago Einriche sitam esse scripsit Remlingus [Klöster von Rhein-Bayern, tom. II, p. 165.] , quoniam in hoc collegio, essent nobilium militum filiæ de Eynriche; sed nullus illic locus est (quem sciam), cujus nomen aliquantisper cum Betlenrode conveniat: verumtamen ab hac sententia recedendum non est, quum Steten, nunc Steden, secunda hujus parthenonis sedes, in illis partibus sit. Steden enim, quemadmodum ex accuratissimis hujus regionis mappis topographicis mihi constat, jacet in ducatu Nassaviensi in ripa dextra Loganæ fluvii, paulo infra Runkel [Cfr Vogel, Historische Topographie des Herzogthums Nassau, p. 227.] , aliquot leucis a Limburgo ad ortum brumalem; hinc in Hugonis Annalibus Præmonstratensibus [Tom. II, p. 1033.] dicitur Steden comitatus Runcaliæ villa. Errat autem plurimum Remlingus mansum Steten in viciniam Kircheim-Bolanden, in pristinam diœcesim Wormatiensem, transferens, quod illic Marienthalensibus multa bona essent.
[68] [Vallis S. Mariæ; cujus fata indicantur:] Porro dubitandum non est, quin utrobique præpositus ab Arnsteinio res spirituales et temporales monialium procurarit. Sed mutavit hanc legem B. Ludovicus, quum parthenonem in viciniam Monasterii ad Dreisam transtulit novoque eum nomine Vallem S. Mariæ nuncupavit. Ab hoc enim tempore ex Monasterio ad Dreisam assumpti fuere præpositi. Id jam sub annum 1145 factum fuisse tradit Remlingus [Klöster von Rhein-Bayern, tom. II, p. 165.] , quo vade nescio; Hugo [Annales Præmonstratenses, tom. I, ad fin. Præf. Circaria Vadegotiæ.] autem, nitens proculdubio circariarum catalogis, ejus initia anno 1140 illigat, quoniam ea a prima sede computat. Sed quidquid est, apparet paucissimo tempore moniales illas versatas esse in Betlenrode et Steden. De tertia sede seu Valle S. Mariæ solum superest pulcherrimum B. Mariæ templum, anno 1478 (si bene legitur inscriptio chori) consummatum. Jacet autem ad septentrionale Montistonitrui latus, infra fontes rivi Appelbach, medios inter colles et in trium vallium (si dicere liceat) trivio. Archiepiscopo Moguntino obnoxium erat cœnobium, quod in ejus diœcesi jacebat, et comitibus Sponheimensibus, qui sæculo XIV materna hæreditate advocatorum officium nacti fuerant: quam advocatiam in feodum dederunt comitibus de Dhaun ratione comitatus de Falckenstein, cujus simul pars erat. Postquam autem initio floruisset, paulatim dein bona sua amisit, donec, sæculo XVI hæresi prævalente, bello rustico, quæ supererant moniales aufugerunt. Die 7 septembris anni 1553 universitas Heidelbergensis templum parœciale occupavit, quoniam Julii III diplomate in Monasterii ad Dreisam jura successerat. Hinc orta lis inter Palatinum seu universitatem, nitentes pontificiis literis, et comitem de Falckenstein, advocatiæ jura allegantem; quam die 14 januarii diremit Caroli V imperatoris auctoritas, ea lege ut Falckensteiniana domus possessionem cœnobii et omnium bonorum, sexcentis florenis adversæ partis solutis, inire posset: atque ex eo tempore Falckensteiniani hac præda locupletati sunt [Remling, tom. II, p. 164 et seqq.] .
[69] [similiter Enckenbacensem;] De monialibus Vallis S. Mariæ postmodum cœnobium dominarum, quod Eynkenbach dicitur, transplantavit B. Ludovicus, ut traditur a biographo; id est ex congregatione Vallis S. Mariæ selegit moniales, quas in Enckenbach destinavit, quum cœnobium dominarum illic instituit. Neque multum a se invicem distabant Vallis S. Mariæ et Enkenbach, quum hic locus etiam situs sit ad radices Montistonitrui, in Palatinatu inferiori, in diœcesi Moguntina; et quidem in vicinia Monasterii ad Dreisam, unde præpositum et omne auxilium spirituale accipiebat; duabus leucis a Lutracæsarea seu Kaiserslautern ad ortum æstivum; in valle, collibus arenosis, sed fertilibus, circumdata [Ibid. tom. II, pag. 138; Hugo, Annales Præmonstratenses, tom. I, col. 647.] . Ejus fundationem ad annum 1148 consignat Hugo, Præmonstratensis annalista [Tom. I, col. cit.] ; quam rem ex Circariarum catalogis facile nosse potuit. Præcipuam dotem dedit vir quidam illustris nomine Hunfridus; qui, grandi excitato ædificio, locum cum circumjacentibus agris Monasterio ad Dreisam contulit, ea lege ut illic moniales Præmonstratenses instituerentur. Procuravit itaque B. Ludovicus ut illuc ex Valle S. Mariæ introducerentur, accitis ex Dreisensi monasterio canonicis qui rem earum spiritualem et temporalem procurarent [Historia episcopatus Wormatiensis, tom. I, pag. 163.] . Voluisse autem dicitur ut nonnisi nobiles admitterentur; unde cœnobium dominarum appellari.
[70] [cujus causa excitata jurgia,] Verum non multo post orta sunt jurgia inter Otterbergenses, qui, Stephano abbate, egregio viro omnibusque acceptissimo, Cisterciensium instituta observabant, et Enckelbacenses, S. Norberti leges sequentes. Quorum origo ex sequenti ipsius Stephani narratione facile cognoscitur. Notum esse cupio, inquit [Würdtwein, Monasticum Palatinum, tom. I, pag. 254.] , quibusque fidelibus, quod dominus Degenhardus, ministerialis imperatoris, amitæ meæ filius, qualiter ecclesiæ nostræ prædium, sibi a parentibus suis jure hæreditario derelictum, in Erlenbach donaverit. Hic itaque, monachus apud nos factus, semetipsum atque idem prædium sanctæ Mariæ et nobis donavit legitima traditione et in eadem voluntate et opere mansit annis quinque; postea vero, instabilitatem animi sui secutus et regularis disciplinæ rigorem abhorrens, a nobis discessit et Enckenbach se contulit: prædium, quod jam non suum sed nostrum, illi loco secundo tradidit. Habebat autem quondam fratrem, Arnoldum nomine; qui, seductus a Brunichone, avunculo suo, præfatum prædium pro isto illis tradidit. Cumque tali occasione prædium nostrum niteretur sibi vendicare, coacti sumus justitiam de eo interpellare; et tam ipse quam dominus [Cuno de] Genther, [gener ejus], anathemate eliminati sunt ab ecclesiastica communione. Sed postea lis ita composita est ut decem talenta argenti acciperet Arnoldus; Cuno de Genther et Eckebertus de Lutra, ejus generi, decem solidos; tantumdem filius Joannes; Wernherus, alter filius, caballum; et Otterbergenses prædium recuperarent.
[71] [nonnisi post mortem beati viri sopita, et reliqua fata breviter declarantur;] Dum autem hæc lis agitaretur, nobiles in diversas partes abierunt. Et quidem, quum Hunfridus, quem Remlingus [Klöster in Rhein-Bayern, tom. II, pag. 139.] nil dubitans cognomine de Falckenstein designat, (nixus forte diplomate anni 1185 de finibus Otterbergensibus constituendis [Würdtwein, Monasticum Palatinum, tom. I, pag. 257.] , ubi inter testes venit Hunfridus de Falckenstein), sed quum Hunfridus faveret Otterbergensibus, cœnobium Enckenbacense Monasteriensibus abstulit et ad Otterbergenses transtulit. Quo coactus est Degenhardus discedere aut Otterbergensium imperio subesse. Sed quum jurgium de prædio Erlenbach cessavit, Hunfridus, communicato consilio et assensu parentum suorum, ab Odderburg possessionem per alterius donationis recompensationem amicabiliter exemit et Monasteriensibus legitima donatione contulit; qui deinde illam proprietatem per quinque annos quieta possessione conservarunt. Sed quum B. Ludovicus viam omnis carnis iniisset, opportunum visum est Otterbergensibus denuo Enckenbacensem parthenonem sibi vindicare. Hinc lis inter utriusque cœtus abbates orta est; quam demum anno 1190 Conradus II, Wormatiensis antistes, supremus ab Henrico rege ad hoc judex constitutus, partes ad se vocavit; ubi in præsentia cleri Wormatiensis et burgensium, sub numero legitimorum testium per sententiam exquisito, sufficienter probantes quæ modo attulimus, in causa obtinuerunt, ut in literis publicis Conradi episcopi, Dudoni, venerabili abbati Monasterii et Enkenbach, inscriptis, legitur [Schannat, Historia episc. Wormat. Probat. num. XCIII, pag. 87.] . Atque ita factum est ut hæc fundatio B. Ludovici non interierit, dum ipse adhuc in vivis esset. Verum licet deinde plura bona acceperit, conflictavit tamen fere semper cum ære alieno et paupertate, donec anno 1557 præpositus Michael Reyhold, Lutheri dogmatibus infectus perditisque moribus homo, certa sibi constituta pecunia, monasterium omniaque jura in potestatem palatini permisit. Post eum tamen venit alius præpositus, nomine Joannes; qui anno 1564 præpositura excedere coactus fuit, non secus ac quæ supererant moniales ex parthenone, electore Frederico III omnia bona sibi vindicante. Nulla hujus asceterii vestigia nunc supersunt, nisi antiquissimum templum cœnobiale.
§ VII. Fundationes et fata monasteriorum in Gummersheim et Beselich.
[Gummersheimensis parthenonis fundatio] Sequitur post hæc Gummersheimensis parthenonis fundatio, quam in Indice circariarum et monasteriorum Præmonstratensium, ab Hugone Annalibus suis præmisso, ad annum 1148 referri video. Explicat satis luculente hoc negotium biographus. Olim habuerat beatus vir in pago Wormatiensi villam Bubenheim cum ecclesia, decimis, hominibus aliisque juribus: quæ Arnsteinio dono dederat: Verum, ut jam semel ex biographo monuimus, sæpe solebat per abbatis licentiam ecclesias, quas fundaverat, et ipsarum prædia visitandi gratia circuire. Quum itaque ad allodium suum Bubenheim transitum faceret, frequenter ad Oternheim, in diœcesi Moguntina, in Palatinatu, ad orientem Landaviæ, diverterat apud quosdam ministeriales beati Stephani Metensis ecclesiæ, quibus fama celebris et conversatione dignissimus habebatur. Hi itaque, pietate et religione sanctissimi comitis ad res divinas bonaque opera moti, domos, agros et prata in vicina villa Gummersheim in laudem Dei pro remissione peccatorum suorum sæpius dicto comiti votis liberalibus obtulerunt. Ipse vero, habita ipsorum benevolentia ad laudem Domini non abusus, ibidem super Selsam rivulum in honorem Dei genitricis et beati Joannis evangelistæ oratorium construxit sanctimonialibus adunatis. Fundationis diploma in lucem nondum venit, neque in libris quibus utor fundatorum nomina mihi occurrerunt. Quid, quod in diplomate anni 1263 B. Ludovicus ecclesiam in fundo proprietatis suæ fundasse dicitur? Sed, licet nævus ille sit, hoc tamen diploma partim primorum benefactorum nomina continet et testimonio est octoginta post mortem annis B. Ludovicum in ea fuisse existimatione ut sanctæ memoriæ Ludovicus comes in instrumentis publicis diceretur. Quare visum est hoc loco id denuo in lucem revocare [Würdtwein, Monasticum Palatinum, t. V, p. 203 et seqq.] .
[73] [et diploma, in quo B. Ludovicus sanctæ memoriæ dicitur.] In nomine Domini. Amen. Philippus et Wernerus fratres, dicti de Falckenstein, omnibus Christi fidelibus has litteras inspecturis salutem in Domino sempiternam. Cum piæ recordationis Wernerus avus noster de Bolandia, imperialis aulæ dapifer, et Philippus pater noster de Falckenstein ecclesiam sanctæ Dei genitricis et virginis Mariæ sanctique Joannis evangelistæ in Gummersheim, quam olim fundaverat sanctæ memoriæ Ludewicus comes et postea in Arnstein conversus in fundo proprietatis suæ, ipsam ecclesiam et omnes curtes et prædia ejusdem, quæ sub eorum sita fuerant jurisdictione, ab omni exactione, petitione seu qualibet ingeniosa molestatione liberali clementia absolverint, quæ sita sunt in villulis suprascriptis: quorum nos clementiæ indulgentiam attendentes ac a nostris progenitoribus indignum ducentes aliquatenus degenerare, eandem gratiam ipsorum, quam præfatæ ecclesiæ indulserunt, ex parte nostra et omnium successorum nostrorum ratam habentes et acceptam, ab omni petitionum vel exactionum molestia, præsentis paginæ attestatione, unanimi consensu, libera ac liberali voluntate, pro Dei amore ac nostrarum remedio animarum, absolvimus, cum possessionibus eorum in nostro districtu constitutis, ac in perpetuum absoluta præsentium tenore ac vivæ vocis suffragio protestamur; accedente super hoc consensu et favore Philippi, dilectissimi patris nostri. Hæ sunt autem villæ, in quibus possessiones illæ sitæ sunt, quas ab exactionibus seu petitionibus decernimus absolutas: Gummersheim, Vreimersheim, Dalheim et Gimmenheim. Ut igitur hanc nostræ largitionis paginam nullus successorum nostrorum valeat aliquatenus violare, ipsam sigillo Philippi patris nostri de Falckenstein ac nostrorum munimine sigillorum decrevimus roborari. Actum et datum Valckinovæ anno Domini MCCLXIII. Simile diploma dedit eorum consobrinus germanus Wernerus de Bolanden, imperialis aulæ dapifer; nisi quod loco villæ Vreimersheim scripsit Winoldesheim.
[74] [fata hujus asceterii.] Non sine gaudio intellexit etiam B. Ludovicus, quod Henricus, abbas Laurishamensis, anno 1166 fundum ecclesiæ suæ, in vico Frenckenveldt, in termino villæ Gernesheim situm, sustentationi ancillarum Christi, in Gomersheim commanentium, sub annua pensione quinque unciarum, cellerario Laurishamensi solvenda, dedit [Würdtwein, Monasterium Palatinum, t. V, p. 400 et seqq.] . Alia quoque bona deinceps adeptus est hic parthenon, qui sub abbate Arnsteiniano floruit usque ad annum 1565. In manuscripto enim codice, quem penes se habuit Würdtwein [Ib., p. 441.] , hæc legebantur: Hoc monasterium occupatum est anno 1565 a Palatino. Eodem anno abbatissa Apollonia de Bibelheim, priorissa Margaretha de Rheskeim *, duæ conventuales Elisabetha de Hohenstein et Anna Jettia de Montzenberg omnibus bonis monasterii cesserunt; et singulis annis ad dies vitæ aliquot florenos, et omas aliquot vini, et siliginis aliquot maltra acceperunt. Consentit Hugo [Annales Præmonstratenses, t. I, col. 107.] ab electore Palatino adhuc occupatum fuisse medio sæculo XVIII. Unde nescio quid sibi velit Georgius Christianus Joannis, Rerum Moguntinarum Serrarii nostri continuator, qui in Anselmo Casimiro hæc tradit [Rerum Moguntinarum t. I, lib. V, p. 955.] : Parthenonis Gummersheim, prope oppidum Odernheim siti, eodem hoc anno (1644) habuit rationem Anselmus Casimirus, Moguntinus archiepiscopus. Cum enim cœnobii Wormatiensis, Marien-Münster vulgo appellati, et Cisterciensi regula devincti, moderatrix pluribus exposuisset quam prolapso res claustri illius essent statu, ostendebat, ni alii cuidam monasterio attribueretur, futurum ut possessiones illius contra piam fundatorum voluntatem profanos in usus converterentur. Quod ne fieret, haud cunctanter præcavendum esse censuit, ac dicto parthenoni Marien-Münster tabulis 13 augusti die confectis, cum omnis accessione proventus, in perpetuum adunavit. Similia tradidit Oliverius Legipontius [Monasticum Moguntiacum, p. 45.] . Sed forte significare ambo voluerunt Gummersheimensis cœnobii bona, quæ ab hæreticis occupata non fuissent, Mariæmonasteriensibus ab Anselmo Casimiro fuisse concessa. Magna certe pars ab illis detinebatur: namque, ait Blanpinius apud Hugonem [Sacræ antiquitatis monumenta, t. II, p. 49; Annales Præmonstratenses, t. I, col. 789 et 790.] , ab anno 1574 Gummersheimiani parthenonis facultates in usus prophanos conversæ erant, atque a vorace hæretico penitus absorptæ. Quin et hodiedum ibi sedet nonnemo curator, qui de monasterii proventibus in Creuzenach religionis præsidenti rationem quotannis exhibet. Quid, quod Acta Academiæ Palatinæ omnino cum Würdtweinio conveniunt, testantia postremam cœnobii abbatissam, violatis religionis juribus, cum conventualibus suis, in Frederici III electoris manibus illud reliquisse [Acta Academiæ Palatinæ, t. I, p. 26.] ?
[75] [Fundatio et fata parthenonis in Beselich;] Quinta demum B. Ludovici fundatio, quæ tertia est monialium, facta est Beselichi post Godefridi, primi abbatis, obitum; qui quidem abbas 12 octobris anni 1151 e vivis recessit [Hugo, Annales Præmonstratenses, t. I, col. 203.] : facta ex altera parte ante finem anni 1163, quo dedit Hillinus, Trevirensis archiepiscopus, diploma de ea confirmanda. Porro ex hoc diplomate, quod supra num. 62 indicavimus, et ex biographo investigari facile possunt hujus asceterii origines. In parochia scilicet Dietkirchen, quæ ad dextram Loganæ fluvii, paulo supra Limburgum, neque longe ab Hadamaria ad orientem brumalem, consurgit, presbyter quidam, nomine Godefridus, ecclesiam construxerat, Beselich dictam. Qui quum novorum canonicorum et monialium pietatis et sanctimoniæ testis esset, cogitavit hanc suam fabricam ad Arnsteinianos transferre, ea lege ut sanctimonialium conventus illic institueretur, cum præpositura canonicorum, qui rebus spiritualibus et temporalibus præessent. Verum, ut alibi etiam videre fuit, libertatem amabant Præmonstratenses. Rogatus est itaque Alexander, Trevirensis archidiaconus, in cujus archidiaconatu prædicta ecclesia constructa erat, ut jura sua omnia cederet; quæ tanta erant quanta nunc vicarii generalis, præterquam quod ab arbitrio episcopi non pendebant. Sese exaudiri sivit Alexander archidiaconus. Advocatiæ jure, quod quam grave plerumque esset jam diximus, fruebantur domini de Katzenelebogen: atque hi hoc jus abdicarunt. Ecclesiam itaque, ab omni jure liberatam, eo jure quo Godefridus eam possidebat, cum omni decima totius curiæ, tam animalium quam cæterorum fructuum infra curiam existentium, consensu domini Alexandri archidiaconi, ecclesiæ in Arenstein contulit. Rogatu dein et petitione Ludovici comitis in Arenstein, qui ejusdem loci ecclesiam a fundamento construxit et se ab hujus sæculi illecebris ad eandem ecclesiam ad serviendum Deo viventi transtulit, quemadmodum ad finem diplomatis legitur, confirmavit hæc omnia archiepiscopus Hillinus: sed supra num. 62 jam partim dedimus instrumentum. Ineunte sæculo XV ab hostili manu tantum detrimentum passus est parthenon ut duæ dumtaxat superfuerint inter rudera et parietinas moniales. Sed, Deo favente, accesserunt aliæ virgines et refloruit asceterium, donec principes Nassavici protestantium placitis adhæserunt. Katzenelenbogenses itaque et Diezenses bona occuparunt anno 1612, idemque tentarunt Runkelienses de iis agris, qui in suo districtu jacebant. Unde orta est lis, quæ anno 1615 composita fuit, sed anno 1624 referbuit. Hæc dum agitaretur et quum nosocomium in pristinis ædibus erectum esset, venit ab imperatore Ferdinando II edictum, quo cassa facta est illa divisio et bona Arnsteinianis restitui jussa. Quod anno 1628 patratum est. Quæ dein consecuta sunt, placet paulo latius explicare, quoniam graves inde et diuturnæ simultates adversus societatem nostram ortæ sunt.
[76] [cujus bona post conversionem principis Nassavii Hadamariensis et ditionis suæ, a Societatis Jesu viris peractam,] Anno itaque sequenti Joannes Ludovicus Nassavius, Hadamariæ princeps, qui, falsis Calvinianorum argumentis captiosisque tendiculis probe (ut sibi videbatur) armatus, ita sibi et causæ præfidebat, nullius ut catholici disputationis congressum pertimesceret, tamen, Viennæ cum esset, contracta cum nostris hominibus consuetudine, ab iisque protractus ad disputandum, manus dedit veritati, tanto virorum principum gratulatione ac potissimum Ferdinandi cæsaris, ut ipsemet cæsar sacramento ecclesiæ obligatum sacro chrismate muniendum et confirmandum obtulerit cardinali Cleselio urbis episcopo, eidemque frontem, rite (ut fert consuetudo) inunctam, suis ipse manibus vitta velaverit, præsentibus augustis liberis ac principe Neoburgico [Cordara, Historiæ Societatis Jesu pars sexta, tom. II, pag. 291.] . Ut a populo quoque suo pestiferam propulsaret luem, consulto Hadamariam ab urbe Vienna venit. Tunc alia rerum facies oppido inducta, in quo octoginta annos sola hæresis admissa fuerat. Secum agebat princeps eductos e collegio Confluentino patres duos. Ut affuit, vocatos magistratus et optimates egregia oratione est allocutus. Se quidem, inquit, summo Dei O. M. beneficio exitiale Calvini toxicum, quod misere hausisset puer, aliquando evomuisse. Viderent ipsi quid agerent. Si salvi tamen esse vellent, hos deinceps audirent patres, veros divini verbi præcones scilicet, ad eosque siquid inciderit dubii referrent. Gratissimum id fore sibi, nec aliam esse rem, quam a carissimo ipse populo magis vellet. Ita loquenti assenserunt vehementer omnes. Erat enim propter singularem prudentiam et humanitatem populo acceptissimus. Ac secundum hæc, haberi conciones a patribus, a civibus frequentari cœptæ. Dicebant illi in præcipuo urbis templo; ac, paratiores opinione auditores nacti, semina futuræ messis jaciebant, quæ deinde in pulcherrimas fruges adoleverunt. Movebantur eo præsertim oppidani, quod concionatorum dictis facta respondere cernerent. Tum parsimoniam et frugalitatem ministrorum catholicorum cum aliorum avaritia et ingluvie comparantes, illorum sollicitudinem in juvandis ægris, egentibus et calamitosis, cum istorum superbia inertiaque, magnum enimvero esse inter veros mercenariosque pastores discrimen conficiebant. Quare rogarunt enixe principem ut, amotis calvinianæ sectæ ministris, curiis omnibus Jesuitas imponeret. Ille, qui nihil mallet, alios duos ad se mitti curavit patres ac sedem iis stabilem in urbe constituit. Qui ut curias administrare cœperunt, nihil fuit moræ quin cætera perficerentur ad votum. Continuo oppidani turmatim et agrestes ad ecclesiæ auctoritatem redierunt. Silentium novitatis buccinatoribus in templis et scholis impositum. Aræ, sacella, ædes sacræ, deterso squallore ac situ, reparatæ [Ibid. pag. 375.] . Passim videre erat homines, qui amorem religionis catholicæ numquam exuerant, efferentes ex angulis et latibulis vestes sacras, calices, ornamenta reliquumque ministerium, quod ante annos octoginta parentes absconderant, sperantes tempus aliquando fore quo, omnium gaudio religione catholica restituta, hæc iterum usui essent [Rhein. Antiquar. tom. II.] .
[77] [cesserunt Societati Jesu,] Ibi itaque stationem paucorum capitum de suo sustentabat loci dominus, Joannes Ludovicus Nassavius, neque tantum pecunia, sed (quod magis est) opera et exemplo patrum incepta adjutabat. Cunctis religionis officiis præsens aderat pari assiduitate ac modestia, sacras orationes, quæ sæpe ad populum habebantur, non audiebat solum, sed iis audientiam auctoritate et imperio faciebat. Si restaurandæ ecclesiæ, si ornandæ aræ, si divini cultus instrumenta comparanda, sumptum præcipuum ipse faciebat, multum supellectilis et vasarii conferebat. Nec vero tanti pro religione studii fructum cepit exiguum aut nimis serum. Hoc anno (1631) receptos in sinum ecclesiæ vidit ex circumpositis pagis ad tria hominum millia: sacella, quæ hæreticorum furor dejecerat aut conspurcaverat, ad nitorem pristinum revocata viginti tria: altaria de novo erecta octo supra triginta [Reiffenberg, pag. 477.] . Hæc, ex Historia societatis nostræ universæ excepta, plane conveniunt cum iis, quæ Masenius nonnihilo explicatius refert [Annales Trevirenses, tom. II, pag. 497 et 498.] , atque etiam cum diplomate principis Hadamariensis de fundanda illic patrum societatis nostræ residentia: Quorum indefesso labore, sic ipse loquitur [Ap. de Hontheim, Historia Trevirensis diplomatica, tom. III, pag 685.] , effectum est ut intra breve spatium subditos nostros prope omnes, qua concionando, qua catechizando, fidei orthodoxæ rudimentis imbuerint et sectas contrarias e ditione nostra universa eliminaverint. Hæc in oppido Hadamaria et quindecim parœciis consistebat.
[78] [consensu imperatoris et Romani pontificis;] Ut itaque mirabilem hanc mutationem medios inter fidei hostes conservaret princeps, statuerat collegium excitare cum adjuncto seminario, ex quo opportuno tempore pastores idonei dominici gregi educerentur. Sed quum angustissimis finibus contineretur ejus principatus, (pater enim in sex particulas, ut singulis filiis esset unde viverent, ditionem suam diviserat), non alia aperta erat via nisi ut bona ecclesiastica, quæ olim antecessores inique occupaverant, abdicaret, eaque scholarum institutioni impenderet. Die 26 augusti anni 1630 consensit imperator Ferdinandus, cæsareo dato diplomate, et die 12 aprilis anni sequentis, Urbanus papa VIII. Quæ inter bona monasterium de Beselich erat; sed maxima pars in partibus acatholicis jacebant; quæ per pacem Westphalicam reddita non fuere [Cfr ap. de Hontheim, diploma Joannis Ludovici Nassavii.] : reliqua societati attributa die 12 februarii anno 1637; accedente die 4 augusti nova confirmatione pontificia [Marx, Geschichte des Erzstifts Trier, part. II, tom. II, pag. 203.] . Sed quum non esset unde collegii magistri et seminarii alumni sustinerentur; die 3 julii anni 1638 capta possessione, residentia dumtaxat patrum erecta est, qui ministeria sacra facerent et juventutem literas humaniores docerent. Hi villam rusticam in superfluis ædificiis crearunt; quam anno 1656 cesserunt principi Mauritio Henrico Nassaviensi de Hadamar annua pensione thalerorum 325 [Vogler, Historische Topographie, des Herzogsthums Nassau, 197 et 198.] . Quæ universa nullis omnino placuerunt religiosis, certatim quæ olim ordinum suorum fuissent repetentibus. Hæc lis pertinuit etiam ad collegium Sigenense, quod imperatoris quoque et romani pontificis auctoritate Joannes Nassavius, Joannis Ludovici frater princepsque Sigenensis, aliquot annis ante ad fidem a nostris in Belgio conversus, de similibus bonis fundaverat. Nulli autem novis institutis acrius bellum indixerunt quam canonici Arnsteiniani; sed causa plane ceciderunt in curia Romana die 29 maji 1651. Idcirco non desponderunt animum, flocci hanc sententiam facientes. Unde Hugo, de Beselich agens: Super hac invasione, inquit [Annales Præmonstrat. tom. I, col. 308.] , lis pendebat adhuc in curia Romana anno 1665. Pendebat etiam anno 1754, quum Annales suos scriberet; et quidem pepenpit donec anno 1773 societas nostra suppressa est [Marx, Geschichte des Erfstifts Trier, part. II, tom. II, pag. 204.] et bona erigendo collegio Hadamariensi catholico adjudicata sunt. Quod mireris, licet hæc postrema mutatio sine venia pontificis facta esset, quieverunt tunc demum adversarii.
[79] [unde diuturna lis secuta est.] Qui quidem, quod afferrent, nil umquam habuerunt quod aliqua specie veri niteretur, nisi quod imperator Ferdinandus, secum non satis constans, die 18 septembris anni 1630, non integro mense post concessum diploma, scripserat [Ibid. pag. 203.] : Nobis quidem semper ea stetit sententia et jam tum repetitis decretis sancivimus unicuique ex justitiæ præcepto sua reddenda; neque temere, conquisitis licet coloribus, immutandas esse supremas fundatorum voluntates, præsertim ubi supersunt ejusdem professionis religiosi, qui in hereditates simul operasque succedant: prout intelligimus jam tum authoritate nostra incolere patres Præmonstratenses, qui in ecclesia Dei operæ pretium faciunt; et legatum suum in Romana curia monuerat operam daret ne abbatia Beselich periret [Ibid. pag. cit.] . Sed quum res præprimis ecclesiastica esset et a Romani pontificis arbitrio pendens, parum juvabant hæc imperatoria rescripta, maxime post primum diploma, plane diversum: beneficium enim principum decet esse mansurum. Quare ad nil valuit ista canonicorum pertinacia nisi ut ingentes sumptus utrinque fierent, procurantibus id unum causidicis ut æternum duraret lis. Neque minus manifestum erat multo utilius esse ut in mediis fidei hostibus statio esset operariorum eorumdem, qui regiunculam ad fidem reduxerant, et magistrorum manipulus, qui adolescentes, quibus secus non aliæ quam hæreticorum apertæ fuissent scholæ, literas humaniores docerent, quam ut piæ aliquot moniales, duce præposito Arnsteiniano, intra claustra viverent, sibi vacantes. Quod tum maxime apparuit, quum, hæredibus catholicis deficientibus, dominos iterum hæreticos Hadamariensis principatus nactus est. Brevi enim pristina fides tam altas radices egerat ut hac mutatione concussa non fuerit. Verum quantum utilis fuit Hadamariensibus atque accolis Beselichensis abbatiæ ad nostros translatio, tantum detrimentosa fuit ipsi societati nostræ; quæ in Germania nimium hoc genere donorum cumulata est. Quantavis enim imperatoris et Romani pontificis auctoritas esset et utut gravia ad mutandas complures fundationes impellerent rationum momenta, offendebatur tamen sensus justitiæ populorum, quibus mirum videbatur res ab unis ad alios transferri suprema potestate [Cfr Reiffenberg, Hist. provinc. Societ. Jesu ad Rhenum inferiorem, tom. I, pag. 614.] . Multo autem acerbior fuit simultas monachorum, etiam quum deserta monasteria de quorum bonis dispositum fuerat, singularia essent et de nulla congregatione, quæ hereditario jure niteretur: ita ut numquam hujus rei venia data sit et querelæ adhuc audirentur sesquisæculo post, quando societas nostra de medio sublata est. Potuerat autem universum istud negotium alia iniri et perfici ratione: sed bello tricenario multæ ecclesiasticæ res bellico fere more actæ sunt.
[Annotatum]
* Zeiskeim?
§ VIII. Ultimi labores B. Ludovici. Templi Arnsteiniani constructio. Solemnes exsequiæ. Sepulcrum.
[Ad finem vitæ usque promovet B. Ludovicus rem temporalem sui monasterii.] Ad finem vitæ usque laboravit B. Ludovicus tum ut Præmonstratensem ordinem propagaret, tum ut Arnsteiniano cœnobio de rebus necessariis provideret. Cujus rei testimonium est diploma, quod quinque fere mensibus ante suam mortem editum est, atque hic, ut reliqua, recitandum videtur [Gudenus, Codex diplomaticus, tom. II, p. 20.] : In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Ego Richolfus, abbas in Arenstein tercius, licet indignus, quæ meis acta sunt temporibus, posteris meis transcribo, quatinus falsitatem pro veritate non recipiant. Terram, quam comes Lodewicus in Holdenrucke jure hereditario possederat, ecclesiæ in Arenstein tradidit. Sed quia comes universalis Turingiæ, Ludewicus nomine, quicquid supererat terræ, ipsum videlicet Montemparvum et quicquid terræ circumjacet, prata et quicquid ab Altomonte descendit in Logenam ex utraque parte rivi, ipsum etiam Montem descendentem Logenam, cum superficie ejus usque ad rivum qui fluit in fine Montis inter campos Nassowen, et juger unum trans Logenam; quod totum jure hereditario possedit: ammonitus per abbatem Richolfum et comitem Lodewicum, sanctæ Mariæ sanctoque Nicolao in Arenstein pro remedio animæ suæ ac patris sui et heredum suorum in perpetuum tradidit. Nos vero, de manu ejus suscipientes, vinculo anathematis rogatu suo prædictæ ecclesiæ firmavimus. Acta sunt hæc Maguntiæ in vigilia Ascensionis, anno dominicæ incarnationis M. C. LXXX. V, indictione III, epacta XVII, concurrente prima. Ne autem quidquam omittamus, placet addere anno 1235 Karolum, militem de Sinsinbach, cum a progenitoribus suis bona quædam jure feodi possideret a felicis memoriæ comite Ludewico prædicti cœnobii fundatore, duas videlicet partes decimæ in Gudinackir, et infra curtim Keberlo circa eandem; etiam quicquid juris habebat in Bethelintrod; nichilominus omnem justitiam, cum his quæ ibidem feodi titulo possidebat, cambivisse cum memorata ecclesia, recepta in beneficium curti in Ketiche [Gudenus, Codex diplomaticus, p. 69.] : quod feodum quo tempore concesserit beatus vir nuspiam apparet, verisimiliter aliquanto ante suam conversionem, aut quum se ipsum Arnsteiniano cœnobio tradidit; sed huc retulimus, quoniam tempus ignorabamus.
[81] [Construitur et absolvitur templum Arnsteinianum.] Dum autem B. Ludovicus rem temporalem monasterii Arnsteiniani summa diligentia procuraret, fervebat interim (biographi verba sunt) in ædificio domus Domini quotidianis exercitiis et laboribus fratrum de Arenstein socialis ac beata communio, et in opere manuum, quod omnes generaliter et singuli specialiter promovebant… Alii frangendis muris castrensibus, alii complanandis areis insistebant, alii trabes et ædificiorum ligna ducebant, alli rupis eminentiam præcidebant, cujus (ut fertur) altitudo adæquabat quod * nunc est monasterii summitatem. Atque tunc quidem inter Præmonstratenses non fratres solum conversi, verum etiam canonici, qui fere de nobilitate essent, chori officia celebrarent et literarum studia non omnino negligere possent, vacuo tempore laboribus corporalibus, sæpe gravissimis, occupabantur. Quæ res explicatur a Pagio [Bibliotheca Præmonstratensis, p. 230.] multoque luculentius præsenti exemplo repræsentatur. Verum licet tanto studio ferveret fabrica, quum tamen templum maximum designatum fuisset, non potuit id ante B. Ludovici obitum consummari; sed, ut in antiquo instrumento [Consecratio ecclesiæ in Arnstein, ap. Hugonem, S. Antiq. Monum. tom. II, p. 51 et 52.] legitur, anno Verbi incarnati millesimo ducentesimo octavo, indictione XI, concurrente II, epacta XII, est hæc basilica a venerabili Trevirorum archiepiscopo Johanne, in honore perpetuæ virginis Mariæ et pii pontificis Nicolaï, quinto decimo kalendas octobris dedicata. Recensentur dein altari insertæ reliquiæ: quas inter primo venit loco Dominici corporis sacramentum, ultimo de oleo sanctæ Catharinæ virginis, Ursulæ virginis Undecim millium virginum; Irminæ, Mauriæ virginum: id est de oleo, desumpto ex lampadibus ante earum altare aut reliquias ardentibus. Quomodo hoc templum anno 1352 renovatum omnino fuerit, dixi supra num. 32.
[82] [Moritur B. Ludovicus et honorificentissime sepelitur.] Sed quum prius templum absolutum est, jam annis viginti tribus ad superos abiverat sanctissimus fundator: cujus mortem perquam accurate narrat biographus. Pro more prædia et cœnobia, quæ de Arnsteiniano jure erant, visitabat et versabatur Gummersheimii, dum febris accessu vires suas deficere sensit. Accurrit Burchardus, Monasterii ad Dreisam abbas; accurrit Werenboldus, præpositus monasterii seu canoniæ regularis S. Augustini, quæ titulo B. M. V. Flonheimii erat [Cfr Serrarius et Joannis, Rerum Moguntinarum, t. I, p. 765.] , Hessia Rhenana; accurrerant multi ex vicinia sacerdotes; aderat imprimis Gummersheimiensis prior Godefridus: atque hi omnes secundum illius ævi consuetudinem [Cfr Martene, De antiquis ecclesiæ ritibus, lib. I, cap. VII, art. III, num. 3.] inunxerunt eum oleo infirmorum; accepit etiam Corpus Domini pro viatico: quæ omnia significat biograpus dicens eum ab illis sacerdotibus sacramentis ecclesiasticis imbutum fuisse. Pientissime dein mortuus est die 25 octobris anni 1185. Mirum in modum solemnia fuerunt ejus funera, duos dies cadaver servatum in Gummersheim, et duabus noctibus celebratum Officium mortuorum cum Missa pro defuncto; hinc delatum in Eberbach seu Eversbach, quod repræsentatur (ni fallor) oppido Erbach, in Moeni ripa dextra, duabus leucis a Moguntia, occidentem versus. Erat ibi ordinis Cisterciensis cœnobium; cujus abbates recensitos vide in Gallia Christiana [Tom. V, col. 654 et seqq.] . Præerat autem tunc Arnoldus, Clarævallis alumnus, a sanctimonia vitæ commendatus; qui voluit ut etiam in suo templo multo precum aromate cum missarum solemniis repropitiaretur Deus. Hinc itum ad Kirdorf, cujus loci situm jam indicavimus, quando docuimus hanc ecclesiam a B. Ludovico dono datam fuisse Arnsteinianis; atque hic quoque funera beati viri celebrata sunt; quod officium quinta etiam nocte in S. Margaretæ parœciali templo, ad pedem Arnsteinii peractum est. Sexta die aderant comites de Nassau: quo intelligi videntur Rupertus Bellicosus ejusque frater Henricus [Kremer, Origines Nassavicæ, t. I, § 100.] ; comites de Catzenelenbogen, Bertholdus I verisimiliter et Dieterius I [Wenck, Katzenelenbogische Geschichte, p. 252 et seqq.] ; comites de Dietz, id est Henricus II, Gerardus I et Henricus III [Ibid., p. 584.] ; et domini de Isenburg, Gerlacus et Reimboldus II [Kremer, t. I, § 88. Cfr Hontheim, Hist. diplom. Trevir., t. I, index personarum, comites, Isenburg.] : qui, humeros feretro supponentes, venerabile corpus in ecclesiam de Arnstein detulerunt; ubi die 2 novembris terræ mandatum est ante altare S. Nicolaï patroni.
[83] [Ejus epitaphium et sepulcrum.] Sepulcro inscriptum fuit (quemadmodum ex veteribus membranis constat) sequens epitaphium:
MESSVIT HVNC FLOREM NON MORS, SED VITA. DOLOREM
PERFERT * TVMBA BREVIS; SPEM VITÆ, NON GLEBA QVÆVIS;
SED ROSA VERNALIS, SERAPHIN QVÆ PLENA SVB ALIS
MAIESTATE DEI TENET ECCE LOCVM REQVIEI
ANNVS VT M CVM C ROTAT OCTOGINTAQVE V *.
VITA MAGNIFICVS METIT ASTRA COMES LVDOVICVS.
Id est: Hunc florem non mors, sed vita messuit; quum in cælis nunc vivat B. Ludovicus. Sepulcrum doloris causa est; neque omne cadaver habet spem gloriosæ resurrectionis, sed hoc tantum quod tamquam rosa vernalis, plenum majestate Dei sub alis Seraphim locum quietis obtinet. Anno 1185 Ludovicus comes, virtutum præclarus, in cælos abiit. Medio sæculo XVII, quando Masenius diligentissime visitavit Arnsteinium, jam tum locus sepulturæ vel hominum ac temporum oblivione contritus, vel novis structuræ operibus obrutus erat [Annales Trevirenses, t. II, p. 81.] ; de qua re vide supra num. 32. Sed in manibus Dei conscriptum erat venerabilis viri nomen; quod tamen eo tempore jam aliquot annis in hominum memoriam revocaverat Browerus. Superest ut ejus Vitam, paucis annotatis declaratam, iterum in lucem demus secundum exemplaria supra num. 38 recensita. His autem siglis utar: 1, 2, 3 sunt codices primarius seu tographus, secundus et tertius Gamansii; Br. editio Broweri; Bl. editio Blanpinii seu Hugonis; K. editio Kremeri; Bo. editio Böhmeri; Bol. lectiones collectæ a decessoribus nostris ex ignoto codice; ad. addit seu addunt; om. omittit seu omittunt; al. codices indefinite ab aliis designati.
[Annotata]
* quæ
* Præfert Bl. K.
* lege quinque
VITA B. LUDOVICI DE ARNSTEIN, CONVERSI PRÆMONSTRATENSIS,
Ex tribus manuscriptis codicibus et quatuor editionibus.
Ludovicus de Arnstein, conf. et conversus Ord. Præmonstratensis (B.)
BHL Number: 5033
AUCTORE, UT VIDETUR, LUWANDO.
CAPUT PRIMUM.
Prologus. B. Ludovici castrum, genus, potentia, divitiæ et vita in sæculo.
[Auctor excusat suam imperitiam.] Incipit prologus [Opusculum Bo. 3.] gestorum comitis Lodewici [Opusculum seu Vita L. quondam c. in Arnstein et K.] fundatoris nostri. Inter diversas mundialium [Mundanarum Br.] rerum varietates et multiformis ingenii studia curiosa, quibus humana necessitas ambiguis vitæ suæ passibus circumfertur, nichil preciosius est [Om. Bl.] tempore; quod, qualicumque processu vel ordine semel elapsum, nec argenti nec auri precio, nec ulla valet industria rehaberi. Hoc perpendentes plurimi temporum exactorum viri, ingenio subtiles, scientia pollentes, vita moribusque [Moribus quoque 3.] sublimes, illustrium facta virorum sermone lucifluo nostris sæculis invexerunt, doctrinæ suæ monimenta memoriis posterorum, quasi speciale quoddam speculum, relinquentes. Hac ego confidentia, ego, inquam, dejectus vita, nullus in gracia, incultus verbo, pauper ingenio, comitis Ludewici [Lodewici Bo. Ludowici 2. Ludovici 3.] nostri [Viri Bo. Br. 3.] , per omnia virtuosi, parentes, ortum, in sancta professione progressum, et felicem in Christo transitum, etsi non aureis, tetris tamen litteris exarabo. Non curans jacula detractorum, quia
Felix a tergo quem nulla ciconia pinsit [Pinxit Bl.] a. Dicent enim, quod materiam tam honestam sermo deformaverit impolitus. Quibus non ego, sed poeta respondet:
Est quadam [Quodam Bol. Bl. K.] prodire tenus, si non datur ultra b.
Solet tamen in fragili calamo et in vase fictili dulcedo mellis includi, et ignis duro in silice reperiri, nec solaris cerei derogat claritati circumfusa [Circumferri solita 3.] sæpius et objecta nubium crassitudo.
[2] Fuit in castro, quod Arinstein [Arenstein Bl.] ab antiquis temporibus nuncupatum, [Ludovicus, pater B. Ludovici, castri de Arnstein dominus,] adhuc hodie nomen obtinuit, comes quidam nomine Lodewicus; qui, sicut ab avorum suorum longa prosapia clarus, ita [Et ad Bl.] probitatis et virtutum extitit titulis gloriosus. Hic septem habebat sorores, virgines vultus elegantia gratiosas, in quibus quasi quodam in speculo universa morum habilitas resultabat. Distat autem locus idem tribus a [Om. K.] Rheno miliariis [Milliaribus 2, 3, Böh. Bl.] versus orientem [Occidentem Bl. K.] , super Loganam fluvium in quodam montis supercilio constitutus, præruptis et arduis undique montibus circumseptus, habens ex alio latere Durstam fluviolum, piscosum satis, molendinisque et aliis usibus adoptivo quodam munere deputatum. Erat autem [Vero Bol. Bl. K.] memoratus locus eo tempore tam inaccessibilis et munitus, ut ex uno tantum latere montis via sola et admodum stricta difficilem præberet accessum, et idem pro tempore ferreis vectibus claudebatur.
[3] [honestissimis matrimoniis collocat septem suas sorores;] Jam dictus itaque comes, in rerum negociis circumspectus et prudens, super omnia de sororum honestate et posteritatis successione sollicitus [Solliciter K. 2. Sollicite Bl.] , æstuabat ut generosæ lampadis claritatem et puellaris formæ graciam decenti natalium copula maritaret. Honestis ejus desideriis divina bonitas salutarem aspiravit effectum. Nam duæ ipsarum duobus junctæ [Vinctæ Bl.] sunt inclitis baronibus Ungarorum, non minus sollemniter quam nobiliter desponsatæ. Tertia palatini comitis de Thuyngin c transiit in amplexus [C. t. i. a. d. T. Bol. Thuyngen Br. Thuwingia 2.] , quam ipsi comiti frater ejus apud sanctum Goarem honorifice præsentavit, ipseque cum ducentis ipsam [Eam Br. illam Bl.] militibus et apparatu plurimo ambiciose recepit. Quarta Nassauwen [Nassowen Bol. Nassawen 2.] desponsata d, Rubertum [Rupertum Br. Bl.] genuit et Arnoldum et Demudim [Demoidem Bl. K.] filiam. Arnoldus comes pater extitit Ruberti [Ruperti Br. Bl.] comitis, viri bellicosi, qui in expeditione imperatoris Frederici peregrinus obiit in partibus transmarinis e. Rubertus [Rupertus Br. Bl.] , frater Arnoldi, pater extitit comitis Walerami [Valerami Bol. Valeriani 3. Walmerani Bl.] , cujus filii sunt [Fuerunt 3.] Henricus et Rubertus [Rupertus Br. Bl. K.] , nunc comites, quorum mater erat nomine [Om. Bl.] Cunegundis [Cunigundis 3.] f. Demudis [Demoides Bl. K.] soror ipsorum nupsit Embriconi, qui pater fuit comitis Henrici, patris Gerhardi [Eberhardi 3 et Br.] , comitis de Dithse [Diethse Bol. Dieze Bl.] g. Quinta fuit desponsata comiti de Loufo [Loyse Br.] h, mater comitis Bopponis et sororis ejus Adelheidis, de qua [Quibus Bol.] Bertholdus et Dietherus comites de Catzennellenbogen processerunt. Sexta Ysinburgensem [Isinburgensem 2, 3, Bl.] prosapiam generavit i. Septima in Sutphaniensem [Sutpheniensem 1, 2, Bl.] transiit comitiam k.
[4] [ipse uxorem habens Udilhildem, et filium Ludovicum, optime in infantia educatum. Mors utriusque parentis.] Erat præfato comiti secundum sæculum clari et alti sanguinis uxor Udilhildis nomine l. Quæ non solum tanti viri non degeneraret amplexus, sed et in futuræ sobolis diesceret claritate, quicquid morum, quicquid graciæ in progenitoribus innatæ probitatis cereus [Primogenitoribus Br.] promisisset [Hæres Bl.] . Quid plura? Nascitur eis elegantis formæ filius, et hic divina providentia unicus, in quem et patris nomen et totius comiciæ refunderetur hæreditas m. Jam enim per partes rescindi non poterat, quod Christus ante tempora sæcularia servientium sibi præviderat [Providerat Br. Böh.] unitati. Traditur ergo nutrici parvulus educandus, et quasi margaritum cæleste commendatur attentius, et qui futurus erat vas electionis, quotidianis successibus augebatur. Nutrix etiam sollicita plurimum [Om. Bl.] omnem diligentiam adhibebat. Sed et infantia primo virtutem cum lacte bibit, et ut breviter percurram, teneros annos quædam futuræ probitatis venustabat imago, ut jam facile posset adverti, quid in virili sponderet ætate, qui sic [Ita Br.] puerili ludebat in flore. Evolutis interim diebus, cum jam annos intraret adolescentiæ, quia finis venit, venit finis universæ carnis. Pater ipsius, completis vitæ suæ diebus, quinto kal. junii pulveri pulverem accomodans, ex hoc mundi naufragio brevis hospes evasit, et in ecclesia beatæ Margaretæ virginis est sepultus n. Mater vero longo post conversionem filii tempore vivens, cum originariam terra particulam mundi curvaret [C. ad o. terram partiendam mundi curvaretur 3. terræ Br.] ad vesperam, in prædio suo quod Udinkirchin [Udenkirchen Br.] dicitur infirmata, tertio nonas julii diem clausit extremum, et in ecclesia majori Coloniæ requiescit.
[5] [B Ludovicus miles creatur et torneamenmentis exercetur, priusquam nuptias init cum Guda de de Boinenburg;] Filius ergo Lodewicus, tantorum genitorum successor et hæres [Habens Br.] , domesticæ rei [r. d. Bl.] curam novus dispensator ingreditur, et mente virum induens, agenda et ordinanda mentis [intus 3.] ratione metitur, sagax ingenio, blandus alloquio, largus beneficio, profusus honestatis exemplo, omnium in se et suorum precipue declinabat affectum. Ministeriales suos velut socios sic amabat, quorum consilio [consiliis 3.] super conjugalis copulæ matrimonio perurgetur [Perurgeretur Bl.] , quia rei sic poscebat utilitas. Sed ille primo [Primus Bl.] manum misit ad fortia, et multis amicorum sumptibus et honore succinctus est [Deest 1, 2.] baltheo militari o, consuetisque sæcularium tirociniis p contubernii legalis anticipavit accessum. Mediantibus post hæc amicorum consiliis, et negociosis super hoc comitis de Bomneburch [Bonneburg Br. Bl. Bonneberga 3.] legationibus, filiam ipsius, Gudam [Guedam 2. K.] nomine q, virginem cum magno, sicut decuit, exhibitam apparatu, duxit uxorem.
[6] [cujus sterilitas locum dedit melioribus cogitationibus.] Qua diu sterili permanente, et spem prolis infecunda negante, cœperunt ardentissima spiritus contritione [oratione 3.] dolere, et pro successore tantæ hereditatis misericordiam Domini votis omnibus implorare. Sed eorum desideriis infinitis divina jam olim providentia contraibat; utpote qui per servos suos jure propinquitatis accedere disponebat. Sed quid? Fraudati sunt a desiderio suo? Minime! Quomodo non? Audi: “Lætare sterilis, quæ non paris, erumpe et clama, quæ non parturis, quia [Quoniam Br. ex Is. C. LX.] filii tui certe de longe venient, et filiæ tuæ de latere surgent. Leva in circuitu oculos tuos et vide: omnes isti congregati sunt, venerunt tibi.” Venient dies in quibus tantorum filiorum mater gratulabunda cantabis: “Ecce ego et pueri mei, quos michi dedit Deus!”
ANNOTATA.
a
Est versus Persii, sat. I, v. 58, aliquantum mutatus; in exemplari quippe legitur:
O jane, a tergo quem nulla ciconia pinsit.
Cujus intelligentiam facillimam faciunt hæc S. Hieronymi in Prologo in Sophoniam verba: Incurvare manum in ciconiam post tergum alterius; et hæc alia in epistola IV ad Rusticum monachum: Si subito respexeris, aut ciconiarum deprehendes post te colla curvari, aut manu auriculas agitari asini, aut æstuantem canis protendi linguam. Est enim, ut loquitur Forcellinius V° Ciconia, genus irrisionis, quod fit digitis in modum rostri ciconiæ compressis, curvatis et crebro motis in aliquem; quod usurpant adhuc Itali, sed alio nomine, scilicet dare il pepe. Tantum valebat quantum hæc exprobratio: Es stupidus ut ciconia. Pinxit Blanpinii certo non valet. Sed an pinsit bonum sit, ambiguum. Priscianus [Lib. I, p. 370, Putsch.] pisat an pisit legengum sit erat dubius. Pinsere et pinsare pistorum verbum erat; adhibitum tamen ad omne tunsionis genus indicandum [Cfr Forcellini, V° Pinso.] .
b Est versus Horatii, lib. I, ep. 1, v. 32.
c Videtur indicari Hugo, Tubingensis comes, cui uxor fuit Gertrudis; quæ ex domo Arnsteiniana ad Tubingensem transtulerit quartam partem Giesensis ditionis [Cfr Kremer, Origines Nassavicæ, t. I, p. 328 et 329.] .
d Intelligitur Mechtildis, quæ nupsit Ulrico seu Adelrico, comiti de Etechenstein, filio Wernheri, comitis pagi Loganensis superioris et Hassiæ, ante annum 1124 vita functo. Quum hæ nuptiæ factæ sunt, an jam tum Ulricus diceretur de Nassauwe, valde obscurum est. Certe castrum de Nassauwe tum penes ecclesiam Wormatiensem erat; quæ brevi post archiepiscopo Trevirensi id cessit; atque hic, scilicet Hillinus, anno 1158 in feudum ligium et aperibile id dedit comitibus Lurenburgensibus [Ibid., t. II, p. 186 et seqq.] . Multæ deinde fuerunt lites [Ibid., t. I, p. 370 et seqq.] , quas hujus loci non est prosequi. Satius est observare in diplomate anni 1159propterea venire Ruberdum, comitem de Nassowen [Senckenberg, Medit. fascic. III, p. 626.] ; in alio diplomate anni 1160 Henricum, comitem de Nassowe [Hontheim, Diplomata, t. I, p. 590.] ; et sic deinceps [Cfr Kremer, Origines, t. I, p. 375, not. 5.] : sed hi Ulrici nepotes per Arnoldum filium. Quare si B. Ludovici amita dicta est nupsisse comiti de Nassawen, anticipatus videtur esse titulus; marito datus, quoniam, quum Vita scripta est, eo utebatur ejus domus. Neque in hac sola Vita id usuvenit, sed etiam in Necrologio Moguntino, ubi legitur [Gudenus, Codex dipl. Moguntinus, t. I, p. 76.] : IV non. aprilis obiit Ulricus, comes in Nassawe, qui contulit nobis villam Birgestat.
e Rupertus cum Frederico I imperatore anno 1189 ad bellum sacrum profectns est; qui quum in Bulgariam venisset, ad imperatorem Constantinopolitanum Isaacum Angelum, cum aliis magnatibus missus est, qui iter exercitui expeditum obtineret; sed in carcerem conjectus est, neque dimissus, nisi quum vastatione hanc perfidiam ultus esset Fridericus. Tum in Germaniam rediit, ubi annis 1190 et 1191 certe versatus est. Sed dein Asiaticum iter denuo iniverit oportet; atque ipse videtur esse ille Rupertus, qui in dissidio, quod inter reges Franciæ et Galliæ anno 1194 in Syria exarserat, cum rege Franciæ fautor erat, ut loquitur Conradius Urspergensis [Cfr Kremer, Origines, t. I, p. 386 et seqq.] . Præterivit autem biographus Henricum,qui anno 1167 Fridericum imperatorem in Italiam hostili adversus Alexandrum papam animo secutus, peste cum aliis multis obiit; quam divinam vindictam fuisse interpretatus est cardinalis Aragoniæ Nicolaus [Vitæ nonnullorum pontificum, ap. Muratori, Rer. italic., t. III, part. I, col. 459.] .
f Contendit Kremerus hanc Cunegundim Ruperti Bellicosi filiam fuisse; ita ut Walerami mariti sui consanguinea fuisset in tertio gradu inæquali. Sed hæc sententia nonnisi infirmis nititur conjecturis [Cfr Kremer, t. I, p. 378 et seqq.] et plane improbabilis est.
g Wenckius [Katzenelenbogische Geschichte, p. 584.] multa cura dedit historiam et stemma domus Dietsensis. Recensebo dumtaxat nomina eorum qui vixerunt tempore B. Ludovici.
h Quintæ hujus B. Ludovici amitæ nomen ignoratur. Satuit Kremerus [Origines, etc., t. I, p. 332.] eam nupsisse Bopponi, comiti de Laufen, Wenckius [Katzenelenbogische, etc., p. 252 et seqq.] Conrado: quod multo verisimilius est. Hic itaque sequens proposuit stemma:
i Fischerus [Isenburg-Wiedische Geschlechtsregister, § CCCXXI, ap. Kremer, t. I, p. 338.] contendit hanc sextam B. Ludovici amitam Gerlaco Isenburgensi nupsisse; sed hanc juniorem esse ostendit Kremerus [Origines, etc., t. I, p. 338 et 339.] , consentiente Wenckio [Katzenelenbogische, etc., p. 245.] . Quibus genealogis hoc fere stemma conficiendum visum est.
k Ingenti studio inquisivit canonicus regularis Ernst in comites Zutphanienses: ex quibus Ottonem I fuisse initio sæculi XI demonstravit; Godescalcum cum uxore Adelaide anno 1059; cujus locum (quod Gebbenardus, filius natu maximus, diem prius obiisset) anno 1074 ab Ottone II, altero ejus filio, comite de Zutphen et de Gelria, jam occupatum fuisse; qui Otto, locupletissimus comes de Sutvene, ut loquitur Chronicum S. Pantaleonis, obiit anno 1113, relictis ex Juditha uxore quatuor liberis: Theodorico, episcopo Monasteriensi; Gerardo et Henrico; atque Ermengarde, nupta Gerardo Wassenbergensi. Multo ante mortem Otto II traditur ditionem suam divisisse inter Gerardum et Henricum; quorum prior annis 1096 et 1099 nomine Gerardus comes de Gelria in diplomatibus prodit et ante annum 1108 extinctus est; alter vero, ut ex diplomate Henrici V imperatoris constat, anno 1108 Zutphaniensis comes erat atque anno 1138 nondum recesserat e vivis. Qui posterior anno 1103 ab Annalista Saxone dicitur uxorem duxisse filiam Cononis, comitis de Bichling. Sed aut ante aut post uxorem duxeritoportet amitam B. Ludovici: probabilius ante. Alii post eum nondum reperti sunt Zutphanienses comites et certe ad finem sæculi XII ambo comitatus denuo in unum coaluerant. Sed hæc omnia luculente alibi [Art de vérifier les dates, t. III, p. 164 et seqq.] explicata et demonstrata vide.
l Cujus generis esset disputavi aliquantum in Commentario Prævio, n. 44.
m De comitatus finibus aliquid quæsivi in Commentario Prævio, n. 49.
n De hoc templo recurret inferius sermo; nupera ejus fata explicata vide in Commentario Prævio, § III.
o De hac celebritate, cujus Ordinem tum ex Pontificali Bisuntino, tum ex Pontificali Guilielmi Durandi edidit Martenius [De antiquis ecclesiæ ritibus, lib. II, cap. 12, t. III, p. 230 et seqq.] , me quidpiam alibi [Acta SS., t. VII Octobris, d. 1149.] scribere memini; ubi dixi non nisi anno circiter ætatis vigesimo primo milites creari fuisse solitos. Duobus commentariis universam institutionem militarem prosecutus est de la Curne de Ste Palaye [Mémoires de l'académie des inscriptions, t. XX, p. 579 et seqq.] , ostenditque ordinarie nobiles septem annos sub ductu feminarum fuisse; (adeoque nutricis B. Ludovici singularis fit mentio;) eos dein septem annos pueros honorarios (pages) fuisse, annosque totidem armigeros (écuyers) [Ibid., p. 712] ; atque tunc demum eos admissos fuisse ad militiam et ad publicam armorum tractationem. Non negligenda biographi animadversio de multis amicorum sumptibus et honore; et quidem omnia videntur ab Arnsteinianis magnifice facta esse. Recole quæ supra retulit biographus de tertiæ B. Ludovici amitæ nuptiis cum comite Tubingensi.
p Tirocinia hoc loco sunt torneamenta, in quibus novi milites, tirones dicti, armorum exercitio et tractationi assuefiebant et expeditum alacremque acquirebant usum. Aliquot annis huic rei operam dedisse videtur beatus vir, priusquam uxorem ducere voluit.
q De B. Ludovici uxoris genere dictum est in Commentario Prævio, n. 45.
CAPUT II.
Conversio B. Ludovici et fundatio Arnsteinii.
[Ante B. Ludovici conversionem Arnsteinium latronum castrum erat;] Hactenus, o Musæ flabris torpentibus usæ, Aspirate, precor, velis [Om. Bl.] intrantibus æquor, ut in fundamento, quod utcumque [Quodcumque Bol.] locatum est, subsequentis ædificii structura meridiet, et pennam scriptoris inculti tam celebris materiæ præconandus semper effectus [Affectus Br. 3.] inauret. Prædicti comitis castrum a, quod Arinstein [Arenstein Bl. 3, Br. Arynstein 2.] vulgariter [Vulgo Bl.] , Lapis-Aquilæ latino poterit idiomate nuncupari, locus horroris et vastæ solitudinis, aptus ad prædam, habilis ad rapinam, habitatoribus [Suis ad. Bl. K.] lapis erat offensionis et petra scandali. Utpote qui stipendiis suis minime contenti, totum de alieno, parum de suo proprio possidebant b; quorum miseræ necessitati pauper [Parvus 3.] et inops terra marique desudat, et
Impiger extremos currit mercator ad Indos.
Ad hunc ergo locum et navalis viæ precium et totius provinciæ spolium veri Pharaonis milites convectabant. Vere juxta litteram: “Petra refugium herinatiis;” obsiti enim erant et aculeis horridi [Horridis Bl.] peccatorum. Sicut autem languor capitis decurrit in artus; sic nimirum sordes ac vicia membrorum virtutem capitis sæpe disturbant. Comes enim quamvis hujusmodi spoliis non indigeret, reus tamen efficitur ex consensu, et severi [Veri Bl.] vindicis iram, licet æquaminiter sufferentis, iste tacendo, illi pauperes opprimendo, graviter [Om. Br. 3.] offenderunt. Sed quo fine? “Verbum Domini ad te, o princeps. Si exaltatus fueris sicut aquila et super astra cæli posueris nidum tuum; inde detraham te, dicit Dominus.” Quando? nescit tarda molimina Sancti Spiritus gracia c.
[8] [beatus vir, repente mutatus,] Misit ego Deus [Dominus Br.] spiritum [Cor. Br.] Filii sui in cor ejus, et repente mutatus in virum alterum, cogitatum suum jactabat in Domino, dicens cum psalmista: “Quis dabit mihi pennas sicut columbæ, et volabo et requiescam. Ecce elongavi fugiens;” factusque est sicut aquila miro Dei munere, qui “vocat ea quæ non sunt, tamquam ea quæ sunt.” Provocans jam ad volandum pullos suos et verbo pariter [Præit 3.] et exemplo, ut qui consentiendo malis erat odor mortis in mortem, vitæ etiam [Et 3.] odor esset in vitam. Cogitabat domum orationis ibi facere, ubi “Struthiones habitabant prius et [S. h. p. e. om. Bl. K. 1, 2.] pilosi saltabant prius, et syrenæ respondebant in delubris voluptatum.” Sed quia contectalis [Conthoralis 2, 3.] suæ super hoc requirendus erat assensus, juxta Salomonem discurrebat, festinabat, suscitabat amicam; ut sicut duo erant in carne una, sic unus eos spiritus uniret in Deo. “Mulierem fortem quis inveniet? Procul et de ultimis finibus pretium ejus.” Obnititur et reclamat, salutaribusque consiliis aures obturat ut aspis. Quia vero per virum fidelem sanctificatur plerumque mulier infidelis et e converso [Contra al.] , tandem monitis evicta frequentibus, ad supernæ vocationis bravium promptissima se obtulit voluntate. Vere [Hæc mutatio dexteræ Excelsi; vere Bl.] :
Ludit in humanis divina potentia rebus.
[9] [salubria consilia mente agitabat,] Agens ergo gracias Deo, a quo omne datum optimum et omne donum perfectum est, tradidit cor suum ad vigilandum diluculo, ut anchoram suæ spei tuta Dominus in statione locaret, ne teneras adhuc primitias aut humani cordis instabilitas alteraret, aut serpentis antiqui venenata calliditas enervaret. Timebat enim hoc, quod olim propheta deplorans ajebat: “Facti sunt,” inquit, “inimici ejus in capite.” Et Salomon: “Fili, accedens ad servitutem Dei, præpara animam tuam ad temptationem.” Accedens, inquit, quia principiis obstat, et capiti bellatorum se semper opponit versutia tentatoris. Dum in hoc rerum cardine inter spem et metum positus, novus Domini fluctuaret athleta, fundans Syon in saphiris, qui novit omnia antequam fiant, quod præscivit ab æterno, tempore quo [Quando 3.] voluit, spiritus sui graciam consummavit.
[10] [quum intellexit Ottonem, consanguineum suum, fundasse Gratiam Dei ibique vivere juxta sanctissimas S. Norberti leges:] Erat eo tempore Otto, quidam d ordine diaconus, prædiis ditissimus, nobili ac generosa Saxonum prosapia descendens [D. p. Bl.] , consanguineus comitis memorati, qui et ipse pro amore Jhesu Christi larga prædia et amplissimas abdicans facultates, ecclesiam, quæ Gracia-Dei e dicitur, fundaverat hiis diebus secundum regulam beati Augustini et ecclesiæ primitivæ f, formamque et habitum domini Norberti Magdeburgensis archiepiscopi. Cujus quia memoria incidit, digressoriam facientes, præsenti opusculo, quod necessarium viderimus [Indicavimus 3.] , inseremus [Inserimus 3.] . Anno Domini M. C. X. VIIII [VIII K.] g beatæ memoriæ Norbertus decimus tertius Magdeburgensis archiepiscopus [Episcopus Bl.] venit Præmonstratum, et habitum h, quem [Qualem K.] non ab homine neque per hominem accepit, apostolicis sanctionibus confirmatum, fratribus observandum tradidit, sicut in ejusdem professionis ecclesiis uniformiter custoditur. In quo et ipse in sede pontificatus sui irreprehensibiliter vivens, anno gratiæ M. C. XXX [Quarto ad. Bl. sexto Br.] i certus de corona justiciæ, cursum vitæ suæ feliciter consummavit, et debito cum honore sepultus, in ecclesia beatæ Mariæ Magdeburgi [Magdeburgensis 3.] requiescit k. Nunc ad cœpta redeamus. Præfatus Otto, quia ditissimus erat, ecclesiam beati Victoris martyris de legione Thebæorum, quam super Salam fluvium construxerat, tantis dotibus ampliavit ut tam pro larga earum rerum quæ fratrum debentur usibus copia, quam etiam pro loci amænitate graciosa, ipsam ecclesiam digne dixeris Graciam-Dei appellari l.
[11] [eo pergit, et tam bene afficitur ut efflagitet coloniam,] Auditis hujusmodi comes de Ottone rumoribus, quasi divino quodam oraculo commonitus, ad ipsum sine mora profectus, honorifice suscipitur, et cordis [Sui ad. 3.] thesaurum denudat amico, [Arnsteinium deducendam.] totumque pectoris revelat archanum. Nec sine fructu. Nam ad exequendum quod mente [Ante 3.] conceperat, novella congregationis suæ missurum se plantaria pollicetur. Quanta [Cum ad. Bl.] reverentia, cum apud ipsos moraretur, quantave diligentia sit habitus, penna sileat, ubi mentalis [Mortalis 3.] affectionis tota loquitur officina. Sequuntur e vestigio reditum ipsius canonici duodecim de Gracia-Dei et fratres conversi totidem, ex lumbis spiritualibus sanctæ professionis egressi, in ipso summo angulari lapide Christo Jhesu fundamenta jacturi, in curribus et carpentis bibliothecam librosque ecclesiasticos m et non modicam secum supellectilem deferentes. Veniunt, inquam, cives sanctorum et domestici Dei, portantes pacem, et angelico quodam cultu illuminantes patriam, candorem mentis habitu prætendebant. Erat inter eos [Eodem tempore 3.] recolendæ memoriæ Godefridus ecclesiæ beati Mauricii in Magdeburg scolasticus, vir graciæ singularis et meriti, quem [Quemque Br.] cæteri fratres velut cælestem quendamradium sequebantur. Jam voluntas et propositum Deo dilecti comitis celebri sermone vulgatur, jam apotheca Sancti Spiritus, quod hactenus erat inclusum, omnium naribus aspirabat, totamque inbalsamabat viciniam fracti pectoris alabastrum, ita ut multi dicerent: “Trahe me post te, curremus in odore [Odorem Bo. K. 1, 2.] unguentorum tuorum!”
[12] [Diplomate publico Arnsteinium eis transcribit, et se ipsum ut conversum donat;] Anno dominicæ Incarnationis M. C. XXX.IX. comes Lodewicus, cum venerabili conjuge sua Guda [Gueda Bl. K.] , castrum suum Arinstein, in Trevirensi diœcesi constitutum, ad laudem Dei omnipotentis Patris et Filii et Spiritus Sancti, in honorem gloriosæ et intemeratæ virginis Mariæ et magnifici confessoris Nicolai, in manus domini [Om. Br.] Godefridi scolastici et fratrum de Gracia-Dei, seque et omnia sua libera contradidit voluntate. Marquardus etiam capellanus et notarius ipsius, Swikerus [Schwykerus Bl.] quoque dapifer, et alii milites quinque, sæculum abdicantes, cum ipso sanctæ professionis habitum induerunt. Quorum pater in Christo jam dictus [Dominus Br.] Godefridus ipso tempore a venerabili [Domino ad. 3.] Adelberone, Trevirorum archiepiscopo et apostolicæ Sedis in Teutonico regno legato, in generali synodo solemniter est ordinatus [Ordinatur 3.] n. Felix dies, qui et angelis Dei super conversis peccatoribus gaudium, et hominibus de contemptu mundi tam imitabile invexit exemplum! Felix, inquam, et multa felicitate donatus ille dies, qui toties illucescit, quocies ipsorum exemplo desideriis cælestibus peccator ignescit, dum foris claret in opere, quod unctio Sancti Spiritus docet in corde. “Nisi conversi fueritis, ait Salvator, et efficiamini sicut parvuli, non intrabitis in regnum cælorum.” Non statura parvulos sed humilitate requirit, quibus regnum cælorum Dei Filius in nostra natura parvulus et humilis repromisit.
[13] [ven. Guda juxta templum inclusa.] Paratur primo omnium dominæ Gudæ comitissæ in sinistro montis latere mansio specialis, ubi mutato habitu clausa semper, nusquam progrediens, strictioris cibi parcitate ante habitas delicias et numerosa quondam [Om. Bl.] fercula redimebat. Per fenestram modicam o divina frequenter auscultabat officia, psalmis et orationibus intenta. Sicque rota nativitatis suæ feliciter evoluta, XVI kal. septembris migravit a sæculo, et ante altare beati Nicolai p in sanctuario basilicæ venerabiliter est sepulta.
[14] [Res suas partim dat Arnsteinio, partim inter consanguineos distribuit.] Habebat comes jus patronatus in LXXII ecclesiis q, quæ omnes ad ecclesiam beatæ Margaretæ filiali jure spectabant. Erat etiam [enim Br.] sub ipsius jurisdictione r Bobardia, Wesela, Villa sancti Goaris, Loginstein [Logenstein Bl.] utrumque, Confluentia et aliæ plures villæ Renenses, et tota provincia quæ dicitur Einriche s. Quæ omnia velut [Quædam ad. Bo.] stercora reputans, meliorem in cælo substantiam præelegit. Comiciam suam dominis de Ysenburg [Isenburg Bl.] resignavit, quam ipsi dominis de Nassawen et de Catzenellenbogen [Choigen Bo.] postea vendiderunt t. Hæc sunt autem allodia quæ Deo servientium fratrum usibus assignavit: Bubenheim quod est in pago Wormaciensi cum ecclesia, decimis et hominibus, ceterisque [Certisque Bl. Bo. 2. Cunctis Br.] reditibus ejus, cum omnimoda et integra libertate. In villa Wizzen [Witzen K. Bo. Bl. 2.] trans Rhenum triginta mansos. In villa Hattinhusen [Nattenhausen Bl. Br. Hattinhusen, 2, Bo. K. Hattinhausen 3.] octo mansos. In Weltrod [Weltroid K. Bo. 2] quatuor mansos. Villam Gozmerod [Gosmerod Bl. Gesmerod K. Bo. 2.] cum omni jure, et curiam Keberlo [Keberloe Bl.] . In Bruninbach [Brunbach Bl.] unum mansum. Curtim Holdenruke [Holdericke Bl. Holdenricke K. Bo. 2.] cum omni jure. Salseid [Saelscheidt Bl. Salscheid 2 Bo. K.] etiam cum omni decima. In Singovin [Gingoben Bl. Singoben 2, Bo. K.] tres mansos. Neve et Breme vineas, agros et silvas cum decimis. In Campe curiam et vineas. Loginstein curiam et vineas [In L. c. e. v. J. C. c. e. v. Bl.] . Ecclesiam sanctæ Margaretæ. Præterea curtim [Curiam Br.] Selebach [Selbach Bl.] et ecclesiam Kirchtorph [Kirchtorff 2, Bo. K.] , cum omni juri et integritate, cum hominibus scilicet [Videlicet Br. Facultatibus 3.] et decimis universis. Quæ venerabilis dominus Albero Treverensis archiepiscopus et apostolicæ sedis legatus comiti et fratribus de [In Bl.] Arinstein pro salute animæ suæ et suorum successorum perpetua donatione contradidit [Tradidit 3.] et privilegiis confirmavit. Ecclesiam quoque in Oberen Diffenbach in Einriche [Aeynriche, Bl.] , quem Hartradus [Hartardus Bl. Bertrandus 3.] de Merinberg [Mermberc 3.] et uxor ejus Irmengardis, consensu liberorum et heredum suorum [Suarum Bl.] , ecclesiæ beati Nicolai in Arinstein ob spem vitæ æternæ perpetuo delegavit, cum hominibus et tota villæ decima et appendiciis omnibus tam in agris, quam in pratis, totam eciam decimam in Bettendorf [Battendorpff 3.] , et mediam partem decimæ in Schura, et forestem quæ dicitur Kamerforst [Kamforst 3.] , et silvam totam quæ dicitur Brustingesbach [Brustenbach Bl.] præter octo arbores. Quæ omnia in privilegiis ecclesiæ plenius exprimuntur.
[15] [Archiepiscopus Trevirensis fit advocatus, exclusis laicis.] In præfatis autem ecclesiis, beatæ scilicet Margaretæ, Kirchtorf, Diffenbach, nulla ecclesiastica persona, sed solus abbas de [In Bl.] Arinstein spiritalia [Spiritualia Bl.] jura tenebit, et synodo quando voluerit, et sicut ipsi visum fuerit, præsidebit. Nullus advocatus sæcularisve persona juris aliquid obtinebit; sed quicunque Treverensis ecclesiæ erit archiepiscopus, perpetua tuitione ab injuriosorum molestia pro salute animæ [Suæ ad. Br.] defensabit. In prædicto autem archiepiscopatu quicquid rerum mobilium ad usus fratrum de loco ad locum transferri contigerit, ab omni vectigalis exactione et omni erunt libera [Liberrima 3.] pensione u.
ANNOTATA.
a De hoc castro dictum est in Commentario prævio, num. 39 et seqq.
b Vulgaria erant illo tempore hæc facta; ut in Commentario prævio, num. 50, ex Jacobo de Vitriaco declaravimus.
c Notissima S. Ambrosii verba.
d De Ottone illo vide Commentarium prævium, num. 48.
e Gratiæ Dei fundationis historiam delibatamvide in Commentario prævio, num. 48.
f Regula B. Augustini et ecclesiæ primitivæ est lex de observanda vita communi et de vivendo sine proprio; quum per Regulam Aquisgranensem seu sanctorum Patrum omne proprium non excluderetur. Cfr de his Amortus in libris suis de vita canonica, ubi multus est de renuntiantibus et non renuntiatibus; quorum primi solum habebantur vivere secundum Regulam S. Augustini et primitivæ ecclesiæ.
g Passim [Hugo, Annales Præmonstratenses, tom. I, col. 4; Acta SS., tom. I Junii, p. 833.] traditur S. Norbertus primum Præmonstratum venisse anno 1120; sed videtur error esse et servandus annus 1119, qui hic scriptus est. Ut enim in ejus Vita [Ibid., p. 832.] et apud Hermannum monachum [Ibid., p. 862.] legitur, statim fere post concilium Remense, a die 19 ad 30 octobris anni 1119 habitum, a Bartholomæo Laudunensi episcopo per suam diœcesim ductus est, et quidem ante hiemem Præmonstratum pervenit.
h Vocabulum habitus, quod bis hoc loco occurrit (formamque et habitum domini Norberti; … habitum, quem non ab homine neque per hominem accepit), jam pridem divorsum intellectum est; aliis [Van Herdegom, Diva Virgo Candida, p. 63.] contendentibus hinc demonstrarivestem candidam, qua utantur Præmonstratenses, S. Norberto cælitus indicatam fuisse; aliis contra non habitum corporis interpretantibus, sed mentis. Quæ posterior sententia, licet decessori meo eruditissimo [Papebrochius, Acta SS., tom. I Junii, p. 860 et seq.] manifesta visa sit, mihi (ut candide loquar) probari non potest. Quid enim hoc sibi vult: Secundum … formam et habitum mentis domini Norberti? Et hæc alia: Habitum mentis non ab homine , neque per hominem accepit? Præterea in rebus monasticis vocabulis formæ et habitus certissima significatio inest. Sic in Capitulari Caroli Magni primo seu Aquisgranensi corrigi jubentur clerici qui se fingunt HABITU vel nomine monachos esse [Cap. LXXV, ap. Baluze, Capitularia, tom. I, col. 239.] ; non aliter in Capitularium libro VII [Cap. CCCXXXVIII, ibid., col. 1098.] prævaricatæ viduæ et puellæ, quæ sibi in HABITU RELIGIONIS in domibus propriis tam a parentibus quam per se vestem mutaverint; similiterque in additione quarta [Cap. LXXXVIII, ibid., col. 1211.] ex epistola Gregorii papæ II ad S. Bonifacium viduæ, quæ velari se permiserunt HABITUMQUE RELIGIONIS assumpserunt et demum apostaverunt; aliisque multis Capitularium locis [Cfr Baluze, Capitularia, tom. I, col. 843, 1126, 1259; tom. II, 3, 37, 110 et seq., 211 etc.] . Similiter forma vestitus est, a vulgari distinctus, ut in hoc Chronici Siciliæ loco [Martene, Anecdota, tom. III, col. 89.] : Forma militaris apparatus est cum spalleriis de cindato et manto de cindato etc. Quod S. Norbertus dicitur hanc formam et habitum non ab homine neque per hominem accepisse, significatur ea divinitus sanctissimo fundatori fuisse indicata. Et quidem Hermannus monachus, scriptor coævus, refert libro III Miraculorum S. Mariæ Laudunensis, quamdam S. Norberti, quum primum Præmonstratum venit, visionem, quam ipse sanctus his deinceps verbis narraverit [Acta SS., tom. I Junii, p. 863.] : Vidi enim hac nocte in visu quasi maximam multitudinem albatorum virorum, cruces argenteas, et candelabra, atque thuribula gestantium, eumdemque locum circumeuntium; quibus utique novi instituti sodales præsignabantur. Quod autem volunt sanctissimam Virginem Mariam in demonstranda veste partem habuisse, sancti fundatoris ætate videtur recentior traditio esse.
i Anno 1134 mortuus est S. Norbertus, ut in Blanpiniana editione legitur; sed ipse Blanpinius biographi errorem correxisse, non autem mss. Arnsteinianos codices secutos esse videtur.
k Requievit Magdeburgi usque ad annum 1626, quo auctoritate Ferdinandi II imperatoris Pragam delatum est. Cujus rei historiam, singulari rerum vicissitudine distinctam, ediderunt decessores nostri ad diem 6 junii post S. Norberti Vitam.
l Hanc fundationem aliquantum explicui in Commentario prævio, num. 50.
m Bibliotheca non est librorum congeries, sed libri novi et veteris Testamenti; ut innumeris exemplis demonstravit Cangius in Glossario latino V° Bibliotheca. Libri vero ecclesiasticisunt libri chorales seu liturgici; quorum elenchum dabit Zaccaria in Bibliotheca sua liturgica.
n Hæc explicata vide in Commentario prævio, num. 57.
o Hinc patet venerabilis Gudæ clusam seu eremitorium templo fuisse appositum. De hac disciplina vide Commentarium prævium, num. 55.
p S. Nicolaus, cujus cultus a medio sæculo in Occidente invaluerat, patronus præcipuus erat; adeoque videtur altare præcipuum designari: quod etiam indicatur verbis sanctuario basilicæ.
q Erant pleræque ædiculæ, sparsæ per pagum Einriche, non autem justæ parochiæ.
r Hæc jurisdictio erat advocatia provincialis, quæ proxime accedebat ad auctoritatem præsentium gubernatorum, qui regis aut imperatorisnomine provinciis præsunt. De hoc officio vide Commentarium prævium, num. 47.
s De hoc pago vide Commentarium prævium, num. 48.
t Aliqui hunc locum vehementer adorti sunt; sed egregie eum defendit Kremerus [Origines Nassavicæ, tom. I, p. 334 et seqq.] , nisi quod ex pago Einriche comitatum effinxerit. Porro mente imprimis retinendum est Nassau in comitatu Arnoldi seu Arnsteinianæ domus fuisse sæculo XI, quemadmodum supra num. 42 demonstravimus; deinde considerandum est Remboldum de Isenburg comitatum illum occupasse,ut ex diplomate anni 1158, quod edidit Hontheimius [Hist. diplomatica Trevirensis, tom. I, p. 587.] , manifestissimum est: Quod per duorum liberorum hominum … judicio parium suorum in ipso comitatu, in quo idem castrum (Nassauwa) situm est, mediante etiam Remboldo de Isenburch, qui tunc temporis eumdem comitatum tenebat, factum fuisse sciatis: quibus rebus asserta biographi plane confirmantur. Extra controversiam etiam esse scribit Kremerus ditionem Limburgensem, quæ ad sæculum XV penes Isenburgenses fuit, prius de comitatu Arnsteiniano fuisse; similiter ditionemRunkelianam, exceptis tamen partibus aliquot, quæ eo ex Dietziana accesserunt, necnon ditiones Westerburg et Schaumburg a B. Ludovico devenisse ad Isenburgenses. Censet itaque Kremerus B. Ludovicum cessisse comitatum suum Remboldo I; quem divisisse ditionem suam inter tres filios, ita ut Gerlacus Limburgensem tractum acceperit, Remboldus II comitatum in Einriche, immo Arnsteinianum, et Sigefridus Runkeliam, Schaumburgum et Westerburg cum circumjacente vicinia; et demum Remboldum II partem suam vendidisse comitibus de Nassau et Catzenelenbogen; atque ab hoc tempore comitatum de Einriche, immo pagum, qui ante imperii feodum esset, factum esse feodum electoris palatini: sed hæc examinari nolim, quum minus ad B. Ludovici gesta spectent.
u Omnes huc usque recensitas donationes explicuimus in Commentario prævio, § V.
CAPUT III.
Fundationes in Munster-Dreisen, Bethlenrode, Enkenbach, Gummersheim et Beselich. Ædificatio monasterii in Arnstein.
[B. Ludovicus, virtutibus auctus, ordinat Munster-Dreisen asceterium;] Venerabilis pater Godefridus super custodia gregis dominici officiosa charitate sedulus excubabat, creditum sibi talentum in reditu patris familias duplicato cum fenore reportare contendens: hinc in fundamento, quod Christus est, aurum, argentum, lapidesque superædificans [Ædificans Bl.] pretiosos, inde [Maxime ad 3.] in structura materialis ædificii ingressum domus et atrii amplificans, excelsos templi parietes erigebat. Erat enim consilio providus, opere strenuus, doctrina dulcifluus, miræque humilitatis et abstinenciæ, sicut a contemporaneis ipsius veraci ad nos relatione pervenit [A. n. r. devenit veracissima 3.] . Dum in hac perfectionis specula staret immotus, contigit Fridericum ducem Sueviæ, patrem Friderici Romanorum postea imperatoris, secus ecclesiam, quæ Munstre [Munster Br. 3.] dicitur, juxta rivulum Primma cum suis quodam tempore transire. In cujus comitatu comes etiam erat Lodewicus, quia consanguineus ipsius ducis [Erat ad Br.] et amicissimus existebat. Intuensque præfatus dux locum, qui secundo jam, et sanctimonialibus et viris canonicis videlicet regularibus, ad divinum servitium [Officium Br.] deputatus [Deputatur K.] , ab omni penitus exciderat disciplina, ita ut canes venatici in sanctuario ecclesiæ discurrerent, et secundum prophetam dicentem: “Propter montem Syon quia disperiit, vulpes,” hoc est dolosi, “ambulaverunt [Ambularunt Bl. K.] in eo,” ex intimo cordis commotus est, et amoris Dei zelo succensus dilecto comiti et converso locum eundem cum omnium bonorum proprietate contradidit, deprecans pariter et contestans, ut ibidem ob spem cælestium præmiorum [Bonorum Bl.] monasticæ religionis observantiam ordinaret. Quem ille gratanter et cum omni alacritate suscipiens, habito fratrum suorum consilio, sex canonicos de Gracia-Dei probatæ conversationis elegit, adjunctis aliis personis idoneis, quos ad hoc opus pater Godefridus assignavit, præficiens eis Marquardum, capellanum comitis, qui jam de valle plorationis ascenderat [Om. Bl.] , et in domo domini virtutum profectibus [Et gradibus ad. Br. Profectionibus K.] innitens, cantica graduum mentis jubilo personabat. Hic anno gratiæ m. c. xl. v. [III Br.] venit [Ad ad. Bo. K. 2.] monasterium cum fratribus delegatis ad vineam Domini Sabaoth excolendam a. Qualis autem in Christo vite [Vitis Br. 3.] , quamque fructuosus palmes extiterit, et qualiter in [Om. Bl.] diebus suis et sibi vixerit et Domini familiæ, ne materiam nostram varius sermo diffibulet, successorum ipsius efferendum laudibus relinquamus [Relinquimus Bl.] .
[17] [fundat parthenones in Bethlentrode et Enkenbach;] Subsequenti tempore memorandus comes, qui totus jam vivebat in Christo, secundum apostolum quæ retro sunt oblitus [Obliviscens Bl.] , in anteriora se divinæ repromissionis munera per virtutum gradus extendit, et sanctimoniales, quæ prius apud Bethlentrode, tunc Steden commorantes, in quarum collegio erant nobilium militum filiæ de Einriche, servitio Domini per exemplum dominæ Gudæ comitissæ mancipatæ, in Vallem sanctæ Mariæ transtulit, de quibus postmodum [Postea Br.] cœnobium dominarum quod Einkenbach dicitur [D. Enkenbach. Bl. Nuhrenbach Br.] transplantavit b.
[18] [item parthenonem Gummersheimensem:] Post circulum dierum istorum, quia diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum, in Moguntina diœcesi apud Oternheim [Odernheim Bo. Br. 2, 3.] quidam [Quod Bl.] ministeriales beati Stephani Metensis [Moguntinensis 3.] ecclesiæ c domos, agros et prata in villa Gummirscheim [Gommerscheim. 3.] in laudem Dei pro remissione peccatorum suorum sæpius dicto comiti votis liberalibus obtulerunt, eo quod frequenter apud ipsos ad allodium suum Bubenheim transitum faciens, fama celebris et conversatione dignissimus haberetur. Ipse vero, habita ipsorum [Cura ad. 2, Bo; benevolentia ad laudem Domini non 3.] circa Deum reverentia non abusus, ibidem super Selsam rivulum [Salsam fluviolum Bl.] in honorem Dei genitricis et beati Johannis evangelistæ oratorium construxit sanctimonialibus adunatis. Locum autem eundem ab omni advocato sæculari et omni jure parochiæ de [In Bl.] Oternheim, præter decimam quam dominis Metensibus [Moguntinensibus 3.] solvere tenetur, qui hoc opusculum legerit, sciat penitus emancipatum.
[19] [Ipsi Arnsteiniani canonici summo labore ædificant suum monasterium. Mors primi præpositi seu abbatis.] Fervebat interim in ædificio domus Domini quotidianis exercitiis et laboribus fratrum de Arinstein socialis ac beata communio et in opere manuum d, quod omnes generaliter et singuli specialiter promovebant, qualis esset mentalis concordiæ disciplina facillime poterat conjectari. Nullus ibi torpebat otio, nullus laborem fingebat in præcepto, quia finis præcepti charitatis mutuæ vinculo cohærebat. Vere humiliatum est in laboribus cor eorum [Nostrum Br.] , quibus quotidianum martirium et humilitas mentis et carnis afflictio fuit in frequenti sufferentia paupertatis. Alii frangendis muris castrensibus, alii complanandis areis insistebant, alii trabes et ædificiorum ligna ducebant, alii rupis eminentiam præcidebant [Præscindebant Br.] , cujus (ut fertur [Fertur Br.] ) altitudo adæquabat quod [Quæ 3.] nunc est monasterii summitatem. Quis excogitare sufficit tot servorum Dei labores? Quis æstimare sudores? Novit solus retributor præmiorum, qui remuneravit plurimos ipsorum, quibus amodo jam dixit [Dedit K.] spiritus, ut requiescant a laboribus suis. Eo tempore vivæ memoriæ pater Godefridus anno duodecimo, quo super Domini familiam fuerat ordinatus, ingravescente carnis molestia, IIII idus octobris in itinere Præmonstratensi feliciter obiit e, sepultusque apud Wadegozin [Wadegodiam 3.] f. Cujus ossa postmodum in ecclesiam suam [Arnstein ad. Bl.] honorifice delata, ante altare beatorum apostolorum Petri et Pauli debito cum honore sunt posita g.
[20] [Præposito Eustachio, procurat B. Ludovicus fundationem et libertatem parthenonis in Beselich.] Post cujus transitum ad prælationis officium successit Eustachius, et ipse vir virtutis et graciæ singularis, ut merito [Tuto 3.] ipsi et cura dominici [Domini Bl.] crederetur [concr. 3.] ovilis, et rei gubernatio temporalis. Hujus [His. K.] temporibus quidam sacerdos nomine Godefridus ecclesiam, quæ Besleich [Beselich Bl. 3.] nuncupatur, quam in parochia Diet-Kirchen consensu domini Alexandri Treverensis archidiaconi construxerat, cum omnibus attinentiis animalium scilicet et fructuum infra [Intra Br.] curiam constitutis, fratribus de Arinstein contulit ob spem salutis æternæ, ut iidem fratres ibidem missarum solempnia perpetuo procurarent. Qui etiam conventum sanctimonialium ilico dirigentes, primicias Domino sabaoth dedicarunt bonorum operum ex proventu. Erant ejusdem loci domini de Catzenellenbogen [Cazenelenbogen Bl.] tunc temporis advocati; sed ipsam advocatiam pro amore Jhesu Christi et intemeratæ matris ejus cum omni jure totaliter abdicantes, in manus fratrum prædictorum et conversi comitis [Ludovici ad. Bl.] cum integritate omnium infra [Intra Bl.] curiam existentium libertate perpetua tradiderunt [Contrad. 3.] . Quem locum Hillinus eo tempore [Tunc temporis 3.] Trevirorum archiepiscopus et apostolicæ sedis legatus, sub tuitione sua suorumque [Que om. K.] successorum suscepit speciali gracia defensandum, jam dicto Alexandro archidiacono jus suum in ea [Re ad. Br.] penitus resignante. Et ad majorem et [Ac Bl.] perpetuam facti hujus firmitatem statutum est et privilegiis confirmatum, ut ecclesia memorata Treverensis ecclesiæ archiepiscopo aureum denarium, vel duodecim Confluentinæ monetæ denarios argenteos, annuatim persolvere teneatur h.
ANNOTATA.
a Explicuimus hanc fundationem in Commentario prævio num. 64 et seqq.
b Hanc quoque fundationem explicuimus in Commentario prævio num. 67 et seqq.
c Totus hic locus plurimum illustratur memoriis, quæ in Itinere, quod anno 1764 academiciPalatini instituerunt, leguntur [Acta academiæ Palatinæ, tom. I, pag. 25 et 26.] . Tum scilicet Odernhemium præfecturæ Alcejanæ, quæ Palatini juris erat, oppidulum, castro imperiali olim munitum, censebatur; nunc in Magno ducatu Hassiæ jacet [Wagner, Beschreibung des Grossherzogthums Hessen t. II, Rheinhessen, pag. 33.] . In æde parochiali hujus loci S. Rufi, sæculo III episcopi Metensis, ossa antehac servabantur: conscio Drogone præsule, temporibus Lotharii imperatoris et Ludovici regis huc translata; sed bello tricennali, dum Hispani has regiones occupabant, Brugas Flandrorum devecta; et quidem sæculo superiori, licet plane Odernhemii dominarentur Protestantes, ad murum chori supererat lapis cum imagine sancti episcopi. Nexum cum Metensi ecclesia probant præter hunc B. Ludovici Vitæ locum literæ Wernheri de Bolanden, qui capitulo ejus majori jus suum in ecclesia Odernhemiensi, præsente Philippo rege, anno 1208 resignavit [Gudenus, Codex diplomaticus, tom. I, pag. 409.] . De fatis autem monasterii Gundershemiensis vide Commentarium prævium, num. 72 et seqq.
d Initio Commentarii prævii locum Jacobi de Vitriaco excitavimus, quo constat tunc temporis laborem manualem in multo honore et usufuisse inter canonicos Præmonstratenses. Et quidem Bartholomæus, episcopus Laudunensis et abbatiæ Præmonstratensis fundator, in diplomate, dato anno 1125, testis est novum ordinem institutum esse, qui in clericali habitu secundum regulam S. Augustini Domino famulantes, eremiticam vitam ducerent et de labore manuum sibi necessaria providerent [Ap. Le Paige, Biblioth. Præmonstrat. pag. 230.] ; adeoque, quum in primario Ordinario seu Consuetudinario B. Hugonis, primi Præmonstratensis præpositi, præceptum esset ut omnibus diebus per annum duæ missæ in conventu celebrarentur, excepti sunt tres dies ante Pascha, quando sola missa post nonam cantaretur, et tempus secationis fœni, messis et vindemiæ, vel etiam si quando forte cujuslicet operis faciendi necessitas institerit [Ibid. pag. 893.] . Laborem spiritualem corporali successisse tradit Pagius [Ibid. pag. 231 et 232.] , quando monasteriorum dos aucta sit, quoniam spiritualia opera præstent corporalibus: ratio utique optima; verumtamen ego putem laborem manuum paulatim cessasse, quum clerici omnes aut fere omnes ad ordines sacros atque ipsum presbyteratum promoti sunt et in dies rariores fierent qui aliquando non promoverentur ad curam parochialem: quæ sine singulari literarum studio fieri non potuere.
e Præmonstratum pergebat anno 1151 Godefridus abbas, ut capitulo generali interesset, quum morte præoccupatus est. S. Norbertus enim, statim ubi B. Hugonem sibi Præmonstrati substituerat, irrefragabiliter observari præceperat ut ex omnibus ecclesiis, quæ vel in vita sua vel post obitum institutionis ac regulæ suæ normam sequerentur, singuli abbates ac præpositi singulis annis in festo S. Dionysii seu die 9 octobris ad Præmonstratensem ecclesiam, quasi ad fontem et caput ordinis, convenirent, simulque congregati capitulum generale in eodem loco celebrarent [Ibid. pag. 251 et 252.] .
f Vadegotia, inquit Blanpinius, vulgo Wadgassen, celebris et potens ordinis Præmonstratensis abbatia, ad Saravi fluvii ripas, in archidiœcesi Trevirensi. Fundata est a Gisela, relicta Friderici comitis Saræpontis, anno 1135. Una hora distat a Saravo-Ludovici (Sar-Louis.) Ejus historiam, donec anno 1790 ab impio gubernio Gallico suppressa est, scripsit ven. vir J. Marx [Geschichte des Erzstifts Trier, part. II, tom. II, 176 et seqq.] .
g
Ejus epitaphium dedit Hugo [Annales Præmonstratenses, tom. I, col. 203.] ; quod et reperi in adversariis nostri Gamansii, his conceptum verbis:
Aspice flos ubi sit, flos quem Saxonia misit:
Non homo, sed sidus, pater hic pausat Godefridus .
Quem tuba nectareæ vitæ, claustralis ideæ
Annis bis senis templi præfecit habenis.
Amen. Requiescat.
h Quæ ad fundationem in Beselich seu Besselich pertinent, explicuimus in Commentario prævio, num. 75 et seqq. Pauca addam de denariis aureo et argenteo Confluentinis, qui hic ad finem memorantur. Imprimis liquet ex hoc loco sæculo XII adulto aurum duodecies pretiosius fuisse quam argentum, quum nunc deciesquinquies pretiosius sit; dein, quum vetus libra Confluentina pendat grammatibus 466, 3, adeoque marca grammatibus 233, 15; marca autem in illis partibus denarios contineat 256; hinc fit ut singuli denarii Confluentini paulo minus grammate penderent, seu 0, 91. Duodecim itaque denarii argentei Confluentini pendebant grammatibus 10, 92, tantumdem quantum franci duo et centesimæ 18: sed potentia sexies saltem major erat quam nunc.
CAPUT IV.
Virtutes B. Ludovici, mors et exsequiæ.
[Merita B. Ludovici, ut comitis, ut fundatoris, ut conversi;] Sed jam nunc ad ipsum, pro quo [Per quem.] materia tota sumpsit inicium [Exordium 3.] , revertamur, quod lectori de conversatione ipsius et transitu spopondimus exolventes. Audisti, lector, in superioribus, si non excidit a memoria [Exiderit memoria 3.] , de progenitoribus viri, de ingressu pauca pariter et progressu. Audi nunc et mirare nobiscum, ut miremur ea saltem quæ non possumus imitari. Nondum enim tornatiles, nondum plenas iacinctis [Hyacinthis Bl.] manus habemus, ut sint ad eleemosinam porrectæ [Porrigere K.] cum lucis exemplo, et ad modum torni [Tomi Bl.] promtissimæ [Voluntatis ad. al.] ad opera quantumlibet subtilia pro amore Domini facienda. Audi comitem, audi fundatorem, audi pariter et conversum. Miror ego in unum hominem tria hæc [Tam diversa ad. 3.] adjectiva nomina convenisse. “Certe,” juxta Salomonem, “funiculus triplex difficile rumpitur.” Cum audieris comitem, non attende prosapiam, quia stulta mundi et ignobilia Deus elegit, sed mirare triumphalem [Triumphantem 3.] rerum temporalium contemptorem.
[22] [ejus rerum mundanarum contemptus et religio;] Contempsit enim nomen et genus, sæculi divitias et honores, ut nudus nudum Christum sequeretur; quatenus pœnas evaderet divitis purpurati, abnegavit post omnia, quod est dificillimum, se ipsum. Numquid pro Christo non plura reliquit? Eciam. Sed quid? In uxoris corpore molle femur [Quanta non reliquit? ad. 3.] . “Qui reliquerit,” inquit Salvator, “inter cætera uxorem et filios, centuplum accipiet.” Jam centuplum hoc surgit [Surget Bl. 3.] in infinitum, quia surgit et crescit infinitas præmiorum. Sed fortassis dicet [Dicat 3.] aliquis: quod hoc non obesse poterat [Q. h. o. n. p. Bl.] ad salutem. Audiat quod evangelicus dixerit excusator: “Uxorem duxi, et ideo non possum venire.” Cum audieris fundatorem, futurorum bonorum considera provisorem, ubi Christus assistens [Exsistens Br. Bo. 3.] pontifex semel in sancta per proprium sanguinem introivit. Qui dormit æstate, mendicabit hyeme. Provïdit ergo in posterum [Constituens ex suis præsentibus bonis 3.] , donec hodie cognominatur divini cultus officium, providit iisdem cultoribus præsentis vitæ subsidium. Providit ergo in posterum, quia tot salutis suæ reliquit obsides, quot patrimonii sui futuros habebit hæredes. Fundavit se ipsum, imo fecundavit sanctæ professionis studio. Fundavit alios virtutis [Virtutum 3.] exemplo, ideoque superædificari meruit in ecclesiæ fundamento.
[23] [ejus humilitas, caritas et paupertas;] Cum audieris conversum, bonorum operum intellige sectatorem. Nam sponso qui in cælis est, perhenni mente actu et habitu maluit applicari [Computari 3.] , non jam conformis huic sæculo, sed reformatus spiritu mentis suæ. Conversus enim et [Est Br.] effectus ut [At Br.] parvulus, elegit abjectus esse in domo Dei per viam humilitatis signifer et prævius antecedens, quia ut ait quidam:
���������Componitur orbis Regis ad exemplum;
et vita quis melius quam verbo docetur [Docet 3, K.] . Quid de charitate, quid de ipsius compassione dicturus sum, qui totus semper misericordiæ visceribus affluebat? Ibat sæpius in glaciali frigore pelliciis nudatus ac tunicis [T. que Bl.] a, quibus calefacta sunt algentia membra viduarum. Testantur hæc [Hanc charitatem 3. Hoc K. Bo.] voces pauperum, quæ ad aures Incircumscripti sæpius [Spiritus Bl.] pervenerunt, quibus et victum sæpe latenter et amictum per humeros furtive dimisit b: non inferior in [Om. Br.] hac virtute [S. ad. Br.] Martino, qui dimidiam clamidem, cum iste totum frequenter dederit indumentum.
[24] [mors Eustachii abbatis et B. Ludovici;] Hoc tempore c felicis memoriæ Eustachius abbas, cum vigentinovem annis in castris Domini strenue militasset, solutus carnis ergastulo, Deo, apud quem mortuorum spiritus vivunt [Requiescunt Br.] , reddidit [Tradidit Br.] animam, successitque ipsi Ricolphus, cujus multa in procuratione domus Dei inveniuntur insignia probitatis. Hujus anno sexto venerabilis comes et conversus, sicut sæpe solebat, per abbatis licentiam ecclesias, quas fundaverat, et ipsarum prædia visitandi gracia circuibat. Et dum ad cœnobium dominarum Gummersheim devenisset, viribus corporis destitutus, sensit mortis adesse discrimen, securusque de præmio cupiebat dissolvi et esse cum Christo. Aliquantis ergo [Autem Br.] diebus febriens, ab abbate monasteriensi Burchardo, et præposito de Flanheim Weremboldo, et præfati loci priore Godefrido d, multisque qui confluxerant sacerdotibus, sacramentis [Cælestibus et ad. Br.] ecclesiasticis sollempniter [Om. El.] est imbutus. Et totus cælestium flagrans desiderio, valedicens omnibus VIII kal. novembris, lætantibus angelis, plenam felicibus meritis animam transmisit ad Christum.
[25] [solemnes ejus exsequiæ.] Ad cujus exequias tota [Fere ad. Br.] vicinia confluebat: flevere [Flens K. Bo. 2.] quem noverant, non minus ab ipso apud Dominum precantes commendari, quam felicem studentes Deo ipsi [Q. f. s. D. i. s. c. Om. Bl.] spiritum commendare [Ipsius K. Bo. 2.] . Conditus ergo [Est Br.] pro tempore duabus noctibus apud Gummersheim, tercia apud Everbach, quarta apud ecclesiam Kirtorff, quinta apud ecclesiam beatæ Margaretæ, patri spirituum multo precum aromate cum missarum sollempniis repropiciatus, sexto demum die, comitibus de Nassauwe [Nassawe Bl.] , de Catzenellenbogen, de Dithse et dominis de Ysenburg feretrum portantibus, apud ecclesiam suam Arinstein cum maximo deponitur ejulatu e. Quantæ ibi lacrimæ [Quanta lamenta 3.] , quanta suspiria et quantus fuerit sexus utriusque concursus, longe facilius æstimabitur quam scribetur. Sepultus est autem ante altare beati pontificis Nicolai, ejusdem ecclesiæ patroni, in die commemorationis omnium fidelium animarum anno graciæ M.C.LXXX.V., anno autem a fundatione dictæ ecclesiæ XL.VII., sub abbate Ricolpho.
[26] Accipe jam, lector, brevem et simplicem paginam quam descripsi, tanti viri virtutibus imparem, [Adhortatio ad Arnsteinianos ut sancte vivant.] quam nullam jactanciæ vicium teste conscientia fermentavit [Fermentant K.] , sed sola sepultæ materiæ negligentia ad id quod videtur eduxit. Innovent et corrigant de charitate [D. c.Om. Bl.] qui voluerint [Volunt Bl.] ; non enim [Etiam Br.] reclamabit [Reclamabunt Bl.] ad limam, qui doctioris ingenii calamum jam [Om. Bl.] expectat [Expectant Bl.] . Date, [Peccatori ad. 3.] fratres et domini, date, precor, veniam, et quid tantis cineribus debeatur vigilantes advertite, ne quæso pro nichilo terram desiderabilem habeatis, ne unde graciam et meritum, inde teneamini pœnas et supplicia reportare. Sequitur vos et insequitur ac per omnes locorum angustias ingreditur oculus pii pontificis Nicolai, penetrat abdita [Adita Bl.] , rimatur [Ruminat.] occulta [Oculo videt et considerat.] , videt etsi videri non velit a vobis. Non ergo simus ingrati de [Tanto ad 3.] beneficio, ut ejus nobis patrocinetur oratio, sed finem loquendi omnes pariter audiamus: “Deum time et mandata ejus observa, hoc est omnis homo” [Timeamus e. m. e. observemus, simusque perfecti ut Pater noster in cælis perfectus est. Bl.] . Hoc id est per hoc; est id est erit; omnis homo subaudi perfectus [H. i. e. p. h. e. i. e. e. o. h. s. p. Om. 2, Bo. Bl.] . Ad hanc perfectionem et coronam regni qui nos invitavit post mortem carnis inducat Jhesus Christus Dominus noster. Amen f.
ANNOTATA.
a In antiquis ordinis statutis, quæ Pagius appellat passim primaria, licet alia antiquiora exstitisse videantur, hæc, quæ huc pertineant, leguntur [Le Paige, Bibliotheca Præmonstratensis, p. 218.] : Cuilibet liceat habere tres tunicas, cappam unam, pelliceum unum, scapulare unum, coopertorium seu pallium, sive pelles. Pellibus de culinis, vulpinis et leporinis possunt uti fratres ordinis nostri, sed alias pelles silvestres non habeant… Pelliceum numquam portetur, nisi opertum tunica, præterquam in matutinis, et cum superpelliceo vel alba induitur… Pelliceum brevius sit tunica ut non appareat. De differentia vestium conversorum pauca animadvertimus in Commentario prævio, n. 52.
b Ex licentia præsumpta, quod in fundatorem faciles essent præpositi, hæc facere potuit beatus vir, nequaquam communi lege.
c Quum Eustachius abbas seu præpositus creatus sit anno 1151; si addas annos 29 regiminis, incidis in annum 1180.
d In Commentario prævio, n. 82, indicavimus qui essent hi viri.
e In Commentario prævio, n. 82, hic quoque locus explicatus fuit.
f Epitaphium, quod in pluribus codicibus ad finem legitur, dedimus in Commentario prævio, n. 83.
DE BB. ALBERTO ET GERARDO, CONFF. NON PONTT., MONACHIS SAXOFERRATI IN PICENO,
ANNIS MCCCL ET MCCCLXVII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Albertus, conf. monachus Saxiferrati in Piceno (B.)
Gerardus, conf. monachus Saxiferrati in Piceno (B.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Saxoferratensis monasterii descriptio. Documenta deperdita. Diversæ sententiæ de ætate B. Alberti, nixæ variis Vitis B. Gerardi.
In Martyrologio totius ordinis Camaldulensis, quod simul appendix est Martyrologii Romani, legitur hac die jussu Gregorii papæ XVI, [Saxoferrati, cujus sancti recensentur et monasterium describitur,] qui ipsemet Camaldulensium vestem doctrina, sapientia et virtutibus illustravit, sequens commemoratio: Saxoferrati depositio beati Alberti confessoris, qui collapsam regularem disciplinam in monasterio sanctæ Crucis de Tripudio mirifice reparavit; cujus sacrum corpus in ecclesia ejusdem monasterii quiescit et veneratur. Saxoferratum, quod etiam (quoniam ex vicini Sentini ruderibus ædificatum est [Nicolai Peranzoni de laudibus Piceni, ap. Colucci, Antichita Picene, t. XXV, p. 144 et seqq.] ) Sentinum vocant, jacet in diœcesi Nucerina, in districtu Fabrianensi et in delegatione Maceratensi, et circa annum 1836 incolas habebat 2060 [Indice alfabet. dello stato pontificio, p. 297.] . Plures sanctos dedit hic locus ecclesiæ Dei; quos inter recensentur B. Ugo, dictus vulgo degli Atti, cujus festum agitur die 27 julii et de quo inferius recurret sermo; B. Alexander Vincioli, Minorita et episcopus Nucerinus, cujus cultus an legitimus sit examinabitur sub die 17 novembris; S. Nicolaus, unus ex septem Minoritis, qui anno 1221 Ceutæ in Africa a Mauris occisi sunt et de quibus dictum fuit in opere nostro sub die 13 octobris; et præterea B. Petrus de Saxoferrato, laïcus Minorita, anno 1230 Valentiæ in Hispania martyrio coronatus, et cujus festivitas licentia Benedicti papæ XIII agitur die 3 septembris. Quarta milliarii parte ab oppido exstat, ut Lubinus [Abbatiarum Italiæ brevis notitia, p. 358.] testis est, abbatia titulo S. Crucis de Comitibus, dicta vulgo de' Conti, Saxoferratensis; fuit anno circiter 1215 condita et dotata, ex ruderibus Sentinæ civitatis per dominos familiæ de' Atti, comites de Tripozzo et Saxoferrati etc.; unde nomen monasterium adeptum fuit de Comitibus. De hoc cœnobio, quod incoluit B. Albertus atque etiam B. Gerardus, (de quo ob causas inferius declarandas simul agere placuit,) dedit Vincentius Patritius ad Franciscum Bossium, protonotarium apostolicum et S. Pii V referendarium, præclaram epistolam; ita ut operæ pretium videatur pauca aliqua inde excerpere: Inter tot templa, inquit [Mittarelli, Annales Camaldulenses, t. V, p. 8 et 9.] , quæ Sentinum ornant, primum fortasse locum obtinent ædes sanctæ Crucis comitum de Triputio, idque nedum antiquitate et sancta quadam religione, verum etiam situ, ædificio, ceterisque rebus omnibus. Hoc templum extra oppidum situm est, non longius ab ipsis mœnibus quam circiter trecentis passibus. Locus, ubi situs est, non adeo est eminens, ut venti illius habitatoribus magno esse possint nocumento; non adeo demissus, ut nebulis semper plenus. A dextris montem habet undequaque amœnissimum, limpidis gelidisque fontibus abundantem; a sinistris Sentini flumen jucundissimum; et ipsum oppidum circumdant paululum eminentes ædes, hinc inde virentia prata, quæ ibi spatiantibus æstivo tempore, præsertim ipso sole oriente, tantam afferunt delectationem, quantam forsan animi nostri capere possunt… Ædificium sanctarum ædium et monasterii, quadratis structum lapidibus, antiquissimum profecto est, erectum anno salutis nostræ 1200 et ultra a nobilissimis comitibus de Triputio, quorum castra hac in regione erant, et munitissima quidem, quamvis hodie nuda tantum appareant vestigia…
[2] [vixit B. Albertus; sed quum perierint hujus asceterii pleraque monumenta,] Nomina autem eorum, qui tantum templum ædificari curarunt, amplasque dotes, illi tributas, facile rependeremus, nisi dira impiorum rabies effecisset, ut scripturæ talia continentes igne consumptæ essent. Inter illas aderant innumerabiles immunitates, dona, privilegia, prærogativæ, indulta, indulgentiæ, concessæ variis temporibus a diversis pontificibus monachis, ibi existentibus, illisque omnibus, qui sacras ædes illas visitarent; ibi privilegia quædam aderant, tributa a quodam imperatore; qui, hac transiliens, ut Romæ Christi vicarii pedes deoscularetur, reliquit in hoc templo multa munera, maxima privilegia, una cum cadavere dilectissimæ filiæ, quæ hoc in loco infirmitate præventa vitam cum morte commutavit. Hæc omnia incremata fuere in civitate Æsina *, capta infelicissimis temporibus Alexandri VI a Valentino Borgia; qui tam avide tot occisionibus Italiæ imperium usurpare visus est, donec mors et dies et desideria abstulit. Ea omnia abbatiæ privilegia, indulta una cum pretiosissimis rebus asportarunt monachi; qui quum cernerent Borgiam adversus regionem illam arma parare, arbitrabantur, et male quidem, ut experientia docuit, melius tutiusque hæc omnia in civitate munita servari posse quam in loco quibusvis jactationibus aperto… Hoc monasterium incolunt monachi divi Benedicti, vestibus albis induti… Hic commodissima adsunt claustra, porticus, refectorium, dormitorium additum capitolatum *… Templum vero in oppido [non] est, ut continuo hominum concursu illius habitatores ab orationibus distrahantur et rumoribus semper refertum sit; non adeo ab oppidis et civitatibus distat, ut illi ipsi remoti ab omni penitus hominum societate in heremo vitam ducere videantur. Verum hæ hujus asceterii laudes nequaquam exstinguere queunt desiderium combustarum chartarum; tanto magis quo certius esse videatur illa combustione factum esse ut plura perierint documenta de B. Alberti gestis.
[3] [valde pauca de eo noscuntur. Volunt nonnulli eum vixisse initio sæculi XII cnm S. Gerardo, propter hujus Vitam quamdam, oblatam Paulo V,] Hæc enim tam obscura sunt ut de tempore, quo beatus vir vixerit, non conveniat. Audi ea de re Joannem Rosatini et Franciscum Mercurelli, qui anno 1837 coram sacra rituum congregatione dixerunt causam cultus immemorabilis B. Alberti: Non equidem, inquiunt [Informatio, p. 2.] , satis constat quo anno ad Deum transierit vir iste beatus; et perplexiorem etiam effecerunt quæstionem Jacobillus, Dorius, Perottus, qui temere ad annum 1350 ejus obitum consignarunt; quorum deinde auctoritatem imprudenter sequuti fuerunt auctor Annalium ordinis Camaldulensium [Tom. V, p. 401.] et auctor Synopsis Vitæ S. Romualdi [Summarium super dubio de cultu, p. 8.] . Ceterum multa sunt quæ dubitari non sinunt quin beatus Albertus ex hac vita migraverit ante dimidium sæculi decimi tertii. Primo enim auctor Vitæ B. Gherardi, Paulo V exhibitæ, qui auctor accuratissime singulas actorum sancti illius viri epochas investigavit, narrat ipsum suscepisse religiosum habitum e manibus B. Alberti, et rerum seriem deinde prosecutus ait “che nel 1232 era abbate Compagno;” quod certe satis demonstrat tunc temporis eum jam provectioris fuisse ætatis, et propterea multo seniorem (ni forte jam vita functum) esse debuisse B. Albertum, a quo tamquam prælato monasticam vitam susceperat. Deinde, cum omnes auctores fateantur B. Albertum fundasse vel saltem primum reformasse cœnobium S. Crucis Saxoferrati, et hujus reformationis epocha ad exitum sæculi duodecimi communiter revocetur; impossibile omnino est ipsum, qui jam tunc natu grandis esse debebat, ultra dimidium sæculi insequentis vitam protraxisse. Eique validissimo argumento id præcipue suffragatur, quod Gregorius X anno 1275 ad idem S. Crucis cœnobium miserit Rolandum Avellanitam, ut regularem disciplinam, quæ jam inter eos monachos exciderat, restitueret. Scitum est enim regularis observantiæ studium repente frigescere ac dissolvi non solere, sed tepescere veluti per gradus et sensim; idque eo diuturnius temporis spatium poscere, quo religiosæ familiæ propius absunt a sua fundatione vel reformatione, et quo sanctiores fuerunt fundatores vel reformatores: quamobrem cum anno 1275 adeo lapsa fuisset illius cœnobii disciplina, ut novus illic reformator pontificia auctoritate fuerit mittendus, credere oportet multis jam annis priorem reformatorem e vivis fuisse sublatum.
[4] [et seriem abbatum Saxoferratensium: ex qua tamen nil concludere licet.] Desumpta est universa ista argumentatio ex Commentariis, quos Alexander Morosi, de monasterio S. Crucis, cujus erat rector, ex ejus tabulario collegit et anno 1770 absolvit [Ibid., p. 4 et seqq.] . In his certum est anno circiter 1232 Compagnum fuisse abbatem, quandoquidem Mittarelli [Annales Camaldulenses, t. IV, p. 323 et app. n. 316, col. 509 et 510.] ediderit expostulationem, qua hic abbas coram Philippo, Camerinensi episcopo [Cfr Ughellius, Italia sacra, t. I, col. 555.] , injuria aut certe frustra conquestus est adversus Raynaldum, abbatem S. Victoris de Clusis, quod hic, superhabitis S. Crucis juribus, ecclesiam S. Blasii in burgo Fabriano construxerat. Quæ de Rolando traduntur, ex Jacobillio deprompta sunt; qui hoc loco optima secutus esse videtur documenta [Annales Camaldulenses, t. V, p. 130.] ; adeoque conveniunt tempora Gregorii X, qui ab anno 1271 ad 1276 S. Petri cathedram occupavit. Addere potuisset (nam hoc quoque ad præsentem quæstionem facit) postmodum Joannem quemdam abbatem fuisse S. Crucis de Triputio usque ad annum 1322, quo creatus hic ipse est abbas Classensis, ut constat ex regesto anni VI pontificatus Joannis papæ XXII, epistolis 764 et 770, idibus januarii intrantis hujus anni [Ibid., t. V, p. 322.] . Atque ex his probe liquet B. Albertum, cujus regimen diuturnum fuisse volunt, abbatiale pedum non gessisse ab anno 1232 usque ad annum 1322; verum hinc nequaquam concludere licet beatum virum non obiisse anno 1350, sed ante annum 1232. Quamobrem invocant auctoritatem Vitæ B. Gerardi, qua tradi volunt B. Albertum abbatem fuisse ante iniens sæculum XIII et magistrum superioremque B. Gerardi quadraginta annorum spatio: ita ut totus cardo vertatur in B. Gerardi Vita; eaque de causa ambos conjungendos esse arbitrati fuimus.
[5] [Aliæ exstant B. Gerardi Vitæ, plane diversæ et melioris (ut videtur) notæ.] Sunt autem plures B. Gerardi Vitæ. Habes imprimis illam ipsam, quæ Paulo papæ V initio sæculi XVII oblata fuisse dicitur. Causidici Rosatinius et Mercurellius eam multis laudibus ornarunt; sed numquam eam legisse videntur, sed novisse tantum ex Moreschio, altero B. Gerardi biographo, seu potius ex Morosio, qui non ipsam illam Vitam, sed Moreschium, qui eam viderat, sibi auxilio invocavit [Summarium super dubio an constet de cultu, etc. pag. 5.] . Verum nullam apud Morosium illius Vitæ reperio commendationem, nisi quod eam tutum ducem æstimavit, eo verisimiliter titulo quod Paulo papæ V oblata fuerat, qua probaretur pontifici beati viri cultus: hæc enim plurimorum mens est et persuasio singularem quamdam auctoritatem inesse iis omnibus, quæ modo qualicumque Romanorum pontificum nomen præferunt. Verumtamen ante et postquam illa Vita Paulo papæ V oblata fuit, scripserunt alii omnino aliter et tot indicia temporum et locorum proferunt, ut mihi persuadere non possim eos hæc omnia somniasse aut sibi sponte imaginatos esse. Si Rosatinium et Mercurellium audias, Jacobillius unus videtur esse auctor et aliorum dux; sed ita non est. Audi Mittarellium, de B. Gerardo agentem: Hæc descripsimus, inquit [Annales Camaldulenses, tom. VI, p. 95.] , ex Vitis manu exaratis beati Gerardi, ex monumentis Saxiferrati et Serræcomitum, ex Petro Rodulpho Tossinianensi, quorum excerpta in medium profert Jacobillius tomo III sanctorum et beatorum Umbriæ, pagg. 49 et sequentibus. Alibi [Ibid., p. 94 et tom. V, p. 147.] quoque meminit Mittarellius Vitæ ms., qua ipsemet usus est et quam antea in compendium redegerat Jacobillius. Petrus Rodulphus Tossinianensis similiter antiquior est Jacobillio, quippe qui, postquam diu inter fratres Minores theologica et historica doctrina claruisset, prius Venusinus, dein Senogalliensis episcopus factus est et demum obiit anno 1602 [Ughellius, Italia sacra, tom. II, col. 878 et 879.] . Torquatus Perotti et Dorius traduntur similiter dixisse B. Albertum circa annum 1350 obiisse. Torquatus autem ille Perioctus, domo Saxoferrato, anno 1642 episcopus Amerinus obiit, præter alia opera relictis Vitis et elogiis virorum illustrium Saxoferratensium, quæ numquam edita fuere [Ibid, tom. I, col. 257; Augustin. Oldoinus, Athæneum augustum Perusinorum, tom. II, pag. 320; Annales Camaldul., tom. V, pag. 402.] . Durante Dorius, qui edidit anno 1638 typis Fulginatibus Historiam familiæ Trincorum, cum adjectis commentariis de Fulgino, Nucera et Gualdo [Bibliografia storica della città e luoghi delle stato pontificio, pag. 89.] , reliquit præterea Commentarium de Umbria ms.; atque hoc usus est Jacobillius [Cfr Annales Camaldulenses, tom. V, pag. 402.] . Hi itaque similiter anteriores sunt Jacobillio, qui anno tantum 1661 tertium tomum Vitarum sanctorum Umbriæ in lucem dedit. Post Jacobillium venit Germanus Botta, qui in Synopsi vitæ S. Romualdi ejusque assectatorum tradidit etiam B. Albertum mortem oppetiisse die 7 augusti anni 1350. Non aliter anonymus, qui anno 1773 Hagiologium Italicum in lucem dedit: similiter Colucci, qui anno 1795 edidit Descriptionem chorographicam et historicam terrarum Barbaræ et Serræ comitum [Antichità Picene, tom. XXIV, pag. 88 et 89.] , in qua S. Gerardum anno solum 1367 diem obiisse statuit. Unde constat quam parum ratio habita fuerit Vitæ B. Gerardi, quæ sub initium sæculi XVII Paulo V oblata fuisse dicitur.
[Annotata]
* Jesi
* capitulum?
§ II. Chronotaxis vitæ B. Gerardi. Monachatus Saxoferrati. Nativitas, parochiale munus, miracula et cultus Serræcomitum.
[Secundum has natus est B. Gerardus anno 1280 Serræcomitum, quod oppidum describitur.] Verum S. Gerardi res gestas jam expediamus. Rusticis, inquit Mittarellius [Annales Camaldulenses, tom. V, pag. 147.] , sed piis genitoribus natus est hoc anno 1280 sanctus Gherardus, protector oppidi Serræcomitum, Morazzani in Saxoferratensi territorio juxta aliquos, juxta vero alios in castro Montisveteris diœcesis Forosemproniensis; sed ex vetustissimis mss. codicibus et statutis exploratum est ipsum ortum habuisse in eodem Serræcomitum oppido, quod in diœcesi Senogalliensi decem millibus passuum distat a Saxoferrato. Quum autem nunc continuo sermo futurus sit de hac villa seu oppidulo, juverit id paulo magis innotescere. Et Serracomitum, inquit Petrus Rodulphus Tossinianensis [In Chronico Minorum, ap. Colucci, Antichità Picene, tom. XXIV, p. 80.] , exiguus assurgens monticulus, nitidus et virens, sic dictus, quia comites quidam sub fide et ditione habebant multa alia castra; quibus a barbaris nationibus eversis, ut ipsi Gothorum rabiem declinarent, pulsi, se fuga in eum locum quasi in munitissimam arcem receperunt; cinctoque castris muro, tuto se illic continebant; quia vero ea pars, quæ nunc est, erat vicus et quarta pars castri, dicebatur quarterium S. Stephani. Olim itaque multo amplius erat id oppidum quam nunc est et quam etiam erat sub finem sæculi XVI, ut collegit Civallius [Visita triennale, ap. Colucci, tom. XXV, pag. 113.] ex veterum murorum ambitu atque etiam Coluccius [Tom. XXIV, pag. 80.] exeunte sæculo XVIII. Adjacet fluviolo Nebulæ (vulgo Nevola), qui, Misæ aquis receptis, Senogalliæ se in mare infundit; et pristinæ viæ Romanæ, quæ a Fabriano usque ad Senogalliam recta fere deducta est; neque procul a diruta Ostra [Colucci, tom. VI, pag. 39.] , ex cujus ruderibus partim id ædificatum fuisse volunt. Licet circa annum 1836 incolas tantum haberet 1855 [Indice alfabet. di tutti i luoghi, p. 304.] , multis tamen templis, atque olim etiam pluribus, instructum est. Venit primo loco templum S. Stephani, quod, olim parochiale, anno 1213 aut, ut alii volunt, anno 1263 in conventum fratrum Minorum mutatum est. Tum translata fuisse dicuntur parochialia jura ad suburbanum S. Luciæ templum, quod secundum est. Id dum ruinam minaretur, (quamquam ruinam non traxerit; exstabat enim adhuc ad finem præteriti sæculi;) conjuncta est parochia cum parochia S. Mariæ de Abbatissis; de qua quum inferius redibit sermo, monebimus hic tantum hanc ædem prius prioratum Saxoferratensem fuisse, deinde transiisse ad sæculares; et Pium papam VI anno 1783 bulla apostolica effecisse ut deinceps collegiata insignis esset, dignitatibus aliisque id genus instructa et simul parochialia retinens jura. Quarta ecclesia est parochialis S. Michaelis; quinta monialium Clarissarum S. Mariæ Magdalenæ; sexta itidem Clarissarum titulo S. Caroli Borromæi; septima confraternitatis SS. Sacramenti; octava S. Crucis seu confraternitatis Mortis. Veniunt dein undecim rurales seu suburbanæ ædes: S. Luciæ jam memini. S. Antonii de casa Palatii, S. Sebastiani et S. Josephi templa paulo ante finem sæculi XVIII destructa fuerant. Verum his supererant ædes S. Mariæ de Plano; S. Partiniani; B. M. Virginis de Flumine; S. Fortunati; SS. Cosmæ et Damiani; B. Mariæ de Misericordia et S. Joanni de Burgo [Colucci, tom. XXIV, pag. 82 et seqq.] . Quæ quidem omnia templa non exstabant, quum natus est B. Gerardus; verumtamen tum jam plura fuerant exstructa quam necesse esset. In duobus ex his parochus fuit B. Gerardus; sed ante ejus pueritia enarranda nobis est.
[7] [Anno 1289 fit monachus in Saxoferratensi monasterio, quod anno tantum 1353 ordini Camaldulensi accessit.] Nonum annum agens, sic pergit Mittarellius, anno 1289 monachum induit in cœnobio sanctæ Crucis extra Saxoferratense oppidum; anno autem 1305 sacerdotio initiatus, sacrorum librorum et præsertim divinæ Scripturæ lectioni totum se addixit, et jugi regulæ sancti Benedicti observatione, tum etiam assiduæ orationis et pœnitentiæ laude effulsit in eodem cœnobio. Vivebat facile adhuc Rolandus, monachus olim Avellanensis, abbas inde Saxoferratensis, sub quo reformatum fuerat cœnobium sanctæ Crucis; sed minus bona est hæc Annalium Camaldulensium scriptoris conjectura; quum ipse postea repererit [Tom. VI, pag. 32.] Rolandum, qui anno 1275 Saxiferratensis cœnobii regimen susceperat, anno 1285 diem obiisse. Post Rolandi mortem Saxoferratenses monachos expetiisse communionem, societatem et instituta monachorum Vallecastrensium, qui non longe ab eorum monasterio Deo inserviebant, haud abhorrere a veri specie addit idem Mittarellius; et reapse S. Crucis asceterium, quod hactenus liberum fuerat, anno 1285 unitum fuisse cum abbatia Valliscastri tradit Lubinus [Abbatiarum Italiæ brevis notitia, pag. 358.] . Atque hinc intelligere licet quæ instituta secutus fuerit B. Gerardus. Valliscastri enim monasterium, quod et S. Salvatoris et S. Romualdi dicebatur, usque ad annum 1406 propriis legibus et usibus vixit; ac licet ipsum a fundamentis excitasset S. Romualdus, qui in eo etiam sepeliri voluerat, numquam ad hoc usque tempus se subdiderat disciplinæ eremi Camaldulensis, quam tot congregationes et monasteria primis statim sæculis susceperant. Anno quidem 1369 et iterum anno 1394 tentata fuerat unio, sed anno tantum 1406 peracta est [Annales Camaldulenses, tom. VI, pag. 103.] ; verum tunc jam pridem, anno scilicet 1353, accesserat Saxoferratense monasterium universo corpori ordinis Camaldulensis [Lubinus, Abbat. Italiæ notit., pag. 358.] ; ita ut B. Albertus, qui anno 1350 obiit, non nisi improprie huic ordini accenseri possit; contra S. Gerardus, qui aliquot annis post vita functus est. Ingens tamen discrimen non erat inter modos, qui in omnibus illis monasteriis observabantur. Regula S. Benedicti ubique prima lex erat; cui additæ fuerant institutiones quædam, per quas licebat vitam eremiticam conjungere cum cœnobitica.
[8] [Tunc temporis monachi, etiam ordinum eremiticorum, emittebantur cum socio ad administrandas parochias: diu obivit B. Gerardus hoc munus Serræcomitum,] In capitulo generali, anno 1328 Bononiæ celebrato, statuerant Camaldulenses ut prælati, in ecclesiis et oratoriis suorum monasteriorum monachos pro capellanis et pro rectoribus statuentes, assignare deberent ipsis socium, ne soli commorarentur [Annales Camaldulenses, tom. V, pag. 337.] : prudens utique decretum, sed quo apparet quantum a prima sua institutione paulatim recessissent illi eremitæ. Aliter res non agebantur in Vallecastri et in dependentibus monasteriis: monachi etiam extra claustra et eremitoria cum socio fratre laïco seu converso degebant et ecclesiasticum exercebant ministerium in parochiis, quæ penes eorum erant monasteria. Serræcomitum tunc tres saltem parochiales ecclesiæ erant, quas supra indicavi, sed de quibus hoc loco pauca addenda sunt. Prima erat ecclesia S. Michaelis, anno 1240 ædificata et possessa a Sitriensi monasterio; secunda S. Stephani; quæ quum anno 1263, aut, ut aliis placet, anno 1213 a Benedictinis translata fuisset jussu Innocentii III ad fratres Minores, parochialia jura transierant ad templum S. Luciæ, non procul distans ab oppido. Hæc Colluccius [Collucci, Descriz. di due terre Barbara e Serradeconti, Antichità Picene, tom. XXIV, pag. 82.] . Sed animadvertendum est tradi a Waddingo [Annales Minorum, ad an. 1314, num. 46, et ad an. 1399, num. 16, tom. IX, pag. 183.] , non anno 1213 aut 1263, sed anno 1314 curam animarum ab ecclesia S. Stephani, qua fratres potiebantur, ad S. Luciæ translatam fuisse, immo cum parochia S. Luciæ unitam fuisse: ita ut caute hoc loco procedendum videatur. Sed quocumque modo hæc se habeant, post annum 1314 ex pristinis parochiis S. Luciæ et S. Stephani una conflata erat parochia S. Luciæ. Aderat præterea parochia S. Mariæ de Abbatissis. Porro, ut liquet ex bulla, quam VIII idus februarii anni 1252 dedit Innocentius IV ad confirmanda Saxoferratensi cœnobio sua bona, habebat id temporis hoc monasterium præter alias parœcias multas in episcopatu Senogalliensi ecclesiam sanctæ Mariæ de Abbatissis cum capella S. Laurentii, dependente ab ipsa, et sanctæ Luciæ de Serra, et in episcopatu Nucerino sancti Stephani de Bosseto ecclesiam [Annales Camaldulenses, tom. V, app. col. 33.] . Quum itaque mos esset ut monachi parœcias suorum monasteriorum occuparent, accipe quæ egerit B. Gerardus. Exactis, inquit Mittarellius [Tom. cit., pag. 313.] , in monasterio triginta annis, et quadragesimum decurrens ætatis suæ annum, sibi consulere non contentus et providere proximorum saluti exoptans, rector missus fuit hoc anno (1320) ab abbate sui monasterii ad parœcialem ecclesiam sanctæ Mariæ de Abbatissis, parum distantem ab oppido Serræcomitum et subjectam monasterio Saxoferratensi; ubi admirabilis caritatis exemplo commissam sibi animarum curam exequutus est. Sed, invidorum persecutiones subiens, ad aliam sanctæ Luciæ parœciam transiit ex opposita parte castri Serræ; inde ad tertiam sancti Stephani de Bosseto; demum ad primam sanctæ Mariæ de Abbatissis regressus est; ubi præter pietatis officia illustris miraculorum gratia energumenis et infirmis salutem obtinuit.
[9] [ubi mulierem vulneratam sanat et divinitus liberatur a calumnia, sibi imminente propter depositi furtum, patratum a socio fratre converso.] Beneficia deinde aliquot, quæ beatus vir hominibus contulit aut impetravit, recitat Mittarellius, versionem secutus quam ex Jacobillio paraverat Grandius. Inter cætera, ait, hæc narrantur. Femina quædam, cui super fusum, quo nebat, cadenti manus ex ligno intromisso fistulam duxerat, eoque perducta erat, ut jam manum præcidendam medici annuntiassent, ad beatum Gerardum veniens opem ab eo dolens quæsivit; qui, præmissa oratione, manum tangens ac fascia involvens, domum remisit, præcipiens ne cui diceret se ad eum venisse. Quæ revertens imminutum dolorem sensit et fascia revolutam manum ut prius integram sanamque reperit. Aliquando in hospitio sui monasterii, quod in ipso Serræ oppido, in via quæ Geronis dicitur, situm fuerat, habitabat. Dæmon conversum famulum (intellige fratrem conversum seu laïcum, B. Gerardi socium) impulit ut, furatis nonnullis pecuniis, quas apud Gerardum quidam nobilis ejus loci deposuerat, dum iter faceret, in arca a beato Gerardo (ne dominum contristaret) acceptis et clausis, inde aufugeret; quod cum factum esset, ipso sequenti die dominus rediit et reddi sibi pecunias postulavit. Gerardus, illas non inveniens, conversum, qui præcedenti nocte jam fugerat, ad se vocavit; qui statim respondens accessit; atque errorem fassus, manifestavit se tota nocte laborasse ut longius ambularet, nec umquam hortum domus ejus exire potuisse; ceterum veniam deprecatus est; quam statim vir Dei ipsi obtulit et Dominum exoravit ut in pristinam gratiam eum reciperet. Sic diabolus, qui ejus famæ violandæ gratia id curaverat, confusus est.
[10] [Ibidem in gratiam pauperum panem producit et oppidum servat a Nicolao de Buscareto.] Aliquando ibidem ægrotabat; cumque nec mica panis in domo remansisset, præfatus ejus conversus panem componere aggressus est. Ecce autem duo interea egeni ad januam pulsant, stipem quærentes: quibus vir Dei panem tribui imperavit. Cumque conversus se tunc panem componere diceret, nec micam ullam residuam in arca, a se tunc purgata, reliquisse assereret, jussus est ut eamdem arcam denuo adiret. Qui obediens arcam recenti, candido et calido pane refectam * offendit, sicque attonitus rem beato Gerardo enuntiavit; qui gratias agens jussit, ut quatuor panes singulis egenis, qui ad portam exspectabant distribuerentur; et reliquos etiam pauperum usibus divideret, dicens non pro se, sed pro egenis a Domino eum panem sibi datum; quod et factum est; unde ex farina domestica panem pro domesticis usibus facere conversum imperavit, qui nimirum sibi a divina providentia laborem imminutum putabat. Nicolaus a Buscareto sæpe cum seditiosis hominibus noctu Serram furtivo ingressu penetrare tentavit; sed, Gerardo patriæ suæ protectionem agente, ipsius orationum vi armatorum virorum super muros manus apparuit, qui proditores ex scalis, quas mœnibus admoverant, deturbatos effugarunt. Alias etiam suis orationibus patriam ac cives a variis infortuniis novis semper miraculis liberavit. Quæ autem de mœniis Serræcomitum hoc loco dicta sunt explicari possunt his, quæ supra ex Petro Rodulpho Tossinianensi retulimus.
[11] [Anno 1367 moritur, solemniter sepelitur ab episcopo Senogalliensi et brevi post mortem miracula patrat.] De B. Gerardi obitu scriptor ejus Vitæ, ut mihi testis est Mittarellius [Annales Camaldulenses, tom. VI, p. 94.] , hæc refert: Post multos, inquit, suæ infirmitatis annos, in qua dolores patientissime toleraverat, ingravescente magis magisque morbo, sui obitus diem imminere intellexit; quare ultimis omnium sacramentis munitus annum octuagesimum septimum agens, animam quietissime Creatori suo reddidit die 16 novembris anni 1367, in hospitio monachorum Saxoferrati, in oppido Serræcomitum, in via Gerronis dicta. Interfuit ejus morti Joannes Pananeus, ex Minorum ordine, ab anno 1357 usque ad 1368 [Ughellius, Italia sacra, tom. II, col. 873.] Senogalliensis episcopus, una cum multis ecclesiæ suæ clericis, qui purissimam Gerardi animam in magno gloriæ splendore in cælum ab angelis deferri videre meruerunt. Peractis igitur per dictum episcopum solemnibus sancto viro exequiis, quibus magna virorum multitudo, ex Marchiæ et Umbriæ provinciis perveniens, præsens fuit, novis etiam miraculis sancti viri merita comprobantibus, venerabili sepulturæ ejus corpus datum est in ecclesia S. Mariæ de Abbatissis extra Serramcomitum, cui ipse præsederat, in nobili ac devoto marmoreo sepulcro reconditum; ubi innumerabili populorum, sed maxime Serræcomitum incolarum concursu venerationem obtinet, irremissis aliis prodigiis coruscans; adeo ut loci ipsius, Serræcomitum nimirum, protector habeatur; ubi ab immemorabili ejus festivitas celebratur in die XVI novembris. Anno 1380 quidam infirmus ex Forosemproniensi urbe ad visitandum ejus sacrum corpus deductus est, qui integra nocte apud sepulcrum quiescens, mane facto sanum se invenit; quare promisit se in proximo ejus sollemnitatis die cum divite dono ad ipsius solemnitatem pro gratiis referendis reditum facturum. Hactenus vetus biographus. Ad quæ subdit Mittarellius jure merito ex mox narrato miraculo inferre Jacobillium, apud quem per compendium extat memorata Gerardi Vita, tredecim post ejus mortem annis ibidem agi solitum fuisse festum ipsius; totidem enim excurrunt ab anno 1367, emortuali sancti viri, ad annum 1380, quo miraculum contigit. Pergit dein Mittarellius B. Gerardi cultum prosequi; sed ante exæminanda sunt quæ de B. Alberto feruntur; et imprimis hoc ipso loco quærendum a lectore an Vita B. Gerardi, quam modo legit, inter fabulas referri queat. Pauca aliqua in ea obvia sunt miracula, sed nulla quæ in bonis Vitis non occurrant. Cæterum omnia digesta sunt per annos certos; loca accurate designata; qui indicantur viri, vixere illa ætate; nil insuper abhorret ab illorum temporum moribus; verbo omnia suadent, nil dissuadet hanc Vitam sinceram esse et genuinam. Quamobrem ab ea discedere plane non audemus, ut viam a Morosio et Moreschio indicatam ineamus, exemplo Rosatinii et Mercurellii.
[Annotatum]
* refertam?
§ III. B. Albertus non fuit auctor, abbas aut reformator monasterii Saxoferrati.
[B. Albertus non videtur fuisse abbas, neque reformator monasterii,] Porro in B. Gerardi Vita, quam modo dedimus, nuspiam dicitur ille vestem monasticam suscepisse e manibus B. Alberti, sui prælati; quemadmodum illi volunt qui B. Albertum et B. Gerardum in Saxoferrati monasterio vixisse tradunt ante initium sæculi XIII. Et quidem nulla ratione videtur B. Albertus umquam fuisse Saxoferrati abbas, et multo minus ejus asceterii institutor aut reformator. Re quidem vera in Martyrologio Camaldulensi imperfecto et numquam edito D. Guidonis Grandi [Citat. in Summario super dubio, etc., p. 7.] appellatur B. Albertus auctor congregationis Camaldulensis, quæ dicitur de Saxoferrato; quæ se cum reliquis, quæ subdit, ex Catalogo sanctorum Dominici Portesani Cremonensis accepisse testatur. In lectionibus autem, approbationi S. R. C. propositis, hæc alia leguntur [Summarium in festo, p. 3.] : Superior ex obedientia factus, collapsam propter temporum acerbitatem et sæculi asperas vicissitudines in eodem monasterio regularem disciplinam prisco fervori restituit. Beatum Gerardum et beatum Petrum, ejusdem cœnobii Saxoferratensis monachos, discipulos habuit, eosque reformationis suæ coadjutores et socios habere voluit: quæ ibidem in margine accepta dicuntur ex auctore Vitæ B. Gerardi, Paulo II (immo V), pontifici maximo oblatæ, ex monumentis in archivo monasterii S. Crucis de Saxoferrato extantibus. Sed monumenta illa non proferuntur; neque alia videntur esse quam commentarii Alexandri Morosii de Saxoferratensi monasterio, anno 1770 absoluti, et a nobis jam supra indicati; qui quum nitantur sola Vita B. Gerardi, oblata Paulo papæ V, clarum est omnia ad hunc unicum fontem reduci. Ast vincere hæc Vita non potest, quippe quæ recens sit et pugnet omnino cum antiqua B. Gerardi Vita, cujus accurationem in designandis locis, temporibus et hominibus non potuit non suspicere lector. Deinde in antiquis imaginibus exhibetur B. Albertus absque pedo abbatiali aut ullo signo quo appareat eum fuisse abbatem; neque cum ecclesia, manu sustenta: quo indicio fundatores designantur. Insuper imaginibus ejus nudum nomen, B. Albertus aut B. Albertus monachus adscriptum est; qua ratione abbates designari nequaquam solent.
[13] [multo minus auctor congregationis Saxoferratensis, quæ ne quidem exstitit.] Unde vero orta sit novella traditio B. Gerardum et B. Petrum (id posterius nomen in Annalibus Camaldulensibus Mittarellii hactenus incognitum erat) socios fuisse B. Alberti in reformando monasterio, non difficile reperire est. In una ex imaginibus, de quibus paulo post, repræsentatur ejus figura, sub qua duo monachi genuflexi orant, ut loquitur Mittarellius [Annales Camaldulenses, t. V, p. 401.] ; atque hos duos monachos, quibus (ut passim fit) pictor certissime indicare voluit Saxoferratenses monachos venerationis gratia hanc tabulam pingendam curasse, convertit Morosius in ambos beati viri in reformando monasterio socios [Summarium super dubio, etc., p. 4.] . At non abbas tantum Saxoferrati, verum etiam auctor congregationis Camaldulensis, quæ dicitur de Saxoferrato, exstitit. Miror virum, tam accuratum quam Grandium et tantopere in historia Camaldulensi versatum, hæc dixisse. Invenit et excogitavit hanc congregationem Lubinus; quocum quum communicatum fuisset diploma, datum Perusii per manum Guilielmi, magistri scholarum Parmensis, S. R. E. vice-cancellarii, VIII idus februarii, indictione X, Incarnationis dominicæ anno M.CC.LII., pontificatus vero domni Innocentii papæ IV anno IX, quo, ut supra retulimus, sub sedis apostolicæ protectionem suscepit pontifex Saxoferratense monasterium cum omnibus suis bonis, quæ inter plures erant ecclesiæ parochiales et capellæ, has omnes ille interpretatus est monasteria fuisse; unde dixit [Abbatiarum Italiæ brevis notitia, p. 358.] Saxoferratense monasterium fuisse caput congregationis particularis, ab ordine S. Benedicti diversæ, dictæ sanctæ Crucis de Comitibus Saxferrati, plura sub se habens monasteria in Umbria et Marchia Anconitana, quæ ab Innocentio IV papa confirmata est anno 1251 *
[14] [Miraculosa ejus colloquia cum B. Hugone de Attis non videntur fuisse possibilia propter temporum diversitatem.] Quum in tomis V et VI Annalium Camaldulensium de B. Alberto scriberet Mittarellius seu ejus socius Costadonius, nil exploratum habebant de beati viri gestis. Sed quum anno 1764 tomum VIII ederent, visi sibi sunt venisse in notitiam amicitiæ B. Alberti cum B. Ugone seu Hugone, monacho congregationis Silvestrinæ. Accipe eorum verba [Annales Camaldulenses, t. VIII, p. 239.] : Plura diximus de beatis Gherardo et Alberto monachis sanctissimis Saxoferratensibus; de hoc postremo illud addimus ipsum familiarissimum fuisse beati Ugi sive Ugonis, monachi congregationis sancti Silvestri; et quotiescumque hi duo beati viri colloqui (vertit id Morosius [Summarium super dubio, etc., pag. 5.] in psallere) simul volebant, licet monasterium unius distaret ab illo alterius per dimidium milliarii, prostrabant * se humi in ipsorum cellulis, et alter ad alterum verba dabat et referebat. Hæc quidem, ut parum verisimilia sunt, vellem solito melioribus confirmata videre testimoniis; sed ita non est. Imprimis nulla de mirabili hoc commercio mentio fit in Vita B. Hugonis, quam Stacciolius scripsit, postquam anno 1757 sacræ rituum congregationi cultus probatus est, et in qua se in miraculis admittendis nequaquam difficilem ostendit. Deinde non videntur potuisse coævi esse beati Hugo et Albertus, sive dicas hunc obiisse ante annum 1232, sive anno 1350. Si enim prius dixeris, offendis ad ætatem, ante quam B. Hugo, prius scholaris studii generalis Bononiensis, vestem monasticam certissime non induit. Etenim S. Silvester anno tantum 1231 cœnobium S. Joannis de Saxoferrato seu de Montefano prope Fabrianum, in quo vixit B. Hugo, condidit seu potius incohavit [Compagnoni, Memorie della chiesa e dei vescovi di Osimo, t. II, p. 235.] ; et ad id non prius venit B. Hugo, quam quum aliquantum jam esset exstructum [Staccioli, Breve compendio della vita e dei miracoli del B. Ugo degli Atti, p. 4.] : ita ut clarum sit B. Albertum non potuisse mori ante annum 1232 et simul conversari cum B. Hugone. Similiter non convenit ut B. Albertus coævus fuerit B. Hugoni et anno 1350 obierit. Ambo enim non videntur ad magnam venisse senectutem; quandoquidem B. Hugo paulo ante mortem adhuc concionaretur [Ibid., p. 25.] , adeoque non videatur sæculi XIII finem attigisse, et B. Albertus annos solum quadraginta vestem monasticam tradatur gessisse, ut mox videbimus. Quum itaque neutrum et maxime prius constare non possit, miror Rosatinium et Mercurellium, (qui, quum de cultus antiquitate agebatur, produxerant [Summarium super dubio, etc., p. 5.] Morosii locum, quo ostendebatur B. Albertum non potuisse ullum cum B. Hugone commercium habere, si ante annum 1232 (ut affirmabant et reapse persuaserunt S. R. C. [Cfr Decretum de casu excepto, in Summario in festo, p. 6.] ) mortuus fuerit,) deinceps hæc in lectione V seu I secundi Nocturni proposuisse probanda: Fertur eum beati Ugonis, congregationis S. Silvestri monachi, familiarissimum fuisse, et quotiescumque hi duo beati viri colloqui sibi volebant, licet monasterium unius per dimidium milliarii ab alio distaret, in propriis cellulis humi se prostrabant, et alter ad alterum verba dabat et referebat. Sane jure merito dixit Pescellius, fidei promotor, locum futurum esse lectionum et in Martyrologio encomii disquisitioni atque examini, ut cognosceretur quæ variationes et correctiones et alia hujusmodi in his, quæ exhibita fuerant, acienda essent; sed id dolendum quod fidei promotores aliquando in deserto prædicare videantur.
[15] [Mortuus est B. Albertus anno 1350 et plures ei positæ imagines.] Sane, licet sequentia parum magnifica sint et stupenda, fas fuisset illis causidicis iis stare absque veritatis detrimento: Ad Deum transiit hoc anno (1350), verba sunt Mittarellii seu Costadonii [Annales Camaldulenses, t. V, p. 401. ] , beatus Albertus, monachus Saxoferratensis, in cœnobio S. Crucis, comitum de Tripudio, qui circa annum 1310 vestem monasticam acceperat in eodem monasterio. Quadraginta annis expletis sanctæ conversationis, quos in assiduis orationibus et jugi pœnitentia transegit, obiit die septima augusti ad fidem Jacobillii [SS. Umbriæ, etc., t. III, p. 368.] . Ejus sacrum corpus venerabiliter in ecclesia cœnobii sepultum sub ara laterali jacere per cratem ferream, ante oculos positam, conspicitur et a confluentibus populis cultum numquam interruptum obtinet. Ad lævam pariter ejusdem altaris partem super parietem legitur Beatus Albertus, et exhibetur imago monachi, antiquo albo habitu amicti. In alia prælonga tabula coloribus expressa altera prægrandis imago visitur, sub qua duo monachi genuflexi orant, cum hac epigraphe:
HUJUS. PICTURA. ASSERITUR. ALBERTI. FIGURA MIRATUR. HIC. ALBERTUS. MONACHUS. ELECTUS IN. SANCTA. CRUCE. MORTUUS. ET. IBI. EST. SEPULTUS.
Et hæc est antiquior beati viri imago una cum tertia ad aram majorem ecclesiæ depicta, subjectis literis: Beatus Albertus. Aureolæ pictæ circum caput in illis imaginibus.
[16] [Vestium diversitas in Saxoferratensi monasterio.] Pergunt dein Annalium Camaldulensium scriptores: Antiquioris imaginis, quam periti, in processu de cultu immemorabili auditi [Summarium super dubio, etc., p. 2.] , æstimarunt sub medium sæculum XIV pictam, ectypon, ære incisum, ob oculos ponimus, (quod apud eos vide;) illud unum animadvertentes in ea imagine vestem superiorem beati Alberti esse amplam cappam, clausam usque ad pectus, inde ad terram apertam; ita ut interius scapulare conspici queat; latera autem cappæ descendere e brachiis et grandes apertasque deorsum quasi manicas efformare. Similibus ferme cappis indutæ visuntur sanctæ Parasceve, Barbara et Marina in vetusta tabula græcanica, quæ exstat in museo sanctæ Genovefæ Parisiorum et procusa est in CP. Christiana, p. 104. Ea vestis species parum tamen viguit in abbatia Saxoferratensi; nam eadem ætate in pariete dictæ ecclesiæ coloribus exprimitur idem beatus Albertus cuculla indutus; cucullam etiam gestat tertia imago recentior, super tabulam quadratam aræ majoris depicta una cum beato Gerardo monacho itidem Saxoferratensi (et pluribus aliis sanctis [Ibid., p. 1.] ); vel certe dicendum utramque et apertam ad formam cappæ et clausam ad formam cucullæ, vestem in eo monasterio in usu fuisse sæculo XIV. Quam posteriorem sententiam probaverunt postea iidem scriptores [Annales Camaldulenses, t. VI, p. 95.] , animadvertentes in codicibus liturgicis monasterii Avellanensis ad literas initiales conspici monachos cucullis, casulis et cappis indutos; quod argumento esse promiscue usurpatas fuisse eas vestes. Sæpius alibi ad formam et colorem vestium monachorum, qui eremiticam in Italia vitam partim servabant, redeunt iidem auctores; sed ex illorum disquisitionibus id unum sequitur monachos istos in hac re parum severos fuisse. Verum nimis jam a B. Alberti cultu recessimus.
[17] [Cultus ejus, de quo multa exstabant argumenta, probatus fuit anno 1837 S. R. C.] Jam pridem lampades accendi consueverunt et candelæ a fidelibus afferri; ut plures in processu testati sunt [Summarium super dubio, etc., p. 8 et seqq.] . Huc pertinet testamentum, rogatum 25 julii anni 1490, quo Anella, filia quondam Balignani de castro Montissicci et uxor olim spectabilis viri Johanpetri de Humanis de Saxoferrato, Saxoferrati in domo sua reliquit ecclesiæ sanctæ Crucis Comitum pro fabrica et concimine suæ capellæ sancti Alberti florenos quatuor cum dimidio [Ibid., p. 3.] . Huc quoque facit testimonium Alexandri Romagnoli; qui, annos natus 97, die 16 septembris anni 1836 Saxoferrati deposuit [Ibid., p. 10.] se semper intellexisse ex traditione seniorum constantem fuisse venerationem. qua fideles colebant B. Albertum tamquam patronum adversus dolores capitis (et intestinorum [Annales Camaldulenses, t. V, pag. 402.] ); quare eos caput transmittere per fenestellam, quæ est super crates ante corpus positos; se testem fuisse et participem festivitatis, quæ quotannis die 3 februarii ad ejus altare in ejus honorem cum magno populi concursu agitur; se præterea in festivitate sanctæ Crucis in mense majo (seu die 3, qua Inventio recolitur,) et diebus veneris mensis martii magnam hominum multitudinem in templo sanctæ Crucis vidisse, et accensas candelas, a fidelibus ad sepulcrum oblatas, et lampades ardentes ante crates ejusdem sepulcri: quæ alii suo quoque testimonio confirmarunt [Summarium super dubio, etc., p. 8 et seqq.] . Verum licet altare B. Alberti dicatur, noli putare id ei fuisse dicatum; genuinus ejus titulus B. Mariæ Virginis est [Ibid., p. 4.] ; habetque B. Alberti nomen propter corporis præsentiam. Ambigendum itaque non erat quin B. Alberti cultus referendus esset inter casus exceptos a decretis Urbani VIII. Quamobrem multa fiducia collegerunt Camaldulenses anno 1836 documenta, quibus id constans fieret et S. R. C. deinde adierunt. Votis eorum satisfactum est die 23 septembris anni 1837. Anno sequenti convenerunt iterum Camaldulenses S. R. C. de obtinenda licentia celebrandi officii ecclesiastici in beati viri honorem; atque hæc quoque licentia eis facta est, et statutum ut natalis celebraretur die 25 octobris. Dabimus infra decretum approbationis cultus, quo, quæ de ejus Vita deque immemorabili ejus veneratione noscuntur, compendio conclusa sunt. Sed antea expediemus quæ de B. Gerardo supersunt dicenda.
[Annotata]
* lege 1252.
* prosternebant
§ IV. Cultus, translatio, dedicatio altaris, miraculorum fama B. Gerardi.
[Serræcomitum et Senogalliæ B. Gerardi cultus multo fuit solemnior;] Vidimus num. 15 B. Gerardi imaginem in monasterio Saxoferratensi pictam esse in tabula altaris majoris una cum imagine B. Alberti et aliorum plurium sanctorum, videlicet B. Mariæ Virginis cum puero Jesu, Christi cruci affixi cum duabus Mariis, SS. Petri et Pauli, quatuor Evangelistarum, S. Stephani, S. Petri Damiani et S. Helenæ [Ibid., p. 1.] ; quam tabulam sæculo XV pictam fuisse æstimavit Bartolinius pictor [Ibid., p. 1 et 2.] . Alio modo B. Gerardum olim cultum fuisse Saxoferrati non invenio. Sed Serræcomitum, ubi natus est et plurimos annos parochiale obivit ministerium, multo splendidiores nactus erat publicos honores. Mittarellius et Costadonius, postquam animadvertissent (ut supra relatum est) anno 1380, seu. decimo tertio post mortem, jam inceptam fuisse beati viri religiosam venerationem, in hæc verba pergunt [Annales Camaldulenses, t. VI, p. 94.] : In antiquo Serræcomitum statuto, quod renovatum fuit anno 1524, sanctus Gerardus protector, gubernator, intercessor et defensor communis et populi terræ ejusdem loci et gloriosissimus confessor quatuor vicibus appellatur; ubi etiam decernitur ipsius solemnitatem esse de præcepto observandam; ac injungitur loci prætori et prioribus, ut publicis sumptibus pallium pulcherrimum ipsius ecclesiæ donent ac solemnissimum officium cum processione populi celebrandum ibidem curent. In antiquis Senogallensis ecclesiæ kalendariis adnotatur ad diem 16 novembris: “Sancti Gerardi confessoris non pontificis duplex. Apud nos habetur ecclesia in diœcesi; cujus corpus in propria ecclesia requiescit. Lectiones primi Nocturni de feria; reliqua omnia de communi. Vesperæ de eodem. Commemoratio sequentis diei.” In vetustiore Breviario ms. ecclesiæ sanctæ Mariæ de Abbatissis, postea Venetiis recuso anno 1495 et iterum cum aliquibus additionibus anno 1501, legitur: “Die 16 novembris obitus beatissimi Ghirardi de Serracomitis.” Erat vir sanctus altæ staturæ, carnis olivigeræ exsiccatæ, barbæ longioris; tunicam gerebat ex albo crassiore panno Camaldulensium eremitarum more confectam. Ejus cappa usque ad hodiernam diem in eadem ecclesia, ubi ejus corpus requiescit, asservatur. In veteri icona ipsius ecclesiæ de Abbatissis ad altare, dicatum sanctæ Agathæ, lignea imago sancti Gerardi cum habitu Camaldulensi, sed cucullo strictiore et tunicæ affixo, necnon cum pileolo invisitur, et ad ejus pedes antiquis characteribus scriptum est: Sanctus Gherardus.
[19] [de ejus miraculis testatur anno 1451 cardinalis Oliva; anno 1659 transfertur ejus corpus et multa sequuntur miracula.] Cardinalis Alexander Oliva, ex Saxoferrato oriundus, presbyter tituli sanctæ Susannæ, episcopus Camerinensis et olim Augustiniensis ordinis sui præfectus generalis, sanctimonia et doctrina celeberrimus, ac theologorum sui temporis princeps appellatus, cum legatum ageret in ducatu Spoletino et in Marchia Anconitana, die duodecima martii anni 1451, ex conventu sanctæ Mariæ de Saxoferrato ordinis sancti Augustini, indulgentiam perpetuam centum dierum visitantibus præfatam ecclesiam sanctæ Mariæ de Abbatissis in festivitatibus sanctæ Mariæ Virginis impertivit, atque in ipso diplomate utitur his verbis: “Ubi corpus gloriosissimum beati Gerardi dicitur esse reconditum; cujus meritis inclyta ibidem miracula extiterunt ac quotidie plura fieri videntur.” Novissime, subdit Jacobillius, anno 1659, die 19 maji, de superiorum licentia translatio beati Gerardi facta est, Francisco Maria de Honoratis, nobili Serræ municipe, protonotario apostolico, vicario sancti officii et episcopali Serræcomitum, magnificentius ex sua devotione sacellum beati Gerardi exornante, interventu Honorati, episcopi Urbaniensis, ejus fratris, ac circiter quatuor millibus hominum ex vicinis populis, cum multis confraternitatibus non invitatis concurrentibus, in arcam cupressinam, intra aliam nuceam perbelle ornatam, sacrum Gerardi corpus est repositum, veteri marmoreo tumulo subter altare condito, ad quem infirmos deferunt populi, qui sospitatem recipiunt. Post dictam etiam translationem innumeris Deus miraculis servum suum illustravit; unde fama divulgata, tota pene Marchia et Umbria commota est, ita ut plus quam milleni in dies ad eum visitandum recurrant. Hæc Jacobillius, qui librum suum scripsit anno proximo post illam translationem; addit ab hujus translationis tempore usque ad id ipsum, quo scribebat, plusquam triginta hominum millia eo convenisse.
[20] [Altare ejus titulo dicatur, quod simul cum sepulcro describitur.] Dum tot prodigiorum serperet rumor et tantus hominum concursus fieret, consecravit prædictus Urbaniensis præsul die 18 septembris anni 1659 altare B. Gerardi in templo de Abbatissis. Hæc Colluccius [Descrizione della terra di Serra de' Conti, in Antichità Picene, tom. XXIV, p. 91 et seqq.] , qui et sequentia addit: Altare, in quo requiescunt reliquiæ, situm est in media navi ad cornu epistolæ et formam habet loculamenti marmorei. Magnis et validis cratibus, pecunia publica factis, circumdatur. In zophoro seu in ea parte quæ currit inter coronidem et epistylium hæc breviata leguntur verba:
GHID. HVC TVMV DIVO SAC PERENE
PFECT STATVT PLEBSQ. PRESQ. SIM.
DEFESOR PRIÆ CVM SIT PTECTOR ET OES
DEMONIB. PSSOS LIBERET IPE MALIS
Quibus significari videntur sequentia:
Ghirardo hunc tumulum divo sacravere perennem;
Perfectum statuunt plebsque patresque simul:
Defensor patriæ cum sit, protector et omnes
Dæmonibus pressos liberet ipse malis.
Ipsa ara seu inferior altaris pars recentior est, ex sculpto marmore, et hæc verba circumscripta exhibet: ALTARE HOC POST CLVI. ANNOS IN DEI HONOREM ERECTVM ET B. GHIRARDO DICATVM FVIT PER ILLMVM HONORATVM EPISCOPVM CONSECRATVM DIE XIIX SEPT. MDCLIX. In antiqua altaris parte exstat lapis, antependio coopertus atque his inscriptus verbis: NOVA BEATISSIMO GHIRARDO SVFFECTA ARCA, VETVS HÆC MARMOREA, VT AB OBSESSIS ET INFIRMIS SANITAS APTIVS IMPETRETVR, HIC DIE VI IVNII MDCLIX TRANSLATA FVIT.
[21] [Anno 1777 cultus probatur S. R. C. et ejus festum ab aliis agitur die I aprilis, ab aliis die 16 novembris.] Ex hactenus recitatis sole clarius est B. Gerardi cultum non solum centum sed multo pluribus annis ante Urbani VIII decreta incohatum fuisse; eum semper perseverasse et proin locum fuisse ut inter casus exceptos referretur. Sensit id S. R. C. anno 1777 concessitque clero sæculari et regulari illius regionis licentiam celebrandi die 16 novembris, qua beatus vir mortuus est, missam et officium in ejus honorem. Hinc in Ordinibus divini officii Senogalliensibus pro annis 1841 et 1846 ad diem 16 novembris agi jubetur ejus festum ritu duplici minori. Postea eadem facultas facta est ordini Camaldulensi; sed quoniam dies 16 novembris impedita erat festo SS. Joannis et Benedicti, martyrum ordinis Camaldulensis in Polonia, relatus est pro eis ad diem 1 aprilis S. Gerardi natalis. Quamobrem ad hanc diem in eorum Martyrologio legitur: In oppido Serræcomitum Senogalliensis diœcesis beati Gerardi confessoris, qui jugi monasticæ regulæ observatione, assiduis orationibus, omnium virtutum laude insignis, quartodecimo kalendas decembris in cælum evolavit. Jam pridem ejus memoriam fecerat Ferrarius ad diem 16 novembris in Catalogo generali sanctorum; sed ejus encomium omiserat in Catalogo sanctorum Italiæ: quam lacunam implevit ad diem 16 novembris auctor Hagiologii Italici; qui quadriennio antequam B. Gerardi cultus probatus esset S. R. C. monuit officium ipsius in kalendariis celebrari sub ritu duplici. Fieri potest ut aliquando nanciscamur veterem S. Gerardi Vitam, hactenus latentem; id si fiat, poterit dari sub die 16 novembris.
DECRETUM
ORDINIS S. BENEDICTI CONGREGATIONIS CAMALDULENSIUM SUPER
CONFIRMATIONE CULTUS, AB IMMEMORABILI PRÆSTITI S. D. ALBERTO MONACHO S.
CRUCIS SAXIFERRATI EJUSDEM CONGREGATIONIS, BEATO NUNCUPATO.
[B. Alberti, de quo fere nihil scitur, cultus immemorabilis] Ordo ille, a sancto patriarcha a in ecclesiam ad ejus splendorem et munimen invectus, inter frequentissimos b, quos protulit, heroas vertente sæculo. duodecimo ac tertiodecimo ineunte c Saxiferrati exhibuit servum Dei Albertum, monachum congregationis Camaldulensium d, qui quum sodalibus præluxisset quadraginta annorum spatio, ante dimidium ejusdem sæculi decimitertii e ex hac vita in osculo Domini feliciter migravit. Virtutibus siquidem omnibus f instructus apparuit, assidua præsertim prece ac jugi pœnitentia, ex qua bonus ille spiritus prodiit, ut si censeri nolit institutor g cœnobii sanctæ Crucis de Saxoferrato, collabentem tamen ejus regularem disciplinam in pristinum fervorem restituisse nullus est qui inficietur h. Peculiaris hujus sanctitatis fama, quæ in dies magis magisque augebatur ob virtutum odorem, singularem quamdam consequuta est coronam, dum inter cælites cooptatus Albertus amplissimo miraculorum testimonio, uti fertur i, fuit a Deo clarificatus. Eapropter statim k ab ejus obitu a fidelibus altarium honoribus coli cœpit; sacræ exuviæ, sub altari humatæ, summo fuerunt honore veneratæ ad præsentem usque diem; ac eidem demum fuere dicata ædicula et altare l.
[2] [probatur anno 1837 S. R. C.] Quæ omnia immemorabilis cultus specimina animo reputans R. D. Albertus Marini, recensitæ Camaldulensium congregationis procurator generalis, sacrorum rituum congregationem humiliter rogavit, ut juxta sancitas a generalibus decretis leges ab hac sancta apostolica sede cultus ille formiter confirmaretur. Quæ in ordinario cœtu ad S. Mariam supra Minervam loco sacri palatii apostolici Quirinalis de mandato SSmi subscripta die coadunata, ad relationem ab Emo et Rmo domino cardinali Carolo Maria Pedicini, episcopo Prænestino, sanctæ Romanæ ecclesiæ vice-cancellario et eidem sacræ congregationi præfecto hujusque causæ ponente, factam, audito R. P. D. Virgilio Pescetelli, sanctæ fidei promotore, qui scripto et voce suam sententiam exposuit, omnibus rite accurateque rationum momentis discussis et examinatis, visisque responsionibus per defensores ad animadversiones datis, rescribendum censuit: “Constare de casu excepto a decretis sa. me. Urbani papæ VIII. Die 23 septembris 1837.” Super quibus omnibus facta postmodum sanctissimo domino nostro Gregorio papæ XVI per me subscriptum secretarium fideli relatione, sanctitas sua rescriptum sacræ congregationis adprobavit, confirmavitque cultum ab immemorabili præstitum beato Alberto, monacho congregationis Camaldulensium. Die 30 recensiti mensis et anni. C. M. episcopus Prænest. card. Pedicinius, S. R. E. vicecancellarius S. R. C. præfect. Loco † sigilli J. G. Fatati S. R. C. secretarius.
ANNOTATA.
a Intelligitur S. Benedictus, non autem S. Romualdus, siquidem hocloco distinguatur ordo ab congregatione.
b Paucos aliquot sanctos, qui fastis sacris incripti sint, protulit illo tempore ordo Benedictinus; sed frequentissimos, maxime in eremis, qui, ut omni tempore, sanctimoniæ laude claruerunt, quin cælestes honores eis decreti sint: qui posteriores intelliguntur.
c Cfr Commentarius prævius, num. 15.
d Saxoferratense monasterium accessit tantum Camaldulensibus post mortem B. Alberti, scilicet anno 1353. Vide Commentarium prævium, num. 7. Hæc itaque per prolepsim quamdam dicta sunt.
e Immo anno 1350; italicismus itaque sæculum XIII est.
f Ex cultu, B. Alberto post mortem præstito, defectu veterum testimoniorum, concludi potest eum reapse virum sanctum fuisse.
g Hæc plane probabilia sunt, quum credibile non sit eum fuisse institutorem illius cœnobii.
h Quibus recentioribus scriptoribus hæc nitantur colligi potest ex Commentario prævio. Et quidem quum S. Albertus simplex fuerit monachus Saxoferrati, ut vetustis imaginibus appictum est atque in hoc ipso decreto dicitur, reformasse hoc cœnobium censendus est, collegis suis præiens sanctitatis exemplo.
i Nil singulare de ejus miraculis traditur in monumentis, quæ vidimus.
k Quum anno 1350 fuerit mortuus eique posita fuisse videatur imago sub medium sæculum XIV, profecto dici potest eum brevi post mortem coli cœpisse.
l Vulgus scilicet appellavit altare S. Mariæ Virginis nomine altaris B. Alberti propter corporis ejus præsentiam.
DE B. FRANCISCO DE CALDARIOLA, CONF. ORDINIS FF. MINORUM, COLFANI, IN DIOECESI CAMERINENSI, IN ITALIA,
ANNO MDVII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Franciscus de Calderola, conf. Ord. FF. Minorum, Colfani in Italia (B.)
AUCTORE V. D. B.
§ I. Qui de B. Francisco scripsere. Patria ejus et ministerium sacrum. Institutio montis pietatis. Mors.
Franciscus Gonzaga, Fratrum Minorum Observantum generalis minister, [In conventu Colfanensi, qui fertur a S. Francisco Assisiate conditus, vixit et quiescit B. Franciscus a Caldariola;] originem conventuum sui ordinis anno 1587 explicans, ubi venit ad conventum S. Francisci Colfani in provincia Marchiæ, hæc de eo tradit [De origine seraphicæ religionis, part. II, prov. Marchiæ, conv. XXVII, pag. 205.] : Quod hic conventus, beatissimo patri Francisco sacer, qui in pagorum Campirotundi atque Cessapalumbi Camerinensis diœcesis finibus constructus est, seraphicum ipsum patrem sui fundatorem atque auctorem habuerit, tum ipsa structura, quæ humilis incuriosaque est, tum fons sibi propinquus, qui divi Francisci dicitur, ab eoque fossus inventusque asseritur, tum quoque seniorum traditio, quæ intrepide hoc ipsum asseverat, simul testantur. Ejus vero situs Colphanum appellatur, amœnaque sylva in gyro vestitur, quæ hunc locum elegantissimum commendatissimumque reddit. Accedunt quoque ad ejus decorem præfatus divi patris Francisci fonticulus, in media sylva situatus; et Fiastra placidus fluvius, qui ejusdem sylvæ oram dilabentibus lymphis alluit; et corpus beati patris Francisci a Caldariola, in ejus ecclesia sepultum, quod apud convicinos paganos ob frequentia miracula, quæ Deus opt. max. ob ejus merita in eorum favorem in dies operari dignatur, in maxima veneratione est, suavissimamque quandam fragrantiam ex se emittit. Hoc igitur in monasterio, licet solitario campestrique in loco constituto, duodecim fratres commorantur; quibus adjacentes pagi necessaria ad victum atque amictum satis liberaliter subministrant. Hæc eadem in compendium redegit Waddingus [Annales Minorum, ad an. 1215, num. XXVII, tom. I, pag. 236, edit. 1731.] sub annum 1215, quasi tunc temporis fundatus fuisset ille conventus. In præsenti autem commentario agendum est de S. Francisco a Caldariola, qui præcipuum illius loci decus et robur dicitur, quod ibidem anno 1507 diem obierit et hactenus requiescat.
[2] [cujus cultus anno 1843 approbatus fuit, Multi de eo scripserunt,] Porro priusquam die 1 septembris anni 1843 immemorabilis cultus sacræ congregationi rituum probatus est, confectus fuit pro more processus, quinque continens partes; quarum prima Informatio est super dubio an constet de cultu ab immemorabili tempore, secunda Summarium super eodem dubio, tertia Adnotationes R. P. D. promotoris fidei super eodem dubio, quarta Responsio ad adnotationes; quinta Summarium additionale. Postquam autem favens decretum obtentum est, concessio officii et missæ propriæ cum elogio in martyrologio postulanda visa fuit, eaque de causa alius processus incohatus est, ex quatuor constans monumentis, scilicet Libello supplice, Summario, Adnotationibus promotoris fidei et Responsione ad eas. Utrumque autem processum dicendorum fontem fore vix est quod moneam: eo enim capiuntur fere omnia, quæ ordinis seraphici scriptores de B. Francisco memoriæ tradiderunt. Primus autem omnium, qui ejus gesta prosecutus fuisse videtur, nomen habet P. Marianum de Florentia, ex Observantum numero, qui ante annum 1537, quo vita functus est, Fasciculum chronicorum ordinis Minorum scripsit. Servabatur olim ille liber in archivo conventus S. Isidori de Urbe; sed malo fato periit. Exstabat adhuc anno 1618, quo pater Bartholomæus Cimarelli, Minor Observans, Venetiis edidit ordinis sui historiam, et margini inscripsit se sua dicta desumpsisse ex Mariano de Florentia, ex Marco Ulyssiponensi et ex Francisco Gonzaga [Cfr Summarium super dubio, pag. 7 et 11.] . Qui hic secundo loco apellatur Marcus Ulyssiponensis, is anno 1570 Salmanticæ Chronica ordinis Minorum edidit; quod opus ante annum 1606 de Sousa hispanice, Blancone gallice et de Diola italice reddiderunt. De Gonzaga initio meminimus. Bartholomæus Cimarelli, qui deinde venit, Chronica item ordinis Minorum edidit Venetiis anno 1618. Arturi a Monasterii Martyrologium Franciscanum, in quo etiam celebratur B. Franciscus ad diem 12 septembris, lucem vidit Parisiis anno 1638; et Ludovici Jacobilli Vitæ sanctorum et beatorum Fulginiæ anno 1656. Hueberi Menologio, in quo cum laude quoque prodit S. D. nomen, editum est Monachii anno 1698. Spiritualis Palma seu Legenda universalis ordinis Minorum, in qua item sub die 12 septembris brevis B. Francisci laudatio continetur, ab auctore Benigno Fremaut flandrice publico data est Gandæ anno 1708. Benedictus Mazzara Sulmonensis in Legendario Franciscano, quod anno 1722 Venetis typis excudi jussit, laudavit similiter B. Franciscum. Plures alios omitto; et breviari quidem potuisset, quem modo dedi, scriptorum catalogus, quum soli Marianus de Florentia, Marcus Ulyssiponensis et Franciscus Gonzaga ex propria scientia testimonia dederint, reliqui omnes nil egerint quam illorum repetere dicta. Et quidem Gonzaga hæc pauca tantum refert, quæ superius ex eo dedimus; Cimarellius, qui Mariani de Florentia scriptis usus est, nil habet quin legatur apud Marcum Ulyssiponensem; adeo ut hic omnium dicendorum, si pauca recentius detecta excipias, unicus testis sit.
[3] [sed pauca memoriæ tradiderunt. Natus est Caldariolæ, ubi eo vivente conditus est domus conventualium.] Cæterum valde pauca de B. Francisco noscuntur. Ex agnomine de Caldariola intelligitur natus fuisse in hoc loco. Oppidum id est parvum quidem, quippe quod incolas tantum continet 1673 [Indice alfabetico di tutti i luoghi del stato pontificio, pag. 33. Romæ, 1836.] ; sed amœnum valde, utpote in collis clivo positum inter Fiastram et Chienti rivos, et a tergo habens Apenninos montes et coram planitiem fertilissimam. Olim aquis calidis celebre erat; atque inde nomen suum assumpserat; sed sæculo XVI rupti sunt in monte Carufo canales, neque deinceps fuere restituti [P. Castellano, Specchio geografico-storico-politico di tutte le nazioni del globo, tom. VI, pag. 380 et seqq.] . In vicinia, in loco ubi ante erat capella S. Petri de Antiquis, oppidani Minoribus Conventualibus anno 1473 construxerunt conventum, dictum de Caldariola [Waddingus, Annales Minorum, ad an. 1473, num. 16, tom. XIV, pag. 81.] ; quod utrum factum sit ante an post B. Francisci professionem nemo dixerit, quum plane nesciatur quoto ætatis aut quoto religiosæ vitæ anno diem obierit. Cæterum poterat beatus vir tam facile Colfani induere S. Francisci habitum quam Caldariolæ, quum Colfanensis conventus territorio Caldariolæ proximus sit. Colfanum scilicet neque parochia neque civilis communitas est; sed vicus tantum, in finibus (ut recte dixit Gonzaga) Campirotundi et Cessæpalumbi situs; quæ ambæ parœciæ, quarum prior 750 incolas [Indice alfabetico, etc. pag. 37.] et altera 599 [Ibid., pag. 69.] continet, Caldariolensi senatui subjacent et hujus oppidi fere partes sunt, positæ ad meridiem. Nescio qua animi avocatione Marcus Ulyssiponensis (quem alii plures secuti sunt) confuderit Colfanensem conventum cum Cingulano, volueritque beatum virum in hoc vixisse et evivis recessisse. Cingulanus quidem conventus concludebatur etiam in provincia Marchiæ [Gonzaga, de Origine, etc. p. 209.] ; sed alius omnino est ac Colfanensis et situs est in civitate episcopali Cingulo, annexa diœcesi Auximanæ.
[4] [Colfani, non Cinguli, ut quidam voluere, vixit et ministerium sacrum exercuit.] Licet autem tam grave piaculum admiserit Marcus, ipse tamen unus sanctimoniam B. Francisci aliquantisper explicavit. Waddingus ad annum 1507 ejus verba latine refert [Annales ad an. 1507, num. 30, tom. XV, pag. 375.] ; sed non satis fideliter; quare malim ea ex italico, quum primaria editione caream, vertere. Ait itaque [Summarium de dubio, etc. p. 8.] : Anno sequenti, scilicet 1507, vitæ cursum absolvit frater Franciscus de Caldariola in conventu Cingulano, immo Colfanensi, provincia Marchiæ. Fuit concionator, zelo, pietate et literarum scientia insignis; verumtamen prædicabat semper res simplices et pias cum exemplis sanctorum morum; ita ut magnus animarum fructus exsisteret. Tantus erat ejus in Deum amor et pietas, ut noctu officium divinum et orationes recitaret, et interdiu concionaretur et pœnitentes audiret, adjuvans animas. Hæc caritas magno ei auxilio erat ad tollenda ex cordibus obduratis odia et ad pacem inter multos restituendam; qua in re gratia speciali præditus erat. In hora ejus obitus homini cuidam, in oratione posito, magnus apparuit splendor, qui diu perstitit. Qui homo quum postridie mane ad conventum ivisset, intellexit eadem hora servum Dei ad suum abivisse Dominum. Fuit sepultus a populo cum magna pietate, et multi qui se ei commendarunt petitas gratias et beneficia consecuti sunt.
[5] [Montem pietatis, cujus instituti in Italia media origo] Omisit vero Marcus Ulyssiponensis dicere de egregio instituto, quod Caldariolæ B. Franciscus exemplo tot aliorum fratrum Minorum promovit. Sed res paulo altius repetenda est. Post medium sæculum XV, bellis civilibus et exteris tantopere exhausta erat Italia, ut major familiarum pars, frustra cum penuria luctata, pecunias ab hebræis aliisque usurariis acciperet, statuto fenore septuaginta aut octoginta pro centum [Moroni, Dizionario di erudizione ecclesiastica, V° Monti di pietà.] . Quis primus huic malo remedium attulerit non omnino constat, quamquam omnes consentiant hanc fratrum Minorum esse laudem. Contendit Mariotti [De' Perugini auditori di rota, p. 207.] B. Jacobum Picenum, insignem omni ex parte virum, primum instituisse montem anno 1458 Asculi, quæ ejus patria erat; deinde Michaelem de Mediolano alium fundasse Perusii anno 1462; adeoque Barnabam Interamnensem *, quem primum hujus inventi auctorem facit Waddingus [Annales Minorum ad an. 1474, num. 11, tom. XIV, p. 93.] , promovisse solummodo montem, a Michaele de Mediolano fundatum. Uti assolet, inquit Waddingus [Ibid., num. 12, p. 94.] , res hæc nova visa est, statimque suos habuit contradictores non paucos, præsertim ex ordine Prædicatorum; qui, contractum judicantes usurarium, vehementer obstiterunt. Re ad publicam concertationem coram magistris et scholasticis universitatis Perusinæ, coram prioribus civitatis, coram clero et religiosis ordinibus deducta, acriter disputatum est. Sed tandem lata pro Minoribus (quorum præcipui defensores erant Barnabas Interamnensis et Fortunatus de Capolis qui, amissa uxore, ex doctore celeberrimo cæsarei juris factus erat Minorita) sententia, confestim cives, præmissa solemni supplicatione et pingui oblatione, opus stabilierunt et exercendo ministros præfecerunt. Elapso anno, detractis expensis et ministrorum stipendiis, tot superfuerunt pecuniæ, ut iterum discutiendum fuerit in quos usus deberent converti. Ea tandem fuit opinio cujusdam doctoris, viri eruditissimi et propter doctrinæ excellentiam doctor veridicus appellati, ut, nulla præcedente cum ministris pactione circa stipendia, illud anni residuum inter illos distribueretur. Ita illic tunc factum, sed aliis in locis, pro personarum discrimine rerumque exigentia, aliter excrescentes pecuniæ distrahuntur.
[6] [et propagatio declarantur, instituit Caldariolæ opera confraternitatis flagellantium, cui, mutato titulo Annuntiatæ in B. M. de Monte,] Ad instar hujus montis Perusini cœperunt alii multis in urbibus Italiæ salubriter institui; sed ubique contradictum. Eo vero processit contradictio ut sermonibus publicis et conscriptis libris fuerit respondendum, et demum decretis apostolicis controversia decernenda. Montem Urbisveteris * confirmavit Pius II anno 1464; Perusinum Paulus II anno 1467; Viterbiensem Sixtus IV anno 1472; Savonensem anno 1479; Mantuanum Innocentius VIII anno 1486; Consenatem anno 1488; Parmensem eodem anno; Patavinum Alexander VI anno 1493 et demum Leo X in sessione X concilii Lateranensis per bullam Inter multiplices probavit id institutum et adversarios pœnis ecclesiasticis compescuit [Ibid., num. 13, p. 94 et 95.] . Præter Barnabam Interamnensem recenset Waddingus inter præcipuos promotores Marcum Bononiensem, Michaelem a Carcano, Antonium Vercellensem, B. Angelum a Clavasio et B. Bernardinum Feltrensem; omittit vero B. Jacobum Picenum et B. Franciscum de Caldariola, quibus hæc quoque laus debita est. Ut de hoc tantum dicam, quum Caldariolæ in templo B. Mariæ de Monte sub titulo Virginis Annuntiatæ exstaret disciplinantium seu flagellantium confraternitas, persuasit B. Franciscus anno 1491 sodalibus, ut copiosas, quæ illic fiebant, oblationes converterent ad erigendum montem pietatis ad sublevandas pauperum ærumnas, usuris pereuntium; unde Annuntiationis titulus in agnomen de Monte mutatus est. Narrantur hæc a Petro Castellano [Specchio geografico, tom. VI, p. 381.] et confirmantur imagine, paulo infra enarranda, atque etiam stemmatibus, quibus ornata est vetustior capsa reliquiaria, qua anno 1511 beati viri ossa condita fuerunt. In antica enim parte cernitur vexillum * et duæ claves, in modum crucis dispositæ, quod insigne tamquam fidelitatis tesseram concessit oppido Eugenius papa IV anno 1434 [Castellano, Specchio geografico, tom. VI, p. 683.] ; cacabus impositus igni, quo ipsa Caldariola propius significatur; et demum tres montes, stemma confraternitatis S. Mariæ de Monte [Summarium de dubio, etc. p. 3. Cfr ibid., p. 24.] .
[7] [tabulam pictam, anno 1814 Tolentini a Pio VII coronatam,] Hanc ipsam confraternitatem instituisse, regulis instruxisse et direxisse B. Franciscum dixere anno 1833 viginti novem testes ex Caldariola aut vicinia; et similiter in lectionibus, sacræ rituum congregationis approbationi propositis, legitur beatus Franciscus id sodalitium instituisse: Deiparam quoque Virginem, sic illic dicitur, tenerrima devotione est prosecutus, cujus imaginem sodalitati Montis, a se institutæ, dono dedit: quam miraculis insignem Pius VII ab exilio redux Tolentini in basilica S. Nicolaï aurea corona suis manibus decoravit, compluribusque, ut in Vitæ synopsi additur, indulgentiis auxit. Castellanus [Specchio geografico, tom. VI, p. 381.] , qui egregios de Caldariola videtur habuisse commentarios, perhibet antiquius hoc esse sodalitium; et sane pleræque flagellantium confraternitates ante sæculum 1400 natæ sunt. Multo itaque verisimilius est beatum virum usum esse confratrum opera in stabiliendo monte pietatis, eorumque auctorem tantum fuisse, quatenus ex flagellantibus fecit beneficos. Sed consentit Castellanus imaginem B. M. V. a beato viro dono fuisse datam sodalitati de Monte. Perhibet præterea eam pictam esse angelicis formis in tabulis oleaginis; anno 1770 fuisse positam in magnificentissima æde, exstructa ab egregio architectone Augustoni, et in Tolentinate S. Nicolaï templo fuisse coronatam a Pio VII die 17 maji anni 1814. Et quidem aliunde [Cfr Moroni, Dizionario, V° Tolentino, p. 325.] constat Pium VII, in ditiones suas reducem, ex Recanate advenisse Tolentinum die 17 maji anni 1814; vespere ejus reditum maxima festivitate fuisse celebratum; in palatio comitum Silveri pernoctasse pontificem et postridie recessisse Fulginiam. Dubitandum itaque non est quin reapse Pius VII imaginem illam coronaverit, quamquam id passim prætereatur, quia forte corona comparata non fuit ex legato comitis Alexandri Sfortiæ Pallavicini, quem nemo non novit testamento suo anno 1636 cavisse ut quotannis celebriores aliquot statuæ ex sua hæreditate a capitulo S. Petri Romano coronarentur.
[8] [et in qua multa repræsentantur, dono dedit.] Sed lubet de hujus imaginis forma audire Æmigdium Pallotam, unum ex peritis, qui die 17 maji anni 1842 judicium tulit de antiquitate rerum aliquot, ex quibus videbatur demonstrari posse immemorabilis cultus B. Francisci. Alta est, inquit [Summarium super dubio, etc. p. 6 et 7.] , hæc imago palmos sex, uncias duas; larga palmos tres, uncias quinque… Picta est bono stylo, prope juxta modum Perusini. Caput Sanctissimæ Virginis, quæ partem superiorem et potiorem tabulæ occupat, inclinatur dextrorsum, circumdatum his verbis: Ave, maris stella, literis aureis lævigatis. Circa sinum cernitur expansus rotulus coloris ignei, cui literis item aureis lævigatis, sed vetustate difficilibus lectu inscriptum est: Hæc verba omittuntur. Manibus ad terram versis sustinet ipsa B. Virgo rotulum, obscuris illis verbis inscriptum. Utrique digito annulari impositus est annulus usque ad primam juncturam. Actio Mariæ incerta; ita ut an pedibus stet non appareat. A dextris pictus est puerulus Jesus, brachio Virginis non sustentus; ipse vero manu sinistra collum matris amplectitur. Minori forma ibidem præterea picti sunt sancti aliquot, scilicet S. Martinus Turonensis, patronus, S. Gregorius, martyr Spoletinus; et post eos dux Verani, qui illo tempore Julius Cæsar erat; ex altera parte S. Franciscus Assisias, S. Antonius Patavinus et duo sodales flagellantes. Pari libella cum capite Sanctissimæ Virginis symmetrice dispositi sunt octo alii sancti, ex quibus distinguuntur soli SS. Petrus et Sebastianus, cum pontifice Romano tunc regnante. In media tabula picta est Caldariola, qualis olim erat … Picti ibidem etiam sunt supplicantium habitu multi sodales, vestiti sacco, et capitibus opertis capuccio. In extremo margine inferiori legitur: Sub anno Domini MCCCCLXXXXI Laurentius S. Pist *. Ut tabula illa vocatur Sanctissima Domina de Monte, sic pictæ in ea sunt duæ thecæ nummariæ cum superpositis libris et pluribus clavibus, et ante thecas scriptum est: Conserva, conserva, conserva. Mons Virginis; et a dextris cernitur lanx, plena nummis aureis, quibus significetur mons pietatis.
[9] [Mortuus est B. Franciscus anno 1507, sed nescitur qua die.] De anno obitus B. Francisci inter omnes constat; sed dies tenebris obvoluta jacet. Die 25 julii seu VIII kalendas augusti anni 1507 vita functus esse beatus vir in decreto approbationis cultus asseritur; sed in concessis lectionibus prudenter omittitur dies. Marcus Ulyssiponensis, Gonzaga, Cimarellius, Waddingus aliique, quorum libri non in singulos anni dies distributi sunt, nil de die dicunt; qui vero kalendarii ordinem sequuntur, ii non potuere sanctissimi viri natalem sub certo non consignare die. Ludovicus Jacobillius [Summarium de dubio, etc., p. 8.] itaque in libro de sanctis et beatis Umbriæ posuit B. Francisci nomen sub die 25 julii, qua eum obiisse aperte tradit. Contra Arturus a Monasterio in Martyrologio Minorum [Ibid., p. 12.] , Hueberus in Menologio [Ibid., p. 9.] , Benedictus Mazzara in Legendario [Ibid., p. 10.] et Benignus Fremaut in Palma spirituali [Den geestelycken Palmboom, September, p. 218.] die 12 septembris B. Francisci memoriam celebrant, caventes ne dicant hac eum ad superos abivisse. In Summario de dubio super cultu immemorabili [Pag. 24.] exstat programma, modum habens orationis ad B. Franciscum, quo invitatur populus ad celebrandum triduum prævium diei mortis beati civis. Annus et dies omittitur; sed hoc documentum recens est et pertinet ad annuum triduum, mense septembri celebratum et institutum in memoriam solemnis corporis translationis, die 19 augusti anni 1810 peractæ [Summarium de dubio, etc. p. 17 et seqq.] , quum, suppresso conventu, reliquiæ in ædem B. Mariæ de Monte devectæ sunt: aliud triduum non norunt viginti novem testes Caldariolani, qui die 28 augusti anni 1833 de B. Francisci cultu deposuerunt [Ibid., p. 28.] : ita ut ii, qui anno 1810 hoc institutum promoverunt, crediderint beatum virum die 12 septembris ex hac terra recessisse. Inferius videbimus Caldariolanam curiam consuevisse jam pridem ceram votivam quotannis Colfanum ferre ad B. Francisci sepulcrum; ast nil hinc concludere licet, quum id stato non fiat tempore, sed aliqua mensis maji die [Ibid., p. 22.] , imo vere aut æstate [Ibid., p. 28.] .
[Annotata]
* Terni
* Orvieto
* Gonfalone
* Pict.?
§ II. B. Francisci cultus, initio valde tenuis, dein aliquantisper auctus et demum probatus sacræ rituum congregationi.
[Anno 1509 ejus imago cum radiis picta et in domo privata posita;] Cum sanctimoniæ fama mortuum esse B. Franciscum manifestum est; a populo sepultum fuisse cum multa pietate, et qui se ejus commendarunt precibus petitas gratias et beneficia adeptum esse narrat Marcus Ulyssiponensis: ita ut statim post obitum videatur fuisse honoratus, cultu tamen potius populari quam ecclesiastico. Sed biennio post cœperunt ei majores deferri honores. Anno enim 1509 Venantius Pallotta, bisavus cardinalis Evangelistæ Pallottæ, coævus B. Francisco, quippe qui natus videatur anno 1474 [Ibid., p. 30.] , in tela pingendam curavit parvam imaginem, qua exhibetur dimidia effigies beati viri, dextra pectus prementis, sinistra ad humum extensa librum tenentis, et capite radiis aurei coloris circumdato; in cujus margine inferiore hæc verba scripta: Vera effigies B. Francisci a Caldarola anno 1509 [Ibid., p. 2, 6 et 30.] . Res tamen hæc aliquantum difficilis est. Civallius, provincialis Minorum Conventualium, qui, dum Evangelista Pallotta viveret et sacra purpura esset indutus, Caldariolam visitavit et in res hujus cardinalis nonnihil inquisivit, aliam texuit genealogiam. Eo enim teste [Visita triennale nella Marca Anconitana, ap. Colucci, Antichità Picene, tom. XXV, p. 159.] , Vincentius Pallotta, medicus expertissimus, genuit Parisium et Joannem Antonium; Parisius genuit Desiderium et Desiderius genuit cardinalem. Sed sive Vincentius, sive Venantius Pallotta cardinalis bisavus fuerit, dubitandum non est quin aliquis ex hac domo imaginem illam procuraverit, quandoquidem in ea familia servata fuerit, donec Joannes Josephus Amici, consiliarius et doctor U. J., qui, prope octogenarius, ea de re testimonium dedit anno 1833, eam, consentiente comite Desiderio Pallotta, ex hujus ædibus detulerit in templum B. Mariæ de Monte [Summarium super dubio, etc. p. 30.] . Non itaque primitus imago illa cultui publico destinata erat, sed privato.
[11] [cor statim post mortem videtur fuisse positum in reliquiaria capsa et corpus supra terram levatum anno 1511; dein incerto tempore facta imago et in templo exposita.] Si auctorem vitæ Synopseos [Informatio, p. 3.] audias, humi sepultum numquam fuisset B. Francisci corpus, sed continuo post mortem in ecclesia conventus super altare muro interclusum honorifice conditum fuisset. Verum multo verisimilius mihi est corporis elevationem factam esse anno 1511, qui veteri arcæ inscriptus est in hunc modum: Corpus beati Francisci a Caldarola an. salutis 1511 [Summarium super dubio, p. 5.] . Jam antea cor ex corpore extractum fuerat et vetusto stylobatæ cupreo inaurato, sæculo XIV aut ineunte XV confecto, in quo imagines Salvatoris, Deiparæ et apostolorum aliquot cælatæ sunt, impositum clausumque quatuor crystallis, argento inter se connexis. Verisimillimum videtur id factum esse statim post mortem, quum tardius ex siccato aut dissoluto corpore ægre exscindi potuisset musculus [Informatio, p. 7.] : quæ cordis exsectio, sive consilium fuerit id publico exponendi, sive clam reverenter servandi, indicium manifestum est quanta veneratione a suis fratribus B. Franciscus haberetur. Aliquanto post picta est imago, quæ super loculum, in altari locatum, exposita est. In parte superiori exhibetur B Virgo et e regione Salvator, crucem manu tenens. Coram Virgine a sinistris spectantium pictus est B. Franciscus, capite radiis flavis circumdato. Veste coloris cinericii et formæ, ab Observantibus usitatæ, indutus est et genibus flexis videtur orare pro sua patria Caldariola, quæ inferius picta est. Ambo periti, qui primum anno 1842 hanc imaginem examinarunt, æstimarunt eam primis sæculi XVI annis pictam fuisse; sed prior, secum parum constans, declaravit simul delineationem scholam Frederici Baroccii sapere [Summarium super dubio, etc. p. 4.] , qui anno tantum 1528 natus est [Annotationes promotoris super dubio, etc. p. 4.] . Postea itaque missi fuere duo alii peritiores, qui declararunt hanc imaginem modum et stylum sapere scholarum, quæ exeunte sæculo XVI exstabant [Summarium additionale, p. 3.] . Nulla alia argumenta allata sunt, quibus ostenderetur B. Franciscum de Caldariola publice cultum fuisse centum annis ante Urbani VIII decreta, seu ecclesiasticos ei delatos fuisse honores ante annum 1534. Ex his autem id unum certe validum esse, quod ex corporis elevatione repetitum fuit, vix est quod moneam.
[12] [Extremo sæculo XVI certissime passim dicebatur Beatus Franciscus. Exeunte sæculo XVIII minus curabatur ejus corpus;] Quamvis itaque valde tenuia habuerit B. Francisci veneratio initia, crevit tamen paulatim et exeunte sæculo XVI Caldariolæ passim appellabatur B. Franciscus. Cujus rei testem adhibere volo unum Horatium Civalli, Minoritam Conventualem, quem jam alibi nomine designavi. Hic enim, quum anno 1594 minister provincialis Marchiæ creatus esset et pro suo officio deberet intra triennium omnes provinciæ conventus visitare, sic quoque Caldariolanum illo tempore lustravit; et quum laudabili consilio annotaret quæcumque digna viderentur memoria, non prætermisit, quum Caldariolæ constitutus esset, de B. Francisco verba facere. Contrahit prius quæ Marcus Ulyssiponensis de B. Francisco tradit eumque nuncupat Un F. Francesco de Calderola; sed continuo post loquens ex auditis et nescius de eodem agi viro, subdit: Colfani, qui est locus PP. Observantum paululum distans a Caldariola, quiescit corpus B. Francisci de Caldariola [Collucci, Antichità Picene, tom. XXV, p. 159.] : quod testimonium eo magis insigne est quo minus conveniebat illo ævo inter Conventuales et Observantes. Quum itaque sanctitatis famam et beati nomen passim apud Caldariolanos B. Franciscus haberet ejusque corpus super altare esset positum in duobus cistis, quarum interior crystallinis parietibus erat composita, ita ut, dum certis diebus exterior aperiretur, ipsum corpus videri posset; non poterat non excitari populi pietas et religio. Sed exeunte sæculo XVIII videtur refrixisse ipsorum Colfanensium Minorum cura, ita ut frater Ludovicus Antonius de Cotignola, commissarius visitator, domum illam lustrans, ordinaverit circa initium anni 1794 quod induatur habitu seu veste decenti ac propria habitus Observantum meliusque collocetur. Quare ipse visitator et Joannes Antonius de Morrovalle, guardianus Colfanensis, rogarunt Caldariolanos ut pecunias conferrent, quibus expensæ fierent ad tutius et reverentius servandum corpus et maxime cor, quod negligenter servabatur [Summarium super dubio, etc. p. 16.] . Sed aliquot annis post multo graviora fata imminuerunt sacris exuviis.
[13] [quod, suppresso Colfanensi conventu et dein restituto, bis translatum est.] Quum enim die 25 aprilis anni 1810 decrevisset Napoleo I imperator Colfanensem conventum non secus ac alios innumeros supprimendum esse, domus, templum et omnia quæ inerant adjudicata sunt fisco. In eo itaque res erat ut B. Francisci cultus plane periret. Verum Caldariolana curia postulavit ab archiepiscopo Camertium de Benincosa, ut sibi liceret beati civis sui corpus in ædem B. Mariæ de Monte transferre. Quare petiit præsul a barone Cavalier, præfecto provinciæ (prefetto del departimento del Tronto), B. Francisci corpus. Per literas de die 26 junii annuit præfectus. Itaque die 19 augusti Petrus Croci, a Cosmo Cesare, fiscalium possessionum administratore, tradidit Antonio Mariotti, præposito templi parœcialis S. Martini, et syndico Petro Lucarelli, pium pignus, quod auctoritate archiepiscopi, quinque diebus ante concessa, ex veteri capsa in novam translatum fuit et sigillo archiepiscopali clausum; cor autem repositum fuit in veteri capsa. Deinde, comitantibus pluribus presbyteris, portatæ fuerunt omnes hæ reliquiæ in ædem S. Mariæ de Monte et positæ super altare S. Petri ad cornu epistolæ in armario, duabus clavibus clauso, altera servanda a præposito, altera a magistratu oppidano [Ibid., p. 18 et 19.] . Verum quum Colfani restituti sunt Observantes, petierunt sibi reddi sodalis sui exuvias; quas tandem die 10 octobris anni 1826 Nicolaus ex comitibus Matthæis, archiepiscopus Camertium, jussit eis reddi per præpositum Antonium Mariotti et sub altari, jam pridem B. Francisci dicto, in templo Colfanensi reponi. Hæc peracta solemnissima pompa, comitante clero regulari et sæculari, curiaque oppidi et magna populi multitudine, die 13 julii anni 1828. Et quidem post missæ sacrificium, coram expositis reliquiis celebratum, loculus, quo corpus continetur, et pyxis crystallina, qua cor clauditur, (stylobate seu pede dempto et delato in sacristiam) sub mensa altaris collocata sunt; et quum illa pyxis et loculus, non secus ac pristina arca, crystallo sint clausa, lignea custodia circumducta est, pluribus clavibus obserata. Cautum etiam fuit ne vetus vacua arca periret; quare reposita est super altare, quod B. Francisci dicitur.
[14] [Quomodo cultus confirmatus et officium concessum.] Hinc plurimum aucta est beati viri veneratio et tandem aliquando cogitatum de postulanda approbatione cultus. Anno itaque 1833, die 28 augusti, confectus est brevis commentarius de veneratione publica, qua ante hominum memoriam servus Dei habebatur; cui subscripserunt testes viginti novem [Ibid., p. 28 et seqq.] . Anno dein 1841 et 1842 collecta sunt in forma authentica documenta, quibus constaret venerationem illam centum annis ante Urbaniana decreta incohatam fuisse et deinceps numquam intermissam; quibus fretus, frater Aloysius a Luca, Observantum Romanæ provinciæ præpositus et postulator generalis ordinis, rogavit sacram rituum congregationem ut declarare vellet constare de casu excepto ab Urbano VIII [Informatio, p. 2.] . Causa dicta est in comitiis diei 17 junii anni 1843 et albo calculo probata die 1 septembris. Quare die 31 octobris sequentis, Cajetanus, archiepiscopus Camerinensis, postulavit a sancta sede ut in sua diœcesi liceret quotannis ritu duplici celebrare B. Francisci festum; et ut idem in ordine Observantum liceret die 25 octobris, quæ prima erat non impedita et in ordinis calendario vacua, petiit Josephus ab Alexandria, minister Observantum generalis. Quæ vota etiam exaudita fuerunt; atque inde in Martyrologio seraphico seu supplemento ad Martyrologium Romanum sequens encomium sub prædicta die legitur: Colfani in Piceno intra fines Camerinensis diœcesis depositio beati Francisci de Calderola, confessarii et concionatoris egregii ex nostro seraphico ordine, qui pietate, doctrina ac zelo salutis animarum sese præbuit admirandum, et gloria miraculorum post mortem claruit. Lectiones proprias omittimus; præplacet decretum de approbando cultu recitare, quoniam hoc monumentorum genus non omnibus est obvium.
DECRETUM
QUO B. FRANCISCI DE CALDARIOLA CULTUS AUCTORITATE GREGORII XVI CONFIRMATUS EST.
[B. Francisci sanctimonia et pius in animabus lucrandis zelus et caritas.] Inter venerabiles viros, qui sæculo XV Picenam provinciam veluti fideles Evangelii præcones et illustrarunt a, et fidelium ad sanctiores mores vitam composuerunt verbo et exemplis, merito est accensendus Fr. Franciscus a Calderola, humili quidem loco natus intra fines Camerinensis diœcesis, sed honestis parentibus progenitus b, qui a primis annis bonam sortitus indolem, divina aspirante gratia, ordini seraphico inter Observantes c nomen dedit; ubi vota solemnia nuncupavit, et tam in humanis, quam in sacris scientiis maxime profecit. Sacerdotio insignitus, precibus assiduus, singulari pietate eluxit: et licet eximia polleret eruditione, in concionibus tamen, ut uberrimum animarum lucrum exciperet, humilia et pietati consona consulto proponebat: maxima propterea multitudo ad eum audiendum confluebat d, multique ad pœnitentiam ejus opera convertebantur. Quamvis vero assidua hujusmodi ad populum instructio ac sacramentorum pœnitentiæ præsertim administratio diurnum ejus tempus sibi penitus vindicarent, noctu tamen solitus erat piis precationibus ac meditatione animum reficere, atque ad Deum propius accedere: itaque in vera charitate erga Deum ipsum et proximum procedens, firmam sanctitatis famam est assequutus; et peculari dono cumulatus privatas componendi lites, civium jurgia conciliandi, odia penitus extirpandi; atque adeo in his totus fuit toto vitæ suæ tempore, ut nulli industriæ, nullis omnino laboribus pepercerit, et omnibus omnia factus, simplex, rectus, humilis, innumeros pene filios Christo pepererit. Solum Deum semper in omnibus quum intendisset, corporis maceratione ac operibus attritus, octavo kalendas augusti anno 1507 meritis plenus, in cœnobio Colfani, quod est oppidum prope Calderolam, ab seraphico patriarcha exstructo, lætus ultimum diem aspexit, ac placidissime in Domino obdormivit.
[2] [Cultus immemorabilis a S. R. C. anno 1843 approbatus.] Corpus ejus magna cum populorum frequentia in adnexa ecclesia super altare et urna muro interclusa honorifice conditum fuit e, omnibusque, qui aderant, gratiæ, quas petierunt, beati Francisci meritis, a Deo concessæ fuerunt, et continuo, uti fertur f, ad ejus sepulcrum conceduntur, ac frequentia patrantur miracula. Ideo apud omnes maxima in veneratione haberi cœpit: tabulæ depictæ cum sanctitatis indiciis g, lampades accensæ h, cerei oblati i, supplicationes publicæ ad ejus tumulum bis in anno k cum magistratus interventu institutæ fuerunt, festum quotannis celebratum l, non semel corporis translatio de consensu antistium Camertium effecta m, et cor seorsim in hyerotheca affabre elaborata iterum occlusum et expositum fuit n: hinc apud scriptores vel coævos vel posteriores o Beati titulo decoratus, et nomen in ordinis menologio p recensitum. Hæc et similia q publici et ecclesiastici cultus, a die obitus Ven. Francisci ad hæc usque tempora exhibiti, animo reputans R. P. Fr. Joseph ab Alexandria, universi ordinis Minorum sancti Francisci de Observantia et Reformatorum generalis minister, causæque postulator ab sacrorum rituum congregatione humillime postulavit, ut cultus ille formiter de more probaretur. Quæ ordinariis in comitiis apud vaticanas ædes subscripta die coadunata, audita relatione ab Emo et Rmo domino cardinali Aloysio Lambruschini, episcopo Sabinorum, ponente, facta, omnibus mature diligenterque libratis et attente consideratis, visisque responsionibus ad animadversiones per defensores datis, auditoque R. P. D. Andrea Maria Frattini, sanctæ fidei promotore, qui scripto et voce suam sententiam aperuit, scribendum censuit constare de casu excepto a decretis sa. me. Urbani papæ VIII. Die 17 junii 1843. Super quibus omnibus facta postmodum sanctissimo domino nostro Gregorio papæ XVI per me subscriptum secretarium fideli relatione, sanctitas sua rescriptum sacræ congregationis approbavit, confirmavitque cultum publicum et immemorabili tempore præstitum beato Francisco a Calderola, sacerdoti professo ordinis Minorum S. Francisci de Observantia. Die 1 mense septembri, anno eodem. C. M. Episc. Portuen. Card. Pedicinus. S. R. E. V. Cancell. et S. R. C. Præfectus. Loco † Sigilli. J. G. Fatati S. R. C. secretarius.
ANNOTATA.
a Reapse claruerunt illo ævo in provincia Observantum Marchiæ plures sancti viri. Sub anno 1506 edidit Waddingus seriem provinciarum et vicariatuum, quam capitulo generali, quod illo anno in conventu Romano Aræcæli convenit, vicarius generalis exhibuit. Adscripsit postea Italus singulis conventibus sua decora. Errore, quem alibi jam aperuimus, legitur ibidem: S. Jacobi apud Cingulum, ubi requiescit Franciscus de Calderola, miraculis illustris; et sic de multis conventibus, passim omisso sancti aut beati titulo. At qui ex provincia Marchiæ ibidem recensentur et sæculo XV floruerunt, numero vere magno sunt [Annales Minorum, an. 1506, n. 10, t. XV, p. 321.] .
b Quæ de parentum conditione dicuntur, probabili nituntur conjectura.
c De origine Observantum vide in tomo X Octobris Commentarium de S. Joanne Capistrano. Intra breve tempus adepti sunt innumeras domos.
d Maximam auditorum multitudinem nemo ante memoravit; et certe in loco abdito, quale Colfanum est, difficilis collectu fuit ea turba; sed maxima hæc multitudo intelligenda est pro loci magnitudine.
e Corpus sepultum fuit anno 1507, et quadriennio tantum post urnæ, positæ super altare, inclusum fuisse videtur. Cfr Commentarius Prævius, n. 11.
f In Processu de nullis miraculis specialis instituta est disquisitio; sed auctoritate Marci Ulyssiponensis dictum solum est ejus meritis ad sepulcrum orantibus varia Deum præstitissebeneficia; et, si apparitionem post mortem excipias, nil a quoquam singulare traditum fuit; neque de ullis recentibus mentio facta est. Cor quidem mirabiliter conservatum fuisse assertum fuit; sed id tueri ausus non est ipse causæ advocatus. Scripsit Gonzaga suavissimam fragrantiam ex corpore emitti; verum, etiamsi de ea re certo constaret, non facile tamen id miraculum dicendum foret.
g In Commentario Prævio, n. 11, ostendimus alteram tabulam privati fuisse usus, alteram non certo pictam fuisse ante annum 1534.
h In Summario aut alibi non reperio lampades accensas fuisse ad sepulcrum B. Francisci; ex ignoto mihi fonte hæ additæ sunt.
i In libro expensarum oppidi Caldariolæ sub die 30 julii anni 1694 primum reperitur ceram oblatam fuisse B. Francisco; quod dein continuatum est [Summarium super dubio, p. 13.] . Ceram similiter offerebat sodalitas B. M. de Monte [Ibid., p. 29.] . Quum anno 1828 beati viri corpus in ædem Colfanensem reportatum, est statuerunt curia oppidana et prædicta sodalitas se pro veteri more deinceps ceram oblaturasesse [Ibid., p. 22.] ; quod statutum exsecutioni mandatum est [Ibid, p. 28.] . Oblata etiam candelabra et anathemata, appensa ambabus tabulis pictis, in templo Colfanensi expositis [Ibid., pag. cit.] .
k Reperio tantum in Summario [Ibid., pag. cit.] magistratum pergere ad Colfanense templum verno aut æstivo tempore (nei mesi di primavera od estate), quum votivam ceram defert. Aliæ interdum factæ fuerunt supplicationes, ut aut imbres nimii aut siccitas cessaret [Ibid., pag. cit.] . Exhibita fuit in Processu licentia, quam die 7 maji anni 1830 Josephus Maurizi, vicarius generalis Camerinensis, populo Caldariolano concessit ut proxima die dominica institueret ad B. Franciscum supplicationem, qua necessariam pluviam obtineret [Ibid., p. 27.] .
l De institutione festi vide Commentarium Prævium, n. 9.
m Translationes duas memoravimus in Commentario Prævio, n. 13. Antiquior est translatio corporis beati Francisci de suo ad aliud altare anno 1741 facta Camerinensis archiepiscopi potestate; qui, quum ecclesia Colfani a patribus Minoribus restauranda erat, necessariam translationem, adhibitis sigillis, vicarius foraneus ex commissione delegata ut scrupulosissime exsequeretur expresse imperavit. Ita causæ advocati [Informatio, p. 10.] ; et recte. Instrumenta hujus translationis edita sunt in Summario super dubio de cultu immemorabili [Pag. 14 et 15.] . In episcopi literis altare non vocatur altare B. Francisci; sed hæc dictio reperitur in commentario vicarii foranei de translatione facta. Sane promptum erat ut altare, super quod repositum erat B. Francisci corpus, vulgari hoc nomine appellaretur; atque hoc sensu interpretanda sunt quæ in lectione VI, sacræ rituum congregationi probata, leguntur: Corpus super altare composuerunt, altare eidem dicarunt; nuspiam enim dicitur, neque credibile est solemni ritu beato viro dicatum fuisse altare.
n Cordis fata vide in Commentario Prævio, nn. 11 et 13.
o
Recte dictum scriptores vel coævos vel posteriores; nam unus coævus tantum reperitur de B. Francisco scripsisse, scilicet Marianus de Florentia; sed ignoratur utrum ei dederit Beati titulum. Fidei promotor proposuit sequens Summarium objectionale, quod frustra convellere tentarunt advocati causæ.
Addere potuisset fidei promotor Civallium, quem
produxit postulator causæ in Summario additionali
et cujus meminimus n. 12 Commentarii
nostri Prævii.
p In Menologio ordinis beatus non vocatur servus Dei; sed studiose ab hoc titulo, quem ei in Martyrologio Franciscano solita liberalitate tribuit Arturus, abstinuit Menologii auctor Hueberus; sed hic hoc loco justo severior fuerit.
q Viginti novem testes Caldariolani, qui anno 1833 de cultu immemorabili deposuerunt, dixerunt quotidie pro veteri consuetudine in templo B. M. de Monte a sodalibus recitari in ejus honorem quinquies Pater et Ave. Alia cultus indicia me latent.
DE SS. CAPUANO, FLORENTIO ET ALITHIO, EPISCOPIS CADURCENSIBUS IN GALLIA,
SÆCULO V ET VI.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Capuanus, episcopus Cadurcensis in Gallia (S.)
Florentius, episcopus Cadurcensis in Gallia (S.)
Alithio, episcopus Cadurcensis in Gallia (S.)
AUCTORE R. D. B.
§ I. Civitas, pagus et diœcesis Cadurcensis. S. Capuanus, episcopus Cadurcensis. Tempus ejus episcopatus deductum ex ævo quo vixit ejus discipulus S. Sacerdos episcopus Lemovicensis.
Divona, Divona Cadurcorum, Civitas Cadurcorum, Cadurci et demum Cadurcum succedanea ejusdem urbis nomina sunt, [Civitatis Cadurcorum origo;] ita ut primum dicta sit Divona, dein Divona Cadurcorum, postea Civitas Cadurcorum, denique Cadurci et tandem Cadurcum: quemadmodum superius de Anderito [Vide supra, p. 634 et seqq.] , Anderito Gabalorum, Civitate Gabalorum, Gabalis et Gabalo multisque aliis Galliarum pagorum majorum capitibus explicatum fuit. Divonæ nomen fontem, divis sacrum, significat, ut constat ex his Ausonii de fonte Burdigalensi versiculis [De Claris Urbibus, XIV, v. 31 et 32.] :
Salve, urbis genius, medico potabilis haustu,
DIVONA, Celtarum lingua FONS addite DIVIS!
Et quidem Duw, Deu, Doué, Dia in linguis neocelticis adhuc Deum significat, sub forma Div occurrens in pluribus antiquis nominibus locorum Galliarum [Cfr Diefenbach, Origines Europeæ, p. 312.] . Ona, quæ in nominibus fluviorum Matronæ et Salmonæ, civitatum Veronæ, Salonæ, Cremonæ, Anconæ et Ortonæ, dearumque Eponæ, Nemetonæ, Damonæ et Sironæ apparet [Ibid., pag. cit. et Pott, Die Personennamen, p. 435.] , aquam aut fontem indicare debet, ut Ausonio sua fides stet [D. Martin, La Religion des Gaulois, tom. I, p. 334.] . Quas initio proposui nominis formas, eæ quasi legitimæ sunt; sed aliæ deinde accesserunt, ita ut sæculo IX occurrat Cadurx;sæculo XIII Caours, litera d inter duas vocales pro more suppressa; unde postea Caors, ac tandem Cahors [Deloche, Cartulaire de l'abbaye de Beaulieu, p. CLXXXIX.] : quod vulgare nomen perseverat. Ut Romano imperio civitas erat seu parvæ reipublicæ urbs, sic Francis dominantibus majoris pagi caput esse perrexit. Quare a sæculo V et deinceps non raro agunt rerum gallicarum scriptores de ejus territorio, finibus, pago et terminis: at et legimus rus, orbem, urbem, partes, agrum, terram et provinciam Cadurcorum [Ibid., p. CXCII.] ; quibus omnibus nominibus fere pagus indicabatur [Guérard, Essai sur la division territoriale de la France, p. 47 et 48.] ; quin etiam sæculo XIII cæperunt uno verbo Cahorsin, Kaoursin dicere; atque, a in e transeunte ut in totaliis verbis, sæculo XIV Quercin; unde tandem Querci.
[2] [pagi extensio.] Quantum vero patuerit pagus Cadurcensis minutatim perpendit Cl. V. Maximinus Deloche [Deloche, p. CXCIII.] ; ex antiquis probatisque documentis, summa collectis diligentia, demonstrans hoc pago comprehensam fuisse partitionem Loti (Département du Lot), cum fragmento partitionis Garumnæ et Tarni (Département de Tarne et Garonne), scilicet cum regione septentrionali (canton nord) minoris pagi Moisiacensis (arrondissement de Moissac), et præterea urbem Montisalbani cum adjacente ad septentrionem et orientem æstivum territorio. Quæ etiam diœceseos Cadurcensis circumscriptio fuit, usquedum Joannes papa XXII anno 1317 diœcesim Montisalbani erigens, eam ita ex diœcesi Tolosana decidit, ut ex pago Cadurcensi nonnisi urbem et suburbium Montisalbani adjecerit [Gallia Christiana, tom. XIII, col. 203.] . Ferax hæc sanctorum tellus fuit; quam, ex quo tempore Acta Sanctorum continuanda curamus, pluries jam mente visitavimus, ut Sanctos, qui ibidem floruerunt aut ossibus suis quietem nacti sunt, in opus nostrum introduceremus. Et quidem ad diem 16 octobris unus ex collegis meis illustravit S. Ambrosii, episcopi Cadurcensis, Acta; alter ad diem 21 S. Anatolii, ibidem olim similiter episcopi; itemque SS. Hilarionis et Agathonis abbatum, quorum ossa illic servari dicuntur. Nunc autem celebrandus est S. Capuanus; cui adjiciendi visi SS. Florentius et Alithius, qui non secus ac SS. Ambrosius, Anatolius et Capuanus olim rexerunt Cadurcensem diœcesim, locis vero suis immerito præteriti fuerunt.
[3] [S. Capuanus episcopus fuit Cadurcensis; de cujus ætate controvertitur.] Quin autem S. Capuanus inter Cadurcenses episcopos recensendus sit nemo unquam dubitavit; nam, ut omittam generalem illius ecclesiæ traditionem, testantur id Hugo Floriacensis, monachus Benedictinus, scriptor sæculi XII in Vita S. Sacerdotis, episcopi Lemovicensis [Henschenius, Acta SS. Maii, tom. II, p. 14.] , Bernardus Guidonis Ordinis FF. Prædicatorum, scriptor sæculi XIV, in Vita abbreviata ejusdem Sancti [Labbe, Bibliotheca Mss., tom. II, pag. 662.] : dein S. Capuani nomen occurrit in indicibus episcoporum Cadurcensium, quos texuerunt Guilielmus de la Croix [Series et Acta episcoporum Cadurcensium. Cadurci, in-4°, anno MDCVII.] , Claudius Robertus [Gallia Christiana I, p. 284.] , Fratres Sammarthani [Gallia Christiana II, t. II, p. 468.] multique alii: neque ea de re controversia esse potest. Quo vero tempore ac proin quis ei locus inter episcopos assignandus sit, minus convenit. Guilielmus de la Croix, cujus opus posthumum “Seriem et acta episcoporum Cadurcensium” edidit frater, primus hune episcoporum Cadurcensium ordinem ex Democharis tabulis, aliisque instrumentis historicis proponit: S. Genulphus, Exsuperius, S. Florentius, S. Alithius, S. Capuanus, Boethius, Sustratius, Leucadius seu Maximus, S. Maurillo, S. Ursicinus, Eusebius, Rusticus, S. Desiderius et S. Ambrosius; ita tamen ut fateatur sedem vacasse post S. Desiderium; quem indicem Sammarthani, Maurini scriptores Galliæ Christianæ, simul ac Richard et Giraud [Bibliothèque sacrée, tom. 28, p. 199. Edit. Paris, 1827.] atque alii admittunt, nisi quod S. Capuanum inter S. Desiderium et S. Ambrosium ponunt. Neque recens est controversia de tempore et ordine, quo S. Capuanus Cadurcensium rexerit ecclesiam; quum ea dere jam disseruerint Baluzius, Alteserra [Alteserra, Opera Omnia, tom. IV, vol. II, lib. VI, cap. II. Edit. Neapolitana, 1777.] , Le Cointe [Annales Ecclesiastici Francorum, tom. III, ad annum 682.] , Henschenius [Henschenius, Acta SS., tom. II Maii, p. 13.] noster, Mabillonius [Annales Benedictini, tom. I ad annum 700.] et alii.
[4] [Ex vita S. Sacerdotis,] Verum cum documentum, maxime antiquum, ad tantas dirimendas lites, sit excerptum quoddam ex Vita S. Sacerdotis, Lemovicensium episcopi, quum proinde necesse sit illud continuo præ oculis habere, videtur id primo sistendum esse. En verba biographi: Traditus est Sacerdos, puer venerabilis, S. Capuano, Caturcensi episcopo, ut eum litteris et disciplina christiana institueret: qui Capuanus in illis diebus erat præcellentissimus inter religiosos Aquitaniæ præsules. Hoc vero contigerat omnipotentis Dei dispensatione, quatenus puer sanctissimus a catholico perfectoque sanctitatis magistro purissima fluenta doctrinæ biberet, unde demum mentes fidelium, doctor factus egregius, irrigaret: et ne aliquando ab hæretica pravitate circumventus, quorum in illa regione ea tempestate maxima copia inerat, a recto fidei tramite deviaret. Sic igitur jam nominis dignitate, parentum nobilitate, dono regio, sanctique præsulis magisterio dilectus Domino Sacerdos decorabatur in infantia; quatenus ex hoc mortalibus claresceret, quanta reverentia excolendus existeret, quem tot et tantis muneribus divina largitas præveniendo sublimaret.
[5] [qui S. Capuani discipulus fuit,] Sanctus denique Sacerdos, transactis annis puerilibus, dum doctrinis salutaribus insisteret, et pubescentes annos maturitate vitæ transscenderet; cœpit cunctos coætaneos suos virtutum laudibus præcellere. Unde venerabili Capuano, sub cujus degebat magisterio, admodum carus erat, et ei semper assistebat; et ea, quæ ab ejus ore sitiens hauriebat, in sui cordis armariolo recondebat. Astutiam ejus simplicitas commendabat, et urbanum eloquium modestia temperabat: nec corporis gloriabatur decore, neque extollebatur mundiali favore. Verumtamen cum jam metas juventutis attingeret, in ipsa ferventi ætate cœpit mox castitatis amator existere, mundique delectamenta spernere. Nam quotiescumque tentator ad eum veniens tentationis aditum quærebat, clausum semper adversum se ejus pectoris ostium inveniebat. Quid multa? cum jam intrinsecus vas sincerum sancti Spiritus existeret, et in ara mentis holocaustum piæ devotionis quotidie Deo sacrificaret; memoratus Capuanus episcopus per angelicam admonitionem ordinavit eum levitam.
[6] [et qui vixit sub Ecdicio, duce Aquitaniæ,] Ex quibus liquet S. Capuani ætatem ex temporibus, quibus vixerit S. Sacerdos, definiendam esse. Verum cum hæc tenebris obvoluta sint, eruditi alii aliam inierunt viam. Sententia enim Henschenii [Acta SS., tom. II Maii, p. 13.] , cui omnino adhæreo, S. Sacerdotis episcopatus ad priorem sæculi VI partem referendus est: quod eruitur ex scriptoribus magis antiquis, qui acta S. Sacerdotis posteris tradiderunt. Ita Hugo Floriacensis, vir eximius, qui anno circiter 1107 juxta Rivetum [Histoire littéraire de la France, tom. X, p. 285.] , vel 1130 juxta Henschenium [Acta SS., l. c.] floruit, occasione Ecdicii, filii Aviti imperatoris, hæc de illis actis a se diligenter collectis scribit: Ecdicius, Aviti quondam imperatoris filius, in libro vitæ cujusdam sancti confessoris, nomine et officio Sacerdotis, Lemovicinæ civitatis, corrupto nomine (sicut opinor) nominatur Altitius, et hic illum creditur a baptismatis lavacro suscepisse. Cujus pretiosissimi confessoris vitæ seriem, partim in occulto sermone compositam (lingua scilicet vulgari), partim vero scriptorum indicio depravatam conspiciens, nuper corrigere statui, et tempore quo floruit, post multorum annorum curricula moderno tempore designavi. Et de ipsius quidem sancti virtutibus in eadem serie apertissimo sermone expressi: de hoc autem Altitio illud plane diffinire nolui, quod evidenti testimonio probare non possum: melius esse credens, quod me latet, seu de quibus ambigo, Deo totum relinquere, quam dubia pro certis proterve defendere. Hoc tamen antiquus ille liber, qui præfati confessoris actus continet, mihi videtur innuere, quod circa hoc tempus, de quo nunc loquimur, memoratus Sacerdos esse potuit infantulus [Ibid., p. 12.] .
[7] [sub Justiniano et Clodoveo,] Idem Hugo Floriacensis in Vita S. Sacerdotis refert hunc sanctum in Aquitania natum esse dum regnabat eodem tempore in Aquitania provincia rex christianismus, Anticius nomine [Ibid., p. 14.] ; dein inferius: Floruit autem S. Sacerdos, reverendus episcopus, Augustorum Anastasii et Justini Senioris Justinianique temporibus, sibi ab invicem succedentibus: Chlodovæo filio Childerici Francorum et Aquitanorum tenente monarchiam. Hunc Chlodovæum S. Remigius baptizavit. Hoc etiam tempore eximius monachorum legifer Benedictus, et B. Amandus et S. Vedastus episcopi, et alii plures viri sanctissimi floruerunt [Ibid., p. 17.] : quam narrationem et suam fecit Bernardus Guidonis, abbreviator Hugonis Floriacensis, ajens in Vita S. Sacerdotis: Defuncto Lemovicensi episcopo beatæ memoriæ Aggerico, vir Dei Sacerdos electione cleri et favore populi in cathedra ejusdem ecclesiæ episcopus sublimatur, regnante Clodoveo rege, quem Beatus Remigius baptizavit; atque etiam texens catalogum episcoporum Lemovicensium: Sanctus Sacerdos, inquit, natione Burdigalensis, qui veneratur et quiescit apud Sarlatum Petragoricæ diœcesis, qui etiam florebat circa annum domini 517 [Labbe, Bibliotheca Mss., tom. II, p. 267.] .
[8] [et proinde sæculis V et VI,] Jam quæ modo ex Hugone Floriacensi et Bernardo Guidonis transcripsimus, his paucis accipe: S. Sacerdos Burdigalensis natus est, dum Ecdicius tamquam rex (quæ appellatio medio ævo dabatur ducibus [Ducange, Glossarium ad scriptores mediæ et infimæ latinitatis. Edit Paris, 1733. V° rex.] ) Aquitaniæ præerat; atque puer educandus traditus fuit S. Capuano, antistiti Cadurcensi, hæreseos acerrimo hosti, qui eum dignitate levitæ [Ducange, op. c. V° levitæ.] seu diaconi decoravit. Floruit insuper S. Sacerdos eodem tempore quo sancti Benedictus, Vedastus et Amandus, Anastasio scilicet, Justino et Justiniano imperatoribus, atque Clodoveo I rege Francorum. Quæ narratio omnibus veritatis characteribus splendet, utpote sibimetipsi per totum constans et cum nullis rebus quæ historice certæ sint pugnans. Regnavit enim Anastasius ab anno 491 ad 518, Justinus ab anno 518 ad 527, Justinianus ab anno 527 ad 565, Clodoveus ab anno 481 ad annum vel 509 vel 511 [Art de vérifier les dates, t. II, p. 480 et 532; Acta SS., t. II Maii, p. 17.] ; dein Ecdicius, qui idem est ac Actisius vel Altitius, saltem ab anno 473 ad 475 gubernavit Aquitaniam, uti Maurini ex Sidonio Apollinari et Jornande deducunt [Don Vaissette, Histoire du Languedoc, t. I, l. IV, p. 218, 219, 224.] . Adde quod S. Benedictus natus circa annum 480 mortuus est anno 543, eique coævi fuere SS. Vedastus et Amandus: quorum prior, creatus episcopus circa annum 500, obiit circa annum 540; et posterior, ortus circa annum 494, vita functus est circa annum 584: neque prætereundum est Visigothos, quibus non raro, ut probat Franciscus Chifflet, cui adhæret Henschenius [Acta SS., t. II Maii, p. 18.] , nomen Vandalorum dabatur, Ariana labe infectos ab anno 475 ad annum 507 occupasse hanc Aquitaniæ partem [Don Vaissette, t. I, p. 223 et 247.] , nihilque intentatum reliquisse ut sua impia dogmata inter Gallo-Romanos spargerent [Cfr Acta SS., t. IX Octobris, p. 313.] ; atque ita intelligi quomodo S. Capuanus multos hæreticos ecclesiæ catholicæ reconciliaverit; sanctamque Mundanam a Vandalis ad sepulcrum filii sui S. Sacerdotis fuisse trucidatam. Quæ quidem omnia inter se prorsus concordant, modo admittatur S. Sacerdotem vitam protraxisse circiter ab anno 474 ad annum 530. Et quidem eo libentius huic sententiæ, quam, innixus Hugoni Floriacensi, noster Henschenius propugnavit, calculum meum adjicio, quod Hugo, inter doctos et eruditos sui ævi non ultimus [Histoire littéraire de la France, t. X, p. 285.] , quemadmodum testantur Maurini scriptores Historiæ litterariæ Galliæ, ita veritati historicæ studuerit, ut agens de facto propemodum indubio, scripserit plane definiri nolui, quod evidenti testimonio non possum: melius esse credens quod me latet, seu de quibus ambigo, Deo totum relinquere, quam dubia pro certis proterve defendere.
[9] [(Alteserræ aliorumque sententia] Quæ hucusque disputavimus, sufficienter evincunt quam modica fides adhibenda sit sententiæ Alteserræ, Mabillonii et Baluzii, quibuscum consentiunt Labbe, Lecointe, Fratres Sammarthani, atque auctores Maurini novæ Galliæ Christianæ: hi omnes autumant sanctum Sacerdotem circa annum 700 ecclesiam Lemovicensem rexisse; atque ad hanc ineundam viam eos præsertim movit auctoritas Bernardi Guidonis, qui fuit, ut ait ejus biographus coævus, vir magni consilii, magnæ experientiæ, expertæ prudentiæ [Scriptores Ordinis Prædicatorum, auctoribus Quetif et Echart, t. I, p. 578.] . Is indicem episcoporum Lemovicensium hunc in modum recenset: S. Martialis, B. Aurelianus, Evolius, Atricius, Emericus, Hermogenianus, Adelphicius I, Dativus, Adelphicius II, Exsuperius, Astidius, Rusticus, Rusticus II, Exochius, Ferreolus, Asclepiades, S. Asclepius, Simplicius, Felicius, Adelphicius III, Lupus, Hertenobertus, Cæsarius, Roricus, Rusticus III, Ermenardus, Salutaris, Agericus, S. Sacerdos; cujus nomini addit Bernardus Guidonis, hæc jam recitata verba: Natione Burdigalensis, qui veneratur et quiescit apud Sarlatum Petragoricæ diœcesis, qui etiam florebat circa annum Domini 517. Huic successit beatus Cessator [Labbe, Bibliotheca Manuscriptorum, t. II, p. 267.] .
[10] [rejecta,)] Quam recensionem præ oculis habens Alteserra ait: Hunc (Sacerdotem) tamen in remotiora rejiciendum non leves conjecturæ adsunt: ex Guidone enim, Sacerdos successit Aggerio, Aggerius Salutari, Salutaris Ermenoni, Ermeno Exmennario, Exmennarius Ruricio Juniori, quem interfuisse Concilio Arvernensi anno DXLI, et Aurelianensi IV anno DXLV patet ex subscriptionibus horum conciliorum [Alteserræ Opera Omnia, t. IV, vol. II, lib. VI, cap. II.] . Item Mabillonius: Superius actum de Ermeno episcopo, qui sanctum Tillonem Solemniacensem monachum (obiit circa annum 702 [Mabillon, Acta SS. Ord. S. Ben. t. II, p. 994. Bollandus, Acta SS., t. I Januar., p. 376. Ghesquière, Acta SS. Belgii, t. V, p. 393.] ) sepulturæ mandavit. Ejus successores memorantur Salutaris, Agericus, ac tertio loco Sacerdos [Mabillon, Annales Benedictini, t. I ad annum 700.] . Verum quicumque ad trutinam catalogum Bernardi Guidonis vocaverit, non poterit non in eo plures nævos deprehendere: ita Maurini [Gallia Christiana nova, tom. II, col. 1167.] et Sammarthani [Gallia Christiana, t. II, p. 630 et 631.] geminos Rusticos non recensent, atque ordinem Bernardi Guidonis in multis susdeque vertunt; neque, uti legitur apud Henschenium [Acta SS., t. II Maii, p. 13.] , et in Manuscriptis presbyteri de Fouillac [Manuscripta servata Cadurci a sæculo XVII extremo.] de Pago Cadurcensi, defuit qui Agericum a Rurico Seniore distinguendum neget, quia sicut a rure latinis dicebatur rusticus aut ruricus, ita a Petragoricis in sua vulgari lingua, quæ istis vocibus carebat, appellari debuit agre vel agry atque inde Agericus: dein Bernardus Guidonis, sibimetipsi repugnans, hinc S. Sacerdotem florentem circa annum 517, et inde pæne coævum exhibet S. Cessatori, qui Caroli Martelli tempore ecclesiæ Lemovicensis habenas tenebat. Quapropter, cum Bernardi Guidonis series, quod spectat ad episcopos primorum sæculorum a vero deflectat, ruunt argumenta, quæ inde Mabillonius, Alteserra aliique desumpserunt; adeoque hæc series in his tantum admittenda est, in quibus cum monumentis sinceris concordat: verbi gratia S. Sacerdotem floruisse anno 517, vel imperatoribus Anastasio, Justino, Justiniano atque Clodoveo I rege.
[11] [colligitur S. Capuanum ad finem sæculi V vixisse.] Ast cum ex dictis satis probatum sit S. Sacerdotem, antistitem Lemovicensium, circa annum 474 esse natum, affirmare licet S. Capuanum, qui dum esset episcopus S. Sacerdotem puerum efformavit ad virtutem, ecclesiæ Cadurcensis circa annum 480 exstitisse moderatorem; dein, cum ex Actis S. Sacerdotis intelligamus S. Capuanum per angelicam admonitionem ordinasse eum levitam seu diaconum, atque apertum sit sæculo V usum vel etiam in nonnullis locis legem ecclesiasticam exstitisse ut ante viginti quinque annos ætatis nec diaconi ordinarentur, nec virgines consecrarentur [Concilium Carthagin. III, cap. IV, Labbe, Conc., tom. II, col. 1167.] , (ita ut doctissimus Binterim [Denkwürdigkeiten der Christ Katolischen Kirche, tom. I, part. I, p. 351.] , re bene examinata, non nisi pauca exempla diaconorum qui ad hunc ordinem ante ætatem a synodo Carthaginensi præscriptam fuerint assumpti ex octo prioribus ecclesiæ sæculis detegere potuerit); fluit inde S. Capuanum suum episcopatum saltem usque ad annum circiter 500 protraxisse.
§ II. Chronotaxis antecessorum S. Capuani in episcopatu. Sylloge de SS. Florentio et Alithio.
[Primus Cadurcentium episcopus S. Genulphus. Ei successit Exuperius;] Jam quærendum est quosnam in sede Cadurcensi S. Capuanus antecessores habuerit; et quidem de SS. Florentio et Alithio, quia eorum gesta fuere omissa, nonnihil fusius disseretur. S. Genulphum itaque primum fuisse Cadurcensium episcopum, istuc medio sæculo III a S. Sixto missum, ferunt plura martyrologia vel breviaria antiqua et recentiora; ejus Acta ad diem 17 januarii, quo ejus festum agitur, commentario ornavit Bollandus [Acta SS., tom. II Januarii, p. 81.] . Defunctus Genulphus successorem in episcopatu Cadurcensi, qui nobis notus sit, non nisi post multos annos nactus est. Quod si Dionysius Sammarthanus [Gallia Christiana, tom. I, col. 118.] præ manibus habuit quasdam schedulas, in quibus affirmabatur episcopum nomine Gausbertum ecclesiam Cadurcensem anno circiter 301 rexisse, atque id quoque in veteribus inscriptionibus arcuatæ structuræ olim fuisse lectum, hæ, inquam, schedulæ minime attendendæ esse videntur, cum nomen Gausberti, utpote teutonicum, a Gallo-Romanis non usurparetur, neque verisimile sit Cadurcum ineunte sæculo IV advenisse ex gente barbara episcopum. Multo itaque verisimilius est in tempore episcopatus Gausberti assignando fuisse erratum, cum colligamus ex Chartulario Cadurcensi quemdam Gausbertum inter Cadurcenses sæculi X episcopos esse recensendum [Ibid.. col. 125 et in Instrum. u. III, p. 29.] . Proximus post S. Genulphum occurrit inter Cadurcenses episcopos Exsuperius; cujus laudes prosecutus est Ausonius in Commemoratione professorum Burdigalensium [Patrologia, Migne, tom. XIX, Opera Ausonii, col. 858.] . Hinc intelligimus eum priori sæculi IV parte floruisse; unde et patet eum diversum esse ab Exsuperio Tolosano, qui ineunte sæculo V clarus exstitit [Acta SS., tom. VII Sept., p. 629.] .
[13] [tertius S. Florentius;] Tertius in catalogis de la Croix aliorumque rite occurrit S. Florentius, notus potissime ex epistola, quam S. Paulinus Nolanus ad eum dedit, inscriptam: Beatissimo ac merito venerabili Patri Paulinus [Patrologia Migne, tom. LXI, Opera S. Paulini, col. 895.] . Qui Florentius, ait Rosweydus, fuit Cadurcensis episcopus, ut colligitur ex omnibus titulis codicum mss. et editorum ad hanc epistolam: Ms. Reg. incipit ad Florentium episcopum de civitate Cadurcensium. Ms. Vien. ad Florentium episcopum Cadurcensem. Ed. Bad. ut ms. Reg., sed addit Epistola. Grav. item Divi Paulini … epistola, sicut et Schot. Sancti, etc. In omnibus legitur de civitate Cadurcensium; sed in edit. Grin. Patri Florentio Cadurcensium episcopo [Ibid., col. 895.] . Scripta autem fuit, ut ex Patris appellatione [Buse, Paulin, Bischoff von Nola, tom. II, p. 331 et seqq. Opera S. Paulini, col. 895.] apparet, quum nondum episcopus esset Paulinus [Cfr ibid., col. 379, not. c.] ; qua dignitate nonnisi anno 409 auctus est [Cfr ibid., col. 112.] : quin et probabilia adsunt indicia, quibus hæc epistola ad annum circiter 405 referatur. Prior ad eum dederat Florentius, quamvis ad id tempus ignotus, literas officii et humanitatis plenas, perinde ac si antiqua inter eos præcessisset necessitudo et familiaritas. Perquam liberaliter respondit Paulinus: Lætamur, inquit, in Domino visitatos nos literis sanctitatis tuæ et provocatos, ut qui neque notitiæ tuæ prius gratiam gesseramus, nunc repentino Dei munere plenam tuæ tamquam veteris amicitiæ fiduciam sumeremus. Deprædicat dein hanc novam amicitiam, maxime quod divina pietas, ignorantibus, ut loquitur, in carne faciem tuam, hanc potius, qua pulcrius in Christo formatus es, speciem tuæ mentis ostendit. “Sermo enim, inquit, viri indicat de illo, et ex abundantia cordis os loquitur;” sermo itaque tuus nobis apostolico sale conditus expressit saporem gratiæ, quæ tibi data est et de stillicidiis labiorum tuorum gustavimus quam suavis sit in te Dominus; et pergit in eo laudare virtutes, quæ episcopum deceant [Opera S. Paulini, col. 380.] . Sunt qui S. Florentium existiment [De la Croix, op. cit.] interfuisse Concilio Valentino anni 374; sed eum pro Florentio Viennensi acceperunt, uti videre est ex actis illius concilii, editis a Sirmundo [Sirmundus, Concilia antiqua Gallia, tom. I, p. 19.] , Labbeo [Labbeus, Sacrosancta Concilia, tom. I, p. 904.] et Maurinis [Maurini, Conciliorum Galliæ tam editorum quam ineditorum collectio, tom. I, col. 229 etc.] . S. Florentii festum fiebat die 4 julii, et quidem ritu simplici, ut constat mihi ex Breviario Cadurcensi anni 1742: sed ab anno 1845, uti colligo ex ordine ecclesiastico hujus anni et ex Proprio Sanctorum diœceseos anni 1853, Ill. Dom. Joannes Bardou illud in perpetuum ritu duplici celebrari præcepit.
[14] [quartus S. Alithius;] Quartum episcopum exhibent ecclesiæ Cadurcensis diptycha S. Alithium: de quo, non secus ac de S. Venerando, Arvernensi episcopo, dicere poterat S. Gregorius Turonensis [Patrologia Migne, tom. LXX, Hist. Francorum, lib. II, cap. 13, col. 210.] : Qualis autem fuerit hic Pontifex testatur Paulinus dicens: “Si enim hos videas dignos Domino sacerdotes, vel Exuperium Tolosæ, vel Simplicium Viennæ, vel Amandum Burdigalæ, vel Diogenianum Albigæ, vel Dynamium Ecolismæ, vel Venerandum Arvernis, vel Alithium Cadurcis, vel nunc Pegasium Petrocoriis, utcumque habent sæculi mala, videbis profecto dignissimos totius sanctitatis, ac fidei, religionisque custodes.” Alithium primo matrimonio fuisse junctum cum Ruffina, filia S. Paulæ et sorore S. Eustochii, arbitrati fuerunt nonnulli [De la Croix, Series et Acta episcoporum Cadurcensium.] ; id perperam deducentes ex epistola S. Hieronymi ad Pammachium, quam errore ad Alithium scriptam fuisse autumabant. Sed melius ad eum referuntur Alithii, presbyteri Aquitanici, laudes, quæ leguntur apud S. Hieronymum, et epistola, quam beato et merito venerabili ac dilectissimo fratri Alethio Paulinus inscripsit. Scilicet, ut ab hac posteriori incipiam, Victor quidam, olim miles et S. Martini Turonensis discipulus, in solitudine B. Sulpitii Severi comes, dein S. Paulini coquus et amicus, atque etiam impiger annuis discursibus tabellarius, peragrarat Gallias et in Alithium presbyterum, S. Florentii, episcopi Cadurcensis, fratrem inciderat. Qui, motus S. Paulini fama, atque accipiendæ de ejus manu epistolæ (æque ac suus frater et tot alii summi viri) cupidus, literas dedit Victori, ad Nolanum presbyterum deferendas. Ad quas pro humanitate sua in hæc verba respondit [S. Paulini opera, tom. LXI, col. 343.] : “Deo gratias, qui odorem gratiæ in te suæ per eloquia litterarum tuarum manifestavit mihi. Per fratrem enim carissimum in Deo Victorem meum, hoc munere militantem Deo, ut fraternæ serviat caritati, seque nobis per longinqua terrarum intervalla discretis impigrum annuis discursibus tabellarium præbeat, et religiosissimis officiis mutuo visitantium corporalem laborem spiritali impendat affectu: per hunc ergo fratrem et conservum in Domino, qui communis et unanimus; nam et vobis ea se, qua nobis insitus est, acceptissimum gratia gloriatur, per hunc, inquam, mihi sancte venerabilis frater, tam dulce quam insperatum mihi munus accepi, epistolam tuam; in qua nobis bonus cordis tui thesaurus apparuit, ut merito percepta officii tui benedictione gauderem, cum faciem interioris tui castissimo speculatus eloquio, quantum in te mihi a Domino adjutorium conferat, agnoscerem.”
[15] [quem laudasse S. Paulinus Nolanus et S. Hierodymus] Scriptiunculam etiam quamdam a S. Paulino de divinis rebus postularat Alithius; cui petitioni ut satisfaceret, inopiam suam excusans, misit sanctus vir egregium suum de Gazophylocio [Ibid. col. 344.] seu de cura pauperum sermonem. Hoc literarium commercium ad annum 403 referri solet; sed ea inter epistolam, datam ad Alithium, et illam alteram, inscriptam Florentio, intercedit cogitationum atque etiam verborum similitudo, ut eodem tempore missæ fuisse dicendæ sint. Audi jam beatissimum Hieronymum ex Bethleem ad Algasiam, præclaram Aquitaniæ feminam, sub annum 406 de Alithio presbytero scribentem [Patrologia Migne, t. XXII, Opera S. Hieronymi, epist. CXXI, al. CLI, col. 1007; cfr ibid., col. LXXXII.] . Satis miratus sum, inquit, cur, purissimo fonte vicino relicto, nostri tam procul rivuli fluenta quæsieris. Habes istic sanctum virum Alethium presbyterum, qui viva, ut aiunt, voce et prudenti disertoque sermone possit solvere quæ requiris. Nostram igitur amaritudinem illius nectareo melle curato, senilemque pituitam juvenili ætate compesce. Jam vero et S. Paulinum et S. Hieronymum eum Alithium laudare presbyterum, qui deinde episcopus Cadurcensis fuerit, communis est eruditorum sententia [Cfr Tillemont, Mémoires ecclésiast., t. XIV, p. 112; Lebrun des Marettes, Opp. S. Paulini, Vita, cap. XLV, col. 103 et 104; D. Gervaise, Vie de S. Paulin, p. 232; Buse, Paulin, Bischoff von Nola, t. II, p. 137.] .
[16] [probantur.] Atque hæc valde probabilis est. Rosweydus quidem, quoniam non aliud noverat argumentum, quo suaderetur Alithium Cadurcensem fuisse episcopum, quam quod in editione prima S. Paulini operum epistola XXXIII inscripta legitur ad Alithium episcopum, fratrem suprascripti, scilicet Florentii, dubius animi fuit, quoniam ille preli partus neque correctus satis est, neque castigatus. Sed, omissa hac editione, in codicibus manuscriptis, Cluniacensi scilicet, regio et Viennensi, reperit Le Brun [Patrologia Migne, t. LXI; Opp. S. Paulini, diss. III, n. 2, col. 760.] eumdem Alithium dictum fratrem Florentii, Cadurcensis episcopi. Sane in his episcopus non appellatur; neque enim tunc temporis erat insignitus hac dignitate; quum inscripta sit epistola beato et merito venerabili ac dilectissimo fratri Alethio, fratri, id est, presbytero Alethio a presbytero Paulino. Quæ manifeste conveniunt cum S. Hieronymi epistola ad Algasiam; neque minus cum S. Gregorii Turonensis testimonio, quum non nisi post S. Florentium Cadurcensem cathedram occupare potuerit S. Alithius. Hæc itaque omnia simul consideranda sunt: scilicet post S. Florentium in Cadurcensi episcopali throno sedisse S. Alithium, ut constat ex catalogis; S. Florentio, episcopo Cadurcensi, fratrem fuisse presbyterum nomine Alithium, multumque venerabilem virum; eodem tempore S. Hieronymo in Aquitania notum fuisse Alithium presbyterum, a doctrina plurimum commendabilem; deinde nobilitate et divitiis præfulsisse Alithium, episcopum Cadurcensem, (ex hoc enim fere ordine assumebantur tum in Galliis episcopi), item Alithium Paulinianum, (nobiles nempe et divites christiani passim ambiebant ejus literas), et similiter Alithium Hieronymianum, quum Algasiam, præclarissimam feminam, ad virum ignobilem remissurus non esset; et demum Alithii nomen, utpote græcæ originis, non vulgare fuisse in Galliis, maxime inter nobiliores. Quæ plane sufficere videntur ut unus Alithius fuisse videatur, isque sanctus episcopus Cadurcensis. S. Alithii officium ecclesiasticum ritu simplici referunt ad diem 8 julii Breviaria Cadurcense, Albiense et Mimatense, ad normam Parisiensis Breviarii sæculo XVIII redacta; sed anno 1845, et dein 1853 episcopus Cadurcensis, modo laudatus, illud, concedente Romano Pontifice, ritus duplicis esse jussit [Proprium Cadurcense, Pars Æstiva.] .
§ III. Antiquitas cultus S. Capuani. Festum S. Capuani in diœcesibus Cadurcensi, Albiensi, Mimatensi.
[S. Capuani sanctitatis memoria] Nomen S. Capuani neque in Martyrologio Romano, neque in ullo Martyrologio Gallicano legitur: et si excipias indicem a Ven. V. Migne editum [Dictionnaire Hagiographique t. II, col. 1382.] , frustra illud in catalogis sanctorum Galliæ quæres. Attamen a remotissimis temporibus famam sanctimoniæ sortitus est, ita ut Hugo Floriacensis, in S. Sacerdotis Vita, quam sæculo XI juxta aliam valde antiquam scripsit, et Henschenius noster [Acta SS., t. II Maii, p. 14.] juris publici fecit, eum non tantum præcellentissimum inter religiosos istius temporis Aquitaniæ præsules, sed etiam præsulem sanctum nuncupavit. Quid quod illic aperte sanctus Capuanus dicitur, sanctimoniæ laude, non moribus, sed personæ inhærente? Et quidem cum eadem appellatione in Vita abbreviata, quam a Bernardo Guidonis concinnatam fuisse docuimus et quam post Stephanum Baluzium edidit Philippus Labbe [Bibliotheca Mss., t. II, p. 662.] , occurrit. Dein Guilielmus de la Croix in opere de episcopis Cadurcensibus, impresso anno 1617, ejusque abbreviator Joannes Vidal in Epitome historiæ episcoporum, baronum et comitum Cadurcensium [Abrégé de l'histoire des évêques, barons et comtes de Cahors.] , anno 1664 edito, itemque Saussayus [Martyrologium Gallicanum, p. 260.] in Vita S. Sacerdotis anno 1637, Capuano cognomen sancti tribuunt: quorum vestigiis institit presbyter de Fouillac in memorialibus suis de pago Cadurcensi, quæ et hodiedum religiose servantur Cadurci: consonant Breviarium Petrocoricense [Mémoire des anciens comtes du pays de Cahors, par Marc Antoine Dominicy.] anni 1640 et Proprium sanctorum diœceseos Sarlatensis, mandato Francisci de Salignac de la Mothe Fénelon, antistitis hujus ecclesiæ, anno 1677 promulgatum, in lectione IV ad festum S. Sacerdotis.
[18] [ab antiquissimo tempore servata;] Quamvis autem appellatio sancti Capuani non esset ubique recepta, (nam enumerantes seriem episcoporum Cadurcensium Claudius Robertus [Gallia Christiana, p. 284.] , Fratres Sammarthani [Gall. Christ. II, t. II, p. 468] , Dionysius Sammarthanus [Gall. Christ. III, t. I, col. 122.] eum nulla peculiari laudatione ab aliis ejusdem ecclesiæ præsulibus discernunt,) in nonnullis tamen Galliæ meridionalis diœcesibus ab immemoriali tempore famam sanctimoniæ consecutus erat. Hinc Breviarii Lemovicensis, quod Raymundus de la Martonie, hujus sedis episcopus, diligentissimis adhibitis curis, anno 1626 edidit [Limousin historique, t. I, p. 72.] , lectio IV in honorem S. Sacerdotis, die 5 maii, hisce verbis incipit: Sacerdos Calabri, in finibus Cadurcorum et Petrocoriensium, claris ortus parentibus a Capuano, notæ sanctitatis episcopo Caturcensi, litteris et christianis moribus informatus, ab eodem diaconus ordinatus est. Quibus omnibus perpensis, nemo non affirmabit Capuano elogium sancti fuisse datum, ita ut non ceciderit tantum super ejus mores, sed etiam super ejus personam, ac proin mirum non esse si saltem sæculo decimo octavo, (nam recentius monumentum quod id ostendat non novimus,) presbyteri Cadurcensis diœceseos ad ejus memoriam in horis canonicis et in liturgia celebrandam die 24 octobris ritu duplici minore, mandante Henrico de Briqueville de la Luzerne, episcopo Cadurcensi, anno 1734 fuerint adstricti. Verum brevi tempore post, anno scilicet 1742, Bertrandus de Guesclin, Henrici successor, romanæ liturgiæ Cadurcensem, et in festo S. Capuani ritui duplici simplicem subrogans, orationem de communi et lectionem, ex ejus Vita desumptam, per totam diœcesim recitari præcepit: quæ cum inter multorum sit manus atque nihil novi contineat, hic describenda non videtur.
[19] [ejus festum Albiæ, Mimate et Cadurcis;] Neque hunc in modum mutatum officium S. Capuani mansit intra limites Cadurcenses: illud Leopoldus de Choiseul de Stainville, archiepiscopus Albiensis [Breviarium Albiense, Pars Autumnalis, Parisiis, 1764.] , et ejus suffraganeus, Gabriel de Choiseul-Beaupré, episcopus Mimatensis [Ibid., p. VII.] , quando a suis ecclesiis, anno 1763 liturgiam romanam, ut ei novam Parisiensi non dissimilem sufficerent, exsulare jussissent, in Breviariis suarum diæcesium inseruerunt; unde, nisi forsan a paucis annis, expunctum non fuit. Ast non eadem ratione res sese habuit apud Cadurcenses; ubi Ill. Dominus Joannes Jacobus David Bardou episcopus, quo omnes monitum Apostoli: Mementote præpositorum vestrorum qui vobis locuti sunt verbum Dei: quorum intuentes exitum conversationis, imitamini fidem: (ad Hebr. XII, 1, 7); continuo mente versarent, festum S. Capuani aliorumque SS. episcoporum Cadurcensium a ritu simplici ad duplicem minorem anno 1845 evexit et anno 1853 kalendarium perpetuum juxta ritum romanum, sede Apostolica approbante, apud suos restituens, festum S. Capuani a die 24 ad diem 25 octobris transtulit, et omnia de communi confessorum pontificum fieri jussit, præter lectiones secundi nocturni, fere ex opere Guilielmi de la Croix desumptas, cum sequenti oratione: Deus, qui ad profligandas ex finibus nostris hæresis arianæ reliquias, beatum Capuanum pontificem suscitasti: præsta, ut ejus meritis et precibus a cunctis muniamur erroribus, et Filii tui Domini nostri Jesu Christi, pro cujus divinitate pugnavit, gratiam consequamur. Qui tecum. Aliæ erant oratio et lectio in honorem S. Capuani, quando clerus Cadurcensis sæculo præterito liturgiæ romanæ adhærebat: earum exemplar, quod mecum ven. vir Poulin, professor in Seminario majori Cadurcensi, simul ac plura alia ad cultum S. Capuani spectantia, amicissime communicavit, hic subjicitur: cum lectio sit magis antiqua, et breviter vitam S. Capuani, in quantum noscitur, referat.
[20] [Oratio et Lectio antiquior de S. Capuano.] Oratio. Tribue nobis quæsumus, Domine, misericordiam tuam intercedente beato Capuano confessore tuo atque pontifice, et quæcumque præcipis ut agamus, ipse adjuva, ut implere possimus. Per Dominum. Lectio IV. Capuanus Cadurcensis episcopus, præsules totius Aquitaniæ suo tempore virtutibus et sanctitate summopere præcellebat: huic Sacerdos adhuc infans (qui postea Lemovicensis episcopus fuit) præceptis, exemplisque, litteris, et christiana instituendus disciplina traditus fuit. Unde doctrinis salutaribus insistens, et cunctos coætanos suos virtutum præconiis superans, nostro venerabili Capuano, sub cujus degebat ministerio, admodum charus erat, et ei semper assistens, doctrinam quam ab eo hauriebat, in suo pectore recondebat. Tandem Capuanus eum per angelicam admonitionem ordinavit levitam. Vixit in episcopatu quinquaginta circiter annos, et virtutibus plenus migravit ad Dominum.
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 25. Oktober
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 25. Oktober
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.