Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung September VII
Band September VII
Anhang September VII
27. September
DIES VIGESIMA SEPTIMA SEPTEMB.
SANCTI, QUI V KAL. OCTOBRIS COLUNTUR.
S. Joannes Marcus, Christi aut Apostolorum discipulus.
S. Zenas, alias Zenon dictus, S. Pauli discipulus.
S. Caius, episcopus Mediolanensis, Conf. in Insubria.
S. Aderitus, episcopus Ravennas in Italia.
S. Florentinus M. Pseuduni in Æduis.
S. Hilarius M. Pseuduni in Æduis.
S. Aphrodisius M. Pseuduni in Æduis.
S. Cosmas Martyr Ægis in Cilicia.
S. Damianus Martyr Ægis in Cilicia.
S. Anthimus Martyr Ægis in Cilicia.
S. Leontius Martyr Ægis in Cilicia.
S. Euprepius Martyr Ægis in Cilicia.
S. Epicharis matrona M. forte Constantinopoli.
S. Fidentius M. Tuderti in Umbria.
S. Terentius M. Tuderti in Umbria.
S. Eleutherus vel Eleutherius M., Cæsareæ in Cappadocia.
S. Deodatus conf., in diœcesi Sorana in Latio.
S. Ceraunius vel Ceraunus, episcopus Parisiensis in Gallia.
S. Hiltrudis virgo, Lætiis in Hannonia.
S. Adulphus frater M. Cordubæ in Hispania.
S. Joannes frater M. Cordubæ in Hispania.
B. Bonfilius, episcopus Fulginas, prope Cingulum in Piceno.
S. Elzearius de Sabrano, baro Ausoysii & comes Ariani, Parisiis in Francia.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.
| Theodote martyr, mater SS. Cosmæ & Damiani, annuntiatur hodie in Martyrologio Germanico. De ea agetur hodie in SS. Cosma & Damiano, jam brevissime de eadem singulari titulo actum est ad | 2 Januarii. |
| S. Timotheus, discipulus S. Pauli, refertur hodie in codicibus Hieronymianis, & in aliquot auctariis Bedæ. Festivitas ejus apud Latinos celebratur, & gesta ejus apud nos illustrata sunt ad | XXIV Januarii. |
| Ætherius, ex monacho episcopus Uxamensis in Hispania, cum titulo Sancti ad hunc diem refertur a Bucelino, in titulis Sanctorum nimis liberali: neque enim ullum laudat martyrologum. Idem Ætherius laudatur apud Castellanum pag. 944 ut venerabilis, figiturque ad 25 Februarii, quo etiam die ut Beatus memoratur in Martyrologio Hispanico apud Tamayum, apud nos vero in Prætermissis ad eumdem diem | XXV Februarii |
| S. Sigismundi depositio legitur ad hunc diem in Calendario impresso Pragensi. Designatur autem depositio corporis S. Sigismundi regis, Pragam translati. Consule disputata de S. Sigismundo ad | I Maii. |
| S. Athanasius ponitur hodie in Fastis Coptitarum & Æthiopum apud Ludolfum. Indicari autem S. Athanasium Alexandrinum, colligo ex Fastis aliis, in quibus elogium additur, sed vitiose sermone Latino donatum. Egimus de S. Athanasio ad | 2 Maii. |
| S. Stanislai episcopi & martyris translatio annuntiatur apud Grevenum, Canisium & in Florario Ms. Acta S. Stanislai data sunt ad | VII Maii |
| S. Gibriani translatio ad hunc diem annuntiatur in codice Usuardino Heriniensi, & in Florario Ms., ut jam dictum est ad ejus Acta die | VIII Maii. |
| Dedicatio altaris S. Viti notatur hodie in Calendario impresso Pragensi. De S. Vito actum est ad | XV Junii. |
| S. Auremundus abbas ad hunc diem refertur a Bucelino, a nobis relatus ad | IX Julii. |
| S. Ketillus aut Chetillus confessor hodie apud Grevenum & Molanum annuntiatur, poniturque in Dacia, ut etiam fit in Martyrologio Germanico. Rectius Ferrarius S. Ketillum annuntiat Wiburgiæ in Dania, ut videri apud nos potest, ubi de S. Ketillo actum est, ad | XI Julii. |
| B. Vincentii a Paulo, sacerdotis & fundatoris Missionis, & puellarum Charitatis, viri apostolici & pauperum patris, memoria annuntiatur Parisiis in Martyrologio Romano, quod anno 1746 Antverpiæ recusum est. Ita quidem B. Vincentii nomen Martyrologio Romano inscribendum erat, permittente summo Pontifice, ut id fieret, quando solum Beatis erat adscriptus. Verum dum postea a Clemente XII in numerum Sanctorum relatus est, festivitati ipsius assignatus est dies 19 Julii, quo habetur in Martyrologio Romano, edito per Benedictum XIV, quamvis ibi etiam hodie elogio, ut in die obitus, honoretur. Verum illud ipsum elogium nos remittit ad diem cultus, quo dabitur in Operis Supplemento Vita S. Vicentii a Paulo, | XIX Julii. |
| S. Aristarchus, Pauli apostoli discipulus, hodie memoratur a Græcis cum Joanne Marco & Zenone, de quibus hodie agimus. At de Aristarcho actum est ad | IV Augusti. |
| Adberti abbatis Frislariensis mentio fit in Ms. Kalendario abbatiæ S. Salvatoris Antverpiensis. De illo Adberto nihil invenio, nisi forte nomen sit corruptum, designeturque S. Wigbertus, de quo actum est ad | XV Augusti. |
| Passio plurimorum sanctorum monachorum & martyrum hodie in Prussia annuntiatur a Menardo, qui in Annotatis ostendit, designare se monachos cœnobii Olivensis prope Gedanum in Prussia: nam assignat Chrysostomum Henriquez in Fasciculo Sanctorum Ordinis Cisterciensis part. 2 lib. 2 dist. 39 cap. 13, ubi de illis agit Henriquez. De iisdem agit laudatus Henriquez in Menologio Cisterciensi ad 17 Septembris, ibique illorum monachorum abbatem vocat Casimirum. Quod autem ait Menardus, ex tabula quadam Coloniæ excusa de patronis Poloniæ & Sueciæ satis apparere, hos sanctos martyres inter Poloniæ Sanctos coli, invenire nequeo. Neque enim novimus, cujus auctoritatis ac vetustatis sit illa tabula Coloniæ impressa, nec talia sunt, quæ ex illa tabula recitat Henriquez, ut cultum probent. Quare videri possunt dicta de Casimiro & Sociis in Prætermissis ad | XVII Septembris. |
| S. Gerulphi M. translatio memoratur in Mss. additionibus Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum. De S. Gerulpho actum est ad | XXI Septemb. |
| S. Callistrati & sociorum martyrum hodie memoria est apud Græcos & Molanum, uti & in Romano olim Gallice verso. De iis heri egimus cum Martyrologio Romano. | XXVI Septembris. |
| S. Justinæ virginis, cujus corpus in Ambrosiana basilica conditum est, his ipsis verbis mentio fit in Martyrologio Mediolanensi. In Annotatis laudatur codex manu exaratus anno 1410, in quo inter corpora Sanctorum dictæ ecclesiæ numeratur corpus S. Justinæ virginis. At exiguæ auctoritatis potest esse illius temporis codex, cujus auctor non nominatur. Laudatur item Kalendarium Missalis Ambrosiani, editi anno MCDLXXXIV, licet in eo dies festus assignetur diei vigesimo sexto Septembris. Demum ex Morigia credit auctor, altare fuisse S. Justinæ in ecclesia Ambrosiana, illudque postea dirutum. Adducit aliqua carmina, in quibus ego aram illam invenire nequeo. S. Justinam invocari in litaniis primo die rogationum triduanarum, quando fit statio in basilica Ambrosiana, affirmat laudatus martyrologus; sed fatetur, se ignorare, quænam sit illa Justina, & in quo tumulo sit ejus corpus. Ut autem paucis mentem meam declarem, ex omnibus in Martyrologio allegatis conjicio, S. Justinam martyrem, quæ cum S. Cypriano passa est, particulari aliquo cultu in basilica Ambrosiana honoratam fuisse. Nam laudatum Kalendarium designat diem, quo illa colitur, & reliquiæ illius S. Justinæ facile Mediolanum pervenire potuerunt: ex reliquiis autem opinio de corpore nasci potuit, ut frequentissime accidit. De S. Justina & Cypriano egimus ad | XXVI Septemb. |
| Sabatii aut Sabbatii cujusdam, monachi in Russia, mentio fit ad hunc diem in Menologio Slavo-Russico his verbis: Item S. P. N. Sabbatii in monasterio Solovetskio. Eumdem hoc præfixo die memorat Ignatius Kulczynski in Specimine ecclesiæ Ruthenicæ, impresso Romæ anno 1733, pag. 47 sub hoc titulo: De S. Sabbatio Solovecensi. Non dicitur, quo tempore Sabbatius ille floruerit, ut nequeam ex tempore, quo vixit, ferre judicium, solidamve formare conjecturam, Catholicusne fuerit, an schismaticus. Quapropter solum hic recitabo, quæ laudatus auctor de eo dedit ex Anthologio Russorum. Thaumaturgum hunc, inquit, Solovecensem & eremitam commemorat meum Anthologium, & habet tale Troparium, ut sequitur: Declinans mundum, & incolens eremum, bonum certamen certasti, incumbens duris laboribus, vigiliis ac orationibus. Hinc post obitum fundis curationes, Sabbati pater noster, ora Christum Deum, ut salvet animas nostras. Tum Contacium recitat hoc modo: Mundanam tempestatem effugiens, insulam maris incoluisti, o Sapiens, crucem vero tuam tollens, & Christi vestigiis insistens, in orationibus ac vigiliis jejuniisque perseverasti, & corpus acerbis mortificationibus afflixisti. Inde te colimus ut monachorum decus, & celebramus peramanter tuam memoriam. Tu vero, o sancte Sabbati, ora Christum Deum incessanter pro nobis. Plura de Sabatio, forsan Catholico & Sancto, non novimus. | |
| Feliciani & Benedicti MM. meminerunt Grevenus & auctor Florarii Ms., ambo multa confundere soliti. Si quo die simul passi fuerint hi Martyres, clarius se alibi manifestabunt. At ejusmodi sunt nomina, ut imponi potuerint anonymis post corporum elevationem. | |
| Petrus Metensis episcopus refertur ut Sanctus in aliquot auctariis Martyrologii Usuardini apud Sollerium nostrum, nimirum in codicibus Bruxellensi & Hagenoyensi, in editionibus Lubeco-Coloniensi ac Greveni. Petrum item annuntiant auctor Florarii Ms., Maurolycus, Canisius, Felicius, Saussayus & Ferrarius. Præterea Meurissius in Catalogo episcoporum Metensium, inter quos vigesimum quintum numerat, pag. 81 Sancti titulum Petro attribuit, aitque, nomen ejus legi in Martyrologio Metensi ad hunc diem, quo defunctus creditur. Demum de eodem dicit: Corpus ipsius portatum fuit ad ecclesiam S. Clementis, ubi etiamnum quiescit, & ubi in maxima est veneratione. Hæc ultima quidem viderentur cultum publicum importare, si translatum esset Petri corpus ob agnitam sanctitatem, & publicæ venerationi modo exponeretur. Verum videtur auctor solum primam sepulturam designare, & honorificam corporis conservationem. Si vero & aliquam corporis translationem sciremus factam, cum ejusmodi translationes fiant ob rationes varias, ex ea necdum probaretur cultus. Certe de Petro Metensi agit in utraque editione Historiæ Lotharingiæ Calmetus, agunt Sammarthani in Catalogo episcoporum Metensium, neque illi attribuunt Sancti titulum, aut ullam de sanctitate mentionem faciunt. In Catalogo episcoporum Metensium edito per Acherium tom. 6, pag. 650 laudatus Petrus ita commemoratur: Villico successit Petrus episcopus Metensis XXV: sedit annis X. Obiit V Kal. Octobris sub Papa Pelagio II, regnante Tiberio Constantino. In illo tamen Catalogo, cui similem habemus Ms., multi ante & post Petrum titulo Sanctorum honorantur, ut merito existimemus, illum titulum olim Petro non fuisse datum. | |
| Ignatius abbas hodie annuntiatur in Menæis Græcorum impressis, in Menologio Sirletiano, in Synaxario Sirmondi, & apud Marcum Cytheræum. Ex iis tamen certo inferre nequeo, Ignatium illum cultu ecclesiastico honorari a Græcis aut aliquando honoratum fuisse, cum aliqui subinde in Fastis Græcorum commemorentur, & maxime in Menæis, etiamsi cultu caruerint. Accedunt & aliæ rationes, quæ dubitationem de cultu ingerunt. Dicitur vixisse sub imperatoribus Nicephoro & Joanne, id est, sub Nicephoro Phoca & Joanne Zemisce, ut mors ejus late videatur figenda circa annum 970, & non satis capiam, cur Castellanus in margine Martyrologii sui assignet annum circiter 999. Nam verisimillimum est, ultimos imperatores, sub quibus abbas fuit, esse assignatos; non vero eos, sub quibus juvenis vixit. Si autem sub Joanne Zemisce defunctus est, & corpus uno anno post mortem honorificentiori loco depositum, ut in Menæis dicitur, poterat inseri Menologio, quod scriptum est jussu imperatoris Basilii Porphyrogeniti, si cultum habebat. In eo tamen non reperitur: nihilo magis invenitur in Fastis Moscorum, qui præcipuos recensent Græcorum Sanctos. In novissimo Græcorum Anthologio, quo Græci utuntur hoc tempore, similiter Ignatium abbatem non invenio. Quapropter etsi Ferrarius & Castellanus illum suis Martyrologiis inseruerint; ab Ignatio abbate hactenus cum Baronio abstinendum censeo, cum solum videatur Græcorum Fastis additus, postquam Græci schismate a Latinis se separarunt, ipseque etiam cultus apud Græcos sit dubius. | |
| Romanus aliquis martyr hodie videtur annuntiari in vetustissimo codice Epternacensi, prout laudatur a Florentinio in Annotatis ad Martyrologium. Nam ibi legitur: Civitate Egas Romani martyris. Verum, cum alii codices Hieronymiani illum non habeant, omniaque Martyrologia posteriora de eodem taceant, dubium saltem est, an ex mendosa transcriptione Romanus non fuerit additus. | |
| Sigebertus, Orientalium Anglorum rex, qui apud Bedam lib. 3 cap. 18 Sighberchtus dicitur, homo bonus ac religiosus, vitamque amplexus est monasticam, relicto regno, in Martyrologio Anglicano hac die memoratur ut Sanctus, indeque apud Ferrarium. Verum asteriscus, in margine elogio ejus adjectus in Anglicano Martyrologio, insinuat, non esse inventum in Fastis vetustis, ut cultu ecclesiastico videatur carere. Wion in Ligno Vitæ lib. 4 cap. 6 Sigebertum cum titulo Sancti memorat inter reges, qui facti sunt monachi, sed cultum ejus non probat, neque ipsum memorat in Martyrologio suo monastico. In hoc Sigeberto varius est Castellanus, qui eum ad 17 Septembris ut Sanctum annuntiat, ut ibi dictum est in Prætermissis. At in Aëmeris pag. 895 Sigberechtum vocat in margine, eumque ut venerabilem memorat, dicens, annuntiari ipsum ab aliquot neotericis sine apparentia cultus. | |
| Quindecim martyres sine ullis loci aut temporis adjunctis ita memorantur in Menologio Sirletiano: Eodem die natalis Sanctorum quindecim martyrum, qui cum essent navigio impositi, illo ipso combusto, in mari suffocati sunt. Eadem leguntur in Menæis impressis, ex quibus desumpta videntur. At cum illos in aliis Fastis non inveniam, singularem illis titulum non assigno. Forte ex Actis martyrum fuerint desumpta, & sic ad aliam spectarent classem. Quidquid sit, plura de illis necdum novimus. | |
| Dedicatio ecclesiæ S. Petri Coloniæ annuntiatur apud Canisium. | |
| Dedicatio ecclesiæ Sagiensis in Normannia hodie memoratur apud Molanum, Ferrarium & Canisium. | |
| Eusebii videtur mentio fieri apud Martenium in Martyrologio Corbeiensi: sed cum ponatur in Cæsarea Cappadociæ, verisimiliter legendum est Eleutherii, de quo agimus: nam non pauca sunt menda in editis a Martenio. | |
| Sancius Petri Corvach, civis Compostellanus, cum sepultus esset Viterbii cum epitaphio his verbis concepto: Hic jacet Sancius Petri, dictus Corvach, civis Compostellanus, qui obiit V Kal. Octobris. An. Domini MCCLXXIX; cum inquam sepultus esset taleque eidem epitaphium in vetusta S. Caroli ecclesia sculptum esset in lapide; dictum epitaphium anno 1681 fuit inventum, itaque ab aliquibus lectum, ut crederent, sculptum esse Sanctus Petrus, suspicarenturque Sancti alicujus Petri corpus ibi sepultum esse, ut eodem anno perscriptum est Papebrochio nostro, cui & inscriptio sepulchralis, exacte æri incisa, fuit missa. At in ea satis clare legitur, Sancius Petri, non, Sanctus Petrus. Existimo, ipsos quoque Viterbienses id ipsum postea agnovisse. | |
| Salusius abbas habetur in Fastis Coptitarum & Æthiophum apud Ludolfum, ex iisque Martyrologio universali insertus est a Castellano. Nos Salusium illum aliunde non novimus nec novit Castellanus, quantum existimo. | |
| Baula martyr ex iisdem Fastis annuntiatur apud Castellanum nobis eo saltem nomine ignotus. | |
| Absadius & Aron in iisdem rursum Fastis leguntur, nobis ignoti, & recte a Castellano omissi. Dat tamen ille ad 19 Januarii Absadium presbyterum ex dictis Fastis. | |
| Paulus a Bigulia in Corsica insula, Ordinis S. Francisci, memoratur in Martyrologio Franciscano cum solito titulo Beati. At apud Waddingum ad annum 1432 de Paulo brevis fit mentio sine ullo Beati titulo, referturque beneficium mulieri ad sepulcrum ejus præstitum. Hoc de Paulo præ ceteris observo, quia allata in Martyrologio verba Gonzagæ suspicionem de cultu ingerebant. At nec Pauli, nec aliorum, quos Beatos suo more vocat, cultum probat Arturus: eaque de causa lectores ad ipsum remittimus, acturi tamen de S. Elzeario, quem item annuntiat. | |
| Walterus Vir miraculis clarus in vita inter venerabiles Ordinis Prædicatorum in Anno Dominicano solus titulo Beati honoratur a Lafono, verisimiliter quia vidit, dictum titulum eidem ante datum apud Leandrum Albertum de Viris illustribus Ordinis Prædicatorum lib. 5 fol. 188, ubi Walteri gesta refert & aliqua viventis miracula; sed nihil insinuat de cultu, neque de eo quidquam invenio apud Gallos martyrologos aut historicos. Floruit Walterus Argentorati seculo 13, ut pluribus exponunt scriptores laudati. | |
| Gilbertus monachus Cisterciensis, in monasterio Claræ-Vallis defunctus, memoratur apud Henriquezium & Chalemotum in Menologiis Cisterciensibus cum titulo Beati; prior addit Joannam, abbatissam Clari fontis in ducatu Luxemburgensi, quam similiter commemorat Arturus in Gynæceo: sed nulla proferunt publici cultus indicia. | |
| Amedæus, ex Ordine Cisterciensi episcopus Lausannensis, hodie memoratur apud Saussayum,ut piæ & sanctæ memoriæ. Verum alii ut Beatum & Sanctum celebrant, nimirum Menardus in Martyrologio Benedictino hodie Sanctum vocat, Henriquez similiter in Menologio Cisterciensi ad 7 Januarii, ut apud nos eo die observatum est in Prætermissis, remissa ad hunc diem cura de cultu ulterius inquirendi. Henricus Murerus in Helvetia sancta pag. 190 Amadæi, ut ibidem vocatur, Vitam dat, & Sanctum vocat. Sanctus item vocatur in Catalogo episcoporum Lausannensium impresso anno 1724; & apud Sammarthanos Beatus,quemadmodum & in Catalogo Ms., olim a Chiffletio huc misso. Alii tamen a prædictis titulis abstinent, ut fit in duobus aliis Catalogis Mss., dudum huc missis. Angelus Manrique in Annalibus Cisterciensibus ad annum 1158 cap. 5 multa collegit de Amedæo Lausannensi, & recitat nonnulla, quæ cultum insinuarent, si forent certa. At ipse videtur advertisse, ea non esse certa, cum a titulo Sancti aut Beati,quantum apparet, studiose abstinuerit. In hisce dubiis mihi tandem succurrit Epistola ex ipso loco, ubi coli deberet Amedæus, ad Bollandi quæsita ab aliquo e nostris data, in qua hæc leguntur: Respondeo tertio, de Amadeo nihil aliud me scire, vel seniores & doctires ecclesiasticos, quos etiam hic diligenter consului, quam quod accenseatur nostris episcopis. Quomodo autem idem indeptus fuerit Beati titulum, qui tamen ei præfigitur, tam in Catalogo episcoporum, quam ejus Homilis de B. Virgine, nos prorsus ignoramus. Ex his videtur concludendum cultu ecclesiastico carere Amedæum; quod vero spectat ad Beati titulum, ne hunc quidem videri antiquum: neque enim reperitur in antiquioribus Catalogis, ut ex recentioribus unus aliquis eo primum usus videatur, indeque ad plures transierit. | |
| Joannes, ex monacho & abbate Ordinis Benedictini S. R. E. Cardinalis, ut beatæ memoriæ hodie insertus est Menologio Bucelini, ubi & alii nonnulli adduntur cum eodem titulo, quos non recenseo, quia omnes pii eo titulo honorari possunt. | |
| Galii & Lexuntii, ut episcoporum Trevirensium, corporum elevatio annuntiatur in Mss. additionibus Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum in margine. Nescimus, quid velit auctor, neutrum enim invenimus inter episcopos Trevirenses. | |
| Ginguriani monachi memoria hodie annuntiatur apud Menardum, Bucelinum, Ferrarium, Saussayum & Castellanum. Obiisse autem hoc die dicitur in Vita S. Gildæ abbatis, data apud nos ad 29 Januarii, & apud Mabillonium seculo 1 Benedictino. Utroque loco titulus Sancti adscribitur nomini Ginguriani: non autem in ipsa S. Gildæ Vita, ex qua innotuit, quidquid de Ginguriano compertum est. Vixit ille & obiit in monasterio S. Gildæ Ruyensis, diœcesis Redonensis, in Britannia Aremorica. Non autem defunctus est seculo VII, ut in margine notavit Castellanus, sed seculo XI, ut recte observavit Mabillonius, qui tom. 4 Annalium Benedictinorum pag. 426 felicem Ginguriani obitum refert occasione Felicis abbatis, sub quo vixit Frater conversus. Abstinet ibidem Mabillonius a titulo Sancti aut Beati, non alia, opinor, de causa, quam quod intellexisset, Virum venerabilem cultu carere. Gingurianum quoque non invenio apud Albertum Le Grand in Sanctis & Beatis Britanniæ Aremoricæ, nec ullum alibi cultus indicium. Itaque consuli potest Vita S. Gildæ laudata. | |
| SS. Alphæus, Alexander & Marcus MM. annuntiantur hodie in Græcia a Galesinio, quem secutus est Ferrarius. Græci, ex quibus illos dedit Galensinius, eosdem cum aliis referunt ad | XXVIII Septemb. |
| S. Lioba virgo memoratur hodie in codice Cartusiæ Ultrajectensis, & in Florario Ms. Apud alios & in Romano | XXVIII Septemb. |
| Eutici & aliorum sine aliis adjunctis mentio fit in Florario Ms. Verisimiliter Martyres sunt a die suo avulsi, & forte Euticus cum Sociis, qui dabitur ad | XXIX Sept. |
| S. Gaiana V. M. cum aliis duabus Virginibus hodie ponitur a Castellano cum Græcis in Armenia. At de omnibus illis Martyribus, in Armenia sub rege Tiridate passis, inter quas Ripsime heri in Prætermissis memorata, agetur ad | XXIX Septemb. |
| Philomen episcopus, Fortunatianus & Gaiana martyres, sine adjunctis annuntiantur in Menæis impressis, indeque in Menologio Sirletiano, ubi Gaiana corrupte scribitur Gaina. Hæc autem Gaiana, nisi passa sit cum S. Ripsime, nobis hactenus est ignota: neque eo modo hi tres in Menæis memorantur, ut ex ea annuntiatione de cultu constare possit. In duobus versiculis, quos addunt Menæa, solius Gaianæ fit mentio. Hi autem versiculi innuunt, non aliam esse Gaianam, quam quæ cum S. Ripsime fuit passa, ut alii aut perperam fuerint adjuncti, aut ad eamdem spectent martyrum Armeniæ classem, de qua agetur ad | XXIX Septembris. |
| Joannes de Monte Mirabili, monachus Cisterciensis, in Kalendario Cisterciensium impresso ad hunc diem refertur, apud alios, ubi de cultu inquiretur, ad | XXIX Septemb. |
| Gregorius Armenius legitur in Fastis Coptitarum apud Ludolfum. Utrum designetur S. Gregorius Armeniæ episcopus, non liquet. Nam hic in iisdem Fastis legitur die, quo de ipso agemus cum Martyrologio Romano, | XXX Septembris. |
| Lupita, soror S. Patricii, quam alii viduam, alii virginem vocant, hodie memoratur a Dempstero, Arturo in Gynæceo, Ferrario & Castellano, apud Camerarium vero ad 10 Octobris, ut Sancta. Eodem titulo ornatur in aliquot Catalogis Sanctorum Hiberniæ, & a Colgano in Annotatis ad Acta Sanctorum Hiberniæ variis locis. Fuerit & in prioribus Operis nostri tomis eodem fortasse titulo subinde honorata, ut certe factum est tom. 1 Februarii pag. 779. Verum observavi, in Annotatis ad Vitas S. Patricii, datas 17 Martii, in quibus de Lupita variis locis fit mentio, titulum Sanctæ a Papebrochio nostro omissum esse; ipsamque Lupitam non recenseri in iis Catalogis, qui Kalendariorum instar ordine dierum concinnati sunt. Præterea nullus profert ullum publici cultus indicium, ut de eo saltem dubitare cogamur. Si quis tamen probare possit, coli Lupitam, de ea agi poterit ad | X Octobris. |
| SS. Tharaci, Probi & Andronici MM. memoria hodie annuntiatur in Apographis Hieronymianis in Appendice Adonis, in Florario Ms. In aliquot autem codicibus, in quibus nomina Sanctorum non raro permiscentur, Andronicus a duobus aliis avulsus fuit, videturque conjungi cum Eleutherio, Cæsareensi nimirum, de quo hodie agimus. Ea de causa, opinor, Grevenus hodie ita habet: Item sanctorum Eleutherii, Andronici, Timothei, acsi hi socii essent. Verum Eleutherius solus est, solus item Timotheus, supra memoratus: Andronicus vero Socios habuit Tharacum & Probum & de his tribus agitur in Martyrologio Romano ad | XI Octobris. |
| Flavianus, episcopus Antiochenus cum Nectario Constantinopolitano hodie memoratur in Synaxario Constantinopolitano, non 26 Septembris, ut apud nos impressum est tom. 2 Martii pag. 9 in S. Gregorio Nysseno, ubi Majores nostri crediderunt, designari Flavianum I, ejusque apud Græcos cultum illa annuntiatione satis probari; abstinent tamen a titulo Sancti eidem attribuendo. Quæ obiter ibi de Flaviano I occasione epistolæ, ad ipsum datæ, observata sunt, adoptavit & auxit Tillemontius tom. 10 Monumentorum in Flaviano I Antiocheno, cui titulum illum vindicat art. 9. Verum cum alter Flavianus ecclesiæ Antiochenæ præfuerit ineunte seculo IV, dubium est, uter designetur Flavianus, quemadmodum observavit Boschius noster tom. 4 Julii in Patriarchis Antiochenis pag. 63, agens de Flaviano I. Præterea ex tali commemoratione in Synaxario, qualis hodie est Flaviani, nequit probari cultus, cum in Menæis, in Menologio Sirleti, atque in illo ipso Synaxario plures reperiantur, qui numquam cultu ecclesiastico fuerunt honorati, maxime si de cultu taceatur, & elogio careant, ut hic fit. Cultu autem apud Græcos caruisse Flavianum, vehementer suspicor, quia memoriam ejus in nullis aliis Græcorum Fastis reperio. Quæ vero pro sanctitate Flaviani I deinde adducit Tillemontius, nequaquam mihi sufficiunt ad eum Sanctis aut Beatis annumerandum. Nam titulus Beati & Sancti semel nomini ipsius præfixus, & elogia quædam Flaviano viventi a Chrysostomo coram populo data, aut a Facundo Hermianensi de defuncto deinde prolata, evincunt quidem, virum fuisse in multis laudabilem, sed ea nequeunt evincere, cultu ecclesiastico fuisse honoratum, aut Fastis sacris vetustioribus pro tali insertum. Quare de Flaviano Antiocheno plura non disputabimus, nisi de cultu prius constiterit. | |
| Nectarius episcopus Constantinopolitanus cum Flaviano superius omisso legitur in Synaxario. Redibit in pluribus Fastis Nectarius ad | XI Octobris. |
| S. Theclam abbatissam in Germania hodie ponit Ferrarius. Est in Martyrologio Romano ad | XV Octobris. |
| Oranus vel Orannus aliquis hodie apud Ferrarium annuntiatur his verbis: In Hibernia S. Oranni episcopi. In Annotatis laudat Martyrologium Cartusianorum, & Catalogos Sanctorum Hiberniæ. Ulterius observat, eumdem videri cum discipulo & auriga S. Patricii, qui Odranus alias scribitur. De illo autem Odrano jam actum apud nos est ad 19 Februarii. Utrum vero Oranus, Orannus vel Odranus aliquis, sive episcopus, sive presbyter, ab illo distinctus colatur apud Hibernos, examinari poterit ad diem, quo a pluribus commemoratur, & ab ipso etiam rursum Ferrario, | XXVII Octobris. |
| S. Eucharii martyris meminit Ferrarius & Saussayus ad hunc diem Tulli in Gallia. At nos in antiquo Breviario Tullensi invenimus Eucharium | XXVII Octobris. |
| Theobaldus, ex Ordine Eremitarum S. Augustini episcopus Veronensis, in Compendio Vitæ impresso Italice Beatus vocatur, & obiisse dicitur anno 1331, die 27 Septembris, sed nulla ibidem proferuntur cultus ecclesiastici indicia. In Catalogis episcoporum Veronensium apud Ughellum & Ferrettum non vacatur Beatus, ibique dicitur obiisse die, quo latius de Theobaldo agi poterit, si quis cultum docuerit, | XIX Novembris. |
| Marcellus hodie, ut Sanctus, annuntiatur a Camerario; sed a Dempstero & Ferrario ad 17 Decembris. Posteriores clare designant Marcellum B. Notkeri Balbuli magistrum in monasterio S. Galli in Helvetia. Scotus is erat natione, idemque a Camerario quoque designatur, cum is remittat ad Ekerhardum, sive potius Ekkehardum in Vita, non ipsius Marcelli, ut insinuare videtur Camerarius, sed B. Notkeri, quam scripsit Ekkehardus, datam apud nos ad 6 Aprilis. Nullum vero de Marcello occurrit cultus vestigium, ut rursum dici poterit ad | XVII Decembris. |
| Tetta virgo, & abbatissa Wimburnensis in Anglia, a Menardo ad hunc diem refertur; at in Martyrologio Anglicano ad | XVII Decembris. |
| Jacobus & Joannes, nimirum Apostoli, & filii Zebedæi, hodie leguntur in Fastis Coptitarum apud Ludolfum. De S. Jacobo actum est ad XXV Julii. De S. Joanne agetur ad | XXVII Decembris. |
| S. Joannis apostoli exsilium ad hunc diem figitur in Usuardi editionibus Lubeco-Coloniensi & Greveni, uti & in Florario Ms., ac in Martyrologio Germanico. Festivitas præcipua S. Joannis celebratur die | XXVII Decembris. |
DE S. JOANNE MARCO,
CHRISTI AUT APOSTOLORUM DISCIPULO
Sec. I.
SYLLOGE HISTORICO-CRITICA.
Joannes Marcus, Christi aut Apostolorum discipulus (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Memoria Sancti in Fastis sacris: gesta ejus examinata.
Baronius in Martyrologio Romano ad hunc diem cum Græcis annuntiat S. Joannem Marcum, [Joannes Marcus in Fastis memoratus, ut Bibli episcopus,] Apostolorum discipulum, & Euangelii præconem, de quo ita habet: Bibli in Phœnicia S. Marci episcopi, qui & Joannes a beato Luca nominatur. In Annotatis observat, eum memorari in Actibus Apostolorum & in variis S. Pauli Epistolis, distinctumque esse a S. Marco euangelista, quod nonnulli negarunt, & inferius examinabitur. Græcorum quoque Menologium laudat Baronius, Sirletianum videlicet, in quo cum Aristarcho & Zenone, discipulis similiter S. Pauli, memoratur S. Joannes Marcus, uti etiam fit in Menæis impressis. De Marco sic habet Menologium: Sanctus Marcus, qui & Joannes appellatus est, cujus Lucas apostolus meminit, ordinatus episcopus in Euangelii prædicatione ita probatus & Deo gratus apparuit, ut vel umbra (ejus) morbi fugarentur. Eadem leguntur expressius in Menæis: nam ab Apostolis dicitur ordinatus episcopus Bibli, ipseque etiam more Græcorum ab annuntiato Euangelio Apostolus nominatur. In amplissima enumeratione Apostolorum primorumque discipulorum, quæ datur ad XXX Junii in Ms. Synaxario Sirmondi, recensetur Marcus verbis Græcis, quæ Latina facio: Marcus, qui & Joannes dictus, cujus Lucas meminit in Actibus. Hic factus est Bibli episcopus. In eodem catalogo idem Marcus, ut certe probabilius est & postea probabo, recensetur aliis hisce verbis: Marcus frater (sive consobrinus) Barnabæ, qui Apolloniadis factus est episcopus.
[2] Apud Græcos S. Marcus cum Aristarcho & Zenone etiam commemoratur ad XXVII Aprilis, [idemque variis diebus etiam ut Apolloniadis episcopus,] ut unus ex Discipulis septuaginta duobus, & episcopus Bibliopolitanus. Erat Biblus, hic dicta Bibliopolis, civitas Phœniciæ, ejusque episcopos aliquot recenset Lequienus in Oriente Christiano tom. 2 col. 821, ubi S. Marcum hodiernum ponit primum. Verum episcopatus locum ex Pseudo-Dorotheo fuisse sumptum, ideoque prorsus incertum esse, inferius dicemus. Interim Majores nostri in Prætermissis ad XXVII Aprilis observarunt, Marcum eo etiam die memorari in Hagiologio Lusitanico & Martyrologio Hispanico; neque nobis probari, quæ ibidem ex Chronicis supposititiis de S. Marco prolata sunt. Ad XI Januarii etiam aliquis Marcus commemoratur in Menæis ut Apostolus, qui hodiernus esse potest, aut S. Marcus euangelista, ut ibidem in Prætermissis est observatum. At hodiernus potius censendus est Marcus, si hodiernus euangelista non sit, qui apud Græcos in Menæis & in Menologio Sirletiano memoratur ad XXI Junii, ut consobrinus S. Barnabæ apostoli, & episcopus Apoloniadis, de quo ibidem in Prætermissis observavit Papebrochius noster, hunc episcopatum Marco, S. Barnabæ consobrino gratis videri attributum, nec videri alium a S. Marco euangelista, quod examinabimus prolixius. Interim Marcus, S. Barnabæ consobrinus, quem certe Joannem Marcum credimus, apud Græcos etiam repetitur ad XXII Junii: idemque insertus est Synaxario Ms. Sirmondi ad XX Octobris, rursumque Menæis & Menologio Sirletiano ad XXX Octobris.
[3] [matrem habuit Mariam: & forte fuit Christi discipulus.] Hisce observatis, progredior ad gesta S. Joannis Marci, sive Marci consobrini Barnabæ, quem eumdem credimus, examinanda. Prima mentio in sacris Litteris de S. Joanne Marco habetur Act. 12 ℣ 12 ubi S. Petrus, anno 43 aut 44, quod hic non examino, Herodis carcere divinitus liberatus, venit ad domum Mariæ matris Joannis, qui cognominatus est Marcus, ubi erant multi congregati & orantes. De domo illa & de Maria, matre S. Joannis Marci, egit Papebrochius noster ad XXIX Junii. Solum ex domo matris, quæ Hierosolymæ erat, observo, S. Joannem verisimiliter Hierosolymæ natum fuisse atque educatum, ut Christum Dominum ibidem videre potuerit ejusque discipulis aggregari, prout in variis catalogis inter septuaginta duos recensetur discipulos. Res verisimilis est, nisi adlectus non fuerit, quod forte immatura nimis fuerit ætate, dum discipulos elegit Dominus. Ut autem certo nequit argumento probari, ex discipulis Christi fuisse S. Joannem Marcum, sic paucissimi sunt, de quibus id majori cum verisimilitudine potest conjici, quia matrem Hierosolymæ habuit Apostolorum hospitam. Quare non minus leviter agunt, qui id certo negant, quam qui affirmant. Nam qui Barnabæ discipulum ex Hieronymo affirmant, Hieronymi verba non recte intellexerunt, ut suo loco probabitur.
[4] Actorum 12 ℣ 25 ad propositum nostrum leguntur sequentia: [Sanctus cum Paulo & Barnaba proficiscitur Antiochiam,] Barnabas autem & Saulus reversi sunt ab Jerosolymis (quo Antiochia erant profecti ad ferenda paupertatis subsidia) expleto ministerio, assumpto Joanne, qui cognominatus est Marcus. Primum hoc est iter Joannis Marci, quod innotuit; sed alia cum Petro aut aliis Apostolis præcedere potuerunt. Contigit autem circa annum 44 illud iter, quo cum Paulo & Barnaba profectus est Antiochiam. Ubi vero hi ibidem divino mandato ordinati erant Apostoli, ut refertur Act. 13, ad expeditionem Apostolicam eos comitatus est Joannes Seleuciam, indeque in Cyprum insulam.
[5] De quibus ℣ 4: Et ipsi (Paulus & Barnabas) quidem missi a Spiritu sancto abierunt Seleuciam (ad mare, [indeque in Cyprum: sed ab eis deinde recedit,]) & inde navigaverunt Cyprum. Et cum venissent Salaminam, prædicabant… Habebant autem & Joannem in ministerio. Ita dicuntur perambulasse universam insulam usque Paphum, comitante semper Joanne. Et ℣ 13 hæc sequuntur: Et cum a Papho navigassent Paulus & qui cum eo erant, venerunt Pergen Pamphyliæ. Joannes autem discedens ab eis, reversus est Jerosolymam. Hæc prima S. Joannis Marci cum Apostolis expeditio, in qua multum terrarum percurrerat, & jam in Pamphylia longe aberat Hierosolyma. Chrysostomus in locum allegatum credit, Joannem discessisse, quia longius deinceps iter suscipiebant. Alexander monachus Cyprius in Actis S. Barnabæ, datis ad XI Junii, num. 22 de reditu S. Marci ita loquitur: Cum vero Marcus ipse Apostolos vidisset, pro Euangelii prædicatione pericula subeuntes, neque honori studentes, sed brevem & caducam hanc gloriam derelinquentes, ad bellum contra infideles homines suspiciendum properare; ipse ad pericula subeunda claudicare cœpit; quippe qui Adolescens erat formidolosus, & infirmior, quam ut mortem contemnere posset. Derelictis igitur Apostolis, reversus est Hierosolymam ad matrem suam.
[6] In aliis S. Barnabæ Actis, quæ Joannis Marci nomine conscripta sunt, [reditque Hierosolymam, sed causa recessus ignota.] & quæ similiter apud nos data, non tamquam S. Joannis Marci, sed ut scriptoris vetusti, pag. 431 de initiis S. Joannis Marci paulo plura dicuntur, sed fortasse falsa, & saltem incerta. His igitur, quæ ibi legi possunt, missis, solum allego rationem discedendi ibi expressam. Volebam autem, inquit in persona Marci auctor, ad Occidentis solis partes proficisci; sed non permisit me Spiritus sanctus. At non videtur hoc satis probabile; & breviter dici potest, causam recessus ignorari, nudasque esse conjecturas, quæ afferuntur. Unde noverat Alexander monachus, adolescentem tunc fuisse Joannem Marcum? Certe consobrinum fuisse S. Barnabæ novimus, indeque rectius conjicere possumus, æqualifere cum ipso fuisse ætate. Itaque nihil certi de causa recessus dicimus, nec certo novimus, an diu manserit Hierosolymæ. Nam aliis rursum locis Euangelium prædicare potuit, etiamsi hac de re nihil in Scripturis habeamus.
[7] Circa annum 51 verisimiliter Hierosolymæ erat Joannes Marcus, quando habitum fuit concilium Apostolorum, de quo agitur Act. 15. Non diu post hoc concilium reversus est Antiochiam, quo ex concilio redierunt Paulus & Barnabas, [Rursum, recusante eum comitem Paulo, proficiscitur cum Barnaba] ut his iterum adhærere posset. De his Act. 15 ℣ 36: Post aliquot autem dies, (Antiochiæ) dixit ad Barnabam Paulus, Revertentes visitemus fratres per universas civitates, in quibus prædicavimus Verbum Domini, quomodo se habeant. Barnabas autem volebat secum assumere Joannem, qui cognominabatur Marcus. Paulus autem rogabat eum, ut qui discessisset ab eis de Pamphilia, & non isset cum eis in opus, non debere recipi. Facta est autem dissensio, ita ut discederent ab invicem, & Barnabas quidem, assumpto Marco, navigaret Cyprum. Multa in hunc locum ratiocinatur Chrysostomus, ut ostendat, inter Paulum & Barnabam non esse ortas inimicitias aut contentiones, sed solum dissensionem sive diversitatem opinionum, quod S. Paulus severior esset, mitior S. Barnabas; separationem vero factam esse mutuo consilio, quod illa utilis futura esset Ecclesiæ. At Marco etiam hanc profuisse, observat his verbis: Plurimum vero Marco profuit hæc pugna. Pauli namque severitas convertit illum: benignitas autem Barnabæ fecit, ut ne relinqueretur… Paulum enim videns velle discedere, multum exterritus, seipsum damnavit: iterumque Barnabam videns ita sibi patrocinantem, valde illum dilexit, & ex doctorum pugna emendatus est discipulus &c.
[8] [in Cyprum totamque perlustrat,] Similia habet Alexander monachus in Actis S. Barnabæ, de quo subjungit: Quamobrem & Marcum secum habens in Cyprum navigavit. Totum iter in Cyprum fusius exponitur in Actis Joanni Marco olim attributis, ut ibi poterit legi apud nos pag. 432 & 433, ubi & gesta Barnabæ in Cypro sequuntur usque ad martyrium. Alexander, qui majorem saltem fidem meretur, quam Opus illud Marco suppositum, num. 23, sed unice, ut videtur, ex conjecturis, ait, Marcum, prioris suæ infirmitatis pœnitentem, Hierosolymæ cum lacrymis accessisse ad Barnabam, obtinuisseque ab eo, ut rursum sibi liceret comitari: deinde secutum esse Antiochiam, indeque cum Barnaba profectum in Cyprum; insulam totam cum eo peragrasse, tandemque eos venisse Salaminam.
[9] [Barnabam martyrio coronatum sepelit,] Excitata ibidem a Judæis persecutione contra S. Barnabam, hic num. 28 talia Marco mandata dedit, ut asserit auctor: Quo facto, (Barnabas) Marcum secum habens, secessit, & ipsi seorsum dixit: Hodie infidelium Judæorum manibus me consummari oportet. Tu vero extra civitatem Occidentem versus egredere, & corpus meum invenies. Quod cum sepelieris, exi a Cypro & ad Paulum proficiscere; & esto cum illo, quoad Dominus res tuas disposuerit: futurum enim est, ut nomen tuum per totum orbem terrarum divulgetur. Tum refertur cædes S. Barnabæ extra urbem patrata, corpusque igni injectum, sed virtute divina illæsum. Subditque auctor: Marcus igitur, ut Barnabas præceperat, extra urbem egressus Occidentem versum cum quibusdam fratribus, reliquias S. Barnabæ clam abstulit, & in spelunca quadam, stadiis fere quinque ab urbe distante, sepelivit. Mox in urbem reversi, planctu & lacrymis eum prosecuti sunt.
[10] [deinde Cypro egressus, Euangelium scripsisse,] Demum de reliquis S. Marci gestis hæc Alexander narrat; Proinde Marcus, cum e Cypro navigasset, ad Paulum venit, qui erat Ephesi, eumque de Barnabæ martyrio certiorem fecit. Id cum ille audivisset, lacrymavit, & Marcum secum tenuit. Postea vero, cum Petrus apostolus divina revelatione jussus esset Romam proficisci, secum duxit & Marcum, quem quodammodo sibi filium genuerat. Illi cum essent in urbe Roma, Euangelium Marcus conscripsit: quod Petrus apostolus legit, & divino Spiritu scriptum esse cognovit, atque approbavit. Itaque Marcum ipsum per manuum impositionem ordinavit, & ut maxime idoneum in urbem Ægypti Alexandriam, Lybiam & Pentapolim misit. Quo cum Marcus venisset, Domini Jesu Christi Euangelium illis regionibus prædicavit, ita ut multi ad Christi fidem conversi fuerint. Cum vero novem annos Dei fidem Marcus in ea regione docuisset, martyrio in urbe Alexandria functus est. Hæc Alexander monachus, cujus sententiæ de Marco euangelista non distinguendo a Joanne Marco adhæsit Papebrochius noster in Annotatis, ac deinde breviter in aliis locis. Controversiam ea de re agitatam inferius examinabo.
[11] De gestis S. Joannis Marci etiam nonnulla leguntur in Actis S. Auxibii Soliorum episcopi, [& in Ægypto prædicasse dicitur.] datis ad XVII Februarii, in iisque similiter non distinguitur a S. Marco euangelista. Totam insulam cum Barnaba percurrisse dicitur num. 4, eoque occiso, cum etiam quæreretur ad mortem, fugisse, ac triduum delituisse demumque incidisse in S. Auxibium, cui & baptismum & Ordinem episcopalem contulisse dicitur. Verum hæc nequaquam pro certis haberi possunt, cum exigua sit scriptoris illius anonymi auctoritas; cumque certe non constet, an ipse Marcus ante obitum S. Barnabæ episcopus fuerit consecratus. Si credimus Alexandro monacho, postea Romæ ordinatus est a S. Petro: sed neque Alexandri auctoritas tanta est, ut in ejus verba jurare oporteat. De egressu Marci e Cypro laudatus Anonymus etiam non consentit cum Alexandro, sed eum recta in Ægyptum perducit his verbis: Ac Marcus quidem navem nactus Ægyptiacam, ea conscensa, Alexandriam navigatione pervenit, ubi Euangelistæ functus munere, quæ ad regnum Dei spectant, edocuit. At Alexander Marcum recta duxit ad S. Paulum. Hoc certum est, Marcum non mansisse in Cypro: sed incertum, quo se ex illa insula primum receperit. Conjecit Alexander, profectum esse ad S. Paulum, quocum postea subinde fuisse Marcum constat; alter divinavit, discessisse in Ægyptum, quod ibi S. Marcus euangelista prædicaverit. Cum hoc tamen consentit alter Anonymus, qui Joannis Marci nomen assumpsit, ut Anonymus Auxibianus sua ex eo fortasse adoptaverit.
[12] Jam vero, quocumque primum ex Cypro se receperit S. Joannes Marcus, [Fuit certe postea adjutor Pauli in prædicatione Romæ] constat ex variis S. Pauli Epistolis, eum postea fidelem S. Pauli adjutorem fuisse, & Romam etiam profectum esse, ibique substitisse, dum ibidem in vinculis erat prima vice Apostolus. Etenim Apostolus in Epistola ad Colossenses, quam Romæ vinctus scripsit, cap. 4 a ℣ 10 sic habet: Salutat vos Aristarchus concaptivus meus, & Marcus consobrinus Barnabæ, de quo accepistis mandata: si venerit ad vos, excipite illum. Et Jesus, qui dicitur Justus: qui sunt ex circumcisione: hi soli sunt adjutores mei in regno Dei, qui mihi fuerunt solatio. Rursum in Epistola ad Philemonem de Marco & aliis meminit Apostolus a ℣ 23 his verbis: Salutat te Epaphras concaptivus meus in Christo Jesu, Marcus, Aristarchus, Demas, & Lucas, adjutores mei. Hæc item Paulus Romæ vinctus, ut nullum relinquatur dubium, quin S. Marcus Romæ tunc fuerit. Cum etiam utroque loco inter adjutores Pauli recenseatur, certum fit, ejus opera usum fuisse Apostolum in prædicatione Euangelii; dicitur enim adjutor in regno Dei, & Colossenses mandata de ipso acceperant, ipsumque excipere jubebantur.
[13] Hoc rursum liquet ex Epistola secunda ad Timotheum cap. 4, ubi, postquam Apostolus rogaverat Timotheum, [& in Asia, ac verisimiliter episcopus.] ut ad se Romam veniret, ℣ XI addit: Marcum assume, & adduc tecum: est enim mihi utilis in ministerium. Hæc autem Pauli Epistola serius Romæ scripta est; indeque colligitur, post præcedentes Epistolas in Asiam Minorem discessisse Marcum, ad Colossenses verisimiliter, quo venturum innuit supra Apostolus, & alias plures Minoris Asiæ civitates; nunc vero Romam revocari ab Apostolo per Timotheum, qui nosse poterat, ubi degeret, quod ipse Apostolus forsan ignorabat. Videtur igitur Marcus a Paulo missus fuisse ad visitandas variarum civitatum ecclesias, ut præstaret pro Paulo, quod Apostolus ipse ob vincula peragere non poterat. Ex relatis hactenus vix dubitare possumus, quin S. Joannes Marcus fuerit episcopus consecratus, sive id factum fuerit per S. Barnabam, sive per S. Paulum, sive demum per S. Petrum, qui certe Joannem Marcum probe nosse potuit & debuit, cum divinitus vinculis liberatus, mox se contulerit ad domum matris S. Joannis Marci, qui necdum eo tempore Hierosolyma discesserat, quantum novimus.
§ II. S. Joannes Marcus fuit consobrinus S. Barnabæ. An idem S. Marcus euangelista?
[Fuit Joannes Marcus S. Barnabæ consobrinus.] Quandoquidem non oportet sine necessitate multiplicare aut homines aut Sanctos, necesse est, hoc loco inquiramus, an S. Joannes Marcus, in Actis Apostolorum memoratus, comesque SS. Pauli & Barnabæ, non sit aliis quoque modis in sacra Scriptura, aut apud vetustos Ecclesiæ scriptores designatus. Itaque primo quæritur, an idem sit Marcus, quem ter in Epistolis S. Pauli, omisso Joannis nomine, memoratum vidimus, & qui in una ex illis ad Colossenses Marcus consobrinus Barnabæ dicitur. Omnes fere eruditi consentiunt, unum eumdemque videri Marcum, & merito: neque enim ulla occurrit ratio, qua diversos credere possimus. Fuit primo cum Paulo & Barnaba in expeditione Apostolica: deinde cum Barnaba in Cyprum profectus est. Mortuo ibidem per martyrium S. Barnaba, aliis rursum Apostolis se adjunxit, & Paulum Romæ vinctum adjuvit. In tota hac chronotaxi nulla occurrit difficultas, cum omnia temporibus ita sint divisa, ut alia etiam bene multa interponi valerent, si de aliis gestis constaret. Si modo consideremus, magnam S. Barnabæ fuisse curam de S. Joanne Marco, non relinquetur justa ratio dubitandi, quin hic ipse sit, qui consobrinus ejus alio loco vocatur, præsertim cum utroque nomine insinuetur Hebræus & secundarius Apostolus.
[15] [Ambigua quæstio est, an Joannes Marcus sit euangelista.] Altera quæstio magis ambigua est, utrum S. Marcus euangelista a Joanne Marco, aut Marco Barnabæ consobrino, sit diversus. Hanc facile decidunt nonnulli scriptores neoterici, qui aut Baronium aut Tillemontium ita solent sequi, ut nihil amplius inquirendum existiment, ubi illi opinionem suam protulerunt. Voluit autem Baronius eumque secutus Tillemontius, Marcum euangelistam a Joanne Marco, quem consobrinum Barnabæ nobiscum credunt, alium prorsus esse, certoque distinctum; eamque opinionem amplexa est major pars scriptorum neotericorum. Aliqui tamen, inter quos est Papebrochius noster, crediderunt nullam esse necessitatem distinguendi inter Marcum euangelistam & Joannem Marcum, sive consobrinum Barnabæ; & horum opinio placuit S. Hieronymo, aliisque vetustis scriptoribus. Ex antiquis vero nullum alicujus meriti reperio, qui Marcum euangelistam a Joanne Marco distinxit. Certe nullum protulit Baronius, nullum Tillemontius, nullum alii neoterici, illos secuti. Majores nostri in diversas obierunt sententias. Nam Henschenius ad XXV Aprilis in S. Marco euangelista credidit, Joannem Marcum ab eo distinctum, eamdemque opinionem aliis quoque locis insinuavit. Contra Papebrochius ad XI Junii in S. Barnaba & alibi nullam distinguendi inter illos necessitatem invenit. Verum Sollerius in Historia chronologica patriarcharum Alexandrinorum, præfixa tom. V Junii, controversiam breviter examinavit cap. 1, & ex chronotaxi intulit, sententiam de duobus Marcis, altero euangelista, altero Pauli & Barnabæ socio, probabiliorem sibi videri. Mihi controversia admodum ambigua apparet.
[16] Etenim S. Hieronymus in Epistola ad Philemonem circa finem non invenit eas difficultates chronologicas, [S. Hieronymus aliique vetusti] quibus neoterici duos inducunt Marcos, sed mentem suam declarat his verbis: Ceterum cooperatores Euangelii & vinculorum suorum, quum ad Philemonem Epistolam scriberet, Marcum ponit, quem puto Euangelii conditorem, &c. Non asserit quidem certo S. Hieronymus, eumdem esse Euangelistam & adjutorem Pauli, Romæ in vinculis detenti. At eumdem esse conjiciebat, cum tamen non ignoraret, Alexandriæ prædicasse Euangelistam, & Adjutorem Pauli Romæ fuisse cum Paulo vincto. Adamantius in Dialogo de recta in Deum fide sect. 1 de S. Marco euangelista exponit locum Apostoli ad Colossenses, Euangelistam cum Barnabæ consobrino eumdem luculenter faciens, ut vidit editor Carolus de la Rue, cum in Annotatis observet, distinguendos esse, sed sine probatione. In Constitutionibus Apostolicis apud Cotelerium lib. 2 cap. 56 adjutores Pauli vocantur Lucas & Marcus euangelistæ, ut rursum vetustus ille scriptor Marcum euangelistam non distinxerit ab Adjutore Pauli, sive Barnabæ consobrino, quem Joannem Marcum cum omnibus fere scriptoribus credimus, etiamsi Cotelerius in Annotatis eo propendeat, ut non solum duos, sed & tres Marcos, in Scriptura designatos existimet. At pro ea opinione nec ullum laudat scriptorem antiquum, nec rationes allegat idoneas. Contra pro opinione de uno Marco euangelista, Paulique & Barnabæ adjutore, laudat insuper Victorem Antiochenum, Oecumenium, Theophylactum, Euthymium & Haymonem.
[17] Nonnullorum ex dictis scriptoribus verba huc transferam. [aut medii ævi Euangelistam non distinguunt] Victor Antiochenus in præfatione ad Marcum, in Bibliotheca Patrum Lugdunensi tom. 4 pag. 370 ita loquitur: Ceterum Marcus hic, qui alio nomine Joannes appellatus est, post Matthæum Euangelii historiam contexuit, matremque, ut ex Apostolorum Actis constat, Mariam illam, apud quam Hierosolymis discipuli Christi divertere soliti erant, habuit. Et quidem initio, ut in iisdem illis Apostolorum Actis proditum exstat, adhærebat Barnabæ cognato suo & Paulo. Verum, ubi Romam venisset, secutus est Petrum. Quare is in priori sua Canonica ad hunc modum de illo scribit: “Salutat vos ecclesia, quæ est in Babylone collecta, & Marcus filius meus”. Quin apostolus Paulus quoque, non in ea tantum, quam ad Colossenses scripsit, sed in posteriori quoque ad Timotheum mentionem illius facit. “Marcum (scribit hic) ama *, & adduc tecum”. Ibi vero: “Salutat vos Marcus consobrinus Barnabæ, &c.” Hæc sane sententia admodum verisimilis est, habetque id commodi, ut non cogamur dicere, S. Marcum euangelistam uno tantum S. Scripturæ loco innotuisse, quemadmodum asserunt illi, qui Joannem Marcum ab euangelista distinguunt.
[18] [a Joanne Marco aut consobrino Barnabæ.] Euthymius tom. 19 laudatæ Bibliothecæ pag. 594 in Marcum ita præfatur: Marcus filius fuit Mariæ, quæ in domo sua benigne Apostolos excipiebat. Vocabatur autem & Joannes, quemadmodum in Actis Apostolorum invenimus. Petrus, inquit, re cognita, venit ad domum matris Joannis, qui cognominabatur Marcus; ubi erant multi congregati & orantes. Et circa principia quidem conjunctus est Barnabæ, avunculo * suo, & Paulo, sicuti liber Actorum testatur, & Paulus, in Epistolis mentionem ejus faciens; ut in Epistola ad Colossenses & in secunda ad Timotheum. Deinde cum Petro Romæ conversatus est, quemadmodum prior ejus Epistola demonstrat, qua etiam hic suum Filium juxta spiritum appellavit: a quo insuper totum Euangelii sermonem Marcus didicit, & postmodum Euangelium conscripsit, secundum Clementem Stromaticum, hoc est, qui varia in unum contexuit, in ipsa Roma; juxta Chrysostomum autem in Ægypto, rogatus a fratribus, qui ibidem morabantur, post decimum a Salvatoris assumptione annum. Simile proœmium in Marcum habetur tom. 17 Bibliothecæ memoratæ pag. 422, tamquam desumptum ex S. Cyrilli Alexandrini expositione, ibique prædictis additur, Marcum demum a Petro missum esse Alexandriam. Huic sententiæ etiam subscripsit Alexander in Actis S. Barnabæ, aliique plures, quos necesse non est recensere. Nam sufficiunt allegati scriptores, ut liqueat, venerandam antiquitatem pro ea opinione stare, cum nullus scriptor antiquus probæ notæ pro contraria recte fuerit allegatus.
[19] [sed opponant se Baronius, Tillemontius aliique.] Verumtamen Eminentissimus Baronius ad annum 45 num. 45 S. Marcum euangelistam omnino distinguendum credit ab hodierno Joanne Marco S. Barnabæ consobrino, quia, ut existimat, temporum & locorum recta divisio exigere distinctionem videtur. Tillemontius tom. 2 Monumentorum Nota 2 in S. Joannem Marcum non minus fortiter distinctionem asserit, aitque historiam magnopere implicandam, nisi duo admittantur diversi. Non ibo inficias, a doctis illis viris rationes adduci probabiles & verisimiles, neque statui sententiam illam prorsus improbare aut impugnare. Ne tamen incerta pro certis admittamus, proderit breviter ostendere, non tam certam videri distinctionem duorum Marcorum, ut sententia antiquorum nequeat consistere aut improbabilis fiat. Quin imo nequeo dissimulare, hanc mihi opposita probabiliorem videri; sed neutram omnino certam. Proposita utraque opinione, poterit quilibet sequi, quamcumque voluerit. Si qui autem S. Marcum euangelistam cum Joanne Marco eumdem credunt, habebunt hic Appendicem ad Acta S. Marci, ad XXV Aprilis data. Qui vero contrariam sequuntur opinionem, invenient disputata de S. Joanne Marco omnia, quæ disserenda se obtulerunt.
[20] [Argumenta chronologica, quæ objiciuntur,] Si Baronio credimus & Tillemontio, erat Marcus euangelista Alexandriæ aut in Ægypto, quando Joannes Marcus Paulo & Barnabæ adhærebat, aut postmodum Romæ erat, aut in Asia. Plane igitur constat, inquit Baronius, ex temporum, locorum ac rerum diversitate, eosdem inter se esse distinctos. Verum quam certa sunt argumenta, quibus probatur, Marcum euangelistam in Ægypto fuisse eo ipso tempore, quo Joannes Marcus erat cum Paulo & Barnaba? Laudatur Chronicon Eusebii ad annum III Claudii, qui Baronio est Christi 45, Tillemontio, Pagio aliisque rectius 43, ubi sic habet: Marcus euangelista, interpres Petri, Ægypto & Alexandriæ Christum annuntiat. Verum ex Eusebii Chronico nequit certum fieri, tam cito in Ægyptum venisse S. Marcum, ut agnoscit ipse Tillemontius, qui iter Marci in Ægyptum figit anno 49, quia Epistola S. Petri, in qua de S. Marco euangelista fit mentio, certo scripta videtur post annum 43. At ea rursum opinio Tillemontii de anno missionis Marci in Ægyptum nullo modo fieri potest certa, cum auctorem habeat exiguæ auctoritatis, Eutychium videlicet patriarcham Alexandrinum. Sane Tillemontius ipse Nota 7 in S. Marcum enumerat varias opiniones de epocha missionis S. Marci Ægyptum, quæ in Chronico Alexandrino aut Paschali figitur anno 40, ab Hieronymo anno 42, in Chronico vero Orientali ad annum usque 60 differtur. Hinc Sollerius noster in Historia chronologica Patriarcharum Alexandrinorum § 2 ita loquitur: Quam variæ, quam pugnantes sint circa primam S. Marci susceptam in Ægyptum Apostolicam expeditionem opiniones, supra annotavimus. Quot capita, tot sententiæ; easque quo examinaveris diligentius, tanto ambigas magis fluctuesque, incertus, quid postponas, quid præferas.
[21] Quapropter ex tam incertis chronologiæ principiis nequeunt deduci consecutiones chronotaxeos certæ & indubitatæ. [cum incertis vitantur auctoritatibus,] Nihil de tempore missionis S. Marci in Ægyptum legitur in sacris Litteris, nihil apud ullos scriptores ante Eusebium. De tempore obitus aut martyrii S. Marci nihilo certiora habemus testimonia. sanctus Hieronymus in Scriptoribus ecclesiasticis cap. 8 de S. Marco ait: Mortuus est autem octavo Neronis anno (id est, anno Christianæ æræ 62) & sepultus Alexandriæ, succedente sibi Aniano. Hieronymo præluxit Eusebius lib. 2 Historiæ cap. 24, ubi ait: Interea Nerone octavum imperii annum agente, primus post Marcum euangelistam Alexandrinæ ecclesiæ administrationem suscepit Annianus, vir Deo acceptus, & omni ex parte mirabilis. Sequuntur hanc opinionem Baronius & Sollerius noster, Henschenius vero & Tillemontius malunt credere, anno 68 S. Marcum martyrio coronatum: sed Henschenius ob auctoritatem Eusebii & Hieronymi noluit opinionem suam pro certa tradere. Ut omittam alias opiniones de epocha mortis sancti Marci, neutram ex allegatis pro certa habere ausim, neutram ut falsam rejicere. Qua igitur ratione ex tempore missionis sancti Marci in Ægyptum, aut ex mortis epocha, certo statuetur, Joannem Marcum non fuisse Euangelistam, cum omnia S. Joannis Marci gesta consistere valeant cum variis epochis missionis in Ægyptum, & cum ultima mortis S. Marci euangelistæ?
[22] Etenim si vixerit S. Marcus usque ad annum 68 aut etiam 66, [pro diversitate nihil evincunt,] nihil obstabit, quo minus Alexandriæ in Ægypto, vicinisque regionibus, omnia peragere potuerit, quæ ibidem ab Euangelista narrantur facta, & omnia rursum, quæ Joannes Marcus primum cum Paulo & Barnaba, deinde cum Barnaba solo, ac demum Romæ & in Asia, ut Adjutor Pauli, in opere euangelico peregit. Si quis consideret, omnes omnino Apostolos, excepto Jacobo fratre Domini, omnesque similiter viros Apostolicos, paucissimis fortasse exceptis, ad urbes provinciasque diversas fuisse profectos, non mirabitur, S. Marcum aliquando fuisse in Ægypto, aliquando Romæ, aliquando in Cypro, alio tempore in Asia, ut nihil plane ex chronotaxi habeat Baronius, nihil Tillemontius, quo certum fieri possit, S. Joannem Marcum non esse Euangelistam. Paucis id ostendo. Si S. Marcus primum in Ægyptum sit profectus ad prædicandum Euangelium anno 40, ut aliqui volunt, aut etiam citius, vel anno 42 aut 43, ut dixerunt alii, potuit inde Hierosolymam regredi, ibique se Barnabæ & Paulo adjungere anno 44, quo Joannis Marci cum memoratis Apostolis excursionem figit Tillemontius.
[23] [omniaque Marci euangelistæ & Joannis Marci gesta,] Si S. Marcus prima vice in Ægyptum venit anno 49, ut vult Tillemontius; nullum etiam orietur incommodum, quo minus idem esse possit Jones Marcus. Nam hic Paulum & Barnabam deseruit anno 45, ut vult Tillemontius. Potuit enim eodem aut sequenti anno Romam proficisci ad S. Petrum, apud quem erat S. Marcus, dum ille primam suam scribebat Epistolam: dictoque anno 49 a S. Petro in Ægyptum mitti. Jam vero, sive primum anno 49, sive diu ante in Ægypto fuerit S. Marcus, prædicatio Ægyptiaca, etsi etiam iterata credatur, obesse non debebat expeditione novæ, cum Paulo & Barnaba suscipiendæ, quam anno 51 figit Tillemontius, quamque Joannes Marcus revera suscepit cum solo Barnaba in Cypro insula. Post prædicationem illam in Cypro, Ægyptum ac provincias adjacentes revisere poterat Marcus, ac fundare ecclesiam Alexandrinam, cujus fundationem ad annum. 60 refert Tillemontius. Fundata ecclesia Alexandrina, aut, si diu ante fundata erat, quod nec nosse certo possumus, nec examinare necesse est, visitata ea ecclesia, transactisque in Ægypto aliquot annis, potuit S. Marcus Romam proficisci, ubi Joannes Marcus fuit anno 61 & 62, si credimus Tillemontio, aut certe quando Paulus in vinculis scripsit ad Philemonem & ad Colossenses. Potuit S. Marcus ex Italia in Asiam proficisci, ubi erat Joannes Marcus, quando S. Paulus scribebat secundam Epistolam ad Timotheum, sive prius redierit Alexandriam ad ordinandum ibi S. Anianum anno 63, ut vult Tillemontius, sive illa ordinatio alio tempore fuerit facta, de quo non constat.
[24] [quæ certa sunt, ab eodem Marco peragi potuerunt.] Quæ hactenus, deduxi, ex ipsa quoque chronologia Tillemontii, luculenter ostendunt, omnia gesta, quæ innotuerunt probis testimoniis, tam nomine S. Marci euangelistæ quam S. Joannis Marci aut Consobrini Barnabæ, nec nimium intricanda nec magnam passura difficultatem, etsi uni Viro attribuerentur. Nihilo magis obstabit scriptum a S. Marco Euangelium. Nam de tempore scripti a S. Marco Euangelii non constat, neque de loco. Alii enim, iique numero plures, Romæ scriptum volunt, alii in Ægypto, alii Aquileiæ. De tempore vero tot fere sunt sententiæ, quot capita. Tillemontius Nota 3 in S. Marcum fatetur, ab antiquis assignatum non esse tempus scripti a S. Marco Euangelii, nisi quod plerique dicant, scriptum esse, vivente S. Petro, & nonnulli addant, ante iter S. Marci in Ægyptum. Ex his igitur nulla oritur difficultas: nam Joannes Marcus, vivente Petro, Romæ fuit, ibique eo tempore Euangelium conscribere potuit. Nihil quoque occurrit, cur dicamus, eumdem non fuisse in Ægypto aut etiam Aquileiæ, si ibidem forte scriptum sit Euangelium Si vero & ecclesia Aquileiensis a S. Marco sit fundata, ut multi volunt, quod hic non examino; non desunt tempora, quibus eo proficisci ibique prædicare potuit Joannes Marcus, quem semel Romæ notabili tempore, dum Paulus in vinculis erat, fuisse novimus, ut nulla sit ratio dicendi, eum non aliis quoque temporibus fuisse in Italia, aut tempore vinculorum Pauli non excurrisse Aquileam.
[25] [Epocha mortis S. Marci valde incerta est.] Unicum igitur, quod ex chronotaxi recte haberi potest, ut alius dicatur Marcus euangelista, alius Joannes Marcus, est mors S. Marci, ab Eusebio affixa anno Christi sexagesimo secundo: nam Joannes Marcus certo diutius vixit. At hanc Eusebii chronotaxim, licet adoptatam a S. Hieronymo, sequendam non credidit Tillemontius, sed Henschenianam, ex Actis S. Marci deductam, adoptavit; ideoque omnia sua argumenta chronologica ipse destruxit. Merito tamen videtur non acquievisse Eusebii sententiæ de tempore mortis S. Marci, cum S. Irenæus multo vetustior, ideoque & fide in his dignior, S. Marcum post Petrum & Paulum vixisse, imo & Euangelium post eorum mortem scripsisse dicat. Nam lib. 3 contra Hæreses cap. 1 ita habet: Post vero horum (Petri nempe & Pauli) excessum, Marcus discipulus & interpres Petri, & ipse quæ a Petro annuntiata erant, per scripta nobis tradidit. Frustra laborarunt, qui pro voce excessum aliam substituere, aut excessum aliter, quam de morte explicare voluerunt. Attamen nolim contendere, sequendam esse S. Irenæi sententiam de tempore scripti a Marco Euangelii, quod ex eo figendum esset post annum 65. Illud unum observare volui, sententiam Eusebii de tempore scripti Euangelii & mortis S. Marci admodum incertam esse, imo & parum probabilem, cum verisimile non sit, S. Irenæum a vera epocha aberrasse tanto intervallo, quantum est inter utramque sententiam.
[26] Quare omnia argumenta Tillemontii, quæ protulit Nota 2 & 3 in S. Joannem Marcum, [Argumenta Tillemontii,] ex incertis deducta sunt sententiis. Examinemus singula. Primo ait, si S. Marcus jam anno 43 scripserat Euangelium, & in Ægyptum missus erat ad fundandum ecclesiam Alexandrinam, nulla ratione dici potest, eumdem anno 44 adhæsisse S. Paulo, ut ei serviret, eumque postea relinqueret. Vana sunt hæc ratiocinia, multisque ipsius Tillemontii assertis contraria. Addit: Si vero S. Marcus non fuit in Ægypto ante annum XLIX, ut nobis probabilius apparet, ejus saltem Acta nos docent, ante illud tempus fuisse cum S. Petro, & Euangelium, scripsisse. Post annum XLIX semper occupatus fuit fundandis Libiæ & Ægypti ecclesiis, eaque de causa non poterat anno LI petere, ut Paulum & Barnabam sequeretur tamquam simplex minister. Verba rursum hæc sunt præcedentibus nihilo meliora. Unde novit Tillemontius, jam ante annum 49 a S. Marco scriptum fuisse Euangelium? Ex Actis nimirum id se didicisse ait. At in Actis ego id non invenio. Cum autem ipse dicat Nota 3 in S. Marcum: Antiqui non declarant, quo tempore S. Marcus scripserit Euangelium, cumque S. Irenæus multo serius scriptum crediderit; non debebat rem tam incertam assumere, si quid certi nos docere vellet. Nescio etiam, ubi didicerit, sic occupatum fuisse ab anno 49 S. Marcum in fundandis Libiæ & Ægypti ecclesiis, ut numquam ad alias mundi partes respexerit, aut alibi prædicarit. Si Acta id haberent, non tantam iis auctoritatem attribuit ipse Tillemontius, ut singula Actorum asserta pro veris sint admittenda. At nec Acta ulla id asserunt, nec ullus auctor antiquus. Verba igitur sunt inania.
[27] Libenter agnoscimus, ecclesiam Alexandrinam a Marco fundatam, [incertis nixa principiis,] eumdemque in Ægypto vicinisque regionibus multum prædicasse, sicut Romanam Ecclesiam fundavit S. Petrus, multumque Romæ & in Italia prædicavit. At similiter credimus, non semper in Ægypto hæsisse Marcum, ut constat, non mansisse perpetuo in Italia Petrum. Præterea non videtur Marcus ecclesiam Alexandrinam fundasse, simul atque venit in Ægyptum, ispeque Tillemontius fundationem illam figit anno 60. At quis credat, undecim annis ibi constanter prædicasse S. Marcum, antequam præcipuam fundaret ecclesiam? Attamen gratis tantisper credamus, & Euangelium anno 47 aut 48 fuisse scriptum, & ecclesiam Alexandrinam anno 49 fuisse fundatam, vel sic nihil insolens fecerit S. Marcus, si anno 51 se jungere voluerit comitem SS. Paulo & Barnabæ, & cum Barnaba profectus sit in Cyprum, ut revera fecit S. Joannes Marcus. Etenim S. Lucas S. Paulum secutus est in variis itineribus, etiam post scriptum Euangelium, si quid valet chronotaxis ipsius Tillemontii. Non igitur obstabat scriptum Euangelium aut dignitas Euangelistæ, quo minus alteri Apostolo aut pluribus Marcus se adjungeret.
[28] [nihil prorsus evincunt.] Nihil magis obstabat cura ecclesiæ fundatæ, ut non modo innotescit exemplo S. Petri; sed luculenter etiam colligitur ex gestis SS. Timothei & Titi. Quippe S. Timotheus creatus erat episcopus Ephesinus, antequam S. Paulus primam ad ipsum scribebat Epistolam, qua Timotheum instruit, quo se modo gerere debeat in administratione illius ecclesiæ. Anno 64 epistolam hanc figit Tillemontius, creditque antea eodem anno episcopatum Ephesinum eidem fuisse traditum. Attamen in secunda ad Timotheum Epistola, quam laudatus scriptor figit anno 65, cap. 4 num. 8 ait ad Timotheum: Festina ad me venire cito: & ℣ 21: Festina ante hiemem venire. Ibidem ℣ 12 ait: Tychincum autem misi Ephesum. Quare anno uno, & forte non integro, post acceptam Ephesinæ ecclesiæ curam Timotheus ad alia peragenda Romam a Paulo fuit evocatus, & Tychicus interim illi substitutus. Titum S. Paulus Cretæ episcopum constituit anno 63, ut vult Tillemontius. Non diu post, forte eodem anno aut certe anno sequenti, scripsit ad Titum Epistolam, qua ipsum instruit, quales ordinare ecclesiæ ministros, & quo modo gregem sibi commissum docere deberet & regere. Attamen in eadem Epistola cap. 3 ℣ 12 ita Titum alloquitur: Cum misero ad te Artemam, aut Tychicum, festina ad me venire Nicopolim: ibi enim statui hiemare. Non autem evocabat Apostolus Titum e Creta, ut eo mox rediret, sed ut aliis locis prædicaret. Nam in secunda ad Timotheum cap. 4 ℣ 10 de eodem ait: Titus (abiit) in Dalmatiam. Quare, si nec Petrus Romæ, nec Timotheus Ephesi, nec titus Creta, nec ulli ex Apostolis, excepto Fratre Domini, aut ex viris maxime Apostolicis, diu manserunt in eadem civitate aut provincia, frustra contendunt Baronius, Tillemontius, aliique plures, id facere debuisse aut fecisse S. Marcum.
[29] [Quo sensu minister fuisse dicatur] Vix capio, quid insinuare voluerit Tillemontius adjunctis vocibus, ut simplex minister: neque enim clare indicat, quid voce minister intelligat. Attamen considerata expositione quorumdam recentiorum, qui S. Joannem Marcum Pauli & Barnabæ ministrum & quasi servum potius faciunt, quam Christi aut Euangelii ministrum, operæ pretium erit, si examinemus, quid vocibus minister & ministerium videatur intelligi: proxime enim spectat ad Joannem Marcum, de quo Act. 13 ℣ 5 dicitur: Habebant autem (Paulus & Barnabas) & Joannem in ministerio. Græce, καὶ Ιωάννην ὑπηρέτην & Joannem ministrum. Non videtur Joannes vocari minister Pauli & Barnabæ, sed minister, sicut Paulus & Barnabas erant ministri, videlicet Verbi Dei, aut Euangelii, aut Christi. Nam eo sensu voces illæ sumuntur passim in Actibus Apostolorum & in Epistolis Pauli, quando proferuntur de viris Apostolicis, & numquam ministerium pro famulatu ibidem accipitur, ut curiose investigavi. Lubet afferre exempla. Act. 1 ℣ 17 ministerium pro Apostolatu sumitur, dum de Juda dicitur, Et sortitus est sortem ministerii hujus. Eadem est vox ℣ 25, Accipere locum ministerii hujus & Apostolatus &c. Act. 6 ℣ 4 dicunt Apostoli: Nos autem orationi & ministerio verbi instantes erimus. Act. 20 ℣ 24 dicit Paulus: Dummodo consummem cursum meum, & ministerium verbi &c. Act. 21 ℣ 19 dicitur de Paulo: Narrabat per singula, quæ Deus fecisset in gentibus per ministerium ipsius. Act. 26 ℣ 16 dicit Christus Paulo: Ut constituam te ministrum, & testem eorum, quæ vidisti &c. Hisce longe plura addere possem ex Epistolis S. Pauli; sed ea omitto, ne fiam prolixior.
[30] At varia mihi persuadent, Joannem Marcum non fuisse alio sensu ministrum, [Joannes Marcus, dum comitatus est Paulum & Barnabam,] quam ad prædicandum Euangelium, aut ad instruendos homines, quamvis primas partes detulerit Paulo & Barnabæ, eosque verisimiliter ut magistros veneratus sit. Ipse locus id indicat. Nam hæc præcedunt. Et cum venissent Salaminam, prædicabant verbum Dei in Synagogis Judæorum. Tum sequitur: Habebant autem & Joannem in ministerio, nimirum quod obibant, prædicandi verbum Dei. Si enim aliud indicaretur ministerium, non adderetur conjunctio &, sed solum diceretur: Habebant autem Joannem in ministerio. Secundo Act. 15 ℣ 18 Paulus recusavit Joannem iterum assumere socium, ut qui discessisset ab eis de Pamphilia, & non isset cum eis in opus. Ad quod autem opus non perrexisset cum Paulo & Barnaba ire Joannes, indicatur Act. 12 ℣ 12, ubi missio Pauli & Barnabæ describitur his verbis: Dixit illis Spiritus sanctus: Segregate mihi Saulum & Barnabam in opus, ad quod assumpsi eos. Nullus dubitat, quin hoc opus sit prædicatio Euangelii. Itaque, cum conquestus sit Paulus, quod Joannes desiisset ire cum eis in opus, antea cum eis in opus Euangelii in Cyprum ivit, & post iterum idem opus cum eis aggredi voluit. Tertio quando Paulus & Barnabas se separarunt Act. 15 ℣ 39, Barnabas ita Socium assumpsit Joannem Marcum, sicut Paulus Silam. At Silas, qui ℣ 22 legatus concilii Hierosolymitani missus erat Antiochiam cum Paulo & Barnaba, quemque dicunt cum Juda Barsaba viros primos in fratribus, certe non ibat cum Paulo ut simplex minister eo sensu, quo voluit Tillemontius, quamvis & ille primas partes Paulo concederet. Non comitabatur igitur Joannes Marcus, ut procurator rerum temporalium, hospitii nimirum, ciborum aliorumque similium; sed ut prædicator Euangelii & socius laborum Apostolicorum.
[31] Hoc autem confirmatur ex ipsa S. Pauli & Barnabæ consuetudine in prædicando. [quæritur, probaturque non rerum temporalium,] Etenim non modo variis locis declarat S. Paulus, se manibus suis laborasse ad victum sibi acquirendum, nec desiderasse alieno labore aut fidelium sumptibus vivere; sed etiam clare edicit I Cor. 9 se & Barnabam uti noluisse ea potestate, qua usi sunt alii Apostoli, ad accipiendum aliena procuratione victum & amictum. Pauca e pluribus sancti Pauli verba huc transfero: Numquid non habemus potestatem, inquit, manducandi & bibendi? Numquid non habemus potestatem mulierem sororem circumducendi (pro cura rerum temporalium) sicut & ceteri Apostoli, & fratres Domini, & Cephas? Aut ego solus & Barnabas non habemus potestatem hoc operandi? Quis militat suis stupendiis umquam? … Sed non usi sumus hac potestate, ne quod offendiculum demus Euangelio Christi. Et rursum ℣ 15: Ego autem nullo horum usus sum. At ego omnino non intelligo, qua ratione tantopere gloriatus fuisset, se & Barnabam caruisse procuratrice rerum temporalium, & ab omnibus id genus commodis abstinuisse, si procuratorem habuissent Joannem Marcum, cujus ministerium ita exposuerunt plures neoterici.
[32] Quapropter non alio sensu vocem ministerii, in quo fuit Joannes Marcus cum Paulo & Barnaba, exponendam existimo, quam quo intelligenda est in secunda ad Timotheum Epistola ℣ XI, ubi Paulus Timotheo scribit: [sed Euangelii seu verbi Dei fuisse ministrum.] Marcum assume, & adduc tecum: est enim mihi utilis in ministerium: & quo ibidem ℣ 5 dicit: Ministerium tuum imple. Omnia igitur argumenta Tillemontii hactenus relata nihil evincerent, licet constaret, illa fuisse facta post scriptum a Marco Euangelium & fundatam ecclesiam Alexandrinam. Rursum invalida essent illa argumenta, etsi Joannes Marcus prima vice Paulum & Barnabam magis fuisset comitatus ut discipulus, quam doctor, magisque ad onera eorum in minoribus sublevanda, quam ad prædicandum; cum non constet de tempore scripti Euangelii aut episcopatus suscepit: ex discipulo enim magister fieri potuit, ut Timotheus, Titus, multique alii, & tum demum erigere ecclesiam Alexandrinam & Euangelium scribere. At nec Pauli nec Barnabæ discipulum videri, sed S. Petri, ostendam inferius; ideoque ut socius & adjutor, etiam prima vice comitatus videtur, sicut Silas Paulum comitatus est in altera peregrinatione, & Lucas etiam post scriptum Euangelium.
[33] [Alia Tillemontii argumenta] Ex dictis liquet, non involvendam historiam, etiamsi unus crederetur S. Joannes Marcus & euangelista, ut ex incertis rationibus deducere tentavit Tillemontius. Subdit ille, nullam esse necessitatem credendi eumdem esse. Respondeo, non apparere necessitatem eos distinguendi, nec esse multiplicandas personas sine necessitate; sed veritatem, quantum fieri potest, investigandam. Audiamus igitur alia ejus argumenta. Exigua constantia, inquit, quam Joannes Marcus ostendit in servitio SS. Pauli & Barnabæ, & modus, quo eumdem deinde tractavit S. Paulus, non congruunt virtuti dignitatique Euangelistæ & Apostoli. Rursum ex incertis ducuntur hæc ratiocinia, cum sit plane incertum, an Euangelium Marci ante annum 45 aut etiam 51 fuerit scriptum. Potuisset sane Joannes Marcus in juventute sua in aliquem constantiæ defectum incidere, ac deinde fortior evadere & constantior ad prædicandum Euangelium. Si vero constaret, Joannem Marcum diu fuisse versatum in officiis Apostolicis, Euangelistamque fuisse & Episcopum, quando ex Pamphylia a Paulo & Barnaba recessit; dubitari merito posset, an ex inconstantia tædioque laborum abscesserit; quod nullibi in Scripturis dicitur, sed solum ex conjecturis ab aliquibus fuit assertum.
[34] [nihil etiam certi evincunt.] Videtur quidem discessum illum improbasse S. Paulus, indeque probabilis oritur suspicio, non fuisse justam Marco discedendi causam: sed ille forsan credidit, rationem sibi non deesse legitimam. Nam, si fuerit S. Marcus, & jam tum Episcopus, poterat discedere, ut ecclesias a se fundatas viseret, aut magistrum suum S. Petrum adiret, aut alia de causa nobis ignota. Si tamen non discesserit sine aliqua infirmitatis aut inconstantiæ culpa; aut similem fortasse recesserit ob causam, qua ipsi Barnabas & Paulus postea sunt divisi, quis ex leviuscula culpa prudenter inferre posset, Euangelistam non fuisse aut Apostolum? In multis enim offendimus omnes, ait Jacobus Apostolus cap. 3 ℣ 2. Et Joannes I Ep. cap. 1 ℣ 8: Si dixerimus, quoniam peccatum non habemus; ipsi nos seducimus, & veritas in nobis non est. Quis hæc perpendens, aliaque idem indicantia sacræ Scripturæ Verba, ob levem negligentiæ aut infirmitatis culpam, eamque ne satis quidem probatam, Euangelistæ aut Apostoli dignitatem alicui prudenter abjudicet? Quod vero Paulus censuerit, socium prædicationis non assumendum S. Joannem Marcum, contrarium judicante S. Barnaba, ipsoque Paulo ejusdem opera postmodum rursus utente, non magis evincit, Joannem Marcum non fuisse Euangelistam, quam probet, Apostolum non fuisse S. Barnabam, a quo Paulus ea occasione se separavit. Poterat ab eis se dividere Apostolus, quod crederet, utilius se laboraturum cum aliis, illosque sine sua societate non minus utiles Ecclesiæ futuros.
[35] Objicit præterea Tillemontius, Joannem Marcum fuisse discipulum Barnabæ secundum S. Hieronymum, [S. Hieronymus Joannem Marcum Barnabæ discipulum non dicit:] Marcum vero Euangelistam Petri fuisse discipulum, ut multi asserunt. Respondeo, certum videri, S. Marcum euangelistam Petri fuisse discipulum, nisi forte etiam Christi Discipulis fuerit annumeratus; & de eo passim intelligi verba Petri in fine prioris Epistolæ: Salutat vos ecclesia in Babylone collecta, & Marcus filius meus. An vero S. Hieronymus in libro de Scriptoribus cap. 6, agens de S. Barnaba, hujus discipulum crediderit Joannem Marcum, vehementer dubito: aut potius magis credo, Hieronymi verba male exponi. Ait de Barnaba: Hic postea propter Joannem discipulum, qui & Marcus vocabatur, separatus a Paulo &c. Noverat Latinum sermonem Hieronymus, poteratque dicere discipulum suum, si Barnabæ discipulum credebat, sicut cap. 5 dicit de Paulo: Præterea (scripsit) ad discipulos suos &c. Omittendo autem studiose suum reliquit ambiguum, cujus discipulum crederet Joannem Marcum. Cum autem verbis num. 16 datis clare dicat, se eum credere Euangelistam; hic vero cap. 8 elogium euangelistæ sic ordiatur: Marcus discipulus & interpres Petri &c.; non est probabile, verbis allegatis insinuare voluisse Hieronymum, Barnabæ discipulum fuisse Joannem Marcum. Si tamen Barnabæ discipulum vocasset, non alia de causa id fecisse censendus esset Hieronymus, quam quod Joannes Marcus S. Barnabam bis secutus sit ad prædicandum Euangelium, & sic non negasset Petri quoque discipulum, imo & Pauli ea ratione, qua fuit Barnabæ.
[36] Laudatus Tillemontius Nota 3 S. Hieronymum, quem sibi contrarium agnoscit, [annus mortis S. Marci, ex Eusebio adoptatus ab Hieronymo,] oppugnat ex epocha mortis S. Marci per ipsum anno 62 fixa. Agnosco facile, Joannem Marcum vixisse post annum 62, ideoque non esse Euangelistam, si hic anno 62 obierit. Verum, cum ipse Tillemontius Euangelistam usque ad annum 68 vixisse existimet, probabilitatem sententiæ suæ eo ratiocinio non auget; sed solum evincit, annum mortis S. Marci ab Hieronymo fixum, aut potius adoptatum ex asserta per Eusebium ordinatione Anniani successoris, non congruere cum sententia, in quam ex sacris Litteris & scriptoribus ecclesiasticis Hieronymus concesserat de uno Marco euangelista, & aliquando Pauli & Barnabæ socio. Non adverterat, opinor, S. Hieronymus ad tempus scriptarum S. Pauli Epistolarum, in quibus S. Marci, Barnabæ consobrini, sive Joannis Marci fit mentio, ideoque facile adoptavit epocham Eusebii in designando obitu Marci euangelistæ, quem eumdem credebat.
[37] At, si in eo erravit S. Hieronymus, ut existimat ipse Tillemontius, [non tantum prodest adversariis, quantum obest sententia Hieronymi:] mortem S. Marci sex annis serius figens, error ille Hieronymi ipsum minime juvat. At sententia Hieronymi de eodem euangelista & Joanne Marco adversarios tanto magis urget, quanto magis perspecta habuit Hieronymus omnia, quæ objiciunt. Noverat ille gesta S. Marci in Ægypto, & Joannis Marci in pluribus provinciis, nec tamen perspexit, involvendam totam historiam, si Marcus euangelista, qui in Ægypto prædicavit, & ecclesiam Alexandrinam fundavit, crederetur Joannes Marcus, Pauli & Barnabæ aliquando comes. Nihilo magis vidit S. Hieronymus, Marcum S. Petri discipulum non potuisse aliquando Pauli & Barnabæ comitem fieri, ac deinde etiam Pauli Romæ & in Asia adjutorem. An igitur oculati magis fuerunt neoterici in gestis Apostolorum discernendis, quam S. Hieronymus aliique antiqui? Hoc non statim credidero, nisi afferantur rationes magis urgentes, quam sit chronotaxis Eusebii in vetustissimis rebus sæpe arbitraria, conjecturalis & aberrans.
[38] [levia alia Tillemontii] Addit alia duo argumenta Tillemontius, præcedentibus nihilo fortiora. Primo nequit credere, Euangelistam recessisse a missione sua Ægyptiaca, ubi certe non deerant occupationes, ut Romæ esset annis 62 & 63, & in Asia anno 65. Verum potuisset id credere Tillemontius, si mores Apostolorum diligentius considerasset. Etenim nec Petro deesse poterant occupationes Romæ, nec Paulo plurimis Asiæ Græciæque, aut aliarum provinciarum locis, ubi prædicavit, nec Tito in Creta, nec Timotheo Ephesi, nec aliis Apostolis virisque Apostolicis in locis, in quibus primum cœperant prædicare. Constat tamen, omnes sæpe recessisse a locis, in quibus prædicaverant, & quorum præcipuam curam susceperant, nec Petrum Romæ semper mansisse, nec Paulum ulli loco diu affixum fuisse, nec Timotheum Ephesi stabilem fixisse sedem, nec Titum in Creta. Idem haud difficulter observare possem in viris Apostolicis medii ævi, & in illis, qui posterioribus seculis fidem Catholicam in regionibus Indicis & in America disseminarunt. Quippe S. Franciscus Xaverius plurimas adivit Indiarum provincias, etiamsi in nulla deessent occupationes, ac ne in ampla quidem Juponiæ insula, in quam primus fidem intulerat, multis annis permansit; sed, relictis ibi operariis, qui bene cœpta promoverent, rediit in Indiam, ut amplissimum quoque Sinæ regnum adiret. Quare nequaquam incredibile est, S. Marcum aliquando Alexandriæ & in Ægypto curam promovendi bene cœpta aliis operariis ad tempus reliquisse, & more aliorum Apostolorum ad varias profectum esse provincias, ut in illis similiter fidei semina jaceret.
[39] [& Baronii argumenta refelluntur.] Ultima Tillemontii observatio, plane infirma, hæc est. Modus, quo S. Paulus loquitur de Marco, maxime ad Timotheum, parum etiam congruere videtur dignitati Euangelistæ. At ego minime perspicio, quid in verbis Pauli appareat Euangelistæ dignitati contrarium. Marcum assume, inquit, & adduc tecum: est enim mihi utilis in ministerium. Unice hic declarat Paulus, desiderare se, ut Marcus cum Timotheo Romam veniat, ac pro ratione allegat: Lucas est mecum solus. Noverat autem, Marcum, qui ante Romæ cum Paulo fuerat, audito desiderio suo, libenter venturum. Inepta igitur est illa observatio: nam alioquin Marcum magni fecisse videtur Paulus, eumque in salutationibus Epistolæ ad Colossenses & ad Philemonem Lucæ, qui similiter euangelista est, utroque loco præponit: at id ipsum leve est, cum fortasse Apostolus ad ordinem non attenderit. Itaque nullum ex argumentis Tillemontii cogit Joannem Marcum ab euangelista alium credere: nullum, omnibus recte consideratis, notabilem patitur difficultatem. Ceterum argumenta Baronii ex Synopsi vulgo Athanasiana & ex Basilio lib. 5 contra Eunomium & Isidoro lib. de Vitis Sanctorum, quæ Tillemontius neglexit, jam satis refutata sunt. Basilius & Isidorus habent, Alexandriæ prædicasse Marcum: & laudata Synopsis addit, Et in Ægypto, & in Pentapoli, & in Libya. Hoc minime negamus, sed credimus inveniri tempora, quibus Joannes Marcus in illis provinciis potuit prædicare.
[40] [Aliunde verisimile est, Joannem Marcum] Quæ hactenus disputata sunt, satis evincere videntur, nec probatum esse, nec e Scripturis aut antiquorum scriptis recte colligi, alium esse S. Joannem Marcum, alium S. Marcum euangelistam. Quare non dubito asserere, multos scriptores neotericos illam distinctionem certius asseruisse, quam asseri merito possit aut debeat. Pro contraria quoque opinione nihil certi me reperire, lubens agnosco, ut solum hic videatur quærendum, utra ex oppositis opinionibus probabilior sit aut verisimilior. Primo verisimile est, Joannem Marcum fuisse discipulum S. Petri, sicut Petri discipulum antiqui agnoscunt Marcum euangelistam, cum quia Petrus, Herodis carcere liberatus, primum se contulit in domum matris Joannis Marci Act. 12 ℣ 12, ubi erant multi congregati & orantes, ut aut hospitium ibi esset Petri, aut multam certe in illa domo haberet consuetudinem, indeque verisimillimum fiat, Filium-familias Petri potius, quam ullius alterius Apostoli fuisse discipulum, nisi forte fuerit ex Septuaginta Christi discipulis. Nemo non perspicit, quam fiat verisimile, Filium hospitæ Apostolorum, in cujus domo congregabantur fideles, aut Christi fuisse discipulum, si per ætatem licuit, aut S. Petri, qui in eadem domo multum versabatur, si serius adoleverit. Utrumque innuit S. Marcum euangelistam, quem discipulum Christi asserunt nonnulli, & plures Petri faciunt discipulum.
[41] Secundo nemo gesta Christi aptius & commodius ex Petro discere potuit ad scribendum Euangelium, [esse ipsum euangelistam.] quam Joannes Marcus, qui procul dubio Petrum in domo materna & alibi frequenter audierat, ipsumque ut Filius patrem sequi potuerat ad expeditiones Euangelicas, & cum Petro Hierosolymam redire circa annum 44, quando Petrus in carcerem fuit conjectus. Hic ipse carcer occasionem præbere potuit, qua illo tempore Barnabæ consobrino suo & Paulo se adjunxerit Joannes Marcus. Ab illis fortasse deinde se separaverit, ut conaretur ad Petrum redire, eumque quæreret. Certe Petrus quoque Hierosolymæ fuit, quando ibi erat Joannes Marcus, tempore concilii Hierosolymitani, post quod rursum Paulo & Barnabæ adjungere se voluit, & cum Barnaba Cyprum petiit. Tertio nullibi in Scripturis Pauli aut Barnabæ discipulus vel filius vocatur Joannes Marcus, ut ex hoc Pauli, qui sæpius adjutorem vocat, silentio verisimile etiam fiat, alterius fuisse discipulum, nec primam fuisse expeditionem ejus Euangelicam, quam cum Paulo & Barnaba suscepit: nam alias filium vocare potuisset S. Paulus, sicut Timotheum & Titum. Quarto demum nisi idem sit Joannes Marcus & euangelista, hic uno tantum loco in sacra Scriptura memoratus fuerit, quod mirandum est de viro, quem & Euangelium & cathedra Alexandrina celebrem fecerunt. Interim de re, quæ nequit certis argumentis probari, nihil certi statuere lubet. Unusquisque eligere poterit suam sententiam. Qui Joannem Marcum cum Euangelista eumdem credent, habebunt hic Supplementum ad ejus Acta, XXV Aprilis data; qui duos credere malent, invenient hic, quæ de Joanne Marco disserenda fuerunt.
[Annotata]
* vulgata assume
* consobrino
§ III. Joannes Marcus non videtur Joannes senior aut presbyter, imo hoc nomine designatus videtur ipse Joannes Apostolus.
[Quæritur, an Joannes Marcus sit Joannes senior,] Restat examinanda ultima quæstio, videlicet, an Joannes Marcus sit ille presbyter aut potius senior Joannes, de quo loquitur Papias apud Eusebium lib. 3 cap. 39. Baronius ad annum 97 num. 10 illius est sententiæ, ut existimet, Joannem seniorem aut presbyterum non distinguendum a Joanne Marco, atque in hanc quoque opinionem propendet Tillemontius Nota 4 in Joannem Marcum. Video sane rursum ambiguam offerri inquisitionem, & hominem in medium adduci pro Christi discipulo, nullibi fere notum, & fortasse ex verbis Papiæ non recte intellectis unice exortum. Tam obscurus & ignotus est Joannes ille senior (quem Ordine presbyterum fuisse crediderunt aliqui sine idonea ratione, ut inferius ostendam,) ut non modo non compareat in vetustis Martyrologiis, sed ne apud pseudo-Dorotheum quidem in amplissimo catalogo Discipulorum Christi locum invenerit. Ille tamen catalogus est talis, ut in eo maxima videatur adhibita cura, ne quis omitteretur, multique nominibus modice inflexis bis reperiantur positi, ac non pauci inserti, qui inter Christi discipulos certo non fuerunt. Ex hoc aliorumque antiquorum silentio de Joanne presbytero dubitatio mihi orta est, an ullus sit admittendus Joannes inter Christi discipulos præter Apostolum: neque hanc dubitationem idoneis rationibus destitutam, inferirius probabo.
[43] [rationesque pro illa opinione productæ,] At prius quæramus, utrum idonea aliqua occurrat ratio, quæ persuadere valeat, Joannem Marcum esse illum ipsum Joannem presbyterum, quem distinctum ab Apostolo se invenisse credidit Eusebius lib. 3 cap. 39. Si recte collegit Eusebius, & in Papiæ verbis exponendis non erravit, erat in Asia Joannes quidam ex discipulis Christi, qui Græce πρεσβήτερος, id est, senior, vocatur. De illo Joanne nihil dicit Papias, nihil etiam Eusebius, nisi varia ex ipso didicisse Papiam: non exponit Papias, ubi ipsum viderit vel audierit, sed solum diligenter attendisse ad ea, quæ dicebat, aut ea quæsivisse ex aliis, qui audierant. Erat autem Papias episcopus Hierapolitanus in Phrygia, & floruit seculo 2, vocaturque a S. Irenæo lib. 5 cap. 33 Papias, Joannis auditor, Polycarpi autem contubernalis, vetus homo. Quid modo rationis allegetur a Baronio, cur seniorem illum Joannem credat Joannem Marcum, audiamus. Prima ratio est, quod, nisi senior ille sit Joannes Marcus, jam affirmare necesse erit, non duos eodem tempore, sed tres Joannes in Ecclesia claruisse. Hæc certe ratio non urget: nam & alii plures synonymi in Ecclesia claruerunt. Attamen conabor ostendere, seniorem illum Joannem videri ipsissimum Apostolum.
[44] [ut frivolæ & partim falsæ,] Deinde ostendit Baronius, quasi objectionem repellens, quod S. Dionysius Alexandrinus apud Eusebium lib. 7 cap. 25 non recte observet, Joannem Marcum in Asia non fuisse. Verum S. Dionysius Alexandrinus non inquirit, utrum Joannes ille senior, quem nequaquam agnovisse videtur, sit S. Joannes Marcus; sed unice, an forte S. Joannes Marcus scripserit Apocalypsim, S. Joanni apostolo passim attributam. Quare omni fundamento carent verba Tillemontii, Nota 4 hanc inquisitionem sic ordientis: S. Dionysius Alexandrinus non videtur omnino alienus a credendo, Joannem seniorem aut presbyterum, sepultum Ephesi, eumdem esse cum Joanne Marco. Objicit solum, non apparere ex Actis, Joannem Marcum umquam habitasse in Asia. Verum respondeo, S. Dionysium ne cogitasse quidem de Joanne seniore, & unice quærere, an Joannes Marcus credi possit auctor Apocalypsis, quam suspicabatur non esse S. Joannis Apostoli. Gratis igitur dicitur in eam propendisse sententiam, quam nec tractavit, nec in mente volvit. Si Joannem aliquem Seniorem aut presbyterum Ephesi cognovisset S. Dionysius, illi verisimiliter attribuere voluisset Apocalypsim, & fortasse duas posteriores Joannis Epistolas: nam varia adducit ratiocinia, ab aliis dudum satis refutata, ut persuadeat, Apocalypsim non esse Joannis apostoli. Si igitur Joannem Seniorem in Asia vixisse credidisset, & Christi fuisse discipulum, procul dubio auctorem Apocalypseos credidisset: nam talem sollicitus quærebat. Posteriores quoque epistolas eidem facile attribuisset, cum annotet, earum auctorem omisso nomine vocari Seniorem, & Joannem apostolum credi.
[45] Jam vero quod Joannes Marcus in Asia fuerit circa annum 65, [contrariis refutantur.] ut observant Baronius & Tillemontius, non negavero, cum id probetur ex Epistola 2 S. Pauli ad Timotheum, quocum eumdem cupiebat Romam venire. At eo tempore necdum vixisse videtur Papias, nec Joannes Marcus in Asia mansisse videtur. Præterea videtur Marcus passim dictus, ut vocatur in tribus Pauli Epistolis, quæ omnes in Minorem Asiam, in qua Hierapolis Papiæ sedes, fuerunt directæ, ut verisimile non fiat, Joannis nomine designatum fuisse a Papia. Verisimile non est rursum, S. Joannem Marcum tanto tempore vixisse, ut superfuerit S. Joanni apostolo, ut sequeretur ex dictis Papiæ, si bene exposita sunt ab Eusebio. Verisimile quoque non est, Joannem Marcum dignitate episcopali caruisse, cum plures ejus expeditiones Apostolicæ ex Scripturis innotescant, illæque non relinquant prudens dubium, quin fuerit episcopus, sicut episcopum fecit ipse Baronius. At senior ille Joannes exhibetur solum ut presbyter. Mitto alia: nam si senior ille videatur ipsissimus Joannes apostolus, ut nunc ostendam, sublatum est omne dubium.
[46] Alium ab Apostolo Joannem in verbis Papiæ se invenisse Ephesi credidit Eusebius, [Joannes presbyter erutus ex verbis Papiæ,] Eusebioque utcumque adhæsit S. Hieronymus in libro de Scriptoribus ecclesiasticis, in quo Eusebium frequentissime sequitur, ut ipse declarat in Prologo, cum dicat, Historiam Eusebii maximo sibi fuisse adjumento. Itaque, si locus Papiæ, ab Eusebio allegatus, alio sensu possit exponi, variisque de causis aliud, quam intellexit Eusebius, significare videatur, jam non modo auctoritas Eusebii nullam nobis afferet necessitatem amplectendi opinionem, quæ ruinoso nititur fundamento; sed ne dicta quidem Hieronymi, Eusebium secuti, nos morari debebunt, præsertim cum varia allaturus sim ex Hieronymo, quæ cum dictis illis non recte cohærent. Totum Papiæ locum, prout recitatur ab Eusebio lib. 3 cap. 39 primum huc transferam, ut intelligamus, quid ille dicat, ac deinde examinemus, quid ex ejus dictis Eusebius colligat. Necesse autem existimo ipsa verba Græca ponere, & in Latina interpretatione verbum de verbo exprimere, quia interpretes, dum sermonis elegantiam sectantur, frequenter sensum verborum minus exprimunt, ut revera hic factum est a Valesio.
[47] οὐκ ὀκνήσω δέ σοι (inquit) καὶ ὅσα ποτὲ παρὰ τῶν πρεσβυτέρων καλῶς ἔμαθον, καὶ καλῶς ἑμνημόνευσα, συγκατατάξαι ταῖς ἑρμηνείαις, διαβεβαιούμενος ὑπὲρ αὐτῶν ἀλήθειαν. [quæ recitantur:] οὐ γὰρ τοῖς τὰ πολλὰ λέγουσιν ἔχαιρον, ὥσπερ οἱ πολλὸι, ἀλλὰ τοῖς τἀληθῆ διδάσκουσιν· οὐδὲ τοῖς τὰς ἀλλοτρίας ἐντολὰς μνημονεύουσιν, ἀλλὰ τοῖς τὰς παρὰ τοῦ Κυρίου τῇ Πίστει δεδομένας, καὶ ἀπ᾽ αὐτῆς παραγινομένας τῆς Ἀληθείας. εἰ δέ που καὶ παρηκολουθηκώς τις τοῖς πρεσβυτέροις ἔλθοι, τοὺς τῶν πρεσβυτέρων ἀνέκρινον λόγους· τί Ανδρέας, ἢ τί Πέτρος εἶπεν· ἢ τί Φίλιππος. ἢ τί Θωμᾶς, ἢ Ἰάκωβος· ἢ τί Ἰωάννης, ἢ Ματθαῖος· ἤ τις ἕτερος τῶν τοῦ Κυρίου μαθητῶν· ἅτε Αριστίων καὶ ὁ πρεσβύτερος Ἰωάννης, οἱ τοῦ Κυρίου μαθηταὶ λέγουσιν. οὐ γὰρ τὰ ἐκ τῶν βιβλίων τοσοῦτόν με ὠφελεῖν ὑπελάμβανον, ὅσον τὰ παρὰ ζώσης φωνῆς καὶ μενούσης. Non pigebit, inquit, tibi, quæcumque aliquando a senioribus recte didici & recte memoria retinui, cum interpretationibus conscribere, de eorum veritate certus redditus. Neque enim delectabar multa dicentibus, ut multi, sed vera docentibus; neque commemorantibus aliena præcepta; sed (docentibus mandata) a Domino fidei tradita, & ab ipsa proficiscentia Veritate. Si quis vero seniores sectatus advenisset, sciscitabar seniorum sermones: quid Andreas, vel quid Petrus dixisset: vel quid Philippus, vel quid Thomas aut Jacobus; vel quid Joannes aut Matthæus, aut quis alius discipulorum Domini: & quæ Aristion & senior Joannes, Domini discipuli, dicunt. Neque enim libris contenta tantum mihi utilitatis afferre arbitrabar, quantum prolata voce viva & permanente.
[48] [in his autem Apostoli semper vocantur seniores,] Nunc ad allegatum locum nonnulla sunt observanda. Primum observo, in toto allegato loco nuspiam occurrere nomen Apostolus, uti nec in aliis Papiæ verbis ab Eusebio deinde recitatis; sed Apostolos constanter ab eo seniores appellari. Nam ubi dicit, se didicisse a senioribus, Apostolos designat, quorum dicta socios eorum interrogando edoctus erat: tum etiam solos nominat Apostolos, quando ait, se ex eorum comitibus quæsivisse, quid singuli dixerint, ut nomine seniorum ter utatur ad Apostolos designandos in dictione perbrevi. Cum autem ad duos ultimos pervenit, de quibus tamquam viventibus loquitur, ambos quidem dicit Domini discipulos, sed senioris titulo non honorat Aristionem, sed solum Joannem: qua distinctione videtur insinuare, Aristionem non fuisse Apostolum, sed Apostolum fuisse Joannem; cum hunc solum insigniat Senioris titulo, paulo ante Apostolis generatim dato.
[49] [quo etiam nomine usus est Joannes apostolus,] An forte eo nomine usus sit Papias ad imitationem S. Joannis Apostoli, qui Seniorem se vocavit in secunda & tertia Epistola sua, certo edicere nequeo. Verum quacumque de causa Seniorum maluerit, quam Apostolorum, titulo Apostolos indicare Papias, ex voce ter repetita certum fit, Apostolos ab eo Seniores appellatos. Hac de causa ne probabilem quidem existimo eorum opinionem, qui Joannem ultimo loco πρεσβήτερον seniorem credunt nominatum, quod Ordine esset presbyter. Certe non magis verba insinuant, presbyterum fuisse Joannem, quam præcedentia insinuant, presbyteros fuisse illos, a quibus Papias didicerat, quorum sectatores interrogaverat & quorum dicta scrutatus fuerat, nimirum Andream, Petrum, Philippum, Thomam, Jacobum Joannem & Matthæum: nam eadem ubique est vox Græca, & ubique eodem modo cum articulo præposito juncta.
[50] [Pro gemino Joanne objicitur nomen repetitum,] Observo secundo, mutatum esse sermonem Papiæ, ubi de Aristione & Joanne loquitur. Nam de præcedentibus ait, se ex eorum comitibus aut familiaribus, quando occasio se offerebat, quæsivisse, quid illi dixissent, loquens de præteritis eorum dictis aut documentis. At Aristionem & Joannem seniorem viventes insinuat, cum ait se inquirere, quæ illi dicunt, in præsenti nimirum tempore. At audiamus modo, quid ex allegato loco colligat Eusebius, cui ex data observatione respondebimus. Quibus in verbis, inquit, illud etiam observandum est, bis ab eo positum esse nomen Joannis. Et priorem quidem una cum Petro, Jacobo, Matthæo, & reliquis Apostolis recenset, satis indicans, se de euangelista Joanne verba facere. Postea vero, adhibita sermonis distinctione, alterum Joannem cum iis collocat, qui extra numerum sunt Apostolorum, præponens illi Aristionem quemdam: eumdemque presbyterum diserte nominat. Quo fit, ut vera videatur esse narratio illorum, qui duos eodem nomine appellatos in Asia vixisse dixerunt: & apud Ephesum duo esse sepulcra, & utrumque Joannis hactenus nominari. Ita ille, nihil ex quinque libris, quos scripsit Papias, pro illa opinione præterea allegans, nihil ex ullo scriptore antiquo. S. Hieronymus in libro de Scriptoribus cap. 18 utcumque assentitur: nam relatis Papiæ verbis subjungit: Ex quo apparet ex ipso catalogo nominum, alium esse Johannem, qui inter Apostolos ponitur, & alium seniorem Joannem, quem post Aristionem enumerat. Hoc autem diximus propter superiorem opinionem, quam a plerisque retulimus traditam, duas posteriores epistolas Joannis, non Apostoli esse, sed presbyteri. De his egerat S. Hieronymus cap. 9 in Joanne, at dubitanter.
[51] Verum, si locum Papiæ diligenter expendamus, non videtur deesse ratio, [sed hujus repetitionis idonea datur ratio:] ob quam Joannem apostolum bis nominaverit, & sic omnis conjectura de gemino Joanne in fumos abit. Ostendere vult, doctrinam suam venire ab ipsa veritate Christo. Cum autem Christum non vidisset, nititur persuadere, eam se accepisse ab iis, qui eum viderant, Apostolis. At cum ex his unum vidisset Joannem, explicat, qua ratione Apostolorum, & profecta a Christo, sit doctrina, quam tradit. Hinc insinuat, se egisse cum iis, qui olim aut Andream, aut Petrum, aut Philippum, aut Thomam, aut Jacobum, Joannem, aut Matthæum viderant: ex singulis vero quæsivisse dicta Apostoli, quem viderant. Hæc igitur ait de doctrina olim ab Apostolis tradita, quam didicit per eos, qui laudatos Apostolos audierant loquentes & docentes. Nullus autem negare poterit, Papiam accedere potuisse auditores S. Joannis apostoli, æque ac auditores aliorum Apostolorum, ex iisque quærere, quid Joannes olim docuisset, ideoque Joannem merito annumerari illis, qui ante Papiam docuerant, & quorum doctrinam per auditores intellexerat. Rursum, cum Joannes apostolus etiam tum viveret, merito ipsum repetit Papias cum Aristione similiter vivente, ut probet, se non modo Apostolorum doctrinam, ante sua tempora traditam, per ipsorum auditores didicisse, sed etiam viventes discipulos Christi audivisse, eorumque hausisse doctrinam, sive eos per se audiendo, sive discipulos interrogando. Itaque repetitio Joannis significare videtur, sollicitum fuisse Papiam in discendo, quid olim, nimirum ante decem, viginti aut etiam quadraginta annos Joannes aliique Apostoli docuissent, & quid suo etiam tempore Joannes & Aristion docerent. Aristionem autem videtur solum inter præsentes numerare, quod Apostolus non esset, & Apostolis præcipue suam doctrinam vellet adscriptam.
[52] Hoc sensu si intelligatur locus Papiæ, senior ille Joannes est apostolus, [probaturque de uno Joanne apostolo] & Joannes presbyter, qui ex nullo alio innotescit loco, plane evanescit. Locum autem non alio intelligendum modo, varia persuadent. Etenim S. Papias, de quo apud nos actum est ad XXII Februarii, auditor fuit S. Joannis apostoli, ut pluribus ibi probatum est. Vel sola S. Irenæi auctoritas sufficere potest, cum S. Hieronymus Irenæum S. Papiæ dicat discipulum in Epistola ad Theodoram, & in Scriptoribus cap. 35 discipulum S. Polycarpi. Floruerunt autem simul SS. Polycarpus & Papias, & ambo Joannis apostoli fuerunt discipuli, ut S. Hieronymus agnoscit & omnes passim neoterici. Jam vero si Papias auditor fuit S. Joannis apostoli, ut indubitatum videtur, quomodo ipsum prætermittere potuit inter viventes, quorum doctrinam audiebat? Qua ratione credemus, senioris titulo non designatum ipsum Joannem Apostolum, cum eodem titulo generatim Apostolos jam ter designasset, & nunquam alio? Frivolum est, quod ait Eusebius, præpositum Joanni fuisse Aristionem: neque enim ordinem dignitatis in enumerandis personis observat Papias, ut clare liquet ex Andrea, posito ante Petrum, & ex aliis etiam, in quibus recensendis nullus ordo servatus.
[53] [locum intelligendum videri.] Vidit ipse Eusebius, Papiam ab Irenæo Joannis apostoli auditorem statui: nam verba Irenæi ex male intellectis Papiæ verbis refutare conatur, ea primum recitans hoc modo: Testatur hæc Papias, Joannis auditor, & sodalis Polycarpi, scriptor antiquus in quarto Operis sui libro. Tum ait: Et hæc quidem Irenæus. At vero Papias ipse in proœmio librorum suorum se quidem sanctorum Apostolorum spectatorem atque auditorem fuisse non dicit: sed ab eorum familiaribus normam fidei se accepisse testatur. Verum imprudenter sane Eusebius Irenæum refutare conatur ex silentio Papiæ, cum ipse lib. 3 cap. 23 ex Irenæo aliisque antiquis referat, Joannem apostolum superfuisse usque ad tempora Traiani: & cap. 36 Polycarpum, Apostolorum, ut ipse ait, discipulum, cum Papia Hierapolitano episcopo eadem ætate floruisse testetur, ut nullum sit dubium, quin Papias floruerit ante mortem Joannis; præsertim cum, teste Eusebio cap. 39, etiam cognoverit Philippi filias, verisimiliter ante S. Joannem defunctas. Quapropter non silet de Joanne apostolo tamquam vivente Papias, nec prudenter de eo silere poterat, cum suos recenseret magistros, sed illis ipsis verbis, ex quibus alterum Joannem Eusebius inducere voluit, præcipuum magistrum suum indicavit: atque ita haud dubie locum Papiæ intellexit Irenæus, vir Apostolicorum temporum, & Papiæ, auditoris Joannis euangelistæ, discipulus, ut ait Hieronymus in Epistola ad Theodoram: neque enim Irenæus Joannis presbyteri, sed Joannis Apostoli discipulum facit Papiam, aliumque illum Joannem prorsus ignoravit.
[54] [Si geminum Joannis sepulcrum fuit Ephesi, fuit ejusdem Joannis apostoli,] Error Eusebii ortus est ex voce πρεσβήτερος, quæ varie usitata est primis Ecclesiæ seculis, & proprie seniorem significat. Eusebii tempore, vox illa significabat sacerdotem secundi ordinis, sive presbyterum, ut hodie. At nuspiam ostendit Eusebius, illam vocem pro presbytero usurpatam a Papia; ego vero probavi, Apostolos ter ea voce a Papia designatos fuisse in ipso loco allegato. Quod pro sua opinione addit Eusebius de gemino Joannis sepulcro, invalidum est. Nullum enim laudat testem antiquum, qui dixit, duorum hominum fuisse sepulcra. Et S. Hieronymus de Scriptoribus lib. 9 in Joanne apostolo ait: Nonnulli putant, duas memorias ejusdem Joannis euangelistæ esse. Certe diversorum discipulorum Domini, quibus Joannes nomen erat, sepulcra Ephesi non noverat Polycrates, exeunte seculo 2 Ephesinus episcopus, cujus Epistolam ad Victorem Papam laudat Eusebius lib. 3 cap. 31. Desiderat Polycrates extollere ecclesiam Ephesinam, atque hunc in finem ait: Nam & in Asia magna quædam lumina extincta sunt.
[55] Tum nominat Philippum apostolum, mortuum Hierapoli cum binis filiabus. [non presbyteri, qui nemini notus est ante Eusebium.] Deinde & aliam Philippi filiam Ephesi sepultam docet. De Joanne subdit: Sed & Joannes, qui supra pectus Domini recubuit, … hic, inquam, Joannes in urbe Epheso conditus jacet. De altero Joanne, qui fuisset Ephesi sepultus, si credimus male ratiocinanti Eusebio, altum silet Polycrates. At episcopus Ephesinus ignorare non potuisset sepultum Ephesi eodem seculo Discipulum Domini, si hoc verum esset; nec virum celebrem omittere voluisset, cum filias Philippi non prætermiserit. Nullus hic objiciat, de Aristione etiam non meminisse Polycratem. Nam Aristion memorandus ei non erat, cum obierit in Cypro, ut ad XXII Februarii dictum est; non in Asia aut Ephesi, ubi Joannis sepulcrum quærebat Eusebius. Quapropter candide edicere liceat, Joannem illum presbyterum, de quo ante Eusebium nullus cogitasse legitur, ex perturbato ejus cerebro unice natum videri.
DE S. ZENA ALIAS ZENONE DICTO, SANCTI PAULI DISCIPULO.
Sec. I post LXIII.
[Commentarius]
Zenas, alias Zenon dictus, S. Pauli discipulus (S.)
AUCTORE J. S.
Sanctus Paulus Apostolus in Epistola ad Titum, in Creta insula degentem, cap. 3 ℣ 12 & 13 hæc scribit: [S. Zenas, ab Apostolo memoratus,] Cum misero ad te Artemam aut Tychicum, festina ad me venire Nicopolim: ibi enim statui hiemare. Zenam legisperitum, & Apollo sollicite præmitte, ut nihil illis desit. Hoc solo loco in sacris Litteris memoratur S. Zenas. Ex allegatis autem verbis colligitur, Zenam fuisse discipulum & adjutorem Apostoli, qualis fuit Apollo, qui magis innotuit. Secundo cum Epistola S. Pauli scripta credatur anno 64 æræ Christianæ, aut certe circa illum annum, intelligimus, Zenam eo tempore laboribus Apostolicis occupatum fuisse in Creta una cum S. Tito. Tertio Apostolus volebat, ut Zenas & Apollo ante Titum venirent Nicopolim, verisimiliter quod eos vellet ad alios mittere labores. Quænam designetur Nicopolis, non omnino convenit inter interpretes. S. Chrysostomus in allegata verba ait: Nicopolis autem in Thracia est. At magis placet sententia S. Hieronymi, qui maritimam Epiri urbem designari existimat, ad allegatum Epistolæ locum scribens sequentia: Nicopolis ipsa est, quæ ob victoriam Augusti, quod ibi Antonium Cleopatramque superarit, nomen accepit. Hæc certo jam Nicopolis vocabatur Apostoli tempore: quod necdum invenire potui de gemina Thraciæ Nicopoli.
[2] Plura non innotuisse certis monumentis de S. Zena, [& vir apostolicus; obiit certe post annum 63.] declarat laudatus Hieronymus, ita scribens: Zenam vero legis doctorem de alio Scripturæ loco, quis fuerit, non possumus dicere, nisi hoc tantum, quod & ipse Apostolicus Vir, id operis, quod Apollo exercebat, habuerit, Christi ecclesiam exstruendi. Quod autem vocetur legisperitus, Græce νομικὸς, Chrysostomus refert ad peritiam legis Judaicæ, putatque vocatum ab Apostolo, ut magis instrueretur lege Christiana una cum Apollo. His, inquit, nondum ecclesiæ concreditæ fuerant, sed cum Paulo erant… Si ergo ille (Zenas) legisperitus erat, non oportebat, inquies, illum ab aliis nutriri. At hic legisperitum dicit in Judaicis legibus peritum. Poterat revera vocari instructionis causa: magis tamen credo, vocatum fuisse, ut Apostolicis ejus laboribus uteretur Paulus, præsertim cum vocatus sit cum Apollo, & eidem præpositus: nam Apollo jam multos annos ante illam Pauli Epistolam prædicationibus Euangelii insumpserat. Quamdiu deinde superfuerit S. Zenas, non invenimus, eaque de causa ejus obitum late fixi seculo 1 post annum 63.
[3] [Ab aliquibus dicitur ex Septuaginta] Pseudo-Dorotheus, prout Opusculum editum est a Cangio post Chronicon Paschale, pag. 430 Zenam memorat inter Discipulos septuaginta, & de eo scribit sequentia: Zenas notarius (Græce νομικὸς) cujus etiam meminit Apostolus, qui & episcopus fuit Diospoleos. Ex lutulento hoc fonte verisimiliter hausit collector Menæorum Græcorum, qui ad hunc diem Zenam, nominans tamen Zenonem, annuntiat cum Joanne Marco & Aristarcho, qui in catalogo Pseudo-Dorothei præcedunt inter Septuaginta. Satis erit verba Latina Menologii Sirletiani huc transferre, quoniam exacte cum Græcis Menæorum congruant: Eodem die commemoratio sanctorum Apostolorum Marci, Aristarchi & Zenonis. Tum post brevia aliorum elogia, ita de Zenone, seu potius Zena, habet: Zenon autem hic ille est, de quo mentionem fecit apostolus Paulus in Epistola, quam scripsit ad Romanos (imo ad Titum.) Hic fuit Diospolis episcopus, qui cum fuisset habitaculum sancti Spiritus in prædicando Euangelio, migravit ad Dominum.
[4] [& episcopus Diospolitanus:] Annuntiantur iidem tres simul ad XXVII Aprilis in Menæis, ut ibidem apud nos observatum est in Prætermissis. Adduntur ibi duo hi versiculi:
Ζήνων
νομικὼν *, Αρίσταρχος
καὶ
Μάρκος
Ζωήν
ἀρίστην
καὶ
μακαρίαν
εὗρον.
Zenon legisperitus, Aristarchus & Marcus
Vitam optimam & beatam invenerunt.
Elogium in paucis diversum est. Primo omnes dicuntur ex Septuaginta Discipulis. Deinde de Zena nominatim sic habet: Zeno hic ille est, quem Paulus apostolus νομικόν appellat, ad Romanos (ad Titum) scribens. Qui cum a beato Petro in Diospoli primus episcopus esset constitutus, docebat prædicans Christum esse verum Deum. Addit de omnibus tribus: Hi igitur cum multas ærumnas ab infidelibus pro ædificatione ecclesiarum, & eversione idolorum, passi, multorumque miraculorum & sanitatum effectores essent, ad Christum Dominum migraverunt.
[5] [sed hæc incerta sunt, ut alia quædam,] Lequienus in Oriente Christiano tom. 3 col. 581 recenset episcopos Lyddæ sive Diospolis, (ut Lydda civitas Palæstinæ postea fuit appellata) primumque ponit S. Zenam, agnoscens tamen recte, incertum esse ejus episcopatum, utpote ex monumentis sublestæ fidei assertum. Nihilo certius est, quod asseritur in Menæis, apud nos laudatis tom. 1 Januarii pag. 163, & a Petro de Natalibus ibidem pag. 164, nimirum quod scripserit Vitam S. Titi. Incertum æque est, an fuerit ex Discipulis Septuaginta, quibus Zenam quoque annumerat Petrus de Natalibus lib. 6 cap. 100. Demum incertum mihi videtur, an alicubi cultus fuerit Officio ecclesiastico, quod de aliis Sanctis peragitur illis diebus, quibus Zenas in Menæis refertur. In vetustioribus vero Græcorum Fastis ejus memoriam non reperio: neque in Fastis Latinis.
[Annotata]
* νομικὸς
DE S. CAIO, EPISCOPO MEDIOLANENSI CONFESSORE
IN INSUBRIA.
Probabiliter anno LXXXV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De ejus cultu, gestis, tempore episcopatus, die & genere mortis.
Caius, episcopus Mediolanensis, Conf. in Insubria (S.)
AUCTORE C. S.
Ad diem XXV hujus mensis Septembris dedimus S. Anatalonem, primum celeberrimæ ecclesiæ Mediolanensis episcopum; [Hodie annuntiatur in Martyrologio Romano] hodie ejusdem proximus in episcopatu successor S. Caius memorandus venit. Eminentissimus Baronius illum in Martyrologio Romano sic annuntiat: Mediolani, S. Caii episcopi, discipuli B. Barnabæ apostoli, qui multa in persecutione Neronis passus, in pace quievit. Eadem leguntur in ejusdem Martyrologii, a Sanctissimo Domino nostro Benedicto XIV Pontifice Maximo, nuper defuncto, aucti & castigati, nova editione. Baronio præiverat Petrus Galesinius in Martyrologio Romano, in quo ad eumdem diem ejus elogium exhibuit, quod quia paulo prolixius est, & cum Lectione propria, quam ex Breviario Ambrosiano infra recitabo, ipsis etiam verbis fere consonat, hic præteribo. Baronii verba adoptavit Petrus Paulus Bosca in Martyrologio Mediolanensi, sic tamen, ut initio inseruerit: Qui SS. Gervasium & Protasium baptizavit. Castellanus in Martyrologio Universali more suo hodiernum Romanum secutus est.
[2] Philippus Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ eodem die ejusdem elogium recitat ex Breviario & monumentis, [& aliquot aliis; in Hispanico quoque Tamayi,] ut in Annotatis ait, Mediolanensibus concinnatum. Simile etiam habet Constantinus Ghinius in Natalibus sanctorum Canonicorum, quibus ipsum liberaliter annumerat. Porro hisce omnibus eadem S. Caii Vita, seu Historia primorum episcoporum Mediolanensium, aut quæ ex hac hausta fuerant, præluxerunt. Similia etiam habuit Joannes Tamayus; sed cum in his nihil de S. Caii ante episcopatum gestis legisset, primam ejus Vitæ partem ex Hispanicis suis scriptis addens, eumdem origine Hispanum, & centurionis illius Capharnaënsis, cujus fidem Christus Dominus cap. 8 Matthæi laudavit, quemque Tamayus Cornelium appellat, filium facit, eumdemque istum centurionem, qui in eodem Euangelio cap. 27 mortui in Cruce Christi Divinitatem agnovisse dicitur his verbis: Vere Filius Dei erat iste. Verba, quibus Tamayus ipsum annuntiat, subjungo.
[3] Mediolani, inquit, in Insubria, S. Caii Oppii, origine Hispani, [sed cum fabulis.] ipsius urbis episcopi, qui primum militiam secutus, centurionis titulo cum fuisset exinde decoratus, primus post Christi mortem videns, Domino moriente, saxorum mutuo sese collidentium fragorem & eclipsi extra naturæ terminos succedente, solis & lunæ defectionem, Christum esse verum Dei Filium, confessus est. Demum exuto baltheo, Christianis adhærens, Mediolanensis urbis infula indutus, ibidem confessoris titulo ad Superos evolavit. Deinde in Annotatis Acta ejus ex Hispanicis, uti monui, Italisque scriptoribus compilata exhibet, & quidem (si ipsi credimus) integra & genuina, ut in posterum nihil desideretur. Operæ pretium non est ejus fabulas refutare; sed dixisse sufficiat, eas ex supposititio fabulosissimoque Flavii Dextri Chronico & ejusdem furfuris Hali Carminibus haustas esse. Ceterum hæc eadem figmenta ex eodem pseudo-Chronico deceptus Placidus Puccinelli in Zodiaco ecclesiæ Mediolanensis adoptavit; sed Petrus Paulus Bosca in annotatis ad Martyrologium rectius rejecit.
[4] [Mediolani olim colebatur 26, sed nunc 27 Septembris] De antiquo S. Caii apud Mediolanenses cultu in vetustioribus monumentis nil reperi. Antiphonarium de universis festivitatibus anni circuli Mediolanensis ecclesiæ apud Mabillonium tom. 1 Musei Italici, eo judice, seculo XII scriptum, de S. Caio non meminit; meminit tamen Kalendarium Mediolanense II, quod Dominicus Georgius ex Breviario Ambrosiano, initio anni, ut ait, 1465 exarato, recensuit in veteris Romani & Adoniani Martyrologii editione post Rosweydum facta. In hoc, sed ad diem XXVI Septembris, ultimo loco sic legitur: Et sancti Gaii ep. & conf. Eodem die memoriam ejus celebrari in Missali Ambrosiano, anno 1482 typis edito, scribit Bosca in annotatis ad Martyrologium; verum in altero Missali item Ambrosiano insigni, quod anno 1522 Mediolani excusum, in Museo nostro habemus, die XXVII ejusdem mensis legitur: Sancti Gaii archiepiscopi Mediolani; nulla tamen de eo Missa propria assignatur. Ad eumdem pariter diem XXVII Officium ex Communi confessoris episcopi habuit in Breviario Ambrosiano, anno 1539 Venetiis excuso, quod præ manibus habeo.
[5] [Missa & Officio] Post hæc anno 1582 S. Carolus Borromeus, S. R. E. Cardinalis & archiepiscopus Mediolanensis, novum Breviarium Ambrosiani ritus vulgavit, idque Federicus Borromeus, pariter Cardinalis & ejusdem sedis archiepiscopus recognitum anno 1625 recudi jussit, cujus exemplar anno 1635 iteratis typis editum in Museo nostro exstat. In hoc S. Caii Officium ex Communi episcopi confessoris ritu solemni cum tertia Lectione propria, pro more Ambrosiano, ad diem XXVII dicti mensis præscribitur. Hæc autem sic habet: Caius civis Romanus, Barnabæ discipulus, Anataloni in episcopatu Mediolanensi succedens, Anolini præfecti jussu multa simul cum Clateo, Brixiæ episcopo, fidei causa perpessus est. Gervasium & Protasium cives Mediolanenses, fratres germanos, quorum deinceps martyrium nobile extitit, fidei doctrina instruxit & baptizavit. Sanctorum autem Petri & Pauli apostolorum desiderio flagrans, iter Romam suscepit: in via dum esset, divina quadam spiritus præsensione vidit, eos jussu Neronis martyrium obiisse.
[6] Romam autem ubi venit, quod præsenserat, reipsa factum esse, [ritu Ambrosiano & Romano.] cognovit; sed cum B. Clemente & cæteris Apostolorum discipulis aliquamdiu fuit, quibuscum Euangelii prædicationem communicavit. Mediolanum vero reversus, in illo persecutionis Neronianæ impetu pro fide proque ecclesia sibi commissa cum multa fortiter divineque egisset, demum sanctitatis laude clarus quievit in Domino. Sumpta hæc sunt ex Vita inferius examinanda. Porro quia Ambrosiana Liturgia non omnibus uti concessum est, Cardinalis Cæsar Montius, Federici Borromei in archiepiscopatu successor, anno 1642 Proprium Sanctorum vulgavit ad illorum usum, qui in archidiœcesi sua Romanos ritus sequuntur, in eoque S. Caii Officium sub ritu duplici præscripsit, Lectione, quæ in Ambrosiano unica est, in duas, in quartam scilicet & quintam distracta, ceteris vero ex Communi confessoris pontificis assumptis. Denique in Breviario monialium Ordinis Humiliatorum (de quo vide dicta ad diem XXV hujus mensis in S. Anatalone num. 7) Sanctus hoc etiam die XXVII colitur Officio duplici cum tribus Lectionibus secundi Nocturni propriis, quæ tamen eædem sunt cum unica Ambrosiani Breviarii, præterquam quod in fine addant: Ejusque corpus in ara maxima basilicæ sanctorum Naboris & Felicis servatur & colitur.
[7] Quod ad ejusdem Sancti reliquias attinet, auctor Vitæ edendæ tradit, [Corpus ejus in ecclesia S. Francisci Mediolani] sacrum corpus ejus in horto, seu in cœmeterio, quod eo vivo Christiani fecerant in horto Philippi cujusdam, quem ipse ad Christi fidem adduxerat, sepultum fuisse, unde illud in ecclesiam SS. Naboris & Felicis, quæ jam dudum Patrum Franciscanorum est, sanctique Francisci appellatur, illatum, consentiunt Mediolanenses; sed de tempore non constat. Nam quod Puccinellus in Zodiaco ecclesiæ Mediolanensis parte 1, pag. 85 ait, istud quingentis post primam sepulturam annis cum incorruptum reperiretur, factum esse, nescio, qua auctoritate nitatur; nisi forte id legere sit in instrumento translationis in cancellaria S. Francisci, quod deinde laudat in margine, & in quo legi asserit: Translatio S. Caii XIII Aprilis duplex. Eodem die annuam ejus rei memoriam a laudatis Patribus Ordinis S. Francisci recoli solitam scribit Carolus Novariensis episcopus, sive Joannes Franciscus a Basilica Petri lib. 1 Hist. eccles. Mediolanens. in S. Caio his verbis: Fratres ad eam basilicam morantes ejus translationem solemniter celebrant XIII Aprilis; ut item festum XXVII Septembris, sicut etiam ecclesia Mediolanensis.
[8] De iisdem reliquiis ipsius a S. Carolo Borromeo recognitis ibidem præmiserat laudatus episcopus Novariensis: [colitur, ubi a S. Carolo fuit recognitum.] Certe adhuc in basilica Franciscanorum ejus reliquiæ coluntur in sacello S. Bonaventuræ, easque, quantulæcumque sint, Carolus archiepiscopus recognovit die XIV Septembris MDLXXI. Recognitioni occasionem dedit translatio reliquiarum S. Barnabæ & SS. Naboris atque Felicis martyrum, ac S. Materni episcopi Mediolanensis, quam eo anno & die laudatissimus S. Carolus Borromeus solemniter peregit. De ea consuli potest Papebrochius in S. Barnaba tom. 2 Junii, pag. 454 & sequenti, ubi ex Puccinello refertur, & quantum ad argumentum nostrum attinet, sequentia legere est. Die Mercurii, XII mensis (Septembris anni 1571) reversi iidem (quos S. Carolus ad eam rem delegaverat) ad prædictam Francisci ecclesiam, in capella S. Bonaventuræ, nunc dicta Conceptionis, contigua majori altari versus publicam viam, recognoverunt corpora SS. Felicis & Fortunati martyrum, ac S. Gaii archiepiscopi. De eadem capitis S. Barnabæ, corporumque SS. Naboris & Felicis translatione, per S. Carolum facta, agit Martyrologium Mediolanense ad dictum diem XIV Septembris, sed de S. Caii corpore, ea occasione recognito, non meminit.
[9] [Acta edenda. Incertum, an S. Barnabæ discipulus fuerit:] Ejusdem sancti Episcopi gesta scripsit anonymus auctor Opusculi de Situ civitatis Mediolani, sive de Vitis primorum antistitum illius, quem Papebrochius seculo circiter VI floruisse opinatus est, Ludovicus autem Muratorius tom. 1, parte 2 Rerum Italicarum scriptorum in Præfatione ad idem Opusculum, ad seculum dumtaxat IX vel X rejecit. Vide dicta nostra ad diem XXV hujus mensis in Commentario prævio de S. Anatalone § 1, cujus Vitam ibidem dedimus ex Ms. Mediolanensi, cum editione Muratorii collato. Ex eodem codice signato P. 246 Acta S. Caii habemus, a laudato anonymo scripta, & a Muratorio loco citato pariter edita, cum aliqua verborum discrepantia, quam, ubi operæ pretium videbitur, annotabimus. Anonymus ille, tot seculis S. Caio posterior, nequit auctoritatem sibi ab antiquitate conciliare, neque scimus, an & quæ vetusta monumenta secutus sit, quamvis verisimillimum sit, ipsi saltem aliqua præluxisse. Utut est, ea dabimus ex Ms. nostro, postquam præcipua rerum capita pro more nostro non nihil examinaverimus. An S. Caius, quem patria Romanum facit, una cum S. Anatalone discipulus S. Barnabæ fuerit, pendet ab ejusdem Apostoli prædicatione in Italia, de qua adi Commentarium prævium ad Acta S. Anatalonis § 2.
[10] [successit S. Anataloni in episcopatum,] Eumdem S. Anataloni in episcopatum Mediolanensem proxime successisse, tradunt cum anonymo nostro etiam omnes Catalogi episcoporum ejusdem sedis, in quorum antiquioribus S. Anatalon primo omnium loco recensetur, S. Caius secundo; in recentioribus vero utrique præmittitur S. Barnabas apostolus; quod ultimum nobis quidem non satis probari, præcitato loco diximus. In vetusto Catalogo, quem Papebrochius ante tom. VII Maii illustravit, de ipso sic legitur: S. Gaius, sedit annos XXI, depositus est VI Kalendas Octobris; sed Papebrochius ibidem pag. LXXXIII addidit, pro annos XXI reponendum esse annos XXII; sic enim in ecgrapho suo Mediolanensi scriptum esse, a quo typotheta aberravit. De tempore sedis consentit Catalogus a Mabillonio editus tom. 1 Musei Italici parte 2, sive is ex eodem codice, ex quo Papebrochianus, ut suspicatus Papebrochius est, sive ex alio fuerit descriptus. Hic autem sic habet: Gagius sedit annos XXII depositus est VI Kal. Oct. ad Concilia Sanctorum.
[11] Consonat & Catalogus alter, quem Muratorius vulgavit tom. 1 Rer. Italic. parte 2, pag. 228, ubi legitur: Sanctus Gayus sedit ann. XXII. Depositus VI Kal. Octobris ad sanctum Naborem. Hisce addo & alium Catalogum ab eodem Muratorio tom. 4 laudati Operis, pag. 141 excusum, in quo pariter dicitur: Caius episcopus sedit annos XXII, obiit sexto Kal. Octubris, sepultus ad Concilia Sanctorum. Auctor anonymus Vitæ edendæ præter annos sedis aliquot alias notas chronologicas addidit. Secundum partitionem nostram num. 15 ait: Caius, peractis in episcopali ministerio duo * & viginti annorum curriculis, [quem ex notis chronologicis ostenditur] … migravit e mundo… Transiit vero pridie Calendarum Januariarum, cum aurora nocti terminum & diei Dominico initium redderet. Deinde num. 16 subdit: Mansit autem in episcopatu usque ad quintum Domitiani cæsaris annum. Præmiserat denique num. 5, S. Caium anno episcopatus sui quinto Romam profectum, in eo itinere de sanctorum apostolorum Petri & Pauli glorioso martyrio divinitus monitum fuisse. Modo hasce chronologicas notas conferamus.
[12] Domitianus cœpit imperare anno Christi 81 die XIII Septembris, [probabilius tenuisse ab anno Christi 61] quo Titus obiit; ideoque annum imperii sui quintum eodem die ac mense anni Christi 85 exorsus est. Hujus anni dies ultimus Sabbatum erat, ut colligitur ex littera Dominicali B.; atque ita apprime convenit dies emortualis ab anonymo assertus, si dicatur S. Caius ad meliorem vitam transiisse in crepusculo, quod noctem ultimam anni Christi 85 terminavit, & primum fuit anni 86. Verum uti hæc recte se habent, ita stare nequeunt cum tempore emortuali S. Anatalonis, quod ad diem XXV hujus mensis in Commentario prævio § 2 circa XXV Septembris anni 61 probabilius referendum esse censuimus. Etenim si anno Christi 61 addamus annos viginti duos, qui S. Caio in episcopatu assignantur, tantum prodibit annus 83, cujus mense Septembri die XXV non nisi tertius annus Domitiani imperii ab aliquot diebus inchoatus fuerat. Ad hanc difficultatem diluendam Papebrochius noster in Exegesi de episcopis Mediolanensibus ante tom. VII Maii pag. LVIII opportune observavit, in vetusto Ms. Ambrosiano, ex quo Henschenius Acta edenda exscripsit, in margine eadem manu antiqua annotatum esse, pro duo & viginti annorum curriculis alibi legi quatuor & viginti &c; & sic revera in Ms. nostro annotavit Henschenius.
[13] Habent quidem annos sedis ipsius tantummodo XXII etiam omnes Catalogi supra memorati; [usque ad finem anni 85.] sed huic errori occasionem facile dedisse potuit instrumentum aliquod vetustius, quod cum mutilata sive partim detrita ultima littera Romani numeri XXIV, annos potius XXII quam XXIV præ se ferret, incautos amanuenses deceperit. Sane minime insolens est nec exemplo caret hujusmodi numerorum mutilatio, eaque semel in vetustiori Catalogo commissa, facile potuit in recentiores transiisse. Id vero certum est, admissa correctione, quam vetus ille codex suggerit, prædictas chronologicas notas & secum & cum chronotaxi S. Anatalonis recte congruere. Anatalon enim usque ad annum octavum Neronis pervenisse dicitur ab eodem anonymo in ejus Vita; quod non de octavo jam tum inchoato, sed proxime inchoando, ibidem interpretati sumus; ac propterea istius Sancti mortem circa diem XXV Septembris anni 61 referendam esse ostendimus. Hisce igitur adde annos 24 completos ab aliquot mensibus, & ad finem anni Christi 85 pervenies, cujus mense Septembri die XIII Domitianus quintum imperii sui annum inchoaverat. Ejusdem anni dies ultimus erat Sabbatum, in cujus postremæ noctis fine S. Caium obiisse ex anonymi sententia observavimus.
[14] Ab hoc tamen emortuali die dissentire videri possunt superius adducti Catalogi & Mediolanenses scriptores, [Dubitari potest, utrum mense Decembri,] qui S. Caii depositionem diei XXVI Septembris affigunt, quo etiam die sacram illius memoriam Mediolani olim agi solitam diximus, quæ jam a tribus circiter seculis die XXVII ejusdem mensis celebratur. Galesinius quoque in Tabula episcoporum Mediolanensium ipsius obitum ad XXVII Septembris reposuit. Unus, quem ego quidem viderim Andreas Alciatus lib. 2 Historiæ Mediolanensis anonymo nostro consentit, de S. Caio hæc inquiens: Periisse pridie Cal. Januarii, Ambrosius auctor est, quotannisque eo die Insubres ejus memoriam celebrant. At nescio, quem hic Ambrosium laudet: sed Bosca in Annotatis ad Martyrologium Mediolanense negat, id in ullis ejusdem ecclesiæ Kalendariis reperiri, aut ipsum alio die, quam XXVII aut XXVI Septembris Mediolani umquam cultum esse.
[15] [an Septembri obierit.] Porro incompertum mihi est, quæ hujus in die ac mense nostrum anonymum inter atque Catalogorum compilatores discrepantiæ causa sit; nisi forte aliqua sacri corporis translatio antiquitus facta occasionem dederit, ut, qui mense Decembri obierat, in Septembri coleretur. Ut hujusmodi aliquid intercessisse suspicemur, facit hinc constans Catalogorum librorumque liturgicorum pro Septembri consensus; inde vero anonymi pro ultima Decembris tam accurata assertio, ut verisimillimum sit, ipsum eas temporis notas ex antiquiori monumento didicisse. Ad hæc illi ipsi Catalogi, si unicum excipias, non aiunt, S. Caium VI Kalendas Octobris obiisse, sed depositum esse; quæ vox latiori modo accepta depositionem sacri corporis in quadam translatione, sub Christianis imperatoribus facta, potest designare. Si quis tamen malit eamdem de die emortuali vel prima sepultura interpretari, salva erunt cetera anonymi asserta, dummodo pro annis 22 sedis illius admittantur anni 24, quos supra laudatum vetus Ms. Mediolanense in margine assignat. Ego ea correctione adhibita, ceteris anonymi dictis standum censeo, donec certiora proferantur.
[16] [Explicatur altera nota chronologica,] Superest altera temporis nota, ab anonymo addita, de qua cum ad diem XXV hujus mensis in S. Anatalone § 2 plura jam dixerim, hic tantum pauca repetam. Ait scilicet anonymus, S. Caium, dum anno episcopatus sui quinto SS. Petrum & Paulum visendi gratia Romam pergeret, de eorumdem martyrio divinitus edoctum fuisse. Porro duo isti Apostolorum principes ex communi Henschenii, Papebrochii Pagiique sententia die XXIX Junii anni 65 passi fuere; quo propterea tempore S. Caius quintum episcopatus sui annum jam debuit inchoasse. Contra vero quartum dumtaxat numerasse dicendus est, si decessor ipsius S. Anatalon anno Christi 61 circa diem XXV Septembris, ut diximus, vita functus sit. Ut hæc concilientur, advertendum est, S. Caium ab ipso Anatalone, dum viveret, episcopum & successorem suum, eodem anonymo teste, ordinatum fuisse. Quo autem tempore id contigerit, non additur. Ponamus ergo, ipsum vel tribus circiter mensibus ante obitum S. Anatalonis, id est, mense Junio anni 61 episcopali ordine initiatum fuisse; sic quintus ejusdem episcopalis ordinationis annus jam fuerit in cursu dicto die XXIX Junii anno 65, quo SS. Petri & Pauli martyrium in Romano itinere divinitus intellexisse narratur. Consule etiam dicta in Commentario prævio de S. Anatalone num. 30 & sequenti. Ceterum secundum hæc S. Caio tribuendi erunt anni viginti quatuor cum dimidio episcopatus sive ordinationis suæ, si ultima Decembris obierit, ut habet anonymus; aut viginti quatuor cum tribus mensibus, si ejusdem mors mensi Septembri illiganda sit.
[17] [Memorantur aliquot alia] Pergamus ad alia biographi asserta. Hic inter multos per S. Caium ad fidem adductos baptizatosque recenset S. Vitalem ejusque sanctam conjugem Valeriam & filios Gervasium atque Protasium, quos etiam, eodem sancto Episcopo sedente, glorioso martyrio coronatos ait. De SS. Vitale & Valeria egit Papebrochius ad diem XXVIII Aprilis, ubi eorumdem martyrii tempus accuratius inquirendum distulit in XIX Junii, quo SS. Gervasius & Protasius coluntur. Verum hic quoque studiosus lector intelliget, quam incerta sint, quæ de sanctis istis martyribus narrantur, quæque ab anonymi nostri auctoritate nequeunt confirmari. Idem anonymus Philippum quemdam, illustrem inter Mediolanenses virum, cum tota familia sua a S. Caio sacro fonte lustratum scribit, idque magno consensu tradunt Mediolanenses scriptores, qui eumdem Oldanum cognominatum fuisse, passim volunt. Hunc cum sanctitatis fama obiisse, addunt aliqui, & in cœmeterio, quod in horto suo sepeliendis martyribus fecerat, & in quo S. Caius aliique depositi fuerant, humatum fuisse.
[18] Præterea aiunt, eumdem eo loci situm fuisse, ubi deinde ecclesiæ Ambrosiana sanctique Naboris, [biographi asserta.] quæ nunc S. Francisci appellatur, ædificatæ fuerunt. Joannes Castellionæus in Antiquitatibus Mediolanensibus parte 1, fasciculo 3 recitat quosdam versus, quos in eadem S. Francisci ecclesia marmoreæ tabulæ inscriptas asserit, in quibus ejusdem Philippi corpus inter Sanctorum corpora ibidem quiescentia recensetur his verbis:
Alma nitet renovata piis cultoribus aula,
Tempore quam modico fratres statuere Minores.
Hortus erat quondam locus iste domusque Philippi,
Corpora martyrium pro Christo passa recondens.
Deinde post aliqua sequitur:
Hic Nabor, hic Felix, hic Fortunatus habetur,
Et cum Materno Gayus, dictusque Philippus.
Philippus hic, quem nullis Mediolanensium Kalendariis inscriptum reperi, haud dubie idem est, cujus supposititius libellus de SS. Gervasio & Protasio recitatur in epistola, S. Ambrosio æque supposita, quam habes in Opere nostro ad diem XIX Junii in Commentario de iisdem sanctis martyribus § 3 & 4.
[19] De morte, quam S. Caius obierit, non convenit inter scriptores Mediolanenses, [S. Caium martyrio coronatum aliqui credidederunt,] aliis ipsum naturali, aliis violenta sive martyrio e vivis sublatum esse, opinantibus. Joannes de Deis in libello de Successoribus S. Barnabæ in ecclesia Mediolanensi de hoc argumento sic scribit: Tandem cum multa egisset, & graves pro Christi fide pugnas in persecutionis Neronianæ impetu sustinuisset, accusatus, Paulino proconsule, quod corpora martyrum sepeliret, martyrii palmam adeptus, a Castritiano & Philippo fratribus sepelitur in suo prædio. Martyrem illum etiam facit Andreas Alciatus lib. 2 Historiæ Mediolanensis, hæc inquiens: Veritus Neronis edictum sævasque Anolini, ejus præfecti, executiones; ab urbe profugerat. Secuta principis nece, reversus indies meliora conabatur; donec ab decurionum ordine jussus flagellis cædi per ædituos tamquam impietatis in deos reus, mactatus est. Excitaverat ad ambitiosum decretum magistratus, quod in suam sententiam quosdam etiam decuriones Caius traxisset.
[20] In eadem opinione fuit Josephus Ripamontius lib. 1 Hist. eccles. Mediolanensis; [sed confessor obiisse dicendus est,] Ejus ossa, inquiens, & reliquias Franciscana ædes habet, certa sanctitatis, ambigua Martyrii. Ego martyrem Caium affirmare non dubitaverim, vel quia tempora fuerant ejusmodi, ut evadere non potuerit; vel quod una cum Clatæo, Brixiæ pontifice, multa sæva pertulisse ipsum, gravissimæ litteræ testantur. Contra anonymus in Vita edenda, cui alii passim consentiunt, multa quidem ipsum sub Anolino præfecto & a gentilium ædituis passum tradit, sed naturali morte excessisse, non obscure significat. Hic ipse tamen Alciato occasionem aliter sentiendi dedisse videtur, dum infra num. 15 Vitæ de S. Caio ait: Nam & palanter ab ædituis idolorum fuerat mactatus fustibus, & paganorum incestis manibus persæpe ab urbis mœnibus violenter abstractus. Hæc autem Alciatus non recte interpretatus, credidit S. Caium in civitatem reversum, ab ædituis flagellis cæsum occisumque, cum tamen ex toto contextu clarum sit, vocem mactatus ab anonymo usurpari non pro occisus, sed pro graviter cæsus.
[21] [forte tamen multa passus pro Christo] Confessorem, non martyrem, eum etiam agnoscunt Martyrologia, Kalendaria & Breviaria, quæ supra produxi; neque usquam legi, eumdem Officio martyris celebratum fuisse. Fatendum nihilominus est, mirum videri posse, ipsum violentæ neci subtractum, si vera sint omnia, quæ de ejusdem gestis narrat anonymus, quæque Ripamontium impulerunt, ut pro illius martyrio pronuntiaret. At ego credere malo, sanctum Episcopum prudenter latuisse, dum sæviret persecutio, ut clam suo gregi succurreret; anonymum vero multa addidisse, quæ in ejusmodi temporum calamitatibus verisimilia sanctoque Antistiti gloriosa judicabat. Quam infirmum argumentum sit, quod laudatus Ripamontius a S. Clatei martyrio repetit, æstimari potest ex iis, quæ Henschenius noster tom. 1 Junii, pag. 376 & sequenti de eodem sancto episcopo Brixiensi breviter recensuit & observavit.
[22] [a gentilibus.] Studiosus lector ibidem præterea videbit, neque extra omne dubium positam esse Anolini præfecturam Mediolanensem, imperante Nerone, sub quo eam refert anonymus, & sub quo S. Clateum Mediolani coronatum ferunt. Ponamus tamen, fuisse aliquem ejus nominis Mediolani præfectum sub Nerone, non hinc S. Caii martyrium excudes; quippe quem ad Domitiani tempora pertigisse, ex dictis non dubitamus. Joannes de Deis, qui S. Caium sub Paulino proconsule martyrium consummasse scripsit, verisimiliter sic conjectavit ex supposititio libello Philippi superius memorato, in quo S. Vitalis sub Paulino judice occisus dicitur. Consule tom. III Junii, pag. 821 & 825 in SS. Gervasio & Protasio. Cetera in Annotatis illustrabimus.
[Annotata]
* duorum
VITA
Auctore anonymo.
Ex Ms. Mediolanensi, collato cum editione Ludovici Muratorii.
Caius, episcopus Mediolanensis, Conf. in Insubria (S.)
BHL Number: 3231, 79
A. Anonymo.
[S. Anataloni in episcopatu suffectus] Cajus ergo beatissimus a, ut retro redeam inter hujuscemodi nefandi temporis discrimina b, velut optimus nauta, editam noviter sanctæ Ecclesiæ lintrem, quam ad regendum susceperat, cælesti fultus præsidio, ac piæ conversationis remigio, ad prædestinatum vitæ perennis iter dirigere, atque ab imminentibus gravissimæ persecutionis turbinibus virtute, qua poterat, nitebatur viriliter defendere. Quem idcirco S. Anatelon c, dum adviveret, ad sacerdotale provexerat culmen, ne forte, se transeunte ad Dominum, tam rudis ecclesiæ status, vel ad horam pastore proprio destitutus, vacillare inciperet; imitatus in hoc gloriosissimi Apostolorum Principis, & sui magistri præclarissimum exemplar, qui sub idem fere tempus, jacto Ecclesiæ Romanæ æternali fundamento, Clementem summæ sanctitatis virum, cujus supra memini, suo in loco statuit, & ad sacræ prædicationis exequendum vigilanti cura ministerium satis idoneum sibi subrogavit vicarium d.
[2] Verum, ut cœpta sequar, vir Deo devotissimus Caius, [multos ad fidem convertit, inter quos fuere] ubi primum decessoris judicio ac postmodum totius sanctæ plebis amore præelectus, in prædicandi officium substitutus est, crebris insistebat hortamentis & precibus incredulorum corda ad fidei norman convertere, & eos, quos humani generis inimicus captivos effecerat, ad filiorum Dei æternalem libertatem perducere satagebat. Sed quia numquam est Dei manus inops muneris, quæ sacrificium suscipit bonæ voluntatis, confestim ei insudanti divina Majestas opitulata est, & gaudium præbuit de suorum augmento filiorum, quem patroni ac magistri sui obitus non parum perturbarat. Etenim sæva licet & perquam truculenta paganorum adversus Christi fideles querela magis magisque insurgeret; nihilominus tamen quotidiana hostis invidi damna, & Christi Jesu ex idololatriæ clientibus lucra fiebant; & jam non quilibet, sed ipsi etiam consules & quos mundi gloria reddiderat clariores, ad Christi properanter obsequium festinabant.
[3] Superioribus enim diebus S. Vitalis, insignis * quidem carnis origine nobilis, [S. Vitalis cum conjuge & filiis, & Philippus,] sed mentis culmine nobilior, civium Mediolanensium maximus & inter suos non mediocriter honoratus, una cum religiosissima conjuge & filiis e atque omni familia domus, Christi fidei sociatus est, & cum eo pariter quam plurimi majorum natu civium, in quibus & Philippus f cum suis, vir apud seculum & apud Deum illustrissimus. Quod ubi vidit vir doctissimus Caius, quod multi scilicet etiam ex senatoribus, abdicato idololatriæ cultu, ad Christi devotissime servitium confluerent, catechizans illos, jussit continuatis jejuniis & vigiliis secum pariter operam dare, ut adveniente Paschali solemnitate candidati invenirentur, sacri Baptismatis lavacro consecrandi; prænuntians eis & protestans, quia paullo post aliquanti ex ipsis per gloriosam essent Christi confessionem martyrio coronandi, atque ad inæstimabilem cælorum gloriam perducendi.
[4] Est autem hodieque haud longe ab ejusdem urbis mœnibus ad plagam Australem juxta viam, [quos ibidem ad celebrem fontem baptizavit.] quæ ducit Ticinensem urbem g, fons quidam, vitreas ac salubres emanans aquas. Ad hunc ergo, peracto jejuniorum cursu, venerandus Præsul cum universis, qui signati erant, accedens, flexit genua sua ad Patrem Domini nostri Jesu Christi & invocata sancti Spiritus ex more præsentia, fontem ipsum solemniter benedixit, cunctosque catechumenos in Trinitatis unicæ nomine tingens, manus impositione sanctificavit. Postremo divinis in communi libatis Mysteriis ac prece iterum fusa, Conditori ac gubernatori Deo suas oves commendavit. Ex eo tam clero, quam fidelium plebi toto episcopatus ipsius tempore, quia ecclesiæ conventui sacra domus ob adversantium paganorum tumultum non potuit ædificari, ibidem ad celebranda cælestia Sacramenta moris fuit convenire. Cujus benedictionis affluentia pristinam ad præsens servavit gratiam; adeo ut plures ægrotantium, si quos vi febrium æstuantes fontis prædicti undam potasse contigit (nec mora) integerrimam sese medelam hausisse, gavisi sunt h.
[5] Interea præsul Dei reverentissimus Cajus maximo, ut fertur, ductus amore visendi magnificum Apostolorum principem Petrum, & sui quondam magistri Barnabæ i collegam, & gentium lumen, & k Paulum; seu etiam conferendæ gratia prædicationis suæ cum Clemente sanctissimo, cæterisque Apostolorum pedissequis, [In Romano itinere martyrium SS. Petri & Pauli] anno episcopatus sui quinto, qui erat Neronis ultimus l ad urbem Romuleam, hoc est, ad genitalem patriam fertur tramitem direxisse. Cum, ecce, in medio fere itineris sensit per spiritum eos, quorum maxime anhelabat desiderio, immanissima cæsaris atrocitate recens fuisse peremptos. Concidit illico, & obortis lacrymis, graviter ingemuit; cumque interrogaretur a comitantibus *, quam ob causam ita fleret; Heu, pro dolor! inquit, gemina orbis totius luminaria, Neroniana extincta rabie, Romana tellus intercipit; & nisi subveniat omnipotentis Dei Majestas; cunctis jam nunc per orbem Christicolis diversissimas cæsar impiissimus calamitates irrogare incipiet.
[6] [divinitus cognoscit:] Properemus ergo quantocyus, & eorum, si forte supersunt inhumatæ, condignis sarcophagis reliquias invehamus; sin vero conditæ fuerint, saltem venerandis tumulis supremum flebiles redhibeamus honorem. Atque utinam nos supra eorum sacratissima busta hostilis inveniens mucro obtruncare non differat, ut vel in extrema triumphi eorum forte participes inveniamur. Hæc effatus, ubertate lacrimarum æstuantia labia irrigabat, non jam diuturni laboris, non pedestris reminiscens itineris. Die tandem octavo Romam cum sociis attigit, ubi resalutatus a fratribus, de glorioso confestim Apostolorum excessu perquirere, vel quid de eorum sacratissimis corporum margaritis fecerunt, anxio nimis pectore sciscitari cœpit: protinusque rei gestæ comperit textum; qualiter cæsar nefandissimus unum eorum cruci, alterum spiculatoris gladio addixerit; quin & eorum Deo dicatas exuvias die, quo eos ex hac vita migrare contigit, diligenti cura fuisse reconditas.
[7] [Romæ cum S. Clemente confert: in persecutione Neroniana,] Conferens ergo cum m Clemente & aliis beatorum Apostolorum vicariis doctrinæ suæ tenorem, aliquanto tempore cum ipsis fuit; qui, licet clanculo ob perfidorum insidias, Euangelicis prædicationibus, quibuscumque poterant, persuadebant, eruentes animas multorum dæmonibus * principis tenebrarum, & filios lucis de reliquo statuentes. Sed ut pauca de Neronis crudelitate subdam, ad exaggerandam impietatis magnitudinem, suæ nequitiæ per unamquamque provinciam direxerat præsides, ut Christiani nominis cultores vario pœnarum genere dissiparent, delerent atque perimerent. In quibus Anolinum n, velut capitalem pestem, secundicerium sibi esse præceperat, data illi in Christianos consulari offula, quatenus Italicarum partium potestatem accipiens, Christianæ sectæ & nomen radicitus evelleret, & germen disperderet; ita ut nec vestigium aliquod de ea sub astra remaneret. Mox namque ut Mediolanum metropolim Italorum intravit, jussit diligenter investigari, si qui ibidem ex hac superstitiosa secta magistri adventassent.
[8] [in qua multi] Responsumque est illi ab ædituis, quod multi essent etiam ex primatibus, qui non diebus non noctibus ab istiusmodi doctrinis cessare vellent, persuadentes populo, ut, derelicta deorum cultura, in Jesum quemdam, Nazaræus qui dicitur, credere debeant; adeo ut non parva tam nobilium, quam vulgi, multitudo consenserit. Quapropter nisi tua eos, inquiunt, præses optime, industria revocet, totas ad suam perfidiam Italiæ concitabunt regiones. Et quis posthac diis patriis ac divinis subveniet legibus? Missis ergo satellitibus, extemplo rapuerunt generosæ indolis viros & pubescenti formanitidos, alios arctissimæ tradentes custodiæ, alios inaudita sævitia jugulantes. Nulla humani visceris miseratio, nulla sexus ætatisque discretio; cunctos passim Christi nominis confessores ferro, flammis, flagellis, eculeis ubique laniantes, & semiusta bestiis cadavera ad escam sub nudo axe linquentes.
[9] Inter multos autem, qui isdem temporibus in Christi exercitu ad mortem usque certarunt, [martyrio coronantur,] beatissimos extitisse germanos comperi, Protasium scilicet atque Gervasium, sacratissimos martyres Domini. Nam pater ipsorum, cujus supra memini, S. Vitalis, fortissimus athleta Christi, jam dudum pro Christi confessione diversa per supplicia triumphalem adeptus fuerat palmam. Mater quoque Deo devotissima Valeria, simili exitu mortem commutarat in gloriam. Horum ergo, ut dicere cœperam, parentum beatissimorum generosum * filii in nullo degeneres exemplar secuti, Neroniani prælii constantissimi victores effecti sunt. Nec plumbatis cædi, nec equuleo torqueri sat fuit, nisi etiam caput spiculatori pro Capite martyrum Christo gratanter offerrent. Eodem fere tempore & alii quam plurimi, jam tum milites Christi, etiam ex Romanæ urbis nobilibus, Mediolani velut in regia urbe certantes, martyrio coronati sunt; in quibus magnificus testis Christi Nazarius cum assecla parvulo, nomine Celso, post multimoda tormentorum genera, quæ illis pro Christiana fide sævus Nero intulerat.
[10] Nam & atrocissime fustibus mactati, & marinis * immersi fluctibus, [Sanctus suos roborat,] belluisque in escam dati, cum illi econtra fortiter perstitissent, & mirabiliter in cunctis trophæum suo Regi Christo reportavissent, tandem capite truncati, Caput omnium Christum amittere non potuerunt o. In his & hujuscemodi prænominatus præsul Domini Caius turbinibus constitutus, suscepti pontificatus sedem firmiter tenuit, laudabiliter rexit, & nunc idololatras præ zelo summi Dei vivi ac veri duriter increpans, procedebat in publicum p, nunc infirmis adhuc tenellis Ecclesiæ membris compatiens, latibula penetrabat, non sibi, sed suorum in hoc facto necessitatibus consulens filiorum, qui usque * ejus inhiabant præsentiæ, ut nec ad momenti volatilis brevitatem fore absque suimet respectu Patris æquanimiter ferrent q, dum in illo novæ lucis jubar indeficiens, ac suæ salutis fontem purissimum resplendidis vultibus, mellitoque gutture palam cunctis digito præmonstrarent.
[11] Quamobrem divinorum prædicamentorum epulis, [infideles convertit & hos,] velut affluentibus ferculis, saginati, nec non suavissimis assiduæ lectionis atque instantissimæ orationis poculis, quasi ferventis Lyei pateris, inebriati, corporeos pastus pro nihilo ducebant, satius rati, mortis cum illo vel pro illo subire dispendium, totiusque jacturam r penuriæ, quam perfrui ambrosio redolentibus favore tuccetis s aut infandi regis * annuum suscipere donativum. Nec solum vero plebs credula; verum etiam eorum aliquanti, qui necdum fidei jura libaverant, sanctum Virum totis præconiis latum t anhelo spiritu sæpissime requirebant. Quibus ille ut prudens archiater volens diversissimis valetudinibus fatigatos diversa per cataplasmata medicando revocare sospitatem *, vario utebatur doctrinæ malagmate, alios cœcitatis caligine oppressos ad verum lumen invitans, alios cor durum infidelitate gestantes, divinæ caritatis igne obliquare, ut solicitus artifex satagens; quorum nonnulli cœcorum more solis radios cum ipso adventasse plaudebant, cum ipsi, obtectis ut ante luminibus, lucis aureæ, verique Solis in totum forent inexpertes u.
[12] Quidam autem, quorum erat insanior mentis intuitus, [cum pro Apolline ab aliquibus haberetur,] stupendas ab illo in Jesu Christi nomine morborum curationes effectas vel cordis * oculis intuentes, Delphicum Apollinem verum inter homines apparuisse, clamabant x. Sed ille, ut dicere cœperam, vanissimam ipsorum incusans insaniam, sedulo commonebat, Deum cæli adorandum, qui & soli radios & cunctis in orbe mortalibus optatam sua tribueret censura salutem. Idola deneganda ut monstruosas miserorum imagines, & non modo Apollinis, sed nec cujuspiam, dæmonis magis quam dei, aliquid valere præstigia, ubi Christi nomen ab ipsius fuerit cultoribus invocatum. Cur quæso, inquit, prudentius nequaquam animadverti libet, metalla esse frivola y, surda, muta atque omni sensu vacua & non deos, quibus vestras submissi cervices inflectitis? Non pudet, o generosi cives, tantæ cœcitatis & amentiæ, ut, quæ ad humanum condita sunt famulatum z, his miserabile impendatis homines insensati obsequium?
[13] [meliora edocet. Nero post multa flagitia] Sed ut vere miseram fatear servitutem, derelicto scilicet vestro * & omnium rerum Conditore optimo, sepositaque libertate, sponte vos subjicitis dæmonicæ dominationi, quæ aa vos secum pariter æternali faciet igne cremari. His & talibus ad se venientes nunc invectionibus redarguens, nunc quoque mellifluis admonitionibus demulcens, plurimos ad meliorem immutavit, conversis animis, admirationem. Erat videre mirandum subito factum divino munere vadimonium, ut, qui ex idololatriæ saltibus bb veternosa diu radice vitiati, arbores infructuosæ accesserant, mox per amplissimam Christi potentiam novellæ plantationis efficerentur olivæ, quæ sacro usui fructus redhibentes pinguissimos, longe dissimiles inter suos cespites demum existerent. Sancto enimvero Antistiti ad id instantius exequendum otii pauxillulum superna, fidelibus opitulata suis, largiri dignata est pietas; dum eo tempore incesti Neronis effera rabies immanisque impietas execrabili nece finiri visa est.
[14] [seipsum occidit; Ecclesia paululum respirat.] Ipse denique, ut pauca de multis inferam, inextricabilibus circumventus undique malis, & post innumera nefaria & impura flagitia, quæ etiam adversum * ipsam Divinitatis injuriam animo infausto conceperat, opere nequissimo perpetrarat, desertus autem ab omnibus, quotquot in obsequio sui sceleris complices & ministros habuerat, eo quod esset non solum in externos infandus homicida, sed & in suos acerbissimus parenticida, fugit ex Urbe, sui exercitus odia & conjurationes vehementer reformidans, veritusque, ne prodi a quoquam posset, sua semet pœna miserabiliter interemit cc, dignum suis meritis vitæ adeptus exitum. Quamobrem parvissimum illud roris cœlestis stillicidium in medium æstuantis defluens incendii, extingui ad tempus ac tepefieri fecit circumquaque furentium flammas ignium. Ac velut viator quislibet, diutinis meridiani solis æstibus torrefactus, guttam si forte aquæ, vivo de saxo stillantem, ad medium ferme itineris anhelans offendat & ea hausta refocilletur aliquantulum, confestim residuum viæ calorisque jacturam celerius, fortiusque, sit licet pusillaminis, exolvere incipit; haud secus excitatæ Neroniana feritate persecutionis Neroniana identidem clade lata temperies stabiles Christi fidelium incitavit, & ad majora quæque ac duriora perferenda imbecilles quoque ac debiles non parum præsenti temporum lenitate coaluit.
[15] [Sanctus malta passus confessor moritur] Verum ut his, quæ alio intendunt, omissis, ad proposita recurrat oratio, sæpe nominandus præsul Domini Gaius, peractis in episcopali ministerio duo dd & viginti annorum curriculis, quibus non tantum Mediolanensium, sed & circumcirca adjacentium urbium populis pastoralem solicite ac strenue curam impendit, post varios victricium sudores certaminum (nam & palanter ab ædituis idolorum * mactatus fustibus, & paganorum incestis manibus persæpe ab urbis mœnibus violenter abstractus) cum ipse suas e diverso ad cœlum attollens palmas, assidue pro eis Christum Dominum supplicaret, & si quos aliqua correptos calamitate videbat, illico modis, quibus poterat, subveniret: tandem expleto agonis sui excursu, migravit e mundo, reposita sibi in cœlis prædia possessurus. Transiit vero pridie Calendarum Januariarum, cum aurora nocti terminum & diei Dominico initium redderet; sepultusque in horto Philippi, cujus supra memoravimus, ac diligentissime ejus cura reconditus, quo in loco Christianæ plebiculæ ipse, dum adviveret, poliandron fecerat ee.
[16] Mansit autem in episcopatu usque ad quintum Domitiani cæsaris annum ff, [anno quinto Domitiani;] qui multa & erga multos per totam Romani limitis oram crudelitate exercita, Neronianæ quodammodo Theomachiæ impietatisque hæres effectus est. Datis siquidem alter edictis quaquaversum orbe toto Christianorum germen funditus avelli præcepit, alios videlicet procul in ultimis terræ finibus exilio detrudendos, alios vero atrocissimis & exquisitis pœnarum generibus puniendos, omnium autem bonorum ipsorum redditus gg fisci mulcta plectendos. Quæ res maximum putabatur profectui Ecclesiastico inferre discrimen, dum promulgata imperiali sanctione, cunctarum pœne ecclesiarum præsules ac magistri omnes dispergerentur exiliati, atque passim trucidarentur inventi: sed Domino Jesu longe melius disponente, qui loquitur, “Nisi granum frumenti, inquiens, moriatur cadens in terra, ipsum solum manet,” quo magis dividebantur per climata mundi, eo ampliora lucra Dominicis horreis accumulabant. Quin etiam vigore animi & alacritate suæ fidei eos, qui infirmiores videbantur, non modice animabant.
[17] Hac igitur caussa persecutionis post obitum beatæ memoriæ confessoris & episcopi Caii longa intercapedine temporis præfatæ sedes ecclesiæ hh benedictione sacerdotali viduata, [ejus sedes diu vacat.] & pastoris proprii mansit cura destituta ii. Namque Christianæ plebis æmuli, nacta suæ invidiæ congruentissima opportunitate, quantoscumque sub hac præscriptione adinvenire potuere, insolenti more super eos grassati, quosdam gladiis obtruncavere, quorumdam autem belluina rabie viva corpora aut feris aut ignibus absumpsere: sed omnium in fide non ficta usque ad necem perseverantium Christus, qui caussa fuit certaminis, evidenter exstitit & bravii largitor æterni.
ANNOTATA.
a Alibi jam monui, anonymum hujus Vitæ auctorem Historiam civitatis Mediolanensis, seu primorum ejusdem episcoporum scripsisse; hinc ista particula ergo additur, ut cum Vita sancti decessoris ipsius, Anatalonis scilicet, connectatur. Apud Muratorium tom. 1 Rerum Italicarum scriptorum, parte 2 eadem Vita sic incipit: Gaius ergo; ut retro redeam; ac deinde etiam per decursum Gaius pro Caius semper scibitur. Ne Annotata frustra nimium excrescant, leviores editionis Muratorianæ discrepantias inobservatas relinquam.
b De Neroniana loquitur persecutione, quæ cumprimum anno Christi 64 excitata fuerit, nondum sæviebat, dum S. Caius anno 61 Mediolanensem episcopatum ab obitu S. Anatalonis auspicatus est.
c S. Anatalonis, primi episcopi Mediolanensis, Acta ex eodem anonymo dedimus ad diem 25 hujus mensis, in quibus de S. Caio, velut ipsius condiscipulo, etiam mentio fit.
d De S. Clemente, Romano Pontifice & martyre, idem scriptor egerat in elogio S. Barnabæ. Colitur is 23 Novembris, ubi de ipso agendum erit.
e S. Vitalis pro Christo passus Ravennæ est; S. Valeria conjux ejus Mediolani; ambo Martyrologio Romano inscripti die 28 Aprilis, quo eorumdem gesta apud nos illustrata sunt. Per horum filios biographus hic designat SS. Gervasium & Protasium, Mediolani martyrio coronatos, de quibus consule Papebrochium ad 19 Junii. Vide etiam dicta nostra in Commentario prævio num. 17.
f Adi Commentarium prævium num. 17 & 18.
g Ticinum, a recentioribus etiam Flavia Papia & Papia dictum, nunc Italis Pavia, olim Longobardorum regia sedes, vetusta Insubrum in Gallia Cisalpina civitas est, in ducatu Mediolanensi ad Ticinum fluvium, vulgo il Tesino sita.
h Lege sint. Ceterum quæ de hoc fonte tradantur, consuli possunt Mediolanenses scriptores.
i Vide dicta in Commentario prævio num. 9.
k Conjunctio & melius abest in editione Muratorii.
l Annum quintum episcopatus S. Caii, quo Apostolorum principes Petrus & Paulus glorioso martyrio Romæ coronati sunt, fuisse annum Christi 65, diximus in Commentario prævio num. 16. Hic autem non fuit ultimus, sed undecimus Neronis, qui usque in annum decimum quartum imperavit. Papebrochius in Exegesi de episcopis Mediolanensibus credidit, ista de anno ultimo Neronis a sciolo quodam ex inveterato errore addita fuisse.
m Per Apostolorum vicarios designasse videtur tum S. Linum, qui S. Petro successerat, tum alios, quos Apostolorum principes adjutores sibi episcopos ordinaverant, quique tunc Romæ versabantur.
n An Anolinus, imperante Nerone, præfecturam Mediolani gesserit, dubitari potest. Lege Commentarium prævium num. 22, & Papebrochium ad diem 19 Junii in SS. Gervasio & Protasio § 5,num. 43.
o Acta SS. Nazarii & Celsi in Opere nostro multis examinata sunt ad diem 28 Julii, ubi studiosus lector facile intelliget, quam dubium sit, an hi duo martyres SS. Gervasio & Protasio synchroni vixerint.
p Difficile creditu est, S. Caium in persecutione Neroniana idololatras publice reprehendisse, nec tamen martyrio sublatum esse. Equidem hæc inter biographi conjecturas repono. Verisimiliora sunt, quæ mox sequuntur.
q Hæc obscura phrasis significat, Christianos ne brevi quidem tempore sancti Præsulis sui absentiam æquo animo tulisse. In editione Muratorii paulo aliter legitur hoc modo: Ut nec admonenti, volatilis vitæ brevitatem fore, &c.
r Vocem jacturam usurpavit hic pro incommodo, quod etiam infra fecit.
s Lege Tucetis. Est autem Tucetum carnium conditarum genus, ut videri potest apud Robertum Stephanum in Thesauro linguæ Latinæ, ubi inter alia ad propositum nostrum ex Callimacho in Pisæis hæc recitat: Ambrosio redolent tuceta sapore. Indicat itaque anonymus, maluisse fideles cum sancto Episcopo suo famem pati, quam cum gentilibus delicatis cibis vesci. Muratorius, omissa voce tuccetis, in editione sua lacunam reliquit, notavitque.
t Id est, elatum, sive celebratum.
u Id est, inexperti.
x In Actibus Apostolorum cap. 14 etiam Lystreni ob claudum ex utero matris suæ a S. Paulo sanatum, Paulum Mercurium, Barnabam Jovem rati, iisdem sacrificare voluerunt. At nescio, quo monumento hæc anonymi nostri similis de S. Caio narratio innitatur; nam ipse certe junior est, quam ut sine antiquo vade certam dictis suis fidem hic exigere possit.
y Muratorius fribula. Huc spectat, quod Isidorus lib. 9 Originum, cap. 8 ait: Proprie autem Fribula vocantur fictilia vasa inutilia.
z Editio Muratorii habet: Ab humano condita sunt famulatu: at nostra lectio melior est.
aa Hæc ex Muratorio restitui, cum in Ms. nostro perperam legatur: Dominicæ dominationi, qui.
bb Apud Muratorium: cultibus; sed lectionem nostram probat tota tropica locutio.
cc Nero a senatu hostis pronuntiatus, & quæsitus ad necem, ne vivus caperetur, seipsum jugulavitanno Christi 68. Neroni successerunt Galba, Otto & Vitellius, post quorum breve imperium Vespasianus rerum potitus est. Sub his itaque Ecclesiam non nihil respirasse ait biographus; sed & ipse Nero ante mortem suam persecutionem suppresserataut mitigarat.
dd In Commentario prævio num. 12 monui, in vetusto Ms. Mediolanensi æque antiqua manu in margine adscriptum legi quatuor atque ita omnino legendum esse.
ee Polyandron sive πολυάνδριον, idem, quod cœmeterium, sive communis sepulturæ locum, aliquando unius singularis tumulum significat, ut videri potest apud Cangium in Glossario. Indicat itaque biographus, S. Caium sepultum esse in cœmeterio, quod Christianis sepeliendis ipse fecerat. Muratorius legit, fecerant, nempe Christianæ plebiculæ.
ff De tempore sedis S. Caii, annoque ac die emortuali ipsius satis diximus in Commentario prævio. num. 10 & sequentibus.
gg Vox reditus desideratur in editione Muratorii.
hh Eadem editio habet: Præfatæ sedis ecclesia.
ii In Vita S. Castritiani, qui S. Caio successit, idem anonymus tradit, sedem illam vacasse usque ad Nervam, qui anno Christi 96, Domitiano occiso, imperium obtinuit. Porro Domitianus generalempersecutionem non nisi extremis vitæ suæ annis publicis edictis excitavit.; hoc tamen non obstat, quo minus sub tam scelerato principe Mediolanenses deterreri prohiberique potuerint ab episcopo in S. Caii locum mox substituendo. Examinari hæc poterunt ad diem 1 Decembris, quo S. Castritianus colitur.
* Murat. insigni
* Murat. commeantibus
* Murat. gloriosum
* Murat. de manibus
* Murat. maris
* Murat. usque adeo
* ibid. Cæsaris
* ibid. sospitati
* ibid. vecordibus
* ibid. vero
* i. e. in
* ibid. additur fuerat
DE S. ADERITO EPISC. RAVENNATE
IN ITALIA
Circa Initium Seculi II.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Aderitus, episcopus Ravennas in Italia (S.)
AUCTORE J. P.
§ I. Scriptores præcipui, qui Sancti meminerunt. Acta ipsi falso attributa.
De celeberrimæ urbis Ravennatis antiquitate & laudibus frequens in Opere nostro sermo fit occasione Sanctorum plurium, [Sanctus, quem & aliquot successores miraculo] quorum Acta illustranda venerunt per singulos anni menses ad dies varios, nominatim vero mense Julio ad diem XXIII, quando fuse discussa sunt Acta S. Apollinaris, primi ipsius episcopi, apostoli & patroni singularis. Hodie in sacris Fastis occurrit S. Aderitus, quem alii Abderitum & Adheretum nuncupant, dicti Apollinaris discipulus, & primus quidem inter undecim ejusdem proximos successores episcopos, qui omnes, si vera est traditio, columbæ divinitus illapsæ indicio ad regimen illius ecclesiæ adlecti fuerunt. Horum hactenus septem, nam omnes Martyrologio Romano inscripti sunt, omnes in Ravennate ecclesia Officio coluntur, uno excepto, dati sunt apud nos; mense Februario Severus, Calocerus & Eleuchadius; Martio Agapitus; Aprili Liberius; Majo Marcianus; Julio Dathus. Ex tribus, qui supersunt, V Octobris colitur Marcellinus; X Novembris Probus; Proculus vero, quamquam nec in Romano locum habeat, nec in Proprio Ravennate Officium, titulo tamen Sancti, (quod examinari poterit die 1 Decembris) insignitur tum passim alibi, tum præsertim in opere musivo ecclesiæ Ursianæ, id est, cathedralis, quod, teste Bacchinio in Observationibus ad Agnellum part. 1 pag. 175, anno 1112 conditum est. In eo quippe conspicitur antistes ille, sicut alii mox enumerati, cum apparente supra caput ejus in forma columbæ Spiritu sancto & hac subscriptione: S. Proculus, ut tradit Hieronymus Fabri, per decursum pluribus laudandus.
[2] [ad episcopatum electos fuisse fert traditio,] Majores nostri de musivo isto seu tessellato opere, deque aliis, quæ Ravennæ sibi ostensa fuerant tamquam monumenta popularis istius, qualem ipsi vocant, traditionis, meminerunt tom. III Martii pag. 426 in S. Agapito: at nec hic nec alibi, licet subinde scriptorum Ravennatium verba eo pertinentia referrent, mentem suam super ista traditione apertius declararunt, nedum defendendam susceperunt. Credo, quia monumenta & documenta, quatenus saltem producuntur ad probandam similem electionem tam in aliis decem episcopis, quam in uno S. Severo, minus idonea videbantur ad hoc plane & pro integro Ravennatium desiderio exsequendum. Negotium sane subdifficile est & sæpe odiosum attingere particularium ecclesiarum traditiones de rebus, quæ absolute fieri potuerunt, sed quas reipsa factas esse, solide comprobare nequeas. Non raro quippe accidit, ut quo studiosius ac diligentius accumulentur, & criticorum oculis exponantur documenta, eo propter horum debilitatem ipsa traditio evadat magis suspecta & dubia. Equidem cum traditio de electione ad episcopatum signo apparentis columbæ non magis spectet ad S. Aderitum quam ad ejus successores usque ad S. Severum, Majorum meorum vestigiis insistens, aliis eam plenius discutiendam relinquo. Consulat, si lubet, curiosus lector Hieronymum Fabri part. 2 Sacrorum monumentorum Ravennæ antiquæ pag. 344 & seqq., ubi traditionem totis viribus propugnatam reperiet; sed priusquam judicium tulerit, non negligat laudatas Benedicti Bacchinii observationes ad Agnellum a pag. 173; nec prætereat Ludovici Muratorii Præfationem ad Spicilegium Ravennatis historiæ part. 2 tom. 1 de scriptoribus rerum Italicarum pag. 527. Nos interim videbimus, quid de Sancti nostri gestis scripto reliquerint antiqui.
[3] Primus se offert anonymus biographus S. Apollinaris, apud nos editus tom. V Julii, [memoratur in Actis S. Apollinaris, quibus usus est. Ado,] & ita scribens pag. 345: Habitavit interea in domo tribuni intra urbem Ravennam … & Missas … & Baptismata … agebat cum discipulis suis. Itaque intra duodecim annos duos presbyteros Adheretum & Calocerum ordinavit; Marcianum vero nobilissimum virum & Leocadium * philosophum diaconos fecit. Sex enim clericos statuit, cum quibus die noctuque psalmos Domino canebat. De pretio horum Actorum disputatum est tomo citato pag. 342, & antiqua esse probatum ex eo, quod ab antiquissimis martyrologis fuerint adhibita, Adone præsertim seculo nono, qui elogium bene longum ex iis delibavit. Quam verum id sit, nemo inficiabitur, qui Acta illa cum Adonis elogio contulerit. En specimen in paucis verbis, quæ utpote huc solum spectantia describo ex Adone ad diem XXIII Julii: In cujus (tribuni) domo postmodum intra urbem Ravennam (S. Apollinaris) Missas & Baptismata agebat cum discipulis suis per duodecim annos; ordinavit autem duos presbyteros, Adheretum & Calocerum: Martianum vero nobilissimum virum, & Leucadium philosophum diaconos, & sex clericos statuit, cum quibus die noctuque psalmos canebat.
[4] Eodem seculo, quo Ado Viennensis, nono scilicet, circa annum 840, [in Agnelli libro pontificali,] Agnellus, dictus etiam Andreas, conscripsit Librum pontificalem seu Vitas pontificum Ravennatium, quod Opus a se eruderatum illustravit ediditque, semel ac iterum nominatus Benedictus Bacchinius, abbas S. Mariæ de Lacroma Ord. S. Benedicti Congregationis Casinensis. In eo mox post Vitam S. Apollinaris part. 1 pag. 137 agitur de Sancto nostro capite unico sub isto titulo: Vita sancti Aderiti & ista leguntur: Aderitus I vir sanctus & timoratus a beatissimo Apollinare presbyter ordinatus est, & ut sapiens architectus supra fundamentum sui magistri & doctoris ædificavit. Pro suis ovibus incessanter Deum deprecabatur, ut a cultura idolorum discederent, & Deum vivum, Patrem & Filium & Spiritum sanctum confiterentur; & multi in ejus temporibus post tempestatem persecutionis Baptismum susceperunt. Deinde multos ad Deum sociavit. Defunctus est in civitate Classis, sicut asserunt, ultimo Kal. Octobris, quidam. In basilica beati Probi sepultus est non longe ab ecclesia B. Apollinaris quasi stadio uno. Sedit annos … mens … dies… Hactenus Agnellus, qui homo qualis fuerit & qua fide dignus, videsis in Præfatione Bacchinii vel apud nos præcipua inde excerpta tom. V Julii pag. 343.
[5] B. Petrus Damianus, qui & ipse patria Ravennas, scriptis illustris, [& in duobus] & S. R. E. Cardinalis episcopus Ostiensis obiit anno 1072, bis honorifice admodum locutus est de S. Aderito, Sermone primum de S. Eleuchadio & dein Sermone tertio de S. Apollinare episcopis Ravennatibus. Utrumque locum huc transfero & priorem quidem ob causam post indicandam paulo latius, quam alioqui opus esset.
[6] [B. Petri Damiani] Sic itaque Sermonem de S. Eleuchadio orditur in editione Romana anni 1608 tom. 2 pag. 16: Hodierna festivitas, fratres charissimi, geminum sanctæ devotioni vestræ, immo nostræ, gaudium cumulat, quia dum venerandi confessoris Eleuchadii sollemnia celebramus; necessario mox etiam beati triumphatoris Christi Apollinaris ad memoriam præclara gesta reducimus. Quia enim, ut Salomon ait, gloria patris est filius sapiens, sic alterius causa pendet ex altero: ut quisquis unius laudes digne retulerit, alterius etiam insigne præconium tacere non possit. Et quia Veritas dicit: Non potest filius facere, nisi quod viderit patrem facientem; sic iste beatus alumnus subsecutus est paterna vestigia, ita veræ fidei prædicando rectam tenuit lineam, sic religiose vivendo sancto præceptori consonam exhibuit clientelam, ut ei merito succederet in regimen, cujus imitator extiterat sanctitate. Sicut enim beatus Petrus, princeps apostolici senatus, tres inter ceteros eminentiores cognoscitur habuisse discipulos, qui sibi postmodum in Pontificatus arce per ordinem successerunt, primo videlicet Linus, deinde Cletus, tertius Clemens: ita nihilominus & beatus Apollinaris quatuor egregios discipulos habuit, post felicem martyrii sui gloriam sibimet in ecclesiastico regimine succedentes, Aderitum scilicet, & beatum hunc, cui præsens sermo famulaturus est, Eleuchadium, subinde Marcianum, postremo Calocerum.
[7] [Sermonibus. Vita sub ejus nomine] Sermone tertio de S. Apollinare ibidem pag. 90 agens de martyrio spirituali, ita disserit B. Petrus: Neque tamen hoc dicimus, ut illi solummodo cælestibus digni præmiis habeantur, qui persecutorum gladiis feriuntur. Sæpe enim multi perfectæ & laudabilis vitæ viri toto mentis desiderio ad martyrii voluerunt culmen attingere; sed quia divina Providentia aliter sensit, in suo gradu coacti sunt remanere: qui etiam si nequaquam fuerint per martyrium consummati, a martyrii tamen gloria minime sunt alieni. Nam & sancti discipuli B. Apollinaris, Adheretus videlicet & Calocerus, Marcianus & Eleuchadius, licet nequaquam carnificum gladio sint percussi, a martyrii tamen desiderio nullatenus creduntur fuisse extranei, sed omnipotens Deus, qui eos ante secula clementer elegit, in quo voluit ordine, profunda consilii sui dispensatione constituit. In Opere, quod Ludovicus Muratorius titulo Spicilegii Ravennatis Historiæ insignitum inseruit tom. 1 part. 2 Scriptorum rerum Italicarum, frequens non modo sermo fit de S. Aderito, verum etiam exhibetur Lucubratio satis prolixa, cui titulus iste præfixus est: Incipit Vita sancti Aderiti archiepiscopi II Ravennatis. Primo de nomine & interpretatione ejus: verum priusquam inde aliquid proferamus, audiendus est primum ipse editor, locum assignans, unde Opus eruit, suumque super eo judicium pronuntians; tum alia quædam prænotanda de auctoris seu potius collectoris, quantum nobis videtur, ætate & proposito.
[8] [inserta Spicilegio Ravennati] Dicit igitur Muratorius in Præfatione pag. 527, in eodem codice bibliothecæ Estensis, ex quo erutus est Agnelli Liber pontificalis ecclesiæ Ravennatis, contineri quoque Vitas priorum episcoporum Ravennatium & alia quædam Opuscula ibidem enumerata, quæ e tenebris eruta voluit tum aliis de causis, tum quia eorum editionem gratam fore arbitrabatur habentibus Agnellum, cui inde & urbi celeberrimæ major lux affulgeat; additque dein, omnia ista Opuscula proficisci ab auctoribus, qui post ipsum Agnellum in vivis fuere. Ita ille generatim de omnibus, tum speciatim de Vitis Sanctorum: Quod etiam, inquit, perpendas velim, sanctorum Aderiti, Eleucadii, Caloceri & Proculi Vitæ (si tamen eo nomine donandi sunt sermones, quales revera sunt ejusmodi narrationes) aut argutiis aut parergis piis ita expediuntur, ut quando ad finem veneris, præter episcoporum nomen vix aliud certi de illis assequare. Nimirum hic rudium seculorum mos fuit. Laudandus erat vir sanctus, cujus Acta nulla supererant? Tunc autem oratoriis verbis pingebatur, qualis putabatur fuisse ac esse debuerat; aut inanibus verbis ac allegoriis contortis tota auditorum expectatio pascebatur. Nihil præterea observat laudatus editor de Vitarum illarum auctoribus, auctore vel collectore.
[9] Mihi quidem persuasum est, unum fuisse omnium collectorem, [quod post seculum 13] eumque seculo 13 longe posteriorem. Primum suadent singularum Vitarum exordia, in quibus constanter datur qualiscumque etymologia nominis Sancti, de quo agitur; alterum credere me jubent verba Vitæ S. Proculi sequentia pag. 552: Venerabilis pater domnus Philippus, hujus sanctæ sedis OLIM antistes ex frequentibus visionibus, instantibus apparitionibus & spiritualibus admonitionibus excitatus pariter & pulsatus, quarta feria immediate post Pentecostem jam dictam ecclesiam (S. Theodori, nunc sancti Spiritus titulo insignitam) annuatim a toto clero & populo ad honorem sancti Spiritus … instituit processionaliter ac solemniter visitandum… Cujus antistitis institutio usque hodie observatur. Philippus quippe, de quo hic tamquam dudum defuncto sermo fit, vixit usque ad annum 1274. Haud facile quis certo dixerit, quænam collectionis hujus origo, quæ causa fuerit. Forsan Agnelli Vitæ Sanctorum concisæ nimium & contractæ non nemini visæ sunt, & ea propter traditionibus popularibus, conjecturis, allegoriis, similibusque corrasis undequaque ornamentis & adjumentis auxit & ampliavit. Forte etiam, nam, sicut observavit Muratorius, orationes sunt potius pleræque, quam rerum gestarum relationes, non sunt nisi habiti in Sanctorum festivitatibus sermones ad populum, quibus dein Vitæ titulus adjectus fuit.
[10] Quidquid sit, in id potissimum videtur intendisse animum collector, [ab homine imperito factum ostenditur,] ut traditionem electionis primorum episcoporum a Spiritu sancto, in columbæ specie apparente, factæ stabiliret. Talis enim electio, de qua siluit Agnellus in Vitis seu Elogiis decem S. Apollinaris usque ad S. Severum in episcopatu Ravennate successorum, non tantum de universis adstruitur apud collectorem istum in Vitis SS. Caloceri & Proculi ac in Vita S. Aderiti de ipso speciatim; verum etiam infarta est in Vitam S. Liberii, quam habes in dicto tom. pag. 557, quamque vir bonus existimavit, Vitam esse Liberii primi, qui sedit seculo 2 & ad quem spectat traditio, cum tamen sit Vita Liberii tertii, qui exspirante seculo 4 floruit. Unde merito hominis supine nimis decepti oscitantiam mirandam, ait Muratorius. Videndum modo, qualem nobis Vitam S. Aderiti obtruserit homo iste ibidem pag. 546. Titulum dedi num. 7: præludium de nomine istud est: Aderitus, id est, ad Deum revocans, vel juxta Dei rectitudinem intrepidus stans, vel associatus Dei vel rectis: exordium denique hujusmodi: Hodierna festivitas, fratres carissimi, geminum sanctæ devotionis vestræ, imo nostræ, gaudium cumulat. Quia dum reverendi confessoris Aderiti solemnia celebramus, necessario &c.
[11] [est Sermo B. Petri Damiani] Plura non describo, quia sicut hæc, mutato nomine, plane eadem sunt, quæ dedi supra num. 6 ex Sermone B. Petri Damiani de S. Eleuchadio, ita quoque reliqua exordii usque ad postremam periodum, quæ in hunc modum mutata est: Ita nihilominus & beatus Apollinaris tres egregios discipulos habuit, post felicem martyrii sui gloriam sibimet in ecclesiastico regimine succedentes; istum scilicet Aderitum, Eleucadium, postremo Calocerum. Hæc primum advertenti incidit ulterius conferre B. Damiani Sermonem cum prætensa Vita S. Aderiti: & en tibi totam hanc, exceptis paucis, quæ unde desumpta sint, post dicam, ex illo similiter excerptam esse comperi, ad eum pene modum, quo fit in Breviariis, quando pro secundo Nocturno Officii de Sancto vel Sancta, cujus Acta non exstant, præscribuntur lectiones ex Patrum Homiliis vel Sermonibus de altero Sancto aut Sancta, mutatis tantum nominibus. Attamen cum isto discrimine, quod in Breviariis assignentur lectiones ex homiliis ita desumptæ, ut omnibus seu Martyribus, seu confessoribus, seu virginibus, quatenus tales fuere, congruant, & inter se apte cohæreant: hic autem applicentur S. Aderito, quæ nec ipsi congruunt, nec, cum hinc inde aliqua S. Eleuchadio propria omissa sint, inter se cohærent: ut proinde, quo vergat oratio, lector non satis percipiat.
[12] [de S. Eleuchadio,] Petrus quippe Damianus, finito exordio superius recitato, ita pronuntiat: Erat autem Eleuchadius iste philosophus, sicut in ipsa beati magistri ejus (Apollinaris) narratur Historia. Superata est ergo sapientia Platonis a discipulo piscatoris. Tum in eo potissimum versatur, ut materiam istam, devictam scilicet in S. Eleuchadio mundi sapientiam a simplicitate Christi, elucidet & extollat: quæ, in Aderito nihil significant, maxime quia in prætensa ejus Vita omittitur propositio seu textus jam datus, nec usquam dicitur Aderitus fuisse philosophus, aut a S. Apollinare e gentilitate ad fidem Christianam conversus, ad quæ speciatim alludit in sermone suo Petrus Damianus. Hinc Muratorius nonnulla rescindens in prætensa Vita: Quæ sequuntur, ait, amputavi, nugas nempe hominum loqui volentium, & nihil, quod loquerentur, pro re proposita habentium. Procul dubio non ista dumtaxat amputasset, sed totam e Spicilegio lucubrationem abjecisset vir doctus, si, quod mihi obtigit, incidisset in B. Petri Damiani Sermonem.
[13] [demptis paucis] Porro duplici loco in Sermonem istum sic immutatum intrusa sunt pauca S. Aderito propria. Primo sub medium his verbis: Inter quos (S. Apollinaris discipulos) nimirum beatus Aderitus velut aureum sidus emicuit, qui tamquam vir justus & timoratus, ut in priscorum invenitur apicibus exaratum, fuit a beatissimo Apollinare presbyter ordinatus & ut sapiens architectus supra fundamentum sui magistri utiliter ædificans, pro suis ovibus incessanter, ut a cultura idolorum discederent & ut Deum vivum, Patrem & Filium & Spiritum sanctum confiterentur, Dominum exorabat. In cujus temporibus multi post tempestatem persequutionis Sacramentum Baptismatis humiliter susceperunt, quos postea ad Dominum sociavit. Cujus quidem intervenientibus meritis, ejusque virtutum excellentiis, Spiritus sancti apparenti vocatione & spirituali promotione, in columbæ speciem descendentis, a Domino archisterio Revennate meruit sublimari, & inter sanctos archipræsules Ravennates columbæ electione benigne assumtos primicerius appellari. Primam verborum partem clepsit vir industrius ex Agnelli Elogio, alteram fortasse proprio marte cudit juxta traditionem popularem.
[14] Præterea extremæ parti Sermonis ejusdem assuit clausulam sequentem: [Aderito propriis.] Migravit autem ad Dominum beatissimus pater noster Aderitus in civitate Classis V Kalendas Octubris, & in basilica sancti Probi sepultus est, ut quidam asserunt, non longe ab ecclesia sancti Apollinaris quasi stadio uno. Quod hodie venerabiliter collocatum manet, ejusque beneficia florent, cum multis sacris corporibus Sanctorum in nostra ecclesia Ursiana, in altari, quod Arca sanctorum nominatur; ad laudem & gloriam Salvatoris nostri, qui est benedictus in secula seculorum. Amen. Priorem ex hisce periodum, si demas vocem unam alteramve, denuo sibi vindicat Agnellus: unde comparata sit alia, non inquiro; at certe melius cohæreret priori, si pronomini relativo quod substituisset compilator cujus corpus. Ceterum de die obitus, loco sepulturæ, ac tempore translationis, postmodum recurret sermo.
[Annotata]
* al. Leuchadium
§ II. Sancti episcopatus; obitus; locus sepulturæ.
[Apollinaris discipulus fuit,] Sanctum nostrum natione Græcum fuisse, communis est recentiorum assertio: additque Hieronymus Rubeus lib. 1 Historiam Ravennatum, a plerisque Abderitum vocari, ab Thraciæ forsan urbe Abdera. Nihil hic elucidationis suppeditat Agnellus in superius dato Elogio. Attamen, ut observat Bacchinius ad Vitam seu Elogium S. Caloceri, persuasum fuit Agnello, omnes S. Apollinaris successores usque ad Petrum, qui fuit ordine decimus septimus, fuisse natione Græcos; quandoquidem in dicto Petro ita scribat: A tempore B. Apollinaris una cum isto viro prædecessores sui Syriæ fuerunt. Subdit Bacchinius, Syriæ nomine intelligi partes Orientis; assertioni hujusmodi tamen, ait, plurium antistitum, qui Petrum præcessere, nomina mere Latina videntur obstare. Ut ut est, certe Aderitus fuit S. Apollinaris discipulus, ab eodemque primus Ravennæ Ordinem presbyteratus suscepit, ut liquet ex Agnello, Adone & biographo S. Apollinaris § præcedente allegatis.
[16] Primus etiam eidem magistro suo successit in episcopatum, [& in episcopatu successor;] verisimiliter circa annum Christi 75, circa quem illius obitum fiximus tom. V Julii ad diem XXIII, sed de gestis nihil nobis compertum præter ea, quæ generatim referuntur in Elogio Agnelliano. Unum quidem reperio miraculum, ut ab ipso in vivis degente patratum, sed cum id narret unus damtaxat Thomas Tomai, ex libro de miraculis fidei Christianæ Petri Zefferi, auctoris mihi ignoti, aliorum omnium, quos vidi, silentium rem dubiam facit. Tomai tamen narrationis compendium huc transfero ex Historia Ravennæ Italice concinnata editaque anno 1580: Ecclesiam Ravennatem gubernante Aderito, vir dictæ civitatis dives admodum & jam ante ab idololatria ad Christi fidem traductus, repentina morte percussus est media in platea. Confluentibus illuc Christianis & gentilibus, adfuit quoque S. Aderitus, qui sese inclinans, formansque Crucis signaculum, jussit hominem surgere in nomine Jesu Christi. Mox ille, quasi levi somno solutus, surrexit, laudes Deo & Sancto gratias rependens. Tum conversus ad turbam, conspectum sibi retulit locum, in quo atrociter plectebantur idolorum cultores & eos inter aliquos nominatim designavit. Dein gentiles fortiter adhortatus est, ut, relictis profanorum simulacrorum superstitionibus, Christi Baptisma susciperent, sine quo nemo salvari queat: unde non modo adstantes, verum etiam plures alii civitatis incolæ gentiles, stupendo miraculo perculsi, verum Deum agnoverunt & manibus S. Aderiti sacro lavacro abluti sunt omnes.
[17] [obiit circæ initium seculi 2;] Non exprimitur apud Agnellum, quanto tempore Sanctus episcopatum tenuerit, aut quamdiu vitam protraxerit; cum tamen asserat idem Agnellus, multos ejus temporibus post tempestatem persecutionis Baptismum suscepisse, concludunt recentiores, eum vixisse usque ad annum circiter Christi centesimum; & sane designata hic verisimillime secunda Ecclesiæ persecutio desiit cum obitu Domitiani anno 96, cui proinde aliquo tempore superstes fuit Aderitus: at quanto, quis divinet? Idcirco ego late ejus mortem signavi circa initium seculi secundi. De loco ac die obitus ita quidem Agnellus: Defunctus est in civitate Classis, sicut asserunt, ultimo Kal. Octobris quidam: sed in signando die neminem Agnelli sectatorem offendi; omnes seu correctius ejus apographum secuti sint, seu ex antiquiore instrumento mendum deprehenderint, statuunt mortem quinto Kal. Octobris sive die XXVII Septembris, quo Officio colitur & aliquot Martyrologiis inscriptus est S. Aderitus. Aliquot, inquam, iisque recentioribus: nam licet Adoni, ac verisimillime etiam Bedæ & Usuardo, notus fuerit ut S. Apollinaris discipulus & ab eodem ordinatus presbyter, in illorum tamen Fastis genuinis locum non obtinuit.
[18] In Auctario Usuardi Florentino talis est hoc die annuntiatio: [sepultus in civitate Classensi,] Ravennæ sancti Adenti archiepiscopi & confessoris: corrupto nimirum nomine, & adjecto per prolepsim titulo archiepiscopi, quem diu tantum post assumpserunt successores. Accuratius Cardinalis Baronius in Romano hodierno: Ravennæ sancti Aderiti episcopi & confessoris. Quamquam autem mortuus sit juxta Agnellum in Classensi oppido, fortasse annuntiatur hic Ravennæ, seu quia antiquitus Ravenna etiam Classis nomen habuit, ut vult Jornandes de Rebus Gothicis, seu quia Classis olim pars fuit Ravennæ: Ravennæ autem, verba sunt Rubei lib. 4 Hist. pag. 224, quinque partes eæque nobiles fuere: Classis, Cæsarea, Ravenna, Palatiolum & Tauresium. Distat hodiedum Classis Ravenna tribus circiter passuum millibus. Porro ibidem quoque conditum fuisse S. Aderitum testatur Agnellus, inquiens: In basilica beati Probi sepultus est non longe ab ecclesia B. Apollinaris quasi stadio uno. Basilica enim S. Probi exstructa fuit in Classensi oppido; licet aliquamdiu post Sancti nostri obitum: quare Agnelli verba sic intellige, ut S. Aderitus sepultus fuerit eo loco, ubi postmodum S. Probi ecclesia ædificata fuit.
[19] [quo loco ecclesiam] Memorandus mox pluribus S. Probi episcopi Ravennatis biographus hæc tradit de primordiis ejusdem ecclesiæ & corporibus ibidem suo tempore quiescentibus. Beati igitur antistitis ecclesiam Probi, suo quam ipse sancto celebrem in corpore statuit, venerabilis pontifex Maximianus devotissime ejus honore construxit, devotoque apparatu musivi exterius decoravit: ibique sub altare ejus sarcophagum statuit, additis ipsius duobus ordine sociis, quos una cum eo, ut oportuerat, decenter tumulo posuit; sed ut nemo præterea solicitetur ad inde, quod aliunde eorum studiose corpora Sanctorum sustulit, eaque una sub omnipotentis Dei ara, ut prædiximus, collocavit: sed de sociis ambigitur specialiter, quo, dum viverent, fungerentur nomine. Pro certo tamen creditur, quod ex ejus omnimodo ordine extiterint. Autumant denique nonnulli, Aderitum fore & Calocerum: quos nempe ut venerabilem Probum veneramur. Utrum ipsi sint nec ne, nec inficimus, nec affirmamus. Alius, quem prædiximus, pontifex Maximianus ad Sanctorum celebranda nomina celeberrima statuit indefesse diversorum clericorum agmina, eorum quatenus obsequiis Sancti pro delictis exorarent Dominum, quibus gestis, plurimi salutem a diversis languoribus eorum precibus sunt adepti.
[20] Prioribus verbis sat clare, ut mihi quidem videtur, [postea erexit S. Probus,] innuit scriptor ille, quod S. Probus, quintus post S. Aderitum episcopus, ecclesiam, in qua & ipse postea sepultus fuit, primum erexerit, verisimiliter in gratiam ibidem quiescentium decessorum SS. Aderiti & Caloceri: nam & de hoc scribit Agnellus: Defunctus & sepultus est, sicut aiunt quidam, III Februarii in basilica S. Probi confessoris. Sequentia autem anonymi verba sic intelligo, ut S. Maximianus, qui floruit medio seculo sexto, cujusque Acta dedimus ad diem XXII Februarii, collapsam ecclesiam instaurarit, ornaverit & forte auxerit, ac S. Probo dedicaverit, cujus aliorumque corpora decentius reposuit. Rem eodem modo explicavit Hieronymus Rubeus in Hist. Raven.; at Bacchinius, qui, ni fallar, anonymum S. Probi biographum non vidit, opinionem non probat, in Observatione ad Vitam S. Probi Agnellianam ita pronuntians: Rubeus sepultum dicit Probum in templo, quod ab se conditum in Classensi oppido fuerat … a mari haud procul. Agnellus autem indicat, sepultum, ubi postmodum ædificata illius ecclesia fuit, nec enim ipse sibi ecclesiam ædificaverit.
[21] Equidem Agnellum pervolvi, sed illud postmodum non comperi. [quæ dein S. Probi appellata est,] Verba Agnelli in S. Probo sunt ista: Deinde cunctus lugendo populus cum nimia corpus ejus reverentia sepelivit & sepulcrum ipsius apud nos veneratur usque in præsentem diem & illius ecclesia sita est in partibus Orientis… Ædificata est jam dicta basilica juxta Ardicam, beatæ Euphemiæ, quæ vocatur ad mare. Quod addit Bacchinius, Probum non sibi ecclesiam ædificaturum fuisse, prudens quivis ac pius facile admittet eo sensu acceptum, quod non intenderit Sanctus, ut a suo nomine appellaretur, nedum ut sibi tamquam Sancto dedicaretur. At quid implicat, ab ipso ædificatam fuisse in honorem Dei & ob reverentiam sepultorum ibidem SS. Aderiti & Caloceri, deindeque lapsu temporis ipsius nomine appellatam fuisse, quod & in ea sepultus quoque esset & ut Sanctus coleretur? Quid enim? Numquid non ecclesia Mediolanensis, quam, teste S. Gregorio Turonensi, S. Ambrosius proprio ædificavit studio, quam a se dedicatam & corporibus SS. Gervasii ac Protasii ditatam scribit ipse Ambrosius in epistola ad sororem Marcellinam & in qua demum etiam sepultus fuit, S. Ambrosii ecclesia appellatur? Imo numquid non ab initio ipsius nomine insignita fuit? Audi Paulinum ejus notarium in Vita ad S. Augustinum conscripta: Cum corpus ipsius (S. Ambrosii) … levaretur portandum in basilicam Ambrosianam, in qua positus &c. Audi S. Augustinum lib. 9 Confessionum cap. 7: Cum enim propalata & effossa (corpora SS. Gervasii & Protasiii) digno cum honore transferrentur ad Ambrosianam basilicam &c. Audi tandem ipsummet S. Ambrosium in laudata ad sororem epistola: Sequenti die transtulimus ea in basilicam, quam appellant Ambrosianam &c. Indene suspicabimur, quod sibi ipse Ambrosius ecclesiam ædificaverit, alio, quam diximus, sensu? Redeo ad anonymum S. Probi biographum.
[22] [& in qua reliquiæ decentius positæ seculo 6.] Noluit is, vir sincerus, ut arbitror, certo affirmare, duo, quæ S. Maximianus cum corpore S. Probi sub ara deposuit, corpora fuisse SS. Aderiti & Caloceri; quia etiam alios eadem in ecclesia sanctos Ravennates episcopos conditos fuisse noverat, ex quorum numero duo ista corpora fuisse poterant: quamquam pro SS. Aderito & Calocero staret tum aliorum hominum opinio, tum peculiaris erga hos duos populi veneratio: de iis quippe solis ait: Quos nempe ut venerabilem Probum veneramur. Sepulti autem istic dicebantur, præter alios, de quibus dubie loquitur vel silet Agnellus, SS. Dathus, Liberius, Agapitus & Marcellinus, omnes Maximian idecessores, omnes, ut colligo ex Agnelli verbis, ab eodem Maximiano eodem tempore, quamquam non eodem loco ecclesiæ, decentius repositi. Ita enim scribit Agnellus in Vita S. Maximiani: Corpus vero B. Probi cum cæteris sanctorum pontificum corporibus iste sanctus vir aromatibus condidit & bene locavit, & in fronte ipsius ecclesiæ B. Probi & Eleuchadii & Caloceri effigies variis decoravit, & sub pedibus eorum invenietis… Sane per cetera sanctorum Pontificum corpora, non tantum duo SS. Aderiti & Caloceri, sed omnia, quæ in ecclesia S. Probi sepulta fuisse, ante retulerat, hic designata voluerit Agnellus.
[23] [Textus Agnelli huc spectans] Ad finem textus, ubi puncta excudenda curavi, monet Bacchinius, deesse inscriptionem. Periisse eam, pœnitet me ideo magis, quia dubium incidit, an non lateat mendum in verbis reliquis, quod dubium verisimillime solveret inscriptio: priusquam illud pandam, juvat audire Bacchinii ad eadem verba Observationem. Et hinc fabella de S. Eleucadii corpore a Constantino Magno Ticinum ad D. Michaëlis translato difflatur, cum Maximianus laudetur, quod corpus B. Probi cum cæteris sanctorum pontificum corporibus aromatibus condiverit, & bene locaverit, & in fronte ipsius ecclesiæ B. Probi & Eleucadii & Caloceri effigies apposuerit. Agnello ignota quævis alia Eleucadii translatio, etiam Constantini ætate posterior, de qua si rescivisset, minime omisisset hic loqui. Non est mihi animus de novo indagare in veritatem dictæ translationis, de qua videri potest Henschenius noster ad diem XIV Februarii: at non video, quod robur habeant verba Agnelliana ad difflandam illam, quam vocat Bacchinius, fabellam: ut robur haberent, deberet ex iis concludi posse, inter corpora, a Maximiano elevata, fuisse etiam corpus S. Eleuchadii, sed nec video, qua via id fieri queat.
[24] [examinatur.] Agit Agnellus de ecclesia S. Probi, deque elevatione corporum tum ejusdem S. Probi, tum aliorum sanctorum episcoporum, qui in eadem sepulti fuerant; sed in ea sepultus non fuit S. Eleuchadius, ut testatur Agnellus ipse in Eleuchadio, inquiens: Sepultus est extra muros Classis, ubi usque hodie ad laudem est nominis ejus ecclesia ædificata & Deo consecrata. An forte S. Eleuchadius ex propria ecclesia translatus fuit ad ecclesiam S. Probi? Id nullibi dixit Agnellus, nec alius, qui dixerit, usque nunc inventus est, nec dicere potest Bacchinius, ne argumentum, quo utitur adversus Ticinenses, retorqueatur in ipsum. At, inquis, si corpus S. Eleuchadii non erat in ecclesia S. Probi, quid causæ fuit, cur eidem ecclesiæ præfixa & a S. Maximiano ornata fuerit effigies Eleuchadii potius, quam Aderiti aut alterius ibidem sepulti episcopi? Respondeo, vel ex hoc capite dubitare me, an in verbis Agnellianis non lateat mendum; an, inquam, iis intrusum non sit nomen Eleuchadii pro nomine Aderiti. Dubium augent pleraque ante relata. Aderitus juxta Agnelli relationem ibidem omnium primus sepultus fuit, tum Calocerus, dein Probus, qui ecclesiam erexit verisimiliter ex reverentia, qua in ipsos ferebatur. Postea Maximianus ecclesiam instauravit vel de novo construxit & ampliavit, appositis tribus Sanctorum effigiebus. Quorum Sanctorum? Sane Probi primi fundatoris, &, quæ mea conjectura est, duorum, in quorum gratiam erexerat Probus ecclesiam, Aderiti & Caloceri, quosque postea juxta testimonium anonymi in Vita S. Probi populus venerabatur, ut venerabilem Probum. Seculo decimo, sicut ex sequentibus videbitur, sub ara ecclesiæ S. Probi reperta sunt tria Sanctorum corpora sine inscriptione aut nominum indicio; credita sunt corpora SS. Probi, Aderiti & Caloceri. Qua de causa? fallat me conjectura, dicam tamen: quia merito putabantur honoratiori illo loco a S. Maximiano deposita fuisse corpora eorum, qui speciatim ibi colebantur & quorum effigies cernebantur in fronte ecclesiæ.
§ III. Inventio & translatio reliquiarum, cultus hodiernus.
[Seculo 10 in ecclesia S. Probi inventa sunt,] Jacuerunt S. Aderiti aliorumque antistitum corpora in S. Probi ecclesia Classensi usque ad seculum decimum, quo Ravennam translata dicuntur depositaque in metropolitana ecclesia; ubi etiam hodie sub ara maxima honorifice condita esse, legimus in Proprio Sanctorum ejusdem ecclesiæ. Exstat Historia translationis part. 2 tom. 1 de Scriptoribus rerum Italicarum pag. 554 & seqq. in Vita S. Probi, quæ inserta est Spicilegio Historiæ Ravennatis, quæque idcirco primo suspensum me tenuit. Verebar quippe, ne, sicut in eo Spicilegio S. Petri Damiani Sermo de Eleuchadio obtrusus nobis est pro Vita S. Aderiti, ita hic simile quid latitaret. Eapropter perlegi integram, & initium quidem ejus, facta collatione, mox comperi non esse aliud, quam ipsummet Agnelli de S. Probo elogium, seu Vitæ compendium: reliqua vero ab homine sincero & recto profecta esse, credere me coëgit scribendi ratio. Specimen habes in verbis ejus num. 19 recitatis, ubi ait, nolle se affirmare de corporibus SS. Aderiti & Caloceri, quod autumabant alii; qua in re scriptores præsertim rerum patriarum non semper adeo scrupulosi sunt.
[26] Nomen suum non prodit auctor, sed se canonicum fuisse & corporum inventioni adstitisse, [ut scribit testis oculatus,] sat clare significat. Lucubratio ejus proprie spectat ad Acta S. Probi, illustranda die X Novembris; quoniam tamen magnam in ea partem habet S. Aderitus, synopsim, quæ sufficiat ad inventionis & translationis notitiam, exhibeo, immixtis hinc inde ipsiusmet verbis. Rem peractam ait, curante Petro juniore quarto archiepiscopo Ravennate, quem postea Bononiensem nuncupat, & de quo sic scribit Rubeus lib. 5 Histor. Ravenn. ad annum 923: In Constantini locum Petrus Bononiensis sufficitur, qui appellatur in tabulis publicis hoc modo: “Petrus servus servorum Dei, divina gratia archiepiscopus quartus, junior, pollens.” Domo Bononiensis fuit, & si superiores hoc nomine archiepiscopos repetamus, quintus numerabitur. Ascendit autem is cathedram Ravennatem dicto anno 923, occupavitque usque ad 970, quo sponte deseruit. Itaque intra illud temporis spatium, circa annum nempe 963, ut tradunt nonnulli, Pridie Kalendas Februarii juxta anonymum nostrum aliquanti ex omnibus pene ordinibus cleri ad rem exsequendam perrexere, quos inter & ipse fuit, ut liquet ex sequentibus.
[27] [tria corpora & hæc inter S. Aderiti,] Ad eamdem autem, inquit, jam sæpe dicti beati Probi ecclesiam devotissime quum venimus, humo prostrati, multas Domino preces obtulimus, ut dignaretur complere, si sibi libitum nostrum foret votum. Erecti tamen multa inter nos contulimus, quid gerendum esset de tam tremendo actu, ignorantes, ubi sacrum (S. Probi) corpus jaceret humatum. Tum interjectis nonnullis, quibus singulorum ad reperiendum thesaurum conatus exponit, Sacerdos, ait, circumquaque … circa aram fodiebat, laterinum lapidem percutiens, exiguum latenter sub altare foramen aperuit arcæ. Quo viso, altaris mensam cum sacerdotibus quibusdam renitentibus submovimus, magno lætantes gaudio. Inferiorem cum columbellis, quibus mensa fulciebatur, lapidem sustulimus: ad arcæ operimentum, Sanctorum nomina invocantes, devenimus… Cernuo universi, qui aderant, intro vultu aspicientes, viderunt vas ligneum, jam in inferiori parte in aliquantis carie præ vetustate consumptum, superiore tamen integrum. Quod apertum, tria ibi humata cernunt corpora Sanctorum, duo simul, tertium ligni interpositione sequestratum. Inter se quoque innumera agitantes, quia nihil adnotationis vel inscriptionis repererunt, qui essent, quove nuncuparentur in seculo, dum adviverent, nomine.
[28] [ut creditur, translataque Ravennam,] Æstimabant tamen, qui aderant, sequestratum beatum fore Probum, unitos sanctos Aderitum & Calocerum. Summa igitur cum devotione Sanctorum corpora ex arca sustulerunt cum ligneo vase. Ibi aliquanta reliquerunt ex Beatorum cadaveribus ob illorum commemorationem. Linteamina circum vas cupitumque thesaurum diligenter, ut competebat, nectentes institis reposuerunt omnia super sedem antistitis. Post pauca refert duo miracula, quibus corporum sanctitatem manifestare dignata est divina bonitas. Primum fuit cæli per mensem vehementibus imbribus infesti, mox ut elata sunt corpora, secuta serenitas; alterum homini valida febre correpto, restituta sanitas ad attactum sellæ gestatoriæ. Exponit deinde, quo ordine ac modo Ravennam delata sint sacra lipsana, quanto gaudio, apparatu & pompa ab archiepiscopo universoque populo excepta sint depositaque in metropolitana ecclesia, ubi novis cœperunt beneficiis clarere. Quanti vero, inquit, a febribus, quantique ab adversis corporis languoribus eorum precibus sanitati sunt restituti, eloqui non valemus; duo speciatim memorat, alterum collatum suo consanguineo, qui, violenta febri laborans, firma fide accessit ad ecclesiam & construendo Sanctis mausoleo operam contulit, maloque liberatus est; alterum sibi, dum amissum pene auditum ad ipsorum invocationem recuperavit integrum.
[29] [ac depositæ sub altari ipsis dicato] Tertio autem, rursus sunt ipsius verba, Martii Nonas illorum felicissimo pro honore a Bononiense præsule (Petro nempe, de quo num. 26) dedicatum est studiosissime perfecteque altare, ubi eorum suffragia suppliciter ab omnibus cernua exposcuntur mente. Haud ita diu post divina revelatione, ut narrat idem anonymus, intellectum est, alia insuper quinque Sanctorum corpora quiescere in eadem Classensi S. Probi ecclesia; quapropter missi sunt ab archiepiscopo, qui & in ista inquirerent: Quæ strenue inquirentes in prædicta sæpius beati Probi æde, duo multo tandem sudore sepulcra repererunt, diversoque cum studio latentia, ingenioseque aperta, & in altero horum tria, in altero duo humata videre corpora. Hæc autem ex ligneis, quia admodum vetustæ erant, capsis abstrahentes, & in sindone condientes, Ravennam detulerunt multis cum hymnis, magno gaudio exultantes. Sed quia erat dies secundus Rogationis ante celebritatem Dominicæ Ascensionis, tota plebs cum ipso præsule, ut prædiximus, obviam venit nobis. Tunc quidam infirmitate arctatus, quam medici maniam vocant, dum Sanctorum corpora ad Ursianam gestarentur ecclesiam, a suis filiis valde furibundus ipse est delatus, quos, ut ei erat possibile, vorare morsu nitebatur: sic tamen coactus usque ad præfatam ecclesiam cum eisdem est perductus, istisque ac tribus prioribus multa vi est suppositus; quamquam non illico, suo præpediente delicto, esset a languore ereptus, tamen non diu illorum precibus protelatum est tempus, quod sanitati est redditus; quem nos satis modestum postmodum ac devotum ad prædictorum corpora Sanctorum supplicantem vidimus.
[30] Hunc quoque, si bene valeret, perconctati sumus: [eum aliis quinque in metropolitana ecclesia;] ita se, reponebat, Sanctorum, non suo merito, prece, verecunda facie, Deo favente, sanum esse, ut nihil de præteriti languoris imbecillitate sentiret. Horum sed denique quinque corpora Sanctorum nondum condita sunt humo. Adhuc enim sindone manent super quamdam cameram involuta ecclesiæ subter testudine. Corpora hæc, ut ante insinuavit auctor, credita tunc sunt atque hodiedum creduntur esse SS. Proculi, Dathi, Liberii, Agapiti & Marcellini, pontificum Ravennatium; cui sententiæ eatenus adstipulatur Agnellus, quatenus asserit, quod suo quoque tempore in ecclesia B. Probi dicerentur sepulti quatuor posteriores, ut videre est in singulorum apud ipsum elogiis: de primo, Proculo nimirum, saltem dubitat, aiens: Ambiguitas mihi est, utrum in basilica B. Probi sit conditus; an in sancti Eleucadii confessoris.
[31] [ubi de Sancto nostro sit Officium duplex.] Hæc de quinque corporum inventione & translatione paulo latius deduxi, quia, si forte falsi fuissent ii, qui, referente anonymo, autumarunt, inter tria primum reperta fuisse corpus S. Aderiti, tum saltem verisimillime existimari posset, fuisse unum ex quinque posterius inventis. Nam in ecclesia S. Probi alios Sanctos aut episcopos usque ad Agnelli tempora tumulatos non lego, præter unum forte Petrum Seniorem, qui in arca magna saxea positus fuit, sed, dum scriberet Agnellus, si modo hujus verba recte intelligam, alio translatus fuerat. Quiescunt porro hodiedum memorata octo Sanctorum episcoporum corpora sub ara maxima metropolitanæ ecclesiæ, & singulorum, excipe Proculum, ut innuebam supra, quotannis festivitas celebratur Officio ecclesiastico ritu duplici. Totum autem desumendum præscribitur ex Communi confessoris pontificis præter lectionem 4, quam quisque habet propriam, sed quam pro Sancto nostro non describam, tum quia antiqua non est, tum quia nihil continet, quod abunde novisse nequeat lector ex hoc Commentario.
DE SS. FLORENTINO ET HILARIO AC FORTE APHRODISIO MM.
PSEUDUNI IN ÆDUIS.
Forte seculo III.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Florentinus M. Pseuduni in Æduis (S.)
Hilarius M. Pseuduni in Æduis (S.)
Aphrodisius M. Pseuduni in Æduis (S.)
AUCTORE J. P.
§ I. Memoria in Fastis; palæstra martyrii.
Quæcumque de sanctis his Martyribus (Florentinum semper intellige ac Hilarium, nam cur iis Aphrodisium junxerim, [Nomen solius Florentini in Hieronymianis;] inferius monebo) si excipias mortem pro fide obitam & cultum, vel controversa sunt, vel difficultatibus implicata, alia tamen majoribus quam alia. Prima controversia locum martyrii respicit, eaque orta est ex diversitate, qua in aliquot Martyrologiorum apographis locus iste expressus & a posteriorum temporum scriptoribus acceptus fuit. At postquam tum eorumdem tum aliorum Martyrologiorum melioris notæ codices e tenebris eruti, & ab eruditis discussi ac inter se collati sunt, una sententia super loco martyrii, quæ ante erat communissima, ita decidit, ut paucos admodum sectatores retinuerit. Juverit, priusquam rem latius exponamus, huc transtulisse, quæ de Sanctis leguntur in præcipuis Martyrologiis. Inter Hieronymiana apud Florentinium, ita habet vetustius: In territorio Ædue civitate natalis sancti Florentini; Antverpiense: Æduæ civitate natalis Florentiani; Corbeiense: In territorio Augustoduno civitate sancti Florentini, Silvani, Firmi. Posteriori huic congruit, quod ex Corbeiensi etiam codice inseruit Acherius tom. 4 Spicilegii, quodque vetustissimi Hieronymiani nomine insignivit. Inter contracta, similiter Hieronymo attributa, apud nos tom. VII Junii Augustanum hoc die nudum habet dumtaxat nomen Florentini; Labbeanum vero sic locum adjicit: Ed. Florentini; sed Gellonense apud Acherium tom. 13 Spicilegii loci nomen integre exprimit: Eduis Florentini.
[2] [nullius in Adone puro,] Solius quoque Florentini memoria celebratur in Adone per Mosandrum edito, ita tamen ut annuntiatio asterisco notata sit, tamquam dubia, seu aliena ab Adone; quia ut ex Mosandri admonitione ad lectorem colligere est, in uno tantum quatuor codicum Mss., quibus usus est, reperiebatur. Mosandrum secutus est Rosweydus noster, annuntiationemque, ut Adoni non propriam, rejecit in Appendicem; est autem ista: Eodem die sancti Florentini martyris. Mosandri ac Rosweydi crisim probavit Sollerius in Usuardo suo; Mabillonius contræ part. 2 Seculi 4 Actorum Ord. S. Benedicti pag. 493 non tantum Florentinum, sed & Hilarium Adoni vendicare conatus est. Eum in finem produxit sequentem annuntiationem ex veterrimo codice suo Germanensi: In territorio Augustudunensi passio sanctorum martyrum Florentini & Hilarii, qui cum apud castrum Pseudunum Christianitati operam darent, & jejuniis & orationibus atque eleemosynis inservirent, tandem tempti sunt, præcipiente Croco rege Wandalorum, qui Galliam vastabant, atque pro fide Christi per oris contusionem, per dentium effractionem, atque linguarum eradicationem capitali sententia puniuntur V Kal. Octobris. At Sollerius in Præfatione ad Usuardum cap. 3 art. 2 contendit, codicem Mabillonianum non esse vere ac pure Adonianum, cum longissime discrepet ab editis & Mss. Adoniani Martyrologii apographis. Interim ad Mabillonii sententiam accessit Dominicus Georgius in recuso nuper & annotationibus illustrato Rosweydiano Adone, ubi ad diem XXVII Septembris eamdem, quam Mabillonius dederat annuntiationem, textui subjecit ex tribus Adonianis codicibus: verum licet inficiari nolimus, hos similesque codices vetustate sua esse commendabiles, hactenus persuasum nobis non est, æquales esse puritate & auctoritate cum codicibus Mosandri & Rosweydi.
[3] Ad Usuardum quod spectat, tam generalis est in omnibus apographis utriusque Sancti commemoratio, [Florentini & Hilarii in Usuardo & aliis legitur.] ut merito dubitare nemo queat, quin ipsi propria. Lectio genuina ac pura his verbis concepta est apud Sollerium: Castro Pseuduno sancti Florentini, qui una cum beato Hilario post abscisionem linguæ gladio jussus est feriri. Ambos quoque annuntiat Autissiodorense Martyrologium apud Martenium tom. 6 Collectionis amplissimæ hac phrasi: In territurio Augustidunensi passio SS. Florentini & Hilarii. Solum denuo Florentinum, & corrupto quidem nomine, refert Hagiologium Franco-Gallicum. Castro Seuduno sancti Florentii martyris. Mitto recentiores Fastos, in quibus constanter Florentino conjungitur Hilarius, quorumque annuntiationes passim profluxerunt ex Usuardinis apographis, & hinc supra memorata controversia de loco martyrii, ad quam redeo. Usuardus, ut ad hunc diem ostendit Sollerius ex optimis codicibus Pratensi, Heriniensi, Tornacensi, Rosweydi & Greveni, scripserat Castro Pseuduno: verum cum regionem vel provinciam non expressisset, posteri, quibus locus ignotus erat, nec ad manus erant Hieronymiana aliave vetera monumenta, unde ejus situm late saltem deprehenderent, primum Seudunum, deinde Sedunum scripserunt, & sic paulatim invaluit opinio, designari Sedunum, Gallis Sion, Germanis Sitten, urbem Vallesiæ primariam.
[4] Hanc viam primus, ni fallar, iniit Sigebertus Gemblacensis, [Passos non esse Seduni in Vallesia,] auctor seculi XI & 12 in Chronico, typis vulgato per Miræum, ubi ad annum 411 Sanctos nostros Sedunenses appellat; quamquam fortasse hujuscemodi appellatio adscribi debeat librariis. Eamdem tenuerunt Petrus de Natalibus in Catalogo Sanctorum editionis anni 1493, Muneratus, Belinus, & Molanus in editionibus Usuardini Martyrologii, Galesinius & alii, qui Sanctos Seduno vel Castro Seduno attribuunt, quorumque lectionem etiam retinuit Eminentissimus Baronius in Romano hodierno: Seduni in Gallia sancti Florentini martyris, qui una cum beato Hilario post abscissionem linguæ jussus est gladio feriri. Saussayus vero ut omne dubium tolleret, adjecit nomen fluvii, ad quem situm est Sedunum Vallesiæ: Eodem die Castro Seduno ad Rhodanum &c. Postremum hoc observo, quia, licet hic recensiti auctores martyrii palæstram statuant Seduni, inde certum non fit, an omnes intellexerint Sedunum Vallesiæ, an vero locum Galliæ ab illo diversum. Exemplum habemus in Maurolico, qui quidem cum aliis Sedunum scripsit, nec tamen Vallesiæ civitatem designatam voluit, ut patet ex hodierna ejus annuntiatione: Castro Seduno prope Augustodunum sanctorum Florentii & Hilarii &c. Simile dubium formari nequit de scriptoribus Helvetiæ aut Vallesiæ, nominatim Francisco Guillimanno lib. 4 cap. 3 de Rebus Helvetiorum, Henrico Murer in Helvetia sancta pag. 182, & Sebastiano Briguet in Vallesia Christiana sect. 2 cap. 2: ii quippe, quod minus mirum est, cum de re sua agatur, distincte & asseveranter Seduni Vallesiæ martyrii palæstram collocant. Verum nihil afferunt, quod, spectata antiquitate, vel comparari possit cum hactenus recitatis vetustis Martyrologiis, in quibus pœne omnibus memorantur Sancti in Æduis vel in Augustodunensi territorio, quod partem ducatus Burgundiæ constituit.
[5] [sed Pseuduni in Æduis,] Mabillonius, qui hanc materiam operose pertractavit Sæc. 4 parte 2 Actorum Ord. S. Benedicti pag. 492 & seqq., Martyrologiis jungit memoranda inferius Acta martyrii, in quibus legitur, Florentinum, dum Wandali in Gallias irrumperent, finibus Æduorum non longe tractum seu pagum Dusmensem inhabitasse, & post pauca sic pergitur: Tandem (gens barbara) Pseudunum castrum cum Croco suo rege advenit, ubi tunc B. Florentinus, in collegio suo justitiæ virum Hilarium habens, virtutibus operam dabat. Demum fuse narratur, quo pacto eidem regi sisti jussus, cum socio Hilario passus, in eodemque castro sepultus fuerit. Hinc concludit Mabillonius: Itaque locus, ubi necem passi sunt, erat in finibus Æduorum, & quidem non longe a pago Dusmensi, vulgo le Duesmois, qui Alesiensi conterminus est. Denique loco vocabulum erat Pseudunum, non Sedunum, uti hactenus creditum est. Idem auctor post diligentem in loci situm inquisitionem, non dubitare se ait, quin Pseudunum sit vicus Augustodunensis diœcesis, qui hodiedum indigenis Semont nuncupatur. Rationes ejus afferam etiam inferius, & quid iis opponatur, proponam.
[6] [ostenditur, & oppositæ] Ceterum auctoritatem pro statuenda martyrii palæstra in territorio Augustodunensi tam gravem ac certam censuerunt critici, qui post Mabillonium hanc quæstionem discusserunt, Ruinartius in Historia Persecutionis Wandalicæ pag. 409 & seq., Sollerius in Observatione ad diem XXVII Septembris editionis Usuardinæ, aliique, ut non invenerim, qui eam sententiam oppugnare vel adversam propugnare tentaverit, præter unum Sebastianum Briguet in Vallesia Christiana, typis Sedunensibus vulgata anno 1744. Is itaque Sectione 2 cap. 2 primum juxta communiorem ante opinionem Seduni Vallesiæ passos esse Sanctos affirmat; deinde observat sequentia: Sunt qui Florentinum cum Hylario dicunt, incolatu non brevi versatum quoque esse in Burgundiæ civitate Pseudin, nunc Semont dicta, diœcesis Augustodunensis; captos autem esse a barbaris Galliam Celticam populantibus, & pro confessione Jesu Christi occubuisse XXVII Septembris, quorum reliquiæ translatæ sint anno DCCCLV ad abbatiam d'Aine Lugdunensis diœcesis. Interim eorum locum cruentæ necis fuisse ad S. Petrum Clagiarum (ita verisimiliter indigitat locum Sedunensis civitatis, ubi exstat etiam nunc ecclesia S. Petro apostolo sacra) perpetua fert Vallensium traditio & Annales sacri. Caute subticet laudatus auctor, quinam sint illi adversarii sui, & qua quantave auctoritate nitatur eorum assertio.
[7] [opinionis] Eo scilicet rediguntur, qui nimio patriæ amore abripi se sinunt. Dum nihil est, quod opponatur testimoniis & argumentis solidissimis; hæc quasi levioris momenti negligunt ac prætereunt, moxque transiliunt ad traditiones suas, non raro ex meris conjecturis, aliquando etiam ex erroribus natas; ac denique rem confectam cupiunt, modo citent privatos Annales, quorum nec ætas nota est nec auctoritas, quique sæpe non alio fundamento suffulti sunt, quam iis ipsis traditionibus. Ne tamen omni auctoritate extranea destitutus videretur laudatus Briguetus, verbis citatis mox ista subnexuit: Adon in Martyrolog.; Ribadeneira tom. 2 in Vita S. Innocentii 29 Julii; Jacob. Gauthier Sæc. V, 400 col. 1 pag. 380; item column. Imperat. pag. 381. Ado Florentium nominat: V Kal. Oct. in Castro Seduno apud Guillimannum l. 4 c. 3; Casp. Lang. l. 1 c. 2 a. 9, Petr. de Natal. &c. Hæc ille, sed nequaquam certe idonea ad confirmandam traditionem, pondusve afferendum Annalibus num. præcedente allegatis.
[8] Nam genuinum Adonis Martyrologium, ut num. 2 dictum est, [argumenta] Sanctos nostros non habet. Demus tamen, Adoni propriam esse annuntiationem, sive breviorem illam, quam reprobarunt Mosander & Rosweydus; sive langiorem, quam ut vere Adonianam produxerunt Mabillonius ac Georgius; frustra eo recurret Briguetus: cum brevior neque locum neque regionem martyrii exprimat: longior vero Castrum Pseudunum assignet, in Augustodunensi territorio. Imo, inquit, Adonem volo, citatum a Guillimanno, ubi legitur Florentius cum Hilario martyrio coronatus Castro Seduno. Respondeo: Si adderetur in Vallesia vel quid simile, tum forte operæ pretium foret inquirere in valorem codicis a Guillimanno adhibiti, & an unus is præferendus sit tot aliis hactenus productis veterum Fastorum apographis, discutere: verum cum hujusmodi nihil addatur, codex iste, etiam in S. Florentini nomine mendosus, ad summum referri potest in ordinem eorum Fastorum, in quibus Sedunum legitur non addita regione, quique secundum vetustiora ac meliora monumenta corrigendi & explicandi sunt. Petri de Natalibus Sanctorum Catalogus, hic a Brigueto in subsidium vocatus, ad eumdem ordinem referendus est, cum regio nulla designetur. Idemque procul dubio statuendum de Opere alterius, nobis ignoti, auctoris.
[9] Quem autem in finem idem Briguetus Ribadeneiram & Gautherium seu Gaulterium sententiæ suæ patronis accenseat potius quam alios, [refutantur.] plane ignoro. Etenim dum & eos, licet recentiores, consulendos ducerem, ut, si forte antiquum aliquod instrumentum produxissent, examinarem, adii Vitas Sanctorum tum Hispanice, tum Latine editas a Ribadeneira, & utrobique, non ad XXIX, sed XXVIII Julii pervolvi Vitam S. Innocentiii Papæ martyris; at ne verbum quidem unum reperi, quo memoretur Vallesia, Sedunum, Octodurum, Florentinus aut Hilarius. Idem contigit consulenti Gaulterium pag. 380 & 381, ubi pertractat ille res quidem peractas seculo 5, sed omnino diversas a præsenti materia. Suspicabar primum, oriri id forte ex eo, quod diversa mihi esset Operis editio, & eapropter seculum idem discutiens, incidi in paginas 356 & 357, quas a Brigueto assignatas existimavi: quia pag. 356 col. 1 de Summis Pontificibus referuntur gesta S. Innocentii Papæ, & pag. 357 col. 1 de imperatoribus gesta Honorii imperatoris, quibus regnantibus, juxta multos martyrium subierunt SS. Florentinus & Hilarius: verum neque hic ulla Sanctorum illorum aut martyrii palæstræ memoria. Itaque cum nihil uspiam se prodat, quod patrocinetur Sedunensium traditioni & Annalibus, vel dubiam faciat sententiam pro Æduis seu Augustodunensi territorio, restat, ut, qua parte dicti territorii Pseudunum situm esse credant scriptores Galli, proponamus.
[10] Mabillonius Sæc. 4 part. 2 Actorum Sanctorum Ord. S. Benedicti locum a se certo detectum arbitratur: [Mabillonii de situ loci] Multis hac de re, inquit pag. 493, litteris ultro citroque missis, tandem consului venerabilem virum D. C. Broccotum, Queminiaci ecclesiæ in pago Dusmensi rectorem, ejusdemque pagi archipresbyterum: ex cujus litteris demum intellexi, in parœciali ecclesia vici, qui vernacule Bremur appellatur, adservari caput S. Florentini martyris, qui uno fere abhinc lapide martyrio affectus fuisse traditur ab indigenis; eo scilicet in loco, ubi hodie quoque annosa & arida quercus signi vice ostenditur. Porro angusta valle, quam Sequana irrigat, interjecta, situm esse vicum adverso colli impositum, vocabulo Semont, quo nomine Pseudunum significari, nullatenus dubito. Is enim locus, ut & vicus Bremur, exstat in diœcesi Æduensi & quidem in Dusmensi pago: & ex Pseuduno factum primo vocabulum Pseumont (nam dunum apud veteres Gallos montem significabat) tum Seumont ac tandem Semont. Hic locus castri nomine (quod solis urbibus atque opidis munitis veteres tribuebant) aliquando insignitus, nunc in exiguum viculum, qui bis duodena tuguria vix capit, redactus est, pendetque e vicina parœcia opiduli S. Marci. In subjecta denique planitie, Sequanæ aquis irrigua, medio Pseudunum inter ac Bremur intervallo, adhuc superest veternosa illa quercus, superius memorata, quæ S. Florentini nomen retinet a loco passionis. Eo religionis causa caput S. Florentini deferre solent Brevis muri incolæ ad pluviam impetrandam.
[11] [sententiæ] Hanc Mabillonii sententiam cum aliis adoptarat primum Castellanus in Martyrologio universali ad diem XXVII Septembris, Sanctos nostros passos esse notans Gallice: a Semont; Latine vero ad marginem: Pseuduni. Sed eam postmodum deseruit in Corollario ad eumdem diem pag. 739, ubi monet, post vocem Pseuduni addendum vel Seuduni: ut legitur in Martyrologio Ms. Nevelonis Corbeiensis. Tum significat, eo nomine intelligendum locum ejusdem quidem diœcesis Augustodunensis, sed diversum a Semont, quique Gallice dicatur Suin; Nam locus hic; inquit, situs in Quadrigellensi seu Cadrellensi tractu (en Charollois) Seudunum appellatur in Tabulis, ut videmus in Tractatu Ms. Prioratuum subjectorum abbatiæ S. Germani Autissiodorensis. Ita ille. Sane eatenus mihi præplacet ejus sententia, quod in ea recurrendum non sit ad analogiam Mabillonii, qua per conjecturam longissime quæsitam ex Pseuduno factum sit Semont, quia dunum apud veteres Gallos montem significabat; cum tamen, teste eodem Castellano, Semont locus sit, non, ut asseruit Mabillonius, colli impositus, sed in plano situs ad ripam Sequanæ.
[12] [Castellani sententiæ] Porro Castellani sententiæ plurimum favet codex noster Ms. de Autissiodorensibus episcopis & abbatibus S. Germani, quem sub nomine D. Georgii Viole, dictæ abbatiæ seculo proxime elapso religiosi, citare consuevimus, & in quo auctor seu collector etiam agit de Prioratibus eidem abbatiæ subditis, speciatim vero ac fuse de Prioratu S. Florentini ad Armentionem fluvium in Senonensi diœcesi. Hujus autem Prioratus fundationem a se dandam promittit ex binis ejusdem Mss., Legendario scilicet & Chartulario: dein ad evitandam confusionem observandum ait, quod præter Sanctos, qui in aliis provinciis nomine Florentini veniunt, duo sint in Burgundia, ubi scribit, insignes Martyres, quorum alter, communius tamen Florentius nuncupatus, in sacris Fastis annuntiatur die XXVII Octobris, alter XXVII Septembris & hunc quidem cum socio Hilario, jubente Crosco Wandalorum rege, capite plexum asserit en Suin a Charolois (legendum a Suin en Charolois) Augustodunensis diœcesis: quæ est ipsissima, ut abunde patet, Castellani sententia.
[13] Dixi autem tantum, codicem nostrum plurimum favere Castellani sententiæ, [præfertur,] quia quod aiebat Castellanus, Suin Latine dici Seudunum, non reperio in nostro codice, licet non dubitem, quin ad ejus autographum appellet, dum addit: Ut videmus in Tractatu Ms. Prioratuum subjectorum abbatiæ S. Germani Autissiodorensis. Nam in dicti codicis nostri fronte notantur sequentia: Manuscripti hujus autographum ad nos Parisiis transmisit Claudius Castellanus anno MDCCIX, & postquam descriptum fuit, ad eumdem remisimus. Sed neque dubito, quin Castellani assertio de Latina nuncupatione loci Suin in se vera sit, haustaque vel ex aliis documentis, vel ex ipsis, quas simul allegat, tabulis, fortasse apographo nostro non insertis. Ratio est, quia, nisi multum fallar, hodiernum Suin etiam Gallice aliquando appellatum fuit Seduno. Certe in Indice beneficiorum (lePouille) Augustodunensis diœcesis, ubi agitur de beneficiis Cadrellensis archipresbyteratus, ista lego: Cure de saint Bonit de Joux; cure de Seduno: Suin autem, quæ tamen dicti archipresbyteratus parœcia est, & in tabula geographica Guillielmi de l'Isle signatur uno circiter milliario Burgundico a parœcia S. Boniti, in laudato Indice non recensetur; adeo ut credam, Suin & Seduno unum esse eumdemque locum, imo verisimilius eumdem, qui in vetustioribus Martyrologiis Pseudunum recte scribitur, quique paulatim detracta una & altera littera Seudunum ac Sedunum appellari cœpit, ut dictum est superius. Hinc supervacaneum existimo Castellani monitum, dicentis, voci Pseuduni in Martyrologio suo addendum vel Seuduni: cum Pseudunum, ubicumque demum situm est in Augustodunensi territorio, vera sit palæstræ appellatio.
[14] Quoniam vero Castellani sententiam, quoad locum ipsum, [ejusdemque Mabillonii] præferendam judicamus, æquum est, ut rationibus, quas pro sua attulit Mabillonius, breviter respondeamus. Displicere tam nobis, quam Castellano, excogitatam a Mabillonio analogiam nominis Gallici Semont, cum Latino Pseudunum, jam sufficienter indicavimus. Quod spectat ad reliquias S. Florentini servatas in vico Bremur: hinc, nisi aliud accedat, non sequitur, Sanctos ibi, vel non procul inde passos esse: cum, ut notat Castellanus, illuc æque deferri potuerint, quam in tot alia loca, post memoranda, ubi ejusdem Sancti reliquiæ honorantur, nec tamen statuitur palæstra martyrii. Imo, inquis, accedit traditio indigenarum, & arbor inter Semont ac Bremur usque nunc Quercus S. Florentini nominata; quia ibidem martyrio coronatus creditur. Respondeo primo, opponendo traditioni verba num. 12 citata ex codice Ms. Autissiodorensi, quæ certe traditionem ei oppositam involvunt & indicant. Utra antiquior & verior est? Si illi utcumque favet arboris denominatio; magis huic suffragatur loci nomen Seudunum vel potius Pseudunum juxta ante dicta. Secundo, demus tantisper, etiam Semont Latine olim appellatum fuisse, Pseudunum, ne tum quidem Mabilloniana traditio omni ex parte congruet Martyrologiis & Actis: cum hæc palæstram statuant in castro Pseuduno; traditio autem ad arborem medio inter Semont ac Bremur intervallo. Ad denominationem arboris reponit Castellanus, eam inde oriri potuisse, quod dum S. Florentini reliquiæ primum in Bremur delatæ sunt, earumdem lator sub illius umbra requieverit: non inficior. Verumtamen, si addidisset, forte ita appellari arborem, quia, dum Sancti reliquiæ ad impetrandam pluviam foras deferuntur, ultra illam progredi non solent incolæ, adeo ut ex ea consuetudine tamquam terminus habeatur supplicationis, & inde profecta sit opinio super martyrii palæstra, non minus mihi placeret conjectura.
[15] [rationum monumentis] Superest unum argumentum, a Mabillonio desumptum ex Actis Sanctorum nostrorum, ad quod miror responsum non fuisse a Castellano. Vis ejus in eo consistit, quod in Actis, ut legit idem Mabillonius, nominetur Dusmensis pagus, in quo situm est Semont. Textus Mabillonianus hic est: Cum rabies Guandalicæ persecutionis & insania circumquaque populos dirissime premeret, & … maximam partem orbis depopulando afflixisset; tunc temporis beatus Florentinus, mundo adhuc militiam exercens, finibus Æduorum, non longe tractum [seu] pagum Dusmensem inhabitabat. Respondeo primo, Acta tot locis corrupta esse a librariis, ut etiamsi major foret biographi auctoritas, quam ipsi tribuendam censeo, dubitarem adhuc, an ipsis potius standum esset, quam codice nostro Ms. Autissiodorensi, in quo passi dicuntur Sancti in Cadrellensi pago. Respondeo 2, allatum textum non modo obscurum esse, sed verisimiliter corruptum. Obscurum esse expertus est Mabillonius ipse, qui eum ita exposuit, ut suæ sententiæ potius obsit quam prosit: sic enim ex textu infert Mabillonius: Itaque locus, ubi passi sunt, erat in finibus Æduorum, & quidem non longe a Dusmensi pago: infero & ego: Ergo extra dictum pagum, ergo non in Semont; is enim locus (verba sunt ejusdem Mabillonii) ut & vicus Bremur, exstat in diœcesi Æduensi & quidem in Dusmensi pago.
[16] [respondetur,] Corruptum autem esse textum suspicor; quia in nostro apographo ex codice Ms. Reginæ Sueciæ legitur tractum pagum Dusinensem, in Chiffletiano, quocum nostrum collatum fuit Dussinensem; imo alibi, ut colligo ex annotatis in margine nostri apographi, Dussiliensem. Verum statue, non esse corruptum, eumque explica modo Mabillonianæ sententiæ favorabiliore, ita ut sensus sit: Cum rabies Wandalica premeret &c., tunc temporis beatus Florentinus Dusmensem pagum, in finibus Æduorum non longe tractum (id est, non multum extensum) inhabitabat, mundo adhuc militiam exercens: quid evinces? nam juxta eadem Acta, Sanctus deinde mundi militiæ valedixit, officiis misericordiæ se dedit, fidem prædicavit, Christum & Apostolum imitatus est, & dum Crocus cum Wandalis suis Pseudunum adveniret, ibi tunc B. Florentinus in collegio suo justitiæ virum Hilarium habens virtutibus operam dabat; captus illic est & martyrio coronatus. Indene certo concludes; peracta esse omnia intra limites Dusmensis pagi, & in hoc quærendum Pseudunum locum passionis?
§ II. Episcopatus S. Florentino & diaconatus S. Hilario perperam adscriptus.
[Auctores, S. Florentino] Cadente opinione pro martyrio Sanctorum Seduni Vallesiæ figendo, sustentaculum amisit ac simul concidit opinio, qua S. Florentinus statuebatur Sedunensis seu potius Octodurensis episcopus; Hilarius vero illius diaconus: & ita quidem concidit, ut supervacaneum videri possit eam ulterius discutere: verumtamen cum etiam huic opinioni constans adhæreat laudatus aliquoties Briguetus, ne quid neglexisse dicamur, videndum quibus ex fundamentis eam eruerint ac typis vulgarint scriptores aliqui. Hos inter antiquiorem non novi Joanne Stumphio, qui anno 1548 Germanico idiomate edidit Chronicum Helvetiæ, productum usque ad annum 1546, ejusque compendium eodem idiomate anno 1554. In posteriore sic habet ad annum 411: Florentinus episcopus Sedunensis hoc tempore martyrium subiit. In majori autem Opere, quod ab aliis correctum, auctum & usque ad annum 1606 continuatum habemus, ista leguntur lib. XI cap. 13: Scribit Sigebertus, quod anno CCCCXI martyrium subierit S. Florentinus episcopus Sedunensis: hoc testantur etiam aliquot alii. Quid scripserit Sigebertus post indicabo; at qui sint alii illi testes, incompertum mihi est. Dubito nihilominus, an postrema verba adjecta non fuerint a Stumphii correctoribus & continuatoribus, qui per alios designare voluerint Simlerum & Guillimannum, cum horum Lucubrationes jam diu prodiissent, antequam Stumphii Chronicum, correctum & auctum, prelum subierat.
[18] Josias Simlerus in Descriptione Vallesiæ, vulgata anno 1574, [episcopatum] ita notat pag. 43: Sigebertus anno Domini CCCCXI Florentinum Sedunensem episcopum fuisse testatur. Sic autem loquitur Franciscus Guillimannus lib. 4 cap. 3 Operis de Rebus Helvetiorum, editi anno 1598: Vandalorum mox strage per Galliam & immanitate, martyrio adfectum ab iis Florentinum episcopum Sedunensem, tradidit memoriæ Sigebertus. Claudius Robertus in Gallia Christiana inter episcopos Sedunenses Florentino secundum locum concessit, allegans similiter Sigebertum, sed eo inductus, ut reor, solius Guillimanni auctoritate, cujus & eumdem librum & idem caput assignat. Robertum imitati sunt Sammarthani fratres, & Florentium appellarunt; Florentium quoque appellavit Franciscus Augustinus ab Ecclesia in Historia chronologica Pedemontana cap. 44, ubi in serie episcoporum Sedunensium tertio tantum loco ipsum ponit, ac simul monet, alias vocari Filorettum, & in aliquibus locis Florentinum. Hæc pro episcopatu S. Florentini.
[19] Ulterius processit Henricus Murer in Helvetia Sancta, [& S. Hilario diaconatum adscribentes,] & sicut ab aliis S. Florentino sua dignitas adscripta est, ita quoque S. Hilario suum munus attribuit. Etenim pag. 183 dans elogia Sanctorum aliquot, de quibus agunt Baronius & Canisius in Martyrologiis; Stumphius, Simlerus & Guillimannus in laudatis Operibus, speciatim de Sanctis nostris ait, quod, cum Wandali in Vallesiam irrumperent, ac Sedunum civitatem vastarent, Florentinum episcopum una cum diacono ipsius Hilario comprehenderint &c. Finito elogio isthæc addit: Agit de his Usuardus, Ado, Petrus in Catal. 1. 8 c. 124, Sigibertus in Chronico ad annum 451 *. Verba Usuardi, &, ut volunt nonnulli, Adonis ad prætensum episcopatum nihil conducentia, superius exhibuimus; Petrus de Natalibus junior est, quam ut sine antiquorum testimonio in medium proferri mereatur pro re tamdiu præterita; quamquam nec ipse episcopatum aut diaconatum Sanctis ullatenus attribuat. Restat igitur unus Sigebertus, annis ut minimum septingentis martyrio Sanctorum posterior, omni prorsus veterum auctoritate destitutus; adhæc scriptor nec accuratus, nec a fabellis alienus, proindeque, etiamsi episcopatum Florentini ac diaconatum Hilarii clarissime adstrueret, testis non satis idoneus. Verumtamen hisce sepositis, videamus, quid tandem habeat ad præsens propositum.
[20] Chronicum ejus, ut norunt eruditi, variis vicibus prelo commissum est; [frustra allegant] sed imperfectum & aliorum additionibus interpolatum usque ad annum 1608, quo Aubertus Miræus typis Antverpiensibus illud vulgavit juxta codicem Ms. antiquissimum Gemblacensis monasterii, collatum cum aliis veteribus Mss. Hæc Miræi exactior editio visa non est a Stumphio, Simlero & Guillimanno, nec verisimillime consulta a Murero: quapropter ex prioribus editionibus describimus verba, quibus nituntur. Binæ ad manum sunt, Parisina anni 1513 & Francofurtensis anni 1583: in utraque autem leguntur ista ad annum 411: Wandali duce Crosco Gallias pervagati, multas urbes & ecclesias subvertunt. Croscus tandem a Mariano præside Arelati * captus, & per victas urbes ignominiose retractus, ad mortem tormentatur. Sub hoc turbine inter multos martyrizantur Sedunensis * Florentinus & Hilarius; Desiderius Lingonensis cum Vincentio archidiacono; Antidius Vesontiensis * episcopus. Ecce hic totum citatorum mox auctorum fundamentum: putarunt scilicet vocem episcopus, ultimo loco expressam, tam ad Florentinum & Desiderium spectare, quam ad Antidium; quod, si nihil obstaret, conjici posset; cum Desiderius revera fuerit episcopus.
[21] [Sigebertum Gemblacensem;] Verum quoad Florentinum obstant Martyrologia omnia, in quibus nulla prorsus episcopatus est mentio: obstant Acta, quorum auctor, procul dubio Sigeberto antiquior, si quid novisset de episcopatu, minime tacuisset, nedum asseruisset, Sanctum mundo militasse usque ad irruptionem Wandalorum, a quibus martyrio affectus est: obstat vox ipsa Sedunensis; nam vel per eam designatur Pseudunum Augustodunensis diœcesis, quæ nostra sententia est, vel Sedunum Vallesiæ: si primum, hactenus inventus non est, qui Pseuduno sedem episcopalem adscripserit, si secundum; etiam sic errasset Sigebertus juxta ipsummet Briguetum, qui Sancti temporibus sedem episcopalem Vallesiorum non Seduni, sed Octoduri exstitisse contendit, atque ita scribit: Sed in eo etiam hallucinatus (Sigebertus) quod illum (Florentinum) nuncupet Sedunensem episcopum. Itaque, ne Sigebertum plurium errorum arguamus, quam necesse sit, dicamus, Florentinum ab eo appellatum fuisse Sedunensem vel Pseudunensem, Desiderium vero Lingonensem ad eos distinguendos ab ejusdem nominis Sanctis, alio loco ac tempore martyrii coronam adeptis. Huic interpretationi favet Miræi correctior editio, quæ habet Sedunenses & in quam vocem, æque de Hilario quam de Florentino dictam, referri nequit vox episcopus. Sic evanescit qualiscumque auctoritas petita ex Sigeberto.
[22] [frustra, silentibus aliis, Briguetos] Nihil igitur subsidii superest Brigueto præter ignotos nobis Annales & Catalogum episcoporum Octodurensium ac Sedunensium. Annales suos citat pag. 60 dicens: Ipso seculi V initio insignem Vallesia aluit Christi athletam Florentinum episcopum Octodurensem, quem cum Hylario diacono martyrii palmam retulisse affirmant Annales præcitati. Catalogum vero allegat pag. 65 his verbis: Qui ex Catalogo nostro post Florentinum primus occurrit, est Theodorus, hujus nominis secundus episcopus Octodurensis. Mentem nostram super Annalibus aperuimus num. 7, idemque sentimus de Catalogo, qui, ut ex aliis apud Briguetum locis colligimus, in iisdem Annalibus continetur; ac proin hic asserere non cunctamur, nihilo magis nobis valere ad probandum Sanctorum episcopatum ac diaconatum, quam ad figendum Seduni Vallesiæ eorumdem martyrium. Etenim si quid valeant amplius, quid causæ fuit, cur a nemine, quem equidem novi præter Briguetum, hactenus allegati fuerint Annales isti pro episcopatu S. Florentini? Adeone incurii fuisse censendi sunt assertores istius episcopatus, ut ne unus quidem ad archivum Sedunense recurrerit & Annales istos consuluerit? Adeone inconsulti, ut, dum in ipso loco exstabant certiora & clariora instrumenta, omnes in dubio ac obscuro, & ut diximus, male intellecto Sigeberti textu conquiescerent? Id equidem non credo: præsertim cum nonnulli, ut Simlerus, Murerus & Claudius Robertus, de rebus, Sanctis & episcopis Vallesiæ scripserint ex instituto: verisimilius mihi est, eorum saltem aliquos post diligentem operam nihil istic reperisse, quod spectata auctoritate vel antiquitate dignum censerent produci in medium, sicque coactos fuisse sistere in uno Sigeberto.
[23] Hanc meam opinionem confirmat vir propter eruditionem commendandus, [appellat ad Sedunenses dubiæ prorsus auctoritatis] reverendissimus ac amplissimus D. Josephus de L'isle, abbas monasterii S. Leopoldi Nanceiensis Ordinis S. Benedicti, quem sæpe laudavimus tom. VI Septembris ad diem XXII occasione Libelli anno 1737 per ipsum editi in defensionem martyrii SS. Mauritii ac Sociorum Thebæorum contra Dubordæum ministrum acatholicum. Nam præter hunc libellum conscripsit etiam Gallice Historiam Agaunensis abbatiæ, cujus autographum, ad tempus nobis benignissime accommodatum, præ oculis habeo, & in qua ordine chronologico exhibet Acta abbatum Agaunensium una cum episcopis, qui illorum temporibus primo Octodurensem, dein Sedunensem cathedram occuparunt, & quorum subinde etiam aliquot gesta commemorat. Dum autem & utriusque lucubrationis materiam & scriptoris diligentiam considero, dubitare vix possum, quin, priusquam se isti labori accingeret, vel per se vel per alium sit perscrutatus Sedunensia archiva; sed potius per se, quandoquidem apud Vallesios versatus sit annis 1723 & 1724, in Agaunensi Sedunensis diœcesis abbatia sacræ Theologiæ professor, ac toto isto tempore mutuam consiliorum communicationem habuerit cum illustrissimo Francisco Josepho Supersaxo, Sedunensium antistite, ut ipse cum grata animi recordatione significat in fine Ms. Historiæ. Hinc, inquam, vix dubito, quin per se ipse viderit laudatos a Brigueto Annales; imo eosdem esse arbitror, quos in Historia pag. 102 Annales Vallesiæ appellat & in quibus eodem loco errorem assignat.
[24] Catalogum vero seu Catalogos episcoporum, ex Vallesia acceptos, [Annales & catalogos.] per decursum Operis allegat frequenter; sed neque dissimulat, quam exigui sint apud se pretii, dum eos citans addit nonnumquam: Si fides illis habenda sit, vel quid simile; dum eos subinde corrigit, dumque pag. 105 generatim dicit: Catalogos ecclesiæ Sedunensis non esse multum accuratos: Ne sont pas fort exacts. Denique quam parum deferat Sedunensibus monumentis quoad præsentem quæstionem, abunde declarat pag. 9 in hunc modum scribens: Constat, episcopatum fuisse in Vallesia circa medium seculum IV; cum concilio Aquileiensi, celebrato anno CCCLXXXI, subscripserit Theodorus, tamquam episcopus Octoduri, hodiedum Martigny, quod situm est in parte inferiori illius regionis. Volunt, huic ab anno CCC decessorem fuisse Ogerium quemdam; sed probationes non afferuntur. Successores Theodori usque ad Constantium, qui Epaonensi concilio interfuit, haud multum noti sunt. Interim adstruitur (on avance) Florentium aut Florentinum sedi Octodurensi præfectum fuisse anno CDXI, ac martyrium subiisse in persecutione Wandalorum; illi autem successisse Rusticum CDXLIII.
[Annotata]
* imo 411
* Miræus Arelate
* ibid. Sedunenses
* ibid. Besontionensis
§ III. Tempus martyrii; Acta duplicia & eruditorum de iis judicia.
[Plerique martyrium figunt seculo 5; Castellanus 3.] Tempus martyrii nullo charactere produnt purum Usuardi vel eo antiquiora Martyrologia. Usuardi aucti editio Lubeco-Coloniensis Sanctos, præcipiente Croco Wandalorum rege, peremptos dicit. Consonant apographa Martyrologii, quod pro Adoniano venditant Mabillonius & Dominicus Georgius, ut supra vidimus. Consonant & Acta a nobis edenda, & Sigebertus ad annum 411; hinc recentiores passim eumdem hunc annum signant vel certe initium seculi 5. Contra Castellanus hoc die in universali Martyrologio passos indicat circa 264: credo, quia juxta S. Gregorium Turonensem lib. 1 Historiæ Francorum cap. 30 & seqq. Chrocus, quem alii Crocum, alii Croscum, alii aliter nuncupant, temporibus Valeriani & Gallieni imperatorum in Galliis tyrannidem exercuit, sub eoque martyres commemorantur SS. Liminius, Antolianus, Cassius & Valentinus, ac speciatim passus asseritur S. Privatus episcopus Gabalitanus. De quatuor prioribus egerunt Majores nostri Bollandus & Henschenius: de Antoliano die VI Februarii, de Liminio XXIX Martii, de Cassio & Victorino XV Maii, & ubique pro auctoritate S. Gregorii obitum illorum fixerunt post medium seculum tertium.
[26] [Proponuntur] Ad idem tempus retulerunt quoque S. Privatum eruditi pene omnes, & ipse Tillemontius tom. 4 Monument. eccles. pag. 221, monens tamen, non deesse rationes, ob quas differri posset martyrium usque ad initium seculi V. Rationes ejus, ibidem in Notis expositæ pag. 651, eo reducuntur omnes simul sumptæ; quod in Actis S. Privati quædam narrentur, seculo tertio non satis convenientia. Auctores Benedictini Historiæ Occitaniæ tom. 1 pag. 638 & seqq., S. Privatum seculo 5 passum esse contendentes, Gregorio Turonensi, a quo chronologiam hic perturbatam arbitrantur, opponunt Idatii Fragmenta apud Canisium tom. 2 Lectionum antiq., Aimoïnum, Sigebertum & alios quosdam; ex iisque nituntur ostendere, Croci in Gallias irruptionem non tertio sed quinto seculo esse illigandam. Argumenta saltem præcipua utrimque allata exhibuit Cuperus noster in Commentario prævio ad Acta ejusdem Sancti tom. IV Augusti pag. 434 & seqq., subdiditque, se posteriorum rationibus, nisi evidentiores afferantur, non moveri, ut eorum opinionem amplectatur; in eorumdem tamen gratiam liberaliter adjecit, se martyrium S. Privati notasse post medium seculi tertii, vel forte ineunte seculo quinto.
[27] [rationes,] Liberaliter, inquam, isthæc adjecit: nam demus, biographum S. Privati, qui hujus martyrium affixit temporibus Valeriani & Gallieni, immiscuisse historiæ suæ nonnulla iis temporibus non congruentia: demus etiam tantisper, ex Idatio ceterisque nominatis probari, Crocum aliquem regem Wandalorum fuisse ineunte seculo quinto; an ista sufficiunt, ut in idem seculum differatur obitus S. Privati, cujus ne nomen quidem legitur in Idatii Fragmentis aut aliorum Operibus, cujusque martyrium, ad quod animum attendisse non videntur Tillemontius & laudati Benedictini, non tantum ab ejus biographo ac Gregorio Turonensi, sed ab optimæ notæ martyrologis, Floro, Adone &, ut recentiores sileam, Usuardo diserte figitur sub Valeriano & Gallieno? Sane ex mox liberalissime concessis nihil, meo judicio, concludi potest, quam quod erraverit in adjunctis biographus; & vel quod Gregorius Turonensis mendose scripserit nomen tyranni, sub quo, imperantibus Valeriano & Gallieno, passus est S. Privatus, vel quod Crocus unus seculo tertio, Crocus alter ineunte quinto sævierit in Galliis
[28] Sed neque auctoritas, S. Gregorio opposita, tanta est, [quæ opinionem Castellani] ut ad alterutrum refugiendum sit. Nam Idatius, unde prima ac præcipua desumitur, Croci irruptionem non memorat in Chronico suo; allegatis vero fragmentis, ut ipsi suggerunt Benedictini, nimiæ immixtæ sunt fabulæ, quam ut illi attribuantur. Revera apparet, eorumdem verba sunt ex Gallicis Latina, auctorem compilationis istius plura nomine Idatii referre facta seculo sexto, quæ historicus iste, defunctus ante finem quinti, scribere non potuit. Aimoinus seculi 10 & XI scriptor, qui secundo loco adducitur, ob frequentes errores frequenter arguitur ab eruditis, & hic nominatim a Tillemontio tom. XI Monum. ecclesiast. pag. 648, ubi in Notis ad S. Desiderium episcopum Lingonensem Tillemontius adhærens Gregorio quoad Crocum regem, dicit, Warnaharium, S. Desiderii biographum & hunc secutos alios errare, dum Wandalis, seculi 5 scilicet, Crocum regem attribuunt, & apertius, inquit, eumdem errorem committit Aimoïnus, dum vult Crocum regem fuisse non tantum Wandalorum, verum etiam Alanorum & Suevorum, quos scimus cum Wandalis Gallias devastasse sub Honorio imperatore. Hinc patet, quis ipsi sensus sit de reliquis, idem vel simile quid asserentibus, speciatim de Sigeberto, quem præterea pag. 650 hominem plane novum appellat, ut significet testimonii ejus imbecillitatem. Idem de Croco statuerunt eruditi ante & post Tillemontium; ante ipsum præter alios multos illustrissimus Bosquetus in Historia ecclesiæ Gallicanæ lib. 3 cap. 39 dicens, Crocum sub Valeriano & Galieno Gallias pervagatum fuisse, amplius dubitandum non videtur: post Tillemontium Longuevallius noster lib. 1 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ; ubi non tantum cum Bollando & Henschenio post medium seculi tertii, sæviente Croco, fixit martyrium SS. Antoliani & Sociorum Arvernensium, sed & S. Privatum & S. Desiderium Lingonensem non obstantibus rationibus ab eodem Tillemontio adductis, ut evinceret, S. Desiderium pertinere ad initium seculi 5 contra Henschenium, qui tom. V Maii pag. 242 S. Desiderium similiter signaverat circa annum 264.
[29] Hac, inquam, de causa Castellanus, ut opinor, etiam SS. Florentinum & Hilarium ad idem seculum tertium referendos censuit. [nobis verisimiliorem] Et sane nullum oppositæ sententiæ patroni vetus monumentum afferunt, nullum scriptorem Sigeberto anteriorem, unde constet, retrahendos esse ad quintum. Mabillonius quidem opinionem suam putat fundatam in Actis Sanctorum nostrorum; quod nempe passi dicantur tempore Wandalicæ persecutionis, sed additur, sub Croco rege, qui, ut ex ante dictis patet, non probatur tunc exstitisse; quod autem attinet ad denominationes gentis; Wandali vocabantur ab hujusmodi scriptoribus gentes, quæ Gallias aliquando populatæ fuerant, ut passim admittunt eruditi: & sic noster Crocum Wandalorum regem dixerit, quem S. Gregorius Alemannorum regem appellavit. Præterea si ex Actis res definienda foret, non cunctarer ire in Castellani opinionem. Nam volve, revolve Acta ista, non poteris inficiari, quin juxta auctorem & Crocus rex & omnis exercitus ejus idololatræ fuerint & locus ipse idolorum cultui addictus. Demus aliquot ejus verba: Florentinus dum nomen ejus, ut Christiani, ad Crocum, … gentili cæcitate & culturis idolorum deditum, perlatum est, sisti jussus est tyranno, & ab eo nomen rogatus, respondit: Christianus sum;… Crocus dixit … Sacrifica diis & carnes sacrificiorum ede. Florentinus respondit: … dii tui nequissimi sunt dæmones … Crocus dixit: Si dii nostri detestandi sunt & detestabiles, quomodo præstant nobis defensionem, & reges & principes exaltando ponunt in gloria?… Florentinus: Permitte me, conteram statuas tuas, & probabis, non esse deos… Crocus dixit: Habeto potestatem. B. Florentinus toto animo auxiliatorem invocans Christum, fide plenus omnia simulacra dæmonum, quæ illo castro servabantur, contrivit, & præterea orationibus suis ex eodem loco habitationem dæmonum reppulit. Cetera congruunt ab initio usque ad finem. At non ita congruunt Wandalis seculi quinti, utpote Christianis, quamquam hæreticis & Ariana labe infectissimis: a quibus proinde verisimile non est, captos fuisse Sanctos, quod Christiani essent, aut martyrio affectos, quod idolis sacrificare detrectarent.
[30] [faciunt.] Haud contemnendum quoque argumentum formari hic potest contra Mabillonii pro seculo 5 opinionem ex Martyrologio, quod tam ipse quam Dominicus Georgius vere Adonianum esse volunt. In eo quippe SS. Florentinus & Hilarius capti dicuntur, dum Christianitati operam darent, & pro fide Christi capitali sententia puniti absque ullo indicio, an ab hæreticis an ab idololatris vel gentilibus; quod tamen stricte observant veteres martyrologi Usuardus, Notkerus & strictissime Ado, quotiescumque Catholicos a Wandalis Arianis seculo 5 passos commemorant. Adeat curiosus lector Adonis Martyrologium ad dies XXIII & XXIX Martii, XVII Augusti, VI Septembris, XII & XVI Octobris, XII & XXVIII Novembris, VI & XV Decembris, ubi Sanctos in Wandalica illa persecutione passos leget sub rege Ariano, adjectis præterea his vel similibus vocibus: Pro confessione, assertione, defensione fidei Catholicæ, Catholicæ veritatis. Ubique, inquam, nam licet ad diem XVII Augusti septem sancti Martyres annuntientur in Wandalica persecutione sub Hunnerico rege, omissa voce Ariano, hæresis ista abunde involvitur verbis sequentibus: Pro confessione Catholicæ fidei & unici Baptismatis defensione: unde probabilissime concludas contra Mabillonium, vel non esse Adonis, quod allegat, Martyrologium, vel si sit, SS. Florentinum & Hilarium a Wandalis seculi 5 non esse occisos, aut saltem ut tales ab Adone non fuisse habitos. Postrema conclusionis pars probabiliter etiam eruitur pro Usuardo ex ipsius Martyrologio, ubi ad præcitatos dies semper adjicit aliquam ex dictis particulis: Pro confessione, defensione Catholicæ fidei &c.; hoc vero die nude dicit: Castro Pseuduno sancti Florentini, qui una cum beato Hilario post abscissionem linguæ gladio jussus est feriri. Equidem, omnibus rite perpensis, magis inclino in Castellani sententiam; cum tamen nihil quoque occurrat, quod me plane convincat de ejus veritate, dubitanter signavi: Forte seculo III.
[31] [Acta longiora ab auctore seculo IX] Duplicia habemus Acta martyrii, in eo saltem diversa, quod alia sint aliis prolixiora. Prolixioribus usus sum, quando occasione difficultatum jam propositarum citanda fuerunt Acta vel recitanda eorum verba; tum quia antiquiora existimabam brevioribus, tum quia perspiciebam, ea quoque sola allegari ab eruditis, nec quoad res controversas tantam esse in brevioribus differentiam, ut alterutri contendentium parti amplius prodesse vel obesse possint. Mabillonius Sæc. 4 part. 2 Actorum Ord. S. Benedicti daturus relationem translationis reliquiarum SS. Florentini & Hilarii, peractam post medium seculum nonum, unum & alterum textum affert ex dictis prolixioribus ad firmandam suam de tempore ac loco martyrii sententiam, deque eorum auctore ista præfatur pag. 492: Rem gestam posteris commendavit ejus temporis (quo facta translatio) auctor, monachus, (ut quidem mihi videtur) Bonævallensis, qui libellos duos, unum de passione, alterum de translatione & miraculis sanctorum Martyrum scripsit. Utrumque libellum inveni in membraneo codice Remigiano, sub initium sæculi X exarato, ex quo historiam translationis huc adducere visum est, præmissis nonnullis versibus ex libello passionis &c. Eadem quoque Acta citat Ruinartius in Historia Wandalicæ persecutionis pag. 410, sed tam ipsi quam Mabillonio suffecit laudare antiquitatem codicis; nulla cura fuit insinuandi, qua fide digna sit lucubratio, annis fere quadringentis & quinquaginta, in ipsorum etiam de tempore martyrii sententia, post res peractas conscripta.
[32] Tillemontius tom. XI Monument. eccles. pag. 544 Acta eadem Mss. a se visa quoque fuisse affirmat, [conficta creduntur] de iisque in hunc modum pronuntiat: Verisimiliter concinnata fuere ab homine, cui nihil particulatim de sua Historia compertum erat, & qui dicere multa cupiebat. Creditur fuisse monachus Bonævallensis; qui vivebat sub finem seculi IX. Bailletus in tabula critica ad diem XXVII Septembris cetera consentiens Tillemontio de auctoris ætate & conditione: Nullius sunt, inquit, auctoritatis. Auctores Historiæ litterariæ Franciæ tom. 5 pag. 398, Opus esse significant a scriptore inventum sive ex ejus ingenio fabricatum. Et sane judicium Actis istis favorabile prudenter ferre non poterant Tillemontius ac Bailletus, utpote qui Sanctorum martyrium referebant ad Wandalorum seculi 5 persecutionem, cui integra narratorum series repugnabat, ut supra ostendimus contra Mabillonium. Sed neque in Castellani nobis probabiliori sententia, cui eadem narratorum series melius congruit, ausim certam iis aliquam auctoritatem attribuere, cum in ea sententia auctor sexcentis circiter annis vixerit post Sanctorum obitum, nec ita scripserit, ut persuadeat, præluxisse sibi vetustiora monumenta.
[33] Orditur quidem his verbis: Beatorum martyrum Florentini & Hilarii Historia facti hujusmodi ordinem prosequitur: [majori saltem ex parte,] Cum rabies Wandalorum &c. Sed quid inde intellectum voluit? An quod Historiam ab antiquiore relatam tantum descripserit? Quod brevioris alicujus ordinem secutus sit & hinc inde ampliaverit atque exornaverit? Quod gestorum fragmenta sparsim ex vetustis monumentis eruta collegerit & in unum corpus redegerit? Quod partim ex veteribus chartis, partim ex traditionibus idem opus conflaverit? Non primum, ut mox evidenter patebit. Non etiam secundum: nam in prologo suo ad eum modum scribit, acsi rem pene impossibilem aggrediatur: Arduam, inquit, rem & difficilem adeo mihi reverentia tua nunc imperavit, & ut citius imperata faciam, jussis impellere non desistit: cui reniti, cum magnitudo rei suaderet, tandem sumpta fiducia ejus, qui dicit: Omnia possibilia credenti, in manibus, satisfacturus beatitudini tuæ, opus arripui &c. Quis enim serio ita loquatur, dum præ oculis habet Opus brevius, cujus ordinem sequatur, dumque omnis difficultas in eo sita est, ut dictio seu stylus exornetur, & adjunctis verisimilibus augeatur narratio? Nec tertium denique nec quartum videtur intellectum voluisse: nam pars longe major Actorum constat colloquiis & disputationibus tyrannum inter ac Florentinum, quæ passim conficta esse censentur, dum scripto commissa non reperiuntur a teste aurito vel ab alio, qui ex tali teste accepit. Quæro itaque, an biographus ista colloquia repererit in vetustissimis ac fide dignis monumentis, nec ne: si sic; ergo rursus inepte conquestus est de difficultate Operis, cum major ejus pars tantum describenda fuit: sin' minus repererit; igitur eadem major pars gratis conficta censebitur. Quid autem de reliqua Operis parte censebimus, quando, licet liberaliter concedamus, non defuisse biographo documenta, nescimus, quo pretio hæc digna fuerint & qua fide per illum adhibita, imo quando eadem in parte occurrunt talia miracula ac prodigia, quæ ad assensum movere non solent, quamquam relata ab auctore proximiore, sed ignoto & utcumque suspecto? Hæc de Actis prolixioribus.
[34] [& antiquiora brevioribus: utraque danda ut incertæ fidei.] Breviora nullam præ se ferunt temporis notam, nec, ut jam insinuavi, a longioribus differunt, nisi in ipsa sua brevitate; idem ceteroquin narrationis ordo, eadem pene ubique servata verba; ut evidenter pateat, vel breviora ex prolixioribus contracta esse, vel prolixiora ex brevioribus adornata. Primum mihi verisimilius apparet propter allegatas ab auctore prolixiorum querelas de difficultate Operis, quæ alioqui locum non habuissent. Cum tamen contingere potuerit, ut is ad ampliorem a suis ineundam gratiam in difficultate adstruenda exaggeraverit, utraque dabo, tamquam Acta incertæ fidei, reliquum vero de iis judicium lectoribus relinquam. Breviora secundo loco excudam ex unico, quod habemus, Ms. apographo codicis Ultrajectini S. Salvatoris; longiora præmittam ex apographo, quod desumptum notatur ex codice Ms. Reginæ Sueciæ, collatumque cum apographo Ms. Prioratus Benedictini de Saxiaco, sive de Seyssieu in Bugesia diœce. Lugdun., quod erat in capsa reliquiarum intra murum. Ceterum quam corruptum sit locis plurimis nostrum ex codice Reginæ Sueciæ apographum, manifestabunt Annotata, & correctiones juxta Saxiacense Ms. margini adjectæ. Carebat illud præterea auctoris prologo; sed eum propria manu Papebrochii descriptum habemus ex Pruvinensi in Bria Legendario, collatum quoque, ut ex variantibus in margine signatis lectionibus conjicio, cum alio, Saxiacensi fortasse, manuscripto.
§ IV. Tres reliquiarum translationum Historiæ, & quo pretio dignæ hæ sint, judicium.
[Tres præcipuarum translationum Historiæ assignantur.] Non minus obnoxia sunt difficultatibus, quæ de Sanctorum corporum seu reliquiarum translationibus circumferuntur, quam cetera hactenus disputata omnia. Tres præcipuarum diversis temporibus factarum relationes commemorat Mabillonius sæpe citato Sæculo 4 Benedictino, & unam quidem, eamque, ut apparet, primariam exhibet integram a pag. 494 ex membraneo codice Remigiano sub initium seculi decimi exarato. De binis aliis ita scribit pag. 493: Incidit in manus meas Historiola duplex Ms. de translatione S. Florentini, quarum una sæculo IX facta est in castrum S. Florentini ad fluvium Armentionem; alia in Latiniacense monasterium anno MXCIV, procurante Arnulfo abbate. Prioris Historiolæ copiam sibi submissam ait ex Ms. codice Autissiodorensi, eamque in breve admodum compendium contrahit. Secundæ aliquot dumtaxat verba adducit in eum præcipue finem, ut inde confirmet suam de loco martyrii opinionem, sed & illam postmodum impressam dedit ex Ms. cod. Andreæ Duchesne Sæc. 6 part. 2 pag. 805. Habemus & nos trium dictarum translationum Historias Mss. Prima, ea scilicet, quam ex codice Remigiano excudit Mabillonius, descripta notatur ex Legendario Carmelitarum Discalceatorum Parisiis & collata cum Chiffletiano apographo ex veteri Ms. S. Benedicti de Saxiaco. Secunda exstat in codice Ms. Autissiodorensi domni Georgii Viole, ut appellare consuevimus. Tertia desumpta indicatur ex tom. 3 Legendarii PP. Cælestinorum Parisiis.
[36] Primam, de cujus auctore, si scribendi modum spectes & antiquitatem codicis a Mabillonio assignati, [Prima, cujus Historia dabitur,] rebus narratis valde propinquo, nonnihil inquiremus inferius, etiam excusam dabimus: atque idcirco hic tantum aliqua inde delibabimus, unde memoratæ difficultates eruantur, dum nempe comparantur cum iis, quæ in aliis duabus relationibus adstruuntur. Sic autem scribit laudatus auctor apud Mabillonium, & in nostris Mss. ut notatur in margine: Sanctorum martyrum Florentini & Hilarii corpora venerabiliter quidem ab antiquis curata & condecenti loco sepulta sunt. Sed emergentibus annis quorumdam incuria ipsum locum, eorum venerationi ornatum, ad ruinam deduxit. Processit ita non parvum temporis spatium, & magis magisque structura corporibus Sanctorum supposita * infirmior [facta est,] ita ut vetustate nimia soluta pæne dilitesceret *; & pluviis ac ventis tumuli beatorum Martyrum paterent: ac per hoc veneratio circa locum illum frigidior, concursusque populi fieret tepidior.
[37] Hoc cum quidam venerabilis abba, nomine Aurelianus, [facta dicitur Athanacum] qui tunc temporis Augustudunensi ecclesiæ archidiaconus datus fuerat, cum diligenter sollicitudine ecclesiastica singula lustraret, pervidisset, insuper & meritum sanctorum Martyrum, tam obscuris & ruinosis parietibus sepultorum, perdidicisset; anxia secum consideratione volutare cœpit, quomodo inde beata Martyrum ossa ad decentiora loca transferret. Cumque tam pium animum suum non modo clericis, verum * & episcopo diœcesis ipsius aperuisset; tandem quod ardenter cupiebat, Deo auxilium ferente, perfecit, & Sanctos Dei alio, quo placuit, transposuit. Namque * isdem venerabilis abba postmodum Lugdunense civitate * habitaturus in monasterio S. Martini confessoris Athanao, tam carum thesaurum non contulit aliubi recondere (periodus hæc varie legitur in Mss., credo, meliorem esse, quæ habet: Non tulit alibi requiescere) sed secum ad prædictam civitatem deferre (subintellige statuit) suoque loco venerabiliter patrocinium illorum habitum * componere. Plura ad præsens propositum non requiruntur; reliqua enim potissimum spectant ad partem earumdem reliquiarum deinde Lugduno delatam ad Bonævallense in Carnutensi diœcesi monasterium.
[38] Sed quod hic observari meretur, jam recitatis consonat vetus auctor, [seculo 9.] qui, judice Mabillonio, breve Chronicon de Bonævallensis monasterii origine & incremento edidit seculo X, in eoque apud eumdem Mabillonium pag. 505 isthæc tradidit: Cumque nutu divino quidam archidiaconus Augustudunensis ecclesiæ, Aurelianus nomine, circumiret ecclesias illius provinciæ, ut Sanctorum corpora non bene adornata ipse bene adornaret, contigit, ut sanctorum corpora martyrum Florentini & Hilarii reperisset, & inde secum transtulit Lugduno in ecclesia S. Martini, quæ vocatur Athanao, valde diruta, sed antiquitus dedicata, in qua & ipse abbas factus est. Consonat & clausula, quæ adjecta est ad calcem apographo nostro Actorum passionis ex codice Reginæ Sueciæ, & his verbis concepta: Sed post temporis longi spatium, sancto & religioso Fratre id ipsum agente, Lugdunum deportata sunt, cum idem Frater, disponente Deo, ad Lugdunensem urbem, habitaturus apud monasterium S. Martini, cui nomen loci Athanato, convenisset. Porro, ut saltem late statui hactenus possit, quo circiter tempore translatio hæc contigerit, Aurelianus, cujus Acta apud nos digesta sunt tom. 2 Julii pag. 60 & seqq., certo Abbas fuit Athanacensis monasterii anno 859, ac verisimillime eumdem locum dudum ante inhabitavit, ut ostendere conabor, quando ad difficultates utcumque tollendas pervenero.
[39] [Altera eodem seculo] Alterius translationis Historia, prout ante monui, inserta est codici nostro Ms. Autissiodorensi, sed Gallico idiomate; Latino tamen primum exaratam fuisse, credere me jubet Mabillonius, qui textus aliquot Latinos, tamquam ex ipsamet descriptos, profert: ex iisdem præterea textibus colligo, auctorem codicis nostri stricte eam non fuisse interpretatum ex Latino Gallice; atque idcirco nec ego me strictæ interpretationi hic astringo; sequor tantum narrandi ordinem & quæ ad sufficientem ejus intelligentiam non requiruntur, prætermitto. Duæ matronæ genere illustres, Dodelina (Mabillonius Godelinam vocat) & Lemissa, sorores germanæ, altera Carnotensis comitissa, Perticensis altera, ultroneam sibi peregrinationem indixerunt in urbem Romanam, & in itinere diverterunt ad castrum, vocabulo Florentinum, a cujus domino, generis affinitate ipsis conjuncto, honorifice susceptæ sunt. Cernentes autem illic exiguum sacellum, B. Mariæ Virgini dicatum & fovendæ pietati accommodatum, amplificare ac propriis sumptibus reædificare id statuerunt, reliquum vitæ illic cultui beatissimæ Virginis consecraturæ, si favente Domino, peregrinationem absolverent.
[40] [ad Castrum Florentinum,] Relicta ad novæ ecclesiæ structuram sufficienti pecunia, discedunt & per viam reliquias eidem locupletandæ impetrare satagunt. Romæ donantur brachio S. Hyppoliti; in reditu hospitandi gratia declinantes ad castrum de Breves (Mabillonius Bremur scribit, id est inquiens: Brevis murus) intelligunt ex loci incolis, translatum huc esse corpus S. Florentini. Mire exardescit earum studium, persuadentium sibi, non posse digniores afferri ad consecrationem ecclesiæ castri Florentini, quam Sancti cognominis reliquias. Demum precibus ac donis evicerunt, ut dominus de Breves ipsis concesserit caput & partem corporis S. Florentini cum quibusdam reliquiis S. Hilarii martyris & alterius martyris, nomine Aphrodii seu, ut scribunt alii, Aphrodici vel Aphrodisii. Notandum, quod Mabillonius, quasi ipsa instrumenti verba exhibens, dicat, impetrasse ipsas caput S. Florentini cum MAXIMA parte reliquiarum corporis illius, nec ullam, forte brevitatis gratia, hic faciat mentionem reliquiarum SS. Hilarii & Aphrodii. Ubi in castro Florentino ac circumjectis locis compertum fuit de reditu comitissarum, deque allato reliquiarum, præsertim capitis & notabilium aliquot ossium S. Florentini thesauro, ingenti pietate ipsi obviam processum est a clero & populo, in quo fuit mater, vehementi mœrore profligata, quod a biduo triduove sibi morte ereptus esset infans septennis, dictus Alodius. Eum tamen sepulturæ non tradiderat, spe quadam freta, futurum, ut revivisceret ad reliquiarum attactum: quemadmodum revera contigit die VI mensis Julii, quo illuc advenere. Puer autem diu postmodum supervixit, sepultusque fuit in nova ecclesia, quæ, rogantibus prædictis comitissis, circa annum 835 die VII Maii per Aldricum archiepiscopum Senonensem dedicata fuit beatissimæ Mariæ Virgini, SS. Florentino, Aphrodio, Hilario & aliis.
[41] Porro illustres illæ feminæ multis annis instar reclusarum habitavere prope eamdem ecclesiam, [ejus Historia in adjunctis suspecta est.] & quæ in vita per pietatis opera adeo conjunctæ fuerant, nec in morbo & obitu disjunctæ fuere: ambæ infirmari cœperunt festo Circumcisionis Domini, ambæ in Epiphania in cælum migrarunt; æmbæ sepultæ sunt ante aram B. Mariæ Virginis, ubi Deus pluribus dein miraculis ipsas illustravit: quod attestatur, inquit collector noster, Legendarium ecclesiæ S. Florentini. Mabillonius secundum ante dicta usus ipso instrumento Latino, diem adventus reliquiarum seu, ut ipse habet, depositionis in nova ecclesia, eumdem signat prid. Non. Julii, eumdemque dedicationis ecclesiæ Nonis Maii: annum non exprimit: sed eum late saltem conjiciendum præbet; verbis alio charactere impressis notans, factam esse dedicationem per dominum Aldericum, virum industrium & multæ religionis Senonensem archiepiscopum. Is enim sanctus antistes, cujus Acta illustravit Henschenius tom. 1 Junii ad diem mensis sextum, Senonensem cathedram ascendit anno 829 vel sequenti, & vivere desiit 841, adeo ut auctor relationis seu noster collector, si vere per Aldericum facta sit dedicatio, haud multum aberrare potuerit, signans eam circa 835. Dico, si vere ab ipso facta sit: quia tota relatio suspecta est. Certe, licet narrata de binis comitissis absolute fabulosa esse pronuntiare nolim; fabulis tamen maxime affinia videri debent consideranti, nihil afferri pro eorum veritate præter unum loci Legendarium ignotæ ætatis & auctoritatis.
[42] Tertia translationis Historia, ab ignoto similiter auctore Latine exarata, [Tertia,] multo fusior est quam præcedens, &, ut jam dixi, typis vulgata a Mabillonio Sæc. 6 part. 2 pag. 805, absque ulla tamen editoris super ejus valore critica observatione. At mihi quidem adeo insulsa visa est, ut non tantum ab ea integre recudenda abstinere statuerim, verum etiam, ut, si prudenter judicare possem, cuilibet lectori ad manus fore editionem Mabillonianam, lubens abstinuissem ab eadem in compendium contrahenda; cum neque hoc paucis verbis & absque tædio fieri queat, dum longæ narrationis series sufficienter perstringenda est & de ineptiis ea contentis lector instruendus: faciam id tamen, quam potero brevissime. Auctor itaque præfatus nonnulla de antiquorum studio in conscribendis Sanctorum Vitis & miraculis, colligendisque ac honorandis eorum reliquiis, Arnulfum, Latiniacensis monasterii abbatem, cum quibusdam monachis in ecclesia S. Columbæ prope Senones sermocinantes facit de statu Ecclesiæ ac Sanctorum cultu: eaque occasione monachum quemdam isthæc proferentem inducit: Scio enim, esse in quodam castello Burgundiæ, nomine Blesmodo, tria Martyrum corpora, adhuc in terræ pulvere jacentia, ab omni servitio fidelium prorsus aliena: sunt autem in quadam ecclesia cujusdam tyranni, nomine Hausionis *, in quam sæpe intromittit ille raptor pecudes & animalia, quæ ipse prædatur, & de ecclesia stabulum, imo quod pejus est, speluncam facit latronum; fitque sæpe enimvero, quod illæ pecudes & animalia cubant super sancta corpora & volutantur, & quod auditu horrendum est, stercorantur. Horum unus nomen habet Florentini … alius … vocatur Hilarius … alter vero Aphrodisius. His immiscentur aliqua de eorumdem martyrio, cujus Acta verisimiliter præ oculis habuit auctor noster. Unde perpendi potest (sic prosequitur monachus) quam inanis & prorsus nulla est eorum fides & devotio, qui de tantorum Virorum ecclesia faciunt pecuale stabulum, & de sacrario sterquilinium. Si quis igitur fidelium quolibet modo corpora eorum inde tolleret & in locum digniorem & ad gentem Deo servientem transferret, quis sanæ rationis injustum illud esse diceret?
[43] [cujus prolixior] Ad hæc Arnulfus abbas, multa de sacrilegio & rapina prolocutus, consultius esse, ait, ut adeatur tyrannus, tenteturque, an inito pacto, Martyrum corpora impetrari queant. Placet consilium; de eligendo viro idoneo deliberatur: aderat colloquio opportune Guido abbas Pultariensis (monasterium est in Lingonensi diœcesi, vulgo Poutieres) tyranno bene notus & linea consanguinitatis conjunctus: qui rogatus, ut eam in se provinciam suscipiat & si nequit amplius, corpus saltem S. Florentini obtinere tentet; respondet, notum sibi esse locum, ab antiquis dictum fuisse Sedunum, a modernis Blesmot vocitari; ecclesiam nullo tegmine munitam esse, licet pars, in qua est altare & in qua Martyres esse suspicantur, utcumque sit cooperta: castelli dominum adeo terrenis bonis inhiare, & tam parum curare cælestia, ut verisimiliter votis eorum sit responsurus. At periculosum sibi esse, addit Guido, istud negotium, quia homines regionis istius multum diligunt illum pretiosum Martyrem, quamvis non, ut deceret, venerentur, & quia eorum comprovincialis sum, timeo, ne mihi irascantur. Nihilominus operam suam addicit. Data occasione, convenit loci dominum, initur pactum, at minime completur; moritur enim brevi post miles iste, ut passim vocatur.
[44] [Historia,] Post triennium renovatur pactum cum illius filio & successore, qui nec sanctior nec bonorum minus avidus erat, quam defunctus parens, & datis utrimque obsidibus, coram Arnulfo Trecis confirmatur. Exsecutio committitur Guidoni abbati & Radulfo monacho, qui statuto die, comitantibus binis laïcis, ex Pultariensi monasterio ad castrum proficiscuntur. Sub noctem adfuit illis villicus dicti militis, cum eoque per ardua cujusdam excelsi montis, non ambulantes sed reptantes ascenderunt: erat enim mons ille tam arduus & immeabilis, quod nulli pervius erat, nisi avibus & reptantibus bestiis, cujus arduæ sublimitatis fastigium si videre potuissent, nullius umquam conductu ascendere præsumpsissent. Tandem cum magna difficultate ad summa montis pervenientes, gratam planitiem inveniunt, in qua quiescentes paululum, lassata membra & anhelantem spiritum recreaverunt, qui moras necessariæ quietis prævenientes, surrexerunt & usque ad mœnia ipsius castelli perrexerunt. Mittitur villicus ad dominum, ille per eumdem ipsos ad ingressum invitat; renuunt, proditionem veriti, protestanturque non ingressuros se, nisi ab ipso domino introductos. Egregitur itaque cum satellite suo Milone, introducit, ad ecclesiam perducit, sed omni prorsus lumine destitutam: quid agant in mediis tenebris? Hærent, conqueruntur, non est, qui egredi ausit & lumen accersat.
[45] [quantum ad intelligentiam] Advenit tandem, omnium ignara, domini mater, ardentem gestans candelam, sanctis Martyribus luminis obsequium præbitura. At ex adstantibus, quid rei ageretur, suspicata, filium, quamvis olim consenserat in idem pactum cum ejus patre initum, vehementer increpat & quantumcumque vociferetur, non exauditur, abscedit, obserantur ostia. Milo satelles, qui locum noverat … solus & nulli alii dicere poterat, nisi eidem soli domino suo, eum demonstrat, satis pro conditione loci honestum; sed nimis difficilem ad hoc, quod quærebant, investigandum. Erat enim caput sepulcri subtus altari reconditum, finis vero intra parietem maceriæ insertus, pars scilicet ultima pedum; & erat ab altari usque ad parietem arcuato sinu constructa magna lapidum cœmentata congeries, quæ laminam sepulcri opprimebat, & ne furtivæ calliditatis ingenio corpus Martyris inde transferretur, custodiebat. Quod cum viderent monachi, ad hoc submovendum viribus suis diffidentes, obstupuerunt & magnitudinis molem admirantes dixerunt: Non est nostræ possibilitatis tam laboriosum opus ad finem posse perducere, ut saltem usque ad auroram dimidium magnitudinis hujus possemus amovere, nox enim ista parva est, & jam ex magna parte transiit. Post alias hujuscemodi querelas, Radulfus monachus invenit ligna huic necessitati idonea. His & securi, quam idem opportune attulerat, labori se accingunt; supremum altaris lapidem tollunt ac deponunt, dein columnam lapideam concavam sub eo inventam, ac tandem tecturani tumuli, quæ erat lapis continuus, & congeriei lapidum fortiter adstrictus, suffossa eadem congerie, magna vi in duas partes confringunt.
[46] Aperto itaque sepulcro, assumpta candela, Radulfus monachus introspexit, [sufficit,] & cum se inclinaret, immanissimus eum pavor arripuit. Rogatus ab eo Guido abbas, renuit inspicere & reliquias tollere; hinc contentio, querelæ, recessus a tumulo. Radulfus demum sacra confessione noxas eluit; redit ad tumulum; ossa extrahit, tradit Guidoni, qui junctam iis schedulam, nemine vidente, occultat in sinu, quasi præscius turbarum mox excitandarum. Milites autem (dominus & satelles) ut viderunt ossa S. Martyris, obstuperunt, & de conventione, quam cum monachis fecerant, pœnitentes graviter indoluerunt: lacrymantes igitur & capillos trahentes & profunda ab intimo corde suspiria erumpentes, dixerunt monachis, quia nullo modo nunquam * paterentur, quod S. Martyr & totius patriæ defensor alias transferretur. Allegant monachi pactum & datam fidem; opponunt illi conditiones quasi in pacto contentas, quas pro tunc a monachis impleri non posse norunt. Ad hæc Guido: Sed utrum vos, inquit, compleveritis promissa, unde scimus? Quid enim si hæc ossa, quæ cernimus, non ejus sunt Martyris, quem quærimus? Esse potest, sint ut alterius: (occuluerat quippe scriptum testimonium.) Stupent illi; deliberaturi paululum secedunt. Guido interim schedulam ostendit Radulfo, in qua scriptum erat: Hic requiescit Florentinus martyr eximius, qui passus est quinto Kalendas Octobris. Redeunt milites; lis componitur.
[47] Suscepit itaque Radulfus in tunica palliata ossa S. Martyris, [exponitur,] sed solum caput deerat, quod in sepulcro minime invenit. Cumque monachi discedere vellent, milites illos detinuerunt, quoad usque altare fuit redintegratum, quod erat destructum: Reparato itaque altari … discesserunt; sed Radulfi, reliquias gestantis, sic obtunsa * erat … acies oculorum, quod nunquam de ecclesia exiret, nisi manu tractus fuisset. Tandem transito castello, divina miseratione, est redditum ei lumen oculorum. Tunc ascensis equis (quos ad montis radices uno cum socio reliquerant) festinantes Pulteriacum venerunt, adhuc dormientibus loci illius monachis; quorum interim Priori Burcardo & Waldrico famulo revelatus fuerat adventus S. Florentini. Guido abbas post sumptam etiam aliquantisper quietem, intellectis istis visionibus, quantocius Trecas perrexit, ubi dum ipse & Radulfus cibo se reficiunt in diversorio, mulier ignara, reliquias contineri in tunica, cubitos ei imposuit & intus concremari cœpit, sicut cremium in frixorio. Hoc similiter percepto, nec indicata causa, velociter iter prosecuti sunt. Donec tandem reliquiæ magno apparatu ac populi confluxu Latiniacum perlatæ & in ecclesia S. Pauli apostoli collocatæ sunt: ubi ejus (sancti Martyris) sæpissime resplendent merita; dum advenientes ægri, recuperata sanitate, sentiunt ipsius beneficia… Acta sunt hæc anno ab Incarnatione Domini MXCIV, regnante Philippo rege anno imperii sui XXXIII, præsidente quoque in urbe Parisiorum Gaufrido episcopo, & Arnulfo abbate regente ecclesiam Latiniacensis cœnobii, anno siquidem introitus ejus XXVIII. Postrema hæc, sicut & alia omnia, jam datæ synopsi eodem charactere inserta, ipsamet Ms. nostri verba sunt, collata cum editione Mabillonii.
[48] [& ineptiis ac fabellis] Judicet modo studiosus lector, an immerito historiam insulsam appellarim, videatque, quam parum sibi constet auctor. Primo ait, vel alium dicentem inducit, tria corpora in terræ pulvere jacere, super eadem volutari & stercorari pecudes, fieri de sacrario sterquilinium. Postea unum corpus absque capite ibi inventum memorat, loco satis honesto, sub altari in sepulcro tutissime depositum & custoditum. Corpora dicuntur ab omni servitio fidelium prorsus aliena, & locus, quo latent, nulli notus, præterquam soli satelliti Miloni: mulier tamen castri domina candelam affert sanctis Martyribus luminis obsequium præbitura. Mons, in quo exstabat castellum, nulli pervius adstruitur, nisi avibus & reptantibus bestiis; inhabitabatur tamen a multis hominibus, qui, ut ex contextu patet, & descendebant & ascendebant. Moles, qua tectum & munitum erat sepulcrum, tanta erat, ut, judicantibus monachis, pars ejus media amoveri non posset ante auroram: aggrediuntur tamen opus, cum nox … parva … magna ex parte transiisset, nec tantum amovenda amovent ad extrahendas reliquias, sed destructum altare restaurant, sed Pulteriacum perveniunt, dormientibus adhuc monachis; quamquam Pulteriacum, alias Pultariæ, secundum Burgundiæ & Campaniæ tabulas geographicas dominide L'isle, distet quinto circiter milliario a Bremur, sive, ut noster appellat, Blesmodo.
[49] [conspersa ostenditur,] Mitto impedimenta & moras; ineptas monachorum & militum altercationes; militum ad reliquiarum conspectum subitam religionem, ridicula lamenta, & succedentem mox litis compositionem, aliaque similia. Sed velim, mihi aliquis explicet, quem in finem miracula illa seu prodigia patrata sint. Cur Radulfus, ecclesia egressurus, cæcitate percussus fuerit: nam paulo ante & reliquias collegerat, & junctam eis schedulam, ostendente Guidone abbate, viderat. Cur autem ecclesia egressus visui fuerit restitutus. An primum ne reliquias auferret? Secundum ut auferret expeditius? Præterea ad quid visiones illæ, Pultariensi Priori & famulo factæ; ad quid pœna illata mulieri Trecensi: cum Guido ac socius ex utroque loco cum reliquiis aufugerint, neque illis spatium relictum fuerit reliquias honorandi, neque huic irreverentiam innocenter exhibitam reparandi, imo nec causam, cur pœnam incurrisset cognoscendi, ac veniam deprecandi? Equidem mera figmenta esse opinor, litteris commissa ab homine, non satis perito, qui priora asserta cum posterioribus connecteret, & fabulosa adjuncta verisimilitudinis pallio contegeret.
[50] [Latiniacum facta perhibetur seculo XI,] Fabulosa, inquam, adjuncta: nam S. Florentini reliquias, vel saltem pro ejusdem Sancti habitas, seculo XI Latiniacum delatas fuisse, testatur Historia translationis reliquiarum S. Theobaldi eremitæ apud Mabillonium Sæc. 6 part. 2 pag. 175 & seqq. Etenim ejus auctor, qui loco non uno indicat, se scripsisse vel eodem seculo XI vel sequenti non multum provecto, hæc habet: Nec desunt inibi (Latiniaci) pretiosa martyris ossa Florentini, post longe delata ab ipso Arnulfo abbate, fratris (legendum, credo fratre) sancti Theobaldi, cui non minorem venerationis exhibitionem aspera exhibet Burgundia, qualis sancto Areopagitæ Dionysio noscitur exhiberi in Francia. Revocet in memoriam lector dicta superius toto num. 42 & quam immensum differant ab iis, quæ asseruntur hic de Burgundionum eodem ipso tempore erga Sanctum veneratione dispiciens, priorem fabulatorem penitius agnoscat: imo cum hic reliquiarum S. Florentini Latiniacum translatio attribuatur ipsi Arnulfo abbati, statuat pro suo judicio, quid censendum de Guidone abbate Pultariensi, cujus ex alio instrumento hactenus notitia allata non est, quam ex eadem fabulosa relatione. Porro Arnulfus abbas Latiniacensis, in diœcesi Parisina monasterii, vitam protraxit usque ad annum 1106, ut assignatis documentis probatur tom. 7 Galliæ Christianæ col. 494. Nunc inquirendum, an memoratæ hoc § translationes reliquiarum conciliari possint inter se, & cum dictis ante de capite S. Florentini hodiedum servato in Bremur.
[Annotata]
* al. superposita
* al. dehisceret
* al. sed
* al. Jam quia
* al. Lugdunensem civitatem
* al. prope tumulum illorum habitaturus
* Mab. Haymonis
* l. unquam
* al. obtusa
§ V. Difficultates in translationum Historiis occurrentes, & noster ad eas tollendas qualiscumque conatus; translatio aliquot reliquiarum ad Bonevallense monasterium, nunc S. Florentino sacrum.
[Sæpe scriptores partem reliquiarum totum appellarunt,] Mabillonius Sæc. 4 part. 2 pag. 497 difficultates proponit quidem, sed non solvit vel certe non ita solvit, ut satisfaciat: Scrupulus, inquit, occurrit, quo pacto fieri possit, ut corpora sanctorum Florentini & Hilarii Athanacum translata sint (seculo IX) Florentini vero pars Bonævallensibus concessa (seculo eodem) cum legamus in alia translationis ejus Historia, totas ejus reliquias demto capite, quod in vico Bremur hactenus adservatur, Latiniacum fuisse translatas exeunte seculo XI: aut quo pacto S. Florentini caput relictum est Bremuri, si translatum est (seculo IX) in castrum S. Florentini, ut habet alia Historia (de duabus comitissis) superius relata. An S. Aphrondisii corpus pro eo sumtum; an relictum ab Aureliano? Fatendum est, scrupulum sublatu difficillimum esse, si omnia in summo rigore sumantur: si nempe voces corpora & caput ita accipiantur, ut corpora plane integra, caput nulla sui parte mutilum designare debeant. At neque antiqui neque etiam recentiores, ubi de reliquiis agunt, rigidis istis terminis voces sua solent circumscribere, ut experimur frequentissime. Quoties enim aliquot Sanctorum ossa non vocantur corpus vel corpora? Quoties pars capitis non magna caput non appellatur? Quoties os unum brachii non dicitur brachium, maxime si thecis, Sanctos, eorumve caput aut brachium repræsentantibus, inclusa sint?
[52] Nec longe quærenda sunt exempla: audiatur ipsemet primæ translationis historicus; [quod & hic factum opinamur,] quam clare partem reliquiarum totum appellet, patebit ad oculum. Postquam narravit, quo pacto SS. Florentini & Hilarii sacra ossa ex Burgundia Athanacum deportata fuerint, addit partem eorum a S. Aureliano concessam fuisse monachis Bonævallensibus, ut sequitur: Dedit eis partem sanctorum corporum præcipuam, egitque pia caritate, ut & pars illi, immo totum, maneret, & pars fratribus, immo similiter totum, retribueretur: factumque est, ut fratres reverendi sanctum Florentinum sanctumque Hilarium ad Bonam-Vallem totos secum ferrent, & sanctus abbas, qui eos dederat, beatum Florentinum ac beatum Hilarium totos sibi suoque monasterio retineret. His positis, maxima difficultas non erit in nomine seu qualitate, quæ reliquiis diversorum locorum attribuuntur, sed in tempore, quo, & loco, ex quo translatæ memorantur. Nam ut præfert prima translationis Historia, S. Aurelianus corpora Sanctorum nostrorum detulit ex ipso loco, quo primum sepulta fuerunt; igitur ex Pseuduno castro. Juxta secundam Relationem corpus S. Florentini translatum erat in Breves, sive, ut legit Mabillonius, in Bremur circa annum 835, & cum illo verisimiliter etiam corpora SS. Hilarii & Aphrodisii; cum juxta eamdem relationem duæ comitissæ horum quoque reliquias ibidem impetraverint, ad castrum S. Florentini deportandas. Hic latet nodus, qui si vel per verisimiles saltem conjecturas ita solvi queat, ut neutra relatio absolute falsitatis arguenda sit, ceteris dissolvendis multum commodi accedet. Faciamus periculum.
[53] [& conjectaras proponimus,] Statuamus seu, ut communiter hodiedum dicitur, supponamus primo, Aurelianum circa annum 838 corpora ex Pseuduno detulisse in Bremur, seu animo ea ibidem decentius deponendi ac relinquendi, sive data opportunitate transferendi alio. Huic conjecturæ eatenus favet primæ relationis auctor, quod clare indicet, corpora alio loco aliquamdiu deposita fuisse, priusquam Lugdunum transferrentur. Verba hæc sunt: Tandem quod ardenter cupiebat (Aurelianus) Deo auxilium ferente, perfecit, & Sanctos Dei alio, quo placuit, transposuit. Jam quia isdem venerabilis abbas postmodum civitatem Lugdunensem habitaturus … præelegit, tam carum thesaurum … secum deferre decrevit. Statuamus itaque secundo, prædictas comitissas advenisse in Bremur circa idem tempus, id est, anno 838 vel sequenti, obtinuisse reliquias aliquot Sanctorum & partem capitis S. Florentini, quæ dein, ut fere contingit, caput appellari cœpit. Porro in secunda relatione, Gallica scilicet, hæc facta referuntur circa annum 835, sed hunc annum non alia de causa adjectum reor a collectore codicis nostri, quam quia facta repererit tempore Aldrici archiepiscopi Senonensis, qui anno 841 demortuus est. Certe Mabillonius, qui Latinum instrumentum habuit, annum non exprimit, & tempus colligendum relinquit ex episcopatu ejusdem Aldrici. Hinc tam collectoris nostri circa, quam verba Mabillonii extensionem patiuntur usque ad annum saltem 840. Ea autem extensione usus sum; quia S. Aurelianus anno tantum 874 ad episcopatum Lugdunensem promotus dicitur, & mortuus anno 895, & quia, quo serius figitur translatio ex Pseuduno in Bremur, eo minus ipsi adversabitur sancti antistitis istius ætas, quam unam in mea hypothesi molestam deprehendi: ut ne cogerer dicere, erratum esse in secunda relatione, atque omnia contigisse serius: quamquam etiam tum eidem hypothesi mansisset sua verisimilitudo tam pro reliquiis, dein Latiniacum delatis, quam pro iis, quæ hodie servantur in Bremur.
[54] [quibus difficultates] Statuamus itaque tertio, S. Aurelianum, elapsis aliquot annis, Lugdunum perrexisse, & ex Bremur tam carum thesaurum secum detulisse, ita tamen ut partem ejus reliquerit in Bremur, sive ad gratificandum incolarum pietati, sive ad obsecundandum voluntati Augustodunensis episcopi. Utrumque sanctitati ipsius plane consentaneum erat. Sane is, qui non sine consensu Augustodunensis episcopi transportaverat Sanctorum corpora ex uno in alium locum intra eamdem diœcesim, censendus non est deportasse extra diœcesim absque simili consensu; nec probabile est etiam, episcopum Augustodunensem tam parvi fecisse easdem reliquias, ut iis diœcesim suam omnino frustrari passus sit. Statuamus denique quarto, partem capitis S. Florentini, quæ hodiedum caput nuncupatur, ita relictam fuisse in Bremur cum nonnullis aliis ejus reliquiis: ex his suas accepisse potuerit seculo XI Arnulfus Latiniacensis abbas. Neque enim credi debet, totum S. Florentini corpus, excepto solo capite, ad Latiniacenses pervenisse, ut adstruitur ab auctore fabulosæ narrationis; cum in superius laudata Historia translationis S. Theobaldi solum dicatur, non deesse, ( Latiniaci) pretiosa venerabilis martyris ossa Florentini.
[55] Ceterum hactenus dicta pro conjecturis tantum haberi volumus, [utcumque enodentur.] quas si minus approbent incolæ vici Bremur & castri S. Florentini, contendantque, sibi caput esse integrum S. Florentini, solidioribus argumentis & documentis ostendendum ipsis relinquimus, qua via obtinuerint, probandumque, verum esse caput ejusdem Sancti: præsertim cum in Ms. nostra relatione de sacris ossibus Lugdunum translatis, etiam mentio occurrat capitis S. Florentini: in nostra, inquam, Ms. relatione, quia ea pars apud Mabillonium non legitur. Si enim & hic intelligendum est caput integrum, vel dicendum erit nec in Bremur, nec in Castro S. Florentini esse verum caput istius Martyris, vel alia conjectura statuendum, quod in Pseudunensi sepulcro Aurelianus tria quidem capita Sanctorum Florentini, Hilarii & Aphrodisii repererit, sed ita, ut distingui non potuerit, cujus determinate Sancti essent singula, ex eaque incertitudine factum, ut singula S. Florentino inter Martyres primario attributa fuerint ab iis, qui ex illis integrum aut partem notabilem obtinuerant. Quod spectat ad Lugdunenses seu Athanacenses cœnobitas, merito displicere nequeunt prius datæ conjecturæ nostræ; quandoquidem, his etiam stantibus, relinquatur ipsis pars longe major ac certior sacrorum ossium, & juxta ante dicta verisimillimum sit, aliqua saltem a S. Aureliano relicta fuisse in Augustodunensi diœcesi.
[56] Quod de Athanacensibus hic diximus, idem quoque respicit alios, [Translationem aliquot reliquiarum Athanaco in Bonam-vallem] nominatim Bonævallenses in Carnotensi diœcesi monachos Ordinis S. Benedicti, qui dicto seculo nono partem reliquiarum Sanctorum nostrorum Athanaci impetrarunt a sæpe nominato S. Aureliano, & quorum unus, ut videtur Mabillonio, sub idem tempus composuit Historiam translationis tam ex Æduensi diœcesi Athanacum, quam Athanaco Bonam Vallem, & plurium miraculorum ea occasione patratorum. Mabillonio assentitur Tillemontius: at Benedictini Historiæ litterariæ Franciæ scriptores ex scribendi modo conjiciunt, non fuisse monachum: quamquam & ipsi judicent, talem fuisse, qui, si minus testis oculatus fuerit, saltem res a se narratas ex hujuscemodi testibus intellexerit. Id ipsum me sentire de ætate auctoris, insinuavi superius; attamen non adeo pronus sum in aliam ipsorum opinionem, qua statuunt, ab eodem quoque auctore conscripta fuisse Acta passionis. Ducem hac in re secuti sunt Mabillonium, sed is pro sua sententia non aliud videtur habuisse fundamentum, certe aliud non allegat, quam quia utrumque (Passionis & translationis) libellum invenit in membraneo codice Remigiano, sub initium seculi X exarato, quod mihi non sufficit. Neque enim novum est, duo Opuscula a diversis concinnata inseri uni eidemque codici, &, dum ad eamdem materiam spectant, conjungi.
[57] [videtur scripsisse coævus, diversus a biographo.] Quidquid sit; non eumdem equidem scribendi modum invenio in Actis passionis, quem in Historia translationis; major in hac apparet sinceritas ac simplicitas quam in illis, præsertim ubi miracula referuntur. Biographus enim sua fuse extendit, iisque adjunctis exornat, quæ mox non nimium credulo fictionis suspicionem ingerunt; contra scriptor translationis miracula sua quam brevissime proponit, nec quidquam addit, quod fabulam spiret. Scio, fieri potuisse, ut unus idemque auctor libere meditationibus suis & commentis indulserit in Actis passionis; scrupulosius vero adhæserit veritati in Historia translationis; ne a testibus auritis & oculatis etiam tunc viventibus manifestæ falsitatis insimularetur, cui periculo expositus non erat in Actis, res adstruens tot seculorum spatio remotas. Verum nihil urget, ut ita factum credamus. Porro hic loquor dumtaxat de Historia translationis; prout edita est a Mabillonio: nam in nostris Mss. apographis pars illius prætermissa est, quæ multa complectitur miracula, & ejus loco substituta pars altera, quæ non tantum continet miracula alia, verum etiam translationem reliquiarum Athanaco Saxiacum: & hæc quidem secunda pars, meo judicio, diversum a priore auctorem habuit, quamquam verisimiliter etiam coævum, ut ostendam in Annotatis.
[58] [Ejusdem compendium] Laudatum num. 38 Chronicon breve Bonævallensis monasterii, seculo 10 exaratum, ex quo ad confirmandam translationem Athanacum pauca recitavi, reliqua ad Bonævallenses scilicet reliquias pertinentia ita in compendio exhibet apud Mabillonium Sæc. 4 part. 2 pag. 505: Cumque animus ejus (Aureliani Athanacensis abbatis) deflueret perquirendi monachos regulari ordine instructos & non inveniret; audivit famam celeberrimam, quod Bonævallis degerent monachi regulari ordine approbati. Qui concite dirigens missos ad præfatum monasterium, obnixe deprecans, ut venerabilis Ingelarius, sæpe dicti monasterii abbas, numerum monachorum ei mittere non denegaret, sicut penes nos scriptum est. Itaque vir Domini, cum esset plenus caritate, desiderans augeri famulorum Christi numerum, sciens, quia qui plus laborat, plus mercedis accipiet; elegit ex suo grege monachos duodecim, quos illic misit bene instructos & regulari ordine approbatos: monens & exhortans, ut de die in diem melius proficiant. Abhinc Athanacenses normam nostræ auctoritatis exordium sumserunt & mores.
[59] [dedit chronista Bonævallensis] Cum autem ad nos redire proposuissent fratres, postulaverunt sibi a patre jam dicti loci, ut aliquod munus eis concederetur, quod utile patri, loco eorum, & fratribus esset. Dedit itaque eis venerabilis abbas Aurelianus partem corporum præcipuam electorum Christi martyrum Florentini & Hilarii, quæ nunc usque servatur a nobis, sicut scriptum habetur in codicibus nostris. In adventu quorum ipsorum Martyrum multa miracula facta sunt, quæ penes nos scripta habentur. Quanta etenim per illorum merita huic loco salus venit, non est silendum. Cum autem movissent ab Athanao, & properassent Aurelianensi civitati, declinaverunt ad ecclesiam sancti Anniani Sabbato. Deinde pervenerunt ad ecclesiam sancti Sebastiani in villa, cui nomen est Balniolus: quo tempore villa illa eis data est tota cum ecclesia. Jam & in occursum venerunt venerabilis abbatis monasterii Bonævallensis cum agmine sancto monachorum reliquias recepturi. Inde venerunt ab ecclesia S. Andreæ apostoli in villa Danciaco, quæ eis data est cum alia villa, quæ vocatur Matguenas, & … devenerunt ad ecclesiam nondum dedicatam, quæ duobus miliaribus a monasterio distat in villa Givariensi … in illo honore est dedicata, & per miracula, quæ illic facta sunt, tota villa est eis data. Deinde vero venerunt ad prædestinatum locum, dedicatum in honore Christi martyrum Marcellini & Petri, ubi deponendi erant Sancti. Hactenus chronista, dein enumerans alia dona, quæ eidem Bonævallensi monasterio in honorem SS. Florentini & Hilarii concessa sunt, quæque apud laudatum Mabillonium videre potest curiosus lector: ubi simul conspiciet, ut in jam datis, puncta, defectum in exemplari designantia.
[60] Abunde indicat idem chronista, præluxisse sibi editam a Mabillonio & a nobis recudendam translationis Historiam. [sed errorem] Verum, dum animo verisimiliter rei elucidandæ de suo aliquid adjecit, magnas ei offudit tenebras: dum scilicet abbatem Bonævallensem, qui, rogante Aureliano, monachos destinavit Athanacum, cujusque nomen expressum non erat in Historia, ipse vocavit Ingelarium, atque ita omnia serius fixit, quam videantur fieri potuisse. Etenim de eodem Ingelario ejusque decessore Gausmaro, abbate primo, hæc ante scripserat: Defuncto rege Carolo (Calvo, per quem anno 841 fundatum dixerat Bonævallense monasterium) & filio ejus Ludovico (Balbo) succedente, anno primo regni ejus, fuit quidam comes Castri-Dunensis, Lambertus nomine, qui ob amorem Dei & Sanctorum ejus dedit sanctis martyribus Marcellino & Petro & domno abbati Gausmaro ad refugium infra Castridunum de terra agripennos duos & dimidium, in proprium perpetualiter habendos, & cryptas de subtus usque in aquis. Ablato denique bonæ memoriæ abbate Gausmaro ab hac luce, venerabilis Ingelarius subrogatur ejus regimini ab omni congregatione. Unde sequeretur, Ingelarium ante annum 878, Ludovici Balbi primum, non præfuisse abbatem Bonævallensi monasterio, nec proin ante eumdem annum monachos Bonævallenses missos fuisse Athanacum; quod postremum variis de causis non apparet verisimile.
[61] Unam ex istis causis profert Mabillonius tom. 3 Annalium pag. 17: [ei immiscuit, ] quod nempe anno 878 Aurelianus relianus esset Lugdunensis archiepiscopus; quo tamen abbate Athanacensis monasterii reformatio & SS. Florentini ac Hilarii reliquiarum ad Bonævallenses translatio facta est. Idcirco idem Mabillonius ibidem aiens, quod sibi non constet auctor Chronici, & pag. 219, quod hallucinatus sit, Athanacensem reformationem refert ad annum circiter 851, translationem reliquiarum ad 855. Historiæ litterariæ Franciæ scriptores Benedictini tom. 5 pag. 397, id non contigisse aiunt, anno DCCCLV, ut fixit Mabillonius, sed annos aliquot post DCCCLX, cum contigerit sub abbate secundo Bonævallensis monasterii, quod fundatum fuit dumtaxat anno DCCCXLI. Sic autem tacite saltem innuunt, standum esse calculis chronographi: verum hanc viam ingressi, propius accessissent ad eos calculos, si facta esse omnia statuissent, post annum 878, quo, stantibus iisdem calculis, vivebat adhuc Gausmarus, abbas primus. Scriptores Galliæ Christianæ auctæ tom. 4 col. 234 missionem Bonævallensium monachorum ad Aurelianum adscripserant Gausmaro, & eatenus Mabillonio se junxerant: at tom. 8 Col.amp; seq. fatentur quidem, quod chronographus secum ipse pugnare videatur: Sed, inquiunt, ut omnia secum consentiant, quid vetat, Aurelianum, etsi episcopum Lugdunensem factum, sub solo abbatis Athanacensis nomine, siquidem Athanacum ad mortem usque retinuit, designari ab auctore Chronici. Cuilibet suum esto judicium de ea conjectura: quæ eadem facienda erit, ut omnia secum consentiant, de coævo Aureliani auctore Historiæ translationis, qui dum agit de reliquiis in Augustodunensi diœcesi inventis, ipsum archidiaconum nominat, dum vero reliquias ab eodem Bonævallensibus concessas memorat, abbatem nuncupat, nusquam episcopum.
[62] [ut allatis argumentis,] At quominus conjecturæ illi assentiar, vetant ipsimet tam historicus quam chronographus: legantur hujus verba superius recitata num. 38 & 58, legantur & verba illius infra in Historia translationis num. 2 & 3, nemo ibit inficias, quin Aurelianus, simulac Athanacense cœnobium, tunc monachis destitutum accepit, ejus quoque restaurandi susceperit curam, eumque in finem monachos ex Bonævallensi cœnobio arcessiverit: atqui certo constat, eum Athanacensis cœnobii abbatem fuisse anno 859: nec dubium esse potest, quin ante eumdem annum idem cœnobium restauraverit; igitur Bonævallensium vocatio differri nequit in annum 874 vel sequentem, episcopatus Aureliani primum, nedum post 878, ut sequeretur ex calculis chronographi. Abbatem autem fuisse Aurelianum anno 859, constat ex testamento ejus, quod illo anno confectum est, & in quo sic habet: Ego in Dei nomine Aurelianus exiguus abbas. Constat item ex litteris variorum episcoporum, anno eodem testamentum approbantium, in quibus vocatur venerandus vir Aurelianus abbas Athanacensis. Utrumque hoc instrumentum dat integrum Mabillonius Sæc. 4 Benedictino part. 2 pag. 498 & seqq.
[63] [ostenditur. Bona-vallis S. Florentino sacra est.] Dubium esse non posse, quin ante istum annum esset restauratum Athanacense cœnobium, sequitur ex iisdem instrumentis & ex aliis eo spectantibus apud Guichenonum in probationibus Historiæ Sebusianæ pag. 225: ex iis enim patet, Saxiacense monasterium ab Aureliano Athanacensi abbate fundatum fuisse & dicto anno 859 eo usque perductum, ut Remigius tunc Lugdunensium antistes illi designaverit Badilonem abbatem primum. Hinc, inquam, sequitur, diu ante restauratum fuisse Athanacense. Quis enim credat, Aurelianum curasse alibi novi monasterii erectionem, priusquam suum, cui præerat abbas, perfectissime esset constitutum, & monachis sufficienter instructum? Omnino itaque assentior Mabillonio, referenti ad annum 851 Athanacensis monasterii, adjuvantibus Bonævallensibus, restaurationem; neque dubito, quin error lateat in Chronico: sed an auctor diu nimis protraxerit vitam Gausmari abbatis primi, an vero justo citius Gausmaro substituerit Ingelarium, seu huic applicaverit, quæ debebantur illi, ut arbitratur Mabillonius, iis decidendum relinquo, qui alibi, quam in dicto Chronico, alterutrius nominatim mentionem repererint. Ceterum sicut plurima ac insignia miracula, quæ ab Historiæ translationis auctore referuntur, abunde suadent, Sanctos nostros, mox ut eorum reliquiæ in Bonævallensi ecclesia depositæ fuerunt, peculiari ibidem cultu affectos fuisse; ita quoque satis constat, cultum eumdem deinde perseverasse, ac perseverare usque ad nostra tempora. Perseverasse docet Charta, quæ exhibetur tom. 8 Galliæ Christianæ inter Instrumenta col. 313, & in qua Adela, Blesensis comitissa anno 1109, agnoscens injuriam a se illatam Bonævallensibus, ait: De his, quæ feceram, quam expetierant monachi, satisfactionem feci ante altare sanctorum martyrum Marcellini & Petri, Florentini & Hilarii. Perseverare inde colligas, quod idem monasterium, initio SS. Marcellini & Petri vocabulo insignitum, subinde S. Florentini nomen obtinuerit, illudque hodiedum solum retineat. Nunc ad Saxiacense monasterium procedamus.
§ VI. Ecclesiæ Sanctis consecratæ; hodiernus reliquiarum status & cultus.
[Seculo 9 erecta est Sanctis ecclesia Saxiacensis,] Saxiacus, ut scribitur in prælaudato testamento, locus erat in pago Lugdunensi non longe a Rhodano fluvio, pertinens ad Aureliani fratres & proximos consanguineos, a quibus eum ipse cum aliis terris ac locis obtinuit ad erigendum ac fundandum ibidem monasterium in honore Dei & sancti Benedicti & beatissimorum martyrum Florentini & Hilarii. Eo titulo utitur semel & iterum in suo testamento, eodemque utuntur Remigius Lugdunensium archiepiscopus, Carolus rex Provinciæ, Lotharii imperatoris filius, & episcopi Sistericensis synodi in litteris seu diplomatis super eadem fundatione confectis, partim apud Mabillonium, partim apud Guichenonum num. præcedente memoratos. Mabillonius & qui eum secuti sunt, agentes de illius monasterii primordiis, nihil aiunt de illuc translatis SS. Florentini & Hilarii reliquiis; quamquam id expresse indicaverat Guichenonus in continuatione secundæ partis Historiæ Sebusianæ, inquiens: Cum perfecta esset ecclesia, in eam deferri jusserunt corpora SS. Florentini & Hilarii.
[65] Causam silentii fuisse existimo, tum quod Guichenonus ea super re testimonium non profert, [in eaque depositæ] tum quod non viderant istam partem sæpe citatæ Historiæ translationis, quam in Mabillonii editione desiderari dixi, quæque ita habet: Emergentibus diebus venerabilis abbas monasterii sancti Martini (Athanacensis) ubi corpora sanctorum Florentini & Hilarii aliquo tempore reverenter servata fuerant, quibusdam fratribus consciis, voluit, ut sub silentio deportarentur ad locum, qui Saxiacus dicitur, in ecclesiam beati Christophori martyris, donec eis condigna sepelitio in domo, quæ eis construebatur, pararetur, & celebris translatio diem faceret. Inde patet denuo, S. Aurelianum, hic nomine abbatis S. Martini designatum, æque primario Sanctis nostris, quam S. Benedicto Saxiacense monasterium vel certe ejus ecclesiam erexisse. Postea tamen solius S. Benedicti titulum locus retinuit, passimque etiam hodie appellatur monasterium seu Prioratus S. Benedicti de Saxiaco, vulgo Saint Benoit de Seyssieu. Ad calcem sæpe allegatæ Historiæ translationis apud nos manuscriptæ adjectum est exemplar instrumenti, continentis elenchum præcipuarum reliquiarum, quæ servari creduntur in Saxiacensi ecclesia. Id quoniam prolixum non est, & forte usui esse poterit, dum per decursum Operis de Christi Domini, beatissimæ Mariæ Virginis & Sanctorum ibidem memoratorum reliquiis disputandum veniet, integrum subjicere visum est.
[66] In cassa, quæ est a parte piscinæ, sunt corpora Sanctorum & reliquiæ Florentini, [eorum reliquiæ, quæ dein] Yllarii, Cosmæ & Damiani. Reliquiæ sancti Juliani & Heustachii. In uno alabastro sunt pretiosissimæ reliquiæ; videlicet quinque spinæ coronæ Domini nostri Jesu Christi: corona remansit extra. Item unam * parvam fialam repletam de lacte Virginis Mariæ. Item de pannis beatæ Mariæ. Item reliquiæ Innocentium. Item in cassa, quæ est desuper dictas cassas, sunt reliquiæ sancti Petri; sancti Mamerti; sancti Johannis; sanctæ Scholasticæ; sanctorum Cosmæ & Damiani; sanctæ Heufemiæ; sancti Virgilii; sancti Pontii * episcopi & martyris de Britannia, qui venit cum Virginibus; sanctæ Sabariæ virginis; sanctæ Albinæ virginis & martyris; sancti Damarii; sancti Poderii; sancti Hyrenei; sancti Albini.
[67] [novis thecis inclusæ sunt.] Item istud monumentum lapideum & tres cassas, quæ sunt intra, fecit fieri frater Petrus de Cornesio & fuerunt positæ & tramutatæ sanctæ reliquiæ superius nominatæ per dictum sacristam, quamvis indignum: & fuit reparator totius presbyterii & fuerunt facta & reposita per dictum fratrem anno Domini millesimo quatercentesimo septuagesimo sexto & die XXI mensis Februarii. Sequitur dein isthæc annotatio: Huc usque Ms. vetus repertum anno MDCXVI cum prædictis reliquiis in ecclesia Prioratus sancti Benedicti de Seyssieu. Quæ sequuntur proxima pagina, recens adjecta sunt. Continent autem ista relationem Gallicam, qua dicitur illustrissimus Dionysius de Marquemont, archiepiscopus Lugdunensis, assistente cum aliis multis Joanne Petro Camus, episcopo Bellicensi, die X Maii 1616 supradictas reliquias e monumento extractas deposuisse in arca abiegna: donec novæ lipsanothecæ conficerentur. Iis confectis, laudatus Bellicensis episcopus, a Lugdunensi archipræsule, aliis negotiis impedito, rogatus, comitantibus presbyteris & canonicis cleri Bellicensis ac ingenti hominum multitudine supplicantium ritu, Saxiacum processit, & die XII Junii anni ejusdem reliquias transposuit, ad aras fecit, dixitque ad populum.
[68] [Ecclesia castri Florentini] Aliam ecclesiam SS. Florentino, Hilario & Aphrodisio consecratam assignavimus num. 40, nempe in Castro Florentino, sive ut nunc appellatur, in oppido S. Florentini, quod situm est in Campania Galliæ ad Armentionem fluvium, & quo aliquot eorumdem Sanctorum reliquias seculo nono translatas fuisse legimus. Restat, ut & ejus Historiam, quantum ad Sanctos nostros pertinet, breviter perstringamus. Sat fuse eam proponit auctor seu collector Ms. codicis nostri Autissiodorensis; sed hinc inde significat, se tradere nonnulla ex conjecturis. Putat itaque, ecclesiam illam erectam fuisse in abbatiam, & sic quidem, ut duo istic essent cœnobia, S. Florentino dedicata, alterum virorum, alterum feminarum: at quæ lapsu temporis ad secularium manus devenerint, ab iisque possessa fuerint usque ad medium circiter seculum XI; quo tempore Theobaldus, comes Campaniæ, utrumque dedit abbatiæ S. Germani Autissiodorensis, sub ea conditione, in instrumento donationis expressa, ut illuc nec clerici nec moniales introducerentur, sed monachi dumtaxat abbatiæ S. Germani. Ejusdem donationis meminit quoque Guido abbas S. Germani, qui exeunte seculo 13 gesta abbatum sui monasterii collegit, ita scribens apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Mss. pag. 573: Idem etiam comes Theobaldus ad instantiam prædicti abbatis (Odonis) dedit Deo & sancto Germano monasterium sancti Florentini in Castro cum monasterio sancti Vetuli cum omni jure & integritate, & ea libertatis privilegio communivit.
[69] [cum monasterio] Subdit tamen collector noster, non reperire se, quod pia illa comitis voluntas effectum sortita sit: contra constare ait, quod tunc in ecclesiam S. Florentini introducti fuerint canonici. Sed his conceptam de se spem non implentibus, Henricus Sanglier, ab anno 1122 usque ad 1144 juxta Sammarthanos Senonensium archiepiscopus, iterum dedit ecclesiam Gervasio S. Germani Autissiodorensis abbati, ea lege, ut decedentibus canonicis monachos substitueret, quam legem ipse complevit ita, ut ex binis S. Florentini cœnobiis binos Prioratus, abbatiæ S. Germani subjectos, fecerit. Sed verisimile esse ait collector noster, non durasse diu illam Prioratuum distinctionem, & monachos, quoniam cura pastoralis non erat consentanea cum quiete, quam profitebantur Benedictini, jussos esse omnes se recipere in Prioratum S. Florentini veteris, quod situm erat intra arcem seu castrum oppidi & cujus ecclesia ornata erat reliquiis S. Florentini ac aliorum plurimorum martyrum; ita quidem ut deinceps cura pastoralis affixa fuerit ecclesiæ, quæ etiam nunc exstat in ipso oppido S. Florentini.
[70] Nolim negare, scriptori isti ad manum fuisse documenta, [ipsis consecrata;] unde didicerit, quæ profert de duobus Prioratibus; nihil tamen est, quo ea confirmem. Contra ipsemet fatetur, Odonem vicecomitem S. Florentini, cum in eumdem Gervasium abbatem ac monachos Autissiodorenses transferret omnia, quæ possidebat in ecclesia S. Florentini, unius dumtaxat meminisse Prioratus, idemque fecisse Pontifices Romanos, Eugenium III anno 1151, Anastasium IV 1153, & Adrianum IV 1155, his verbis: Monasterium S. Florentini cum suis pertinentiis. His jungi potuit Guido abbas apud proxime laudatum Labbeum pag. 576; ubi agens de Gervasio, dicit: Ecclesiam sancti Florentini, in qua usque ad tempus suum erant canonici seculares, de manu seculari extrahens, Prioratum constituit, monachos in ea de consensu Henrici Senonensis archiep. instituens; quod factum per Innocentium Papam (ejus nominis secundum, anno 1143 defunctum) obtinuit confirmari. Quasdam etiam consuetudines, quas vicecomites in dicta ecclesia habebant, ab Othone vicecomite prædictæ ecclesiæ de consensu Theobaldi comitis Blesensis, domini S. Florentini, obtinuit condonari. Alia, hic locum postulantia, non dat Guido; nec similiter collector noster, excipe hujus clausulam, quam ex Gallico in Latinum versam describo: Anno MDXXXV Prioratus direptus fuit post obitum Prioris Parceval de Montarbii, reliquiæ delatæ fuerunt in ecclesiam parochialem, ubi sunt etiam nunc, præter unam … & exigua aliquot ossa in theca lignea, relicta in ecclesia Prioratus. Renatus de Champs, qui, ut creditur, primus fuit commendatarius Prior, litem instituit & sententiam obtinuit in curia adversus eos, qui post obitum decessoris lipsanothecas ac supellectilem Prioratus diripuerant; verum sententiæ exsecutioni opposuerunt se incolæ S. Florentini.
[71] Ex hisce omnibus dubitari nequit, quin Sancti nostri ibidem festive colantur, [ubi etiam coluntur reliquiæ S. Aphrodisii.] & nominatim S. Florentinus, tamquam loci patronus. Honorari etiam illic reliquias S. Aphrodisii, auctor nobis est Castellanus; at non videtur dies peculiari ipsius cultui designatus esse: cum idem martyrologus eum posuerit dumtaxat in Corollario eorum Sanctorum, qui fixum diem non habent. Verba Gallica sic sonant pag. 929: S. Aphrondisius: cujus reliquiæ sunt in S. Florentini oppido in Campania, ubi creditur martyr, vocaturque in Mss. minus antiquis Aphrodicus. Similia dixerat pag. 740 in Corollario Martyrologii sui, agens de SS. Florentino & Hilario & hæc addens: Ubi (in oppido S. Florentini) honorantur præterea reliquiæ cujusdam S. Aphrodisii martyris, diversi ab episcopo Biterrensi, qui in antiquis Mss. Aphrondisius, in recentioribus Aphrodicus nuncupatur: quæ (reliquiæ) a seculo IX dicebantur inventæ in Bremur cum duorum aliorum reliquiis. Juxta narrata in Actis nostris, Aphrodisius seu Afrodius, ut scribitur in longioribus, vel Affrodisus, ut in brevioribus, eodem verisimiliter tempore martyrium subiit, quo Florentinus: nullis tamen sacris Fastis inscriptum reperi; ideoque dubitanter tantum eum aliis junxi hoc die.
[72] [Servantur quoque SS. Florentini & Hilarii reliquiæ Agauni:] Sunt & in Agaunensi S. Mauritii monasterio in Valesia reliquiæ SS. Florentini & Hilarii, sic recensitæ in elencho, a nobis dato tom. VI Septembris pag. 355 Lipsanothecæ argenteæ quatuor sunt minus spectabiles, iisque servantur reliquiæ aliquæ S. Amati, Sedunensis episcopi & abbatis S. Mauritii; SS. Florentini, itidem Sedunensis præsulis, & diaconi ejus Hilarii martyrum. Sensum nostrum super episcopatu S. Florentino & diaconatu S. Hilario attributis abunde aperuimus supra; nihilo tamen minus credimus, eorum esse reliquias, & eo quidem libentius, quod reverendissimus D. de l'Isle, abbas S. Leopoldi Nanceiensis, qui citat subinde Mss. Agaunensia, assignet tempus ac modum, quo illuc devenerint. Etenim in laudata num. 23 Ms. Historia abbatum Agaunensium pag. 107 memorans iter, quod Geroldus abbas, mandante S. Ludovico Galliarum rege, susceperat Lutetiam Parisiorum, notat: Geroldus in reditu Parisiis, Lugdunum divertit: Ayglerius abbas Athanacensis ipsi dono dedit quasdam reliquias S. Pothini & Sociorum ejus; S. Florentini & S. Hilarii martyrum, ac particulam cunarum Redemptoris nostri. Opus non est monere lectorem, pertinere hæc ad seculum 13; at quæri posset, quomodo reliquiæ SS. Florentini & Hilarii datæ dicantur Lugduni ab Athanacensi abbate; quandoquidem eorumdem sacræ exuviæ juxta ante relata Athanaco translatæ fuerint seculo nono ad erectam ipsis ecclesiam Saxiacensis monasterii. Respondebitur autem, vel aliquas, quod verisimillimum est, Athanaci relictas fuisse, vel Ayglerium, cujus unus e decessoribus S. Aurelianus fuerat Saxiacensis cœnobii fundator, eas illic accepisse dandas Geroldo Agaunensi.
[73] [quæ fuere Latiniaci, dissipatæ sunt; sed cultus perseverat.] S. Florentini reliquiæ, quæ in sacro thesauro suo olim servabant Latiniacenses in Parisina diœcesi cœnobitæ Benedictini, nunc dissipatæ sunt, sed insignis ibidem ejus cultus hactenus perseverat, sicut monet Mabillonius Sæculo 6 parte 2 Sanctorum Ord. S. Benedicti pag. 805, inquiens: Ceterum sacrum hoc pignus, quod annorum fere quingentorum spatio in ecclesia Latiniacensi religiose asservatum fuerat, in favillas redegerunt sæculo proxime elapso Calviniani hæretici, qui Odonis Castellionei, abbatis sæcularis, & summi hæreticorum fautoris, fulti auctoritate, omnes monasterii facultates & ecclesiæ ornamenta diripuere. Duas tamen Florentini festivitates celebrare pergunt nostri sodales Latiniacenses monachi; unam scilicet die XXVII Septembris, quæ natalis esse putatur sancti Martyris; alteram vero sub ejus Exceptionis seu Translationis nomine, die VII Maii, qua creditur ejus sacrum corpus in monasterium advenisse. Quo pacto vox corpus hic intelligi debeat, colligendum ex præcedentibus.
[Annotata]
* l. una &c.
* al. Ponosii
ACTA
Dubiæ fidei.
Auctore anonymo.
Ex Mss. inter se collatis.
Florentinus M. Pseuduni in Æduis (S.)
Hilarius M. Pseuduni in Æduis (S.)
Aphrodisius M. Pseuduni in Æduis (S.)
BHL Number: 3033
A. Anonymo.
[Prologus.] Arduam a rem & difficilem adeo mihi reverentia tua nunc imperavit & ut citius imperata perficiam jussis impellere b non desistit, cui reniti cum magnitudo rei suaderet; tandem sumpta fiducia ejus, qui dicit: Omnia possibilia credenti, in manibus, satisfacturus beatitudini tuæ, Opus arripui. Si quid minus decenter ibi forte, tibi imputatum credideris, qui tantum pondus levibus cervicibus imponere non extimuisti. Victoria tamen Martyrum non idcirco deperibit; quando * illam ipse compleverit, cujus solo nomine ipsi fortes & victores fieri potuerunt, qui & illis audaciam certæ spei * in Euangelio dedit & cum eis se præliaturum etiam verissime promisit: “Injicient c, inquit, vobis manus suas & persequentur, tradentes in synagogas & custodias, trahentes ad reges & præsides propter nomen meum. Continget autem vobis in testimonium. Ponite ergo in cordibus vestris non præmeditari, quemadmodum respondeatis. Ego enim dabo vobis os & sapientiam, cui non poterunt resistere & contradicere omnes adversarii vestri. Trademini autem a parentibus & fratribus, & cognatis & amicis: & morte afficient ex vobis. Et eritis odio omnibus hominibus propter nomen meum: & capillus de capite vestro non peribit. In patientia vestra possidebitis animas vestras.” Et: “Omnis d quicumque confessus fuerit me coram hominibus, & Filius hominis confitebitur illum coram angelis Dei.” Et: “Omnis e, qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit.”
[2] Beatorum martyrum Florentini & Hilarii historia facti hujusmodi ordinem prosequitur f. [S. Florentinus, relicta mundi militia,] Cum rabies Wandalorum * persecutionis, & insania hostilis circumquaque Gallorum populos durissime premeret g: & cum * eadem gens ab ultimis Galliæ finibus egressa, ab ea parte scilicet, qua Vindelicus h fluvius, unde & ipsis nomen, Gallicis *, præterfluit, maximam partem orbis depopulando afflixisset; tunc temporis B. Florentinus mundo adhuc militiam exercens, finibus Æduorum non longe tractum pagum Dusinensem inhabitabat i. Hic post paululum, contempta rejectaque militia, quam, mundo cogente, hactenus tenuerat, cuique * manus armaque summiserat, ad veram Christi militiam cum mundi principe spiritalibus armis certaturus, totum se contulit, totum supposuit, in ea se duraturum, pro ea se moriturum toto pectore deliberavit.
[3] Præcinctus lumbis, lucernas ardentes bonorum operum semper in manibus gestans, [totum se virtutibus consecrat;] abnegavit semetipsum sibi, tulitque crucem suam quotidie, crucifixus mundo, illique mundus. Stetit in fide: contra insidias diaboli viriliter egit, inpigreque secutus est Christum. Ad omne opus denique pietatis cum se extenderet, permaxime eleemosynis largus, quibuscumque officia misericordiæ non denegavit, sed & verbo, quos poterat, hoc enim opus pietatis primum est, edocebat; ut, infidelitate deposita, errorum * vias relinquerent, lumen fidei amarent, semitas justitiæ discernerent *, & viam Christi apprehenderent. Vitam vero sanctæ conversationis imitabilem, sicut ipse Christum imitabatur, omnibus dedit. Sed & ut ipse de parsimonia victus ejus vel aliquid attingam: (quippe qui Apostolum audiret: Castigo corpus meum & in servitutem redigo; ne forte cum aliis prædicaverim, ipse reprobus efficiar) tanta illi mansit, ut pene incredibiliter dictum sit k. Hoc enim genus primi martyrii cum jam affectus * totus esset, & in amorem Dei totus animus ejus efflueret, adsequenter aliud, quo pervenerit ordine, dicere, Christo juvante, aggrediar.
[4] [tyranno sistitur;] Gens barbara & impietate nimis sæva, de qua paulo supra dixi, cum hac illacque ferocitatis suæ vaginam * extenderet, non civitati, non populo cuiquam parcens, sed castra dejiceret, habitatorum loca cremaret, gladio premeret, & terrorem ubique spargeret, tandem Pseudunum castrum cum Croco suo l rege advenit *: ubi tunc B. Florentinus, in collegio suo justitiæ virum Hilarium habens, virtutibus operam dabat. Ad quem cum undecumque fama virtutis ejus permota multitudo convolaret, & beneficium pietatis & sanctitatis ejus omnibus responderet *, tandem nomen ejus, ut Christiani, ad Crocum regem Wandalorum, gentili cæcitate & culturis idolorum dedito, perlatum est. Et quia execratio est peccatori sapientia, & detestantur stulti semper eos, qui fugiunt mala, continuo isdem Crocus jussit eum sibi exhiberi. Mox & ipse se martyrio * flagrans voluntate exhibuit: quem intuitus astantem sibi Crocus, hujusmodi verbis aggreditur: Quo nomine diceris? B. Florentinus * dixit: Christianus sum, hoc mihi nomen, hæc mihi prima dignitas. Crocus dixit: Nomen requiro, non professionem. B. Florentinus ait m: Quod tam sollicite requiris, a parentibus Florentini nomen mihi est, Christianus sum. Crocus ait: Officii cujus es? B. Florentinus respondit: Miles sum, nec cujuscumque principis miles, sed Christi omnipotentis Dei *. Crocus dixit: Es liber, an teneris servili conditione obnoxius? B. Florentinus respondit: Antequam Baptismo regenerarer in Christo, pretiosoque sanguine ejus redemptus, gratiæ ipsius liberatus * efficerer, originalique debito absolverer: servum me fuisse peccati profiteor: at persona & conditio generis ingenuum mundo n me, fateor, profudit.
[5] [Christi militem se profitetur;] Crocus dixit: Quod miles fueris & militiæ stipendiis aliquando * mancipatus, accepi; interrogo, quis te solverit. Vir autem Domini Florentinus repletus Spiritu sancto ait o: In hac parte militiæ * & accinctione *, exsecutioneque armorum stipendiaria largitione usque ad centum auri solidos perveni; sed amore pietatis & amore Dei mei, cujus verba aures cordis mei tangebant: “Date eleemosynam, & ecce omnia munda sunt vobis” ut eum perfectus perfecte sequerer: eandem pecuniam pauperibus largitus, temporis militiam & cruenta arma, carnisque macellantiam * spernens, totum me illius militiæ dedi, castrisque ejus militaturus, totum me ad imperia illius transtuli p; ut glorificetur nomen ejus in me, & victor inimicorum fiam ipse per ipsum & mortis * victorem potissime factum regnet ipse in me, qui est solus Princeps, Rex regum & Dominus dominantium, qui condidit omnia, qui continet omnia, quæ sunt, qui vivit & regnat in æternum, cujus regni non erit finis.
[6] Crocus dixit: Obedi mihi & audi me; sacrifica diis & carnes sacrificiorum ede, [fidem suam fortiter tuetur,] ut tranquilla vita lætis annis * fruaris. B. Florentinus respondit: Nemo potest duobus dominis servire; Deus meus sobrietatis est Deus & mansuetudinis, victor * castitatis, amator pietatis, & humilitatis doctor, temperantiæ dux, signifer omnis virtutis, regendo & gubernando perducit homines ad vitam in cælis æternam. Dii autem tui nequissimi dæmones sunt, amatores omnis malitiæ, omni bonitati contrarii. Idolorum ergo culturam, & opus immundorum spirituum quomodo potero exercere, relicto Deo & omni pietatis opere postposito? Crocus dixit: Si dii nostri detestandi sunt, & detestabiles, contraria sapiunt bonitati; quomodo præstant nobis defensionem & reges & principes exaltando ponunt in gloria? S. Florentinus respondit: Erras, Croce, qui putas dæmones vestros tutamen & defensionem vobis præstare; cum potissimum præstent interitum & casum, nec omnino reges & potestates ab eis exaltantur; sed ad æternam pœnam per eos inclinantur & humiliantur.
[7] Dei enim nostri solius imperium est: ipsius justissimo judicio & ordinatissima provisione vel bonis vel malis temporalia ista conceduntur. [& idola exsecratur;] Nec est, ut tu dicis, hoc in potestate immundissimorum non deorum sed dæmonum: quia nec ipsi, nisi quantum eis a Deo vero permittitur, in creatura & in creaturæ rebus valent. Vide ergo, quia cultura vestra contraria sit Christianitati nostræ, revera enim lux est in religione nostra, quam vos nescitis; tenebris siquidem obscuratum habentes intellectum, lumen veritatis capere non sufficitis, & quia in tenebris commoramini, superbiam, avaritiam q meditantes, odio pacem habetis: placet omne iniquum, bella sectari, discordiam serere; solum, quod pium est & pudicum est, fastidire. In hoc instant * dii vestri. Crocus dixit: Ego philosophus sum, & philosophiam a primis philosophis didici: nihil stabile, nihil fixum te dixisse in his, quæ prosecutus es, invenio *. Accede & sacrifica diis, gusta de sacrificiis deorum; indulgentiam feret Deus tuus, quia obediendo imperiis regis sacrificaveris. Video namque te macie valde attenuatum, & pallore nimio speciem primam amisisse; sed & gracilis * vox te inedia nimis affectum indicat: minime certe paratas pœnas poteris sustinere: tantum sacrifica, ne cogas vitæ pœnas extendere.
[8] S. Florentinus respondit: Si tu me audire volueris, factus * Christianus, [lingua ei præciditur;] postquam verum Deum cognoveris, nocere tibi immundissimi dæmones non poterunt; sunt omnino impurissimi, & omni bonitati * contrarii. Iratus Crocus jussit dentes S. Martyris caput * concutiendo frangere & os ejus graviter concutere: Deos, inquiens, noli blasphemare. Inde linguam tuam præcidi; quia, inquit, in deos inique egisti *: quod factum B. Florentinus patienter tulit, gaudens & exultans in Domino. Erat erectus in spem *, quod nomen suum in cælis scriptum erat & in libro vitæ consignatum: veram fidem, veramque caritatem solum amplectens. Sed Spiritus sanctus, qui in illo operabatur, ne minus videretur potens evidentem fecit virtutem. Nec defuit ille, pro quo patiebatur, Christus illi ad solatium; qui suis & ipse patientibus * fiduciam se præbiturum, & scientiam largiturum promisit, dicens: Cum autem tradent vos, nolite præmeditari, quid aut quomodo loquamini; non enim vos estis, qui loquimini, sed Spiritus Patris vestri, qui loquitur in vobis r.
[9] Mox præcisa lingua, cum profundi oris hiatus paterent, [disertius, quam ante loquitur, precibusque suis] patefacta & pansa faucium via pene voraginem ventris proderet, &, acsi membrum illud præcisum numquam fuerit, sed suos usus * persolveret, fidem * Christi Martyris verba facunde resonabant: O nimis, inquit, insensate, putas mihi tormenta infligere, si dentes oris mei confregisti? Si linguam carnis & gutturis mei abscidisti? Quando per hæc vitæ requiem mihi paraveris, clarumque virtute feceris s, ut absolutius, enucleatius, disertiusque fidem, quam pleno corde veneror, eloqui sufficiam. Permitte me; conteram statuas tuas: & probabis non esse deos, qui in eis habitant. Optione facta tibi, si mihi non nocuerint, te ilico falsam illorum culturam debere contemnere; & si nocuerint, me illos honoratum ire t. Crocus dixit: Habeto potestatem. B. Florentinus toto animo auxiliatorem invocans Christum *, fide plenus, omnia simulacra dæmonum, quæ illo castro servabantur, contrivit, & præterea orationibus suis ex eodem loco habitationem dæmonum reppulit. Ut autem virtus Domini in sanctis Martyribus amplius clarefaceret u (nam huic Hilarius in opere, mox Martyr futurus, socius manebat) Crocum & quosdam ministros ejus maligni spiritus arreptos vexare cœperunt; & diu torti usque ad pedes S. Florentini dejecti, implorante populo, qui timore motus clamabat: Nullus Deus, nisi unus Christianorum; ut fides eorum uberius roborata cresceret, curati protinus, & ab eorum læsura maligni spiritus coërciti sunt.
[10] [idola conterit; dæmones fugat.] In tantum autem virtus Christi diffundebatur, ut plurimi relictis idolis, salvatorem suum ipsum * Christum agnoscendo faterentur, & Martyres Dei, ipsi membra Christi effecti *, amore pietatis reverenter honorarent. Sed ut assolet virtuti esse contraria semper invidia, injusti, judicis favorem boni non ferentes, stimulati regem Crocum adversus Martyres conmovent; simulacra confregisse, magica multa * facere, & non veri, inquiunt, sed, nescimus, cujus Dei cultor sit x. His & his similibus commotus ille, jussit sibi beatum Maryrem exhiberi. Scis, inquit, quod per te regni nostri periculum sufferimus: nescimus, quibus magicis artibus vigeas, aut quo pacto custodiis nostriis silentium indixisti y. Arcentur hinc nostro, quod inhabitabant, castro, nostri curam aspernantur, forsitan indigne ferentes, te apud nostros tantum valere: grave discrimen imminet, si deseruntur * ab eis, quibus vitæ nostræ potestatem summisimus.
[11] [S. Aphrodisius, præcisa etiam lingua, loquitur.] Cum in his furiosus ageret, Afrodius * quidam magnus ordine, sed major Christi nomine, cum reliquis commentariis, nam primus illorum ipse erat, responsum tale reddidit: Per eum, qui salutem nobis præstitit, & beneficium salutis dedit, & mentis nostræ sensum illuminavit, magnum nomen est Christianorum. Noli illum negare, nec blasphemum aliquid contra servos ejus jaculari, ne forte tibi inpune concedatur *. Permotus Crocus indignis factis * dignis ejus consiliis rependens, jussit illi, ut olim * B. Florentino amputare linguam. Sed sermo fidei & confessio Spiritus sancti reprimi nec ita potuit: nec enim minus in isto, quam in S. Florentino idem Spiritus sanctus sufficit operari. Nam expressius solito Christum auctorem sermonis z, ipsum regem pro scelesto facto testis verus concrepabat, & laus Dei clarius & facundius ex ejus ore personabat.
[12] Sanctus porro martyr Florentinus gemitus cordis sui semper Domino commendans, ut & ipse suum digne martyrium consummaret, & pietas * in collegis non deficeret, [SS. Florentinus & Hilarius capite plectuntur;] obtinere precibus decertabat. Inter hæc cum iniquissimus rex confixos veritate nequaquam flectere posset, sed ardentius Christum fateri videret aa: dedit sententiam, ut martyres Dei Florentinus, & cum illo Hilarius, quippe qui vita & voto par erat, capite plecterentur. Cujus jussio illico percepta, atque ad breviationem Martyrum spiculator occurrit festinato; tam claro exitu consummata victoria, regnum cæli felices assequuntur: perpetuo illi conjuncti, quem in morte * dilexerant, Domino Jesu Christo, qui pro se certantibus pius semper adest consolator, & certus semper vincentibus fit remunerator.
[13] Crocus vero pro commisso, gravissimo corporis dolore correptus & dissolutus, [punitus & resipiscens tyrannus corpora sepeliri curat.] insuper luminibus captus, cum non inveniret uspiam remedium, divina tamen pietate jam desperato tali ordine subventum est. Nam ante Martyrum corpora totus funditur & se male fecisse fatetur. Illico lumen oculorum meritis Martyrum, qui bona pro malis potius rependere a Magistro omnis boni didicerunt, cum redintegratione * recepit. Ut autem gratias se pro inpenso * beneficio Martyribus reddere monstraret; eorum corpora cum reverentia linteaminibus involuta transferri, atque in eodem castro honorifice sepeliri jussit bb, justumque * populi studium lætanter subsequitur. Curata * sunt autem eorum corpora quinto Kalendas Octobris & ad laudem Domini nostri Jesu Christi clara * miraculis; mercede percepta vivere ipsos credimus in secula seculorum. Amen cc.
ANNOTATA.
a Prologo huic, quem ex Legendario Pruvinensi desumptum esse, monui num. 34 Comment. prævii, is titulus præfixus est: Prologus in Passione SS. martyrum Florentini & Hilarii.
b In mox dicto Legendario habetur: Ut … faciam, jussis implere: ego excudi prout alias legi notat in margine Papebrochius.
c Lucæ 21 ℣ 12 & seqq.
d Luc. 12 ℣ 8
e Bis hanc sententiam habet euangelista Matthæus; nempe cap. 10 ℣ 22, & cap. 24 ℣ 13, sed utrobique, omissa voce omnis, sic: Qui autem perseverarit &c.
f Vide, quæ super hac periodo observavimus in Comment. præv. num. 33.
g Hic desiit Papebrochius describere Pruvinense Legendarium: at cum variantes lectiones assignaverit in apographo Ms. Reginæ Sueciæ, verisimiliter cæsunt, quas reperit in dicto Legendario, & in apographo Saxiacensi. Lectiones istas variantes, neglectis tamen subinde levioribus, dabo partim in margine, partim in sequentibus Annotatis.
h Vindelicus seu Vindalicus quoque appellatur a Floro; a Strabone Sulgas, & a recentioribus Sulga, vulgo la Sorgue, estque fluvius Galliæ Narbonensis in Provincia, qui Rhodano miscetur prope Vindalum vel Vindalium oppidum, unde a Floro ita nuncupatus creditur. Ejusdem fit etiam mentio apud Isidorum Hispalensem lib. 9 cap. 2 Originum seu Etymologiarum; & pro diversitate codicum diversimode nomen exprimitur, Vandelicus, Vandalicus & Vindilicus: sed quod hic observatione dignum est, eamdem, quam biographus noster, de origine nominis Wandalorum ibidem opinionem refert Isidorus. Verba describo ex membraneocodice nostro, notato ✠ Ms. 170: Vindilicus amnis ab extremis Galliæ erumpens, juxta quem fluvium inhabitasse, & ex eo traxisse nomen Wandali perhibentur. Textum quoque recitat Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum, at scribit Vandalicus, Vandali & Isidori opinionem impugnat, ut videri potest ad vocem Sulga.
i Quæ hic annotari possent, discussa sunt Comment. prævii § 1.
k Ex adjectis correctionibus colligo, legi in aliis Mss.: Tanta illi macies fuit, ut pene incredibilis vel incredibile dictu sit.
l De Pseuduno, loco martyrii disputavimus § I, de Croco autem ac tempore, quo ista contigerint, § 3 Comment. prævii.
m Ne nimium accrescant Annotata, dignetur meminisse lector hic & deinceps pene semper initio responsionum pro B. Florentinus alias legi Martyr, omisso verbo ait & respondit.
n Alias minus clare: A pueritia & quidem gratia ingenuum modo me &c.
o Integræ huic phrasi alias substituitur sola vox Martyr.
p Al. Totum me ad imperia illius contuli, & ad imperata illius totum me transtuli.
q Al. Avaritiam & mendacium diligitis, odio habetis veritatem & pacem.
r Matth. 10 ℣ 19 & seq.; illic tamen habetur: Nolite cogitare, quomodo aut quid loquamini; dabitur enim vobis in illa hora, quid loquamini. Non enim &c.
s Sequentia sic alias legi notantur: Et ob solatium evadamus, deseramusque fidem, quin pleno corde &c.
t Legitur alias: Me illis debere honorem dicam.
u Al. Ut justus autem Dominus in sanctis Martyribus amplius clareret.
x Al. additur: & asseverator, vocibus ingeminant.
y Al. aut quo pacto id valeas; nostris diis silentium indixisti.
z Deest hic confitebatur, prædicabat aut hujusmodi verbum, ut sensus sit: Christum prædicabat & regem increpabat. Sequentia autem alias ita habent: Ipsum regem pro scelesto facto, teste cælo, audacter increpabat.
aa Hanc periodum, quæ in nullo speciatim apographo plenum sensum præferebat, selectis hinc & inde verbis, concinnavi, ut potui.
bb Croci exitum ita memorat S. Gregorius Turonensis lib. 1 Historiæ Francorum cap. 32: Chrocus vero apud Arelatensem Galliarum urbem comprehensus, diversis affectus suppliciis, gladio verberatus interiit, non immerito pœnas, quas Sanctis Dei intulerat, luens. Hæc sane parum sunt consona iis, quæ adstruit auctor noster; sed, ut dixi in Commentario prævio num. 32 & seq., Opus ipsius maxima saltem ex parte confictum creditur, ideoque ad narrata ejus miracula & prodigia nihil observandum, duxi.
cc Notante Papebrochio, alias legitur: Vivunt in seculum seculi, & omisso Amen subjicitur clausula de translatione corporum, quam dedi num. 38 Comment. prævii.
* al. quoniam
* al. certissimam
* al. Wandalicæ
* al. nam
* al. Gallias
* al. neque
* al. erroris
* al. discerent
* al. adeptus
* al. agmen
* al. erupit
* al. rependeret
* al. martyrii
* al. Miles Christi
* al. addit. miles
* al. libertus
* al. olim
* al additur minimæ
* al. annonæ vel amore
* al. carnemque macerantia
* al. morte
* al. lætabundus & lætus diuque
* al. auctor &
* al. incitant vos
* al. inveni
* al. exilis vel imbecillis
* al. potius festinato fieri
* al. omnis boni
* al. deest caput
* al. exeruisti
* al. spem firmam habens
* al. perseverantibus
* al. sonos usque
* al. laudem
* al. Deum
* al. Jesum
* al. Christifera
* al. miracula
* al. deficimus
* al. Afraudius
* l. non cedat
* al. indignum factum
* al. ante
* al. additur fidei
* al. additur verissime
* al. additur virium
* al. impetrato
* al. jussum
* al. tumulata
* al. clarent
ACTA BREVIORA
Ex Ms. Ultrajectino S. Salvatoris.
Florentinus M. Pseuduni in Æduis (S.)
Hilarius M. Pseuduni in Æduis (S.)
Aphrodisius M. Pseuduni in Æduis (S.)
BHL Number: 3034
Ex Mss.
[S. Florentinus piis operibus intentus,] Cum rabies Wandalicæ persecutionis Galliarum populos premeret graviter, beatus Florentius miles a finibus Æduorum non longe tractum, pagum Dusinensem, inhabitabat. Hic post paululum rejecta mundi militia, totum se Christi militiæ supponit: in ea se duraturum, pro ea se moriturum pro peccatore * deliberavit. Ad omne denique pietatis opus cum se extenderet, permaxime eleemosynis largus, quibuscumque misericordiæ officia non negavit; sed & verbo, quos poterat, docebat viam salutis æternæ sequendam. Parcimonia quoque victus ita castigavit corpus suum, ut pene credibile * dictu sit.
[2] Cumque gens prædicta Wandalorum, nulli parcens, [ad tyrannum vocatur,] ad Sedunum castrum cum Crosco rege suo advenisset, ubi tunc beatus Florentius, habens in collegio suo justum virum Hilarium, virtutibus operam dabat, ad quem undique fama virtutum ejus permota multitudo convolabat: Croscus rex, hujusmodi fama pulsatus, sibi Sanctum præsentari jussit: mox autem Sanctus, martirio fragrans, voluntarie se exhibuit. Et cum diutius de fide Christi & cultura deorum disputassent inter se, cum rex Sanctum ad colendum deum suum Jovem a & ad comedendum de idoloticis * nullatenus inducere posset; sed magis Martyr deos regis despiceret, & contumeliosa in eos verba jactaret: iratus rex fecit dentes Sancti concutiendo frangi & os ejus graviter concuti, Deos, inquiens, blasphemare noli; inde linguam ejus præscidit: Sic lues, inquiens, quidquid in deos egisti.
[3] Sanctus autem Domini orabat & ecce Spiritus Domini, [& præcisa lingua, disertius loquitur;] qui in illo operabatur, evidentem fecit virtutem: nam mox, præcisa lingua, cum profundiores hiatus paterent, & pauca * faucium via pene voraginem ventris proderet, acsi membrum illud præcisum nunquam fuerit, fidem Christi Martyr facunde resonabat. O, inquit, nimis insensate, putas, te mihi nocuisse, si dentes meos confregisti & linguam abscidisti; quando per hæc vitæ requiem mihi paraveris? Clarum virtute fecisti; sed ut absolutius disertiusque fidem Christi eloqui sufficiam. Permitte, ut conteram statuas tuas, & probabis non esse deos, qui in eis habitant, optione tibi facta, ut, si mihi non nocuerint, illorum culturam contemnas, & si mihi nocuerint, me illis honoratum ire facias. Quod & Croscus annuit.
[4] Tunc Sanctus omnia simulacra, quæ in illo castro servabantur, [idola conterit, multosque ad fidem convertit.] contrivit, & orando habitationem dæmonum pepulit: statimque Croscum & quosdam ministros ejus maligni spiritus arreptos vexare cœperunt; & diu torti ad pedes Martyris dejecti sunt; implorante autem populo, qui timore commotus clamabat: Nullus Deus, nisi unus Christianorum: ut fides eorum cresceret, protinus curati sunt. Ex quo facto plurimi, relictis idolis, ad Christum conversi sunt, beatos Martyres reverenter honorando. Sed postea injusti judices regem Croscum adversus Martyres Christi commovent, simulachra eos arte magica confregisse & non veri cultores Dei esse mentientes. Commotus his & similibus Croscus dixit beato Florentino b: Scis, inquit, quia per te regni nostri periculum sufferimus: nescimus quippe, quibus magicis artibus vigeas, qui diis nostris silentium induxisti. Arcentur ab hoc nostro, quod inhabitabant, castro, forsitan indigne ferentes, te apud nostros tantum valere. Grave discrimen imminet, si deserimur ab eis, quibus vitæ nostræ potestatem submisimus.
[5] [S. Aphrodisius, præcisa etiam lingua, loquitur.] Cumque talia diceret, Affrodius quidam Christianus magnus ordine cum reliquis commentariis, nam quia primus ipse erat, regem libere reprehendit & arguit. Cujus liberam increpationem rex non ferens, jussit illius, ut olim beato Florentino, linguam abscidi; nec minus in isto, quam in sancto Florentino, Spiritus sanctus effecit: nam expressius solito Christum prædicans, ipsum regem increpabat, & laus Dei clarius & facunditis ex ejus ore sonabat c.
[6] [SS. Florentinus & Hilarius decollantur.] Videns autem rex, quod Sanctos a confessionis veritate detrahere non posset, dedit sententiam, ut Florentinus & Hilarius capite plecterentur. Quo facto, Croscus pro commisso scelere gravissimo corporis dolore correptus & dissolutus, insuper luminibus cæcatus, cum non inveniret uspiam remedium, ante corpora Martyrum toto corpore humilis prosternitur, & malefactum suum se cognoscere fatetur. Illico lumen oculorum meritis Sanctorum, qui bona pro malis rependere a Christo didicerant, cum redintegratione virium recepit. Mox autem Sanctorum corpora, cum reverentia linteaminibus involuta, transferri, atque in eodem castro honorifice sepeliri jussit. Jussum illius populi studium lætanter exequitur. Curata sunt eorum corpora quinto Kalend. Octobris, clara miraculis permanentia.
ANNOTATA.
a In actis prolixioribus nullius falsi numinis nomen exprimitur.
b Ita nominatur deinceps; ut liqueat, librariis adscribendum esse, quod supra semel & iterum sit dictus Florentius.
c Quid de S. Aphrodisio factum sit post linguæ præcisionem, divinandum relinquitur tam in his, quam in prolixioribus Actis.
* forte toto pectore
* l. incredibile
* l. idolothytis
* forte pansa seu passa
TRANSLATIO ET MIRACULA
Auctore anonymo coævo.
Ex Mss. collatis cum editione Mabillonii.
Florentinus M. Pseuduni in Æduis (S.)
Hilarius M. Pseuduni in Æduis (S.)
Aphrodisius M. Pseuduni in Æduis (S.)
BHL Number: 3036, 3038, 3037
A. Anonymo.
PARS I.
[S. Aurelianus sacra ossa transfert] Sanctorum a martyrum Florentini & Hylarii corpora venerabiliter quidem ab antiquis curata & condecenti loco sepulta sunt; sed emergentibus annis quorumdam incuria ipsum locum eorum venerationi ornatum ad ruinam deduxit. Processit itaque non parvum temporis spatium & magis magisque structura corporibus Sanctorum superposita * infirmior [facta est] b ita ut vetustate nimia soluta pene dehisceret *, pluviis ac ventis tumuli beatorum Martyrum paterent, ac per hoc veneratio circa locum illum frigidior, concursus populi fieret tepidior. Hoc cum quidam venerabilis abbas, nomine Aurelianus, qui tunc temporis Augustodunensi ecclesiæ archidiaconus datus fuerat, cum diligenter solicitudine ecclesiastica singula lustraret, pervidisset; insuper & meritum sanctorum Martyrum, tam obscuris & ruinosis parietibus sepultorum, perdidicisset, anxia secum consideratione volutare cœpit, quomodo inde beata Martyrum ossa ad decentiora loca transferret.
[2] Cumque tam pium animum suum non modo clericis, [Athanacum; cui monasterio restaurando] verum & episcopo diœcesis ipsius aperuisset, tandem quod ardenter cupiebat, Deo auxilium ferente, perfecit, & Sanctos Dei alio, quo placuit, transposuit. Jam quia isdem * venerabilis abbas postmodum civitatem Lugdunensem habitaturus in monasterio beati Martini confessoris Athanao c, præelegit tam carum thesaurum alicubi recondere, sed secum ad prædictam civitatem deferre, suo loco venerabiliter patrocinium illorum habitaturus componere d. Tunc temporis Athanacense quondam monasterium * monachis derelictum erat. Quod isdem pius vir ad antiquitatem reformare desiderans, annitentibus illustribus personis, comite & præclara conjuge ipsius e, sollicitus huc illucque cœpit exquirere, qui servi f locum implerent, & hinc inde, quos monastico ordine fervere videret, colligere. Sed cum totam inde spem suam Deo commendasset, ecce misericordia omnipotentis Dei consolationem in hac parte dedit g.
[3] Est autem monasterium quoddam religiosis viris bene fundatum, [allaborant monachi Bonævallenses,] religioso prælato caute præmunitum, quod Vallem-bonam circummanentes dicunt; inde Dei munere clarum numerum monachorum a patre loci expostulavit. Ille autem benigne postulata contulit, monachos regulari ordine nutritos dedit: hic vero non segnius recepit, & ut sacrum locum religionis * pristinæ reformarent, viribus, quibus valuit, juvando incitavit, & munus, de quo ardebat, se accepisse, incomparabiliter lætatus est: est quippe isdem vir boni desiderii h. Igitur cum eorundem monachorum provectu * ac proposito regulariter incedenti ultra, quam dici possit, delectaretur, & eorum sollicita in Domini * vigilia nimium gratularetur, accidit, ut iidem venerabiles monachi, amore Dei inflammati, humiliter prædictorum sanctorum martyrum Florentini & Hilarii reliquias ab eo * expostularent, quatinus ad monasterium suum, unde ipsi venerant, transferre eas, pignus maximum fratribus suis largituri, possent i.
[4] Sed quid ex caritate viri non obtinerent, in quorum caritate ipse requiescebat. [& aliquot reliquias obtinent,] Dedit eis partem sanctorum corporum præcipuam, egitque pia caritate, ut & pars illi, immo totum, maneret, & pars fratribus, immo similiter totum retribueretur; factumque est, ut fratres reverendi sanctum Florentinum sanctumque Hilarium ad Bonam-Vallem totos secum ferrent, & sanctus abbas, qui eos dederat, beatum Florentinum ac beatum Hilarium totos sibi suoque monasterio retineret k. Portitores igitur sanctorum Florentini & Hilarii cum aliquantum ab Athanao & civitate processissent, tandem secunda die, cum quiescendi gratia in confinio eodem * beatæ Virginis Mariæ substitissent, Deo miracula in Martyribus suis operante, ut cujus meriti essent apud Deum *, foris hominibus monstraretur.
[5] Puella dæmonio vexata, horrendis vocibus clamare cœpit: [quæ pluribus] Florentine & Hilari, vos Lugduno egressa vix evasi, quid me iterum istic * persequimini? Cumque his vocibus frenderet, tandem die tertia Martyrum ope curata est, & sic pro salute sua gaudens, choris admixta, Kyrie eleison concinebat. Prospero itinere deinde Aurelianis l pervenitur; & quia Dominica dies instabat, Sabbatho ad ecclesiam sancti confessoris Aniani m declinatum est, ubi Christus Dominus, quid per Sanctos suos operatus sit, breviter exsequendum credidi.
[6] [quæ in itinere] Quidam omni corpore debilis, insuper anno uno mutus, Salomon nomine, fide plenus, opem Martyrum exquisivit, oravit, mox sanus recessit. Huic simile factum est in Romano, per aliquot annos membris contracto, qui ante fores basilicæ sancti Petri apostoli fere sex annis jacuerat. Anstrudem fœminam, dextero latere paralyticam, memorabo. Hæc cum magna fiducia accessit, ilico sana recessit. Sed & puerulus nomine Rodulfus, cum haberet brachium dextrum debile *, ut a parentibus Martyribus exhibitus est, continuo sanitatem quæsitam meruit. Illic Lupus puer, a nativitate cæcus, ætatis trium annorum, lumen invenit. Sed & mulier quædam nomine Romana, annis XII * infirma, ut Martyrum meritum imploravit, valetudinem obtinuit. Cæcus Martinus puer a nativitate sex annorum, & Balduina ab annis octo cæca, gratiam luminis sortiti, gloriam Deo * reddiderunt. Ecce quam mira in Sanctis suis Deus, operator omnis creaturæ, operatur n, ut visibilibus miraculis mentes hominum ad invisibilia quærenda & invenienda * permoveat! Sed nec te Ozanna * puella præterierim, genu corporis debilis, genu cordis prostrata: pietatem Martyrum implorasti, & mox sanitatem ex meritis Sanctorum reportasti. Senex Eligius hic ministerialis * ex domo salutiferæ Crucis o, in qua Christus pro salute nostra pependit, cum teneretur membris contractus, auxilium Martyrum imploraturus, ope suorum advenit, fidem ad Dominum * misit, pro salute rogavit, incolumitatem de Martyrum virtute reportavit.
[7] [illustratæ miraculis] Hæc & similia stupenda populis cum fierent, a civitate p Martyrum venerabilia membra extolluntur. Concursus populi fit innumerus, undique gloriam Christo prædicantes, concurrerunt plebes. Cujus, Domine, hæc, nisi tua sunt, qui pro te mortificatis gloriam cum nomine æterno rependis? Uno die pedestris itineris perlatæ sunt reliquiæ Sanctorum ad ecclesiam, beati Sebastiani martyris memoriam gestantis q. Huc advenit mulier debilis, & altera mulier similiter, quæ per annum in lecto dolore renum decubuerant. Ambæ sanæ, alacresque repedant *. Et hic occursus fuit venerabilis abbatis monasterii Bonæ-Vallis, qui audiens tanta beneficia & miracula munere omnipotentis Dei per Martyres fieri, processit cum agmine sancto monachorum, ipsas sanctas reliquias recepturus *. Jam ferebantur, concinnentibus choris & laudem Christo personantibus, antecedentibus crucibus & luminibus prænitentibus, & subito in foribus beati Andreæ apostoli r Berta nomine, cæcitate per XII annos misera s, his, qui præsentes erant, videntibus, inluminata est.
[8] [in ecclesia Bonævallensi] Deinde summo tripudio & cœtu psallentium devecta sunt Martyrum venerabilia ossa ad basilicam, nondum dicatam, quæ duobus milibus a monasterio distabat; ubi quid operatus sit per Sanctos suos ille, qui dicit: Sine me nihil potestis facere, ut fastidium legentis auferam, breviter comprehendam. Cæcus Leutfredus, cæca & quædam mulier a tribus annis, calamitatem tantæ infelicitatis evaserunt. Juxta hanc ecclesiam cum quidam orbus jaceret, eique pertranseuntes dicerent, ut Sanctorum obsequiis celerrime se offerret, in puncto inluminatus, credo, quia illuc fide accesserat, subito exclamavit: Deo gratias, ecce jam video. Sequebatur præterea dies venerabilis Dominica; quando celebrior concursus & solemnior in toto orbe ad Sacramenta Christi cum fiducia populi in ecclesiam fit. Qua die sacra egit venerabilis abbas prædicti monasterii Bonæ-Vallis, ut Sanctorum reliquiæ ad monasterium idem deferrentur, consequente & prosequente innumera populi multitudine. Ut autem primum ab ecclesia eadem sublatæ sunt, mox puer quidam lumen recepit: cumque jam resonantibus choris procul a domo essent t, Anastasia, dextra manu imbecillis, sanitatem, vidente populo, subito sibi venisse, mirata est. Adalbertus * oculis infeliciter captus, sed & Odolendis * eadem passione miserabilis, nec non & Amalberga, Benegildis * quoque simili passione deformes, Sanctorum obsequiis dum fida mente insistunt, cæcitatis tenebras se evasisse gratulantur, ac benedictum Deum in Sanctis suis, vocibus & nutibus, quibus valeant, excolunt *.
[9] Inde in beati Sabini meritis dicatam ecclesiam Sanctorum ossa inferuntur, [reponuntur & beneficiis] ac in altario, ut decuit, Martyres reponuntur u. Adfuit mulier a quinque annis luminibus capta, adfuerunt Balterius cæcus & Christiana consimili passione turpis; sed & Wymerna x trium annorum membris contracta, in quibus virtus omnipotentis Dei ad merita Martyrum prædicanda vim suam potentialiter exhibuit. Multa alia præterea, quæ * operata est & operatur virtus divina, prætereo, ne nauseam legenti potius quam jucunditatem fructus * pariam. Credo vero, quia boni viri animum & pietatis æmulatorem hæc pauca de pluribus ad laudem omnipotentis Dei, ad merita Martyrum y amplius accendent, & ut meritis ipsorum, quorum mira audit, & gloriæ sempiternæ particeps fiat, ferventius & perseverantius inflammabunt; & quousque convallem lachrymarum & plorationis evadat, ascensiones in corde suo disponat, & imitatione Sanctorum de virtute in virtutem transiliet *; donec pro factis suis coronatus, mereatur videre Deum deorum in Sion.
[10] Precibus z Sanctorum supervictus ad laudem omnipotentis Dei, [clarere pergunt.] postquam prius facta miracula dictaveram, hæc compendiatim subjunxi. Gaudius quidam ætate decem annorum, ab ventre matris curvus, totusque contractus, ope Martyrum valetudinem recepit. Puer nomine Hildradus, VII annis natus, cum esset æger membris, ad ambulandum cruribus impeditus, monitus in somnis, quatinus mater ejus candelas ad memoriam Martyrum simul cum eodem nato deportaret; factum est: læta mater cum sanato puero suo rediit. Nec præteribo te, infans Amalgari: hunc pater a tribus annis cum cæcum detulisset, mox quod optaverat, in filii luminibus Martyrum precibus inspexit. Puella ex utero matris muta pariterque surda, vigiliis noctis cum matre sua recipiendæ valetudini insistens, ut vocem cantantis galli virtute Martyrum exaudivit, Deo gratias, inquit, quod speravi adepta, gaudeo. Bertohildis cæca & surda per XVI annos de memoriis Martyrum sanata & inluminata rediit. Consimile Dei munere cuidam ab annis cæcæ provenit. Quidam infantulus; ut putabatur, annorum V, cui adhærebant calcanei in natibus conligati, pœne ut ad fores oratorii perlatus est, intercessione Sanctorum pedum membrorumque usum expertus, incolumis degit. Sed & Martinus nomine, annorum X, a cunabulis contractus, virtutem Sanctorum in incessu suo ubique divulgat. Nec præterierim duas feminas simili sorte debiles, dum diu, credo minoris fidei, ad memoriam Martyrum decumberent, tandem sanari, & usum membrorum invenire meruerunt. Multa sunt, quæ cotidie per Servos suos Christus Dominus noster operatur, ad quorum gloriam, quicumque pervenire desiderat, sic miracula visibiliter facta miretur, ut vitam illorum potius imitari ad retributionem sempiternam non desistat.
ANNOTATA.
a Ms. Parisiense hunc titulum præfert: Incipit inventio & translatio sancti Florentini & sancti Hylarii. Saxiacense istum: Incipit, qualiter beatorum martyrum Florentini & Hilarii corpora translata sunt.
b Voces istas in nullo Ms. repertas adjeci, ut fecit Mabillonius.
c Athanacum cœnobium erat Ordinis S. Benedicti ad confluentes Araris & Rhodani, olim extra Lugduni muros, nunc ipsis inclusum, ut scribunt novæ Galliæ Christianæ continuatores tom. 4, ubi col. 233 & seqq. ejusdem abbatum seriem exhibent usque ad finem proxime elapsi seculi; quando abbatia ad canonicos seculares transiit.
d Variant hic omnia exemplaria, quorum dum verba colligo, illum fuisse auctoris sensum opinor: Cum autem idem venerabilis abbas postmodum præelegit Lugdunensem civitatem, habitaturus in Athanacensi S. Martini confessoris monasterio, non tulit tam carum thesaurum alibi requiescere; sed statuit secum deferre ad prædictam civitatem, eorumque venerabiliter componere tumulum eo loco, prope quem erat habitaturus.
e Horum comitum nomina assequi non valui, quod & de se fatetur Mabillonius.
f Mabillonius legit: Qui servi Dei: Papebrochius in lectionibus variantibus: Qui sanctum Domini locum.
g Plura sunt in jam relatis, quæ Annotata elucidantia exigerent, nisi sufficienter id fecisse me exstimaremin Commentario prævio. Quapropter si quis plenius novisse cupiat, quis fuerit laudatus Aurelianus, quo circiter tempore & unde Sanctorum reliquias transtulerit, & quam difficile sit conciliare hanc cum aliis recentioribus translationum historiis, consulat is § § 4 & 5.
h Verba ista mihi omnino persuadent, auctorem nostrum scripsisse, vivente Aureliano: imo cum nullibi insinuet, Aurelianum fuisse episcopum, scripsisse autumo ante annum 875, quo vel præcedente Lugdunensem cathedram occupabat Aurelianus.
i Mabillonius legit: Quatinus … transferentes, eas pignus maximum fratribus suis largiri possent.
k Vide, quæ ad ista observaverim in Commentario prævio num. 51 & seq.
l Aureliani, alias Aureliæ & Aurelianum, incolis Orleans, civitas est Galliæ notissima ad Ligerim fluvium, episcopalis sub Senonensi olim, nunc sub Parisiensi archiepiscopatu.
m S. Anianus, seculi 5 episcopus Aurelianensis, sacris Fastis insertus est die 17 Novembris; de ecclesia ejus nomini consecrata meminit S. Gregorius Turonensis lib. 9 Historiæ Francorum cap. 18, ubi referens obitum Namatii, seculi 6 Aurelianensium episcopi, ait: Corpusculum ejus (Namatii in Andegavensi territorio defuncti) ad urbem suam delatum, in basilica sancti Aniani confessoris sepultum est: quibus verbis hanc notam subjicit Ruinartius: Exstat hodieque canonicorum collegio nobilitata.
n Minus perfecte apud Mabillonium: Ecce quam mira in Sanctis suis Deus operatur omnis creaturæ, ut visibilibus &c.
o Ecclesia cathedralis Aurelianensis a seculo 4 sanctæ Cruci dedicata fuit: hinc verisimiliter vel ipsamet designatur, vel domus ad ipsam pertinens.
p Mabillonius habet ad civitatem: quæ lectio valebit, si seculo 9, quando contigit translatio, memorata ad lit. m, S. Aniani basilica nondum Aurelianensibus muris inclusa erat; adeo ut ex suburbio, ubi olim sita erat dicta basilica, reliquiæ tantisper in urbem delatæ fuerint.
q Idem Mabillonius gestantes, notatque in margine, forte legendum gestantem. Porro, teste chronista Bonævallensi, ecclesia S. Sebastiani sita erat in villa, cui nomen est Balniolus. Vide Comment. prævium num. 59.
r Eodem chronista teste, ecclesia ista erat in villa Danciaco.
s Notat Papebrochius, legi alias: luminibus per XII annos cassa.
t Al. resonantibus choris populi accurrerent.
u Videtur hic fuisse translationis terminus: certe alio translatas fuisse dein reliquias, nullo verbo insinuat auctor: unde sequitur juxta eumdem auctorem, S. Sabino sacram fuisse ecclesiam Bonævallensis cœnobii, quo reliquias deferri voluit abbas, ut num. præcedente dicitur. Sed hæc conciliare nequeo cum verbis Bonævallensis chronistæ tertio affirmantis, sacram fuisse SS. Marcellino & Petro. Primo sic habet: Anno ab Incarnatione Domini DCCCXLI … constructum cœnobium Bonævallense … in honore sanctorum martyrum Marcellini & Petri. Secundo: His denique terris dotata ecclesia sanctorum martyrum Marcellini & Petri. Tertio compendio perstringens translationem SS. Florentini & Hilarii, inquit: Deinde vero venerunt ad prædestinatum locum, dedicatum in honore Christi martyrum Marcellini & Petri, ubi deponendi erant Sancti. Eorumdem SS. Marcellini, Petri, Florentin ac Hilarii, ut præcipuorum loci patronorum, nomina exprimuntur in instrumento anni 1109, quod allegavimus num. 63 Comment. prævii; nec hactenus inveni ullum seu veterem seu recentiorem, qui S. Sabinum inter Patronos recensuerit, præterhunc nostrum: suspicor itaque vel aliquid a descriptoribus prætermissum hic esse, vel S. Sabini nomen irrepsisse pro nomine S. Marcellini, quod ut primarii patroni tunc solum posuit auctor; sicut solius nomine S. Florentini nunc insigniri solet ecclesia.
x Juxta Papebrochium alias habetur mulier una, alias minor Anna.
y Ad merita Martyrum non habet Mabillonius. Ceterum tam hic quam in secunda parte aliæ sunt in exemplaribus hinc inde discrepantiæ, quas assignare operæ pretium non duxi.
z Miraculorum appendix, hoc numero contenta, ab eodem quidem auctore conscripta est, sed aliquanto tempore post reliquam Historiam, ut liquet: inde factum existimo, ut aliquibus codicibus inserta fuerit Historia tantum, sive quod appendix necdum confecta esset, sive quod ejus exemplar cum omnibus communicatum non fuerit. Non habemus autem nos dictam appendicem, nisi in editione Mabillonii, facta ex codice Remigiano seculi 10.
* al. supposita
* al. delitesceret
* al. Namque isdem
* al. cœnobium
* al. religioni
* al. convictu
* al. Domino & Dei
* al. deest ab eo
* al. ecclesiæ
* al. eum
* al. ita
* al. debilitatum
* al. annis quinque
* al. Deo gratiam
* al. expetenda
* al. Susanna
* al. hic immiscendus aliis
* al. Deum
* al. redeunt
* al. recepturus, venerari
* al. Albertus
* al. Odolindis & Odolundis
* al. Brunegildis
* al. valent, exprimunt
* al. additur per Servos suos
* al. jucunditatis fructum
* al. transiet
PARS II.
[Aliareliquiarum pars,] Emergentibus diebus a venerabilis abbas monasterii sancti Martini b, ubi corpora sanctorum Florentini & Hylarii aliquo tempore reverenter servata fuerant, quibusdam fratribus consciis, voluit, ut sub silentio deportarentur ad locum, qui Saxiacus dicitur, in ecclesiam beati Christophori martyris, donec eis condigna sepelitio in domo, quæ eis construebatur c, pararetur, & celebris translatio diem * faceret. Illuc itaque cum ferrentur & jam essent juxta ecclesiam perpetuæ Virginis Mariæ apud Movionis * villam, occurrit quædam dæmoniaca, per tres annos spiritum immundum habens, quæ juxta feretra Sanctorum cum admota fuisset, ilico fugato immundo spiritu, sana facta recessit; vocabatur ipsa Odila: miraculum a multis in bene nota persona factum d.
[12] [Athanaco Saxiacum delata,] Jam advenerant Sanctorum memorias ferentes juxta aquas fuligine & carecto e ex utraque parte ripæ pertectas, quas vulgo carusium nominant; & ecce duo fratres ambo cæci manibus aliorum ad membra Sanctorum adtrahuntur nocte personæ f: hos subito lux Sanctorum intercessione illustratos videntes reddidit: & qui, ducentibus aliis, advenerant, in offenso pede, gratias agentes Deo, ad propria remeant. Cum itaque in villa, quam Treco * nominant, in ecclesiam Virginis Mariæ delata Sanctorum ossa, paululum deposita fuissent, mulier, immundo spiritu diu laborans, curata est: erat autem ipsa non ignota persona g.
[13] [variis similiter] Factum est, ut hi, qui ferebant tam præclarissima martyria h, consumato itineris spatio, pervenirent ad locum, quo ea ferre disposuerant: ubi mulier quædam de familia loci, genere passionis infelicissima, ita trementibus membris, ut vix una facies loci tenere eam posset, ante Sanctorum beatissimam confessionem cum decubuisset, mox sano corpore convaluit, & Deo de salute sua ardenter, prout valuit, vota reddidit. Factum hoc in basilica Christophori martyris, ubi inter cætera miracula prædicabile nimis & stupendum miraculum illis diebus apparuit.
[14] [miraculis] Agebatur tunc festivitas beati Laurentii martyris. Erant ibi duo adeo venerabiles monachi, in ecclesia martyris Christophori religiose Deo servientes i: horum unus Heldegaudus presbyter, cum Missas ageret, in vitreo calice k obtulit, in quo perparvam * pretiosi Corporis & Sanguinis redemptionis nostræ partem ex industria propter migrantes l reliquit, super altare posuit & composuit. Vespertino itaque tempore immemor facti, cum altare a diurno pallio nudare * accessit incautus, ut manum admovit, vestemque traxit, vitreus calix deorsum cadens, fracturam fecit. Monachus factum videns, adeo tristis contabuit, maxime propter sacrum Sanguinem, sicque recedens, oculos lacrimis suffusus, lecto vere se * composuit.
[15] Alter ex monachis, nomine Adraldus, cum factum visu didicisset, fracturas omnes calicis a pavimento colligens, fide credo plenus, ad caput sancti Florentini martyris deposuit. Ipsa die sancti Laurentii festivitas erat: mirum dictu! Calix integerrimus ita repertus est, ut fracturarum consolidatio nulla apparuerit; testes sunt non obscuri viri, qui postea reparatum calicem illum viderunt, qui & nunc ad commendandum tam clarum miraculum sub diligenti cura servatur. Tua sunt hæc, Domine, qui sic tristitiam tuorum consolaris, ut & Sanctos tuos miraculis glorifices. Non multis post diebus mulier quædam, quæ erat toto contracta corpore & a quibusdam annis muta, postquam ante corpora Sanctorum delata est, fide plena, sana & incolumis recessit. Altera, quæ nomen habet Cristina, quamque spiritus immundus miserrimam omnibus membris fecerat, a parentibus Sanctorum memoriis præsentatur, quæ mox curata, valens & sana revertitur, ac Deo pro incolumitate sua gratias referens [usque nunc sana monstratur] m cui est honor & gloria per infinita sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a In Ms. Parisiensi & verisimillime in Saxiacensi, quocum illud contulit Papebrochius, cum notam nullam adjecerit, hæc secunda pars ita absque ulla sectione vel distinctione annectitur num. 9 partis præcedentis, ut dicas, unius ejusdemque auctorisOpus esse. At valde dubium id mihi est, tum quia pars secunda deest apud Mabillonium, tum quia adverto in iis aliqualem styli diversitatem, præsertim in narratione miraculorum, quæ hic paulo explicatior est; quam illic. Putem itaque, primam partem, quæ potissimum conscripta videtur ad declaranda miracula, facta in & post translationem unius partis reliquiarum Athanaco ad Bonævallense cœnobium, communicatam mox fuisse cum Athanacensibus, aut Saxiacensibus, qui ei annectendam curarint partem secundam, complectentem miracula facta in translatione partis alterius reliquiarum Athanaco Saxiacum. Nec tamen idcirco partem secundam primæ multum postponendam arbitror; quandoquidem hujus etiam auctor loco non uno significet, se narratis suis valde propinquum fuisse.
b Athanacensis scilicet, &, ut integra narratio prodit, sæpe laudatus Aurelianus abbas, postea Lugdunensis episcopus.
c De Saxiacensi monasterio ejusque ecclesia auctore jam dicto Aureliano, Sanctis nostris erecta, vide Comment. prævium num. 64 & seq.
d Sensus est; Miraculum factum in persona, quæ bene nota erat multis, puta, etiam tunc, dumscribebat auctor, existentibus; ne inepte isthæc adjecisse dicatur.
e Alias & melius: Uligine & carecto: uligo enim est humor terræ naturalis; carectum vero locus humidus, ubi nascuntur carices, herbæ acutæ & durissimæ.
f Lege: Notæ personæ & vide supra ad lit. d.
g Observa hic denuo, non frustra hæc adjecta esse.
h Alias tam pretiosissima Martyrum ossa.
i Duo isti religiosi verisimiliter erant Athanacenses cœnobitæ, qui vel ecclesiæ S. Christophori curam obibant, vel reliquiarum custodiæ præpositi fuerant, donec Saxiacense cœnobium esset plene exstructum.
k De calicibus vitreis, olim in sacro-sancto Missæ sacrificio adhibitis, disserunt multi, nominatim Eminentissimus Bona lib. 1 Rerum liturgicarum cap. 25, ubi observat, usum illum fuisse præcipue in Galliis; non tamen in aliquam Ecclesiæ legem, neque in ecclesiæ Gallicanæ consuetudinem referendum esse, sed in temporum calamitatem ob barbarorum incursiones, quæ coëgerant omne aurum ecclesiæ pauperibus & in captivitate degentibus erogari. Usus ille ob materiæ fragilitatem & pericula, quale hic narrat noster, postmodum abrogatusest: at tempus, quo universim id factum fuerit, neque determinat Eminentissimus, neque alibi sat clare determinatum invenio. Universim abrogatum non fuisse seculo nono, credere me jubet Vita S. Benedicti, abbatis Anianensis in Gallia Narbonensi, in qua S. Ardo ejus discipulus sic scribit apud nos tom. 2 Februarii pag. 613: Vasa autem ad Christi conficiendum corpus nolebat sibi esse argentea: siquidem primum ei fuerunt lignea, (hæc abrogata sunt in Tiburiensi concilio anni 895;) deinceps vitrea; sic tandem conscendit ad stannea. Mortuus est S. Benedictus anno 821.
l Communio sub utraque specie, his verbis insinuata, usque ad seculum 12 continuata est, dein in diversis ecclesiis ab episcopis interdicta, ac tandem generatim prohibita fuit in Constantiensis concilii sessione 13. Vide laudatum mox Cardinalem Bona lib. 2 cap. 18 & alios passim obvios, ubi hanc materiam contra hæreticos pertractant.
m Voces uncis inclusæ verisimiliter in aliquo exemplari omissæ fuerunt, cum eas, ut alias lectiones variantes manu sua adscripserit Papebrochius: vere autem ad auctorem pertinere inde conjicio, quod & paulo ante loquatur de persona eadem tamquametiam tum vivente, dicens: Quæ nomen habet Cristina.
* al. & celebrem translationem
* al. Momonis
* al. Traco
* al. & unam
* al. nudaturus & ut nudaret
* al. lecto membra illustrantur.
DE SS. COSMA, DAMIANO, ANTHIMO, LEONTIO ET EUPREPIO MM.
ÆGIS IN CILICIA.
Probabilius an. CCXCVII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Cosmas Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Damianus Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Anthimus Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Leontius Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Euprepius Martyr Ægis in Cilicia (S.)
BHL Number: 1977
AUCTORE J. S.
§ I. Memoria Martyrum in Fastis Latinis & Græcis, & cultus diebus variis.
Celeberrima semper fuerunt in Ecclesia sanctorum Cosmæ & Damiani nomina, quibus adjungendi sunt alii tres in titulo expressi, [SS. Cosmas & Damianus, quos Græci faciunt triplices,] etiamsi horum fama minus inclaruerit. Verum de laudatis Martyribus plura veniunt studiose investiganda, quam pro certis enarranda. Nam Græci induxerunt tria Cosmæ & Damiani paria, eamque opinionem præterito seculo adoptarunt aliqui Latini, reclamantibus aliis. Ut illa controversia clarius examinari valeat, primum perscrutabimur Martyrologia, aliosque Fastos sacros, ut intelligamus, quibus diebus apud Latinos & Græcos colantur, aut saltem memorentur; deinde & Acta varia: nam ex multitudine festivitatum & Actorum varietate ortum habuit memorata opinio.
[2] In Apographis Hieronymianis apud Florentinium ad hunc diem XXVII Septembris ita legitur: [in Fastis Latinis memorantur ad XXVII Septembris, alias soli,] Adacia civitate natalis sanctorum Cosmæ & Damiani martyrum. Pro Adacia in codice Blumiano legitur Aducia, ut notat editor Col.Ex codice Gellonensi edidit Acherius: Aducia civitate natalis sanctorum Cosmi & Damiani martyrum. Ex codice Antverpiensi, seu potius Epternacensi, hæc in Annotatis dedit Florentinius: Et in Byzantio Cosmæ & Damiani. Apud eumdem Florentinium pag. 1052 vetustus codex Lucensis eodem die sic habet: SS. Cosmæ & Damiani. Apud nos Martyrologium Richenoviense quinque Fratres ita annuntiat: Et in Bizantio, quinque fratrum, Cosmæ & Damiani, Antimi, Leontii & Eutropii. Quintus, qui alias Euprepius, etiam in Actis Mss. unius antiqui codicis Eutropius vocatur. Cosmæ & Damiani etiam sine loco fit mentio in Martyrologiis Augustano, Labbeano, Gellonensi, & breviori Corbeiensi. Annuntiantur iidem in omnibus Martyrologiis & Kalendariis antiquis, quæ dedit Martenius tom. 3 Thesauri Anecdotorum. In primo vetustissimo habetur: Et passio Cosmæ & Damiani. In Turonensi: Cosmæ & Damiani, ac sociorum ejus. Socii in reliquis omittuntur, locus in omnibus. Ita Cosmas & Damianus memorantur sine loco & aliis Sociis in tribus aliis vetustis, quæ laudatus Martenius edidit tom. 6 Collectionis amplissimæ.
[3] Beda in Martyrologio, quod cum auctario Flori apud nos editum est tom. 2 Martii, [alias cum tribus Fratribus:] ad eumdem diem eos prolixiori elogio exornat in hunc modum: Natale SS. Cosmæ & Damiani sub persecutione Diocletiani, præside ejus Lysia, in civitate Ægea: qui post multa tormenta, vincula, & carceres toleratos, mare, & ignes, crucem, & lapidationem, & sagittas divinitus superatas, capite plectuntur. Hæc Actis dandis plane sunt conformia. Additum est in codice Lætiensi de Sociis aliis: Cum fratribus Antinoo (alias Anthimo) Leontio, & Euprepio. In veteri seu parvo Romano, quod edidit Rosweydus, brevius, sed accurate, hi Martyres ita memorantur: In Ægæa civitate, Cosmæ & Damiani, Anthimi, Leontii & Euprepii. Ado in suo Martyrologio amplum dedit Actorum compendium, quod totum huc transfero: Apud Ægæam civitatem, natale sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani, persecutione Diocletiani, sub præside Lysia.
[4] [amplum eorum elogium] Hi venerabili matre geniti, sacris Litteris eruditi, professione artis medici, virtutibus erant clarissimi. Horum religionem audiens præses Lysias, misit apparitores, qui eos adducerent. Quos adspiciens interrogavit, ex qua provincia, aut quæ essent eorum nomina. Beatus Cosmas & Damianus responderunt: Ex Arabia sumus: nomina nostra Cosmas & Damianus: Christiani sumus: sunt nobis & alii fratres, Anthimus, Leontius, Euprepius. Quos, misso officio, jussit sibi præses ilico præsentari, & cœpit agere, ut sacrificarent. Et cum nulla ratione fundatos animos eorum supra petram Christum movere posset, manibus & pedibus vinctos, jussit eos fortiter torqueri, deinde, sicut erant concatenati, in mare mergi. Quibus statim angelus Domini affuit, &, diruptis vinculis, e pelago liberavit. Hoc videntes milites renuntiavere præsidi. Ille mox eis ad se reductis, Docete, inquit, me maleficia vestra, & ego sequor vos, communicans operibus vestris. Sancti vero responderunt: Christiani sumus, maleficia nescimus, & in Christi nomine maleficiorum virtutem contemnimus. Recepti sunt, jubente præside, in carcerem. Et sequenti die proconsul, sedens pro tribunali, fecit copiosum ignem parari, & beatos Martyres, de carcere productos, in medio jactari. Sed orantibus Sanctis, ignis virtutem suam amisit.
[5] [sive Actorum compendium ex Adone:] Superatus præses, & quæ circa Martyres Dei provenerant, magicis artibus designans, suspendi ac torqueri eos iterum jubet. Sed cum grato & hilari vultu superiores tormentis persisterent, paratis crucibus impius proconsul gloriosos Martyres suspendi atque extendi, ac lapidibus in cruce levatos persequi jubet. Sed cum ictus lapidum in jacientes retorquerentur, præses furore succensus, sagittis eos aggredi jussit, ut saltem leviori volatu ferrum eis infigeretur. Verum cum nec in aliquo Sanctos læsissent, plurimi mittentium ac circumstantium vulneribus earum defecerunt. Cernens itaque præses malitiam suam virtute divina superari, gladio animadverti illos jubet. Martyrizati autem sunt beati Cosmas & Damianus, Anthimus, Leontius & Eutropius (supra Euprepius dictus) XXVII die mensis Septembris. Quorum corpora religiosi viri sepelierunt in loco venerabili non longe a civitate Ægæa. Duorum autem fratrum Cosmæ & Damiani memoriam Roma etiam, templo præclaro opere nomini eorum ædificato, solemniter agit. Hactenus Ado, qui de die martyrii ex die festivitatis videtur conjecturam sumpsisse. Tormenta vero Martyribus illata, quæ brevissime perstrinxit Beda, ex Actis hausit. Hæc autem non esse tam improbabilia, quam visa sunt Tillemontio & Bailleto, probabimus inferius, ubi examinabuntur Acta, numquam ab illis visa, ex quibus omnia profluxerunt.
[6] Beda SS. Cosmam & Damianum etiam memoravit in Martyrologio metrico, [aliorum Martyrologiorum asserta.] omissis aliis tribus Fratribus.
Quintas (Kalendas) sortitur Cosmas sibi cum Damiano.
Hinc Rabanus, qui ex Beda multum hausit, similiter duos tantum annuntiavit, repetens fere data superius Bedæ verba. Verum Usuardus & Notkerus addiderunt etiam alios fratres, videlicet Anthimum, Leontium & Euprepium, nec omittunt tormenta a Martyribus tolerata. Wandelbertus de omnibus ita canit:
Quinto (Kal.) cum fratre excellet Cosmas Damiano
Antimus hos sequitur, Leontius, Euprepiusque,
Quinum, Christe, tibi sertum qui morte dicarunt.
Martyrologium Autissiodorense apud Martenium solos rursum Cosmam & Damianum commemorat, quod hi evaserint reliquis celebriores. Hoc observo, in omnibus istis Martyrologiis exprimi Ægeam civitatem, nullibi provinciam, in qua passi sunt. Idem etiamnum fit in Martyrologio Romano, cujus verba ex Usuardo fluxerunt, atque ita habent: Ægææ natalis sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani fratrum, qui in persecutione Diocletiani post multa tormenta, vincula & carceres, post mare, & ignes, cruces, lapidationem, & sagittas divinitus superatas, capite plectuntur: cum quibus etiam referuntur passi tres eorum fratres germani, Anthimus, Leontius, Euprepius. Mitto alios martyrologos recentiores, qui SS. Cosmam & Damianum certatim memorant; sed ad propositum nostrum conducere nequeunt.
[7] Pro vetustate cultus SS. Cosmæ & Damiani in Ecclesia Romana interim observo, [Cultus eorum in Ecclesia Romana vetustissimus,] eorum Missas assignari in Kalendario Romano, quod edidit Fronto, & non modo in Sacramentorum libro S. Gregorii, edito per Menardum, sed similiter in vetustiori, quem Thomasius in lucem dedit, ubique ad XXVII Septembris. Quin & canoni Missæ, in quo præter Apostolos pauci solum recensentur martyres, Cosmam & Damianum Romana Ecclesia quotidie memorandos inseruit. In Litaniis quoque omnium Sanctorum Cosmas & Damianus cum paucis martyribus, quos novimus selectissimos, nominatim invocantur. Unde exorta sit tam eximia Ecclesiæ Romanæ in sanctos Cosmam & Damianum veneratio, clare non perspicitur.
[8] Interim S. Gregorius Turonensis lib. 1 de Gloria martyrum cap. 98 hæc habet: Duo vero gemini, Cosmas scilicet & Damianus, arte medici, postquam Christiani effecti sunt, solo virtutum merito & orationum interventu infirmitates languentium depellebant: [& nomen celeberrimum.] qui diversis cruciatibus consummati, in cælestibus sunt constituti, multa miracula incolis ostendentes. Nam si quis infirmus ad eorum sepulcrum fide plenus oraverit, statim adipiscitur medicinam. Referunt etiam plerique, apparere eos per visum languentibus; &, quid faciant, indicare: quod cum fecerint, sani discedunt. Ex quibus multa audivi, quæ insequi longum putavi, hoc existimans posse sufficere, quod dixi. Cuncti fideliter deprecantes, sani discesserunt. Multum sane paucis dixit Gregorius. Quod vero dicit de orantibus ad eorum sepulcrum, ambiguum mihi videtur, velitne indicare sepulcrum, ubi corpora servabantur, an locum quemcumque, ubi nonnullæ erant depositæ reliquiæ. Certe jam erant eorum reliquiæ in Occidente, & ex iis aliquid in sua ecclesia habebat Turonensis ipse, ut postmodum dicetur, ubi agam de Sanctorum reliquiis & ecclesiis.
[9] [Græci diversis diebus Sanctos annuntiant ut diversos:] Græci SS. Cosmam & Damianum annuntiant pluribus diebus. Menologium Sirletianum ad primum Julii ita habet: Certamen sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani, qui Romæ sunt, sub Carino imperatore. Hi cum medicinæ artis essent periti, non aliam curationis mercedem, quam in Christum fidem & confessionem recipiebant. Ad XVII Octobris ita breviter: Eodem die, sanctorum fratrum Cosmæ & Damiani, Leontii, Anthimi & Eutropii. Ultimus passim Euprepius dicitur. Ad 1 Novembris: Commemoratio sanctorum Cosmæ & Damiani, filiorum Theodotæ, Asianæ mulieris. In Menologio Basiliano ad eosdem tres dies commemorantur, & longiora texuntur elogia, sed magis etiam fabulosa. Auctor singulis diebus diversos commemorare studuit: at illa ejus opinio diligenter examinabitur. In Menæis impressis ad 1 Julii item Romæ annuntiantur Cosmas & Damianus, uti & in Synaxario Sirmondi Ms., aliisque similibus, imo & in Typico, Sabæ dicto. Officium de illis eodem die peragitur, in quo multum celebratur gratia miraculorum, qua fulgent, idque Officium etiamnum præscribitur in Anthologio, quod anno 1738 impressum est. Dicuntur autem Anargyri & Thaumaturgi, & Romæ passi: at vix dubito, quin per Romam Græci more suo designent Constantinopolim.
[10] [soli tamen quinque Fratres in Menæis celebrantur versiculis,] Rursum in Menæis ad XVII Octobris annuntiantur simul quinque fratres, nimirum Cosmas, Damianus, Leontius, Anthimus, & Eutropius, ut ibi legitur, alias Euprepius. Dicuntur & hi Anargyri; sed illo die de ipsis non fit Officium: nec ullam in novissimo Anthologio ad istum diem de Cosma & Damiano invenio memoriam. Ad 1 Novembris rursum memorantur Cosmas & Damianus, ut confessores, additurque Officium, quod etiam est in recuso nuper Anthologio. Hi rursum vocantur Anargyri, rursum eorumdem miracula celebrantur. Illud quoque observo, etiamsi ut diversi Sancti tribus locis dentur, uno tantum loco additos esse more Menæorum versiculos, nimirum ad XVII Octobris, ubi memorantur quinque Fratres. Illos hic recito.
Ἐκ
τοῦ
γένους
Ἀραβας,
ἐκ
δὲ
τοῦ
ξίφους
Θείους
ἀριστεῖς
οἶδα
τοῦς
ἀναργύρους.
Λεοντίου
τμηθέντος,
ὤλετο
πλάνος
Λεοντομύρμηξ,
ὤς
Ιὼβ
βίβλος
λέγει.
Άνθιμος,
Ευτρόπιος
ἐκτετμημένοι
Ανθοῦσι
λαμπρὸν
καὶ
πανευπρεπὲς
μάλα.
Ex genere Arabes, ex gladio
Viros fortes novi divinos Anargyros.
Leontio secto, periit fallax
Myrmicoleo, ut liber Job dicit.
Anthimus & Eutropius excisi
Florent splendide & pulcherrime
[11] Hi versiculi allusionibus ad nomina Martyrum pleni sunt, [quorum datur explicatio.] ut passim fit in Menæis; sed hæ in translatione nequeunt elucescere. Duo priores celebrant Cosmam & Damianum, patria Arabes, gladii sectione martyres. Vocantur autem ἀνάργυροι, id est, pecunia carentes, quia gratis creduntur sanasse ægrotos, ac gratuita saltem medicina, sive multitudine miraculorum curarunt post mortem. Tertius recensetur Leontius, cujus capitis sectione diabolum periisse significat, & hunc, ad Leontii nomen alludens, designat voce composita λέων leo & μύρμηξ formica, qua mystice significatur Job 4 ℣ XI apud Septuaginta, nimirum voce μυρμηκολέων, quam metri necessitate invertit poëta, dicens λεοντομύρμηξ. Duobus ultimis versiculis celebrantur simul Anthimus & Eutropius, aut potius Euprepius, ut ipse poëta verisimiliter scripsit. Nam ad utriusque nomen alludit, ad primum voce ἀνθοῦσι florent, cum a voce ἄνθος flos deducatur Anthimus; ad secundum vero voce πανευπρεπὲς pulcherrime: a voce enim εὐπρεπὴς decorus deducitur Euprepius, non Eutropius. Hæc exponere volui, quia versiculi Menæis inserti & vetustiores videntur elogiis postea consarcinatis, & passim veriora de Sanctis breviter suggerunt.
[12] Mosci, Græcos imitantes, Cosmam & Damianum celebrant ad 1 Julii ut martyres Romæ passos, [Diversi etiam statuuntur apud Moscos, non tam certo apud Arabes.] ad 1 Novembris ut confessores. Utroque tamen die ut medicos, ut Anargyros, ut thaumaturgos. Ita in Ephemeridibus per Papebrochium editis. In Menologio Slavo-Russico ad 1 Novembris ita habetur in apographo nostro: SS. thaumaturgorum Cosmæ & Damiani & beatæ matris illorum Theodotiæ Festum, & licentia utendi oleo & vino. Ibidem etiam ad XVII Octobris mentio fit, Cosimi & Damiani Arabum. In Martyrologio Ægyptio-Arabico, quod Gratia Simonius Latinum fecit ex Arabico, ad 1 Julii in apographo nostro sic legitur: Memoria S. Cosmæ & Damiani, medici sine argento. Tum additur: Oratio 1 die Novembris. Ad hunc vero diem sic annuntiantur: Memoria SS. Cosmæ & Damiani, operatorum prodigiorum, & argenti aspernantium. Oratio sic exprimitur: O medici sancti, operatores prodigiorum, & argenti aspernantes, respicite infirmitates nostras: gratis accepistis, gratis date. Hisce locis certe non distinguuntur. In eodem Martyrologio ad XVII Octobris etiam hæc leguntur: Certamen sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani, & trium fratrum eorum, qui cum illis martyrium passi sunt. At ibidem tantum commemorantur tertio loco, nec videtur eo die celebrari festivitas. Igitur incertum est, an auctor Martyrologii illius Cosmam & Damianum distinguere voluerit a commemoratis ab ipso aliis diebus.
[13] Hactenus recensui tres dies, quibus Cosmas & Damianus a Græcis commemorantur in pluribus Fastis, [Martyres hodierni apud Græcos etiam coluntur XXVIII Octobris,] prout illi dies assignati fuerunt a Wangnereckio in Syntagmate de tribus Paribus sanctorum Anargyrorum Cosmæ & Damiani, & ex eo assignarunt Tillemontius, Bailletus, aliique. Attamen in Menæis impressis & in Menologio Sirletiano etiam commemorantur ad XXVIII Octobris, additurque in Menæis elogium recte concinnatum. Verba Græca ex Menæis huc transfero: τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ, τῶν ἁγίων μαρτύρων, Κοσμᾶ καὶ Δαμιανοῦ, καὶ τῶν σὺν αὐτοῖς ἑτέρων τριῶν, ἀδελφῶν αὐτῶν. Eodem die sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani, & aliorum trium Sociorum, fratrum illorum. Ita fere Menologium Latine. Tum subduntur versiculi duo de Cosma & Damiano, quos jam recitavi num. 10, ubi ex quinque sunt duo priores. Deinde datur elogium Actis melioribus fere consonum, sed multo brevius. Totum huc traduco Græcum, idemque fideliter Latine exprimam.
[14] [ubi apto celebrantur elogio.] Οὗτοι, τῆς Ἀράβων ὁρμώμενοι γῆς, καὶ τῆς ἰατρικῆς ἐπιστήμης ἔμπειροι ὀντες, διείρχοντο κατὰ πάσαν πόλιν καὶ χώραν, ἀμισθὶ τοῖς δεομένοις τὰς ἰατρείας παρέχοντες· καὶ προφάσει τῆς τέχνης τῆν τοῦ Χριστοῦ καταγγέλλοντες πίστιν κατὰ τὸν χρόνον Διοκλητιανοῦ καὶ Μαξιμιανοῦ. Συσχεθέντες δὲ ἐν Κιλικία, παρέστησαν Λυσίᾳ τῷ ἡχέμονι ἐν Αἰγαῖς τῇ πόλει, καὶ τυφθέντες ἀνηλέως καὶ ἀπανθρώπως, τῷ τῆς θαλάσσης βυθῷ ἀποῤῥίπτονται. Περισωθέντες δὲ θείᾳ ῥοπῇ, καὶ ἐπὶ ζηρᾶς, εὑρεθέντες, αὖθις ἐν καμίνῳ πυρὸς ἀποῤῥίπτονται· καὶ ἀβλαβεῖς διαμείναντες, σταυρῷ ἀναρτῶνται· ἔπειτα τὰς κεφαλὰς ἀποτέμνονται οἱ μακάριοι οὗτοι πεντάδελφοι. Hi, ex Arabum terra oriundi, & artis medicæ periti, circumibant per omnem civitatem & regionem, medicinam indigentibus gratis præbentes, artisque occasione Christi fidem annuntiantes, tempore Diocletiani & Maximiani. Comprehensi vero in Cilicia, adducti sunt ad Lysiam præsidem in civitate Ægis: verberatique immisericorditer & immaniter, in profundum maris projiciuntur. Servati vero divina gratia, & in sicco inventi, rursum in caminum ignis projiciuntur: illæsique manentes, in crucem levantur: deinde beatis his quinque Fratribus capita amputantur. Hæc ibidem ultimo loco habentur: Officium vero de aliis Sanctis cantatur.
§ II. Acta varia Græca & Latina: prima examinantur, reliquaque deinde recensentur.
[Acta pluræ Sanctorum fabulosa videntur:] Baronius in Observationibus ad Martyrologium Romanum, ad XXVII Septembris de Actis SS. Cosmæ & Damiani, quæ lustraverat, scribit sequentia: Feruntur Acta ipsorum, Niceta quodam auctore conscripta. Exstant apud Metaphrasten Kalendis Novembris: sed erroribus scatent, longeque diversa a germanis sincerisque rebus gestis ipsorum Martyrum, sicut & ea, quæ inscribuntur nomine Metaphrastis: quæ cuncta recitat Lipomanus & Surius tom. 5. Quæ quidem si quis tueri velit, necesse est affirmet, illos diversos esse ab his, de quibus hic agitur: cum ex illis constet, eosdem absque martyrio in pace quievisse. Rursus autem alia habentur horum Acta, ac trium fratrum ipsorum, Anthimi, Leontii & Euprepii: quæ ex vet. manuscrip. edita extant tom. 7 apud Surium: quæ parum differunt ab iis, quæ Mombritius edidit tom. 1: quæ etiam in antiquis codicibus habemus manuscripta, mea quidem sententia cæteris fideliora: in his enim nihil habetur de ridicula illa & obstinata contentione, inter eos trium ovorum causa oborta, sicuti nec de camelo, voce humana loquente. Eadem Acta summatim collecta narrat Ado, & Aldhelmus lib. de Laudibus virginitatis. Hactenus Baronius, merito improbans Acta Metaphrastis & Nicetæ, aliaque omnia, in quibus Sanctorum martyrium negatur; uti & ex aliis prolixiora, quæ fabulis inquinata sunt. Non tamen eadem censura perstringit illa, quæ edidit Mombritius, aliaque his conformia.
[16] Tillemontius tom. 5 Nota 83 in Persecutionem Diocletiani censura magis generali omnia Acta SS. Cosmæ & Damiani improbat; eumque secutus est Bailletus in Tabula critica ad XXVII Septembris. Vellem tamen, [Tillemontius improbat omnia, etiam numquam visa;] judicium suum non extendissent ad ea, quæ numquam viderant, neque aliunde noverant. Quippe se non vidisse, nec novisse Acta Mombritiana, insinuat ipse Tillemontius, dum ait, forte eadem esse cum iis, quæ Græco-Latina edidit Dehnius a pag. 279, & quæ Leo Allatius Metaphrastæ attribuit. Falsa est ea suspicio, nec in eam incidere potuisset Tillemontius, si melius novisset Opus Mombritii, qui Latina solum Acta edidit, non Græca, qualia ex Mss. Allatii edidit Dehnius. Si autem non vidit illa Latina, minus etiam viderit Græca hactenus inedita, ex quibus Latina Mombritiana videntur composita. De hisce enim nullam hactenus apud ullos scriptores mentionem inveni. Cujus vero pretii videantur, inferius examinabo. Interim dicta sufficiunt, ut quis videat, non statim esse jurandum in censuram Tillemontii, incognita sibi pariter cum cognitis audacter improbantis, statuentisque, Historiam SS. Cosmæ & Damiani posse dici omnino incertam & ignotam. Neque enim, inquit, de illis ullum habemus monumentum vetustum. Pari libertate rejicit SS. Adonis & Aldhelmi de iis asserta. Ado, inquit, etiam prolixe admodum de iisdem Martyribus loquitur, sed nullus auderet asserere, vera ipsum narrare. Nihilo magis defendi potest, quod de eis scribit S. Aldhelmus in Poëmate de Virginitate.
[17] Ita quidem intrepide statuit Tillemontius de iis, [sed nullas censuræ tam acris rationes profert,] quæ seculo VII S. Adhelmus, seculo VIII S. Beda, (nam hic breviter eadem habet) seculo IX S. Ado cum aliis pluribus, de egregio certamine SS. Cosmæ & Damiani ex vetustioribus monumentis conscripserunt. Si rationem quæramus tam acris censuræ, nullam allegat. Nullum quoque ex factis per eos relatis nominatim oppugnat; nec edicit, utrum laudatos scriptores, sanctitate & eruditione illustres, pro fabularum inventoribus habere debeamus, an vero credendum sit, ex Actis fabulosis eos imprudenter hausisse. Si elogium Adonis, num. 4 recitatum, diligenter expendamus, difficulter reperiemus, quid Tillemontium tantopere commovere potuerit præter varietatem suppliciorum, quibus liberati divinitus dicuntur. Nam ex mari primum, deinde ex igne illæsi exivisse asseruntur, ac demum contra lapides & sagittas protecti virtute divina. Hæc sunt, quantum conjicio, quæ offenderunt Tillemontium; sed hic maluit faciliori via procedere, nullasque censuræ rationes reddere; cum non ignoraret, id genus prodigia in optimis etiam Actis reperiri. Si vero ulterius considerasset verba Gregorii Turonensis, allegata num. 8, credidissetque, SS. Cosmam & Damianum gloria miraculorum fulsisse, cum in vita tum post mortem, non tam leviter Adonis & aliorum asserta rejecisset ob miracula, quibus in fidelissimis aliquorum Martyrum Actis similia, aut magis etiam mirabilia reperiuntur.
[18] Ego certe, dum perpendo singularem honorem, quo SS. Cosmam & Damianum prosecuta est Romana Ecclesia, [nec ea videtur statim sequenda.] dum Martyres Orientales & canoni Missæ inseruit, & postea Litaniis Majoribus, difficulter mihi persuaderi sinam, nihil singulare in eorum martyrio contigisse, tantoque silentio involuta fuisse eorum gesta, ut nihil de iis pervenire potuerit ad Aldhelmum, ad Bedam, ad Adonem, & ad nostra etiam tempora. Clamat quidem Tillemontius, nullum de iis superesse monumentum antiquum; sed quomodo id prudenter dicere potuit de Actis Mombritianis, quæ non vidit, & quæ Baronius viderat, & & cæteris fideliora censebat? Ipsa Aldhelmi, Bedæ & Adonis elogia, recte invicem consentientia, suspicionem ingerere debebant, exstitisse vetusta Cosmæ & Damiani Acta, ex quibus illi hauserant, eaque forsan esse illa ipsa Mombritiana, aut alia etiamnum latentia. Certe tam absona non sunt asserta Adonis, ut mereantur censuram talem, qualem supra ex Tillemontio dedi: sed judicium, quod de Adonis elogio ferendum est, maxime pendet ex Actis, quæ ille secutus est, & ante illum Beda & Aldhelmus, modo illa Acta certo valeant inveniri. Itaque incipiamus Acta varia examinare.
[19] [Prima eorum Acta videntur procunsularia, sed interpolata,] Prima, quæ hactenus inedita & quasi ignota jam dixi, sunt Acta Græca, quæ censeo ipsa esse Acta proconsularia, sed aliquot locis per Christianos interpolata. Habemus ea ex Bibliotheca Vaticana, & in margine notatur, exscripta esse ex codice Vat. 866 fol. 53. Titulus est: Μαρτύριον τῶν ἁγίων Κοσμᾶ καὶ Δαμιανοῦ καὶ Ανθίμου καὶ Λεοντίου καὶ Ευπρεπίου. Martyrium sanctorum Cosmæ & Damiani & Anthimi & Leontii & Euprepii. Initium est: Εν ὑπατία * Διοκλητιανοῦ &c., quale etiam est principium Actis proconsularibus SS. Tarachi, Probi & Andronici, qui in eadem provincia Cilicia sub Diocletiano passi sunt. At non solum initium, sed pleraque habent Actorum proconsularium formam, & Lysias proconsul Ciliciæ idem est, sub quo in eadem civitate passi sunt Claudius, Asterius, Neon, Domnina & Theonilla: quorum Acta proconsularia ad XXIII Augusti data sunt. Verumtamen dici nequit, Acta esse hæc talia, qualia a notariis scripta sunt, aut pura proconsularia, cum aliqua alia sint interposita, ac nonnulla etiam parum probabilia. Quapropter idem fere de his Actis statuendum censeo, quod de Actis S. Sozontis, in Cilicia item passi, quæ ad VII Septembris sunt data, nimirum Acta proconsularia hisce inserta fuisse, sed alia iis adjecta a Christianis.
[20] [additis aliquibus etiam improbabilibus.] Quod autem Christiani Acta martyrum, prout scripta erant a notariis, pecunia sibi comparare niterentur, & exscriberent, variis constat exemplis. Nihilo minus ex variis id genus Actis perspicitur, passim aliqua iis addita esse, maxime in principio & sub finem, aliquando etiam in medio. Faciebant id haud dubie Christiani, quia de martyribus aliqua noverant, in Actis notariorum prætermissa, relatu tamen digna. Non erat improbanda ea licentia, quando illa tantum addebantur initio & fini, quæ certo erant comperta, maxime si relatio notariorum satis poterat distingui ab augmentis Christianorum. Verum non eadem fuit prudentia omnium, qui prima notariorum Acta obtinuerunt: sed aliqui ea justo liberius interpolarunt, & nonnulli aliqua etiam improbabilia veris immiscuerunt, imo & aperta figmenta. Hoc autem contigisse existimo Actis SS. Cosmæ & quatuor Sociorum, alioquin brevissimis, & ex parte fidelibus, de quibus ago. Pars fere media videtur utcumque pura: at posterior pars non modo nonnihil discedit a methodo notariorum, sed etiam adjuncta aliqua habet improbabilia, quæ certe non fuissent scripta a notariis; sive illud contigerit imprudentia interpolatorum, sive quod Christiani non obtinuerint integra notariorum Acta, sed solum primam partem.
[21] [Non videntur neganda supplicia in iis relata,] Quocumque modo id contigerit, supplicia omnia, quæ Lysias Sanctis inferri voluit, aut satis certa, aut saltem admodum ex his Actis fiunt probabilia, cum quod brevissime referantur, tum quod eadem in omnibus Actis deinde magis interpolatis, tam Græcis quam Latinis, semper sine notabili mutatione aut aliorum adjectione repetantur. Omnia etiam habentur in elogio Adonis & breviter apud Bedam, S. Aldhelmus solum omittit lapides, quibus in cruce dicuntur impetiti. Ejus elogium, quod ex Actis Mombritianis videtur compositum, huc transfero ex Carmine de Laude virginum:
[22]
Sed tamen egregios depromens garrula scabro
Incipiet celebrare viros nunc pagina versu:[cum gratia sanationum,]
Quos materna simul matrix enixa gemellos
Edidit in mundo sortitos nomina dupla,
Quorum alter Cosmas, Damianus dicitur alter.
Imbuit hos pariter secli doctrina, medelam
Nec non divina præstavit gratia gratis,
Ut possent fibris putres explodere pestes,
Atque salutiferam morbis impendere curam,
Artibus horrendas pellentes corpore clades.
Mutos & mancos, claudos surdosque repertos,
Luscos ac strabos, qui torta luce fruuntur:
Blæsos ac balbos, qui scævis verba loquelis
Fantes corrumpunt: & quidquid debile fertur;
Cælitus instaurant, Christo donante salutem.
Sic lucem carnis trudunt medicamine spurcæ:
Nec tamen, eximio virtutum munere dites,
Auri fallentis gestant marsupia farsa:
Sed loculos nummi clacant, ut tetra venena,
Omnia donantes gratis pro stipe superna.
[23]
Princeps interea, mundi qui sceptra regebat,
Martyres edictis multat crudelibus atrox. [asserta etiam a S. Aldhelmo]
Tum Geminos pelagi prædictos gurgite fratres
Merserat in pontum fretos virtute Tonantis.
Algida sed vitreis mitescunt æquora flustris;
Dum dicto citius Sanctos ad litora vectant.
Sic compressa sali sacra virtute potestas,
Turgida fluctivagis sopivit cerula campis,
Dextera dum Patris portum patefecit in undis.
Impius idcirco, cernens vexilla trophæi,
Altera Gorgoneis molitur damna venenis.
Nam truculenta ferox flammarum pabula torret,
Et sarmentorum fornacem fomite farcit,
In quam flagrantem Sacros detrudere jussit,
Ut rogus insontes prunarum torre cremaret
Artus, quos dudum turgescens gurgite pontus
Mergere non quibat lympharum fluctibus atris.
Sic facula flammæ fornacis fomite friget,
Ut Miles Christi, neglecto turbine flammæ,
Redderet ingentes pro vita sospite grates:
Seu salamandra focos solet insultare pyrarum,
Quamvis congerie glomeretur forte rogorum.
Tunc crucis in patulum coguntur scandere robur,
Atque pharetrarum densas sufferre sagittas.
Mox Sator æternus, qui Sanctos jure triumphat,
Spicula tortorum confregit dira reorum.
Exin Martyrii sumpserunt serta cruenta,
Ad convexa poli migrantes culmina celsi.
Hactenus Aldhelmus, cujus verba recitavi, ut videat lector, gratiam sanationum ab eo etiam attributam fuisse SS. Cosmæ & Damiano martyribus, sicut iisdem seculo VI paucioribus verbis attribuit S. Gregorius Turonensis, num. 8 laudatus. In primis Actis, etiamsi medici dicantur, de ea non fit mentio.
[24] Acta Latina, quæ dedit Mombritius, reliquis omnibus, [Acta apud Mombritium edita item danda,] quæ innotuerunt, vetustiora existimo; & sic ex primis Græcis translata, ut auctor iis addiderit omnia, quæ aliunde de SS. Cosma & Damiano didicerat. Ex primis composita esse, colligo ex eo, quod omnia Lysiæ præfecti interrogata, Martyrumque responsa, imo & supplicia omnia, fere congruant cum relatis in Actis prioribus, sic tamen, ut aliqua modo nonnihil diverso sint exposita, & nonnulla etiam magis probabiliter. Quod præcipue adverto de modo, quo Sancti in igne dicuntur mansisse illæsi; ac de sagittis, quæ in sagittarios asseruntur reversæ. Potuit id contingere, vel quod auctor puriora haberet Acta prima, quam modo nos ea habemus, vel quod voluerit adjuncta improbabilia, quibus facta illa in primis Actis laborant, tollere. Addit vero sub initium Actorum gratiam curationum, qua SS. Cosmas & Damianus ante martyrium fulsisse dicuntur; sed multo brevius, quam ea celebratur versibus S. Aldhelmi. Addidit præterea dicta complura, quæ Martyribus attribuit, partim ad orandum, partim ad respondendum Lysiæ præsidi, quem plura etiam loquentem inducit, quam habeant Acta prima. Itaque Latina illa Acta raro a probabilitate recedunt, videnturque priora amplificata, ac subinde modice mutata. Dabo igitur & priora Græca & hæc latina, ac in Annotatis observabo, in quibus consentiant, aut modice dissentiant.
[25] [quibus fere similia in uno habemus codice.] Ad Acta Mombritiana proxime accedunt alia, quæ habemus in codice nostro, notato P. Ms. 10, qui olim fuit Isaaci Vossii. Non est ille codex ex magis vetustis, sed aliquot seculis scriptus post illos, in quibus habemus Acta magis interpolata & fabulosa. Attamen collector illorum Actorum passim secutus est Mombritiana, sed initio ab iis recessit, sic ordiens: Tempore illo, omissis imperatorum nominibus, apud Mombritium hoc modo expressis: Tempore Diocletiani & Maximiani imperatorum. Addere etiam voluit sepulturam Martyrum, in prioribus Actis minime commemoratam, eaque occasione adoptavit ex Actis prolixioribus fabulam de camelo occurrente, & humana voce consilium ad Sanctos sepeliendos suggerente, ac tandem miracula ad sepulcrum facta, quæ similiter post Acta prolixiora leguntur in codicibus. Quare Acta illa fere eadem sunt cum Mombritianis, sed modicissime initio, & aliquando etiam in medio mutata sunt, aucta vero in fine assertis fabulosis. Unice prodesse poterunt ad restituendum Mombritianorum textum, aliquot locis corruptum.
[26] [Acta aliæ minus fabulosa prolixioribus,] Alia rursum Acta habentur in codice nostro P. Ms. 155, eaque brevia, quæ de solis agunt Cosma & Damiano, omissis aliis Fratribus. Hæc Acta quibusdam videri poterunt reliquis probabiliora, cum quod careant fabulis apertis, quæ mox videbimus in Actis prolixioribus de jurgio propter tria ova & de camelo loquente, tum quod aliqua minus probabilia priorum Actorum asserta similiter non habeant. Verumtamen existimo, multo esse recentiora, suspicorque composita etiam post Acta omnium prolixissima, de quibus mox agam. Itaque auctor horum Actorum, quantum conjectura assequi possum, ante se habuit Acta prolixiora & fabulis inquinata, & ex iis selegit facta, quæ probabiliora credidit, prætermissis plurimis, non solum prolixiorum Actorum fabulis, sed nonnullis etiam ex Actis vetustis, quæ verisimiliter non habuit. Hæc autem scripta esse post prolixiora, existimo primo: quia in uno tantum habentur codice nostro, eoque seculi XIII, ut mihi videtur. At prolixiora inveniuntur in quinque codicibus nostris, ex quibus tres multo sunt vetustiores, duo alii ejusdem fere ætatis, & nonnulla etiam eorumdem habemus apographa. Secundo omnia ex prolixioribus videntur desumpta, non ex antiquioribus, & initium cum illis plane congruit.
[27] [ideoque tertio loco danda,] In utrisque primum comparet nomen matris Theodate, Sanctorumque per illam educatio. In utrisque Sancti dicuntur Gemelli, ut etiam habet S. Aldhelmus supra laudatus; at hoc non habent Acta vetustiora, ut res saltem videatur dubia. In utrisque dicuntur Sancti non solum homines sanasse, sed etiam jumenta. Hinc in prolixioribus camelus inducitur loquens, quod auctor breviorum rejecit. At de jumentis sanatis nec Acta vetustiora loquuntur, nec S. Aldhelmus. In utrisque rursum, ut habet etiam S. Aldhelmus, gratis curasse leguntur, quod quidem verisimile, ignotum tamen Actis vetustioribus. Hinc auctor prolixiorum fabulosum induxit jurgium, quod prudenter respuit alter. In utrisque eodem modo exponitur Martyrum comprehensio & prima interrogatio: sed mox auctor brevior omittit tres Fratres in omnibus Actis memoratos, ut vix dubitare possimus, quin eos omiserit ea licentia, quam sibi dederat, omittendi omnia, quæ aut censeret minus probabilia, aut pro arbitrio vellet omittere; sicut omisit primam Sanctorum torturam, ab Aldhelmo similiter non memoratam. Mitto reliqua ubique Actis prolixioribus conformia, omissis tamen pluribus. Sic ex miraculis, quæ post sepulturam Sanctorum referuntur, primum dedit, reliquaque omisit. Ex dictis colligo, Acta illa ex prolixioribus composita esse, cum nihil habeant, quod in prolixioribus non legatur. Dabo tamen & hæc ante prolixiora, cum certe minus sint fabulosa.
[28] Procedo ad Acta jam sæpius memorata, quæ ceteris prolixiora jam dixi. [Acta prolixiora etiam ante Metaphrasten scripta,] Edita ea sunt in Suriana collectione ad XXVII Septembris. Habemus eadem in quinque codicibus nostris Mss., ex quibus tres ad IX aut X seculum videntur pertinere, ut non potuerint hæc Acta profluere ex scriptis Metaphrastæ aliorumque scriptorum Græcorum seculi X, quorum opinioni de pluribus Cosmis & Damianis directe etiam sunt opposita. Quo seculo fuerint composita, nequit certo definiri; sed minime dubito, quin sint posteriora Actis Mombritianis, cum ex his fuerint composita & amplificata, additis multis ab initio usque ad finem eo modo, ut omnia, quæ vera videntur, falsis habeantur immixta. In Actis Mombritianis martyrium figitur V Kalendas Octobris, in hisce eodem die, sive XXVII mensis Septembris. Ex hoc martyrii assignato die, qui plane diversus est in Actis primis Græcis, abunde colligitur, Latina omnia fuisse composita, ubi Sanctorum festivitas apud Latinos fixa fuerat hoc die XXVII Septembris. Verum ex hac observatione non magis colligitur, Acta fuisse composita seculo VIII aut IX, quo saltem posteriora non puto ex ipsa codicum vetustate, quam seculo VII aut VI, quo jam celebrata eodem die fuisse videtur apud Latinos SS. Cosmæ & Damiani festivitas, ac fortasse celebrata est a seculo IV aut V.
[29] Quæ vero in memoratis Actis, partim ut non satis probabilia, [multis tamen fabulis corrupta.] partim ut omnino fabulosa displiceant, nunc oportet investigare. Ad ea assignanda utor codice vetustissimo, ex quo ipsa daturus sum Acta. Primo matris Martyrum nomen Theodata, cum in vetustioribus Actis non reperiatur, omnibusque congruat matribus, saltem incertum apparet. Secundo incertum æque est, an Cosmas & Damianus fuerint gemini, ut habent hæc Acta cum S. Aldhelmo. Tertio gratia curationum nimis videtur extensa in his Actis, dum etiam jumenta curasse divinitus dicuntur, silentibus antiquioribus. Quarto incertum æque videtur, an adeo gratis curarent, ut ne ad victum quidem necessaria acciperent, cum de eo rursum sileant vetustiores. Quinto plane fabulosum est, quod, cum S. Damianus a Palladia sanata accepisset quoddam munus, postea munusculum dictum, de S. Cosma refertur his verbis: Hoc cum S. Cosmas comperisset, valde contristatus est, & præcepit, ne corpus ejus cum ipso sepeliretur. Adjuncta ibi apparitio Domini, Cosmam ideo increpantis, æque fictitia. Et mox ab ipsis fingitur sanatus camelus, ut hic post Sanctorum martyrium accurrat, & Sanctorum corpora simul sepeliri multis verbis jubeat. Hæc ut fabulosa jam explosit Baronius, explodent omnes, qui sanam sequuntur crisim. Observo autem, causam fictitiæ offensionis in quatuor codicibus nostris vetustioribus munus & munusculum generatim tantum dici; at idem in unico codice minus vetusto vocari ova tria, uti etiam legitur in uno apographo, & apud Surium. Nimirum ova illa tria suggesserunt Græci, ut videbimus. Sexto miracula, quæ post mortem narrantur, item fabulosa. Multa ratiocinia, aliaque his Actis addita, assignabo in Annotatis. Hactenus de Actis Latinis, quæ ex primis Græcis paulatim amplificata sunt, & apertissimis fabulis fœdata.
[30] [Prima Martyrum Acta etiam amplificavit Metaphrastes:] Metaphrastes etiam prima Acta amplificavit, sed modo plane diverso, quia Sanctos censuit multiplicandos. Ejus Opusculum Græce & Latine edidit Dehnius, prout Græcum erat ex bibliotheca Vaticana submissum a Leone Allatio, & a Wangnereckio Latine redditum. Illud Metaphrastæ attribuit Allatius in Opere de Simeonum scriptis pag. 125, ubi recitat hoc initium: Διοκλητιανοῦ καὶ Μαξιμιανοῦ τῶν δυσσέβων &c. Si quis hæc Metaphrastæ Acta diligenter perlustret, clare perspiciet, omnia, quæ de Martyribus referuntur, ex primis Actis fuisse desumpta; sed facta singula tot adscitis ornamentis amplificata esse & extensa, tantaque conjecturandi libertate exposita, ut alia apparere possint propter adjuncta commentitia. Tormenta omnia Sanctis illata, videlicet primam torturam, submersionem in mare, injectionem in ignem, sublationem in crucem, in qua & lapidibus & sagittis dicuntur impetiti Martyres, ac tandem recisionem capitum, prolixe exponit. At omnia, ut dixi, tot ornamentis fictitiis auxit, ut majorem conjecturandi (ne dicam fingendi) licentiam in nullis umquam Metaphrastæ Actis, quæ cum vetustioribus conferre potui, me deprehendisse meminerim. De gestis Sanctorum ante martyrium parcissime locutus est Metaphrastes, hoc tantum modo S. Damianum de iis respondentem inducens: Oriundi sumus, ait, ex Arabia, o judex, morbisque medendi artem didicimus, levamen non corporis tantum, sed & animi affectibus afferre soliti, invocato scilicet Christi Salvatoris nostri nomine. Non esset improbanda hæc Metaphrastæ parcimonia, cum in primis Actis solum dicantur medici ex Arabia, nisi illa, quæ de Martyribus tradita erant, ad alios eosque confessores, ut vult, transferre voluisset.
[31] [idemque scripsit Vitam plane fabulosam quasi Confessorum,] Verum laudatus Metaphrastes composuit etiam Vitam SS. Cosmæ & Damiani, fratrum & medicorum gratis curantium, quos facit confessores ex Asia. Vita hæc Latine edita est apud Lipomanum tom. 5 fol. 7 & seqq. Ejusdem apographum Græcum habemus ex Ms. Medicæo bibliothecæ regiæ Parisiensis, cujus est hoc initium: Ἄρτι τῆς εὐσεβίας ἀναλαμπούσης, καὶ τοῦ εὐαγγελίου κυρύγματος τὸν πάντα κόσμον διαλαμβάνοντος &c. Pietate jam resplendente, & Euangelica prædicatione mundum universum occupante &c. Meminit de hac Vita Allatius de Simeonum scriptis pag. 124, eamque Metaphrastæ attribuit. Totum fere, quod hæc Vita enarrat, est desumptum vel ex Vita prolixiore Latina, quæ ultimo loco edetur; vel potius ex eodem fonte, ex quo hausit Latinus. Sanctorum illorum mater vocatur Theodote, hujusque laudatur pietas & cura filios erudiendi. Sanctorum vero celebratur gratia gratis curandi, induciturque munusculum trium ovorum a Damiano acceptum, cujus causa adeo offensus fuerit Cosmas, ut noluerit cum Fratre sepeliri. At præsto est post mortem Damiani camelus, antea per Cosmam sanatus, qui Damianum cum Cosma sepeliri jubet. In fine eadem narrantur post mortem miracula, quæ in Latinis Martyrum Actis subjunguntur; ut nullum possit esse dubium, quin ex eodem monumento fabuloso ambo sua exscripserint, aut alter ex altero; quandoquidem tota Vita Græca confessorum nihil contineat, exceptis paucis Metaphrastæ adjunctis, præter ea, quæ in Actis Latinis de Martyribus referuntur ante & post martyrium.
[32] Alia quasi Vita Cosmæ & Damiani confessorum Græco-Latina edita est in collectione Wangnereckii & Dehnii pag. 6, [de quibus aliud exstat scriptum fabulosum forte vetustius:] quam Allatius laudatus pag. 124 attribuit anonymo, & vocat Miracula sanctorum Cosmæ & Damiani, recitans hoc initium: τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ιησοῦ Χριστοῦ βασιλεύοντος &c. Habet revera id initium. At apud Dehnium titulus hic præcedit: Χάρις καὶ δωρεὰ ἰαμάτον τῶν ἁγίων ἀναργύρων Κοσμᾶ καὶ Δαμιανοῦ. Gratia & donum curationum sanctorum anargyrorum Cosmæ & Damiani. Hoc autem scriptum, sive Vitam vocemus, sive Miracula, nihil continet, præter ea, quæ in memorata tertia Vita Latina sunt reliquis magis improbabilia, aut aperte fabulosa, eademque fere, quæ habet jam improbata Vita Metaphrastæ. De laudato scripto in margine ait Dehnius, verosimiliter ex opinione Allatii; Cujus auctor vetustior esse creditur Metaphraste. Hoc autem si verum est, ex fabuloso hoc ineptissimoque scripto verisimiliter hauserunt Græci, quæ de suis Confessoribus tradiderunt, & auctor ultimæ Vitæ Latinæ fabulas vetustioribus Actis additas. Auctor ipse non quidem clare edixit, fuerintne Confessores an Martyres, de quibus scripsit; Confessores tamen esse insinuat in enarranda eorum morte, & hoc procul dubio arripuerunt Græci.
[33] Legitur apud laudatum Dehnium prolixior Oratio Nicetæ philosophi, [item Oratio Nicetæ & altera Anonymi.] cujus hoc principium: ὡς ἀγαπητὰ τὰ σκηνώματά σου &c. Quam dilecta tabernacula tua &c. Utitur revera pluribus verbis Nicetas, ut extollat gratiam curandi Sanctis datam, laudabilemque eorum consuetudinem sanandi gratis multis rationibus & sententiis commendat. At facta (ne interim figmenta vocem) plane eadem de suis confessoribus refert, nimirum tria ova a Damiano accepta, ea de causa indignatum Cosmam, camelum sanatum, ipsumque humana voce jubentem, ne corpora post mortem separarentur, in fine duo miracula, ab aliis similiter relata. Rursum pag. 66 subnexa est alia Oratio Anonymi, præcedente etiam multo prolixior, cujus hoc initium; Πάρεστιν ἡμῖν ἑορτὴ σήμερον &c. Adest nobis festivitas hodie &c. At loquacissimus Anonymus nihil affert novi præter flumina verborum, quibus etiam hæret diutius in ridiculo certamine de tribus ovis, ac vel ipsum camelum facit disertum.
[34] Præcedentibus omnibus melior est Oratio Georgii metropolitæ Nicomediensis, [Oratio Georgii Nicomediensis generalia solum habet:] quam subjunxit Dehnius pag. 170. Nam hic auctor unice laudavit Sanctos a virtutibus generatim, a contemptu pecuniæ, a studio benefaciendi, a gloria miraculorum. Fabulosa vero omnia, imo & facta omnia particularia prætermisit. Adeo ab iis omnibus abstinuit Georgius, ut ex perlecta diligenter Oratione, ne colligere quidem potuerim, Martyresne crediderit an Confessores, Arabesne an Asianos, quorum virtutem generalibus verbis, & gratiam miraculorum iis celebrat laudibus, ut nullibi indicet, quo loco nati sint, quove defuncti, mortene violenter illata, an naturali ex hac vita discesserint. Nullibi rursum indicat, an alios quoque crediderit Sanctos esse ejusdem nominis, ut hæc Oratio minime prosit iis, qui Sanctos hosce volunt geminatos aut triplicatos: quamvis edita sit tamquam spectans ad illos, quos credunt Asianos & confessores.
[35] Allatius de Simeonum scriptis pag. 83 assignat & aliam SS. Cosmæ & Damiani Vitam, [aliæ eorumdem, ut volunt, Vitæ.] quam attribuit Petro Argivorum episcopo, cum hoc initio: Ἀστέρες μεν αἰσθητοί &c. Erit Oratio panegyrica, opinor, quæ plura non continebit, quam præcedentes. Rursus laudatus scriptor pag. 129 inter scripta Metaphrastæ recenset Vitam sanctorum Anargyrorum Cosmæ & Damiani, cujus principium ita recitat: τῇ θαυμαστῇ δυάδι τῶν σοφῶν ἀναργύρων πατρὶς μὲν &c. Videtur & hæc agere de iis, quos volunt confessores, cum Vita vocetur, ac nulla de martyrio fiat mentio. Verum sic bis eorumdem Vitam scripserit Metaphrastes, quod non est admodum verisimile: nam supra num. 31 horum Vitam ex Metaphraste assignavi. Quiscumque fuerit auctor, id in omnibus Orationibus & Vitis, quibus Cosmas & Damianus ut confessores celebrantur, observo, nihil particulare in iis narrari, præter illa, quæ in Vita Latina ultima de Martyribus leguntur. Nullus edicit, in qua civitate nati sint Cosmas & Damianus, in qua civitate aliquando vixerint aut aliquid egerint, ac demum, in quo loco Vitam finierint. In Asia natos generatim dicunt: ac rursum non explicant, aut quo seculo, aut sub quo principe vitam duxerint, ut nihil omnino videantur de illis cognovisse, nisi quæ prius de Martyribus Arabibus erant prolata. Hæc interim de horum Vitis & Orationibus sufficiant.
[36] [Acta alia de SS. Cosma & Damiano,] Restat tamen recensendum Martyrium sanctorum anargyrorum Cosmæ & Damiani Romanorum, ut loquitur Allatius pag. 122, ubi illud attribuit auctori incerto, & hoc recitat principium: Μετὰ τὴν κατὰ σάρκα τοῦ δεσπότου ἡμῶν Ιησοῦ Χριστοῦ ἐπὶ γῆν ἔλλαμψιν. Post Domini nostri Jesu Christi in carne apparitionem super terram &c. Edidit hæc Acta Græco-Latina Dehnius pag. 230. Non video, cur hæc Acta Metaphraste indigna censuerit Allatius. Mihi certe neque a stylo neque a genio Metaphrastæ videntur abhorrere. Verum, quisquis fuerit auctor, non abhorruit a fabulis, Actaque concinnavit prorsus improbabilia. Primo Cosmas & Damianus exhibentur medici, iique & gratis curantes, & miraculis fulgentes, quales plane & Arabes fuisse dicuntur, & Asiani alii, ut volunt. Deinde hac de causa dicuntur delati ad Carinum imperatorem, ejusque jussu comprehensi & ad eumdem adducti. Tum post aliqua utrimque dicta jubent Martyres, si credimus fabulatori, ut vertatur facies Carini. Et mox, ut legitur pag. 249, contorta cervice, facies imperatoris ad dorsum versa est, & depravata corporis figura, auxilii inops in throno ipse consedit. Converso populo & supplicante pro Carino, ipse quoque imperator, purpura sibi detracta, & in Sanctos projecta; Nunc plane agnovi, inquit, Dei vos, qui vere est, & supra cælos habitat, ministros esse ac fidelissimos servos. Qui igitur omnis animæ sanandæ curam gerere soletis, commiseratione etiam erga me tangamini, ut & ego perfecte credam, Deum neminem esse præter illum, qui cælum & terram condidit &c.
[37] [quasi Romanis martyribus] Sanatur itaque Carinus, & non modo veram fidem amplectitur, sed etiam idolorum templa e vestigio jussit dirui. Hæc vel sola sufficiunt ad Acta prorsus improbanda. Neque enim umquam conversus est Carinus imperator moribus turpissimus, qui exiguo tempore imperavit. Nequis tamen dicat, conversionem ejus occultam manere, aut omitti ab historicis potuisse; lubet interrogare, an etiam occulta manserit templorum eversio? Quantas hæc apud gentiles obmurmurationes seditionesque non creasset Carini tempore, quo insanus idolorum cultus maxime florebat? At auctor ipse, dum Acta cudit satis prolixa, nec tamen ullibi indicat, in qua civitate, regione, provincia contigerint, quæ narrat; intelligenti satis manifestat, fictitias nugas se vendere. Si enim tanta scivisset de Martyribus suis, quanta & ante illorum comprehensionem de ipsis asserit, quanta in illo congressu cum Carino, quanta demum de secuta eorum cæde, multo facilius scire potuisset, in qua provincia primum habitassent, in qua comprehensi fuissent, in qua denique occisi. De loco tamen & provincia constanter tacet, malens in tenebris ambulare, quam fabulas suas apertæ luci exponere. Hinc, ubi dimissos dixit a Carino, subjungit: At sancti Martyres in eadem regione, in qua capti ante fuerant, degere perseverabant, sanandis morbis intenti &c.
[38] Mors utriusque deinde attribuitur præsidi artis medicæ, [plane fabulosa sunt, & insulsa figmenta.] qui ad scelus illud sola invidia dicitur excitatus. Si credimus fabulatori pag. 255, Eamus, ait ad ipsos (dictus præses) in vicinum montem, herbas ibi medicas collecturi. Ac deinde: At cum pervenissent ad locum, in quo truculentus ille animum suum explere constituerat, postquam, quid ad herbarum collectionem facto opus esset, alteri Fratrum monstrasset; alterum in præcipitium quoddam abducens, ut eodem modo, quo Frater, ipse quoque herbas in usum medicum colligeret, injunxit. Dumque illi diligenter operi incumbunt, ipse lapidibus in singulos conjectis, illos interfecit; corporaque eorum clanculum auferens, in vicinum ei loco aquæductum projecit. Hæc mihi videntur figmenta ne satis quidem verisimiliter excogitata, qualia sunt tota illa Acta. Nec intelligo, cur illa Martyrum Romanorum voluerit Allatius, cum de Roma ejusve vicinia in fabulosis Actis non sit mentio.
[Annotata]
* ὑπατείᾳ
§ III. Utrum plures admittendi sint Sancti fratres, quibus nomina fuerunt Cosmas & Damianus.
[Sententia Græcorum, qui a seculo IX aut X crediderunt,] Plures fuisse fratres sanctitate illustres, quibus nomina fuerunt Cosmas & Damianus, & professio medica, crediderunt Græci a seculo nono aut decimo. In Menologio, quod jussu Basilii imperatoris Porphyrogeniti seculo X collectum est, ad XVII Octobris hæc leguntur: Tria sunt sanctorum Anargyrorum (id est, abstinentium ab argento) paria, qui & iisdem Cosmæ & Damiani nominibus appellati fuerunt, & medicinæ artem tractaverunt, & Anargyrorum cognomen habuerunt. Fuerunt enim alii Theodotæ religiosissimæ fæminæ filii, qui in pace decedentes, in loco Phereman dicto sepulti sunt. Alii cum Romæ degerent, præceptorem invidum habentes, per dolum ab eo in montem, quasi ad legendas herbas deducti, lapidibus obruti sunt. Alii, quorum certamina enarrare instituimus, Arabes fuere, qui terrarum orbem peragrantes, gratis & sine pretio ægrotos curabant. Diocletiani vero temporibus in Ciliciam profecti, & comprehensi, sistuntur Lysiæ duci: a quo variis tormentis excruciati, capite demum plexi sunt, una cum tribus, qui eos prosequebantur, fratribus, Anthimo, Leontio & Euprepio. Illos, ut distinctos, tribus diversis diebus annuntiari in Martyrologiis, nempe Romanos ad I Julii, Arabes ad XVII Octobris, ac filios Theodotæ ad I Novembris, jam vidimus § 1. Distinctio eodem modo asseritur ad XVII Octobris in Menæis impressis, & in Synaxario Ms. Sirmondi ad 1 Julii, sed paucioribus verbis.
[40] Eamdem fuisse sententiam Metaphrastæ de binis saltem paribus, constat ex Vitis sive Actis per ipsum scriptis, [triplices esse SS. Cosmam & Damianum, Allatio promovente,] & commemoratis § 2. Nicetas in Oratione per Dehnium edita pag. 31 de geminis mentem suam declarat his verbis: Atque sunt quidem alii duo Anargyri, iisdem plane nominibus ac gratiæ per Spiritum datæ charismatibus præfulgentes: verum illi in martyrum palæstra vitam finierunt. At isti jam hodierni, quantum ad carnis … originem spectat, ex Asiæ terris familiam traxerunt. Mox matrem illis attribuit Theodotam. Non meminit tamen Nicetas de tertiis, quos alii Romanos dicunt, ut hos videatur ignorasse. Græcorum illam opinionem forte primus promovit Leo Allatius, quantum invenio, illamque, opinor, persuasit Simoni Wangnereckio Societatis Jesu, qui composuit Syntagma historicum, seu vetera Græciæ Monimenta, de tribus sanctorum Anargyrorum Cosmæ & Damiani nomine paribus. Certe omnia Acta Græca, quæ collegit, accepit per Allatium, idque in ipso etiam Syntagmatis titulo declaratur his verbis; Potissimum ex manuscriptis a clarissimo viro Leone Allatio Roma transmissis. Consuluit Wangnereckius ea de re Bollandum nostrum per litteras, die XXIV Novembris anni 1649 datas, in quibus ait, multum sibi esse litterarum commercium cum viro erudito, & huic insinuat placere distinctionem illam, in Menæis clare assertam. Itaque vix dubitare possum, quin ille fuerit Allatius, qui passim Monumentis Græcis medii ævi plusculum tribuit, quam mereantur.
[41] [proposita est a Dehnio in Syntagmate & placuit] Propensum se in eam opinionem ostendit in eadem Epistola Wangnereckius, multa tamen cum dubitatione. Quid illi responderit Bollandus, non invenio. At existimo, eidem magis placuisse contrariam sententiam; cum quod in Collectione nominum ex Martyrologiis, quam ad singulos dies fecit pro toto anno, ad I Julii, ad XVII & XXVIII Octobris, & ad I Novembris, quibus Cosmas & Damianus in Menæis recurrunt, semper remittat ad XXVII Septembris, tum quod Opusculum Wangnereckii, jam anno 1649 inchoatum, non prodierit ante mortem ejus, quam anno 1657 pie obiit Viennæ. Opus imperfectum suscepit Reinoldus Dehnius ejusdem Societatis nostræ, opemque Allatio subministrante, ut cœperat, in submittendis Mss. Græcis, Syntagma perfecit, atque edidit anno 1660, præmissa toti Operi Præfatione, qua distinctionem tergeminorum Cosmæ & Damiani conatur defendere. Placuit ea opinio Florentinio in Annotatis ad Martyrologium Hieronymianum, ubi tamen initio multum dubitationis insinuat. Eamdem opinionem sibi placuisse, insinuat Lambecius de Bibliotheca Cæsarea lib. 4 pag. 133, ubi etiam assignat Compendium aliquod Vitæ Græcæ Asianorum cum aliquot miraculis, observatque in laudato Syntagmate prætermissum. Vidit illum codicem Janningus noster, ut notatum apud nos invenio; sed non putavit describendam Vitam, utpote mutilam.
[42] [recentioribus aliquot eruditis,] Rursum lib. 8 pag. 263 eamdem opinionem declarat Lambecius & pag. 264, dum ait, Miracula illa, quæ apud Dehnium Arabibus Sanctis tribuuntur, potius attribuenda esse Asianis. Verum cessabit hæc quæstio, si alii ab aliis non distinguantur. Eminentissimus Cardinalis Bona Rerum liturgicarum lib. 2 cap. 12 § 3 eamdem opinionem amplexus est, novumque adduxit argumentum, ita scribens de Sanctis in canone Missæ commemoratis: Porro omnes, qui hic nominantur, vel Romæ passi sunt, vel in locis Romano patriarchatui immediate subjectis: ex qua consideratione hæsi diu anceps, nesciens, qua de causa soli inter Orientales Cosmas & Damianus Arabes, & in Ægæa civitate martyrio coronati, hoc loco recenserentur. Sed tandem inveni, tria fuisse paria Sanctorum ejusdem nominis Cosmæ & Damiani, unum Martyrum in Arabia (aut potius Arabum in Cilicia,) alterum Confessorum in Asia, tertium Martyrum, qui Romæ martyrium subierunt. Et mox: Quomodo autem Latini solos Arabes colant die XXVII Septembris, qua Romano Martyrologio inscripti sint, quomodo confusa sint horum omnium Acta, & quid in Notis ejus diei peccaverit Baronius, erudite pertractat Reinoldus Dehnius in Præfatione apologetica, prædicto Syntagmati præfixa.
[43] Credibile est, amissa fuisse Acta Romanorum, & per ignorantiam seu negligentiam substitutos Arabes, [variæque pro ea allegatæ sunt rationes.] quorum passio illustrior fuit. Omnes professione medici fuerunt, & dicti Anargyri, quia sine pretio ægrotos curabant. Ex qua professionis & nominum similitudine facile æquivocatio & confusio oriri potuit. Agit etiam de his Florentinius in suo Martyrologio ad diem XXVII Septembris, ubi optime advertit, Romanis in Urbe dicatam ecclesiam, eorumque natalitia tum in veteri Kalendario, tum in libro Sacramentorum S. Gregorii, V Kalend. Octobris inscripta fuisse. Et hos procul dubio esse censeo, qui in Canone nominantur. Hæc omnia afferre volui, quia, quidquid pro distinctione dici potest, hic breviter dicitur. Mitto alios plures ejusdem distinctionis patronos, & solum observo, etiam Papebrochium nostrum tom. 1 Maii in Annotatis ad Ephemerides Græco-Moscas & alibi, eamdem insinuasse opinionem, sed necdum expensis SS. Cosmæ & Damiani Actis, ac tandem hoc seculo eamdem quasi certam tradi a Francisco Maria Aste, archiepiscopo Hydruntino, in Annotatis ad Martyrologium Romanum die XXVII Septembris. Tillemontius Nota 83 in Persecutionem Diocletiani contrariam opinionem amplexus est, sed breviter. Facit tot virorum eruditorum auctoritas, ut fundamenta distinctionis paulo accuratius examinanda censeam.
[44] Primo itaque producitur auctoritas Græcorum, qui certo in ea opinione fuerunt a seculo X, [Exponitur, quibus occasionibus Græci potuerint] ut constat ex Menologio Basiliano. Primus forte fuerit Nicetas, qui distinctionem induxerit plurium. Nec tamen invenio, tria paria statui a Niceta. At Confessores certe distinguit a Martyribus, & sic geminum saltem infert Cosmam, geminum Damianum. Idem fecit Metaphrastes scribendo Acta diversa, altera ut Martyrum, altera ut Confessorum, nisi & tertia de iis, quos Romanos dicunt, etiam sint Metaphrastæ. Hæc enim si scripsit, tergeminos induxit. Occasio plures inducendi facile oriri potuit, quia Sancti pluribus diebus per annum colebantur, uti revera Sancti non pauci diversis diebus coluntur, alii duobus, alii tribus, alii etiam quatuor. Nam festivitates instituuntur non solum die natalitia, sed etiam translationis corporum, dedicationis ecclesiæ: aliquando etiam ob insigne aliquod miraculum aut beneficium populo præstitum nova in honorem alicujus Sancti festivitas instituitur; aliquando aliis etiam de causis, quas pluribus non inquiro, cum abunde constet, celebrium præ ceteris Sanctorum, quales fuerunt Cosmas & Damianus, festivitates passim pluribus per annum diebus celebrari.
[45] Neque solum plures celebrantur festivitates, sed etiam alia leguntur passim in una festivitate, [Sanctos aut geminos aut tergeminos credere] alia rursum in aliis, id est, alia in festo Natalitio, alia in Translatione, alia in Dedicatione ecclesiæ, alia in festo patrocinii, ut ex diversitate lectionum possit deinde in eadem etiam ecclesia suspicio oriri de diversitate Sanctorum. Multo tamen magis ex eorumdem Sanctorum cultu in diversis regionibus oriri potest suspicio de diversitate, maxime si in aliqua regione celebrentur propter reliquias acceptas, accedantque miracula, quæ præcipue in Officio decantantur. Dum enim beneficia & miracula perpetuo sunt in memoria multitudinis, & unice prædicantur a sacris oratoribus, gesta particularia, si illa nota fuerunt, paulatim excidunt; eaque occasione fieri potest, ut post aliquot secula scriptor incautus, quando eosdem Sanctos in aliis regionibus invenit aliis coloribus expressos, existimet omnino diversos.
[46] [ex solo errore & nimia credulitate.] Cum autem SS. Cosmas & Damianus post mortem multis miraculis longe lateque inclaruerint, ac per varias tam Orientalis quam Occidentalis imperii provincias cultum celebrem obtinuerint, & ecclesias habuerint nomini suo dicatas, reliquiæque fuerint ad varias provincias deportatæ; fieri non poterat, ut non colerentur diebus & mensibus diversis atque elogiis non minus diversis celebrarentur. Ex his igitur omnibus post aliquot secula pronum erat scriptoribus credulis, & fabulosa etiam omnia facile admittentibus pro veris, geminos aut tergeminos credere Cosmam & Damianum, prout nostris etiam temporibus contingit, ut nonnulli, dum diversa inveniunt Acta, etiamsi illa fabulis non careant, ex Actorum varietate Sanctum aliquem contendant geminare.
[47] [Errorem vero illis obrepsisse, colligitur ex eo,] Hoc autem Græcis accidisse in SS. Cosma & Damiano, omnia persuadent. Nam primo omnes fatentur medicos. Secundo omnes ea caritate fuisse asserunt, ut gratis mederentur, quod certo fecerunt post mortem, multis clari miraculis; & in vita etiam, si credimus S. Gregorio Turonensi, S. Aldhelmo, & Actis secundis ac tertiis. Tertio ex ea continentia, qua argentum respuebant, omnes dicti sunt Græce Ανάργυροι, Anargyri, sive argento carentes. Quarto omnes dicuntur miraculis post mortem claruisse. Tanta & tam conspicua hæc sunt indicia, eosdem ubique celebrari Cosmam & Damianum, ut distinctionem prudenter admittere nequeamus sine argumentis utcumque certis & indubitatis. At omnia, quæ afferuntur, tamquam indicia distinctionis & argumenta, aut tam levia sunt, ut vix attentionem mereantur, aut distinctioni magis repugnant, quam faveant. Nihil enim Græci de suis Asianis, ut volunt, confessoribus dixerunt, quod de Martyribus Arabibus non legatur in Vita ultima, & in codicibus, quos & Metaphraste & Menologio Basiliano vetustiores censeo.
[48] [quod Confessoribus suis nihil attribuant præter fabulas,] Distinguunt illi primo Confessores suos per matrem, quam illis attribuunt Theodotam. At Theodota mater Martyribus similiter tribuitur in Vita Latina his verbis; Fuit quædam mulier in civitate Ægea, venerabilis ac timens Deum, nomine Theodota. Hæc … sanctos geminos fratres Cosmam & Damianum enixa est. Quos cum enutrisset & litteris instruxisset, medicina quoque arte a sancto Spiritu docti sunt &c. Ex hoc fonte hausit fortasse Ado num. 3 laudatus, etiamsi nomen omittat, dum ita scripsit: Hi venerabili matre geniti, sacris litteris eruditi, professione artis medici &c. Secundo Græci Asianos dicunt confessores, martyres Arabes. At non exponunt, in qua Asiæ civitate fuerint nati, in qua habitaverint, aut vitam finiverint. Ex Ægea autem civitate, quæ erat in minori Asia, & in qua Arabes certe nati non sunt, aliquis primum contendere potuit, Asianos fuisse Sanctos. In scripto Græco, quod Dehnius edidit pag. 6, quodque Allatius credidit Metaphraste antiquius esse, non dicuntur Asiani aut Arabes, & non modo omittitur locus natalis, sed etiam provincia. Si istud revera satis sit vetustum, seculoque VII aut VIII compositum, tam Latini quam Græci ex lutulento illo fonte fabulas suas haurire potuerunt.
[49] Verum sive ex illo scripto hauserit auctor Latinus Vitæ ultimæ, [Martyribus quoque attributas in Actis Latinis,] sive Græcus fabulator Vitam Latinam ante oculos habuerit, easdem ambo fabulas narrarunt, Latinus de Martyribus, Græcus quasi de Confessoribus. Sunt autem hæ primo mulier sanata, ab hac oblatum munusculum, sive tria ova, quod ægre post multas obtestationes acceptum a Damiano. Hinc tanta indignatio Cosmæ, ut noluerit cum Fratre sepeliri. Objurgatur quidem in visione Cosmas, nec tamen id ulli indicat. Interim sanatur camelus, ut quasi in machina post mortem Sanctorum prodeat, ac humana voce jubeat eos eodem loco sepeliri. Fabulis hisce Confessores suos exornat Græcus, Martyres suos Latinus, & uterque duo eadem miracula, æque fabulosa, ut videtur, post mortem Heroibus suis attribuit. Itaque certum est, eadem plane de Martyribus referri a Latino, ac de Confessoribus a Græco.
[50] Hæc tamen inter fabulatores est differentia; quod Latinus etiam de Martyribus referat, [quodque ne locum quidem indicent, ubi vixerint aut obierint.] quæ aliunde novimus vera & satis certa: Græcus vero nihil afferat præter fabulas, & pauca incerta, quæ si vera sint, Martyribus debentur: qualis est mater Theodote, & gratia miraculorum obtenta in vita. Locum sepulturæ Pheremman dictum ait fabulator Græcus: sed non edicit, in qua sit provincia: locus vero sepulturæ Martyrum non nominatur in vetustioribus codicibus Latinis, sed idem assignatur in minus vetustis. Ut ne hic quidem debuerit esse diversus, si Græco fuerit cognitus, quod non existimo. Locum illum Pheremman frustra quæsivit Dehnius in Præfatione sua pag. XI, nec sperasset illum se inventurum, si exiguam aut nullam fidem fabulatoris melius habuisset perspectam. Si enim is locum novisset, procul dubio explicasset, in qua fuerit provincia. At neque Nicetas, neque Metaphrastes, neque ullus alius locum postea exposuit: sed Sanctos solum dixerunt Asianos.
[51] Quod modo spectat ad Romanos, in Actis fabulosis, [Idem est de iis, quos Romanos volunt martyres.] de quibus egi num. 36, iis rursum attribuitur nomen Anargyrorum, & gratia miraculorum. Nam eorum gesta cum Carino imperatore, cædesque per præsidem artis medicæ patrata, non nisi pro insulsis figmentis haberi possunt a quolibet, quem experientia & usus judicare de ejusmodi scriptis docuit. Restat igitur sola fere auctoritas Menæorum, Menologii utriusque, aliorumque medii ævi Græcorum. At in factis historicis omnia illa medii ævi monumenta non raro aberrant a vero, ut quotidiana experientia perspectissimum habemus. Quapropter asserta illorum diligenter examinare solemus, an videantur veritati historicæ congrua. Jam Baronius in Annotatis ad Martyrologium de Romanis hæc observavit: Ob celebrem cultum iisdem sanctis Martyribus Romæ exhiberi solitum evenisse putamus, ut nonnulli eos Romæ passos esse crediderint. Non peccavit in hac observatione Baronius, ut credidit Eminentissimus Bona, sed sanam dedit conjecturam, si tamen certum sit, in Menæis & Menologiis ad 1 Julii, per Romanos Martyres designari potius Martyres Romæ veteris, quam Romæ novæ sive Constantinopolitanos. Cum enim & Constantinopoli celeberrimus fuerit cultus SS. Cosmæ & Damiani, eaque a Græcis medii ævi sæpe Roma vocetur, utcumque dubitari potest, an forte noluerint Constantinopolim indicare. At nec Roma nec Constantinopolis Cosmam & Damianum martyres habuit.
[52] Etenim commemoratio in Canone Missæ honorifica quidem est SS. Cosmæ & Damiano, utpote paucissimis concessa, ea tamen non evincit, passos esse Romæ. Certe in Africa passus est S. Cyprianus, qui etiam in Canone recitatur; Agatha & Lucia virgines in Sicilia, [Ad alia argumenta Cardinalis Bona] pluresque alii extra Romam passi in Canone memorantur. Si quis vero contenderit, omnes fuisse aut Apostolos, saltem secundarios, aut dignitate pares Apostolis, aut reliquos omnes saltem in Patriarchatu Romano passos esse; respondebo, id fortasse verum fore, sed satis apparere, eas conditiones non fuisse requisitas, ut nomen alicujus Canoni insereretur. Celebritas Martyrum aut gloria miraculorum, quibus fulgebant, maxime effecisse videtur, ut eum consequerentur honorem. Nam videmus ibi S. Ignatium episcopum Antiochenum, Romæ quidem passum, sed Orientalem patria & dignitate; multos vero martyres Romanos, atque etiam Romanos Pontifices, aut Romæ aut in Italia passos, in Canone non invenimus. Ex virginibus martyrio coronatis plures invenimus in Sicilia aut certe extra Romam passas, quam Romæ; licet non desint aliæ virgines, quæ Romam martyrio suo illustrarunt. Quare sola nominis celebritas & miraculorum gloria effecisse videtur, ut idem honor, qui ex Africanis episcopis soli obtigit Cypriano, ex martyribus Orientalibus concederetur solis Cosmæ & Damiano.
[53] [respondetur: ostenditurque, solos Arabes] Quod vero ait Bona, Acta Romanorum verisimiliter excidisse, & sic per ignorantiam seu negligentiam substitutos Arabes, prorsus improbabile est & incredibile. Nam saltem seculo VI ecclesia fuit Sanctis Romæ dicata, & eodem seculo celeberrimam fuisse SS. Cosmæ & Damiani famam, liquet ex Turonensi laudato num. 8, qui certo de Arabibus loquitur, cum & geminos vocet, & diversis cruciatibus consummatos dicat. Arabes similiter celebrarunt seculo VII Aldhelmus, seculo VIII Beda & Anonymus auctor Martyrologii Romani per Rosweydum editi; seculo IX Wandelbertus, Rabanus, Notkerus, Ado, Usuardus. Nullus vero ex hisce insinuavit, alios quoque reperiri Cosmam & Damianum, qui fuissent Romæ passi. Quis modo prudens credat, adeo celebres & notos seculo IV aut V fuisse Romæ Cosmam & Damianum Romanos, ut Canoni Missæ insererentur; & jam seculo VI prorsus ibidem fuisse ignotos?
[54] [martyres antiquis notos fuisse,] Idem silentium, quod apud Latinos fuit de pluribus Cosmis & Damianis usque ad seculum XVII, apud Græcos reperitur usque ad seculum IX aut X, nisi forte Anonymus fabulator sit vetustior, suisque figmentis occasionem errandi dederit Nicetæ, Metaphrastæ & collectoribus Menologii Basiliani ac Menæorum. Quæcumque fuerit occasio erroris, non nisi ex fabulis orta est distinctio plurium sanctorum fratrum, quibus Cosmas & Damianus fuissent nomina, ideo secundum sanam crisim ut improbabilis venit repudianda. Non alium vero illius apud Latinos opinionis primum auctorem existimo, quam Leonem Allatium, qui apud Wangnereckium & Dehnium extulit auctoritatem Menæorum & Menologii Basiliani, eaque ratione aut ambos, aut certe Dehnium, induxit ad distinctionem defendendam. At paulatim magis innotuit, infirmam admodum pro factis historicis, præsertim vetustis, Græcorum illorum medii ævi monumentorum esse auctoritatem.
[55] [omniaque, quæ fabulosa non sunt, ad eos referenda.] Sententia nostra, de cujus veritate ne dubitare quidem possum, confirmabitur ex gloria posthuma. Nam ex variis liquet, seculo VI, & eo tempore, quo conscripta sunt Miracula, non fuisse Constantinopoli cogitatum de aliis Cosma & Damiano, quam de sanctis Arabibus. Hisce Justinianus imperator splendidam ecclesiam prope Constantinopolim exstruxit, postquam eorumdem beneficio sanatus fuerat, ut referetur num. 66. Etenim Procopius constructionem illius ecclesiæ referens, non loquitur de aliis Sanctis, quam quorum corpora fuisse etiam tum apud Cyrum in Syria, idem dicet num. 61, referens Cyrum illorum gratia a Justiniano exornatam. Ut mittam alia, in Miraculo tertio Cosmas dicitur primus ex quinque Fratribus: in vigesimo septimo Martha, cujus refertur sanatio in ecclesia prope Constantinopolim, dicitur fuisse ex Cyrestica, … ubi venerandæ mirabilium divorum ac famulorum Christi reliquiæ servantur. Erant igitur Martyres Arabes, qui colebantur in famosissima ecclesia prope Constantinopolim, ibique plurimis clarescebant miraculis. Ubi vero illi, quos postea Confessores Asianos voluerunt, aut Romanos Martyres, ullis umquam miraculis claruerint, nihilo magis inveni, quam ubi vixerint aut obierint. Nam omnia, quæ tam in Occidente quam in Oriente de Cosmæ & Damiani gloria posthuma dicentur, referuntur ad Martyres hodiernos.
§ IV. Locus & tempus martyrii: Sanctorum ecclesiæ, reliquiæ, & cultus antiquus in Oriente.
[Sancti passi sunt Ægis in Cilicia,] Civitas, in qua passi sunt Sancti, non videtur nota fuisse martyrologis medii ævi, nisi solo nomine, ac ne Latinis quidem illis, qui Acta Græca paulatim auxerunt & interpolarunt, cum nullus exposuerit, in qua sit provincia. Idem est silentium de provincia in primis Actis, sed id ibi ob brevitatem minime mirandum. Civitas vero ibi sic exprimitur: Ἐν Αιγέαις πόλει, ad litteram, in Ægeis civitate; apud Mombritium, in civitate Ægæa; in Actis prolixioribus, in civitate Egea, alias Ægea. Apud antiquos geographos etiam diversimode scribitur nomen illius civitatis, quæ maritima est in Cilicia, ut videri potest apud Cellarium in Geographia antiqua lib. 3 cap. 6 pag. 148, ubi a Ptolemæo vocatur Αιγαὶ Ægæ, a Strabone Αιγαῖαι Ægææ: a pluribus tamen antiquis Ægæ duabus solum syllabis & plurali numero exprimitur; sed a Constantino Porphyrogenito deinde dicta est Αιγαῖα Ægæa, ut habent Latini martyrologi. In dicta autem civitate Ciliciæ passos esse Sanctos, nec eam quærendam in Arabia, nec in alia quapiam provincia, colligitur ex Lysia præsiside, qui tempore Diocletiani Ciliciæ præfuit, ibidemque Christianos crudeliter persecutus est. In eadem civitate Ægis anno 285 sub Lysia præside passi sunt Claudius, Asterius, Neo, Domnina & Theonilla, de quibus actum est ad XXIII Augusti, ubi & plura de ipsa civitate sunt observata.
[57] Annus martyrii ex Actis nequit certo assignari, cum solum dicantur passi in consulatu Diocletiani & Maximiani. [probabilius] Hi quidem consulatum simul gesserunt anno 287, sed idem deinde contigit quinque aliis vicibus. Verumtamen magis crediderim, anno 287 coronatos esse Sanctos, quam serius. Cum enim ex Actis SS. Claudii, Asterii &c. constet, Lysiam ab anno 285 persecutionem contra Christianos in Cilicia movisse, & nesciamus, quot annis præfecturam suam continuaverit; malim existimare, anno 287 passos esse Cosmam & Damianum, quam usque ad annum 290, quo iterum simul consules fuere Diocletianus & Maximianus, præfecturam Lysiæ fuisse prorogatam, præsertim cum in Actis S. Bonifacii, datis ad XIV Maii, qui anno 290 in Cilicia passus est, alium inveniamus persecutorem Christianorum, videlicet Simplicium; alium rursum, quando in Cilicia passi sunt Tarachus, Probus & Andronicus. Ait quidem Baronius ad annum 285 num. 14, Perseveravit Lysias in eodem magistratu annis pluribus: spectatæ enim crudelitatis homo ex carnificina Christianorum ingentem apud suos sibi gloriam comparavit, dignusque est habitus, qui eodem magistratu diutius fungeretur. At necesse non est, ut magistratum ejus ultra tres quatuorve annos ea de causa extendamus.
[58] [anno 287.] Tillemontius in Persecutione Diocletiani art. 3 & 68, cum nolit multos martyres sub initium imperantis Diocletiani admittere, ne cogatur omnes sub Lysia passos ad priores Diocletiani annos referre, suspicatur aut eumdem Lysiam bis præfuisse Ciliciæ diversis temporibus, aut alterum deinde Lysiam ejusdem provinciæ præfecturam administrasse. At non invenio rationes idoneas pro istis conjecturis, nec ullam necessitatem transferendi SS. Cosmam & Damianum ad generalem sub Diocletiano persecutionem. Quapropter nequit ullo anno probabilius figi martyrium sanctorum Cosmæ & Damiani, eorumque Fratrum, quam anno 287, quo tertium Diocletianus, primum Maximianus gerebat consulatum. Etsi enim ad consulatum Diocletiani addi potuisset tertium, hoc tamen minus necessarium erat; cum satis distingueretur ab aliis per collegam Maximianum. Sic in Actis Claudii, Asterii & sociorum in fine solum dicitur: Augusto & Aristobulo consulibus, etsi secundus esset consulatus Diocletiani. At alii consulatus Diocletiani & Maximiani non poterant certum annum designare, nisi adjuncto numero consulatuum.
[59] [Prima Sanctorum sepultura nullibi memorata: asserta] De prima Sanctorum sepultura in prioribus Actis nihil legitur, ac ne in posterioribus quidem aliquid, ex quo de loco sepulturæ constare possit. Conjectura fieri potest, in Cilicia prope Ægas sepultos primum esse Sanctos, quia ibidem sunt occisi: sed ea conjectura erit incerta, præsertim cum peregrini essent, ut corpora per amicos aut consanguineos, si qui Ægis erant aut in vicinia, longius avehi potuerint. Quidquid initio factum fuerit, mox videbimus, corpora Sanctorum fuisse prope Cyrum in Syria; nec ea civitas tanto intervallo aberat a Cilicia & Ægis civitate, ut eo deportari non potuerint statim post martyrium. Michaël Lequien in Oriente Christiano tom. 2 col. 893 agit de Ægis civitate episcopali, & adjungit sequentia: Hac in urbe erecta a Justiniano I ecclesia est in honorem SS. Cosmæ & Damiani, quos nempe Menæa Græca ibidem passos ferunt die XXVI Octobris, ac sub Lysia præside, Diocletiano imperante, ut proinde in Romano Martyrologio & Breviario perperam legantur martyrium obiisse Ægeæ in urbe Arabiæ, quæ nusquam extitit. Quamquam alia monumenta produnt, sanctissimos Fratres ambos Cyrrhi in Euphratensi provincia passos, imprimisque Theodoretus Epist., quæ exstat cap. 133 collect. ex Tragædia Irenæi. Multa hic paucis dicuntur. At mallem, ut scriptores, qui magna componunt Opera, potius pauca accurate probata de Sanctis dicerent, quam ex memoria parum fideli obvia quælibet effunderent.
[60] [quædem de his corriguntur.] Certe primo nullibi invenio, templum Ægis a Justiniano conditum, quamvis plures ædes sacras in honorem SS. Cosmæ & Damiani exstruxerit aut instauraverit. Itaque, si Ægis fuerit ecclesia Sanctis erecta, quod nullibi invenio, nec invenit, opinor, Lequienus; illa fuerit multo vetustior, cum alias non paucas reperiamus vetustiores. Secundo non dicuntur Sancti in Menæis passi XXVI Octobris; sed ibidem commemorantur ad XVII & ad XXVIII Octobris. Tertio in Martyrologio Romano non dicuntur passi Ægeæ in urbe Arabiæ; & ne in Breviario quidem; licet ex verbis Breviarii colligendum esset, Ægæam esse in Arabia, cum ibi dicantur nati. Quarto nec ulla monumenta, quæ vidi, nec Theodoretus a Lequieno laudatus asserit, Sanctos prope Cyrum aut Cyrrhum in Euphratensi provincia coronatos esse; sed solum loquitur Theodoretus de eorumdem basilica, ut clarum est ex verbis ejus mox allegandis. Ex tot falsis assertis facile colliget studiosus lector, fidem quoque habendam non esse Lequieno de ecclesia, quam Ægis a Justiniano conditam dicit in honorem SS. Cosmæ & Damiani.
[61] Corpora SS. Cosmæ & Damiani, uti & aliorum verisimiliter Fratrum, [SS. Cosmæ & Damiani reliquiæ erant seculo VI] deposita fuisse prope Cyrum vel Cyrrhum, civitatem Syriæ, ac metropolim illius partis, quæ Ciliciæ adjacet, & a metropoli Cyrrhestica est dicta, habemus ex Procopio. Hic enim in Opere de Ædificiis Justiniani lib. 2 cap. XI ad propositum nostrum scribit sequentia: In Syria nullo fere loco habebatur oppidum, cui nomen Cyrus… Progrediente tempore in tantum venit contemptum Cyrus, ut omnino muros amiserit. Verum Justinianus Augustus simul provido in rempublicam studio adductus, simul eximia pietate in SS. Cosmam ac Damianum, quorum corpora etiamnum proxime condita sunt, muri optimi firmitate, valido præsidio, publicorum ædificiorum magnitudine, ac cæterarum rerum magnificentissimo apparatu, Cyrum fortunatam insignemque admodum urbem fecit. Scripsit hæc Procopius seculo VI. Ex verbis autem, Quorum corpora etiamnum proxime condita sunt, abunde colligitur, eo loco diu ante deposita fuisse. Fuisse jam ibidem videntur ante tempora Theodoreti, qui seculo V Cyrum administravit episcopus.
[62] Etenim in Collectione Epistolarum, edita primum per Lupum, [in eorum basilica prope Cyrum in Syria.] & recusa per Baluzium in Nova collectione conciliorum, cap. 133 datur Epistola Theodoreti ad magistrum militiæ, in qua col. 835 hæc leguntur: Grandem siquidem contra nos multitudinem congregantes, incendere minabantur sanctorum bonorumque victorum & athletarum Christi Cosmæ & Damiani basilicam: & quod minabantur, forsan opere perpetrassent, nisi occursum nostrum reverita multitudo fugisset. Ex his verisimillimum fit, accedentibus Procopii verbis, basilicam illam ante Theodoreti tempora fuisse exstructam, fortasse seculo IV, & in ea fuisse SS. Cosmæ & Damiani corpora, aut certe notabiles reliquias. An eodem loco & aliorum Fratrum fuerint corpora aut reliquiæ, ex verbis Procopii nequit erui, minus etiam ex dictis Theodoreti, qui de corporibus non meminit. Fieri etiam potest, ut eo loco primum sint sepulti & basilica deinde supra eorumdem corpora fuerit exstructa.: sed id rursus est incertum. Contra ex omnibus Actis aliisque monumentis certum fit, prope Cyrum non fuisse passos, sed Ægis in Cilicia.
[63] Pamphylia Minoris Asiæ provincia est, non longe admodum a Cilicia distans in Occidentem. [Ædes quoque sacras habebant in Pamphylia & Hierosolymæ,] Fuisse vetustam in Pamphylia SS. Cosmæ & Damiani ecclesiam, insinuat laudatus Procopius lib. 5 cap. 9, dum inter ædificia a Justiniano instaurata recenset ædem SS. Cosmæ & Damiani in Pamphylia. Si enim instauratione egebat seculo VI, verisimile fit a seculo IV aut V conditam fuisse. Erat & seculo VI ecclesia SS. Cosmæ & Damiani Hierosolymæ, aut certe in ejus vicinia, de qua fit mentio apud Rosweydum in Prato Spirituali cap. 127, ubi factum narratur mirabile, de quo judicium prudenti lectori lubens permitto: Narravit nobis, inquit auctor, eadem abbatissa Damiana & hoc, dicens: Die sancto Parasceves, antequam includerer, abii ad sanctum Cosmam & Damianum, & illic totam noctem peregi. Venit itaque sero anus quædam ex Galatia Phrygiæ, & dabat omnibus, qui in templo erant, duo minuta. Die igitur quadam neptis mea & fidelissimi imperatoris Mauritii, veniens in sanctam civitatem orationis gratia, egit ibi annum integrum. Assumpsi ergo eam, & adduxi ad sanctos Cosmam & Damianum &c. Factum, quod narratur, omitto, quia ad Sanctos non spectat.
[64] [item in Cappadocia, & seculo V prope Edessam.] In Vita S. Sabæ abbatis, danda ad V Decembris, num. 55 hæc leguntur: Itaque pater noster Sabas magnam auri copiam ex Byzantio in Mutalascam vicum suum misit, ut sua ex parentibus domus in ecclesiam sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani ædificaretur. Quod & factum est. Erat autem Mutalasca, ut in eadem Vita num. 3 scribit Cyrillus, vicus ignobilis in Cappadocia, sub metropoli Cæsareensium constitutus. Fundatio illa, cujus tempus in S. Saba exactius examinari poterit, contigit seculo VI non multum provecto. Assemanus in Bibliotheca Orientali tom. 1 cap. 21 pag. 257 de Nonno episcopo Edesseno in Mesopotamia refert hæc Chronici Edesseni verba: Reversus (ad episcopatum suum) Nonnus ædificavit … nosocomium pauperum invalidorum extra portam Beth-semes. Exstruxit autem in eodem nosocomio templum SS. Cosmæ & Damiani. Hæc seculo V, quo Nonnus episcopatum administravit. Chronicum Edessenum, quod ibi laudatur, deinde integrum dat Assemanus, & de eodem SS. Cosmæ & Damiani templo extra civitatem sito, iterum fit mentio cap. 26 pag. 277, ubi refertur obsidio Edessæ.
[65] [In eorumdem æde sanatus anno 516 Laurentius episcopus:] Constantinopoli celeberrimus fuit cultus SS. Cosmæ & Damiani, & variæ ibidem eorum nomini dicatæ fuerunt ecclesiæ. Una jam exstabat & celebris erat anno 516, ut colligitur ex Marcellini Chronico. Narrat ille ad annum 516, plures episcopos Catholicos ex Illyrico Constantinopolim vocatos fuisse ab Anastasio imperatore hæretico, mortuisque aliis, aliis remissis, solus, inquit, Laurentius (Lychnidensis) Anastasium imperatorem in palatio pro fide Catholica sæpe convincens, apud comitatum, acsi in exsilio relegatus retentusque est; mobiliorque deinde corpore, quam Constantinopolim advenerat, effectus. Nam septimo infirmitatis suæ anno idem Laurentius fide sua, sed Christi gratia, in atrio Cosmæ & Damiani sanatus est, pedibusque sistere propriis, gressibusque meruit confirmari, suæque dein patriæ incolumis reddi, ubi major octogenario quiescit. Ex his certo habemus, ecclesiam illam exstitisse ante annum 516.
[66] [& deinde Justinianus imperator, qui illam magnificentius instauravit.] At multo etiam vetustiorem fuisse, colligitur ex Procopio lib. 1 cap. 6, ubi refert, Justinianum imperatorem ibidem sanatum, & ecclesiam ab eodem instauratam, perductamque ad majorem splendorem: neque enim dubito, quin de eadem loquatur ecclesia. Ad extremum sinum, inquit, in acclivi arduoque admodum loco SS. Cosmæ & Damiani templum erat antiquum: ubi illi (Justiniano) aliquando tam graviter laboranti, ut jaceret exanimi similis, & a medicis depositus, pro mortuo haberetur, conspecti hi Cælites inopina ac mirabili plane ope attulerunt salutem, eumque relevarunt. Quibus ille, ut se gratum, quoad homini licet, præstaret, mutata prorsus & in aliam redacta formam structura veteri, utpote inconcinna ac vili, nec talibus tantisque digna Cælicolis, templum nitore, magnitudine, luminis copia illustre reddidit, ac multa alia, quibus carebat, benignissime contulit. Qui morbis arte medica valentioribus tenentur impliciti, ex humani auxilii desperatione ad spem sibi unam in illis reliquam se convertunt, & per sinum scaphis ad templum hoc devehuntur. Statim ut solvunt, ipsum tamquam in arce conspiciunt, grati principis munificentia gloriosum, ac spem ipsis bonam ostentans. Hactenus Procopius. Hunc autem loqui de eadem ecclesia, de qua & Marcellinum, omnino colligitur ex sanatione ægrorum, qui ad illam ipsam deferebantur.
[67] Cum autem dicatur antiquum fuisse Justiniani tempore, [Dicitur illa ecclesia constructa a Proclo, eratque ad finem sinus Ceratici.] uno saltem seculo ante ipsum fuerit conditum, si non etiam diutius. De illo templo intelligenda existimo verba Codini de Originibus pag. 47, ubi sic habet: Templum sanctorum Anargyrorum, sive Cosmæ & Damiani, in Zeugmate situm, ædificavit sub Theodosio juniore Proclus, patriarcha Constantinopolitanus, discipulus sancti Joannis Chrysostomi. Consentit Anonymus de Antiquitatibus Constantinopolitanis apud Anselmum Bandurum lib. 2 pag. 35, ita scribens: Templum sanctorum Anargyrorum, quod in Zeugmate situm cernitur, conditum est a Proclo patriarcha Constantinopolitano, discipulo magni S. Joannis Chrysostomi, & œcumenici patriarchæ tempore Theodosii junioris. Jam vero hoc esse illud ipsum templum, quod supra Procopius ad extremum sinum, videlicet Ceraticum, fuisse ait, ex eo colligitur, quod Zeugma similiter versus extremitatem sinus Ceratici fuisse videatur. Nam Bandurus in Observationibus ad Antiquitates tom. 2 pag. 648 non modo probat, Zeugma fuisse ad sinum, sed etiam iter per Zeugma fuisse illis, qui per terram circumibant sinum, quando navigatio erat per procellas nimis periculosa. Hæc mihi sufficiunt de loco, quem propius investigare non est necesse. Tillemontius art. 69 hanc ecclesiam, in Zeugmate conditam, non distinguit ab ea, quam Paulinus condidisse fertur sub eodem imperatore Theodosio. At alii de illis ecclesiis, ut de duabus diversis loquuntur.
[68] Laudatus Anonymus apud Bandurum lib. 3 pag. 55 ita habet: [Eodem Theodosii Junioris tempore dicitur Paulinus,] Tractus Paulinæ dictus nomen accepit a Paulino magistro tempore piissimi Theodosii junioris, cujus erat familiaris. Ipsius autem erat locus ille, & in eo ecclesiam sanctorum Anargyrorum Cosmæ & Damiani ædificavit. Tum refert, Paulinum eo tempore suspectum factum imperatori, acsi justo familiarior fuisset imperatrici Eudociæ, jussumque a duobus satellitibus obtruncari. Vult tamen, Paulinum divinitus servatum, hæc subjiciens: Quem tamen in tenebris palatium ingressum, abscissis solum auribus, non potuerunt interficere: & illico ipse se insidiis circumventum novit. Id porro accidit mira sanctorum Anargyrorum Cosmæ & Damiani ope, ut eorum templum perficeret. Imperator autem intelligens a scopo aberratum fuisse, præ pudore nihil sibi hac de re cognitum fuisse simulavit. Verum absoluto templo sanctorum Anargyrorum, ipsi caput palam amputari jussit. Codinus pag. 55 monasterium Paulini vocans, factum eodem fere modo exponit. Monasterium Paulini, inquit, Paulinus magister condidit, qui valde familiaris fuit imperatori Theodosio juniori, & una cum ipso educatus. Hunc postea Theodosius zelotypia occidit ob conjugem Eudociam augustam.
[69] Tum relata causa suspicionis Theodosii, ortæ ex pomo, [postea occisus, ecclesiam condidisse Sanctis,] ut vulgo exponitur, subdit: Constituti igitur insidiatores eum (Paulinum) in ascensu testudinis tenebrosæ aggressi sunt: cui tamen, solis auribus præsectis, vitam adimere non potuerunt. Ipse enim, simulatque per insidias se circumventum sensit, recta inde profugit. Ceterum hoc ita evenit miraculoso auxilio sanctorum Anargyrorum Cosmæ & Damiani, nempe ut inchoatum eorum templum exædificaret. Imperator vero, audiens eum vitæ periculum effugisse; præ pudore nil sibi hac de re cognitum fuisse simulavit, & insuper aggressores se puniturum promisit. Nihilominus post absolutum templum sanctorum Anargyrorum, caput ei præcidi jussit. Non inquiram hoc loco, quæ fuerit causa mortis Paulini, quem postea jussu imperatoris occisum constat. Nihilo magis operose investigabo, an Theodosius occisum revera voluerit per occultos insidiatores, uti hi referunt. Hoc tamen observo, mortem Paulini in Chronico Alexandrino & apud Theophanem, attribui quidem eidem causæ; sed nullam ibi mentionem fieri de cæde per insidiatores primum tentata, neque de constructa a Paulino ecclesia SS. Cosmæ & Damiano, ut hæc Paulini fundatio assertione Anonymi & Codini, qui multis seculis sunt posteriores, non videatur satis certa, præsertim cum locus a Paulina potius nomen traxerit, quam a Paulino. Ipse Anonymus scripsit Παυλίνης Paulinæ, atque ita Paulinæ dicitur apud Theophanem & Nicephorum Constantinopolitanum, quos laudat Cangius in Constantinopoli Christiana pag. 182, ubi multa de hac æde sacra collegit. Alii deinde Paulini dixerunt; sed SS. Nicephoro & Theophani, qui sub initium seculi IX floruerunt, magis videtur credendum.
[70] [additumque deinde monasterium, Cosmidium dictum:] Laudatus Cangius ad ecclesiam, quæ per Paulinum ædificata dicitur, omnia fere transfert, quæ dicta sunt de ecclesia in Zeugmate per S. Proclum, ut fertur, constructa. Existimat præterea, illam ipsam esse, quæ frequenter Cosmidium a scriptoribus medii ævi vocatur: at nomen Cosmidium apud antiquiores non invenio, illudque videtur maxime usurpari cœptum, postquam ecclesiæ additum est monasterium. Sola autem ecclesia videtur condita sub Theodosio juniore, instaurataque & aucta a Justiniano; monasterium vero diu post adjunctum. Quapropter illud ipsum esse puto monasterium, quod Michaël imperator, cognomento Paphlago, exstruxit seculo XI, & in quod sub finem vitæ, relicto imperio, se recepit, teste Zonara lib. 17 cap. 17, ubi sic habet: Sed cum male haberet, nec longe a dissolutione compagis abesset, despecto imperio, relictaque regia, in monasterium suburbanum a se extructum, sanctorum Anargyrorum indito nomine, secedit: ibique purpura, ceterisque insignibus imperii abjectis, raso capillo, initiatur, & Christianæ submissionis lacerna induta, sacro vellere voluntariæ mortificationis cingitur, jam vel ingratis mortificandus. Hæc verba mihi vehementem ingerunt suspicionem de monasterio tum primum condito, cum ante hoc tempus ibi monasterium apud scriptores non invenerim; sed solam SS. Cosmæ & Damiani ecclesiam. Hæc aliquando Cosmidium vocatur ab iis, qui post conditum monasterium scripserunt.
[71] [hæc ecclesia probabilius est eadem. Aliæ Constantinopoli,] Utrum modo ecclesia illa, quæ monasterio postmodum aucta est, sit in Zeugmate, an in prædiis Paulinæ vel Paulini, non ausim certo edicere. Magis tamen existimo, eamdem esse ecclesiam, eamque in Zeugmate sitam esse, sed aut monasterium in prædiis Paulinæ adjunctum, aut ipsam quoque ecclesiam in iis prædiis conditam, simulque in Zeugmate, cujus illa prædia partem fortasse constituunt. Plura, quæ illi ecclesiæ & monasterio, sive Cosmidio, deinde acciderunt, videri possunt breviter perstricta apud laudatum Cangium lib. 4 pag. 82. Idem pag. 121 aliam commemorat SS. Cosmæ & Damiani ecclesiam, quæ erat in regione urbis Constantinopolitanæ, Basilisci dicta ab ædibus sive palatio Basilisci imperatoris. Hanc ait conditam a Justino imperatore & Sophia ejus conjuge. Aliam rursum memorat in tractu Darii ex Menæis, si tamen diversa sit a prima. Nam de ea apud nos actum est tom. 1 Maii pag. 471, ibique observatum, forte eamdem esse cum prima. At harum ecclesiarum cum obscura sit memoria, de illis plura non addo.
[72] Vetustam fuisse in Græcia SS. Cosmæ & Damiani ecclesiam, [Antiqua eorumdem ecclesia in Phocide,] colligitur ex Vita S. Lucæ Thaumaturgi, data apud nos ad VII Februarii. Etenim num. 3 auctor in Phocide, Græciæ provincia, memorat maritimum quemdam montem Joannis appellatum. Deinde num. 17 de S. Luca dicitur: Ante dictum montem illum petit, quem loci incolæ sic rusticana voce Joannitza vocarent, ejusque partem, quæ mare respicit, lustrans (ubi etiam germani fratres Cosmas & Damianus, Anargyri vulgo dicti, delubrum habent) in ea ipse monasticæ exercitationis tabernaculum fixit. Solemniter ibi celebratam fuisse Sanctorum festivitatem, ex Vita S. Nicolai Peregrini, data ad 2 Junii, abunde perspicimus. Nam dicitur S. Nicolaus venisse ad monasterium Stirense, cujus fundator erat S. Lucas modo memoratus, ut legitur num. 13, & num. 14 de festivitate hæc leguntur: Post hæc autem prima die intrante Julio, in monasterio Phari metochio, quod Stirisca dicitur, secus mare sito, adveniente solennitate gloriosorum martyrum Cosmæ & Damiani, quos Anargyros vocant, Stirensique abbate cum suis monachis ibidem annua festa colentibus, in gaudio concurrentibus cunctis, venit Sanctus pariter cum iisdem.
[73] Vita S. Theodori Siceotæ, quæ ab ejus discipulo prolixe & enucleate scripta est, [cultus in Galatia, ubi eorum patrocinio] luculenter ostendit, magnam quoque fuisse venerationem Sanctorum nostrorum in Galatia, ubi abbas erat S. Theodorus, ac deinde etiam episcopus. Sanatio Sancti in ea num. 38 refertur hoc modo: Accidit autem, ut, posteaquam ad mansionem suam reversus est, in morbum gravissimum incideret, & sancti angeli ad eum miserandum accederent. Ipse vero cœpit flere ac tristis esse. Erat autem supra ipsum imago sanctorum Cosmæ & Damiani, miraculis illustrium: qui tales se illi secundum quietem conspicuos obtulerunt, quales ea pictura exprimebantur: & accedentes ad eum, quemadmodum solent medici, venarum pulsum explorabant: atque inter se ita colloquebantur, ut de salute ejus, propterea quod vires ipsius concidissent, desperare viderentur. Et ad eum conversi, dicebant: Quid fles, frater? Cur tristis es? Ipse vero respondebat: Quia non egi pœnitentiam, domini mei; & quia relinquo pusillum hunc gregem, qui nondum est perfecte institutus, & magna indiget diligentia. Tunc illi: Vis, ut pro te supplicemus, ut tibi paululum adhuc ad vivendum spatii concedatur? Si hoc, inquit, feceritis, & tempus mihi ad resipiscendum impetrabitis, & pœnitentiæ meæ, & omnium, quæ recte post hæc egero, mercedem lucrabimini. Sancti autem ad angelos conversi, rogabant eos, ut illius tantisper curam gererent, dum ipsi supplicatum pro illo ad Regem irent.
[74] Et cum angeli se id facturos dixissent, sancti Cosmas & Damianus profecti sunt, [sanatus est S. Theodorus Siceota.] & pro Theodori salute Omnipotenti Regi Christo Deo nostro, qui in cælis est, quique Ezechiæ quindecim vitæ annos adjunxerat, supplicabant. Itaque voti compotes reverterunt, in medio ipsorum habentes adolescentem, angelis, qui aderant, adspectu quidem similem, sed gloria præstantiorem: qui præsentes angelos sic allocutus est: Ab eo recedite, placatus enim est communis omnium Dominus & gloriæ Rex, & permittit, ut adhuc in carne maneat. Qui statim una cum ipso in cælum redierunt. Sancti vero Cosmas & Damianus: Surge, inquiunt, frater, & attende tibi ac gregi tuo: benignus enim & clemens Dominus noster preces nostras pro te suscepit; & largitus est tibi, ut vivas paresque cibum, qui non perit, sed manet in vitam æternam, & multarum animarum salutem cures. Hæc locuti, etiam ipsi discesserunt. Sanctus vero Theodorus, confestim viribus recuperatis, surrexit sanus, & laudabat Deum &c. Si cui hæc videantur mirabilia, & difficulter credenda; cogitet, referri somnia ægrotantis: mirandaque passim somniantibus objici; sanationem tamen non fuisse somnium, sed verum beneficium.
§ V. Sanctorum ecclesiæ, reliquiæ & cultus Romæ, & in reliqua Italia & in Sicilia.
[Ecclesia Sanctis Romæ dicata,] Anastasius Bibliothecarius in S. Felice Papa IV hæc scribit: Hic fecit basilicam sanctorum Cosmæ & Damiani in urbe Roma, in loco, qui appellatur Via sacra, juxta templum urbis Romæ. Joannes Diaconus in Vita S. Gregorii Magni, data apud nos ad XII Martii, lib. 1 num. 1 de S. Gregorio hæc scribit: Gregorius genere Romanus, arte philosophus, Gordiani viri clarissimi & beatæ Silviæ filius &c. Et mox: Iste senatoria stirpe progenitus, tam nobilissimam quam etiam religiosissimam genealogiam duxit, ita ut quartus Felix Apostolicæ Sedis Pontifex, vir magnæ in Christi Ecclesia reverentiæ, qui basilicam SS. Cosmæ & Damiani martyrum via sacra juxta templum Romuli, sicut hactenus cernitur, venustissime fabricavit, ejus atavus fuerit &c. Leo Ostiensis Felicem IV similiter dixit atavum S. Gregorii, secutus allegatum Joannis Diaconi locum. Gregorius ipse Homilia 38 in Euangelia Felicem Papam sibi atavum fuisse dicit; sed non addit, fueritne tertius an quartus. Verum Baronius in Annotatis ad Martyrologium observavit, Felicem III potius fuisse atavum S. Gregorii, cum quod Felix IV non fuerit Romanus, tum vel maxime quod non tanto tempore ante S. Gregorium vixerit, ut credibile sit, atavum ejus fuisse. At tam tempus quam patria optime congruunt Felici III, ut illa Baronii sententia passim omnibus, ac nominatim Majoribus nostris placuerit, & prorsus certa videatur. De Felice III apud nos actum est ad XXV Februarii, ubi plura videri possunt.
[76] [quæ a Felico Papa IV dicitur exstructa,] Verumtamen constructio ecclesiæ SS. Cosmæ & Damiani non Felici III, sed Felici IV passim attribuitur, quemadmodum eidem adscripta est apud nos in Felice IV ad XXX Januarii. Inscriptio vetusta, ibidem sub imaginibus posita, sic habet:
Aula Dei claris radiat speciosa metallis,
In qua plus fidei lux speciosa micat.
Martyribus medicis populo spes certa salutis
Venit, & ex sacro crevit honore locus.
Obtulit hoc Domino Felix Antistite dignum
Munus, ut ætherea vivat in arce poli.
Hos versiculos etiam repetiit Blanchinus in Annotatis ad Bibliothecarium ex Ciampino, qui in Opere de Veteribus Urbis monimentis part. 2 cap. 7 prolixe agit de laudata SS. Cosmæ & Damiani ecclesia sub hoc titulo: De ecclesia SS. Cosmæ & Damiani in Via sacra, sive in tribus foris aut tribus fatis, sive in silice, aut in foro boario Urbis, a Felice III dicto IV, beatissimo Pontifice anno DXXX in eorumdem Sanctorum honorem dicata. Dedi hæc verba, ut lector uno intuitu videat diversa nomina, quæ eidem ecclesiæ tribuuntur. Deinde Ciampinus prolixe investigat, quibus gentilium deis ecclesia illa olim videatur fuisse dicata. Existimat enim, non fuisse a Felice IV exstructam, sed a superstitioso cultu translatam ad verum, dicatamque SS. Cosmæ & Damiano. Nolim quidem me vehementer opponere viro erudito, non tamen invenio in verbis Anastasii opinionem illam. Anastasius enim ait, Fecit basilicam &c.
[77] At, inquit Ciampinus, vox FECIT hic pro dicavit accipienda est; [nec solum accommodata usibus Christianorum,] cum in hoc sensu apud Bibliothecarium sæpe intelligenda veniat. Verum quominus sic exponi possint verba Anastasii, obstat Joannes Diaconus, cum non modo dicat, venustissime fabricavit: sed etiam addat, juxta templum Romuli, uti & Anastasius, juxta templum urbis Romæ. Non capio, qua ratione juxta templum sacra illa ædes SS. Cosmæ & Damiano dicatur exstructa, si non fuerit aliud ædificium, nec locus diversus; sed ipsum templum, sive instauratum credatur, sive solum intus Christianorum usibus accomodatum. Quapropter nequeo tam facile in animum inducere, ecclesiam olim geminis fratribus, Romulo & Remo, sive Castori & Polluci dicatam, a Felice IV solum fuisse consecratam SS. Cosmæ & Damiano, ut existimat Ciampinus pag. 56; sed credo, novam fuisse ædificatam.
[78] Nescio, unde hauserit Blanchinus, quod ait in Annotatis ad Bibliothecarium: [jam celebris erat seculo VI.] Sanctorum Cosmæ & Damiani ecclesia a Christianis erecta, & a Felice IV magnificentius restituta & ornata fuit, additis etiam ex musivo opere sacris imaginibus. Hæc quidem de se improbabilia non sunt; sed carent antiquo auctore, ideoque magis rejicienda sunt, quam adoptanda. At ecclesiam SS. Cosmæ & Damiani jam celebrem fuisse ante finem seculi VI, dum S. Gregorius Papa ob sævientem pestem supplicationes publicas instituebat, colligitur ex Historia Turonensis lib. 10 cap. 1, ubi S. Gregorius hæc mandat: Clerus igitur egrediatur ab ecclesia sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani cum presbyteris regionis sextæ. In eadem basilica etiamnum statio habeter feria quinta post Dominicam tertiam Quadragesimæ, illaque feria in Breviario & Missali Romano dicendæ præscribuntur orationes de SS. Cosma & Damiano, eædem nimirum, quæ in Sacramentario Menardi pro præcipua festivitate ad XXVII Septembris erant assignatæ. Plura de basilica SS. Cosmæ & Damiani exponit Bernardinus Mezzadri.
[79] De illa ecclesia, quæ modo est Franciscanorum tertii Ordinis, [estque modo titulus Cardinalis diaconi.] plura observat laudatus Ciampinus, nimirum instauratam fuisse ab Adriano I, iterum ad Urbano VIII in nobiliorem splendidioremque formam restitutam, aliaque plura, quæ ibidem videri poterunt. Varia de ecclesia illa etiam refert Martinellus in Roma Sacra pag. 93, cujus ultima solum verba huc transfero: Est diaconia S. R. E. Cardinalis sub cura fratrum tertii Ordinis S. Francisci. Bartholomæus Piazza in Hemerologio sacro Urbis ad XXVII Septembris testatur, in dicta ecclesia solemniter celebrari SS. Cosmæ & Damiani festivitatem cum Octava, magnamque partem corporum eorumdem ibi depositam esse. Pancirolus in Thesauris absconditis Urbis Romæ pag. 98 non modo corpora SS. Cosmæ & Damiani prædictæ ecclesiæ liberaliter attribuit; sed etiam trium Fratrum & Sociorum Anthimi, Leontii & Euprepii. Verum laudati scriptores in recensendis Urbis reliquiis liberaliores fuerunt, quam vellem, neque idoneos de hisce tam liberalis asserti testes producunt. Mox tamen de his plura venient examinanda.
[80] [Alia Sanctorum Romæ ecclesia cum conventu monialium:] Assignantur & aliæ SS. Cosmæ & Damiani ecclesiæ in Urbe. Pancirolus pag. 579 agit de ecclesia SS. Cosmæ & Damiani trans Tiberim, quæ modo est monialium Ordinis S. Francisci, & vulgo nominatur S. Cosmato. Observat autem, olim fuisse monachorum Ordinis S. Benedicti, sed postea concessam monialibus S. Francisci, ac pro his circa medium seculi XV a Sixto Papa IV instauratam. De eadem agit Martinellus pag. 94. Piazza eidem assignat insignes SS. Cosmæ & Damiani reliquias, testaturque Sanctorum festivitatem ibidem solemniter celebrari. Vetustum esse illud monasterium, liquet ex Annalibus Benedictinis Mabillonii, qui tom. 3 pag. 718 exhibet catalogum abbatum monasterii SS. Cosmæ & Damiani Romæ in Mica aurea, ut alias vocatur, sed corrupto vocabulo, ut vult Martinellus, Vici aurei. Gregorium recenset primum anno 881, ultimum Reginaldum, usque ad annum 1234, quo, inquit, mense Septembri datum fuit hoc monasterium a Gregorio Papa IX, bulla data die XV mensis Septembris, pontificatus anno VIII, abbatissæ & monialibus, seu sororibus inclusis, Ordinis S. Damiani; id est, Ordinis S. Claræ, qui in ecclesia S. Damiani a SS. Francisco & Clara Assisii erat institutus. De illo monasterio primum agens Mabillonius pag. 600, ait, Quod a tempore Johannis Papæ V extitisse creditur. Et revera tom. 4 pag. 756 dat alium catalogum ab anno 685, sed initio minime plenum, cum duo tantum abbates ponantur ante annum 881.
[81] [alia ibidem, in aliis eorum reliquiæ,] Tertiam SS. Cosmæ & Damiani ecclesiam Romæ assignat Pancirolus pag. 791 & Martinellus pag. 93, nominans illam, Barbitonsorum in regione S. Eustachii in vico dominorum de Philonardis. In hac quoque, quamvis parva, ecclesia festivitatem SS. Cosmæ & Damiani quotannis solemniter celebrari testatur Piazza. Meminit Martinellus pag. 352 & 353 de quatuor aliis locis, quæ olim Romæ SS. Cosmæ & Damiano sacra fuerunt, ut ibidem videri potest. Præterea Pancirolus pag. 370 asserit, Romæ in ecclesia S. Marcelli brachia SS. Cosmæ & Damiani servari, sed in ejus indice reliquiarum notantur capita; uti & capita ecclesiæ S. Marcelli attribuit Piazza. Basilicæ vero S. Mariæ Majoris uterque tribuit de sanguine, cerebro & cilicio. Hactenus de cultu, ecclesiis & reliquiis Sanctorum nostrorum in Urbe, in qua aliquot Cosmæ & Damiani reliquias abhinc multis seculis requievisse, ex cultu celeberrimo fit verisimillimum.
[82] [Corpora SS. Cosmæ & Damiani,] Petrus de Natalibus lib. 8 cap. 123, relato martyrio SS. Cosmæ, Damiani, Anthimi, Leontii, & Euprepii, in fine hæc addit: Processu vero temporis duorum fratrum Cosmæ & Damiani corpora Romam sunt translata, & ecclesia eorum nomini ædificata. Hæc auctoritas fortasse suffecit Pancirolo ad corpora præcipuæ horum Sanctorum ecclesiæ attribuendum. Certe nec Acta apud Surium, nec Metaphrastes, nec Ado in Martyrologio, quos cum illo laudat auctores, de corporibus Romam translatis vel verbo meminerunt. Potuit tamen Pancirolus alia habere monumenta, aut certe traditionem Romæ aliquando receptam de translatis ad Urbem SS. Cosmæ & Damiani corporibus. Certe viguit ea traditio, quandoquidem Adaldagus episcopus Bremensis, ut narrabitur § 7, multas Romæ seculo X acceperit reliquias SS. Cosmæ & Damiani, quas Bremam transtulit. Bambergenses similiter crediderunt, capita SS. Cosmæ & Damiani per S. Henricum imperatorem Romæ accepta fuisse, & Bambergam translata. Hæc quidem Petri assertioni de translatione favent, cum reliquiæ non potuerint Roma alio transferri, nisi prius Romam fuerint translatæ. At ipsi Pancirolo potius adversantur, cum ille corpora etiam suo tempore Romanæ Sanctorum basilicæ attribuerit. Præterea ex dictis necdum asserere possumus, tota duorum Fratrum corpora Romam aliquando fuisse delata, & minus aliorum quoque trium.
[83] Bernardus Mezzadri in Dissertatione jam ante laudata, [imo & trium Fratrum olim Romam dicuntur translata:] qua refellit improbabilem opinionem de tribus SS. Cosmæ & Damiani paribus, & fuse exponit omnia ad eorum præcipuam basilicam pertinentia, part. 1 cap. 4 agit de eorumdem Martyrum translationibus, nititurque probare, Romam corpora fuisse translata ante seculum VII. Hunc in finem ab eo allegatur perantiqua tabula Romanæ basilicæ, ut vocat, & ex ea recitat sequentia verba: Sub altare majus requiescunt corpora sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani, ac sanctorum Antimi, Leontii & Euprepii fratrum germanorum eorumdem sanctorum Cosmæ & Damiani, posita a beato Gregorio primo. Verum non edicit laudatus scriptor, cujus seculi sit illa perantiqua tabula, ideoque minoris ponderis videtur ad fidem faciendam. Erit perantiqua, etiamsi trecentorum tantum sit annorum; magis etiam, si abhinc sexcentis aut octingentis annis fuerit scripta: & vel sic non sufficiet ad persuadendam nobis assertionem, maxime si credere debeamus, ut vult auctor, non modo reliquias aliquas, sed ipsamet eorumdem ac Fratrum ipsorum corpora, ibidem fuisse deposita.
[84] Verumtamen allegata tabula auget testimonia jam allata de traditione, [quod intelligendum videtur de magna parte corporum] qua multis seculis creditum fuit, corpra SS. Cosmæ & Damiani aliquando Romam fuisse delata, aut certe tam notabilem corporum partem, ut corpora fuerit vocata. An vero jam Romæ fuerint tempore, S. Gregorii Magni, sive ante seculum VII, magis videtur incertum. Tantam incertæ ætatis tabula fidem non meretur, ut id asserere velimus, præsertim cum Procopius num. 61 laudatus asserat, suo tempore, id est, medio seculo VI, corpora in ipsorum basilica prope Cyrum fuisse; nec inveniamus, qua occasione paulo post inde Romam fuissent delata. Itaque incertum esse dico, an ante S. Gregorii tempora Romæ fuerint. Hoc tamen aliunde mihi admodum apparet probabile de notabili corporum parte. Etenim celeberrimus cultus, quo a seculo VI, & fortasse a seculo V aut IV, Romæ fuerunt honorati, verisimillimum facit, notabiles eorum reliquias eo fuisse delatas. Videbimus etiam num. 103, aliquid reliquiarum eorumdem fuisse S. Gregorio Turonensi, & plures SS. Cosmæ & Damiani in Occidente a seculo VI fuisse reliquias, colligi verisimiliter potest ex ecclesiis, quas iisdem dicatas fuisse videbimus.
[85] Probabile itaque est, Procopium non loqui de integris corporibus, [SS. Cosmæ & Damiani: nonnullæ reliquiæ adhuc in ipsorum ecclesia.] etiamsi multorum more corpora vocet; sed solum de aliquot reliquiis in ecclesia prope Cyrum reconditis; aut certe partem aliquam sacrorum ossium ibidem dumtaxat fuisse, sive ille plus sive minus dicere voluerit. Ex dictis igitur concludo, magnam partem corporum SS. Cosmæ & Damiani aliquando Romam videri translatam; sed non constare de tempore translationis: at non æque probabilem esse aliorum trium translationem, quandoquidem Cosmas & Damianus sine mentione illorum Romæ fuerint culti. Laudatus Mezzadrus part. 2 enumerat insignes reliquias, in dicta SS. Cosmæ & Damiani ecclesiæ conservatas, nec tamen ibidem meminit de corporibus quinque sanctorum Fratrum in eadem ecclesia modo conservatis, ut nequaquam ex tabella sua videatur inferre, corpora quinque Fratrum etiamnum in basilica eorumdem Romæ conservari. Et sane id allegata tabula nequit evincere, etiamsi alias esset maxime authentica, & ipso S. Gregorii Magni tempore conscripta, cum per decursum visuri simus, multas reliquias SS. Cosmæ & Damiani, quæ Romam delatæ fuerant, deinde in Germaniam pervenisse. Attamen cap. XI cum pluribus reliquiis recenset Brachium S. Cosmæ martyris. S. Damiani martyris. Et deinde: Instrumentum, quo medebatur S. Damianus martyr. Hisce autem consentire facile possumus.
[86] [Corpora SS. Cosmæ & Damiani etiam Venetias] Apud nos in Prætermissis ad X Maii de translatione alia SS. Cosmæ & Damiani data est hæc observatio: SS. Cosmæ & Damiani martyrum Translatio corporum ad civitatem Venetiarum, atque in monasterio S. Georgii majoris anno Domini MCLIV, Indictione 2, collocatorum, refertur in Ms. Usuardo Florentino Caroli Strozzi senatoris, item apud Bellinum, Maurolycum, Molanum, Canisium, Ferrarium, Saussaium. Nullus ex allegatis antiquior videtur seculo XV, quo verisimiliter scriptus est codex Strozzianus, factaque Belini editio. Qui vero postremus laudatur, Saussayus non memorat translationem Venetam, sed in Galliam, ut suo loco videbimus. Reliqui vero omnes agunt de translatione Veneta ad ecclesiam S. Georgii Majoris. Miror quam maxime, nihil de hac inveniri apud Petrum de Natalibus, qui Opus suum Venetiis composuit seculo XIV, ut potuerit scire horum Sanctorum corpora servari Venetiis, si eo pervenerunt anno 1154; silet tamen translationem Venetam, & Romanam asserit, ut dixi num. 82.
[87] [dicuntur translata,] Flaminius Cornelius, eruditus senator Venetus, in Opere suo de ecclesiis Venetis tom. 8, ubi agit de monasterio S. Georgii Majoris, quod est Ordinis Benedictini, pag. 127 etiam fatetur, nullum exstare in monasterii archivo documentum, quo innotescat, unde & a quo translata sint corpora. Hæc documentorum in archivio inopia una cum silentio Petri de Natalibus nonnullam erroris suspicionem ingerit, maxime cum ad eamdem abbatiam translatum fuerit corpus S. Cosmæ eremitæ, cujus translationem narrat Petrus de Natalibus lib. 8 cap. 26, & fuse laudatus Cornelius ex tabulario Veneto S. Georgii Majoris. Etenim, cum non afferatur ulla mentio translationis SS. Cosmæ & Damiani, nisi tribus fere seculis post tempus, quo peracta creditur, suspicio oriri potest, unius forsan Cosmæ reliquias ad alterum ex errore fuisse translatas, ut subinde contingit.
[88] [aut potius pars aliqua ossium, forte obtenta in Oriente,] Verumtamen talis suspicio solidum non præbet argumentum contra translationem, si illa aliunde satis firmetur. Itaque audiamus, quid de illa referat laudatus Cornelius pag. 127. Novum, inquit, decus ecclesiæ S. Georgii accessit anno MCLIV ex deductis ad eam sacris lipsanis sanctorum fratrum martyrum Cosmæ & Damiani, cujus translationis, unde & a quo peractæ, nullum quidem extat in monasterii archivo documentum, nisi tempus & nomen Paschalis abbatis prædicti (hunc anno 1149 abbatem factum dixerat.) Verisimile tamen est, Venetias ex Oriente fuisse deductas, idque etiam arguitur ex vase quodam argenteo, Græcanico opere elaborato, in quo inter cineres & ossa, quibus repletum est, duæ extant laminæ plumbeæ Græcis characteribus incisæ, in quarum una legitur: ossa S. Cosmæ, in altera vero, ossa S. Damiani: quæ quidem ossa & cineres confuse jacent. De quantitate horum ossium subjungit laudatus scriptor: Non tamen iis orbis Christiani ecclesiis, qui de horum Martyrum lipsanis gloriantur, aliquas ipsorum reliquias concedere abnuam; siquidem (ut in translationibus compertum est) non integra corpora, sed magna ossium pars, & talis quidem, quæ corporis titulo congruenter appellari potest, in hac ecclesia asservatur.
[89] Hæc ultima observatio de parte ossium, quæ forte tertiam aut quartam unius corporis partem vix constituent, [& deinde ad novam S. Georgii Majoris ecclesiam translata:] utcumque tollit difficultates contra translationem ex silentio scriptorum nascentes, si de integris ageretur corporibus. Nam aliquot reliquiarum translatio multo facilius silentio involvitur, quam integrorum corporum, præsertim quando acceptæ fuerunt, non liberali dono eas possidentium, sed ex civitatibus aut provinciis bello subactis, prout hæ verisimiliter obtentæ fuerunt in Oriente, dum crucesignati multas in Syria & in Palæstina urbes & provincias occuparunt. Quare neque hæc aliquot reliquiarum translatio pugnat cum Romana, neque cum illa, quæ eodem seculo in Galliam facta traditur, inferius exponenda, neque cum pluribus reliquiis, quæ aliis locis servari dicuntur, maxime si consideremus, non statim fidem habendam, si qui corpora se habere dicant, cum frequenter solum aliquot ossa habeant, & aliquando etiam pauca. Prædictas reliquias deinde ad novam ecclesiam fuisse translatas, inferius ait Cornelius, ita scribens: E veteri ecclesia, in qua jacebant, ad novum reædificatum templum deinde translatæ (ut suo loco dicetur) sacræ exuviæ, in ara Crucifixis martyribus dicata repositæ fuerant, ut testabatur incisum stylobatis columnarum hoc carmen:
Hic Cosmas medicus divo cum Fratre quiescit. Deleto carmine, insculpta fuerunt hæc verba: “Corpora SS. Cosmæ & Damiani”. Translationem ad novam ecclesiam pag. 199 dicit peractam die VI Aprilis anno MDLXXXXIII.
[90] Præterea pag. 128 ad propositum nostrum scribit sequentia: [ex his aliquot particulæ aliis ecclesiis datæ.] Ex traditione receptum est, abbatem quemdam hujus monasterii particulas ex sacris ossibus circa annum MDC abstulisse, ut quarumdam monialium Vicentiæ degentium devotioni satisfieret. Cum vero iter cœpisset, bis ex equo prolapsus, ne in se ulterius divinam provocaret ultionem, retrocedens ablatas reliquias suo loco restituit. Rem, ut fertur, exhibeo. Hoc autem mage certum est, & ex archivi schedis testatum, ex sacris horum Martyrum ossibus, ad hanc ecclesiam translatis, partes aliquas donatas fuisse, tum Venetæ S. Joannis in Oleo ecclesiæ, in qua ipsorum adest ara, tum Patavino S. Mariæ de Misericordia sanctimonialium monasterio, in quibus præcipua veneratione coluntur. Antiquissimum, & a majoribus receptum morem adhuc servant monachi, qui in festa sanctorum Fratrum die cum vase, sacra ossa continente, aquam benedicunt; de qua plurimi febricitantes devote sumere consueverunt, plurimique eorum (ut experientia probatum est) a febri liberantur.
[91] Laudatus Cornelius tom. 6 a pag. 49 exponit fundationem monasterii SS. Cosmæ & Damiani Venetiis in Judaica. [Monasterium Sanctis dicatum Venetiis, in quo reliquiæ,] Fundatum est hoc monialium Ordinis S. Benedicti monasterium senescente seculo XVI, ut latius ibidem lector videre poterit. De consecratione templi, quod magnificentia & ornatu decorum Cornelius testatur, hanc pag. 53 affert epigraphen: Die XXX Maii MDLXXXIII illustrissimus & reverendissimus D. Julius Superchius, episcopus Caprulanus, illustrissimi ac reverendissimi D. D. Joannis Trivisano patriarchæ Venetiarum suffraganeus, consecravit hanc ecclesiam in honorem SS. Cosmæ & Damiani, concessitque singulis Christi fidelibus, in die anniversario consecrationis ipsam visitantibus, XL dies de vera indulgentia in forma Ecclesiæ consueta. Tum enumerat reliquias, ex quibus hæ spectant ad propositum nostrum: Pars humeri S. Cosmæ, parsque cranii S. Damiani, martyrum titularium.
[92] [uti & in aliis ecclesiis Venetis.] Demum diligentissimus scriptor tom. 13 dedit Menologium Venetum, in quo ad X Maii annuntiat SS. Cosmæ & Damiani translationem, & præcipuam festivitatem ad XXVII Septembris, ibique has de Sanctis subjungit annotationes: Habent sancti Fratres ecclesiam monialium in Judaica positam. Corpora autem ipsorum, sive, ut verius loquamur, nonnullæ partes corporum in ecclesia S. Georgii Majoris quiescunt: quorum insignes reliquiæ ad ecclesiam S. Joannis in Oleo translatæ, ibidem honorifice asservantur. Candida hæc expositio facit, ut possessio Venetorum minori laboret difficultate. Quid tamen suspicionis oriri possit de omnibus ex Oriente per crucesignatos allatis, dicam postea.
[93] [Veronæ SS. Cosmæ & Damiani] Veronenses scriptores aliquando etiam corpora SS. Cosmæ & Damiani attribuunt Veronæ, sive Veronensi ecclesiæ S. Proculi. At si omnia recte expendantur, ossa aliquot, quæ olim Roma aut Venetiis illuc transferri potuerunt, non corpora possidere videbuntur. Variis locis de horum Sanctorum reliquiis fit mentio in Opere, quod Augustinus Valerius, episcopus Veronensis, postea S. R. E. Cardinalis, edidit typis Venetis anno 1576, & inscrisit: Sanctorum episcoporum Veronensium antiqua monumenta &c. Index præterea sacrarum reliquiarum, quæ in ecclesiis ejusdem civitatis reperiuntur. Primum fol. 3 ibi recitatur inscriptio, qua cum aliis multis corpora SS. Cosmæ & Damiani dicuntur quiescere in ecclesia S. Proculi: sed ea inscriptio est anni 1502, ut parum auctoritatis habere valeat, etiamsi dicatur composita ex tabula vetusta. Quapropter, licet fol. 20 auctor dicati; SS. Cosmæ & Damiani martyrum corpora requiescunt in ecclesia S. Proculi, ut ex tabula lapidea, & ex tabula vetusta ex membranis, de quibus (loco supra citato) ubi de S. Agabio; & ex tabula Sanctorum die XXVII Septembris: magis consideranda sunt, quæ subjungit: In crypta seu confessione dictæ ecclesiæ S. Proculi, in stipite lapideo altaris majoris SS. Cosmæ & Damiani hæ litteræ sunt incisæ.
[94] [non corpora, sed reliquiæ habentur;] Litteras hasce considerandas subjicio: HIC CITO CONSENUI JAM ME PRAECEDET LONGIOR AETAS VIVAMQUE DIU MELIORIBUS ANNIS. PROCULI EPISCOPI CORPUS ET SS. MAR. COSMAE ET DAMIANI SED ET CONFESSORIS MARTINI RELIQUIAE QUIESCENT IN PACE. Ex voce corpus clare colligitur, unum ibi corpus servari, nimirum S. Proculi, trium vero aliorum Sanctorum reliquias, videlicet Cosmæ, Damiani, & Martini: nam si plura corpora voluisset auctor inscriptionis indicare, dixisset corpora, non corpus. Hoc ipsum clare edicitur fol. 86, ubi omnes reliquiæ, quæ habentur in ecclesia S. Proculi, sic enumerantur: In ecclesia S. Proculi condita sunt corpora SS. Euprepii, Crichini, Agabii, Proculi, Probi, Valentis, Cerbonii & Luperii, episcoporum Veronensium & confessorum: asservantur etiam ossa SS. Cosmæ & Damiani martyrum, & brachium S. Martini episcopi & confessoris. Hæc clara sunt. Nullam Sanctorum Cosmæ & Damiani ecclesiam Veronæ memoratam invenio. At de eorum festo fol. 20 hæc observantur: Annorum centum indulgentia concessa est visitantibus ecclesiam S. Proculi in festo SS. Cosmæ & Damiani.
[95] [item Bononiæ,] Bononiæ nonnullas SS. Cosmæ & Damiani reliquias assignat Masinus in Bononia perlustrata ad XXVII Septembris, & primo quidem in ecclesia parœciali SS. Cosmæ & Damiano dicata monachorum Camaldulensium, ubi festivitas eorumdem solemniter celebratur cum indulgentiis plenariis. Insignes quoque S. Cosmæ reliquias haberi dicit in ecclesia S. Joannis in Monte. Aliquid reliquiarum Cosmæ & Damiani tribuit ecclesiis S. Stephani, S. Ignatii & Jesuatorum. Reliquias vero S. Anthimi martyris adscribit ecclesiæ parœciali S. Mariæ de Caritate in platea S. Felicis. Observat præterea, SS. Cosmæ & Damiani festivitatem ibidem solemniter celebrari in ecclesia cathedrali per collegia doctorum philosophiæ & medicinæ, tamquam patronorum, uti & per alios in aliis ecclesiis, quemadmodum latius in Opere allegato videri potest.
[96] Ughellus in Italia sacra tom. 2 col. 672 caput S. Cosmæ ait conservari Imolæ in ecclesia cathedrali, [& Imolæ caput S. Cosmæ,] non tamen addit, cujus sit S. Cosmæ. At in brevi catalogo Sanctorum Imolensium, qui anno 1618 impressus est cum Officiis SS. Cassiani & Petri Chrysologi, præscribitur festivitas hodierni S. Cosmæ martyris, ritu duplici celebranda, additurque: Caput in cathedrali. Papebrochius noster, qui anno 1660 cathedralem Imolensem lustravit cum Henschenio, in Itinere Romano Ms. pag. 211 ait, supra unum ex altaribus S. Cosmæ caput decenter collocatum. Manzonius in Historia episcoporum Imolensium de eodem capite S. Cosmæ in indice meminit, & pag. 328 scribit, sacellum affabre elaboratum sancto Cosmæ martyri in cathedrali excitatum fuisse post medium seculi XVI.
[97] Amalphitani in regno Neapolitano ecclesiæ suæ metropoliticæ magnam attribuunt partem reliquiarum SS. Cosmæ & Damiani, [Amalphi plures reliquiæ:] ut liquet ex Ughello tom. 7 col. 241, ubi recenset sacra pignora metropolitanæ ecclesiæ Amalphitanæ S. Andreæ apostolo dicatæ, quibus accensetur maxima pars corporis sanctorum Cosmæ & Damiani … martyrum. Quantum reliquiarum ibidem habeatur, aliunde mihi ignotum est. Orlendius in Orbe sacro & profano part. 2 lib. 4 cap. 13 assertum quidem Ughelli repetiit, sed nihil addidit. Ait præterea Ughellus col. 244 in monasterio monialium, quod Sanctissimæ Trinitati intra urbem Amalphitanam sacrum est, haberi brachium S. Cosmæ martyris. In translatione S. Margaritæ virginis & martyris data post Acta tom. V Julii pag. 43 fit mentio de duabus costis sanctorum Cosmæ & Damiani, cum corpore S. Margaritæ positis, ut forte cum eo Montemfaliscum deportatæ sint.
[98] Pirrus in Sicilia sacra tom. 2 pag. 620, agens de ecclesia Melitensi, [aliæ in insula Melitensi, quarum pars missa in Hispaniam.] enumeransque reliquias præcipuæ Ordinis equitum Melitensium ecclesiæ, iis annumerat, dorsum Cosmæ martyris, cujus partem, inquit, atque os S. Stephani martyris magnus magister Homedes transmisit anno MDXLV in Commendam Enzinæ Corbæ inter Arragoniam & Catalauniam, ubi ipse commendatarius fuerat. Refert eam donationem Jacobus Bozius in Historia Ordinis S. Joannis Hierosolymitani sive Melitensis part. 3 lib. 12 pag. 241, sed voce Italica spalla humerum æque significare potuit, quam dorsum. Addit, particulam thecæ aureæ inclusam fuisse, repositamque in ecclesia illius Ordinis præfecturæ, quæ vulgari nomine Enzina Corba vocatur; locumque dictis reliquiis celebrem evasisse, ut populi circumvicini, inquit, undique magna cum devotione eo concurrant ad eas venerandas in diebus festis gloriosorum horum Sanctorum, videlicet Stephani & Cosmæ. Mitto alias reliquiarum particulas, quæ procul dubio aliis Italiæ & Siciliæ locis servantur; sed quas nequeo omnes investigare; aut quas breviter quidem memoratas inveni, sed non tam distincte, ut necessario hodiernis Sanctis veniant attribuendæ.
[99] [Ecclesia Taliacotii in Aprutio, alia in territorio Bergomensi,] De aliquot ecclesiis adjungo nonnulla, quæ se obtulerunt. Taliacotium (vulgo Tagliacozzo) oppidum est Aprutii ulterioris in regno Neapolitano, ubi defunctus & sepultus est B. Odo Cartusianus, de quo apud nos tom. 1 Januarii pag. 978 & & 979. Erat autem seculo XIII Taliacotii monasterium SS. Cosmæ & Damiani, eique præerat Aduhisa abbatissa: & ante fores ecclesiæ SS. Cosmæ & Damiani sepultum est corpus B. Odonis defuncti. Verum, apparente Beato, abbatissa, congregato clero castri, corpus ejus in ecclesiam SS. Cosmæ & Damiani transferri curavit… Sepultus est itaque honorifice prope altare SS. Cosmæ & Damiani. Hæc abunde docent, ecclesiam & monasterium monialium Sanctis dicatum seculo XIII fuisse Taliacotii in Aprutio. Gattula in Historia Cassinensi pag. 801 ait, vetustissimum esse sanctimonialium illud cœnobium; incertum tamen, quo primum tempore sit exstructum. De alia Sanctorum ecclesia in territorio Bergomensi mentio fit apud Maffeium in Verona illustrata col. 383 & 384.
[100] [monasterium a S. Benedicto conditum iisdem dicatum.] Inter prima duodecim monasteria, quæ S. Benedictus condidit, quando degebat in specu Sublacensi, teste S. Gregorio in Vita, apud Mabillonium tom. 1 Annalium Benedictinorum pag. 37, ex sententia Angeli de Nuce & ipsius Mabillonii, secundum erat, Sancti Cosmas & Damianus, nunc sanctæ Scolasticæ. De eodem monasterio tom. 3 pag. 41 ad annum 855 ita scribit: Denique (Leo Papa IV) monasterio sanctorum Cosmæ & Damiani apud Sublacum, quod ab urbe Roma quadraginta fere passuum millibus distat, vestem sacram & vela obtulit, teste Anastasio. Hoc unum est ex duodecim monasteriis, quæ sanctus pater Benedictus in illa solitudine erexit, hactenus superstes sub nomine sancti Benedicti & sanctæ Scholasticæ, adjunctum habens oratorium sanctorum Cosmæ & Damiani. Laudatus auctor tom. 2 pag. 233 mentionem facit de reliquiis SS. Cosmæ & Damiani, quas Carolus Magnus dedisset abbatiæ Novaliciensi, sitæ ad radices Alpium in Pedemontio: sed fatetur, Chronicon Novaliciense, in quo illud asseritur, fabulis scatere.
§ VI. Sanctorum reliquiæ, ecclesiæ, monasteria in Gallia.
[SS. Cosmæ & Damiano jam seculo V S. Germanus] Antiquissimus etiam est cultus SS. Cosmæ & Damiani in Gallia, variisque hujusce provinciæ civitatibus eorumdem reliquiæ asseruntur. Jam sub initium seculi V ecclesiam cum monasterio invenimus nomini SS. Cosmæ & Damiani dicatam a S. Germano Autissiodorensi episcopo. Certe auctor Anonymus Historiæ episcoporum Autissiodorensium apud Labbeum in Bibliotheca tom. 1 pag. 415 de S. Germano ita habet: Fecit & monasterium in honorem sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani, ubi & monachos esse constituit, eorumque stipendiis hæc prædia delegavit, id est, villam, cui Monticellus nomen est, ad vinum colligendum; Fontanetum vero ad frumenta serenda; agrum autem, cui Miciglis vocabulum est, ad bucularum ceterarumque pecudum nutrimenta servanda, ubi postmodum sanctus Marianus a fratribus ejusdem monasterii missus est ad eadem pecora custodienda. Monstratur hodieque in eodem monasterio oratorium ejusdem S. Germani nomine consecratum, ubi incunctanter novimus fuisse cellulam afflictionum ejus & cruciatuum consciam &c.
[102] De fundatione hujus monasterii etiam loquitur Constantius presbyter in Vita S. Germani, [monasterium dicat.] data apud nos ad XXXI Julii, cap. 2 (alias XI;) sed non dicit, quibus fuerit dicatum. Hinc Boschius noster de eo in Annotatis hæc observat: Hoc monasterium censetur primum diœceseos Autissiodorensis, ad ortum urbis æstivum aliquando positum; at pridem jam dirutum. Superstite S. Germano, appellabatur monasterium SS. Cosmæ & Damiani, in quorum honorem fuerat institutum: at, illo defuncto, S. Germani nomen habuit, donec seculo VI S. Mariani nuncupari cœpit ab hujus sepulcro miraculis ibi frequentissimo. De S. Mariano etiam apud nos actum est ad XX Aprilis. Quæ dicta sunt de monasterio prope Autissiodorum constructo, verisimile faciunt, jam tunc aliquid reliquiarum SS. Cosmæ & Damiani fuisse in Gallia.
[103] At certiori testimonio S. Gregorii Turonensis lib. 10 Historiæ cap. 31 habemus, [Eorum reliquias habuit S. Gregorius Turonensis: deinde] eas saltem in Gallia fuisse ante finem seculi VI. Nam de se ibidem hæc scribit: In cellula S. Martini, ecclesiæ ipsi contigua, sanctorum Cosmæ & Damiani martyrum reliquias posui. Ibidem antea refert, multorum Sanctorum reliquias se invenisse. Initio lib. 10 etiam asserit, diaconum suum Roma rediisse cum Sanctorum pigneribus. At non exponit, ex quibus fuerint reliquiæ SS. Cosmæ & Damiani. Crevisse deinde videtur apud Turonenses veneratio SS. Cosmæ & Damiani. Nam in Chronico Turonensi apud Martenium tom. 5 Collect. amp. col. 995 ad annum Ottonis III imperatoris 19 & Roberti regis 5 (id est, æræ Christianæ 1001) hæc referuntur: Sanctus Herveus (ecclesiæ B. Martini Turonis thesaurarius) apud Deum & homines vita & conversatione laudabilis, in insula, quæ nunc S. Cosmæ dicitur, parvam ecclesiam ædificavit SS. Cosmæ & Damiani, ubi die ac nocte aliquot annis, a curis vacans sæcularibus, & a mortalium abstractus consortio, unius vel paucorum contentus mancipiorum consortio, oratione jugi & jejunio, nec non & lacrymis irremedicabilibus Domini misericordiam implorabat.
[104] Hoc principium fuit monasterii SS. Cosmæ & Damiani in insula prope Turones. [in insula prope Turones monasterium iisdem sacratum:] Etiamsi enim Herveus ipse, ut subjungitur, ob preces canonicorum deinde in urbem redierit, mansit tamen ecclesia & monasterium ab ipso inchoatum, & de eodem variis locis fit mentio in laudato Chronico. Ad annum 1092 hæc leguntur: Quidam canonici beati Martini, relictis suis honoribus & præbendis, in vigilia Natalis Domini se ad sanctorum Cosmæ & Damiani insulam contulerunt, vincti compede Christi, & sub disciplina canonicæ regulæ Domino servituri. Quorum nomina hæc sunt. Letardus canonicus & secretarius B. Martini, Rainardus succentor, Umbertus sacerdos matutinalis, Jobertus adolescens litterarum scientia eruditus, & Hugo physicus. Isti simul sua conferentes, officinas construxerunt, & alios quosdam deinceps in suum consortium asciverunt. Rursum col. 1013: Anno Domini MCII, … factus est primo conventus in ecclesia S. Cosmæ de Insula quindecim & amplius canonicorum. Mabillonius tom. 4 Annalium Benedictinorum pag. 155 refert initium illius monasterii per Herveum, observatque post mortem Hervei datum fuisse monachis Majoris monasterii Turonensis, idque probatur ex charta per ipsum edita pag. 695; nunc vero obtineri a canonicis Regularibus. Hæc omnia confirmantur ex laudato Chronico Turonensi col. 999 ad annum 1022. At monachi locum non longo tempore possederunt seculo XI, nimirum inter mortem Hervei & annum 1092, quo ibidem rursum habitare cœperunt canonici. Ceterum insula est Ligeris in conspectu civitatis Turonensis.
[105] [aliud prope Cabilonem, aliud in Arvernia, ubi etiam reliquiæ,] Exstitit etiam vetus SS. Cosmæ & Damiani monasterium prope Cabilonem in Burgundia. De illo donate a regibus Galliæ Odiloni abbati & Cluniacensibus meminit Mabillonius tom. 4 Annalium pag. 252 ad annum 1017, vocatque quamdam abbatiolam, in honore sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani dicatam, juxta mœnia Cabilonensis urbis sitam. Pluscula de antiquato illo monasterio collecta sunt tom. 4 Galliæ Christianæ recusæ col. 956, ex iisque liquet, exstitisse monasterium istud ante annum 925. De alio rursum iisdem Sanctis in Gallia dicato meminit Mabillonius tom. 1 pag. 353, dicens cœnobium virginum Benedictinarum, sanctis Cosmæ & Damiano nuncupatum, in Arvernia. De eodem cœnobio, quod huc usque superest, plura commemorat Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ col. 382 & seqq.; ubi de patronis ita loquitur: Ecclesia, quæ simul parochialis est & maximam redolet antiquitatem, dicata est B. Mariæ sub titulo Assumptionis … Patronos etiam speciales agnoscit SS. Cosmam & Damianum, quorum unius occiput, sinciput alterius huc allata (ut fertur) a Radulfo de Scorralia milite, ibi magna veneratione adservantur. Hujus monasterii fundatio attribuitur S. Tilloni, de quo apud nos actum est ad VII Januarii: sed fundatorem hic curiosius non inquiram.
[106] [atque aliæ in ditione Veremandensi.] Quemadmodum prædicto monasterio adscribuntur notabiles reliquiæ SS. Cosmæ & Damiani; sic nonnulla ex sacris eorumdem pignoribus delata dicuntur in pagum ditionis Veromandensis, Nemmicum aut Memmicum dictum, ad ecclesiam S. Martini. Refertur hoc in Actis S. Rigoberti archiepiscopi Remensis tom. 1 Januarii pag. 180, & translatio hæc corporis S. Rigoberti, aliarumque multarum uti & Cosmæ & Damiani, reliquiarum peracta dicitur anno Incarnationis Dominicæ octingentesimo nonagesimo quarto, … octavo decimo Kal. Februarii, ut latius videri potest loco allegato. Reliquiæ SS. Cosmæ & Damiani etiam memorantur in monasterio Saxiacensi Ordinis S. Benedicti, ut videri potest ad hunc ipsum diem in SS. Florentino & Hilario num. 66. [Translatio corporum ex Oriente in Galliam,]
[107] Magis notabilis est translatio reliquiarum SS. Cosmæ & Damiani in Galliam, modo non fuerit supra verum exaggerata, quam refert Saussayus in Martyrologio Gallicano ad XXVII Septembris, relato Sanctorum martyrio, & antiquo cultu in Gallia, ita pergens: At crevit subinde in Gallia eorum cultus, cum sacratissima eorum corpora ex Oriente Joannes de Bellomonte eques, qui sub Alexandro III ad Terræ sanctæ vindicias cum Francigenis agminibus in Palæstinam profectus fuerat, rediens in patriam magna religione advexit: atque in castro de Luzarchiis (quod regiæ urbis sacro subest imperio) ædificata ad illorum cultum insigni basilica reposuit, commisitque canonicis a se illic constitutis perpetuo honore observanda; demptis aliquot pignoribus, quæ ad testandum devotæ mentis obsequium matrici Parisiorum ecclesiæ donavit, adornata gemino conditorio elegantis operæ: in quibus nunc usque conservata hodie fidelium, opem tantorum Patronorum pie poscentium, venerationi exhibentur. Translationem refert brevius ad X Maii his verbis: Ipso die translatio sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani, quorum sacra pignora in collegiata ipsorum ecclesia de Luzarchiis, diœcesis Parisiensis, in pretiosis antiqui operis hierothecis potiori parte condita, ingenti fidelium devotione coluntur. Pars vero altera Parisiis in maxima basilica sanctissimæ Dei Genitricis duobus in feretris argenteis auro obductis reposita asservatur, & quotannis in ipsorum natali exhibetur piis clientibus honoranda. Hactenus Saussayus, qui cur Translationem retulerit ad X Maii, ignoro; nisi fortasse illum elegerit diem, quod translatio Veneta eodem illo die sit Fastis inserta: neque enim asserit Saussayus, festum Translationis eo die celebrari. In indice Martyrologii Parisiensis mox laudandi ad Translationem notatur dies XV Maii, nec tamen illo ipso die memoratur.
[108] Martyrologium Parisiense ad XXVII Septembris ita habet: [modis nonnihil diversis relata,] Natalis sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani, quorum reliquiæ Cyri in Euphratesia olim conditæ, in Gallias tempore Alexandri Papæ tertii asportatæ sunt, & pars maxima apud Lusarcham in ecclesia collegiali sancti Æterni, ossa vero nonnulla in ecclesia metropolitana Parisiensi asservantur. Videbit facile studiosus lector, collectorem hujus Martyrologii partim insistere vestigiis Saussayi, partim ab eo recedere. Sequitur Saussayum, dum translationem figit tempore Alexandri III. Ab eo recedit, dum ecclesiam collegiatam Lusarchæ, quam non modo Sanctis nostris dicatam ait Saussayus, sed etiam a Joanne de Bellomonte constructam insinuat, Æterno episcopo Ebroicensi sacram testatur. Non minorem invenio diversitatem in Breviariis Parisiensibus. Nam in antiquiori postea laudando de illa Translatione nihil legitur. In alio, quod anno 1636, id est, uno anno ante Martyrologium Saussayi, impressum habemus, hæc est lectio sexta: Horum pretiosa corpora Joannes a Bellomonte eques, dum ab expeditione sacra reverteretur, tempore Alexandri tertii Papæ magna religione advexit in Galliam, atque in basilica, ipsorum in honorem a se ædificata, in castro de Lusarchiis agri Parisiensis, sub custodia canonicorum deposuit, dempta portione non modica, quam sacrario majoris ecclesiæ Parisiensis inferendam obtulit, ubi nunc usque magna cum reverentia adservatur. Eadem leguntur in Breviario anni 1640. Hæc ipsissima est Saussayi sententia, quam etiam refert Bailletus in SS. Cosma & Damiano ad XXVII Septembris. Eadem rursum asseritur, verbis tamen paucioribus, in Breviario Parisiensi, quod impressum est anno 1680.
[109] Verum in Breviario Parisiensi postremo, quod impressum est anno 1736, [non caret difficultatibus,] cum multa alia in Officio SS. Cosmæ & Damiani mutata sunt, tum asserta jam data, de quibus hæc leguntur: Horum reliquias Joannes de Bellomonte eques, dum ab expeditione sacra tempore Alexandri Papæ tertii reverteretur, asportavit in Gallias, & apud Lusarcam in basilica sancti Æterni Ebroicensis episcopi sub custodia canonicorum deposuit. Ex quibus portiuncula una Parisios in ecclesiam cathedralem B. Mariæ allata est, altera in ecclesiam parœcialem, quæ circa annum millesimum ducentesimum duodecimum in eadem urbe sub eorum nomine condita est. Recurrit hic quidem Joannes de Bellomonte, quem vellem in Historia crucesignatorum notiorem, aut saltem antiquo aliquo documento indicatum, ut eidem translationem duorum sacrorum corporum indubitanter possem attribuere. At Joannem de Bellomonte invenio quidem seculo XIII inter duces bellicos S. Ludovici, quocum ad expeditionem sacram profectus est; sed celebrem aliquem illius nominis ducem seculo XII hactenus non inveni: imo ne testem quidem invenire potui antiquiorem seculo XVII de translatis per Joannem de Bellomonte sacris corporibus. Si autem nec ecclesiam Lusarchæ construxit, nec illa SS. Cosmæ & Damiano dicata fuit; ut legitur in Breviariis prioribus, atque apud Saussayum & Bailletum; jam prorsus mihi incertum fit, quantum de ceteris credere debeamus, videlicet de auctore & tempore translationis, ac de quantitate reliquiarum Lusarchæ & Parisiis depositarum.
[110] [ut nihil certi ex recentibus plane documentis] Tillemontius maluit simpliciter edicere, quid asseruerit Saussayus, quam vetustiora quærere testimonia: aut, si forte quæsiverit, vetustiora certe non allegavit. Si autem primus auctor est Saussayus, aut ejus tempore alius, facile perspicient Galli eruditi, labare omnia translationis adjuncta, neque de tempore aut modo translationis quidquam certi a me asseri posse. Quod vero spectat ad ipsas reliquias, facile admisero, in cathedrali Parisiensi esse aliquid reliquiarum SS. Cosmæ & Damiani, illudque recte exprimi in ultimo Breviaro vocibus portiuncula una, alteram quoque esse portiunculam ibidem in ecclesia parochiali S. Cosmæ & Damiani. In utraque ecclesia Sanctorum festivitas solemniter celebratur cum expositione dictarum reliquiarum, quæ etiam ex cathedrali, instructo supplicantium agmine, per urbem circumferuntur, ut in Directoriis Parisiensibus annotatur. Bailletus etiam particulam attribuit ecclesiæ Minimorum, sitæ extra urbem in loco Nigeon dicto, & vulgo les Bons-hommes. Hanc quoque particulam non negaverim. Siquis existimet, plusculum ex sacris eorumdem ossibus servari Lusarchæ in ecclesia collegiata S. Æterni, id etiam facile credidero; cum ibidem Sancti in magna dicantur esse veneratione, & peregrinationes quoque ad illum locum fieri asserat Bailletus.
[111] [asseri possit, nisi aliquot horum Martyrum reliquias esse in Gallia.] Verum, cum Breviarium Parisiense anni 1584, quod impressum habemus, nihil habeat de translatione aut reliquiis SS. Cosmæ & Damiani; nec ulla Translationis festivitas umquam videatur celebrata esse in diœcesi Parisiensi, non credidero sine certioribus documentis, magnam corporis partem Lusarchæ servari. Accedit & alia difficultas, quæ communis est omnibus reliquiis medio ævo ex Oriente allatis. Si enim ossa horum sanctorum Fratrum manserunt in Oriente aliquot seculis, postquam infideles in illis provinciis prævaluerunt, occulte & caute fuerint conservatæ, ac difficulter singulæ ita seorsum servari potuerint, ut non fuerint mixtæ invicem & confusæ. Hinc facile contingere potuit, ut reliquiæ aliorum Fratrum pro reliquiis SS. Cosmæ & Damiani demum haberentur. Ex hisce enim plures reperiuntur, quam ut omnes duorum Sanctorum esse possint, de aliis nulla fere fit mentio.
§ VII. SS. Cosmæ & Damiani reliquiarum pars magna seculo X Bremam translata: indeque seculo XVII Monachium, ubi cum capitibus olim Bambergæ servatis in ecclesia Societatis Jesu sunt depositæ.
[Multæ SS. Cosmæ & Damiani reliquiæ Bremam translatæ,] Transeo in Germaniam, quæ fortasse majorem partem reliquiarum SS. Cosmæ & Damiani modo possidet, quam Gallia. Adamus Bremensis in Historia ecclesiastica lib. 2 scribit gesta Adaldagi archiepiscopi Bremensis, ejusque iter in Italiam cum Ottone imperatore, variasque ibidem ab eo obtentas Sanctorum reliquias. Hasce vero demum enumerans, reliquis accenset corpora Cosmæ & Damiani. At nullum mihi est dubium, quin more multis usitato partem corporum corpora vocaverit. Henricus Wolterus in Chronica Bremensi, edita apud Meibomium tom. 2 Rerum Germanicarum, pag. 29 eamdem reliquiarum ex Italia translationem per Adaldagum asserit, reliquisque similiter annumerat corpora SS. Cosmæ & Damiani. Ex allatis vero aliquot corpora aliis ecclesiis donata narrat, subditque: Alia vero corpora Bremæ collocavit in gloria. Hoc intelligendum de reliquiis SS. Cosmæ & Damiani: de illis enim donatis nulla fit mentio. Recitat etiam dictus Wolterus partem litterarum Adaldagi de acceptis in Italia reliquiis, meminitque nominatim Cosmæ & Damiani. At ea inter Chronica laudata & litteras Adaldagi est differentia, quod in Chronicis vocentur corpora, Adaldagus vero reliquias solum nominet. Contigit illa translatio anno 964 aut 965, quo Adaldagus Bremam rediit, secumque duxit Benedictum V Papam, jussu Ottonis imperatoris conservandum. De iisdem Reliquiis Roma in Germaniam per Adaldagum delatis meminit Krantzius in Metropoli lib. 3 cap. 23.
[113] Cum vero postea dictæ reliquiæ metu barbarorum in turri quadam fuissent absconditæ, [quæ ibidem anno 1335] mirabili modo fuerunt anno 1335 in publicum productæ, ut refert Henricus Wolterus in Chronica Bremensi pag. 65 in Burchardo archiepiscopo, cujus virtutes multum prædicantur. Et cum placuit divinæ bonitati, inquit auctor, ut reliquiæ sanctorum Cosmæ & Damiani publicarentur toti mundo de muro, ubi antiquitus pro insultibus barbarorum erant inclusæ, & maxime per cæsarem Ottonem, qui fuit natus dux Brunsvicensis, & duce Henrico ibidem, pro quorum insultibus aliæ reliquiæ tunc ibidem absconditæ fuerant; sed quando placuit divinæ bonitati, sunt publicatæ. Hujusmodi reliquiæ Cosmæ & Damiani maximo miraculo publicabantur archiepiscopo Burchardo. Nam cum semel in festo Paschæ ascendere voluit chorum ad Austrum, tunc murus crepuit medius, & sonitum maximum fecit, & inde processit odor suavissimus, quod nemo umquam odoravit. Statim, cum sibi hoc signum apparuit, locutus est cum capitulo, & concordavit cum eis, quod a futuro festo Pentecostes ulterius per annum, anno Domini MCCCXXXV, de isto loco vellet elevare seu transferre reliquias SS. Cosmæ & Damiani, qui etiam sibi per visum apparuerunt; & hoc fecit in regnis & provinciis circumquaque publicari. Et fecit omnes suffraganeos invitari ad istam solemnitatem, duces, comites, barones, milites, & militares in propinquis terminis & regnis, & omnes virgines, tam intus quam extra, cum quibus tum consilium maximum habuit, & tenuit maximam curiam quasi regalem ante curiam suam in curia domus Dei cum nobili apparatu, & ibi fuit triduo tripudium.
[114] Et feria secunda Pentecostes, dum ipse elevavit vel transtulit reliquias SS. Cosmæ & Damiani cum episcopis suffraganeis & abbatibus multis, [magna cum solemnitate elevatæ:] Missa finita, ante prandium fecit duodecim ante aulam suam in honore Dei & solemnitate Sanctorum de optimis suis ministerialibus ecclesiæ stare. Et concursus, qui ibi tunc fuit, nemo meminit. Nam Dn. Henricus Dolveldei proconsul stetit in uno magno dolio braxatorio, quasi de plaustro integro: ex illo offerebatur cum auro, argento, pecunia, & argenteis muneribus. Finitis diebus Pentecostes & solemnitate, tunc archiepiscopus fecit vocari camerarium suum, & petiit, quod sibi de offertis dare vellent ad expensas suas magnas, quas pro ecclesia fecit. Et dederunt sibi ter mille marcas benevole. Reliquum cessit ad structuram, & inde facta est magna campana. Eadem fere narrat Krantzius in Metropoli lib. 9 cap. 17, & duodecim illos, qui hic dicuntur stetisse ante aulam archiepiscopi, ab eodem milites creatos dicit in honorem sanctorum Patronorum martyrum Christi. Manserunt dictæ reliquiæ in ecclesia Bremensi, quamdiu religio Catholica ibidem prævaluit.
[115] [eædem anno 1649,] Qua vero de causa, & quo modo in Bavariam anno 1649 translatæ fuerint, exponit Joannes Adlzreitter in Annalibus Boicæ gentis part. 3 lib. 34 cap. 7, ita ordiens: Cæterum visus est Deus tot malorum, quibus per annos superiores vexata fuerat Boica, facere velle medicinam, adductis ex Bremensi ecclesia sanctorum medicorum Cosmæ & Damiani sacris reliquiis, quæ mense Aprili Monachium fuere delatæ cum fide & dubitata * testificatione cultus publici, quo Bremæ fuerant affectæ a tempore Adaldagi archiepiscopi Bremensis. Tum exponit translationem jam relatam per Adaldagum. At non recte dicitur Adaldagus cum Ottone III Romam profectus, cum eo profectus sit cum Ottone I; & reliquiæ non solum per annos, ut ille numerat, sexaginta tres supra sexcentos, sed annis fere 684 Bremæ fuerunt, nimirum ab anno 965 usque ad 1649. Addit laudatus auctor elevationem Bremensem modo expositam.
[116] [mutata Bremæ religione, post debitam] Tum subjungit: Cæterum Maximilianus Elector in conquirendis Sanctorum lipsanis eximie religiosus, cognito, istas DD. Cosmæ & Damiani exuvias in Bremensi basilica haberi in minori, quam par esset, veneratione ob heterodoxum Lutheri dogma, quod per istam diœcesim maxime invaluerat, per Franciscum Wilhelmum, tunc Osnaburgensem, Mindensem & Verdensem, hodie etiam Ratisbonensem episcopum, aliosque viros illustres, egit cum iis, ad quos ista spectabant, ut liceret pro majore Divorum istorum honore, eorum sacras reliquias Monachium asportare. Voto potitus est eorundem illorum consensu, penes quos erat id permittendi facultas. Ergo vigesima quarta Octobris, an MDCXLIIX, quibus res erat commissa, accessere ad locum extra chorum summæ ædis Bremensis, una cum quodam Sac. Cæs. majestatis commissario, aliisque testibus. In eo loco erat armarium tribus seris firmatum, quod Sanctorum ossa continebat. Eo clavibus consuetis aperto, inventa fuit arca Gothici operis, pondo circiter quadraginta, ex argenteis laminis, auro & Sanctorum diversis imaginibus, crystallinisque bullis scite ad antiquum morem exornata. Hanc aliis seris clausam ad bibliothecam ecclesiæ contiguam deportarunt viri eam ad rem delecti, indeque in domum urbanam.
[117] [recognitionem hic expositam transferuntur Monachium] Illic aperta, deprehensa fuit in sui medio assere quodam esse in duas thecas divisa; & a parte dextra claudere saccum ex pretiosa materia pulvinari impositum, in quo continebantur tredecim ossa, pleraque magna & integra, cum lamella plumbea, nomine Cosmæ inscripta: similiter ex parte sinistra in altero loculo, eodem modo involuta octodecim ossa, cum plumbea lamella, signata nomine Damiani. In ipsa arca, exterius repræsentantur ex argento deaurato imagines utriusque Sancti, inter alias præcipuæ. Intus depictæ quoque sunt illorum effigies, & variæ curationes ægrorum. Erat in eadem lipsanotheca fascia e rubro panno, in qua assuta septuaginta tria anathemata argentea, votiva religione a piis curationum miraculosarum gratia oblata. Hæc omnia & singula ii, quos dixi, viri religiose convasata magna accuratione abiegnæ cistæ imposuerunt. Mense Decembri proxime secuto sacrum istum thesaurum, probe clausum ac custoditum, iidem illi deferendum curarunt Monasterium Westphaliæ, ubi tum pacificatoria comitia agebantur. Ex eo loco Franciscus Wilhelmus, episcopus Osnabrugensis, & duo Maximiliani Electoris in comitiis legati Joannes Ernestus & Adolphus Crebsius, eumdem fideliter obsignatum curarunt Monachium hoc anno (1649) deportari.
[118] Illum ut accepit Maximilianus, antequam sacræ reliquiæ publicæ venerationi exponerentur, [ad Electorem Bavariæ.] eas quam accuratissime a sacris hominibus, & publicæ auctoritatis tabellione, recognosci & adnumerari voluit. Quod ipsum præstitum VIII Maii anno MDCXLIX. Patuit tum, omnes & singulas, quas jam dixi, ejusce thesauri partes eodem, quo Bremæ fuerant, numero & integritate cum fide fuisse ad Maximilianum delatas. Illum porro pius princeps noluit diu subtrahi communi fidelium cultui, & saluti tum animarum tum corporum. Statuerat quidem non multo post ipsius adventum exhibere publico: sed intercessere causæ, cur suum istud desiderium crederet esse differendum ad mensem Octobrem. Illi quo sanctius faceret satis atque celebrius, primum elegit D. Michaëlis archangeli templum, Monachii a serenissimo suo parente, Guilielmo Bavariæ duce, regia prorsus magnificentia a fundamentis exstructum & ornatum splendidissime, in quo Sanctorum ossa deposita, mandataque custodiæ Patrum Societatis Jesu, paterent frequentiæ votorum ac precationum, quas pietas ac necessitas, Deo auspice, suggereret. Deinde petivit a Vito Adamo, Frisingensi episcopo, vellet ac permitteret istas SS. Cosmæ & Damiani reliquias, post accuratam rerum, quas jam recensui, examinationem præviamque deliberationem sacri Frisingensis senatus, publico cultui exhiberi: quod ipsum episcopus dato super hac re XI Maii diplomate concessit.
[119] Translationem ad ecclesiam Societatis nostræ narraturus auctor, [Deinde jubente Electore, una cum capitibus,] aliqua præmittit de capitibus eorumdem Sanctorum, quæ non fuerant Bremæ accepta, sed ab anno 1606 erant Monachii, eo Bamberga Guilielmo Bavariæ duci dono missa, ut inferius observabo. Interim capitum simul & Bremensium reliquiarum translationem magnificam audiamus. Ad hujus tam ampli, inquit auctor, & quasi cœlitus Deo submissi muneris gratiam, non parum ex eo accessit, quod bina capita, alterum S. Cosmæ, alterum S. Damiani, quæ diu antehac in Maximiliani sacello religiose culta fuerant, tandem ad Sancta eorundem corpora reverterentur. Utrumque caput S. Henricus, cum anno MXIV imperator inauguraretur, a Benedicto Romano Pontifice dono accepta, Bambergam, imperatoris tunc sedem, intulerat: quæ postremo Guilielmus V Maximiliani parens, a Joanne Godefrido Bambergensi præsule, præstantissimum munus dono accepit. Ita Dei in primis ac serenissimi Electoris Maximiliani voluntate factum, ut post tot temporum eventorumque ambages, capita SS. Cosmæ & Damiani allatis Brema ossibus juncta, ad Societatis Jesu Monacense templum celebriter transferrentur.
[120] Eam ad rem non sine insigni apparatu omniumque ordinum accursu, [solemni pompa transferuntur ad ecclesiam Capucinorum,] Deo ad laudem Divorum hospitum supplicatio fuit decreta, cujus initium dedit serenissima Electrix Maria Anna, quæ propridie festi SS. Cosmæ & Damiani, eorumdem corpora ex aula, sub noctem ad templum RR. PP. Capucinorum, floribus ac frondibus eleganter ornatum, inter urbis mœnia & valla, cum serenissimis duobus filiis & potiore parte aulicæ nobilitatis, est comitata. Advigilarunt ea nocte Beatis sospitalibus ejus familiæ religiosi. Sequenti autem die post meridiem clerus in Æde D. Virginis principe, sodalitia vero præcipua, militesque sub signis in foro convenerunt. Unde sodales digressi longa serie secundum serenissimi Electoris regiam per Schwabingensem portam, ad PP. Capucinorum ædem processere. Agmen ducebant numerosi tubicines, quos labarum ex serico Damasceno albo, rubris uncialibus litteris Translationem Sanctorum præferens, excepit. Proximi ibant sodales, ordine decoro, togis more quisque suo induti. Eorum agmini præferebantur signa Crucifixi inter accensas faces, tum singularum congregationum vexilla. Sequebantur religiosorum familiæ variis Sanctorum reliquiis distinctæ, quas in ferculis splendido cultu gestabant succollantes sacerdotes. Gestabatur in argentea icone S. Sebastiani cranium, voluntate Maximiliani Ebersperga adductum, ad cohonestandam sanctorum Medicorum celebritatem, ut, quibus est commune cum D. Sebastiano ægris impetrare salutem, peculiare foret, sacri ejusce pignoris præsentia honorari. Ante hujus ferculum, canentium turma Sanctorum laudes symphonia concinebat. Alia deinceps ex aulico sacello Divorum lipsana, ex quibus erant tergemina SS. Innocentium corpuscula, quæ, præcedentibus aulæ phonascis, D. Petri sacerdotes fuere comitati. Tum spectabatur D. Bennonis perelegantis operis effigies argentea cum suis reliquiis; pone quam ibat Deiparæ Virginis Canonicorum collegium.
[121] [& postridie ad ecclesiam Societatis Jesu,] Hoc ordine postquam ventum est ad PP. Capucinorum cœnobium, universum agmen solenni reverentia SS. Cosmæ & Damiani corpora excepit. Præferebatur vexillum, quod Divorum exprimebat effigies, & aliud, e quo pendebant antiquæ pietatis ex argento septuaginta tria anathemata, olim voti causa ab avitæ religionis hominibus oblata. Divorum lipsanothecam stipabant sex ephebi nobiles, instructi facibus, duoque linteati, accenso identidem thure, reliquias venerabantur. Tum sequebatur mitratus Canonicorum præpositus, juxtaque serenissimi principes, quos stipabant proceres, senatores, & nobiles ex aulica familia. Serenissimus Elector interim in principum apud D. Michaëlem oratorio Societatis Jesu præstolabatur. Ordinem claudebat innumera populi multitudo. Intra urbis mœnia, ex utroque viæ latere miles stabat in armis, & qui antecesserant sodalium ordines, per quos ad D. Michaëlis archangeli templi portas, arcubus triumphalium specimen referentibus ornatas, pompa fuit progressa. Hic a patribus Societatis Jesu, collegisque cæteris, binis ac binis, cum ardentibus cereis excepta, & ad interiora sacræ ædis fuit deducta. Sex e patribus ejusdem collegii, ibidem SS. Cosmæ & Damiani lipsanothecam in humeros elatam, ad principis altaris medium, hinc & inde SS. Bennonis & Sebastiani locatis reliquiis, detulerunt. Disposita fuerunt cætera Divorum corpora in prora templi supra rubros tapetes, quos varia emblemata, gnomæ ac symbola exornabant.
[122] [ubi solemnis habetur festivitas.] Inde cantatæ Vesperæ solemnes quam celeberrime, templo raro alias majore hominum frequentia conferto. Multis lachrymas præ ingenti pietate & gaudio elicuit iste Sanctorum triumphus: non defuerunt, qui mente ad æternos cœlitum honores erecta, suavissimo affectu dicerent: O quanta Sanctorum gloria in cœlis, quorum est tanta in terris reverentia! Vesperas excepit hymnus Ambrosianus, tergemino bombardarum fragore a militibus in foro ac plateis, tum deinde cum ingenti applausu & festo ænearum machinarum bombo per urbis munimenta celebrior. Quievere in eadem angelorum principis æde usque in alteram vesperam dicta Sanctorum corpora. In templo excubias egere interdiu prætoriani Electoris milites. Noctu collegæ Societatis Jesu continente comprecatione egere sacras vigilias. Festo denique ipso die instauratus fuit totius civitatis in eamdem ædem concursus, sub Missæ præsertim sacrificio. Sub Sacro habita est concio ad densatam multitudinem, mire ad rem præsentem apposita, eo maxime, quod pius orator tum adfuturam in tempore tot Sanctorum, præsertim medicorum, opem non afflictis tantum ægrorum animis, sed etiam corporibus prædicaret, tum SS. Cosmæ & Damiano gratularetur, quod tandem post tot seculorum divortium, sacra ipsorum capita ad alias corporis partes rediissent. A meridie vespertini psalmi quanta potuere arte & pietate fuere decantati.
[123] Visi sunt Sancti cultum honoresque sibi exhibitos probare, [Varia ibidem] & Deus ipse gratam habere religionem. Cum enim pestilitas jam glisceret intra mœnia, mox ubi culti fuere, pro eo ac decebat, sancti Medici, desiit ultra vulgari, tametsi in cætera Boica, per regiones præsertim Trans-Oenanas pergeret strages edere. Ab iisdem anno sequenti petitum fuit, & impetratum per publicam civitatis comprecationem remedium, cum non in civium modo familias, sed in ipsum quoque aulæ Electoris famulitium, idem ille morbus, & atrox quidem, ac properi admodum veneni, irrepsisset. Hinc non dubitaverunt æqui rerum arbitri, quin factum esset sanctorum Medicorum patrocinio ac favore singulari, ut lues tam subito depulsa, e civitate actutum proscriberetur.
[124] Ut autem in communi periculo hunc urbi universæ favorem exhibuere sancti Medici, [Sanctorum patrocinio] sic uni privatim dies ipsa translationis candida fuit & salutaris. Erat puer, qui ante annos aliquot e rheda, qua vehebatur, præceps effusus, in costis grande vitium contraxerat: distortis enim ex eo casu costarum cancellis, non deforme tantum, sed miserum etiam corpus evaserat. Prominebat a tergo costa una digiti longitudine: ex adverso paulo minus extumebat ulcus: quodque erat durius, malum jam inolitum desierat in pertinaciam, quæ omnem humanæ manus opem industriamque superaverat. Quamobrem parentes, voto concepto, cœlestes Medicos invocant: nec mora, audiuntur supplices, malum continuo remittit, pauloque post costæ redeunt in stationem & formam pristinam, puero prorsus incolumi. Hanc fiduciam in Sanctos, & cultum etiam tempus auxit: quod anathemata prope quotidiana demonstrant.
[125] Plurimi enimvero se horum Sanctorum beneficio convaluisse testantur. [obtenta] Ita ex aulæ gynæceo nobilis virginis tuber, quod exitiali vomicæ prorsum affine, medicorum artem frustra senserat, est curatum. Unus tumore pedum, alter cephalalgia, plures inveterata hernia, alii aliis morbis sunt liberati. Hæc aperte miranda. Præceps quidam per scalas bene longas delapsus, animam sibi prope eliserat. Expiranti similis in vicinas ædes defertur, armatur supremæ luctæ columella cerea, quam mos est apud Catholicos adhibere moribundis; extremum sacro oleo ungitur, conclamatur, convellitur ea corporis agitatione, quæ medicorum opinione lethalis est. Excita infausto casu uxor, vota inprimis Deo facit: monita a præsentibus, preces paulo post addit ad SS. Cosmam & Damianum, & vovet in eorum honorem se curaturam Missæ sacrificium, unum præterea cereum. Res mira! vix ea promiserat, cum maritus salutem, illa maritum incolumem recipit, cumque eo postridie gratiis ex voto persolutis, domum reveritur.
[126] [beneficia.] Eadem Sanctorum beneficentia matri cuidam Monacensi læta, ejusdem vero filio, in cœnobio degenti, fuit salutaris. Hic crebra & copiosa sanguinis per nares, una cum purulenta materia, profusione, ad ultimam prope vitæ lineam perductus, matrem per internuntium ultimum valere jusserat. Illa tam tristi perculsa nuntio, ad SS. Cosmæ & Damiani aram Sacrificium, cereamque iconem spondet: pro illa ipsa matre paulo post ardenti febre correpta, jamque sui non compote, & cum morte luctanti, maritus paria vota suscepit. Ambo mox sanati, admirati ambo, unde tam repentina salus advenisset; demum qui salutis ipsis autores fuissent, edocti, gratias egere utrique, curaruntque votis fieri satis. Consecuta post ejusce generis per Divorum intercessionem multa beneficia liquido ostenderunt, quam salubriter eorum auxilium imploretur. Ne egrediar limites propositæ brevitatis, sufficiet de multis hæc pauca retulisse. Hactenus Aldzreitterus, ad cujus relationem nonnulla veniunt observanda.
[127] [Capita Guilielmo Bavariæ duci anno 1606 donata fuerant] Quæ de reliquiarum translatiene Monachii narravit, præsens videre potuit, ac verisimiliter vidit, ut illa omnia nequeant certiori testimonio confirmari. Æque certa videntur, quæ de gestis Bremæ pro translatione commemoravit, cum ea discere potuerit ex iis, qui adfuerant. Verum translatio capitum diutius erat præterita, eaque de causa, opinor, annum translationis non expressit, sed solum dixit, per Guilielmum V, Maximiliani patrem, obtenta esse a Joanne Godefrido Bambergensium antistite. At in documentis Mss., quæ nobis Monachio transmissa sunt, ipse Joannes Godefridus episcopus Bambergensis cum præposito, decano & seniore canonico capituli Bambergensis, accedente Friderico Forner episcopo suffraganeo, testatur, duo capita sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani, quæ per sexcentos annos, inquiunt, in memorata imperiali antiqua ecclesia Bambergensi debita cum veneratione asservata fuere, Guilielmo V Bavariæ duci concessa fuisse anno millesimo sexcentesimo sexto, & a Joanne Philippo, qui tunc ecclesiam Bambergensem administrabat, Joannis Godefridi decessore.
[128] [a Joanne Philippo Bambergensi episcopo:] Hoc testimonium Maximiliano Bavariæ duci, qui documenta de acceptis olim capitibus rogaverat, anno 1614 dederunt Joannes Godefridus, episcopus Bambergensis: Joannes Christophorus Neüstetter, dictus Stürmer, præpositus Bambergensis: Hector a Kozaw, decanus Bambergensis: Fridericus Fornerus suffraganeus Bambergensis: senior & totum capitulum ecclesiæ Bambergensis, qui documentis subscripserunt. Documenta illa, quæ idiomate Germanico scripta fuerunt, nobis anno 1757 transmisit Antonius Luidl, Societatis nostræ sacerdos, aliis quoque officiis de Opere nostro bene meritus, & omnia fideliter Latina reddidit. Ex iis nonnulla, omissis aliis, ne fiant prolixior, huc transferam. Ex gemino testimonio Fornerii, altero seorsum dato ab anno 1607, antequam erat suffraganeus, altero conjuncto cum aliorum testimonio, intelligimus, capita illa cum aliis reliquiis occultata fuisse in dolio quodam propter pericula bellorum, quibus Bamberga seculo XVI maxime fuit exposita, imo & præcipuis ornamentis gemmis, auro, argentoque fuisse nudata.
[129] De inventis a se in illo dolio capitibus, quando deputatus cum pluribus erat, [fuerant ante Bambergæ occultata, deinde inventa,] ita in testimonio anni 1607 loquitur: Data ergo licentia, dolium, reseravi, aperui, reliquias, a quibus majori ex parte divulsa nomina, selegi; & in fundo duo capita, sericis affixa pulvillis, inveni: quorum alterum S. Cosmæ, alterum S. Damiani martyrum titulo prænotabatur. Addit quædam de schedula cum capitibus inventa, quam in manibus habuit, & cum capitibus reposuit. Eadem quoad rem in altero testimonio sic expressit anno 1614: Cum capita sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani e dolio quodam, in quo multæ a multo tempore Sanctorum reliquiæ occultabantur, me infrascripto præsente, eruerentur, vidi ego pulvillo, cui alterutrum caput affixum erat, insertam quoque membranulam, vetustissimo charactere in hunc sensum scriptam: “Caput sancti martyris Cosmæ, quod una cum capite sancti martyris Damiani fratris ejus, S. Henricus imperator Romæ in coronatione sua accepit a Romano Pontifice.” Subscripsit: Fredericus Fornerius episcopus Hebronensis. &c.
[130] Ex duobus vetustis reliquiarum Bambergensium catalogis prædicta confirmantur. [credunturque Romæ accepta a S. Henrico imperatore.] Primus catalogus, qui impressus est anno 1483, hunc habet titulum: In hoc libello descriptæ sunt reliquiæ, quæ singulis septenniis semel Bambergæ solent palam exhiberi. In eo autem ad capita SS. Cosmæ & Damiani hæc habentur: Hoc est sancti Cosmæ caput, sancti medici & martyris. Et hoc est ipsius fratris caput sancti Damiani, sancti martyris, qui & ipse medicus fuit. Alterius catalogi, anno 1505 impressi, hic est titulus: Exhibitio & declaratio summe venerabilium reliquiarum Bambergæ secundum verum prototypon delineatarum. In eo exhibetur effigies statuæ S. Cosmæ, & ad eam hæc verba: Hoc est sancti Cosmæ caput, sancti medici & martyris. Similiter effigies statuæ S. Damiani, & hæc populo dicenda: Et hoc est ipsius fratris caput, sancti Damiani, sancti medici & martyris. Qui hæc Maximiliano Bavariæ duci, & postea Electori, communicarunt anno 1614, Joannes Godefridus princeps & episcopus Bambergensis, præpositus, decanus, suffraganeus, supra nominati, & Mathias Gros senior, observant præterea, multorum documentorum jacturam fecisse Bambergenses in tumultibus bellicis seculi XVI, qui in historiis noti sunt.
[Annotata]
* lege indubitata
§ VIII. Alia quædam de translatis ad ecclesiam Societatis Jesu sacris ossibus: cultus ibidem & miracula.
[Litteræ Maximiliani Electoris] De translatione dictorum capitum & una reliquiarum, quas Maximilianus Elector Brema acceperat, ad ecclesiam Monacensem Societatis Jesu, peracta anno 1649, die XXVI Septembris, in pervigilio SS. Cosmæ & Damiani, insuper observandum est, reliquias in illa ecclesia solum esse depositas ab Electore pro custodia, ut liquet ex litteris ejusdem, XXVIII Septembris anni 1649 datis, quas subjicio: Maximilianus Dei gratia comes Palatinus Rheni, utriusque Bavariæ dux, S. R. I. archidapifer & elector, omnibus præsentes litteras lecturis vel legi audituris salutem. Cum a primævis Christianæ religionis temporibus receptum, sanctorumque Patrum consensione, & sacrorum conciliorum decretis sancitum esse acceperimus, & indubitate credamus, Sanctos una cum Christo regnantes, qui pro hominibus orationes suas Deo offerunt, bonum atque utile esse suppliciter invocare, atque ad eorum opem auxiliumque confugere: deberi quoque sacris ipsorum reliquiis venerationem atque honorem: ea de causa, ut sanctis Martyribus Cosmæ & Damiano, eorumque sacris exuviis, quas rite approbatas, & magnis sumptibus aliunde ex metropolitana Bremensi ecclesia comparatas, & anno infrascripto Monachium translatas, penes nos habemus, debitam reverentiam; nobis vero, & dilectissimæ nostræ conjugi, filiis nostris, totique nostræ domui, ditionibus quoque nostris atque subditis, dictorum Sanctorum patrocinium, favorem & præsidium conciliaremus: eorumdem reliquias loco, qui nobis visus est honestissimus, & fidelium devotioni accommodatissimus, voluimus ad publicam venerationem exponendas curare, ita tamen, ut semper in nostra ac hæredum nostrorum potestate sit, eas, quandocumque libuerit, iterum repetere & alio reponere.
[132] [de reliquiis SS. Cosmæ & Damiani in templo Societatis Jesu depositis,] Quamobrem templum S. Michaëlis archangeli in nostra primaria civitate Monacensi, amplum & magnifice excultum, elegimus, rati, gratam fore geminis istis sanctis Martyribus & Auxiliatoribus sedem suorum corporum in æde principis cælestis militiæ, & collegio Societatis Jesu, cujus perhibentur esse peculiares tutelares & patroni. Quapropter præfatas eorum reliquias, videlicet utriusque caput & potiores partes corporum, in peculiari designatione descriptas, vigesima sexta Septembris anni MDCXLIX cum licentia & approbatione admodum reverendi Frisingensis episcopi, solenniter ad dictum S. Michaëlis templum fecimus transferri, & publicæ fidelium devotioni exponi, earum cura, procuratione, & custodia præfati collegii rectori, pro se suisque successoribus acceptanti, & per reversales desuper nobis traditas consentienti, puro nudoque depositi titulo demandata, nobis, hæredibus ac successoribus nostris proprietatem earum, una cum jure retinendarum reliquiarii clavium, diserte reservantes, cum omnimoda potestate, ubi & quoties nobis, hæredibus ac successoribus nostris visum fuerit, præfatas reliquias SS. Cosmæ & Damiani alio transferendi ac transscribendi, quamdiu orthodoxa religio apud hæredes nostros (quam perpetuam speramus) viguerit, prout in litteris reversalibus anno MDCXLIX, XXI Octobris datis, prolixius exprimitur. In quorum omnium fidem præsentes nostra manu subscriptas, & Electorali nostro sigillo munitas, dari curavimus. Monachii XXVIII mensis Septembris anno MDCXLIX. Subscriptum erat Maximilianus, adjecto monogrammate variis calami ductibus involuto. Et inferius: Hieronymus Storf J. U. L.
[133] [ad quas pauca observantur.] Servantur etiamnum hæ litteræ, propria Maximiliani manu subscriptæ, & electorali ejus sigillo munitæ, in collegio Societatis Monacensi. Recte tamen observavit, qui eas nobis communicavit, P. Antonius Luidl, in iis laudari mense Septembri reversales mense Octobri datas; has vero non XXI Octobris, ut hic dicitur, sed XVIII Octobris datas legi a P. Joanne Sigersreitter, collegii Monacensis tum Rectore. Verisimiliter ea contigerunt, quod Maximilianus litteras suas XXVIII Septembris scribi jusserit, scriptorque tunc existimaverit reversales XXI Octobris dandas, postea vero sine mutatione a Maximiliano subscriptæ fuerint, obsignatæque & expeditæ. Quidquid sit, cum nullum possit sit esse dubium, quin hæ litteræ quam maxime sint authenticæ, ex eo etiam colligitur, ob leviusculum errorem, qui negligentia scriptoris facile irrepere potest, principum diplomata, aut aliorum litteras non statim improbandas.
[134] Nunc etiam nonnullas dabo observationes de arcæ reliquiarum, [Arcæ, in qua sacræ reliquiæ] breviter num. 116 & 117 ab Adlzreittero descripta, in qua etiamnum servantur SS. Cosmæ & Damiani reliquiæ, una cum capitibus, quæ Monachii reliquis fuerunt adjuncta. De illa Luidelius noster, vir eruditus, jam aliquoties laudatus, in Notitiis huc nuper missis ita scribit: Arcæ forma eadem adhuc est, qualis describitur ad Adlzreittero. Constructa est e ligno quercino, obductis exterius tenuissimis argenteis iisque inauratis laminis contecto. Pars superior in modum declivis tecti, cum turriculis moris Gothici ex inaurato argento utrimque affixis, efformata est. Supra, in medio & infra visuntur majoris & minoris formæ bullæ vitri vel crystalli lævigatæ, subjecto folio subflavi aut rubri coloris tralucente, admodum inconditæ & extantes. In tecto seu parte superiore arcæ, uti & in duobus ostiolis, de quibus mox, duodecim imagines beatæ Virginis Mariæ, sanctorum Apostolorum, & sanctorum Martyrum opere anaglyptico ex inaurati argenti superficie effictæ sunt. In parte inferiore duo ostiola sunt ex eadem materia, & cum iisdem ornamentis, quibus reliqua arca. In horum ostiolorum parte exteriore, præter alias quatuor, imagines sunt utriusque Sancti, quas Adlzreitterus præcipuas vocat: interea tamen nihil differunt a reliquis. In parte eorum interiore depicta duo miracula, (nimirum ex Actis sumpta, ut addit.) Pictura penicilli est valde simplicis & antiqui. Atque hæc externa arcæ facies eadem est ex utraque parte, anteriori & posteriori.
[135] [etiamnum servantur, descriptio:] Intus sacra ossa, in fundo vel ad arcæ parietes ferreo filo affixa, nuda & sine ullo tegmine e tela vel sindone, omnium oculis patent. In medio asserculus est, qui unius ossa & caput ab alterius sancti Martyris ossibus ac capite dividit. Ex parte dextera sunt S. Cosmæ ossa tredecim, & ex parte sinistra octodecim ossa S. Damiani, pleraque majora & integra… Adsunt adhuc ambæ lamellæ plumbeæ, in quarum una Cosmas, in altera Damianus, scalpro incisi leguntur litteris valde informibus. Parietes interiores serico subflavo vestiti sunt. Dixi supra, ossa patere omnium oculis, quoniam remotis jam ostiolis (quæ tamen sollicite asservantur, & quamprimum cardinibus suis inseri possunt) vitrum substitutum est, per quod sacræ reliquiæ sub aspectum cadunt. Capita incumbunt pulvillis: gestant coronas ex puro auro cum insertis unionibus & pretiosis lapillis. Vestita sunt usque ad cranium, nescio qua tela, eadem vero, qua pulvilli, colore violaceo. Telæ huic, tam in capitibus quam in pulvillis, multi uniones, minoris tamen molis & formæ, assuti sunt. Hæc de arca, cujus etiam delineationem transmisit laudatus Pater. Figuram ejus, sicuti eam imitari scalpro potuit chalcographus noster, oculis hic subjicio.
[136] Collocata est dicta arca in medio templo in altari Sanctis dicato, [altare iisdem dicatum; cultus.] ad quod e summo altari sacra ossa fuerunt anno 1650 translata. Situm est ipsorum altare ante æneam Christi Domini crucifixi imaginem ad ipsos gradus, quibus ad chorum & ad summum altare ascenditur. Transfertur quotannis arca cum aliis Sanctorum reliquiis in annua supplicatione, quæ Monachii instituitur die Dominicæ intra Octavam Omnium Sanctorum ob partam anno 1620 victoriam Pragensem de Friderico Palatino, eique adhærentibus rebellibus Bohemis. Festivitas vero SS. Cosmæ & Damiani ibidem celebratur solemniter ritu duplici secundæ classis cum Vesperis solemnibus in pervigilio, Officioque solemni & concione in ipso festivitatis die. Hæc ex litteris laudati Luidelii, qui cum Monachii in collegio nostro degat, exactas de singulis subministrare notitias potuit.
[137] Addit ille de aliis duabus SS. Cosmæ & Damiani particulis sequentia: [Aliæ ibidem SS. Cosmæ & Damiani particulæ,] In eodem templo nostro Monacensi duæ ossium particulæ eorumdem sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani asservantur. Quæ anno MDXCI ex Norimbergensi S. Catharinæ monasterio monialium Ordinis Prædicatorum Monachium delatæ sunt. Litteræ in membrana cum duobus Priorissæ & Conventus sigillis testantur, eas olim a fundatore monasterii atque aliis benefactoribus dono acceptas, & in choro, præter alias Sanctorum reliquias, tamquam pretiosissimum thesaurum, servatas ac cultas, offerri & mitti serenissimo duci Guilielmo ex eo potissimum, ne aliquando in manus ac potestatem hæreticorum deveniant. Monasterium hoc reipsa anno MDXCVI a Norimbergensibus in profanos usus conversum est.
[139] Itidem est Monachii templum S. Sebastiani, quod vulgo ducalem Ferdinandeam capellam vocant, [aliæ in ecclesia S. Sebastiani.] quippe a duce Ferdinando exstructum: de quo Adlzreitterus part. 12 lib. 12 num. 37. Inter alias reliquias, quibus templum istud a Cardinali & episcopo Osnabrugensi, Francisco Gulielmo Wartenbergio, ditatum est, sunt etiam duo ossa sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani. Observat Luidelius, hæc ossa verisimiliter fuisse ex translatis Brema Monachium, cum Maximilianus Elector potissimum usus sit opera Francisci Guilielmi Wartembergii, patruelis sui, tunc Osnabrugensis, Mindensis & Verdensis episcopi, postea etiam Ratisbonensis & S. R. E. Cardinalis, ad eas reliquias impetrandas. Petierat Wartenbergius, laudatissimus antistes, a summo Pontifice Innocentio X, & impetraverat per litteras Pontificias, ut sibi liceret reliquias, quas in ditionibus hæreticorum modis congruis impetrare posset, ad partes Catholicorum transferre, ut eas vel possessoribus, qui iis fuerant privati, restitueret; aut si illi essent ignoti, ad alias pro arbitrio suo ecclesias transferret. Partem harum litterarum transmisit Luidelius: sed eas brevitatis gratia prætermitto.
[139] De beneficiis SS. Cosmæ & Damiani aliqua jam memorata sunt num. 123 & seqq. Plura de pietate Monacensium in Sanctos, [Reliquiæ ad altare Sanctis dicatum translatæ:] & horum in Monacenses beneficentia, ex Litteris annuis Collegii Monacensis Societatis Jesu descripsit, & ad me misit Luidelius. Cum autem Litteræ illæ annuæ, ut apud nos vocantur, singulis annis per aliquem continuentur, sunt omnia hæc testimonia non modo contemporanei scriptoris, sed magno etiam cum delectu scripta. Primo anno post reliquiarum translationem sive ad annum 1650, hæc ibidem sunt scripta: Sacerdotum externorum (id est, qui non sunt Societatis Jesu) plures quingentis litarunt ad SS. Cosmæ & Damiani lipsana: quæ e summo altari solemni cum pompa translata sunt in altare proprium recens erectum ad majorem populi atque sacrificantium commoditatem. Ægris, variis morbis laborantibus, conferri magna beneficia, testantur quotidiana anathemata, quorum facile sexcenta hoc anno variis ex causis oblata spectantur.
[140] Præter cæteros sensere luculentam Divorum opem adolescentes duo, quorum unus ardenti repentina febri oppressus, cum a medico esset conclamatus, ad cælites hos Medicos confugere jussus est. Vix igitur ministrandi per mensem sacerdoti, ad Sanctorum reliquias sacris operanti, [Sancti ibidem] & ibidem pie communicandi votum concepit, cum febris continuo remittere, valetudo sensim redire, & totus denique adolescens convalescere, ut lætus brevi votum suum expleret. Alter periculosa phrenesi sæpe correptus, quo die certo voto Divos hos ad ferendam opem sollicitavit, eodem præter medicorum spem, plenam sanitatem est consecutus. Aperte quoque eorumdem Sanctorum auxilium expertus est nonnemo, qui sine fulcimentorum grallarumque adminiculo moliri gressum ultra non poterat. Quamprimum autem hic suam necessitatem cereo anathemate ad Sanctorum aram est professus, itidemque procurato Missæ sacrificio, eorumdem opem imploravit, absterso brevi post vitio, pedes firmos & ad gressum idoneos recepit, hodieque se tanti beneficii numquam immemorem fore fatetur.
[141] [plurimis] Iisdem Sanctis debent pedes integros præterea aliqui, par conjugum non tantum pedum, sed etiam oculorum restaurationem; quidam delirus sanam mentem; sartor visum receptum; puerpera vitam retentam; tota civitas incolumitatem. Nam cum circa Autumnum pestis grassaretur passim, jamque in ipsa urbe contagium minaretur, singulis feriis quartis usque ad anni finem decantatum est alternatim solemne Missæ sacrificium, primum quidem de S. Sebastiano, alterum de prædictis martyribus SS. Cosma & Damiano, tertium in æde principe (scilicet in ecclesia collegiata Beatissimæ Virginis) de S. Bennone, ea populi pietate & successu, ut credatur hoc maxime pacto placatum Numen manifestam opem attulisse.
[142] [beneficiis,] Ad annum 1651 hæc sequuntur: Eo, quo contagiosa lues serpebat, tempore instituta solemnis per urbem supplicatio est, qua sacra corpora SS. Cosmæ & Damiani, cranium item D. Sebastiani (Ebersperga allatum) & sacra S. Bennonis lipsana, ex æde S. Petri ad divæ Virginis delata sunt, tota propemodum urbe comitante. Non tamen satis fuit civibus semel hic supplicasse, sed singulis præterea hebdomadibus divino officio interfuere: quod prima quidem hebdomade in templo nostro de sanctis medicis Cosma & Damiano; secunda in eodem de sancto martyre Eberspergensi, ex cujus venerabili cranio non solum discipuli nostri, sed & alii pie libarunt. Tertia demum hebdomade in B. Virginis de S. Bennone, solemni ritu decantatum fuit. Quæ quidem pietatis officia, tametsi initium sumserint anno præcedente sub Autumnum, producta tamen sunt in hunc annum ad Februarium usque mensem, ac vel ea de causa non videbantur omittenda, quod nec de nostris, neque de gymnasii nostris discipulis, ullus lue afflatus, quin universa civitas manifestam sanctorum Patronorum opem experta fuerit.
[143] [quæ breviter] Annectere juvat, quæ sancti martyres Cosmas & Damianus reliquo anni decursu, tam in corporum quam animorum languoribus curandis effecerunt. Affligebatur dira phrenesi per triduum prænobilis puella, nec quidquam proficiebat indefessa medicorum industria. Sed cum parentum rogatu ad Sanctorum aram pro ægræ incolumitate noster fecisset, mox sibi integre restituta est. Duo adolescentes tam periculose decubuerant, ut humana spe destituti, de salute sua omnino desperarent, nisi a divis Medicis auxilium flagitassent ac impetrassent. Voto enim vix nuncupato, præter omnium opinionem melius habere cœperunt, adque pristinam vitæ ac studiorum rationem redierunt, Nemo fuit, qui, quo loco res illorum fuissent, sciret, quin prodigium agnosceret in subita hac & insolenti mutatione. Accidit, ut matrem familias ex morbo respirantem repente novæ defluxiones ita opprimerent, ut nec sumere cibum, nec loqui posset, nisi multum luctando. Hæc cum medicorum opem aversaretur, ad cælestem confugit, voto edito ad nostros sanctos Cosmam & Damianum. Mirum dictu! Vovit, convaluit. Enimvero etiam animis medentur Machaones nostri. Fuit enim, qui, cum a se obtinere non posset, ut de noxis aliqua in confessione exponeret, omnia tentavit, ut sine illa peccatorum veniam a Deo impetraret; sed frustra. Nec enim eleemosynis, neque Sacris, aliisque bene actis morsicantem perpetim conscientiæ vermem valuit compescere, donec Divis nostris supplex, facilitatem obtinuit diu occultata animi vulnera detegendi.
[144] Ad annum 1652 hæc sequuntur: Sanctorum Cosmæ & Damiani veneratio longe maxima serenissimorum principum nostrorum, [enarrantur:] & inprimis serenissimæ Electricis viduæ insigni pietate sustentatur. Ea enim præcipue divis Medicis devota, sæpe ad ipsorum aram rem divinam fieri, se præsente, curat, musicis ex aula accinentibus, & ad ipsos in rebus dubiis recurrit. Enituit illa tunc maxime, cum serenissimam tunc sponsam Adelhaidem, a Sabaudia adventantem, quarto post adventum die ad templum nostrum adduxit, & horum Divorum sacris lipsanis in summa ara collocatis, rem divinam solemnissimo ritu voluit pro auspicato serenissimorum principum connubio celebrari. Quod exemplum cives secuti, multis cereis argenteisque sigillis testantur, quantum his confidant ac debeant.
[145] Ita se fæmina vitamque suam illis debet: quæ subito ita omnibus viribus defecit, [mirisque] ut ante allatam sanctissimam Eucharistiam, quæ in via jam erat, moritura crederetur. Sed divino Viatico refecta, sacroque oleo inuncta, votum ad sanctos Medicos emisit, ac vitæ secura penitus convaluit. E discipulis nostris quidam pertinaci catarrho ita urgebatur, ut a medicis, post artem nequidquam tentatam, pro deposito haberetur. Qui, ut primum Divorum opem, adjecto voto, imploravit, ex integro sanitatem recuperavit, miraculique fidem picta tabella testatus est. Sed prodigium longe clarissimum est, quod domi ecclesiastæ nostro contigit. Is enim altero die, quo celebranda erat anniversaria serenissimi Electoris Maximiliani memoria, concionem funebrem habiturus, in ipsa nocte tam violenta cœpit diarrhæa laborare, ut viribus penitus exhausto de medico potius, quam concione, cogitandum esset. Et jam in humanis mediis nulla spes erat, eum in id temporis restitui posse, quo dicendum erat. Ergo ad Cælites conversus, cum bona Superioris venia votum divis Cosmæ & Damiano nuncupat. Quo facto, alvi profluvium sisti, & ipse recuperare tam valentes ad concionandum vires cœpit, ut in alteram usque horam eadem contentione dicere posset, acsi numquam ejus valetudo fuisset periclitata. Addit sequentem annotationem Luidelius: Concionator hic in templo nostro erat P. Carolus Piscator, cujus hæc ipsa funebris concio dein typis edita est. Electrix vero, cujus pietas superius laudata, & mox laudanda, debuit esse Maria Anna Austriaca, Maximiliani vidua.
[146] Ad annum 1653 de Sanctis nostris hæc suggerunt dictæ Annuæ: [variorum] Inter templi nostri Cælites magno in pretio atque constanti veneratione cælestes medici DD. Cosmas & Damianus. Horum cultum serenissima Electrix vidua exemplo suo ac bono propagat. Quippe solenne illi est, quoties aut pietas aut necessitas movet, ad eorumdem aram rei divinæ supplicem adesse: cujus exornandæ causa aulici cantores illius jussu plerumque accinunt. Varia sunt horum Cælitum in mortales beneficia, variis cereis, quin & argenteis sigillis ac monumentis, testata ab iis, qui eorum ope convaluerunt. Primum locum serenissimæ Electricis junioris Adelhaidis beneficium & munus obtinet, quæ gravem dentium dolorem argenteo primum, dein aureo dente redemit. Vir quidam perhonestus, dum dentes acicula scalpsit, eam imprudens deglutivit. Quæ cum intra fauces hæsitans, nulla chirurgi arte promoveri posset, extremum ei vitæ periculum attulit. Jamque inungendus ad extremum spiritum erat, cum sanctos Medicos, in opem vocatos, attulisse medicinam expertus est. Confestim enim acicula moveri deorsum cœpit: quæ dein nuspiam impedita nec viscera nec valetudinem viri amplius læsit. Pia cujusdam benefactoris liberalitas tantum æris largita est, ut ex annuo censu oleum pro alenda ad aram sanctorum Martyrum perpetua lampade comparari possit.
[147] [morborum] Ad annum 1654 hæc habentur: Sancti Cosmas & Damianus, uti cultu constanti hucusque a civibus honorantur, ita pietati beneficia respondent. Quanta vero in hos Cælites omnium ordinum pietas ac fiducia vigeat, tum quotidianæ ceræ ac sigilla, tum sacerdotum, qui stipendio ad sacrificandum in eorumdem ara conducuntur, litantium multitudo testatur. Ab exteris enim sacerdotibus octingenties ac decies sexies inibi factum est. Fovit horum Cælitum cultum serenissima Electrix vidua, quæ, cum a nostris moneretur, Romæ feria V post Dominicam III Quadragesimæ stationem ad SS. Cosmam & Damianum celebrari, voluit, ut, se præsente, in eorum altari res divina illo die haberetur, phonascis suis accinentibus. Ornatui eorumdem aræ accessit lampas argentea elegantis & curiosi operis pretio ducentorum florenorum, pro qua jam alius superiore anno in totius anni usum oleum adjunxerat.
[148] [sanationibus] Ad annum 1655: Magnum beneficium divis Cosmæ & Damiano in acceptis refert puella quædam, cui in secundum oculum acrior distillatio omnem prope videndi usum ademerat, propinquo insuper periculo, ne alter quoque oculus eodem malo involveretur. Postquam medidicorum opera nihil profectum est, divi Archiatri nostri in vota vocati, in tempore adfuere. Vixdum enim Deo ad Sanctorum aram litatum erat, cum illico laxari vis mali cœpit, & paulo post integra sanitas consecuta est. Duobus sequentibus annis nihil notatum de his fuit.
[149] [in cultores suos] Ad annum vero 1658 leguntur sequentia: Duo cælestes medici Cosmas & Damianus in nos esse benefici non desinunt, pecoribus juxta ac hominibus propitii. Fuit, qui facto ad illos voto, non tantum jumento suo, tabe lueque jam prope fatiscenti, vigorem pristinum impetravit: sed & ipse, semel iterumque periculosius decumbens, eorum beneficio, quos interpellavit, salutem consecutus est. Correptus nimirum, nescio quo arthritidis seu alterius generis malo, inter artus ac nervos penitus insidente; postquam in aliis medicis nihil opis, nihil spei superfuit, ad hos confugit, cereum promittens donum, atque illico sanitatem recuperavit. Sed enim voti sui deinceps immemor, cum promissis non staret, vertente anno rursum in veteres dolores incidit: quorum acerbitate quia sensit castigari negligentiam vel verius ingratitudinem suam (quippe adeo vehementes erant, ut ægre jam corpus moliretur) idcirco ictus sapere cœpit, & quo potuit conatu ad nostram ædem aramque Sospitatorum suorum adrepsit, illisque gratus ac supplex, dona & promissas preces persolvit: neque ita diu isthic moratus, sensit sibi jam melius esse. Domum deinde reversus, restitutam ex toto sanitatem cum conjuge demiratus, Medicos suos prædicare ac venerari non cessat. Geminum fere huic est, quod mulieri ex plebe accidit: quæ obrigescente brachio & manu, postquam frustra fuere omnia aliorum consilia, illud reperit saluberrimum, ut a divis Medicis nostris sanitatem efflagitaret: quibus ut primum cereum anathema appendi jussit, extemplo convaluit, idque syngrapha sua testata est.
[150] Ad annum 1662 hæc annotata sunt: Sacra lipsana sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani in antiqua veneratione sunt: [& in totam] nec medicam manum retrahunt in vota vocati. Ad eorum aram solemnis supplicatio, volente serenissimo Electore (Ferdinando) & eamdem comitante, cum fructu ducta est, ne intempestiva cæli inclementia per crebriores pruinas frugibus nocere pergeret. Eorumdem diem natalem serenissimorum nostrorum ac archiepiscopi Salisburgensis præsentia reddidit celebriorem. Addo pauca, quæ leguntur ad annum 1667: Venerationem SS. Cosmæ & Damiani etiamnum perseverare, & ad eorum aras (Martyrum & S. Ignatii ac S. Francisci Xaverii) quotidiana afferri dona ac sigilla e cera vel argento, quæ accepta beneficia loquantur.
[151] Ad annum 1679 hæc de Sanctis fit mentio: Cum Bavariæ confinia passim contagiosa lue conflagrare nunciarentur, [civitatem] multæ per varias urbis ecclesias excludendo communi morbo religiones institutæ sunt. Nostrum autem templum id sibi proprium habuit, ut singulis diebus hora septima Sacrum musicum in tribus aris, SS. Cosmæ & Damiani, S. Sebastiani, & S. Francisci Xaverii, alterna loci commutatione ab uno e Patribus diceretur: constititque sacro isti ritui suus fructus, nam ad hæc usque tempora plena populo civitas nihil mortale passa est.
[152] Ad annum 1684 hæc commemorantur: Fuit mulier, [benevolos] quæ pedis atrophiam complures annos sic passa est, ut nervi sub genu contraherentur. Ubi pedem cereum anathematis loco ad aram SS. Cosmæ & Damiani in templo nostro suspendit, ita mox se curatam sensit, ut, vel omnino positis vel mitigatis doloribus, libera incedere, & ad longum tempus impetrato perfrui beneficio potuerit. Quidam genere nobilis, quod, hisce Divis auxiliantibus, gravi morbo liberatus est, voluit Archiatros suos in choro & organo celebrari, & cantatum in eorumdem ara Sacrum ex voto fieri.
[153] Demum ad annum 1732 hæc de Sanctis nostris leguntur: [se exhibent.] Non in minore (quam SS. Ignatius & Xaverius, de quibus sermo fuerat) veneraratione sunt sacræ SS. Cosmæ & Damiani reliquiæ: quorum patrocinio plures desperatam prope valetudinem se recuperasse affirmant. Universim affixa ad aras horum Sanctorum anathemata non solum e cera, sed etiam argento, gratam acceptorum memoriam probant Hæc, quæ nobis ex Annuis Collegii Monacensis Litteris communicata sunt, abunde ostendunt, magnam esse Sanctorum Monachii venerationem, magnam eorumdem in Monacenses beneficentiam.
§ IX. Ecclesia Sanctorum Kaufburæ in Suevia, ubi plurima miracula & beneficia clientibus præstita.
[Ecclesia Sanctis prope Kaufburam dicata,] Kaufbura civitas est Sueviæ in tractu Algovia sive Algea, sita ad Wertachium amnem, qui prope Augustam Vindelicorum in Lycum influit. Prope Kaufburam autem extra mœnia exstat etiamnum ecclesia SS. Cosmæ & Damiano dicata, in qua Sancti multa clientibus dicuntur præstitisse beneficia. De hisce anno 1750 P. Joannes Baptista Pamet, presbyter Societatis Jesu ibidem habitans, ad me transmisit Relationem Ms., idiomate Germanico, quam alius Societatis nostræ presbyter ex Germanico transtulit in Latinum. Præmittitur brevis expositio de vario illius ecclesiæ statu, quam huc compendio transferam & aliunde augebo, relationem beneficiorum mox integram daturus. Ecclesia dicitur ædificari cœpta anno 1496, quando religio Romano-Catholica ibidem vigebat, & necdum nata erat hæresis Lutherana. Sita est extra civitatem; sed, ut mihi perscripsit Luidelius ante laudatus, vix mille & quingentis passibus a mœnibus dissita. Verumtamen, ubi per Germaniam invaluerat hæresis Lutherana; derelicta fere fuit illa ecclesia, vastataque & censu suo privata.
[155] [quæ variis vicibus vastata,] Deinde reducta Kaufburam religione Catholica, ubi modo Catholici habitant cum Lutheranis, cogitatum fuit de instauranda SS. Cosmæ & Damiani ecclesia. Hoc circa annum 1630 exsecuta est Sodalitas, sive congregatio civium, quæ ab aliquo Societatis Jesu sacerdote Kaufburæ institutæ est sub titulo Jesu, Mariæ & S. Ignatii. Rursum tamen vastata fuit ecclesia tempore belli Suecici; sed ex hac quoque calamitate per dictos sodales emersit. De hisce, quæ in Ms. brevius dicuntur, in Historia Provinciæ Germaniæ Superioris Societatis Jesu plura leguntur Decade IX num. 429. Hæc prout a Luidelio sunt exscripta, huc transfero: Ejusdem Sodalitii beneficio insignis viget sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani apud Kauffburanos religio. Steterat his dedicatum tertio fere a mœnibus lapide (passibus fere 1500) templum, celebre illud quondam visentium indigenarium advenarumque frequentia, cælestibusque beneficiis per eos impetrari vulgo solitis insigne. At injuria temporum ruinosum idem, suisque censibus, reditibus, prædiis per heterodoxos exutum, neglectumque usque adeo, ut pecorum gregibus, per ea loca pascentium, receptaculum non raro sacrilego abusu præberet: donec de sodalitio, quod memoravimus, pia matrona, &, qui consiliis ejus accesserant, sodales alii, indignitate rei commoti, anno MDCXXX induxere animum, ut reparatis, quæ labassent, ædis partibus, redditoque cultu ac nitore, religionem loci redintegrarent.
[156] [rursumque instaurata ac magis ornata,] Quod cum cœptum esset fieri, haud dubio Numine accidit, ut, qui consul civitatis Lutheranus erat, nocturno itinere id templum equo prætervectus, insolitis omnia luminibus collucentia inibi viderit, miroque veluti cælestium vocum concentu personantia audiret. Is Catholicæ subinde redditus Ecclesiæ, cum & sodalitio illi nomen dedisset, singulariter ornandam ædem suscepit, ceterisque sodalibus exemplo suo in idem consilium inductis, effecit, ut sumptu sodalitatis non modo a labe atque a squalore locus penitus vindicaretur; verum ornatu etiam ac splendore auctus tribusque instructus altaribus, religionem pietatemque visentium magnopere augeret. Ædituo quoque tum exstructa est domus. Cumque per Suecicum deinde bellum ea domus exusta, templum ipsum fœde iterum vastatum esset, injuriisque omnibus temporum atque hominum derelictum; ex ea quoque vastitate locus, atque ex cineribus domus beneficio sodalium emersit: ac, ne quando in eamdem labem ruinamque expositum opus recidisset, ipsa ædes auctoritate antistitis Augustani non modo in curam, sed plane in jus atque in potestatem sodalitii legitima cessione transiit.
[157] Inde multo etiam rebus omnibus instructa magis, [variis Sanctorum beneficiis inclaruit.] impensiusque exornata, dignitatem ad nostra usque tempora sic tenuit suam, ut magno semper & esset adjumento ad publicam pietatem & invitamento. Nec desiit umquam multitudine Sacrificiorum, supplicationum solemnitatibus, concionum frequentia, concursu hominum, religionis causa accedentium celebrari. Valuitque ea populi religio in primis contra morbos populares; tum vero etiam adversus alias calamitates, vix ut justo volumine comprehendi sanationes, & quæ sunt alia divinitus accepta beneficia, queant. Hæc de ipsa ecclesia sufficiunt. Inquisivi etiam, an reliquiæ SS. Cosmæ & Damiani ibidem servarentur: sed nihil de illis intellexi. Quapropter Miracula sive beneficia, quæ pertingunt usque ad annum 1670, huc solum ex Relatione transferam, prout Latine reddita accepi. Primum videtur idem cum relato de consule Lutherano. At alterutro loco aberratum fuerit a recta chronotaxi, cum visio ipsius ex dictis circa annum 1630 contigisset, & in primo miraculo figatur anno 1628. Fieri tamen potest, ut consulis Lutherani visio contigerit, antequam instauratio ecclesiæ fuerit inchoata, & sic annus utrobique recte exprimatur, at visio non recte post inchoatum opus.
[158] Anno MDCXXVIII. Ornatissimus dominus Joannes Waller, [Miracula aut Beneficia,] consul, adhuc Lutheranus, dum ex Helvetia pecunia onustus proficiscitur, audiit angelos in hac ecclesiola canentes: hinc conversus casulam byssinam obtulit.
MDCXXIX. Michael Schweyer Lutheranus scriniarius, cui honorabilis consiliarius demandarat turrim tegere, imprecabatur fulgur & grandinem. Vespere fulgurat; atque ille turrim tegere promittit: ignis incendit dumtaxat ejus domum.
MDCXXX. Hujus ecclesiolæ ædituus, cæcus factus, visum recuperat, concepto voto ad sanctos Patronos.
MDCXXXI. Dominus Joannes Georgius Steck librarius, tribus mortiferis tumoribus afflictus, ab unoquoque pro mortuo reputabatur: at, facto ab ejus conjuge voto, convaluit.
MDCXXXVI. Sebastianus Glaser, dum puer erat, infirmabatur ad mortem. Facto a parentibus voto, sanitati restituitur, & hodie vivit sacerdos religiosus in laudabili monasterio Ursinio. Nomen monasterii Germanicum difficulter legi potuit ab interprete. Videtur Ursinium prope Kaufburam Ordinis S. Benedicti.
[159] MDCLVIII. Nobilis equitis Caroli Andreæ Von Schlecht equus morsu serpentis pene interierat, [brevissime scripta,] jamque carnifici traditus erat: at statim post conceptum votum convaluit.
MDCLVIII. Procumbebat humi ex mala incisione, ut disrumpi deberet, equus nobilis ac generosi Domini Joannis Ottonis Von Schlecht; post promissas duas candelas omne periculum evanuit.
MDCLVIII. Joannes Ulricus Franciscus superioris Bavariæ arcularii tyro, ex gravi ligno super genu collapso graviter vulnerandus, post promissum genu cereum sanus surrexit, & anathema ipse huc tulit.
MDCLIX. Glodita Curirin Burgunda, ubi menses duos nec pedem movere potuit sine ingenti dolore, post conceptum votum plene sanata, detulit ipsa promissum anathema.
MDCLX. Joannes Geiger æger sensim insanit; ac statim cum morte luctatur: votum concipiunt ejus liberi, atque ille sensibus & sanitati restituitur.
[160] [prout Latine] MDCLXIII. Barbara Reischin toto anno inexplicabiles dentium dolores passa; usa quibuscumque remediis, at frustra; accedit hos Patronos, & ab his integre incolumis redit.
MDCLXIII. Christianus Unsin calcarius, frequenter damnum patiebatur ex fornace; qui cum demum corruere inceptabat, aliquod anathema promittit; atque is tamdiu integer stetit, dum omnis ignis esset extinctus, ac deinde corruit sine ullo damno.
MDCLXIV. Maria Schollhorin, ex Germania Inferiori puella anni unius, huc cum equo a matre deducta fuit, cum gratiarum actione de tumore ad ovi magnitudinem, post votum factum, penitus ablato.
MDCLXIII. Joannes Kolhundt, passus tota hicme ingentes pedum dolores, ut munere suo fungi non posset; post promissum Sacrum, appensumque cereum anathema, plene sanatur.
MDCLXIV. Annæ Mariæ Hossin intumuerat mamilla, unde sex hebdomadis incredibiles dolores patiebatur; adhibuerat pharmaca varia, quibus dolor magis intendebatur. Facto voto, tumor disruptus est, ne relicta quidem cicatrice.
MDCLXV. Mariæ Kocherin puellæ intumuerat genu quinque septimanis; ne ab acatholico curetur, vovet cereum album; ac statim omnis tumor evanuit.
[161] [redditæ sunt,] MDCLXV. Joannes Vilher septennis ne pedem quidem movere poterat: ubi parentes sanctos Patronos invocant, voventque anathema, ille gressum plene recuperat.
MDCLXV. Philippus Laurentius Magg in cunis adhuc tumore affligitur: sanctis Martyribus anathema aliquod promittunt parentes; atque ille ab hernia integre liber in hunc usque diem evasit.
MDCLXV. Joannes Unsin ex Ebenhoffen, ubi ex lapsu quercus humeri confracti sunt, anathema vovit, ac sanus & incolumis incessit.
MDCLXV. Filia Tobiæ Bertholdts, quatuor annorum puella, multos & alternos dolores in pedibus, manibus ac brachiis patiebatur, quæ membra ita torquebantur, ut certo moritura crederetur: defertur in ecclesiam, ac subito sana evadit, & membra in pristinum statum restituta fuere.
MDCLXVI. Quatuor liberi Joannis Unsin tumore omnino simili in collo afflicti, ut timeretur struma, post factum a parentibus votum bibunt singuli ex fonte S. Cosmæ, atque ab omni tumore absque cicatrice liberantur.
MDCLXVI. Christiani Unsin filia annorum trium venenatam aquam pro muscis positam biberat, ac statim procubuit humi semimortua, post factum continuo a parentibus votum, illa venenum evomit, & indemnis evadit.
[162] [cum paucis] MDCLXVI. Georgius Weis ab Apsstrang cum vicino suo jacebat infirmus ex dolore aliquo interno. Uterque adhibet pharmaca opportuna, quædam etiam minus bona, at singula invanum. Georgius ducatum aureum promittit ecclesiæ, ac etiam defert, sanatur ipse, alter vero, qui nihil promiserat, æger permansit. Post hoc sequuntur nonnulla priorum rursum annorum beneficia. Quod verisimiliter factum, quia collector omnia consequenter scripsit, & illa prius, quorum notitiam primo acceperat. Suspicor tamen, in numeris quoque subinde erratum fuisse, nisi ipse collector in assignandis annis aliquando erraverit.
MDCLX. Georgius Glaser in gena patitur tumores rubeos accrescentes: devovet se sanctis Patronis ac sine ulla macula sanitati restituitur.
MDCLX. Conradus Hilebacher dentibus ac uno pede multum laborabat: intercessione sanctorum Patronorum ab utroque dolore liberatus fuit.
MDCLX. Joannes Eschelauer laterarius simul duo corda detulit: primo quod filia sua afflicta fuerit periculoso tumore, in mamilla accepto: secundo quod equus suus in stabulo subito quasi exanimis ceciderit. Utrumque cor dicavit sanctis Patronis: ac de nocte tumor disruptus est sine ullo medicamine, ac evanuit; equus, sicut ante, laborare perrexit.
MDCLXI. Barbara Reichard ex Schwabmunchen annorum septuaginta, ex defluente humore visum amisit: monetur a Maria in Lechfeld, Kaufburam pergeret. Post institutam peregrinationem mox visum recepit.
[163] MDCLXI. Joannes Georgius Espermiller lanio vendita pecora per vias agebat, [observationibus,] in quibus, Gallis ex Hungaria in Galliam euntibus, passim pecora interibant. At ipse, facto voto, nullum passus est detrimentum. Cum sex Gallorum millia anno 1664 missa fuerint in Hungariam, ut imperatori essent subsidio contra Turcas, de eorum reditu verisimiliter hic fit mentio. Quare non anno 1661, sed exeunte 1664 aut anno 1665 res contingere debuit.
MDCLIX. Michael Mayer, civis & figulus, laborabat plurimum uno pede, vovet pedem cereum, & appendit ecclesiæ muris; pedisque doloribus eximitur.
MDCLIX. Dominus Michaël Kreitman, magnus consiliarius, promittit pro ægra filiola sua annorum duorum Sacrum in honorem sanctorum Patronorum, ejusque sanitatem impetrat.
MDCLXVII. Filia Joannis Millers, annos duos nata, insomnis jacuerat per dies quatuordecim, continue plorans: ad hanc defertur ecclesiam, ex eaque sana egreditur
MDCLXVII. Magdalena Yeler, tredecim annorum puella, præ doloribus caput movere haud poterat toto trimestri. Matthæus, ejus frater annorum undecim, tumores plusquam triginta receperat. Post adhibita, sed frustra, remedia plurima, sanitatem in hac ecclesia recuperant.
MDCLXVIII. Magdalena Glaser, in sepem incidens claudicabat: deinde hydropisi laborare cœpit. Sanctorum Patronorum intercessione utroque incommodo liberata fuit.
MDCLXVIII. Domina Magdalena Jagerin ex Oberstorff devovit hic infantem suum, cujus brachii os prominebat; eumque inde melius habentem domum retulit.
[164] MDCLXVIII. Anna vidua & ambæ ejus filiæ per artem magicam sexcentis incommodis, [recitantur.] maximisque doloribus, etiam usque ad privationem sensuum affligebantur longo tempore. Nondum plane sensibus restitutæ, vovent sacrum Missæ sacrificium, & sibi restituuntur; hodieque sua præstare pergunt.
MDCLXVIII. Maria Brechamer, multos dolores in tibia spatio octo hebdomadarum perpessa, cereum promittit ac sanatur, deinde, Deo sic volente, malum recrudescit: illa votum persolvit, ac integre restituitur pristinæ valetudini.
MDCLXVIII. Matthæus Pragmayer, hujus ecclesiæ ædituus, ita contractos nervos habebat, ut neque incedere neque stare potuerit. Preces & anathema promittit, atque etiam exauditur.
MDCLXVIII. Ignatius Hauderer septennis, ab incunabulis claudus ac curvus, ne pedem quidem dirigere poterat. Super humeros parentum in hanc ecclesiam defertur, ac post fusas preces optime valuit.
MDCLXVIII. Christinæ Fichtler, Bavaræ, tumor erat, ad lunæ mutationem crescens ac decrescens: præterea ad dies quatuordecim patiebatur dolores admodum graves in oculis. Post recitatas aliquot, quas voverat, beatissimæ Virginis coronas, utroque dolore liberatur.
MDCLXVIII. Margarita Mayr, longo tempore passa fluxum sanguinis, capitis ac dentium dolores, nuncupato hisce sanctis Patronis voto, tergemino illo malo caruit.
MDCLXVI. Petrus Gerle, architectus nosocomii, post promissum thalerum, (moneta Germanica est vulgo nota) momento temporis liberatus fuit mortali catharro & surditate.
MDCLXIX. Gaspar Hoffman deposuit, medicos voluisse incidere puerum suum trium mensium, hernia laborantem, at non decrescente luna: eadem crescente, reperisse se puerum omnino sanatum, postquam ejus mater clam privatam Missam voverat.
MDCLXIX. Anna Hostia ex Mauerstadten in mortalem morbum incidit: inungitur, privatur usu sensuum, ac multos clamores edit; vir ejus pro malo avertendo vovet Missæ sacrificium: illa subito tacet ac sanatur.
MDCLXIX. Josua Jerg detulit quatuor candelas ex cera virgine: duas mater voverat pro prole sua, calculo laborante, quæ lachrymari cessavit sanataque fuit: duas alteras pro se ipsa, laborante per annum ex genu, post factum votum sanato.
MDCLXIX. Catharina Hürn ex Mauerstadten in periculoso morbo dedicatur sanctis Patronis a parentibus suis cum voto de Missa curanda: seque ipsa hic stitit cum loci parocho.
MDCLXIX. Domina Maria Victoria Königman vidua pro primogenita sua, hebdomadas sex ægrotante ac tota debili, & pro altera filia Magdalena, gutturis dolore sic afflicta, ut per hebdomadas quatuor nihil deglutire potuerit, anathema promittit sanctis Patronis: atque utraque filia sanitati restituitur.
MDCLXIX. Christianus Möst, Bavariæ Superioris; Georgius Lieb, ex Frisenreid, ac plures alii rustici devovent cum dono sanctis Patronis equos suos peste infectos, ac indubie morituros: verum illi penitus sanantur.
MDCLXX. Religiosa domina Justina Anna, novitia in Schönenfeld, magno in gena tumore affligitur. Ubi mane incisio præcipitur, illaque hanc tabellam promittit, nocte tumor ipse rumpitur, ac sponte disparet. Hæc ultima videntur oblatæ tabellæ inscripta fuisse: unde fit verisimile, plura alia ex tabellis oblatis fuisse desumpta.
§ X. Aliæ reliquiæ & loca sacra in Germania, Belgio, Hispania, aliisque provinciis.
Præter magnus corporum partes, quas modo Monachii diximus conservari, [Sanctorum ossa aliqua Pragæ,] plures aliæ minores in variis Germaniæ civitatibus ostenduntur. Pessina in Phosphoro Pragensi ad XXVII Septembris partes notabiles ecclesiæ metropolitanæ Pragensi attribuit, eas sic enumerans: SS. Cosmæ & Damiani MM. fusta duo majora, & alia tria minora de capitibus illorum, allata per Carolum (IV imperatorem anno) MCCCLIII ex partibus Germaniæ. Item aliæ tres insignes partes ossium, duæ Carolo missæ Brema ab archiepiscopo Alberto, qui erat ex ducibus Brunswicensibus, anno MCCCLXXIII: tertia unde allata, non constat. Hæ omnes (uti de aliquibus asseritur) potuerunt Brema variis temporibus Pragam pervenire. De vetusta ecclesia SS. Cosmæ & Damiano dicata Boleslaviæ in Bohemia ad XXVIII plura dicenda venient in S. Wenceslao, ante ejus portam occiso.
[166] Gelenius in Colonia Agrippinensi variis ecclesiis assignat aliquid reliquiarum SS. Cosmæ & Damiani, [alia Coloniæ:] & nominatim, Cartusiæ Coloniensi pag. 456 duo ossa magna de utroque martyre Cosma & Damiano. Deinde aliquid tribuit de eorumdem reliquiis pag. 267 ecclesiæ collegiatæ S. Gereonis, aliquid pag. 289 collegiatæ S. Cuniberti, aliquid pag. 372 abbatiæ S. Panthaleonis. Hoc autem monasterium, etiamsi vulgo S. Panthaleonis maxime vocetur, fuit tamen etiam SS. Cosmæ & Damiano dicatum: atque hos patronos habet & colit. Reliquiæ SS. Cosmæ & Damiani pag. 412 accensentur thesauro sacro ecclesiæ parœcialis S. Lupi, & pag. 420 parœcialis item S. Pauli, ac demum pag. 483 aliquid de S. Cosma martyre tribuitur ecclesiæ monasticæ Carmelitarum.
[167] Theodorus Rhay in Opusculo, quod inscribitur, Animæ illustres Juliæ, [reliquiæ in abbatia Essendiensi, Sanctis dicata:] Cliviæ &c., ad XXVII Septembris ita habet: Essendiæ sanctorum Cosmæ & Damiani martyrum, quorum insignes aliquot reliquiæ istic quiescunt. Item ad X Maii: Essendia provinciæ istius caput, festo cultu prosequitur SS. Cosmam & Damianum martyres, quorum gladius istic sanguine rubens inter rara lipsana monstratur. Hoc loco laudat Annales Perarii, quos non habemus, & indicem ecclesiæ Essendiensis. At loco priori adducit Gelenii mox laudati Fastos, in quibus revera ad XXVII Septembris hæc leguntur: SS. Cosmæ & Damiani medicorum, quorum pleræque reliquiæ Essendiæ in diœcesi Coloniensi, & in S. Panthaleonis, ac aliis ecclesiis. Idem ad X Maii: Translatio SS. Cosmæ & Damiani, quorum potiores reliquiæ Essendiæ in diœcesi Coloniensi, & in eorumdem Sanctorum basilica Coloniæ, quæ nunc S. Panthaleonis dicitur. Verum asserta Gelenii multum exaggerationis habent, eaque de causa laudatus Rhayus ea sic temperavit, ut uno loco gladium sanguine tinctum, altero insignes aliquot reliquias ecclesiæ Essendiensi solum tribuat. Si autem indicem reliquiarum vidit Rhayus, nec tamen ullas notabiles corporum partes nominet, facile capimus, per insignes reliquias non multum significari. Gelenius ipse in abbatia S. Panthaleonis, dum sacrum hujus thesaurum fuse recenset, generatim tantum aliquid de SS. Cosma & Damiano invenit. Essendiensis autem abbatia est nobilium Canonicarum, eaque SS. Cosmæ & Damiano dicata, ad quam spectat dominium civitatis & principatus Essendiensis. De initio abbatiæ consuli potest Gallia Christiana recusa tom. 3 col. 774.
[168] [iisdem ut patronis secundariis dicata Hildeshemensis ecclesia.] Apud Leibnitium tom. 1 Scriptorum Brunswicensium pag. 743 in Chronico Hildeshemensi de Altfrido Hildeshemensi episcopo hæc leguntur: Ipse etiam anno Incarnationis Domini DCCCLXXII, suæ vero ordinationis XXVI, inchoatum Hildeneshem monasterium, Deo gratias, consummavit, & divinæ Majestati in honore sanctæ Mariæ, sub titulo sanctorum Cosmæ & Damiani, Tyburcii & Valeriani & sanctæ virginis Ceciliæ devotissime dedicavit Kal. Novembris. Ejusdem ecclesiæ fundatio ibidem pag. 716 refertur in Annalibus Hildeshemensibus, eodemque anno & die peracta dicitur. At non vocatur ibi monasterium, nec tot recensentur patroni: sed hæc ibi leguntur: Et eodem anno, Indictione V, in Kalendis Novembris dedicata est ecclesia sanctæ Mariæ in Hildensheim a venerabilibus episcopis, Alfrido ejusdem ecclesiæ episcopo, & Rimberto, Theodrico, sed & Luithardo cum interventione religiosi abbatis Adalgarii monachorumque & canonicorum. Itaque primaria patrona fuit beatissima Virgo Maria, eoque nomine basilica illa apud recentiores vocatur. Sancti vero Cosmas & Damianus cum reliquis accesserunt ut patroni secundarii, vel partem aliquam aut saltem aliquod altare habuerunt nomini suo dicatum. Cum autem Altfridus, hujus basilicæ cum adjuncto canonicorum monasterio fundator, dicatur etiam fundasse abbatiam Essendiensem, de qua mox egi, verisimillimum est, ipsum jam seculo IX habuisse aliquas SS. Cosmæ & Damiani reliquias, atque harum causa illorum patrocinio consecrasse ecclesias a se fundatas.
[169] [reliquiæ in aliis Germaniæ ecclesiis.] Reliquias SS. Cosmæ & Damiani seculo XI etiam invenio in monasterio Schwarzacensi diœcesis Herbipolensis ad Mœnum. Nam apud Ludewig tom. 2 Scriptorum rerum Germanicarum in Chronico Schwarzacensi col. 16 Cosmæ & Damiani reliquiæ annumerantur iis, quæ positæ erant in oratorio S. Benedicti. Ad Mœnum quoque in eadem diœcesi est abbatia Selingenstadiensis, cujus fundator fuit Eginhartus, Caroli Magni cancellarius. De hac abbatia fuse agit Joannes Weinckens in Eginharto illustrato, ibique pag. 58 altaria enumerans, affirmat altare S. Joannis, etiam consecratum esse in honorem aliorum Sanctorum, ac nominatim Cosmæ & Damiani. Mox pag. 59 reliquias recensens abbatialis ecclesiæ, iis annumerat duo ossa insignia de SS. Cosma & Damiano. Deinde pag. 60 reliquiis parochialis ecclesiæ aliquid similiter accenset de SS. Cosma & Damiano. Testatur etiam Papebrochius noster in Itinere Romano Ms. pag. 48, se ibidem vidisse reliquias SS. Cosmæ & Damiani. Eorumdem reliquiæ rursus memorantur apud laudatum Ludewig col. 419 & 426 in monasterio Murensi in Helvetia, & rursum col. 420 S. Cosmæ: sed modicæ verisimiliter sunt particulæ.
[170] [Reliquiæ Sanctorum in Belgio,] Aliquot SS. Cosmæ & Damiani reliquias etiam recenset Rayssius in Hierogazophylacio Belgico. Primum pag. 39 inter sacra pignora ecclesiæ collegiatæ, quæ S. Amato Duaci dicata est, numerat digitum S. Damiani martyris, sancti Cosmæ, itidem martyris germani fratris; & præterea pag. 41 aliud quidpiam de SS. Cosma & Damiano. Ecclesiam item collegiatam S. Petri ejusdem urbis pag. 416 ait gaudere partibus præclaris sanctorum germanorum fratrum & martyrum Cosmæ & Damiani: recitatque instrumentum donationis, qua eas acceperint ex abbatia B. Mariæ Hinniacensis, Ordinis S. Augustini, diœcesis Atrebatensis, quod legitur datum anno millesimo quadringentesimo sexagesimo secundo, mensis Octobris die nona. Idem ecclesiæ S. Mariæ cathedrali Tornacensi pag. 314 adscribit Sanctorum Cosmæ & Damiani martyrum duo ossa. Abbatiæ S. Autberti Ordinis S. Augustini, sitæ intra urbem Cameracensem, pag. 82 tribuit de ossibus sanctorum Cosmæ & Damiani martyrum. Demum pag. 294 abbatiæ Marchianensi, Ordinis S. Benedicti, sitæ ad Scarpam fluvium, tertio fere milliari a Duaco, adscribit ossa notabilis magnitudinis excellentissimorum martyrum Cosmæ & Damiani.
[171] Ceterum oportet antiquus admodum sit cultus SS. Cosmæ & Damiani in partibus Belgicis, [ubi ipsorum cultus vetustus, & exstructum seculo 6 oratorium.] cum S. Monulfus, seculo VI Trajectensis ad Mosam episcopus, dicatur eorum nomini oratorium dedicasse eo loco, quo deinde excrevit Leodium urbs celeberrima. In gemina Vita S. Monulfi, ad XVI Julii edita, oratorii illius constructio asseritur. Prima num. 2 sic habet: Hunc locum cum beatus Monulphus episcopus quadam die cum suis comitibus intrasset, & captus situ & amœnitate ejus substitisset, vocabulum loci quæsivit, & Legiam nominatam audivit, moxque prophetico tactus spiritu: Eja, inquit adstantibus, locum, quem Dominus ad salutem multorum suorum fidelium elegit, & quem per merita cujusdam servi sui postmodum magnifice illustratum summis civitatibus æquabit: statimque descendit, & locum orationis designavit, constructamque ecclesiam in honore sanctorum Cosmæ & Damiani martyrum Domino consecravit, quam postmodum S. Lambertus martyr suo sanguine nobilitavit. Eadem brevius leguntur in altera Vita. Consentiunt etiam scriptores Leodienses de oratorio SS. Cosmæ & Damiani, & nonnulli cum Vitis allegatis voluerunt, in ipso illo oratorio occisum esse S. Lambertum. At ex hujus Actis, datis ad XVII Septembris, aperte colligitur, cæsum esse in cubiculo suo, ut ibidem probatum est in Commentario prævio § XI.
[172] Vetustum etiam in Hispania esse cultum SS. Cosmæ & Damiani, [Loca Sanctis olim dicata in variis partibus] eumque viguisse ante irruptionem Maurorum in illas provincias, certis indiciis habemus compertum. Nam in concilio Toletano XI, quod figitur anno 675, cum aliis subscripsit Gratindus, ecclesiæ monasterii sanctorum Cosmæ & Damiani abbas, ut videri potest apud Labbeum tom. 6 Conciliorum col. 555. Plura de illo monasterio profert Mabillonius tom. 1 Annalium pag. 72: sed ea mittam, quia pleraque ex pseudo-Maximo deprompta nihil habent auctoritatis. In Vita S. Ildephonsi episcopi Toletani, apud nos ad XXIII Januarii, num. 1 dicitur S. Ildephonsus, adhuc diaconi officium peragens, in ecclesia SS. Cosmæ & Damiani, quæ sita est in suburbio Toletano, abbas præfectus. Hæc asserit Zizilanes. At alter Vitæ scriptor Julianus monachum fuisse dicit & abbatem in cœnobio Agaliensi. Ex laudatis vero subscriptionibus concilii XI Toletani colligitur, aliud esse Agaliensi monasterium, cui tum præerat abbas Avila, aliud SS. Cosmæ & Damiani, cujus abbas Gratindus. Erravit igitur alteruter ex scriptoribus Vitæ S. Ildephonsi. Ex dictis tamen Zizilanis habemus, monasterium SS. Cosmæ & Damiani fuisse in suburbio Toletano.
[173] Seculo IX exstabat ecclesia SS. Cosmæ & Damiani prope Cordubam, [Hispaniæ: reliquiæ in Lusitania & in Anglia.] dominantibus ibidem Mauris, ut dubitandum non videatur, quin multo sit vetustior, conditaque ante irruptionem Maurorum in Hispaniam. In ea sepultum fuit corpus Salomonis, qui cum S. Ruderico passus est sub Mauris anno 857 æræ Christianæ. Horum Acta data sunt ad XIII Martii ex S. Eulogio, in quibus corpora dicuntur in flumen projecta. Invento prius & sepulto S. Ruderici corpore, de Salomone item invento legitur: Venerabilium Dei sacerdotum officio in basilica SS. Cosmæ & Damiani honorifice tumulatur, nimirum in vico Colubris circa Cordubam. Mabillonius tom. 3 pag. 352 ad annum 915 memorat Legionense sanctorum Cosmæ & Damiani monasterium, in quod narrat secessisse Gennadium episcopum. Idem pag. 646 ad annum 977 Covarruviense monasterium sanctorum Cosmæ & Damiani ait a viris ad fæminas translatum. Hæc breviter indicasse sufficiat de locis SS. Cosmæ & Damiano olim sacris in Hispania. Ex locis vero sacris verisimillimum fit, aliquas eorumdem Sanctorum in Hispania fuisse reliquias. Memorantur eæ cum aliis plurimis tom. 2 Januarii pag. 612 translatæ in Lusitaniam ad ecclesiam Ulyssiponensem domus professæ Societatis Jesu. In Angliam etiam pervenit aliquid saltem reliquiarum SS. Cosmæ & Damiani. Nam in Monastico Anglicano tom. 1 pag. 6 enumerantur reliquiæ Glastoniensis ecclesiæ, interque eas memoratur de reliquiis Sanctorum Cosmæ & Damiani. Verum hæc sufficiant de reliquiis & locis sacris horum Sanctorum. Nam omnes eorum ædes sacras, aut ossium particulas enumerare, non est humanæ diligentiæ, neque etiam necessarium.
[174] [Observatio de enumeratis reliquiis.] Si quis modo investigaverit, an omnia ossa sacra, quæ recensui Romæ, Venetiis, Imolæ, in Gallia & Germania, ac nominatim Monachii, ubi pars major, quam ullo alio loco videtur servari, certo credamus esse SS. Cosmæ & Damiani; respondebo, non æque id affirmari posse de omnibus, maxime cum saltem tria inveniam capita, duo Monachii, tertium Imolæ, & fortasse alibi inter reliquias generatim assertas aut caput aliquod aut partes capitum inveniri valeant: ac Pragenses nominatim de capitibus partes sibi attribuant. Interim adverto, nullam fere mentionem fieri de reliquiis aliorum trium Fratrum Anthimi, Leontii & Euprepii, ut suspicio oriri possit, eorum reliquias fuisse confusas cum sacris ossibus SS. Cosmæ & Damiani, ac horum nomine illas fuisse in veneratione habitas.
§ XI. Miracula olim scripta: nonnulla hic recitantur: multa edita a Dehnio: quomodo hæc a nobis danda.
[Sanctorum Miracula olim scripta: ex his unum recitatur] Miraculis maxime inclaruisse SS. Cosmam & Damianum, abunde probatur ex testimoniis variorum jam recitatis. Illa a multis seculis fuisse collecta & scriptis mandata, novimus certo ex Actis concilii Nicæni secundi, in cujus Actione 4 Miracula SS. Cosmæ & Damiani ter allegantur ad probandum cultum sacrarum imaginum, quod in iis de imaginibus Sanctorum fiat mentio. Primum ex illis, quod alibi non invenio, huc traduco. Titulus apud Labbeum tom. 7 Conciliorum col. 255 Latine sic exprimitur: Ex Miraculis sanctorum Cosmæ & Damiani. Græca non affero brevitatis gratia, conferam tamen, & monebo, si quid aliter Græce legitur: Alius quidam vir clemens valde, fistulam habens in femore, & multis usus medicamentis, ita ut sese etiam gladiis medicorum traderet, per annos circiter quindecim miseriis afflictus est in passione, a qua superatus, amplius crevit languor, quadrati oris effectus, & superjacente rheumate fatigatus. Sensus, non bene expressus, est, quod victus malo, hoc ita auxerit, ut per quatuor foramina flueret. Frequenter etiam immisso corpori potu inde profluente, medicisque dicentibus, quod languor ita dominaretur ei, ut non posset manus hominis inveniri, quæ passioni auxiliaretur. Postposuit * ergo se vir, & accepit a multis consilium, ut ad sanctorum Dei famulorum Cosmæ & Damiani sanctificatam pergeret domum.
[176] [ex Actis concilii Nicæni 2:] Et cum hoc facere voluisset (multas enim habet voluntates * necessitas) videt Sanctos in somnis dicentes sibi: Veni ad nos, sanaberis. Fiducia ergo accepta per exhortationem Sanctorum, pervenit ad gloriosam eorum domum, & per singulos dies non cessavit obsecrare, ut liberaretur a passione. Porro cum permansisset anno, & nullam visitationem fuisset adeptus, in fine egressus liminare, quod appositum erat domui Sanctorum, & intuens in imaginem Salvatoris, quæ posita erat in dexteriore porticu (picta vero erat in ea tam sancta Maria Dei Genitrix, quam sancti famuli Christi Cosmas & Damianus, & quidam ex magnis viris, Leontius nomine) deprecationibus factis prolixis, flevit per multas horas amare: atque obsecratis Sanctis, abiit in locum cubiculi sui. Et aspicit per noctem venientes ad se famulos Christi Cosmam & Damianum, mediam habentes gratia plenam Virginem, & dicentem sibi (immo ipsis:) Ecce ipse est, adjuvate eum velociter. Sanatio haud dubie subsecuta est, licet ibi sit prætermissa, quemadmodum in fine duorum aliorum miraculorum, quæ ibidem referuntur, quædam sunt omissa, quod in concilio non ageretur de miraculis, sed de imaginibus. In codice Florentino postea memorando hoc miraculum etiam relatum est, ibique sanatio in fine addita.
[177] Secundo ibi relato hoc præmittitur: Item ipse legit ex iisdem Miraculis, [illorum collectio non integra ad nos pervenit,] de uxore Constantini Laodicensis. Tum tertio: Ex eisdem Miraculis, de muliere tortionem (Græce τοὺς στρόφους, id est, tormina intestinorum) habente. Hæc duo posteriora habentur in Collectione miraculorum cum Actis edita per Dehnium, ubi primum desideratur. At quod hic secundum est de uxore Constantini, Laodiceæ degentis, ut habetur in Græco, non Laodiceni; in Collectione est vigesimum octavum, sanatioque, in concilio omissa, integre ibi exponitur. Quod hic tertium, in Collectione est decimum tertium, ibique rursum aliqua adduntur in fine, in concilio omissa ut minime necessaria. Ex omissione autem primi miraculi aperte colligitur, totam Historiam miraculorum SS. Cosmæ & Damiani ad nos non pervenisse, & etiamnum alicubi latere, si non perierit.
[178] Quis illius sit auctor, non invenimus; neque certo novimus, [nec scriptor innotuit.] quo tempore fuerint conscripta. Suidas quidem tom. 2 pag. 1153 ad nomen, Christodorus, ab hoc Miracula Sanctorum nostrorum scripta ait, ita scribens: Christodorus Thebanus illustris scripsit de Aucupio versibus, & Miracula sanctorum Anargyrorum Cosmæ & Damiani. At allegata verba insinuant, non minus poëtam illum versibus scripsisse de Miraculis, quam de Aucupio, ut suspicari non possimus, Historiam miraculorum, quæ allegata est in concilio, ab eo scriptam esse. Scriptor igitur illorum Miraculorum ignotus est. De tempore, quo scripta sunt, hoc certum videtur, fuisse exarata ante hæresim Iconoclastarum seculo VIII natam. Utrum vero scripta sint seculo VII, an VI aut V, certo invenire nequeo, nec ulterius investigabo.
[179] Alia majoris momenti dubitatio oritur de Miraculis, quæ post Acta SS. Cosmæ & Damiani edidit Dehnius, videlicet, an omnia credenda sint esse illius Collectionis, [Illorum, quæ edidit Debnius,] quæ allegata est in concilio Nicæno. Nam, ut jam vidimus, duo sunt plane eadem: quod vero unum ex ibi allegatis inter hæc non inveniatur, solum evincit, Historiam illam ad nos non pervenisse integram. Hoc vero magis confirmatur ex ipsis Miraculis editis. Nam ad primum in margine notatur, ex codice DCCCVII bibliothecæ Vaticanæ Leo Allatius misit: neque alius assignatur codex pro novemdecim prioribus, quibus addita est præfatio satis prolixa. Deinde vero pag. 453 alia datur præfatio pro miraculis sequentibus, & hæc in margine desumpta dicuntur, Ex codice MDCXLI bibliothecæ Vaticanæ: nec alius codex notatur pro novem miraculis post præfationem sequentibus, ut hæc novem ejusdem videantur scriptoris, diversique ab eo, qui novemdecim priora videtur scripsisse. Attamen unum ex tribus in concilio recitatis reperitur inter priora novemdecim, aliud inter novem sequentia.
[180] [tres saltem diversi sunt scriptores,] Tandem pag. 519 alia rursum sequitur præfatio, cujus hoc est principium: Magna magnorum ac celebrium cælitum famulorumque Christi Cosmæ & Damiani miracula, cum in sancta eorumdem æde ab illis lecta, qui varie ac diversis modis ipsa conscripserant, audirem; & curationes quovis die & tempore peractas, partim ex ipsismet, quos sanaverant, partim ex aliis, qui spectatores aut ministri sanatorum fuerant, cognoscerem, precando precatus sum & desiderio desideravi, ut & mihi unum vel alterum ex iis miraculis, quæ litteris hactenus mandata non sunt, addere liceret &c. Tum unum & ultimum sequitur miraculum; quod rursum diversi est scriptoris, qui videtur post alios scripsisse. Ex dictis jam tres videmur habere scriptores Miraculorum, quæ submisit Allatius & Dehnius edidit. Forte & plures erunt, si omnia accurate perscrutemur.
[181] [atque ita per partes ea miracula] Etenim Papebrochius noster etiam perscrutatus est codices Vaticanos, inventaque de SS. Cosma & Damiano contulit cum editis apud Wangnereckium & Dehnium, quæ omnia ab Allatio erant transmissa. Testatur autem in Collectione Actorum Græcorum mensis Septembris fol. 106, ubi observationes quasdam de hisce interposuit, pleraque se invenisse de editis apud Dehnium, atque initio hæc scribit: In codice Vaticano Græco 866 optimæ fidei, unde describi curavimus plurima Acta Sanctorum & plane a Metaphrastis lucubrationibus diversa, sunt conjunctæ Vitæ trium parium nomine Cosmæ & Damiani. Tum observat, primo loco posita fuisse Acta, quæ fabulosa esse ostendi num. 36, sub nomine Cosmæ & Damiani martyrum Romanorum edita apud Dehnium. Mox secuta esse Acta, primo loco a nobis edenda, quæ certo sunt Martyrum Arabum, quos nos agnoscimus solos Cosmam & Damianum. Tertio loco posita fuisse Acta illa, quæ Allatius & Dehnius Confessorum Cosmæ & Damiani crediderunt, & quæ pro talibus edidit Dehnius a pag. 6. Hæc Confessorum esse ipse quoque credebat Papebrochius cum Allatio tum vivente & auctore libri recenter editi.
[182] [in codicibus inventa sunt, ut a pluribus etiam] Attamen observat, titulum illi documento præfixum esse: Χάρις καὶ δωρεὰ ἰαμάτων τῶν ἁγίων ἀναργύρων Κοσμᾶ καὶ Δαμιανοῦ. Gratia & donum sanationum sanctorum anargyrorum Cosmæ & Damiani. Jam ante observavi, scriptum illud, quod Allatius aliique habuerunt pro Vita Cosmæ & Damiani confessorum, videri fontem, ex quo apud Græcos medii ævi & neotericos tria Anargyrorum paria maxime profluxerunt: nec tamen videri Vitam, sed relationem miraculorum, cum in vita tum post mortem patratorum. Quam maxime autem fabulosum videri scriptum istud, jam dixi num. 32. Unde mihi suspicio oritur, ex poëmate Christodori Thebani, qui Sanctorum miracula versibus descripsit, laudatum scriptum traduci potuisse ad solutam orationem. Certe totum est ejusmodi, ut magis videantur inventa poëtica, quam vera facta. Interim observat Papebrochius, post fabulo sum scriptum, a pag. 6 apud Dehnium usque ad 23 editum, sequi septem alia miracula in dicto codice 866 sub propriis titulis, ea nempe, quæ impressa sunt apud Dehnium a pag. 328 ad pag. 368, ubi, inquit, Tractatus ille formula ordinaria finitur. Itaque septem hæc, a quarto usque ad decimum apud Dehnium, non videntur ejusdem scriptoris, qui tria priora composuit, sed Opusculum particulare alicujus, qui septem illa reliquis adjunxit, ibique scribendi finem fecit.
[183] Deinde in eodem codice 866, ut annotavit laudatus Papebrochius, [videantur scripta, & alia aliis rectius.] sequuntur rursum Miracula sub hoc titulo: Ἕτερα θαύματα τῶν ἁγίων ἐνδόξων ἀναργύρων Κοσμᾶ καὶ Δαμιανοῦ. Sunt hæc edita cum Præfatione, ibidem etiam adjuncta, ut liquet ex principio per Papebrochium assignato, Ἡ σεπτὴ καὶ μεγαλόδωρος &c.; a pag. 302 usque ad 328, & sunt apud Dehnium tria prima. Hæc igitur tria rursum videntur scriptoris, qui alia non scripsit; plurimumque habent inventionis poëticæ, ut suspicio esse possit, hæc etiam primum ab aliquo poëta fuisse composita, ac deinde cum omnibus adjunctis fictitiis ad solutam orationem translata. Addit demum Papebrochius, reliqua miracula a Dehnio edita in dicto codice non legi. Ex dictis videtur inferendum, plures esse scriptores dictorum Miraculorum, ideoque mirandum non esse, si alia aliis rectius exposita & credibiliora videantur. Potuit quidem omnia ex duobus codicibus eruere Allatius; quod variorum Opuscula postmodum in iis fuissent conjuncta: sed ex eo non possumus inferre, aut duos tresve solum illorum fuisse scriptores, aut omnia scripta esse eo ordine, quo apud Dehnium sunt edita.
[184] In codicibus Latinis etiam reperiuntur aliquot SS. Cosmæ & Damiani Miracula, [Miracula quædam etiam in codicibus Latinis,] sed pleraque a Græcis sunt accepta. Præter ea, quæ post Vitam tertiam fabulis plena leguntur, & quæ seorsum etiam habeo ex codice bibliothecæ Florentinæ S. Laurentii, unum etiam ex codice Vaticano Latino, in dicto Ms. bibliothecæ Florentinæ leguntur Latine reddita duo prima Dehnii. Ex codice Romano bibliothecæ Vallicellensis accepimus ex iisdem Miraculis secundum, tertium & quartum, quæ Cicinnio quidam dicitur a Græcis accepisse, & Latine exposuisse. Tribus hisce Miraculis addita est Præfatio satis prolixa, in qua dicuntur Græci hæc Miracula communicasse interpreti secundum historias Soffronii, qui hujus (imo horum) miracula vidit & scripsit. At, cum nomen Sophronii fuerit satis commune, necdum novimus, quis ille fuerit, nisi forte insinuetur auctor Prati Spiritualis, qui Sophronius a multis fuit dictus. Quod spectat ad interpretem Latinum, hic Græca minus accurate exposuit, nec nobis prodesse poterit, cum tria solum Miracula dederit. Codex vero Florentinus plura continet. Nam præter jam dicta, refert etiam tria illa, quæ producta sunt in secundo concilio Nicæno; sed ille auctor, qui minus Græca interpretatus est, quam Latina ex iis composuit, non paucos in omnibus addidit errores, ideoque prodesse nequit pro iis, quæ Græca habemus.
[185] Verumtamen in illo codice miracula duo relata video, [ex quibus duo referuntur, alterum] quæ non sunt in collectione Dehnii, neque alibi a me inventa. Hac de causa visum est ea huc transferre. Auctor, qui se vocat Justinum diaconum, primum refert, quid beneficii ipse impetraverit, ita ordiens: Hanc autem gratiam præfatis suis Famulis Deus contulit, ut multis hominibus, varia tunc infirmitatis clade laborantibus, salutifera medicamenta, dum in corpore viverent, ministrarent. Nunc vero, qui ad eorum orationem confugiunt, auxilium necessitatis tempore non differunt eis ferre. Siquidem diversis in diverso schemate vel figura semetipsos per visionem ostendunt, & secundum infirmitatis qualitatem unicuique languenti medicamenti genus offerunt & apponunt. Denique fatebor, quid mihimetipsi præstiterint, Christo teste. Peccatum etenim est, si talium Virorum stupendas virtutes silentio circumtegam. Accidit mihi Justino humili diacono quædam necessitas, ut Scotiam * pergerem, id est, Marchinopolim * ad Effrodisium ejusdem civitatis episcopum. Cum igitur ad eum pro negotio ipsius navigans pergerem, aspera Ponti navigatio compulit, ut navi relicta, terrenum iter confidens ætati assumerem juvenili. Unde contigit mihi, ut ægritudinem gravissimam longinquitate itineris incurrerem fatigatus.
[186] [ipsi scriptori præstitum,] Cumque fuissem ab omnibus medicis desperatus, cœpi ipsos beatissimos Dei Famulos, ut me eorum precibus sanum redderent, invocare. Quadam autem die, ecce dompnus Cosmas in similitudine Gaudiosi cujusdam monachi palliatus advenit. Quem bene cognovi, cum non esset illusio, nec dormirem: qui monachus in Scotia * est postmodum episcopus ordinatus. Et cum ad eum pro clade infirmitatis meæ deflerem, ait mihi: Aperi os: & cum aperuissem; tiriacam mihi dans, dixit: Amodo nihil mali timeas. Confestim ergo sanus effectus, in suis Sanctis laudare cœpi Dominum lætabunde, qui sit benedictus in sæcula. Amen. Hæc relatio satis videtur simplex, nec res ipsa est incredibilis, præsertim cum testimonio S. Gregorii Turonensis constet, SS. Cosmam & Damianum sæpe apparuisse ægrotis, eisque aliqua præscripsisse. Non indicat Justinus, cujus esset civitatis diaconus. At navigatio tentata per Pontum insinuat per verisimilem conjecturam, fuisse Constantinopolitanum. Nam Constantinopoli, ubi præcipue miraculis inclaruerunt Sancti nostri, Justinus per Pontum navigare poterat in Scythiam, in qua erat Marcianopolis urbs episcopalis, alias Mœsiæ Inferiori attributa. Quod autem in apographo nostro pro Scythia legatur Scotia, aut evenit incuria illius, qui hoc exscripsit, aut ignorantia istius, qui miraculum ex Græco fecit Latinum: nam hic & in alios id genus errores incidit.
[187] [alterum Romæ patratum,] Alterum, quod in illo codice invenio, Romæ factum est, idque Latine scriptum hoc modo: Felix Papa, atavus S. Gregorii, in honorem sanctorum Cosmæ & Damiani nobilem ecclesiam Romæ construxit in via, quæ Via sacra antiquitus dicebatur. In hac ecclesia quidam vir sanctus dictis Martyribus serviebat, cui jam crus totum consumpserat cancer unum. Et ecce dormiente illo, sancti Cosmas & Damianus apparuerunt, unguenta & ferramenta secum ferentes: quorum unus alteri dixit ita: Unde carnes accipiemus, ut, abscissa carne putrida, locum vacuum repleamus. Tunc ait alter: In cimiterio sancti Petri ad Vincula hodie Æthiops recens sepultus est: de illo ergo affer, ut huic suppleamus. Et ecce ad illud cimiterium properavit, & cossam * Mauri attulit: præcidentesque cossam infirmi, loco ejus cossam Mauri inseruerunt. Et diligenter plagam unguentes, cossam infirmi ad corpus Mauri mortui detulerunt. Evigilans autem, cum se sine dolore sensisset, manum ad cossam apposuit, & nihil læsionis invenit. Apponens itaque candelam, cum in crure nil mali videret; cogitabat autem non ipse esse, qui erat, sed alius alter esse. Rediens autem ad se, de lecto præ gaudio prosilivit: & quod in somnis viderat, & qualiter sanatus fuerat, omnibus enarravit. Quod * conciti ad tumulum Mauri miserunt, & cossam prædicti viri loco illius in tumulo positam repererunt.
[188] De hoc facto non admodum favorabilia erunt eruditorum judicia. [quod videtur fabulosis adjunctis corruptum.] Etenim æger quidem in mirabili ac mystico aliquo somnio salutem beneficio sive patrocinio SS. Cosmæ & Damiani obtinere potuit. At coxam infirmo præcisam, aliamque defuncti fuisse substitutam, ut scriptor insinuare videtur, asserens infirmi coxam in tumulo inventam, difficulter credent critici etiam moderati. Imo nec pro veritate somnii ausim ego spondere, cum inventionis poëticæ multum habere videatur, totumque factum ex adjunctis vix credibilibus fiat suspectum & incertum. Quapropter credibile est, infirmum aliquem Romæ Sanctorum patrocinio sanatum esse, idque beneficium fabulosis adjunctis deinde fuisse deturpatum.
[189] Quod autem doleo de uno illo beneficio: de majori parte illorum, [Sic fabellis inquinata videntur plura ex iis,] quæ ab Allatio accepta edidit Dehnius, conquerendum videtur. Neque enim in tribus miraculis, quæ producta sunt in concilio Nicæno, neque in sanationibus Laurentii episcopi & Justiniani imperatoris, quas dedimus § 4, tam prodigiosa & improbabilia reperiuntur adjuncta, quam in multis ex aliis. Multis miraculis claruisse Sanctos, certum videtur: apparuisse eosdem sæpius iis, quos sanatos volebant, credibile est, & variorum testimonio comprobatum. Verum alia in pluribus miraculis displicent, ut pro exemplo ostendam in primo. Hydropicus dicitur ad ecclesiam Sanctorum delatus, ut ibi sanitatem consequeretur. At, transactis ibi aliquot diebus, cum se melius non haberet, discedere parabat, ac dura in Sanctos dicebat. Lectica igitur ferebatur ad navem, ibique solus relinquebatur, si fabulatori credimus, in lectica. Interim adsunt ignoto habitu SS. Cosmas & Damianus, rogant discessus causam, hominem graviter obmurmurantem consolantur, monent, ut ad templum Sanctorum redeat, nolentem rationibus urgent, ac tandem mutuis seipsos vocibus alacriter adhortati, infirmum hunc senem suis ipsi manibus in lectica ad pristinum templi locum, in quo prius decubuerat, reportarunt: ac tum repente quidem illius se conspectui eripuerunt. Hæc sane incredibilia mihi videntur, sed necdum finis.
[190] Sequenti nocte eidem apparuerunt Sancti gladio armati, [quæ edita sunt, huc cum delectu transferenda,] & post alia conquerentium de ejus in obloquendo temeritate, dicit alter alteri Sanctorum: Proinde ictum validum infer, quandoquidem homo & vetulus est & convitiator. Interim venter hydropici rumpitur, atque male olidus humor omnis late effusus totum omnino templum fœtoribus implevit. Necdum somniorum finis. Nam, cum mentis factus esset compos, agnovit quidem prodigium, non modice tamen solicitus adhuc erat, qua ratione tandem venter suus, ferro (ut credebat) vulneratus ad incolumitatem pristinam posset redintegrari. Hoc jam de vigilante ac mentis compote asseritur somnium. At mox adfuisse dicuntur Sancti, eique remedium obtulisse, quo perfecte sanatus est. Nemo vel mediocriter criticus non videt, multa in hisce esse improbabilia, incredibilia multa, totumque factum ejusmodi fere adjunctis amplificatum, qualibus uti solent poëtæ ad extendendas historias, quas carminibus celebrare cupiunt. Quod autem in uno probari ostendi, id æque posset de pluribus aliis, si operæ pretium videretur. Hac de causa prolixam illam Miraculorum collectionem non dabo totam: sed cum plurium sit scriptorum, miracula seligam probabiliora, eaque integra dabo, reliquorum aut solos titulos, aut breve compendium.
[Annotata]
* l. desperavit de se
* multa consilia
* lege Scythiam
* Marcianopolim
* Scythia
* id est coxam
* qui
§ XII. Recensentur decem priora ex editis miracula.
[Tria prioræ ex editis Miracula:] Primum ex editis miraculum, quod improbabili oratione expositum ostendi, hunc habet titulum: Θαῦμα περὶ τοῦ ὑδεριῶντος. Miraculum de hydropico. Sanatio potest esse vera, etiamsi non probetur tota relatio. Secundi miraculi titulus ita redditus est Latine: De muliere Hebræa, quæ cancro laborabat. Refertur mulieris sanatio, & conversio ad fidem Catholicam, sed per longas ambages, easque minus probabiles. Tertii miraculi titulus hic est: Περὶ τοῦ τὴν δυσουρίαν ἔχοντος. De eo, qui urinæ difficultate laborabat. Prolixa est narratio, qua viri sanatio exponitur, sed multis involuta ambagibus, iisque prorsus improbabilibus. Interim observo, ex hac miraculi relatione refutari opinionem eorum, qui existimarunt, miracula hæc potius esse Cosmæ & Damiani confessorum, quam Martyrum Arabum. Nam ibi pag. 322 Cosmas dicitur primus τῆς πεντάδος τῶν ἁγίων &c., sive primus ex quinque Fratribus. Itaque auctor narravit miracula Arabum, & verisimiliter alios non novit, quod necdum nata esset improbabilis sententia de pluribus ejusdem nominis sanctis Medicis, jam refutata § 3.
[192] [quartum, quo juvenit post diuturnas preces] Quarti miraculi hic est titulus: περὶ τοῦ παρέτου νεωτὲρου, De juveni paralytico, aut forte rectius imbecillitate virium languente. Hoc miraculum, cum brevius & probabilius relatum sit, ex Græco textu Latine huc traduco. Alius enim vir, ætatis admodum juvenilis, venit ad memoratum hoc Sanctorum tabernaculum (ad ecclesiam nempe SS. Cosmæ & Damiani prope Constantinopolim.) Hic ab hoste humani generis violenter debilitatus, factus est exhaustis viribus languidus. Accedens vero ad domum Sanctorum, noctesque cum diebus conjungens, indesinenter Sanctos obsecrabat, ut solveretur vinculis, quibus ligatus erat a dæmone. Cum autem multum temporis præteriisset, & infirmitas ejus permaneret, animo frangebatur juvenis, rogavitque deinde patrem suum, ut adesset. Vivebat enim pater ipsius, canitie venerabilis & in officio suo honestissime vivens. Ubi itaque hic advenerat in domum Sanctorum, juvenis pessime se habens, visum patrem suum obtestabatur, ut sibi cooperaretur, precesque suas ad Sanctos exorandos conjungeret. Senex igitur, ubi vidit filium morbo superatum, & ob miseram vitam lamentantem, paternis motus visceribus, orabat Sanctos, qui mala intolerabilia gratis sanant, ut sanarent natum ex se filium, morboque liberarent, uti a sævo dæmone constrictum.
[193] [refertur sanatus:] Sancti vero & marcescentem ætatem ipsius una cum diuturnitate infirmitatis miserati, & patris lacrymis moti, divitias misericordiæ suæ in ægrotantem effuderunt, imponentesque ipsi manum, invisibiliter hunc sanarunt, morboque liberarunt, & ambulantem patri dederunt, dicentes ei secundum verba Domini in vicem grabati: Tolle filium tuum ambulantem, & vade in domum tuam, laudans & glorificans Deum semper. Cum igitur ejusmodi miracula gloriosa quotidie a SS. Cosma & Damiano edantur, perpetuus est ægrotantium ad mirabile hoc eorum tabernaculum concursus. Hæc sanatio nihil plane habet, cur fidem non mereatur. Nam scriptor, cum dicit invisibiliter sanatum infirmum, satis declarat, nolle se veram manuum impositionem Sanctis attribuere, aut verba ad patrem prolata. Dedi novam interpretationem Latinam, ut hæc Græco textui sit conformior, & simplicior; prout faciam in aliis huc Latine transferendis.
[194] Quintum miraculum de ægro, qui interno apostemate laborabat, [ægri alterius sanatio.] simplici etiam relatum est stilo, sed in eo prodigiosa sanatio minus clare apparet, cum adhibiti fuerint medici. Hoc itaque solum compendio tradam. Venit ad Sanctorum ecclesiam vir alius, intra ventrem apostemate laborans. Hic paulo post medicos jussit venire, ut in ipsa ecclesia curaretur; sed malum crevit, ut in vitæ periculo versaretur. Tum subditur: Verum, ut optimi gubernatores, famuli Christi Cosmas & Damianus jactatam fluctibus infirmi navem susceperunt dirigendam, commissoque sibi gubernaculo illum servantes circumierunt, & ad incolumem tranquillitatis portum perduxerunt. Nam favore suo effecerunt, ut molestum & putrefactum sanguinem per ventrem excerneret: eumque omni morbo mortifero liberarunt, ut & hic sanatus perfecte Deum laudaret, & SS. Cosmæ & Damiano gratias ageret de miraculo, quod in se erat patratum. Jam monui, miraculum non tam clare perspici, quia non additur, an medicos ante sanationem suam dimiserit. Cum tamen factum relatum sit inter sanationes divinitus obtentas, verisimillimum fit, aut medicos ante fuisse dimissos, aut malum immedicabile fuisse, aut sanationem magis repentinam, quam ut arti medicorum posset attribui.
[195] Quod sequitur miraculum sextum de eo, qui vomitu sanguinis conflictabatur, [Sanantur Sanctorum patrocinio] mirabilius est, sed non improbabile. Alius vir supervenit ad celeberrimum horum Sanctorum tabernaculum, orans Dei Famulos, ut per eos sanationem consequeretur. Nam affectione pectoris sanguinem ex pulmonibus vomendo per os ejiciebat, ut uxor, quæ aderat, & ultimam viri sui horam prævidebat, necessaria ad funus, in domo Sanctorum curandum, tandem pararet. Cum vero morbus diu protraheretur, & infirmus ad exitium tenderet, atque hic natura iracundus esset, levisque & temerarius, indecentesque blasphemias in Sanctos evomeret; admirabiles hi magnique medici Cosmas & Damianus, qui non solum corporis infirmitates, sed animas quoque hominum sanant, nocturno tempore apparent, non desperato illi, sed alteri cuipiam, dicentes: Dic illi, qui sanguinem eructat, ut deinceps, in tali præsertim senio, cesset ab indecentibus aut potius nefandis verbis, ac desinat volatilia edere, præsertim tali tempore (hoc enim faciebat ægrotus, volatilia in sancta Quadragesima in æde Sanctorum sumens) quæcumque vero ex farina fiunt edulia, hæc sumat. Si enim utrumque observaverit, liberabitur mala affectione, qua laborat.
[196] Cum autem, qui hanc visionem habuerat, timeret periculum, [sanguinem vomens,] si Sanctis non obediret, & damnum laborantis, si sileret; suasit infirmo, ut curam salutis suæ haberet, & mandatum Sanctorum ulterius factis aut dictis non præteriret. Ubi ergo hæc ægrotus audierat, & abstinuerat ab indigna Christianis nefandaque blasphemia, atque ab esu carnis in tali jejuniorum tempore, contentus diæta sibi præscripta, secundum energiam SS. Cosmæ & Damiani ægrotare desiit. Itaque vir ille glorificans Deum, & gratias agens Sanctis de insperata vitæ gratia sibi ab eis facta, completa gratiarum actionis oratione, in pace domum discessit. Quæ subduntur, ad sequentis miraculi principium spectant.
[197] [surda & muta,] Hujus septimi miraculi titulus est, De muliere surda & muta. Relatio ita habet. Dum tales ac tantæ sanationes a famulis Christi Cosma & Damiano quotidie patrantur, mulier quædam ingreditur venerabilem eorum ædem, quæ a multo tempore surda erat & muta. Hæc impense orans Sanctos, ut utroque malo benigne liberaretur, non discedebat a sancto & glorioso altari: sed ad hoc accedens, cum lacrymis & fide rogabat gloriosos Cosmam & Damianum, ut temporali & acerba vita liberaretur, utpote quod malum ejus inveteratum esset, & affligeret corpus, quodque ipsa erubesceret apud sexus sui, similisque affectus mulieres, utpote non valens aut sermone aut societate cum ipsis conjungi. Quibus omnibus de causis cum lamentaretur, talibusque precibus apud Sanctos cum fide insisteret, Dei auxilium, gratiosorum Cælitum patrocinio impetratum, adfuit lamentaque ejus exaudivit, & ipsam utroque malo liberavit. Quippe muta hæc & surda ante sanationem in mente sua versabat Trisagium (id est, illud, Sanctus Deus, Sanctus fortis, Sanctus immortalis, miserere nobis) atque per ipsum & ab ipso, sanctorum Cosmæ & Damiani intercedente favore, sanata est. Ubi enim in ipsorum æde absolutum erat Lucernarium, (id est, prima pars Officii vespertini) & Trisagium de more cantabatur, surda subito audivit illud cantari, & muta cum canentibus clamans, Trisagium cum ipsis cecinit. Victa vero lætitia, factisque in se duobus simul miraculis, intermisso tantisper cantu, Deo & Sanctis gratias egit, clamans, vociferans, annuntiansque omnibus magnalia Dei & charismata SS. Cosmæ & Damiani. Hac vero lætante, sanaque ex tabernaculo Sanctorum discedente, advenit deinde alia, ut sequitur.
[198] [laborans ex matrice] Breve item octavum miraculum, cui titulus: De muliere matricis doloribus excruciata; alterius tamen est generis, cum remedium mulieri fuerit præscriptum, illoque bis sumpto fuerit sanata. Si quis modo existimare voluerit, vi herbarum præscriptarum dolores mulieris fuisse sublatos, quod ego curiosius non examinabo, vel sic agnoscere debebit Sanctorum beneficium. Horum enim ope mulieri innotuit, quo sanaretur remedio. Auctor post præcedens miraculum ita pergit: Alia quædam mulier ad eam (ecclesiam) venit, non externis illa laboribus aut intolerandis doloribus afflicta; sed potius matricis incommodo affecta, pertinacem perpetuo sustinebat cruciatum, precibusque instabat apud sanctos Christi famulos Cosmam & Damianum, orans, ut misericordiam ab eis consequeretur. At malo in longum producto, illamque graviter affligente, Famuli Christi, benigne cum ipsa agentes, ut cum aliis omnibus (hoc enim facere consueverunt) eidem more suo apparuerunt in visione, & præceperunt, ut laser cum pulegio mixtum bibat. Si enim id bis fecerit, inquiunt, morbo doloribusque liberabitur. Deinde, ubi hoc secundum Sanctorum præceptum perfecerat, malo perfecte liberata est. Virtus enim Sanctorum morbum ejus sanavit, & solo specierum nomine usa est. Neque enim hisce indigebant sapientes Medici ad sanationem infirmæ: sed ut hoc etiam modo demonstretur excellens eorum donum, & incomprehensibilis gratia ipsis a Christo concessa. Quo igitur tempore mulier in admirationem rapta in mirabili & gloriosa ipsorum æde pergebat commorari, (non enim satiari poterat accedendo ad Sanctos etiam post sanationem) venit alius, de quo sequitur.
[199] Miraculum nonum, etiamsi nihil habeat, quod sit prorsus incredibile, [Gentilis in ecclesia Sanctorum sanatus & conversus,] prolixius tamen expositum est, quam ut necesse videatur totam huc transferre relationem, quam hac de causa solum compendio tradam. Titulus, ad verbum Latine redditus, hic est: De misso a Græcis (id est, Gentilibus) Græco. Observat auctor, multitudine miraculorum SS. Cosmæ & Damiani ad ipsorum ecclesiam ipsos etiam gentiles fuisse pertractos: ac nomina Castoris & Pollucis a Gentilibus data esse Sanctis nostris. Hoc prætextu utebatur gentilis, de quo agitur: nam venit quidem ad ædem SS. Cosmæ & Damiani, ut morbo liberaretur; sed Castorem & Pollucem invocabat, aut certe invocare se fingebat. Errorem aut mendacium hominis corrigere voluerunt Sancti, qui dicuntur visibiles ei apparuisse, ritu medicorum invisentes alios ægrotos, ipsum vero prætereuntes, idque sæpius contigisse. Clamanti demum, ut ad ipsum quoque accederent, respondisse dicuntur Sancti: Non enim ad nos tu venisti, sodalis, neque enim nos nominamur Castor & Pollux. Iteratum dicitur hoc responsum, donec gentilis promitteret, se velle converti ad Christum, diceretque, quod ad SS. Cosmam & Damianum sanitatis obtinendæ gratia omnino venisset.
[200] Cum, inquit auctor pag. 352, hoc præviderent gratiosi servi Domini Cosmas & Damianus, [conversus ibidem & alius gentilis.] ut bonorum futurorum non ignari, imponentes ei sanctas manus suas (id est, opem ferentes) ipsum morbo cruciatuque, quo affligebatur, liberarunt. Mox dicitur conversus fuisse & baptizatus, reversusque sanus in patriam, gentilibus, quorum consilio ad ædem Sanctorum se contulerat, exposuisse beneficia sibi a Deo Sanctorum patrocinio collata, ut ex illis quoque multi converterentur ad religionem Christianam. Ceterum habet quidem relatio illius miraculi plusculum stili oratorii, quam præcedentium miraculorum simplex expositio, & apparitiones Sanctorum in eo multiplicatæ sunt. Non video tamen, cur negare vellemus sanationem & conversionem hominis illius gentilis. Quod vero spectat visiones hominis sanationi prævias; existimo illas somnianti solum oblatas, non vigilanti aut coram aliis. Nec improbabile videri debet, immissis divinitus somniis dispositum fuisse ad fidem amplectendam. Pro decimo miraculo refertur conversio alterius Gentilis, qui ad ecclesiam Sanctorum venerat, non causa alicujus morbi, ut sanaretur, sed quod rogatus esset ab amico Christiano. Titulus est ex Græco, De alio quopiam Gentilium. Relatio prolixa, sed omittenda, quia non clare apparet, conversionem attribuendam esse miraculo.
§ XIII. Alia novem miracula ex eodem codice apud Dehnium edita.
[Duo alia improbabiliter relata.] Undecimi miraculi titulus ponitur: περὶ τοῦ τὴν κεδραίαν πίοντος, de bibente cedriam. Relatio prolixissima habet, quempiam apostemate laborasse circa pectus, potuque cedriæ, quæ alias perniciosa est bibentibus, sanatum esse. Omittitur expositio tota, quia plurimum videtur habere inventionis poëticæ. Talis quoque est relatio duodecimi miraculi, de presbytero paralytico, qui sanatus dicitur, non in ipsa ecclesia Sanctorum, ad quam fuerat ductus, sed in balneo vicino. Qui plura de hisce duobus desiderat, librum editum consulere debet. Ego ad sequens, quod credibilius est, progredior.
[202] [Mulier quo gravissime laborabat.] Tertium decimum miraculum est illud ipsum, quod in concilio Nicæno ex tribus adductum est tertium, ibique titulus sic ponitur: περὶ τῆς γυναικὸς τῆς ἐκούσης τοῦς στρόφους. De muliere tormina intestinorum habente. Dolor intestinorum convenit expositioni; non item tremores, quibus laborasset ex titulo apud Dehnium, ubi pro στρόφους legitur τρόμους. Dabo interpretationem, ut cœpi: Bene sapientissimus Paulus, columna & magister Ecclesiæ, clamat, quod spes non confundit, caritate Dei in cordibus nostris diffusa. Hanc spem nacta mulier quædam fidelis, gravibus morbis per SS. Cosmam & Damianum varie liberata, indesmenter grati in eos animi memoriam conservabat, ac frequenter ad mirandam hanc eorum ædem accedebat, debitum honoris eisdem persolvens, ac tandem quotidie magnos admirandosque Sanctos, Cosmam & Damianum, in mente habens non satiabatur. Præterea in quolibet pariete domus suæ eosdem depingens, non explebatur eos videndo: unde ex abundanti desiderio id faciebat. Additur aliquid, quo factum mulieris aut non incredibile aut irreprehensibile declaratur. At diversa est lectio Græca, facitque sensum diversum, & utroque loco obscura est dictio, alterutro aut forte utroque loco mendosa. Ideo verba illa, utpote non necessaria, emitto.
[203] [repente in domo sua sanatur.] Hæc mulier interno correpta malo, sævis doloribus in domo sua conflictabatur, volutaque in lectulo torquebatur perpetuo cruciatu, nullasque nanciscebatur dolorum inducias. Dum hæc ita se habebant, contigit, ut relicta esset sola. Ubi autem animadvertit se periclitantem, repens e lecto descendit, veniensque ad locum, ubi in pariete expressi erant sapientissimi in Cælites, fide sua pro scipione utens, seque erigens, unguibus manuum suarum abrasit aliquid linimenti picturæ, illudque cum aqua mixtum bibit; ac continuo effecta est sana, cessantibus omnino doloribus Sanctorum interventu. Hæc, obtenta sanitate, venit ad magnam hanc ædem, gratias agens Christo Domino, qui tanta gratiarum dona Servis suis concessit. En, quam cito spei suæ fructus mulier hæc fidelis obtinuerit. Intellexistis, Christi amatores, quomodo perficiatur fides, quæ infirmam sola impulerat, ut salutem consequeretur ex figura per ipsam facta. Neque ullus existimet, novum hoc esse miraculi genus a Sanctis patratum. Namque vox Domini ad omnes sanctos ejus Apostolos prolata, habet: “Opera, quæ ego facio, & vos facietis”. Unde, licet ipsius Domini umbra nullum operata sit miraculum, umbra tamen Petri Apostolorum primi, & mortem dissolvit & morbos pepulit. Verum & hæc Dominus ipse per Sanctos suos efficit, & miracula operatur.
[204] [Alius, sumpto medicamento,] Mox sequitur miraculum decimum quartum & duo alia sub hoc Græco titulo: περὶ τῶν τριῶν θαυμάτων. De tribus miraculis. Hæc eodem fere modo obtenta sunt, ideoque ab auctore conjuncta, quamvis personæ sint diversæ. Observat autem, in bonorem Sanctissimæ Trinitatis videri facta tria similia. Tum primum sic refert: Cum vir illustris in palatio imperatoris & fidelis profundum in digito haberet vulnus, medicique, qui curam illius habebant, mali gravitate vincerentur, necessario ad Sanctorum tabernaculum accessit, eumque merito conjux viro suo compatiens, secuta est, secumque duxit sororem propriam, quæ eidem quoque compatiebatur ob infirmitatem affinis sui. Cum igitur ambæ cum viro, ut dictum est, in miranda hac Sanctorum æde consisterent, insanabile hominibus & invisibile humanis oculis viri ulcus, Deus viro se manifestans, & invisibiliter eidem se declarans, per preces & intercessionem gloriosorum sanctorum Cosmæ & Damiani, paulatim imminuit, aut potius fugavit.
[205] Nam Sancti data sibi a Deo sapientia malum sola diæta infirmi, [cera Sanctorum temperato, convalescit:] terribili quidem illa & mira, utpote medicamento sancta ipsorum cera temperato, curarunt, & infirmum doloribus liberum reddiderunt. Ad hoc miraculum, quod modo admodum obscuro narratum est, pauca observo. Vocem Græcam κηρώτὴ pro cera exposuit interpres apud Dehnium, acsi per ceram Sanctis dicatam infirmus fuisset sanatus, sive ut habet Latinus titulus deglutiens bolum ex cera Sanctis hisce dedicata. Occasionem illi opinioni dedit ipse auctor, dum diætam vocat terribilem, qua usus est infirmus. Attamen κηρωτὴ non est simpliciter cera, sed medicamentum cera temperatum, quod a cera nomen habet, quia cera præcipua est illius medicamenti pars. Quapropter existimo, illa medicamenta fuisse confecta ex cera Sanctis oblata aut dicata: eorumque usu sanatum fuisse infirmum. Nolim hac observatione contendere, sanationem carere beneficio Sanctorum; sed solum ostendere, ceram non fuisse infirmo pro diæta præscriptam, sed aliquod medicamentum ex cera aliisque confectum. Idem habebit locum in duobus sequentibus miraculis.
[206] Ad quartum decimum auctor ita progreditur: Deinde, [quo & mulier convaluisse dicitur,] cum vir ille in multa hilaritate & gratiarum actione Deo & Sanctis præstanda perseveraret, omnibusque narraret salutem inexspectatam sibi a Deo per sanctos Cosmam & Damianum restitutam, quadam die soror uxoris ejus inter manducandum illi dicit, dolorem sibi obortum esse. Ubi id audiit ipse, qui recens habebat experimentum beneficentiæ gloriosorum Sanctorum ex inusitato prodigio in se patrato, eidem ait: Aliquid de medicamento cera Dominorum meorum sanctorum temperato in aquam immitte, ac bibe, multumque utilitatis consequeris. Hæc nihil horum recusans, sed cum fide faciens, quod audierat, continuo sanos fidei suæ fructus percepit: surgensque de somno, dicit sorori suæ: Audi, quod SS. Cosmas & Damianus cera sua me quoque sanaverint. Nosti enim, hesterno vespere me ita affectam fuisse, ut ne salivam quidem deglutire valerem: temperans autem ex medicamento ceræ ipsorum ebibi, eorumque beneficio nihil mali sentio. Soror vero ejus hæc audiens, reposuit: De medicamento ceræ Sanctorum ne ad gustandum quidem in os quidpiam immittere sustinerem, non dico ad ebibendum; etiamsi necesse foret alicujus mali capere experimentum.
[207] Viam hæc sternunt ad quintum decimum, ad quod auctor ita pergit: [& hujus soror mirabiliter sanata.] Hoc autem dixit, non ut respiciens ad aliquam incredulitatem, sed ratiocinans secundum consuetam mulierum nauseam. Hisce autem mane ad sororem dictis, illa ipsa die incidit in idem malum, quo & soror ejus laboraverat. Cum prolixior sit relatio, & somniis involuta, satis erit dare compendium. Dicitur mulier illa præ dolore clamasse contra SS. Cosmam & Damianum. Tum sequenti nocte jussa est a Sanctis in somno jam dictum ex cera medicamentum sumere; sed illa recusavit. Itaque per ellychnium, alia nocte somnianti a Sanctis in fauces ingestum, sanata fuisse asseritur. Habent duo posteriora, & maxime hoc ultimum, nescio quid inventionis poëticæ; ideoque de hoc plura non addo.
[208] [Alia duo asserta miracula.] Decimum septimum, cui titulus: περὶ τοῦ ἐξωκιονίτου De Exocionita, id est, Ariano. Nam Ariani id nomen habuerunt a suburbio Constantinopolitano, in quo ecclesiam habuerunt, postquam urbe erant ejecti, aut certe ecclesiis in urbe privati. Arianus autem ille paralyticus fuisse dicitur, sanatusque in lectica ante ecclesiam: sed relatio hic omittitur, quia mira magis videtur, quam probabilis. Decimum octavum hoc titulo insignitur: περὶ τοῦ παιδαγώγου, ὧτινι συνώδευσαν οἱ ἅγιοι. De pædagogo, cui itineris comites se exhibuerunt Sancti. Prolixissima est relatio, sed, ut fatetur auctor, omnem humani intellectus captum supergressa. Hac de causa hic omittitur, poterit a curiosis videri apud Dehnium. Nam, etiamsi probabile sit, quædam beneficia in pædagogum memoratum collata a Sanctis, tota certe illorum beneficiorum expositio non videtur probabilis. Interim observo, in hujus miraculi expositione rursum declarari, de SS. Cosma & Damiano martyribus hæc omnia asseri, non confessoribus, qui numquam videntur exstitisse. Nam illorum ecclesia pag. 427 vocatur Martyrium, uti sæpe nominantur ædes Martyribus sacræ, ubi eorum reliquiæ conservantur.
[209] [Juvenis, ex vomitu sanguinis] Miraculum decimum nonum de sanatione juvenis, qui sanguinem vomebat, totum ex interpretatione Dehnii, modice ex Græcis correcta, subjicio. Nunc autem discat & audiat vestra fervens in Christum charitas aliud prodigium, quod nuper primum contigit. Viri cujusdam fidelis filius in tristem inciderat morbum: nam quasi sanguinis torrentem præter naturæ ordinem egerere per os cœpit; plane ceu internum aliquod conceptaculum sanguinis læsum esset. Urgebat illum tantopere mali vis, ut omne superaret auxilium medicorum, qui hinc de salute ægrotantis putabant actum esse. Verum ut in hoc quoque illustrarentur & divinis ornamentis magis magisque inclarescerent Christi Servi, ac suarum in homines miserationum copiam ostendendo, ad gloriosam domum suam omnes, tanquam ad asylum, traherent, gloriaque simul Dei majora per ipsos caperet incrementa; pater ægrotantis firma spe in Dominum nostrum Jesum Christum, & ab ipso derivata in Cælites illos potentia fretus, filium suum ad celebrem hanc Sanctorum ædem ducit, fiduciæque suæ prolixe admonitos multo cum fletu rogat, ut consuetam patrandi mira facultatem in filio etiam suo, quem humana jam omnia destituissent auxilia, velint ostendere. Inde domum redit, unum ex notis sibi medicis, non ad sanandum morbum, sed ad solatium ægrotantis, in templo relinquit.
[210] [ad extrema fere] Filius symptomate, nunc fugitivorum in morem tantisper recedente, nunc ferocius insultante, vitam suam multi sanguinis effusione ad extrema redactam insuper habens, medico ad se vocato, “Tu vero, inquit, o frater, ausculta, & trochisci mihi antidotum porrige: istud enim aut morbum vincet, donoque ejus vivam: aut succumbet morbo, vitæque simul & tabi meæ imponetur finis”. Audiens ista medicus, moremne gerere infirmi jussis, an abstinere, & ignotum sibi exitum rei exspectare deberet, multa sollicitudine & anxietate perplexus ambigebat; cum ingruente nocte Sancti isti in omnibus sapientes & a Deo constituti medici, huic apud ægrotum manenti medico apparent, ac curam, quæ ipsius animum in diversa trahebat, cessare his verbis jubent: Cave, quidquam ægrotanti isti in levamen morbi exhibeas: eum enim interno remedio sanare nobis curæ erit. Mane igitur surgens medicus, cum miratus esset Sanctorum gratiam auxiliumque hominibus ad ipsos confugientibus promptum, mandatis illorum obedivit: ac nil moratus imperium infirmi, die istam subsequente trochisci antidotum dari sibi enixius flagitantis, postquam dixisset, facere id sibi nequaquam esse integrum; tandem illi pertinacius urgenti, necessitate adactus, nuntiat, quid sibi in visione sancti Cosmas & Damianus de dono gratiæ mirabilis ei conferendo aperuissent. Addit insuper, non jam humanas medendi rationes illi sustinendas, sed bonæ Sanctorum promissionis eventum læto animo exspectandum esse.
[211] Hæc cum dixisset ille, sanguis quidem mediocri impetu fluere perseveravit. [deducti, mirabilis sanatio.] At paucis post diebus, subito efferorum animantium ritu invadentes ægrum dolores, sanguine copiosissimo per os effuso, vocis illi spiritusque vias interclusere. Tum vero Servi illi veracis Dei secundum prædictionem suam vere promissis stantes, lacrymasque & preces illius, qui ægrotum genuerat, minime negligentes, proxime imminentem ægro mortem præveniunt, eorumque unus palma manus os infirmi obturans, extemplo frenum fluxui sanguinis imposuit, & vias, per quas erumpebat, abstersit. Ac quemadmodum Josue, filius Nave, cum prælium contra Allophylos iniisset, Dei potentiam precibus in suas partes pertraxit, solique imperavit, ut præstitæ sibi mensuræ aliquid adderet, dicens: “Sol contra Gabaon stato, & luna contra vallem Elom”: sic & isti sapientia ac bonitate præstantes medici, datis sibi cælitus charismatibus nunquam deficientibus freti, naturæ imperarunt suis precibus, ut sanguinis substantiam suis terminis coërceret: atque sic ægroto sanitas per eos reddita est. Postquam enim unus Sanctorum ori ipsius palmam applicuisset, sanguinis ejectio omnis cessavit. Transactis vero post acquisitam salutem in Sanctorum æde sufficientibus diebus, corpore jam animaque perfecte roboratus ex prodigiosa operatione, quam expertus erat, in pace discessit, quod sancti medicique Christi Cosmas & Damianus illum patri suo dedissent, ac quasi dixissent: “Fides tua in Dominum nostrum Jesum Christum te salvum fecit. Vade cum filio tuo in pace”. Vides qualia quantaque quotidie fiant miracula ex gratia a Deo Sanctis concessa. Pater itaque sanati, cum gratias Deo Cælitibusque persolvisset, fructusque lacrymarum suarum ubertim germinantes invenisset, gaudens abiit cum filio suo in domum suam, Patri, Filio, & Spiritui sancto gloriam dans in secula seculorum. Amen.
§ XIV. Reliqua miracula apud Dehnium impressa.
[Ex præfatione scriptoris ad sequentia miracula] Restant apud Dehnium alia decem miracula, quorum textum Græcum dedit ex codice 1641 bibliothecæ Vaticanæ, ut notat in margine. Sunt ea, ut præcedentia, alia aliis probabiliora, neque tanti facienda censeo, ut integram singulorum relationem huc transferre lubeat. Ex Præfatione mox danda liquet, horum scriptorem ægritudinis suæ causa fuisse in ecclesia Sanctorum, ibique ex variis intellexisse, quæ narravit. Omnes quidem homines, inquit ex translatione Dehnii, gratias Deo debemus, sanctisque ejus famulis Cosmæ & Damiano, maxime autem qui ægrotantes, dum ad ipsos confugiunt, sanitatem consequuntur. Magna enim sunt profecto, & intellectum omnem excedunt miracula, quæ in nobis quotidie Sancti patrant, cum eorum efficaciæ superna ac cælestis sit origo. Unde contingit, ut quicumque miraculorum intuetur multitudinem excellentiamque, scriptis ea tradere protinus refugiat. Vincitur nimirum omnis orationis facultas, vertiginem quasi passa, dum altitudinem eorum intuetur, ut lucem solis aspicere debilis oculus non audet. Quæ enim illorum miracula possit quis enarrare? num quæ nunc, an quæ olim, aut quæ quotidie: num quæ multis simul, an quæ singulis: num quæ hic, an quæ alibi contigere; ut quidem ille, qui recensere aggreditur omnia, mare demetiri se, aut stellarum inire numerum, existimare possit?
[213] [colligitur, multa ea fuisse,] Omnibus igitur narrandis sufficere cum nemo queat, illa saltem in medium afferre conabimur, quæ vires nostras non excedunt. Modulo enim suo se metiri, res est non fucati candoris, veniamque facile meretur. Quamquam hæc non a nobis ipsis impulsi scribere instituimus, sed tuarum memores cohortationum, Florenti prudentissime, quas, dum morbo premeremur, & inclytam Divorum ædem petere haberemus in animo, nobis ingessisti. Incitabas enim, ut cum gaudio inde reduces, Cælitum istorum miracula complecteremur litteris, tibique mitteremus. Tuæ igitur petitioni ut obsequamur, ea, quæ in celebri eorum templo degentes vidimus & audivimus, nunc pro virili annotamus, occasionem tibi daturi ex paucorum lectione de omnibus miraculis judicium formandi. Facile enim tibi fimbria etiam ista suggeret, quid sit de pretio totius vestis sentiendum. Populo ad pervigilium, quod in æde illa celebrari solet, congregato, cum illucesceret Sabbatum, narrabant illi, quibus sanitatem Divi contulerant, qua eam ratione fuissent consecuti: & erat sane in narrationibus istis voluptas quædam & delectatio, cum unusquisque ea, quæ dicebantur, intueri se oculis potius existimaret, quam audire.
[214] [scriptaque ab auctore contemporaneo, sed sine delectu.] Ex data præfatione liquet primo, magnum fuisse concursum ægrotorum ad ecclesiam Sanctorum illo etiam tempore, quo hæc scripta sunt. Intelligitur secundo ex allegatis verbis, ab hoc scriptore solum referri ea, quæ contigerunt circa tempus, quo ipse in ecclesia fuit infirmus. Tertio ex dictis colligimus, non magno delectu usum esse auctorem, sed scriptis mandasse, quæ audiebat a quolibet hominum genere, ut mirandum non sit, si qua videantur incerta & improbabilia, aut ægrorum somniis potius attribuenda, quam aut operationi divinæ, aut patrocinio vel apparitioni Sanctorum. Fateor omnino, talia in hisce esse non pauca, ideoque pleraque solum brevissime perstringam, ne adjuncta improbabilia offendant lectorem. Attamen observo, vera forte esse singula beneficia, ac solum improbabilia videri, quod non recte fuerint exposita, ne dicam, quod somnia pro factis fuerint relata.
[215] [Varia ex his breviter perstricta:] Primum ex hisce, quod alias est vigesimum, agit de viro illustri, qui stomachi doloribus torquebatur. Hoc malo post moram satis diuturnam in templo dicitur in somno liberatus; non item altero, quo laborabat in maxilla. Tum sequuntur duo beneficia eidem viro præstita pro miraculo vigesimo primo & vigesimo secundo. Dicitur ille laborasse periculoso & duro tumore in partibus pudendis, & oculorum infirmitate. Utroque malo asseritur liberatus, sed accedente cura humana. Miraculum vigesimum tertium narratur de diacono ecclesiæ Constantinopolitanæ, qui malo simili laborabat, opemque medicorum frustra erat expertus. Huic in somno bis apparuisse Sancti dicuntur, virumque sanasse sine medicina humana. Miraculum vigesimum quartum, si contigit, prout refertur, geminum est, ut etiam indicat titulus, ita Latine expositus: De paralytico & muliere muta. Eodem tempore dicuntur sanati, sed mira magis quam verisimilis est relatio. Miraculum vigesimum quintum, cui titulus: De manifestatione pudicæ uxoris, geminum quoque involvit beneficium, si verum est; nimirum quod pudicitia uxoris viro zelotypo innotuerit modo mirabili, quodque infirmitas oculorum alterius fuerit sublata, adhibito lacte illius mulieris. Relatio finitur his verbis: Ac ista quidem sic contigerunt; ut fortasse sequentis relatio sit alterius scriptoris. At cujuscumque sit, totam illius relationem dabo, ut minus improbabilem, quam præcedentium, nolens tamen interponere judicium meum.
[216] Mulier vero quædam, inquit scriptor; cum ex insultu cacodæmonis ulcus grave, [mulieris mira sanatio] lapidisque instar durum, & in pejora semper declinans, in mamilla contraxisset, ac solatium invenire nullum posset: medici etiam, quod pertinacius malum nulli remedio suaviori cederet, ferrum illi minarentur; exhorrescens ipsa & sectionem istam morti parem esse existimans; “Si, inquit, non nisi periculosa hac chirurgia a vobis sananda sum, melius profecto fuerit me confugere ad sanctos Christi famulos Cosmam & Damianum.” Respondebant illi cum risu: “Enimvero abibis tu quidem a nobis, sed in deterius mutato ulcere, etiam ad nos redibis.” Ipsa nihilominus, illis relictis, ad Divorum ædem magna cum alacritate & fide contendit. Studiumque ingens mulieris intuiti Cælites, medico, quo uti illa consueverat, in somnio apparent, eumque sic alloquuntur: “Si mulierem illam sanare vis, pete sanctam ædem, in qua nunc degit, & mamillam ejus hoc, quem tibi ostendimus, loco incide.” Simul mamillam proferunt, locum, in quo sectio peragenda esset, monstrant ac describunt. Tum addunt: “Postquam ea, quæ ad incisionem spectant, absolveris: fac vulnus coëat hoc medicamento adhibito, quod tu loco a te incidendo impones.”
[217] Ac medicus quidem mamillam sibi a Cælitibus ostensam viderat, [integre recitata.] dictaque ab illis accurate notaverat: nesciebat tamen, chirurgiam illam ipsos jam ante perfecisse. Post somnum igitur nil moratus, ex præscripto Divorum ad mulierem se confert, ulceri incidendo operam daturus. Sed cum jam dissecti ejus signa invenisset, ac chirurgiæ opus hoc ab illis ipsis, qui per somnium sibi id ostenderant, profectum agnovisset, nil agendum supererat, nisi ut medicamentum a Sanctis præscriptum loco ab iisdem indicato applicaret: quo facto, mulieris mamilla integræ sanitati restituta est. Hoc miraculum finitur his verbis: Magna enim humano generi per gratiam sanctorum Cosmæ & Damiani præstitit Deus, cui sit gloria & potentia in sæcula sæculorum. Amen. Hinc dubium fit, an ejusdem quoque sit scriptoris, quod sequitur.
[218] Miraculum decimum octavum de Martha, ubi etiam de immundo spiritu, [Quædam Martha in ecclesia Sanctorum sanata:] prolixe magis refertur, quam verisimiliter. Ex eo autem rursus probatur, miracula omnia, quæ in Sanctorum æde prope Constantinopolim patrata asseruntur, referri ad sanctos Arabes, de quibus agimus, non ad Confessores Asianos, quos prorsus ignoramus. Narratur sanatio Marthæ, quæ vitam præteritam maculaverat, sed ad meliorem conversa, ecclesiam SS. Cosmæ & Damiani frequentabat. Laborabat illa gravi capitis dolore, quo liberata dicitur Sanctorum beneficio, sed per multas ambages parum probabiles. Ipsa tamen sanatio probabilis videtur, cum auctor pag. 509 de Martha sanata hæc addat: Et cum egisset Cælitibus gratias, domum suam in pace rediit, amore in illos multum aucto, quorum ædem admirabilem, more in hoc usque tempus numquam interrupto, frequentare sexta quavis feria pergit. Deoque gratam se exhibens, sanctorum Christi famulorum Cosmæ & Damiani facta omnibus enarrat. De patria Marthæ pag. 497 hæc dicuntur: Erat enim ex Cyrestica, quæ ad Orientem est, regione oriunda, ubi venerandæ mirabilium divorum ac famulorum Christi Cosmæ & Damiani reliquiæ servantur, & baptismatis sancti lumen in eodem loco acceperat. Atqui num. 61 vidimus, Cosmæ & Damiani reliquias fuisse in ipsorum ecclesia prope Cyrum, quæ Cyresticæ caput est, ut nullum sit dubium, quin in famosa ecclesia prope Constantinopolim, ubi Martha dicitur sanata, iidem Sancti Cosmas & Damianus colerentur.
[219] [alia mulier gravi malo,] Quod sequitur miraculum vigesimum octavum, unum est ex relatis in concilio Nicæno secundo, titulumque habet: περὶ τῆς γυναικὸς Κωνσταντίνου, τοῦ ἐν Λαοδικεία. De uxore Constantini Laodiceæ versantis, non Laodiceni, ut liquet ex contextu. Totum, quamvis prolixius, ex versione Dehnii subjicio. Virum quemdam exploratæ bello virtutis, Constantinum nomine, fidelissimum & assiduum Divorum cultorem, ex hac Christum amante & regia urbe peregre militatum pro more proficisci contigit: qui nulla non peregrinatione Sanctorum effigiem ex concepta in illos fiducia, sibi tutelam, ferre secum assueverat. Hic, postquam Laodiceam, quæ cognomento Trimetaria dicitur, (urbem hanc in Phrygia Pacatiana ponit Ortelius) appulisset: dum negotii sibi commissi ergo moras ibi traheret longiores, uxorem interim duxit. Pauci a nuptiis dies effluxerant, cum desponsa mulier ægrotare, & abscessu in sinistra ejus maxilla prodeunte, magnis afflicta doloribus, ipsum quoque maritum non mediocriter affligere cœpit. Consolabatur eam ille, qui Divorum virtutem expertus quidem sæpe; oblitus tamen esset, se pro consuetudine imaginem eorum secum ferre. Quid, inquit, tibi faciam? Absum a patria, in qua si essem, ceratum patronorum meorum, SS. Cosmæ & Damiani, adhiberem; tuique extemplo & dolores desinerent, & morbus sanaretur.
[220] [post geminam Sanctorum in somno] Tum fidelis mulier compendiarias Divorum curationes admirari, preces fundere, ut & ipsa cum marito reduce in illustri ac celeberrima Divorum æde adorare mereretur: jamque ex unica ista narratione, saucia quasi illorum desiderio, quietior esse. Nox adest. Somno correpta magnos illos ac tremendos medicos famulosque Christi Cosmam & Damianum eodem, quem in imagine præferebant, habitu adstare lecto videt, dicentes: Quid tibi est molestum? quid angeris? quid maritum tuum crucias? Hic nos sumus vobiscum, nil cura. His dictis, recessere. Expergefacta mulier, maritum expiscandi animo interrogat, quonam habitu illustres divi Cosmas & Damianus dignosci possent, quove statu ægrotantibus solerent assistere. Describit habitum maritus, & simul Divorum recenset charismata. Assentitur illa narrato cum charismatis signo: tum reliqua exponit, quæ in visione Sancti dixerant. Recordatur inde maritus, sub axilla se Divorum gestare effigiem, profert, uxorique ostendit. Quæ intuita imaginem, adoravit, agnovitque, de sua illis in locis præsentia Divos verum dixisse.
[221] Alia nocte iidem Famuli Christi adsunt mulieri forma eadem, [visionem mirabiliter liberata.] qua ante, &, Nonne diximus, inquiunt, nos hic vobiscum esse? Quid dolet? Illa maxillæ dolores tamquam ignorantibus narrat. Regerunt: Nihil mali habes: os dumtaxat aperi. Tum illorum alter in os mulieri digitum immittit. Quo facto, ingens sanguinis putrefacti copia, Dei auxilio & SS. Cosmæ Damianique gratia, ex maxilla ejus effluxit: atque eam, humore omni una cum fœtore per os excreto, sanam penitus gaudentemque, maritus mane surgens invenit. Ut autem post curatam uxorem, mariti quoque fidem non patefacerent tantum, sed etiam confirmarent Sancti, alia nocte mulierem alloquuntur: “Habes prope caput tuum partem cerati: eo quavis vespera cubitum itura inungere, & nullum tibi malum imposterum molestum erit.” Agnoscitis hinc vos, qui Christum diligitis, quomodo illorum, a quibus invocantur, fidei sapientissimi Cælites isti non opere tantum, sed & præsentia ipsa obsequantur. Unde mulier, postquam cum marito in Christi amantem hanc & felicissimam urbem venit, gratam multis modis se exhibens, ad celebrium Sanctorum tabernaculum hoc sanitatisque officinam properavit, ac Domino nostro Jesu Christo, qui per mirabiles hos Cælites ac famulos suos Cosmam & Damianum, ex misericordia sua munificum humano se præstat generi, gloriam dedit.
[222] Restat unicum ex collectione Dehnii miraculum vigesimum nonum, [Crebra fuisse in æde Sanctorum miracula, confirmat] cui alius rursum scriptor præfatiunculam præfixit. Confirmat hæc jam dicta de miraculis in ecclesia SS. Cosmæ & Damiani prope Constantinopolim fieri solitis, ideoque totam dabo. Titulus illius scripti est: Fragmentum narrationis de SS. Cosmæ & Damiani miraculis. Auctor ex versione Dehnii sic inchoat. Magna magnorum ac celebrium cælitum famulorumque Christi Cosmæ & Damiani miracula cum in sancta eorumdem æde ab illis lecta, qui varie ac diversis modis ipsa conscripserant, audirem, & curationes quovis die & tempore peractas, partim ex ipsismet, quos sanaverant, partim ex aliis, qui spectatores aut ministri sanatorum fuerant, cognoscerem; precando precatus sum, & desiderio desideravi, ut & mihi unum vel alterum ex iis miraculis, quæ litteris hactenus mandata non sunt, addere liceret, exemplo viduæ illius, quæ in Dei gazophylacium duos obolos injecit, & in gloriam laudemque magni Dei & Salvatoris nostri Jesu Christi: qui non solum eo tempore, quo carnem induens cum hominibus visibilem in modum conversatus est, sed hodierno etiam die exclamat, dicens: “Pater meus usque modo operatur, & ego operor.”
[223] At enim post creationis opera jactis mundi fundamentis consummata, [in sua Præfatione scriptor postremi.] ut in Geneseos libro beatus docuit Moyses, & celebris apostolus Paulus, in Epistola ad Hebræos scribens: “Et requievit Deus die septima ab omnibus operibus, quæ fecerat”: qualia nunc Salvatoris & Dei nostri cum Patre suo nulla labe infecto, & sancto, bono, vivificante, adorabilique suo Spiritu, opera esse dicemus; nisi quot diebus per Sanctos resuscitare mortuos, sanare contritos corde, & contritiones illorum alligare; implere denique illa, quæ per beatum Isaiam de salutari Incarnatione sua ipse prædixit: “Confortate manus dissolutas, & genua debilia roborate. Dicite pusillanimis: Confortamini, & nolite timere. Ecce Deus vester ultionem adducet retributionis. Deus ipse veniet, & salvabit nos.” Ac interrogatus quasi ab aliquo, quænam signa adventantis præsentia Dei secum allatura esset, addit Propheta: “Tunc aperientur oculi cæcorum, & aures surdorum patebunt. Tunc saliet, sicut cervus, claudus, & aperta erit lingua mutorum.” Hæ igitur, quæ jam olim per beatos Prophetas prædicta sunt, & adventu Christi perfecta, nunc quoque per sanctos ejus famulos Cosmam & Damianum in sancta ipsorum æde cernimus consummari. Unde & ego indignus rudi & agresti sermone gazophylacium illorum, qui ex abysso divitiarum, sapientiæ, & agnitionis Dei, miracula Cælitum istorum, excedentia hominis captum, ante me exposuere, paucis miraculis aucturus, imitatione viduæ illius beatæ, quæ, sicut dixi paulo ante, duos obolos gazophylacio addidit, Divorum eorumdem intercessionem invocans, hinc exordiar.
[224] [Aulicus quidam, diuturno & gravi] Deinde miraculum ipsum ita exponit scriptor memoratus: Contigit non ita pridem, actuarium quemdam, in libellorum scrinio palatii Christum amantis militantem, multis variisque morbis corripi: quorum prima quasi impressio & insultus, convulsione intestinorum cœptus, duobus annis perstitit. Interim, cum non remitterent molestiæ ac mortiferi dolores, juxta prophetiam: “Dolores inferni circumdederunt me, præoccupaverunt me laquei mortis:” in balneis noctes diesque transigens, solatium inde aliquod dolorum nil cedentium aucupabatur: donec istis vale dicto, postquam & cruciatus a cacodæmone ortos non leniri, & non sufficere obsequiis, eo in loco sibi exhibendis, famulos vidit, domi suæ manere constituit, atque ibi interdiu noctuque in solio lavare perseveravit. At biennio elapso, malus, de quo jam ante, dæmon delirium ei immisit: atque sic tentationibus auctis, menteque emota, omnes nervi ejus tam manuum quam pedum, & in capite instrumentorum, quæ arterias vocant, paralysim patiuntur, adeo ut membrorum carnes omnes & musculi tabe absumerentur, sola cutis ossibus obtenta, & nervi ea altius extantes apparerent, maxillæque contraherentur, impedito omni linguæ usu. Unde fiebat, ut quantumvis clamare se crederet ipse, vox tamen ore ejus exiret plane nulla.
[225] [correptus malo, in æde Sanctorum] In summa igitur necessitate constitutus, cum ex misericordia magni Dei ac Salvatoris nostri Jesu Christi, qui peccatores nos mori non vult, sed converti & vivere, ad mentem tantillum rediisset; in sanctam hanc medicamque domum Famulorum Dei & Sospitatorum mundi, servis secum ductis, contendens, ibi se projicit a curatione omni ita remotus, ut & famuli cuncti, de vita desperantes, contemptum desererent. Jam ergo solus omnino sibi relictus, nec homines ullos habens sibi ministrantes ad salutem, in stercore suo (sicut juratus nobis, qui hæc passus est, confirmavit) cogebatur volutari. Denique septem mensibus in sancta hac & veneranda æde exactis, cum non spe vitæ tantum, sed & sensibus jam careret; misericors ille hominumque amans Medicus, qui ad sanandum male valentes venit in hunc mundum, vel, quod verius est, in infimas terræ partes descendit, ut omnia vivificaret, famulos suos Cosmam & Damianum misit, qui sensibilem in modum confidenter accedentes, chirurgica operatione umbilico ejus adhibita, hominem sanarunt Vulneris etiam nunc vestigia in cicatrice remanent: ex quo serosus humor una cum tenuissimis vermibus viginti quinque diebus exivit eo fœtore, ut prope infirmum consistere nemo posset.
[226] At vero, postquam eulogia cerati & consecrato Divis oleo inunctus est, [sanitatem recuperat.] miseratione Dei paulatim maxillæ ejus aperiri, & exilis vox ab ore procedens audiri: deinde sigillatim humeri carne indui, musculi membrorum consolidari, nervi convulsi remitti, cutis cum unguibus mutari, ita ut cælesti gratia ille in novum fere hominem transformaretur. Ac corporea quidem infirmitas, qua eum a cacodæmone irretitum, benignus Deus per sanctos famulos suos Cosmam & Damianum liberavit, ita se habuit. Cum autem & corpus animæ, & corporei morbi animæ morbis similes sint; rogemus nos, qui hæc audimus, Deum, ut, sicut illum corpore, ita nos quoque omnes renovet sancto suo Spiritu in timore suo, quo revertentes ad pristinum statum, hominem veterem, concupiscentiis fraudulentis corruptum, exuamus; induamus autem renovatum in agnitionem ad imaginem Creatoris, ut superna cogitantes, superna quærentes, superna desiderantes, divitum miserationum ejus, tam in hoc sæculo quam in futuro digni reddamur. Ita ratiocinatur auctor, qui multa subjungit ad ostendendam illius miraculi excellentiam. At ea missa facio, quod solum sint ratiocinia, nec ubique accurata.
ACTA
Auctore anonymo.
Ex codice Ms. bibliothecæ Vaticanæ
Interprete J. S.
Cosmas Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Damianus Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Anthimus Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Leontius Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Euprepius Martyr Ægis in Cilicia (S.)
A. Anonymo.
Εν ὑπατείᾳ Διοκλητιανοῦ καὶ Μαξιμιανοῦ ἡγεμονεύοντος λυσίου, τῇ ἐν αἰγέαις πόλει, τῇ προεπτᾷ Καλανδῶν δεκεμβρίων (μηνὸς νοεμβρίου εἰκαδιπέμπτῇ) προκαθήσας ὁ ἡγεμὼν ἐν τῷ ναῷ, ἔφη· κάλει τοὺς τῆς κακῆς θρησκίας τῶν χριστιανῶν· ἡ τάξις εἶπεν· ἐστήκασιν πρὸς τοῦ βήματός σου κύριε. ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· ποίας θρησκίας ἐστὲ, ἢ ποίας τύχης τυγχάνετε, ἢ τί τὰ ὀνόματα ὑμῶν, ἢ ποίας ἐστὲ πόλεως; Κόσμας καὶ Δαμιανὸς εἶπαν· πόλεώς ἐσμεν τῆς ἀραβίας. ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· πῶς δὲ προσαγορεύεσθε; Κοσμὰς εἶπεν· ἐγὼ Κοσμὰς καλοῦμαι· ὁ δὲ ἡμέτερος ἀδελφὸς Δαμιανὸς, γενοὺς ὄντες μεγίστου, ἰατροὶ ἐπιτήδευμα· ἔχομεν δὲ ἄλλους ἀδελφοὺς καὶ εἰ κελεύεις τὰς ἑαυτῶν προσηγορίας λέγομεν. ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· εἴπατε ἀφόβως. Κοσμὰς εἶπεν· Ἄνθιμος, Λεόντιος, Ευπρέπιος λέγονται. Ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· ποίας θρησκίας ἐστὲ; Κοσμὰς εἶπεν· Χριστιανοὶ. Ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· ἀπαρνησάμενοι ὑμῶν τὸν Θεὸν, προσέλθατε καὶ θύσατε τοῖς μεγάλοις τοῖσ σύμπασαν οἰκουμένην διμιουργίσασιν. Κοσμὰς καὶ Δαμιανὸς καὶ Ἄνθιμος καὶ Λεόντιος καὶ Ευπρέπιος, ὥς ἐξ ἑνὸς στώματος εἶπον· τοὺς μὲν θεούς σου τοὺς μαθάιους καὶ τὸ μήμα * σου ἀρνόμετα· οὔτε γὰρ ἀνδρὲς ὀνομάζονται ἀλλὰ δαίμονες· ὅθεν καὶ τοὺς ἴσους ὑμῶν δαίμονας θεοὺς ὀνομάσετε.
[2] Ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· δήσαντες αὐτῶν τοὺς πόδας καὶ τὰς χεῖρας εὐτόνως βασανήσατε, ἄχρις ὁμολογούσωσιν θύειν τοῖς θεοῖς. τούτων δὲ βασανησομένων, ἐβόησαν λέγοντες· λυσία ἡγεμὼν, ἐπιμελέστερον ἡμᾶς παίδευσον· ἡμεὶς γὰρ οὐ βασανιζόμεθα. ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· ἐγὼ μὲν ἐνόμιζον διὰ τῶν βασάνων τῶν ὀλίγων τούτων πείθειν ὑμᾶς ἐπὶ θύσαι. νῦν οὖν παρυβρίσατε τὸν βασιλέα καὶ ἐμὲ. κελεύω δὲ θῆναι ὑμὰς, καὶ ἐν θαλάσσῃ βληθῆναι. βληθέντων δὲ αὐτῶν, τὰ δέσμα ἐχόσθησαν, καὶ τὸ ὕδωρ τούτους κούφισαν, ἔθετο ἐπὶ τῆς γῆς μηδὲν ἀδικηθέντας. ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· διδάξατε καὶ ἐμὲ μαγεύειν καὶ κοινωνῶ ὑμῖν. Κοσμὰς καὶ Δαμιανὸς εἶπαν· ἀκολούθησον ἡμῖν ἐν ὀνόματι κυρίου. λυσίας ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· ἐν ὀνόματι τοῦ Θεοὐ μου Ἀδριανοῦ ἀκολουθήσω ὑμῖν. καὶ εὐθὺς ἦλθον δυὸ δαίμονες, καὶ κατῆσχον τὸν ἡγέμονα, καὶ ἐμαστίγωσαν αὐτὸν. ἑτερωθέντων αὐτοῦ σιαγόνων, ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· ἄρατε ὅτι οἱ θεοὶ ἐπ᾽ ὀργῇ μοι ἐγένοντο· ἐπείδηπερ κατέλιπον αὐτοῦς. Κοσμὰς καὶ οἱ λοιποὶ εἶπαν· οἱ θεοὶ ὑμῶν τυφλοὶ καὶ κοφοί εἰσιν καὶ λίθινοι· κατοικητήρια δαιμονίων τυγχάνουσιν· καὶ πῶς οἱ λίθοι θυμοῦνται; ὁ δὲ θεὸς ἡμῶν ἀθάνατός ἐστιν καὶ ἀλιθινὸς καὶ δίκαιος κρίτης.
[3] Ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· οὐκέτι ἀνέχομαι ὑμῶν οὕτως βλασφημησθῆναι τοῦς θεοὺς. πολλαῖς οὖν τιμωρίαις τούτοὺς ὑποβαλῶν, οὐδὲν ἴσχυσεν. καὶ μὴ δυνηθεὶς αὐτοὺς πεῖσαι, ἐκέλευσεν φρύγανα καὶ ξύλα ἐνεχθῆναι, καὶ αὐτοὺς ἐν τῇ πυρᾷ βληθῆναι. βληθέντων δὲ αυτῶν ἐν τῇ πυρᾷ, ἐσχίσθη ἡ γῆ, καὶ ἐδέξατο αὐτοὺς· καὶ εὐθέως τὸ πὺρ ὑπεχώρησεν καὶ ἥλατο εἰς τοῦς παρεστῶτες. καὶ πάλιν, τῆς πυρᾶς ψυγείσης, ἐσχίσθη ἠ γῆ, καὶ ἀνῆλθον οἱ ἅγιοι τοῦ Θεοῦ. ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· ἕως ποτε ἀνθίστασθε καὶ βλασφημεῖτε; προσέλθατε καὶ ἀσπάσασθε τοῦς θεοὺς μόνον. καὶ ἀπέλθατε ὑγιαίνοντες· οἱ ἅγιοι τοῦ Θεοῦ εἶπαν· τῶν βασιλέων τῶν ἀνοήτων καὶ ἀφρόνων καὶ μαινομένων καταφρονοῦμεν, καὶ τοὺς λίθους ἀσπάσασθαι ἔχομεν; τοτὲ θυμωθεὶς ὁ ἡγεμὼν ἐκέλευσεν Κοσμὰν καὶ Δαμιανὸν σταυρωθῆναι. σταυρωθέντων δὲ αὐτῶν καὶ λιθοβολουμένων, οἱ λίθοι ἀνὰ πόδα ὑπῆγον, καὶ ἠδίκουν τοὺς λιθοβολοῦντας.
[4] Τότε ἐκέλευσεν ὁ ἡγεμὼν νούμερα τέσσαρα… στρατιωτῶν καὶ τὰ βέλη ἀναλωσάντων. οἱ ἅγιοι τοῦ Θεοῦ οὐκ ἠδικήθησαν, ἀλλ᾽ ἀποστρέψαντα βέλη, ἀνήλωσαν ἀνδρῶντε καὶ γυναικῶν ὀνόματα πεντακισχίλια, καὶ ἐγένετο ρύσις αἱμάτων τῶν φονευθέντων. ἱδὼν δὲ ὁ ἡγεμὼν, ὅτι ἡττήθη ὑπὸ τῶν ἁγίων, ἐκέλευσεν αὐτοὺς πάντας ξίφει ἀναλωθῆναι. καὶ ἐτέλεσαν τὸ βραβεῖον τῆς ἑξομολογήσεως αὐτῶν ἐν αἰγέαις ἐν τῷ Ἀδριανοῦ τόπῳ εἰκαδιπέμπτῃ νοεμβρίου, βασιλεύοντος τοῦ κυρίου ἡμῶν Ι. Χ., αὐτῷ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰώνας τῶν αἰώνων. ἀμήν.
[Sanctorum interrogatio & libera confessio:] Consulibus Diocletiano & Maximiano a, præfecturam gerente Lysia, in civitate Ægis VII Kalendas Decembris (mensis Novembris die b XXV) sedens pro tribunali præses in templo, dixit: Accerse homines pravæ religionis Christianorum. c Officium dixit: Adstant coram tribunali tuo, domine. Præses dixit: Cujus religionis estis, aut cujus estis fortunæ, aut quæ vobis sunt. nomina, aut ex qua estis civitate d? Cosmas & Damianus dixerunt: Sumus ex civitate Arabiæ. Præses dixit: Qui vero nominamini? Cosmas dixit: Ego Cosmas vocor, frater autem noster Damianus. Ex genere sumus præstantissimo, medici instituto: habemus vero alios Fratres: & horum, si jubes, nomina dicimus e. Præses dixit: Dicite audacter. Cosmas dixit: Anthimus, Leontius, Euprepius nominantur. Præses dixit: Cujus religionis estis? Cosmas dixit: Christiani sumus. Præses dixit: Negantes Deum vestrum, accedite, & sacrificate diis magnis, qui totum fabricaverunt orbem. Cosmas & Damianus & Anthimus & Leontius & Euprepius, tamquam ex uno ore dixerunt: Deos quidem tuos inanes, & simulacrum tuum negamus: neque enim homines vocantur, sed dæmones: unde & dæmones vobis similes nominatis deos.
[2] [torti prius, mari injiciuntur, ac divinitus servantur.] Præses dixit: Pedibus manibusque eorum vinctis, vehementer eos cruciate, donec consentiant deis sacrificare. Ubi vero cruciabantur, clamabant dicentes: Lysia præses, diligentius nos corripe: neque enim nos torquemur f. Præses dixit: Ego quidem per paucos hosce cruciatus persuadere vobis volebam, ut sacrificaretis. Nunc igitur injuria afficitis imperatorem & me. Jubeo vero poni vos, & in mare projici g. Ubi vero erant projecti, vincula soluta sunt: & aqua eos levans, illæsos in terra deposuit. Præses dixit: Docete & me artem magicam h, & vobiscum communicabo. Cosmas & Damianus dixerunt: Sequere nos in nomine Domini. Lysias præses dixit: In nomine Dei mei Adriani i sequar vos: ac subito adfuerunt duo dæmones, & apprehenderunt præsidem, ipsumque verberarunt. Mutatis ejus maxillis, dixit præses: Perspicite, quod dii mihi facti sint irati, quoniam eos dereliquerim. Cosmas & reliqui dixerunt: Dii vestri cæci & muti sunt & lapidei: habitacula sunt dæmonum. Et quo modo lapides irascantur? At Deus noster immortalis est & verus & justus judex.
[3] Præses dixit: Non ultra patior vos ita blasphemantes in deos. [Sancti in crucem sublati, frustra lapidibus impetuntur] Ubi igitur multis ipsos subjecisset cruciatibus k, nihil profecit. Cum non posset illos ad consensum perducere, jussit virgulta & ligna afferri, eosque in rogum injici. Illis vero in rogum injectis, scissa est terra, ipsosque recepit: & continuo ignis loco discessit, delatusque est in adstantes. Et rursum, rogo refrigerato, scissa est terra, & ascenderunt l Sancti Dei. Præses dixit: Quousque resistitis & blasphematis? Accedite & veneramini solum deos: & discedite valentes. Sancti Dei dixerunt: Imperatores insipientes, fatuos, & insanientes m contemnimus, & lapides venerabimur? Tunc iratus præses jussit Cosmam & Damianum n in crucem agi. Cum vero in crucem acti lapidibus impeterentur, lapides e vestigio recedebant, & lædebant lapidantes.
[4] Tunc jussit præses venire cohortes quatuor militum & sagittariorum o. [& sagittis: decollantur.] Sancti Dei non lædebantur: sed revertebantur sagittæ, occidebantque virorum ac mulierum quinque millia p & factus est fluxus sanguinis occisorum. Videns vero præses, quod superatus esset a Sanctis, jussit eos omnes gladio occidi: & consummaverunt victoriam confessionis suæ Ægis in loco Adriani, die vigesima quinta Novembris, regnante Domino nostro Jesu Christo, cui gloria in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Ex hoc loco in Commentario num. 57 probabilius fixi martyrium anno 297, quo prima vice simul consulatum gesserunt Diocletianus & Maximianus, & quo Lysias, ab anno 295 Ciliciæ præfectus, necdum videtur fuisse amotus. De civitate Ægis vel Ægeis dictum est ibidem. num. 56.
b Hæc explicatio forsan addita est a Christianis, in gratiam Græcorum, qui Kalendas non intelligebant.
c Ex hoc Lysiæ mandato colligitur, jam ante comprehensos fuisse Cosmam & Damianum: sed in Actis notariorum comprehensio non solet referri, uti nec adductio, sed sola fere mandata judicis, & utrimque dicta, uti fit in priori horum Actorum parte.
d Quatuor illa, nimirum religionem, genus aut conditionem, nomen & patriam, passim ex Christianis quærebant judices.
e Ex his verbis colligi videtur, Anthimum, Leontium & Euprepium ab initio simul cum Fratribus adductos fuisse, licet in Actis posterioribus & interpolatis contrarium dicatur. Etenim præses non jussit eos adduci, minus etiam comprehendi: sed ab initio Christianos adduci jusserat. Itaque illi adstabant, sed silebant, quod nominatim non interrogarentur.
f Hæc dixerunt procul dubio Sancti, ut confunderent Lysiam, postquam diu torti sentiebant, divinitus se roborari aut etiam illæsos conservari.
g Idem mandatum haud dubie ad ministros direxit Lysias.
h Pronum erat gentilibus, id genus miracula artibus magicis attribuere, cum multi apud illos essent magi; nec satis perspectum haberent, quo usque magorum potestas se extenderet. Quod vero ait præses, Vobiscum communicabo, tentandi gratia solum videtur dictum.
i Constat, Adrianum imperatorem, licet morte infelicissima defunctum, gentilium impia superstitione in deos relatum esse. Itaque sic loqui potuit Lysias, & inferius Sancti dicuntur occisi in loco Adriani. Verumtamen difficulter credam, ex Actis proconsularibus hausta esse omnia, quæ sequuntur de dæmonibus Lysiam percutientibus, ut ab hoc loco Acta videantur interpolata, & reliqua omnia minus sint certa, nonnulla etiam improbabilia. In Actis secundis Sancti dicuntur jussu præsidis ad carcerem ducti, postquam salvi e mari evaserant, præmissis tamen pluribus utrimque dictis. Si facta ipsa intueamur, probabilius est, in carcerem fuisse reductos, quam omnia fuisse peracta eodem die. Nihil tamen certi asserere ausim, cum probabilitas Actorum hic deficiat.
k Hic jam certo usque ad finem loquitur Actorum collector, non ex Actis notariorum, sed ex intellectis aliunde. Cum tamen brevis sit, improbabilia non sunt præcipua ejus asserta de tormentis, quibus Sanctos ait affectos, quandoquidem de hisce assentientes habuerit Aldhelmum, Bedam, Adonem, aliosque plures; iis tamen nonnulla addidit improbabilia, quæ assignabo.
l Modus, quo Sancti ab igne manserunt illæsi, hic assertus omnibus sequentibus displicuit; neque enim verisimile est, Sanctos terræ motu fuisse sub terra receptos, alteraque concussione ab ea iterum egressos. In sequentibus Actis terræ motus asseritur, quo ignis fuerit dispersus, illæsis Sanctis. In tertiis & quartis flamma solum dicitur egressa, omisso terræ motu. Aldhelmus & Ado solum asserunt, Sanctos in igne illæsos mansisse: atque hoc solum censeo asserendum, quoniam adjuncta primi scriptoris nequeant admitti, sequentes vero non potuerint plura scire.
m Hæc non videntur dicta Sanctorum, sed collectoris Actorum.
n De solis Cosma & Damiano loquitur auctor, fortasse quod non cogitaret tunc de nominandis aliis. In secundis & quartis Actis dicuntur alii interim jussu præsidis in carcerem ducti. Unde id illi discere potuerint, ignoro. Suspicor eorum meram esse conjecturam. De lapidatione non meminit Aldhelmus; sed eam asseruerunt Beda, Ado, aliique sequentes.
o Νούμερα τέσσαρα quatuor cohortes habet Græcus. Latinus vero vocem νούμερον forte non intelligens, dixit quatuor milites, alter milites quatuor numero militum, alius quatuor nomina militum. At plures procul dubio jussit adesse, sed fortasse nec integras quatuor cohortes, sed aliquot manipulos.
p Non est quidem incredibile, aliquos adstantium fuisse læsos aut etiam occisos. At numerus certe supra modum videtur exaggeratus, uti & sanguinis fluxus.
* μιμημα opinor
ACTA ALTERA
Auctore anonymo
Ex editione Mombritii.
Cosmas Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Damianus Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Anthimus Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Leontius Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Euprepius Martyr Ægis in Cilicia (S.)
BHL Number: 1967
A. Anonymo.
[Sanctorum comprehensio, prima interrogatio] Tempore Diocletiani & Maximiani imperatorum, sedente Clinio a pro tribunali in civitate Ægæa, quidam ex ejus officio dixerunt ei: Sunt hic quidam Christiani industrii artis medicæ: qui circueuntes civitates & vicos, varios infirmos & spiritibus inmundis vexatos sanant in nomine ejus, qui dicitur Christus: & multa signa facientes, non permittunt homines templorum sacrificiis deos adorare b. Præses audiens hæc, jussit, ut irent ex officio, qui comprehenderent eos. Cumque adducti fuissent; astantibus dicit eis præses: Circuitis civitates & vicos, & suadetis hominibus, ut non sacrificent diis c. Dicite igitur, unde estis: aut cujus fortunæ: aut qui dicimini? Sanctus Cosmas respondit: Si hoc discere vis, præses: dicimus tibi cum fiducia: cives sumus Arabes: fortunam non habemus: nec enim est apud Christianos fortuna, nec nominatur d. Nomina nostra hæc sunt. Ego Cosmas dicor: frater meus Damianus. Sunt autem & alii tres: si vis, & illorum nomina dicimus tibi. Præses dixit: Et illorum nomina dicite. Beatus Cosmas ait: Antimus, Leontius, Euprepius.
[2] Præses ad officium dixit: Adducantur ante tribunal. [& libera confessio:] Abeuntes autem milites comprehenderunt eos, & adduxerunt ad præsidem e. Intuitus autem præses eos, dixit: Audite præcepta mea: eligite, quod expedit vobis, & nolite inobedientes esse: &, si meis verbis acquieveritis, grandes honores ac magnificos ab imperatoribus accipietis. Nam si non acquiescetis mihi, diversis modis pœnarum affligam vos: & cum multa exercuero in vos, negabitis f Christum vestrum. Sancti Martyres quasi ex uno ore dixerunt: Fac, quod vis: Christum enim habentes adjutorem, non formidamus de tuis pœnis. Nos idolis non sacrificamus: sine oculis enim sunt, & sine sensu.
[3] Hæc audiens Præses, jussit eos extendi, & nervis cædi g. [in cruciatu manent illæsi:] Sancti Martyres in ipsis pœnis dicebant: Domine refugium factus es nobis a generatione & progenie. Priusquam montes fierent, & formaretur terra & orbis, a sæculo & in sæculum tu es. Ne avertas nos in humilitate. Ipse enim dixisti: Convertimini filii hominum. Convertere, Domine, & deprecare super servos tuos. Hæc autem orantes permanserunt intacti h in pœnis. Dixerunt autem ad præsidem: Majora horum adhuc infer tormenta, ut agnoscas fortitudinem in nos virtutis Dei esse. Quæ enim nobis intulisti tormenta, non nos contigerunt: sicut vides, corpore sani astamus tibi.
[4] [in mare projecti, emergunt incolumes:] Præses dixit: Ego quidem sperabam vos credere: propterea non graviora tormenta intuli vobis. Video enim vos in impietate vestra permanere; & non velle sacrificare diis: ideo jubebo vos alligatos cathenis mitti in mare. Sancti Martyres dixerunt: Fac, quod vis, præses: cognoscere habes & in hoc virtutem Dei nostri i. Tunc alligaverunt omnes milites cathenis: & ducebant, ut mitterent eos in mare. Martyres vero euntes cum gaudio psallebant dicentes: In via testimoniorum tuorum, Domine, delectati sumus, sicut in omnibus divitiis. Et, si ambulaverimus in medio umbræ mortis; non timebimus mala: quoniam nobiscum es, Domine. Virga tua & baculus tuus ipsa nos consolata sunt. Parasti in conspectu nostro mensam adversus eos, qui tribulant nos. Inpinguasti in oleo caput nostrum: & poculum tuum inebrians quam præclarum est. Et misericordia tua subsequatur nos omnibus diebus vitæ nostræ. Deduxisti nos Deus in portum voluntatis tuæ. Et hæc dicentes sancti Martyres pervenerunt ad locum. Et milites tenentes eos, jactaverunt in mare. Confestim autem angelus Domini k stetit secus illos: & dirupit vincula eorum, & ejecit eos intactos.
[5] [redeuntque ad præsidem, qui factum magiæ attribuit.] Quæstionarii autem cum festinatione euntes, quæ contigerant, nunciaverunt præsidi. Præses autem jussit eos statim adduci in conspectu suo: & dixit eis: maleficia l vestra omnes vicerunt: Docete & me etiam artem vestram. Sanctus Cosmas dixit: Absit: malefici nos non sumus, sed Christiani: & in nomine Dei nostri virtutem deorum vestrorum dejicimus. Et tu, si factus fueris Christianus; videbis per ipsum ista omnia: & cognosces cohoperantem virtutem Christi. Præses dixit: In nomine dei mei Adriani, sequor vos, ubi eritis. Ista autem eo dicente, statim insiluerunt in eum duo spiritus mali: & erant flagellantes eum in maxillis ejus per horam unam. Tunc Præses exclamavit, dicens: Precor vos, Servi Dei, ut oretis pro me, ut liberer de ista pœna. Sanctis orantibus pro eo, statim fugerunt dæmones m. Præses autem surgens de tormentis, dixit: Cognovistis quomodo dii recalcitraverunt adversum me: quoniam volui derelinquere eos: & quali castigationi tradiderunt me. Sancti autem respondentes, dixerunt ei: Quomodo non cognoscis, insensate: quia a Deo facta est tibi misericordia: sed credis cæca & surda sanasse te idola: & deos eos nominas. Cognosce, qui præstitit tibi sanitatem, Dominum Jesum Christum: noli confidere in illis diis, quos colis.
[6] Præses hæc audiens, & non sufferens eorum constantiam, [Sancti in carcerem reducti,] dixit eis: Per deos, quia nunquam vobis acquiescam: sed diversis modis cruciabo, & corpora vestra bestiis tradam: ut discatis imperatorum obedire præceptis. Et hæc dicens, jussit eos duci in carcerem n; usque dum cogitaret: quid de eis faceret. Ducentibus autem eos militibus, Sancti psallebant, dicentes: Cantemus tibi, Domine canticum novum, quia mirabilia fecisti. Salvasti enim nos ex affligentibus nos: & eos, qui nos oderunt, confudisti. Memor es misericordiæ tuæ Jacob, & veritatis tuæ domui Israël. Viderunt omnes fines terræ salutare Dei nostri. Et hæc orantes, finierunt noctem in hymnis & orationibus.
[7] Alia autem die sedens pro tribunali Lysius, jussit in conspectu suo eos astare. [deinde in ignem injecti, exeunt sani.] Cumque adducerentur, dicebant: Da nobis auxilium de tribulatione, Domine, & vana salus hominis. In Deo faciemus virtutem: & ipse ad nihilum deducet tribulantes nos. Illi autem steterunt ante præsidem: & dixit ad eos præses: Acquiescitis sacrificare, aut permanetis in stulticia vestra? Martyres respondentes, dixerunt: Christiani sumus, & Deum nostrum non negamus. Fac nunc, quod vis: nos enim idolis non sacrificamus. Præses autem intuitus admirabilem sermonem eorum, jussit ligna sicca afferri, & accendi ignem copiosum, & in eundem eos mitti. Ministri autem, quod eis præceptum fuerat, fecerunt cum festinatione: & miserunt eos in ignem. Steterunt autem beati Martyres in medio ignis psallentes, & dicentes: Ad te levamus oculos nostros, Domine, qui habitas in cælis. Ecce sicut oculi servorum in manibus dominorum suorum: & sicut oculi ancillæ in manibus dominæ suæ: ita oculi nostri ad Dominum Deum nostrum; donec misereatur nostri. Miserere nobis, Domine, miserere nobis, quia multum repleti sumus contemptione. Mitte nobis, Domine, adjutorium: & libera nos ab insurgentibus in nos; ne quando dicant, qui te non noverunt: Ubi est Deus eorum? Ita autem eis orantibus, statim terræmotus factus est magnus: & flamma exiliens conbussit multitudinem gentilium astantium. Martyres autem intacti exierunt ab igne o, ita ut nec capillus eorum tactus esset ab igne: & sic steterunt in conspectu omnium.
[8] Præses autem stupefactus de mirabilibus, quæ viderat, [Sancti rursum dicuntur torti in equuleo:] stetit per horam unam: & convocans eos, dixit: Per deos quia vehementer cogito propter vos: quod talem flammam artes vestræ magicæ devicerunt. Sancti autem Martyres dixerunt: Usque quo, inique, non cognoscis Dei in nos fieri misericordiam? Jubes enim nos lapidibus sine sensu sacrificare. Istud sane cognosce: quia non recedimus a Deo nostro, nec sacrificamus dæmoniis immundis. Iratus autem præses, jussit eos levari in eculeo: & cædi incessanter. Angelus autem Domini stans, auferebat ab eis dolorem. Quæstionariis autem deficientibus usque ad mortem, jussit deponi eos de eculeo p: & venire ante tribunal. Venerunt autem: & steterunt ante eum hilari vultu, & gratia Dei pleni. Præses dixit ad eos: Per deos quia non vincent me maleficia vestra: sed affligam vos diversis modis pœnarum. Novissime autem corpora vestra avibus tradam. Martyres respondentes, dixerunt: Habentes in cœlo æternum Regem Dominum nostrum Jesum Christum, non pertimescimus tuas pœnas: Fac, quod vis: hæc enim frequenter audisti a nobis.
[9] [Cosmas & Damianus in crucem acti, lapidibus & sagistis frustra impetiti.] Tunc iratus Lysius præses, jussit sanctos Cosmam & Damianum crucifigi, & a multitudine lapidari. Beatos vero Antimum, Leontium, & Euprepium flagellatos in carcerem q duci. Quæstionarii vero crucifixerunt sanctos Cosmam & Damianum. Mittebat autem populus super eos lapides: & ipsi lapides super eos redibant. Videns itaque præses ministros plagatos, amplius furore accensus, jussit quattuor milites r venire, & sagittare viros illos. Sanctos vero Antimum, Leontium, & Euprepium jussit de carcere ejectos juxta crucem astare s. Emissis autem sagittis, non eos contigerunt: nam sagittæ super mittentes revertebantur. Intuitus autem hæc præses, & videns se victum in omnem virtutem suam: Cœpit male torqueri: & jussit capita eorum gladio amputari.
[10] [Capita Sanctis omnibus amputata.] Statimque suscipientes eos spiculatores, perduxerunt ad locum, ubi futura erat consumatio eorum. Euntes autem Martyres, tamquam ex uno ore laudantes Deum, dicebant: Bonum est confiteri Domino, & psallere nomini tuo, Altissime: ad annunciandum mane misericordiam tuam, & veritatem tuam per noctem: quia magnificasti in nos misericordiam tuam. Vir insipiens non cognoscet: & stultus non intelliget ea. Cum exurentur peccatores sicut fœnum: & dispergentur omnes, qui operantur iniquitatem. Populum tuum humiliaverunt, hereditatem tuam vexaverunt: ut intereat sæculum sæculi: tu autem altissimus in æternum, Domine. Et hæc dicentes beati Martyres extenderunt manus suas ad cælum, & orantes intra se dixerunt. Amen. Accedentes autem spiculatores, absciderunt gladiis capita eorum: & sic in tranquilitate & pace tradiderunt Deo animas suas, recipientes a Salvatore coronam victoriæ. Passi sunt autem gloriosi martyres Cosmas & Damianus, Antimus, Leontius, Euprepius, in civitate Ægæa quinto Calendas t Octubres, regnante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor & gloria cum Patre & Spiritu sancto in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Lege Lysio: nam Lysium num. 7 & 9 vocavit præsidem, vero nomine Lysiam dictum. In codicenostro, qui cum his Actis fere consonat, legitur: Residente Lisia præside in Egea civitate pro tribunali &c.
b Hæc accusatio non legitur in primis Actis, ideoque habenda solum est pro conjectura scriptoris Latini; uti & mandatum Lysiæ de Sanctis comprehendendis. Novimus, comprehensos fuisse: nescimus, qua occasione, aut cujus mandato id factum sit.
c Priora hæc verba rursum sunt scriptoris, sua addentis: sequentes vero interrogationes ex primis Actis.
d Hoc responsum de fortuna fictitium est. Nam responderunt Sancti, ex præclaro genere se esse, & arte medicos.
e Ex conjectura hoc mandatum de adducendis Fratribus, ipsamque adductionem scripsit auctor. Magis credo, ab initio præsentes fuisse, ut dixi ad Acta prima lit. e.
f Dicta præsidis fidelius exposita sunt in Actis primis, uti & responsum Sanctorum.
g Nervisne cæsi fuerint, an alio modo cruciati, non habent Acta prima. Id itaque pro conjectura habendum. At constat, cruciatos fuisse.
h Illæsos mansisse Sanctos, verbis suis ipsi insinuant in Actis primis. Haud dubie etiam orarunt in tormentis, sed quibus usi sint verbis, nescivit scriptor. Sequentia Sanctorum ad præsidem verba fidelius relata vide in Actis primis.
i Quid præsidi responderint Sancti, non habent Acta prima, ut hoc Sanctorum responsum sit habendum pro conjectura, eaque non admodum probabili, licet eventu fuerit confirmatum. Quæ mox sequuntur verba sacræ Scripturæ Sanctis attributa, sunt scriptoris meditantis, qualis Martyribus congrueret oratio. Tales sunt omnes, quæ deinceps sequentur Sanctorum orationes, quod semel monuisse sufficiat.
k Divinitus emersisse Sanctos incolumes, habent & Acta prima, idque solum cum vinculorum solutione asserendum videtur.
l Pro magicis auctor posuit maleficia. Ado num. 4 laudatus, qui hæc Acta præ oculis habuisse videtur, dixit etiam maleficia. Attamen quidquid fit arte magica, etiamsi gravissimum sit peccatum, non statim vocatur maleficium: neque emersionem e mari præses dixisset maleficium, sed arti magicæmore gentilium factum falso attribuit.
m Quod de duobus dæmonibus dicitur, haustum quidem est ex Actis primis, quorum fides incertior fit circa hunc locum; sed amplificatum supra modum, dum per horam unam verberatus dicitur præses, dum asseritur Sanctorum preces flagitasse, iisque dæmonum illa vexatione liberatus fuisse. Totum factum videtur admodum incertum.
n De Sanctis ad carcerem reductis nihil est in Actis primis. Attamen ad ea lit. 1 observavi, improbabile non esse, Sanctos fuisse reductos in carcerem, quod auctor primus tantum videatur habuisse Acta notariorum usque ad emersionem Sanctorum e mari, reliquorum vero confusam dumtaxat habuisse notitiam.
o Consule de liberatione ex igne dicta nostra ad Acta prima lit. l.
p Quemadmodum incerta sunt dicta præsidis & Martyrum, quæ post liberationem ex igne referuntur & mox sequentur; ita nihil certi est de asserta hic tortura in equuleo.
q Vide observationem ad Acta prima lit. n.
r In primis cohortes quatuor militum.
s Hoc rursum non legitur in primis Actis, & saltem incertum est.
t Hunc martyrii diem procul dubio fixit auctor, quia videbat Sanctos eo die coli in Romana Ecclesia. In primis Actis dicuntur passi die 25 Novembris. In codice nostro, cum his Actis passim congruo, dies martyrii omittitur.
ACTA TERTIA
Auctore anonymo.
Ex codice nostro Ms. P. 155.
Cosmas Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Damianus Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Anthimus Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Leontius Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Euprepius Martyr Ægis in Cilicia (S.)
BHL Number: 1969
A. Anonymo.
[Sancti gratia curandi insignes, gratis omnia præstant:] Temporibus Diocletiani & Maximiani erat quædam mulier in civitate Egia a, venerabilis ac timens Deum, nomine Theodote. Hæc omnibus diebus serviens Deo, & piis operibus insistens, & faciens mandata Dei, sanctos geminos b fratres Cosmam & Damianum enixa est. Quæ cum eos nutrisset, & litteris instruxisset, medicinæ arte a Spiritu sancto edocti sunt, curare secundum Euangelium omnem egritudinem & omnem infirmitatem, non solum in hominibus, sed etiam in jumentis, ut impleretur sermo Propheticus: Homines & jumenta salvabis, Domine. Passiones vero, quas curabant, hæ erant. Cecis visum in nomine Jesu Christi restituebant, claudis gressum, surdis auditum, mancis restaurationem. Spiritus immundos repellebant ex obsessis corporibus, & omnem amaritudinem corpori humano detrahebant per gratiam celestem. Hæc facientes a nullo, tam divite quam paupere, aliquid accipiebant, mandatum Salvatoris custodientes: Gratis accepistis, gratis date.
[2] [comprehensi & interrogati,] Eo tempore facta est persecutio Christianorum in civitate Egia. Sedens itaque pro tribunali Lisias, audivit vitam beatissimorum martyrum Cosmæ & Damiani, & quæ & quanta per eos Dominus circa egrotantes ageret, eo quod essent Christiani medicinæ arte imbuti, circumeuntes, & alia multa signa c in nomine ejus facientes. Audiens hæc præses, direxit quosdam, qui eos tenerent: & statim presentantur. Sancti vero Martyres stabant hilari vultu. Et aspiciens eos præses, dixit: Quare vos circumeuntes civitates vel provincias, quamplurimos cogitis recedere a deorum nostrorum cultura? Nisi acquieveritis mihi, diversis tormentis consumam corpora vestra. Primum quidem dicite mihi, cujus estis provintiæ, & quæ sunt nomina vestra? Sancti Martyres dixerunt. Hoc si vis scire, Arabiæ provintiæ cives sumus. Nomina autem nostra hæc sunt. Ego quidem Cosmas dicor, frater meus Damianus. Christiani autem sumus ex magno genere d.
[3] [in mare projiciuntur, & sani emergunt:] Præses dixit: Ut ego video, perseveratis in his impietatibus vestris, nolentes converti ad deorum nostrorum culturam, ut impleatis præcepta imperatorum: propter hoc precipio vos vinctos in mare precipitari. Sancti Martyres dixerunt: Expecta paulisper, & videbis Dei nostri virtutem fieri e in nobis. Et vincti cathenis secundum præsidis preceptum pergebant gaudentes & psallentes: In via testimoniorum tuorum delectati sumus, Domine, sicut in omnibus divitiis. Propter nomen tuum, Domine, si ambulemus in medio umbræ mortis, non timebimus mala, quoniam tu nobiscum es, Domine. Virga tua & baculus tuus ipsa nos consolata sunt. Parasti in conspectu nostro mensam spiritalem adversus eos, qui tribulant nos. Impinguasti in oleo capita nostra poculo tuo novi Testamenti, inebrians nos: & misericordia tua subsequatur nos omnibus diebus nostris, perducens in portum voluntatis tuæ. Hæc illis psallentibus, venerunt ad locum, & miserunt eos in mare. Statim affuit angelus Domini, & disrupit vincula eorum, & disjecit eos de mari illesos. Milites vero venerunt, & nuntiaverunt præsidi, quod viderunt.
[4] [in igne similiter manent illæsi:] Audiens hec præses, & cogitans, quia nichil adversus eos prevaleret, nec posset eos separare a Christi fide, furore commotus, jussit afferri sarmentum, & ignem copiosum succendi, & ibi precepit mitti sanctos Martyres. Ministri ergo comprehensos Sanctos miserunt in ignem. Illi autem ambulabant in medio fornacis, sicut in paradiso exultantes & dicentes: Ad te levamus oculos nostros, qui habitas in celo: respice in nos, Domine Jesu Christe, ut non dicant, qui non noverunt nomen tuum: Ubi est Deus eorum, in quo speraverunt? Orantibus hæc Sanctis, statim nutu Dei egressa est flamma, & combussit plurimos impiorum, & mortui sunt. Sancti vero apparuerunt illesi, ut nec capillus eorum exustus fuisset ab igne.
[5] Videns hæc præses, valde iratus est, & jussit Cosmam & Damianum crucifixos lapidari. [in cruce lapidibus & sagittis non læduntur:] Et crucifigentes, lapidabant eos. Lapides vero virtute Dei compulsi, retro conversi vulnerabant eos, qui lapidabant illos. Videns insanus judex ministros suos vulneratos, furore accensus, jussit venire quatuor milites, qui eos sagittarent. Et fecerunt secundum præsidis precepta. Et accedentes milites, expenderunt omnes sagittas suas in Sanctos, & nichil nocuerunt eis. Sagittæ vero conversæ interfecerunt plurimam multitudinem virorum ac mulierum, ita ut fluvius sanguinis videretur currens in eo loco.
[6] Videns præses victam omnem malitiam suam, perturbatus est usque ad mortem, [tandem capite minuuntur.] & jussit gladio amputari capita eorum. Suscipientes eos carnifices, ducebant ad locum, ubi decollandi erant. Cumque ducerentur, tamquam ex uno ore psallebant, & dicebant sic: Bonum est confiteri Domino, & psallere nomini tuo, Altissime, ad annuntiandum mane misericordiam tuam super nos. Sed vir insipiens non cognovit, & stultus non intelliget ea. Et hæc dicentes venerunt ad locum, & extensis manibus ad Orientem, oculos intenderunt in cælum, & orantes in cordibus suis, sicut ex uno ore dicebant: Amen. Statim accedentes carnifices, gladio amputaverunt capita eorum, & sic in pace animas sanctas reddiderunt, suscipientes victoriæ palmam. Tunc piæ mentis homines rapuerunt corpora eorum, omnibusque rite gestis sepelierunt eos, fratres germanos spiritu & fide, ubi usque in presentem diem cælestia beneficia largiuntur in eodem loco.
[7] Non post multum tempus rusticanus quidam egressus est ad metendum: [Miraculum fabulosum.] & dum post laborem, sumpto cibo, somno se dedisset, & aperto ore dormiret, serpens ingressus est per os ejus in ventrem. Qui expergefactus non intellexit, quod passus est, sed insistens operi, campum, quem reliquerat, mensus est. * Sero autem, cum domum redisset, consueto more comedit & bibit. Et cum se cubito collocasset, cepit violenter serpentis infestatione torqueri, & gemitus cum clamore emittere. Qui vero in hospitio ejus erant, contristabantur, ignorantes passionem ejus. Ille autem voce magna dixit: Deus sanctorum Cosmæ & Damiani, adjuva me. Igitur cum a serpente magis ac magis torqueretur, cucurrit ad locum, ubi erant corpora f Sanctorum, & clamans dicebat ad SS. Cosmam & Damianum: Adjuvate me. Exaudita est itaque vox ejus. Famuli enim Christi eum dormire fecerunt, ut eo ordine, quo ingressus est, malignus serpens egrederetur. Compulsus itaque, ut exiret, per os ejus caput erexit se. Videbant hæc omnes populi, quæ per eos fiebant. Et cum totus fuisset expergefactus homo, dicit: Nemo manum suam super serpentem istum mittat, quoniam preceptum est illi in gehennam ignis g intrare. Et his dictis, serpens nusquam comparuit.
ANNOTATA.
a De hisce Actis præmonui in Commentario num. 26, scripta videri post prolixiora & magis fabulosa, quæ sequentur, sed cum aliquo delectu, quo auctor abstinuit a fabulis crassioribus. Non pauca tamen affert, quæ corrigenda sunt, omniaque fere videntur desumpta ex Actis quartis. Hæc autempræmitto, quia minus sunt fabulosa. Nihil annotabo ad ea, quæ cum primis congruunt: solum assignabo ea, quæ aut incerta sunt, aut falsa. Primo itaque in civitate Ægis, hic Egia dicta, ubi coronati sunt Sancti, non recte dicitur fuisse eorum mater, ibique Sanctos enixa, cum nati sint Arabes. Secundo incertum est, an fuerit Theodote vocata. Utrumque profluxit ex Actis quartis, & verisimiliter ex documento Græco in Acta quarta.
b An gemini fuerint Sancti, educatique modo hic relato, non est omnino certum. De utroque tamen consentit S. Aldhelmus, in Commentario num. 22 laudatus, qui & gratiam sanandi iisdem attribuit. At non loquitur de jumentis, quod videtur fabulosum.
c His similia etiam leguntur in Actis secundis, nec tamen illa causa comprehensionis videtur certa.
d Non debet lectorem movere, quod hic auctor omittat tres Fratres: nam multa alia pro arbitrio omisit. Forte tamen id fecit, quia de iis non agit S. Aldhelmus.
e Hæc responsio jam, ut incerta, improbata est ad Acta secunda. At hic auctor dicta omnia accepitex Actis quartis. Ideo de iis plura non annotabo.
f Quemadmodum auctor omisit fabulas de sepultura excogitatas, ita & hoc miraculum omittere debuerat, cum mera videatur fabula. At fabulam potius auxit, dum hominem deduxit sanandum ad corpora Sanctorum, ut etiam habet Græcus. Auctor vero sequentium Actorum id non habet, sed sola Sanctorum invocatione serpentem egressum narrat.
g Quis vel ex solis his verbis, quæ alter etiam habet, non videat, narrari fabulam indocte excogitatam. Plura non addo. At collatio sequentium Actorum docebit studiosum lectorem, unde horum auctor sua omnia exscripserit.
* messuit
ACTA
Partim fabulosa
Ex codicibus Mss. inter se collatis.
Cosmas Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Damianus Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Anthimus Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Leontius Martyr Ægis in Cilicia (S.)
Euprepius Martyr Ægis in Cilicia (S.)
BHL Number: 1970
Ex Ms.
CAPUT I.
Sanctorum gesta ante martyrium, partim fabulosa, partim incerta.
[Sanctorum natales, institutio, gratia curationum,] Licet omnium Sanctorum gesta veneranda reverenter piis animis legantur & nuntientur, nec quisquam possit seu legendo sive audiendo gesta Sanctorum piger ac fide tepidus remanere: & non, discussa mentis infirmitate, alacer ad eorumdem Sanctorum venerabiles palmas festinare a. Igitur * temporibus Diocletiani & Maximiani fuit quædam mulier in civitate Egea, venerabilis ac timens Deum, nomine Theodota. Hæc omnibus diebus vitæ suæ serviens Domino, & piis operibus insistens, ac faciens mandata Dei, sanctos geminos fratres Cosmam & Damianum enixa est. Quos cum enutrisset & litteris instruxisset; medicina quoque arte a sancto Spiritu docti sunt, curare secundum Euangelium omnem ægritudinem & omnem infirmitatem, non solum in hominibus, sed etiam in jumentis; ut impleretur sermo Propheticus: Homines & jumenta salvabis, Domine. Passiones, quæ curabantur hæ sunt. Cæcis visum in nomine Jesu Christi restituebant, claudis gressum, surdis auditum, mancis restaurationem. Spiritus immundos ex obsessis corporibus repellebant, & omnem amaritudinem a corpore humano detrahebant per gratiam cælestem: & hæc facientes a nullo aliquid, tam a divite quam a paupere, accipiebant, mandatum Salvatoris custodientes, dicentis: Gratis accepistis, gratis date.
[2] Eodem tempore fuit matrona quædam, nomine Palladia b, [sanationes fabulosæ.] clinica. Hæc omnem censum proprium cum erga medicos expendisset, & nihil profecisset, cognita opinione Cosmæ & Damiani; festina cucurrit, complexaque pedes eorum postulabat, ut eorum visitationem mereretur. Qui, fide ejus explorata, prompto animo eam, Domino juvante, curaverunt. Quæ agnoscens, quod per eos Dominus curare eam dignatus est, laudem dedit Deo, qui illis hanc coronam virtutis, & curationum contulit gratiam. Sciens c autem quia a nullo, neque a divite neque a paupere, quicquam accipiebant, occulte obtulit sancto Damiano quoddam munus d: & cum nollet accipere, volvebat se pedibus ejus; & sacramentis terribilibus constrictus, suscepit munusculum ejus, ne spernere videretur nomen Domini, per quod adjuratus est. Hoc cum sanctus Cosmas comperisset, valde contristatus est, & præcepit, ne corpus ejus una cum ipso sepeliretur e. In eadem nocte apparuit servo suo Cosmæ Dominus, dicens: Quare sic locutus es propter illud munus? Non mercedis gratia; sed per nomen meum adjuratus, suscepit munus. Multis igitur mirabilibus factis, quadam die invenerunt camelum f debilitatum arte diabolica: quem sanum restituentes, illæsum abire jusserunt.
ANNOTATA.
a Brevis illa præfatio in aliquot codicibus omittitur, & sensu minus perfecto cum sequentibus jungitur. Variantes non assignabo, nisi præcipuas,cum Acta tanti non sint, ut præcipua cura hic oporteat Annotata extendere.
b Hanc mulierem Græci a suis Confessoribus sanatam dixerunt: sed Ponadia vocatur apud Dehnium pag. 8 aut 9, sed ibidem pag. 25 & apud Latinos passim Palladia. Attende, lector, quam belle cohæreat fabula. Nam figmentum esse inane, non dubito. Dicitur clinica, id est, ægrota lecto affixa. Mox tamen ait auctor, festina cucurrit, & tamquam recte valentem in actione repræsentat. In memorato monumento Græco eadem reperitur contradictio.
c Idem rursus dicit fabulator Græcus, acsi voluisset dare mulier, quia illi nolebant accipere.
d Tria ova habet dictus fabulator Græcus, quem & alii Græci secuti sunt. Tria ova item legitur in uno ex codicibus nostris minus vetusto, & in apographo aliunde accepto.
e Imprudens fabulator hoc suo figmento non laudat S. Cosmam, sed impatientem, iracundum, implacabilem exhibet. Accedit pertinacia in non revocando injusto mandato, postquam in visione fingit a Domino monitum. Eadem fabulatur Græcus, ac diserte addit, nemini indicatam a Cosma visionem, sive mandatum non revocatum.
f Camelus hic in fabulam inducitur pro catastrophe, nimirum ut in fine peroret humana voce, & Sanctos simul sepeliri jubeat.
* al. denique
CAPUT II.
Martyrium Sanctorum, ex primis Actis compositum & interpolatum.
[Sancti delati & comprehensi,] Sed ut eorum vita amplius passione claresceret, facta est persecutio Christianorum in civitate Egea, proconsule Lysia. Sedens itaque pro tribunali, audivit ab officio suo vitam beatissimorum martyrum Cosmæ & Damiani; quæ & quanta per eos Dominus circa ægrotantes ageret, eo quod essent Christiani, medicinæ artis in primis imbuti, circumeuntes civitates vel provincias, infirmos curantes, & omnes oppressos ab spiritibus immundis in nomine ejus, qui dicitur Christus, curantes; sed & alia signa in nomine ejus facientes. Hæc a videntes cultores deorum nostrorum recedunt a sacratissimis immolationibus eorum, his magis * consentientes. Audiens igitur præses hæc verba, dirigit quosdam de officio, qui eos tenerent: & statim ab apparitoribus præsentantur.
[4] [interrogatique & fidem confessi,] Sancti vero Martyres stabant hilari vultu. Et aspiciens eos impurissimus præses, dixit: Quare vos circumeuntes civitates vel provincias, quam plurimos cogitis recedere a deorum nostrorum cultura? Nisi adquieveritis, consumam corpora vestra. Primum quidem dicite mihi: cujus estis provinciæ, & quæ sunt nomina vestra, vel cujus sitis fortunæ? Martyres dixerunt: Hoc si vis scire, Arabicæ provinciæ cives sumus. Nomina autem nostra hæc sunt. Ego quidem Cosmas dicor, frater meus Damianus. Fortuna autem quid sit, ignoramus. Christiani enim sumus ex magno genere. Habemus autem & alios fratres. Si vis, nomina eorum dicemus tibi. Præses dixit: Dicite ergo, nihil metuentes. Sanctus Cosmas respondit: Nomina eorum hæc sunt: Anthimus, Leontius, Euprepius. Præses dixit: Facite eos ad me venire. Euntes vero beati Martyres b cum officio, adduxerunt eos ad præsidem.
[5] [in tormentis manent illæsi:] Videns eos præses, dixit: Tractantes, quod expedit vobis, accedite, & sacrificate diis nostris. Si vero nolueritis, crucians vos tormentis, negare faciam Christum. Sancti Martyres sicut ex uno ore dixerunt: Tormenta tua valde contempnentes, non timemus: fac ergo, quod putas: nam idola surda & cæca, quæ sunt lapides & æramenta, deos dicere non possumus. Audiens hæc præses, præcepit vinctos manibus & pedibus fortiter torqueri. Sancti Martyres, dum torquebantur, dicebant: Domine, refugium factus es nobis a generatione & progenie. Priusquam fierent montes, & firmaretur orbis terræ, a sæculo & usque in sæculum tu es. Ne avertas nos, Domine, in humilitatem: & dicas: Convertimini filii hominum. Convertere, Domine, aliquantulum, & deprecare super Servos tuos, & libera nos a laqueo diaboli, & filii ejus Lysiæ præsidis; quia in te speravimus, Domine, & tu es gloriosus in sæcula. Et dixerunt: Amen. Hæc autem orantes, manebant inlæsi. Et dicebant ad præsidem: Si habes crudeliora tormenta, infer nobis, ut cognoscas, quia nihil nobis tormenta tua prævalent, adjuvante nos Christo.
[6] Præses dixit: Ego quidem putabam per parva tormenta suadere vobis, [præcipitati in mare emergunt incolumes,] ut applicarem vos ad propitios deos: sed, ut video, perseveratis adhuc in impletatibus vestris, nolentes converti ad deorum nostrorum sacrificia, ut impleatis præceptum imperatorum. Propter hoc præcipio, vinctos vos catenis in mare præcipitari. Sancti Martyres dixerunt: Expecta paululum, & videbis Dei nostri virtutem fieri in nobis. Vincti autem catenis, secundum præsidis præceptum, pergebant gaudentes & psallentes: In viis testimoniorum tuorum, Domine, delectati sumus, sicut in omnibus divitiis. Propter nomen tuum, Domine, si ambulemus in medio umbræ mortis, non timebimus mala, quoniam tu nobiscum es, Domine. Virga tua & baculus tuus ipsa nos consolata sunt. Parasti in conspectu nostro mensam spiritalem adversus eos, qui tribulant nos: impinguasti in oleo capita nostra, & poculum tuum novi Testamenti inebrians nos: & misericordia tua subsequetur nos omnibus diebus nostris, & perducet nos in portum voluntatis tuæ. Hæc illis psallentibus, venerunt ad locum. Et accipientes eos ministri, secundum quod eis fuerat præceptum, miserunt eos in mare. Statim angelus Domini affuit, & disrupit vincula eorum, & ejecit eos de mare inlæsos.
[7] Euntes vero milites, nuntiaverunt præsidi, quæ viderunt. [id artibus magicis attribuente præside.] Audiens vero præses, jussit eos ad se perduci: & adstantibus eis dixit: Per deos magnos, Herculem & Jovem, maleficiis * vincitis, quia & tormenta contempnitis, & mare sopistis. Docete ergo & me maleficia vestra, ut & ego sequar vos, communicans operibus vestris, Sancti vero Cosmas & Damianus dixerunt: Nos maleficia nescimus: Christiani enim sumus, & in nomine Christi maleficiorum virtutem ad nihilum deducimus. Si vis, esto Christianus, & videbis Domini nostri Jesu Christi virtutem. Præses dixit: In nomine dei Adriani sequar vos. At ubi hunc sermonem dixit, statim advenerunt duo nequissimi spiritus, missi ab angelis c, & cedebant eum in faciem. Præses vero, cum diu torqueretur, dixit ad sanctos Martyres: Deprecor vos, o boni Milites Christi, orate pro me ad Dominum vestrum, quo possim ab istis dæmonibus liberari. Sancti vero Cosmas & Damianus oraverunt ad Dominum nostrum Jesum Christum, ut cessarent dæmones, ne eum torquerent. Cum autem recessissent dæmones ab eo, dixit: Videtis, qualiter dii indignati sunt adversum me, quia derelinquere eos cogitabamus. Sancti Martyres dixerunt: Non intelligis, insensate diabole, hæc in te fieri: sed tu adhuc permanes in incredulitate, deos nominans idola muta & surda & sine Deo. Percipe intellectum, & cognosce Deum, qui tibi vitam tribuit: & noli confiteri in operibus manuum hominum.
[8] Hæc audiens proconsul, furore commotus, dixit: [Reducti in carcerem,] Jam non patiar vos blasphemare, & me injuriare: sed adimplebo in vos imperatorum jussa, si adquiescere nolueritis eorum divinis sanctionibus, & hæc dicens, jussit eos in carcerem recipi, donec cogitaret, quomodo eos perderet. Dum autem ducerentur sancti Martyres, psallebant dicentes: Cantemus Domino, qui mirabilia fecit nobiscum: salvavit nos dextera sua, & brachio sancto suo. Notum fecisti, Domine, salutare tuum, & coram gentibus revelasti justitiam tuam, memor fuisti misericordiæ tuæ & veritatis tuæ domui Israël. Videant omnes fines terræ salutare tuum. Et hæc psallentes, in carcere non cessabant.
[9] [tum in ignem conjecti non læduntur:] Sequenti vero die proconsul, sedens pro tribunali, jussit in conspectu suo adduci Sanctos. Cum autem adducerentur, dicebant: Da nobis, Domine, auxilium de tribulatione, quia vana salus hominis. In Deo faciemus virtutem: & ipse ad nihilum deducet tribulantes nos. Et hæc dicentes venerunt ante præsidem. Videns autem eos præses, dixit: Cogitastis vobiscum, aut adhuc permanetis in insania vestra? Sancti Martyres dixerunt: Audi, nequissime inimice veritatis: nos Christiani sumus, & usque in finem pro veritate dimicamus. Et non negamus omnium Dominum, qui nos fecit; dum non essemus: nec vanas imagines, deos nominare possumus. Nunc autem si quid cogitasti adversum nos, exerce. Audiens hæc præses; & cogitans, quia nihil adversus eos provideret, nec posset eos separare a Christi fide, furore commotus jussit afferri sarmenta d, & ignem copiosum succendi: & ibi præcepit mitti sanctos Martyres. Missi autem in ignem sancti Martyres, deambulabant in medio fornacis, sicut in paradiso. Exultantes enim psallebant, dicentes: Ad te levamus oculos nostros, qui habitas in cælo. Ecce sicut oculi servorum in manibus dominorum suorum, & sicut oculi ancillæ in manibus dominæ suæ, ita oculi nostri ad Dominum Deum nostrum, donec misereatur nobis. Miserere nobis, Domine, miserere nobis, quoniam multum repleti sumus despectione *. Respice in nos, Domine Jesu Christe, ut non dicant, qui non noverunt nomen tuum: Ubi est Deus eorum, in quem speraverunt? Orantibus autem Sanctis, statim nutu Dei egressa est flamma, & combussit plurimos impiorum, & mortui sunt. Sancti vero apparuerunt inlæsi, ita ut nec capillus eorum exustus fuisset ab igne.
[10] [rursum dicuntur equuleo impositi:] Videns hæc præses, obstupuit in mirabilibus, quæ fiebant, & in semetipsum conversus, dixit ad Sanctos: Per deos magnos miror super hanc novam visionem. Dicite mihi, usque quo magicis artibus vestris ista faciatis, ne sacrificetis diis, salvantibus orbem terrarum. Sancti Martyres dixerunt: Nequissime e inimice Dei, usque quo existimas artem magicam, Dei nostri virtutem, ut præcipias nobis sacrificare lapidibus surdis, a quibus dicis posse conservari orbem terrarum? Nos autem non recedimus a Deo omnium Creatore, gubernante nos. Audiens hæc præses iniquissimus, jussit suspendi Sanctos in eculeo f & torqueri. Stabat enim angelus Domini, qui eos custodiebat inlæsos. Fatigati sunt autem ministri, & facti sunt quasi mortui. Videns hæc præses, jussit deponi eos. Stabant enim hilari vultu coram præside, tamquam si nihil fuissent perpessi. Præses dixit: Per deos victoriam obtinent maleficiæ * vestræ.
[11] [tum in cruce lapidibus & sagittis frustra impetiti,] Nunc autem tormentis affligam vos, quousque adquiescatis imperatorum voluntati, & diis sacrificia reddatis. Sancti vero Cosmas & Damianus dixerunt: Nos imperatores tuos contemnimus. Habemus Regem cælestem Christum Filium Dei. Tormenta autem tua quod non timeamus, tu melius nosti. Audiens hæc præses, valde iratus est: & jussit sanctos Cosmam & Damianum crucifixos lapidari: Anthimum autem, & Leontium, & Euprepium vinctos duci in carcerem. Carnifices vero fecerunt, quod eis fuerat præceptum: crucifigentes lapidabant eos. Qui lapidabant eos, alterutrum se cædebant. Videns autem insanus judex ministros suos vulnerari, jussit venire milites quattuor numero g militum, ut eos sagittarent. Reliquos vero Sanctos jussit eici * de carcere, & stare juxta cruces. Et factum est secundum præceptum præsidis. Accedentes vero milites, expenderunt omnes sagittas suas in Sanctos, & nihil nocuerunt eis. Sagittæ vero conversæ interfecerunt plurimam multitudinem virorum ac mulierum, currentium h in eum locum.
[12] Videns autem præses victam omnem malitiam suam, [demum capite secantur.] perturbatus est usque ad mortem i: & jussit gladio amputari capita eorum. Suscipientes vero eos carnifices, ducebant ad locum, in quo decollandi erant. Cumque ducerentur, tamquam ex uno ore psallebant, dicentes: Bonum est confiteri Domino, & psallere nomini tuo, Altissime, ad annuntiandum mane misericordiam tuam, & veritatem tuam per noctem: quia magnificasti misericordiam tuam super nos. Sed vir insipiens non cognovit, & stultus non intelliget ea. Et hæc dicentes venerunt ad locum: & extensis manibus ad Orientem, oculis respiciebant ad cælum, ovantes in cordibus suis, & sicut ex uno ore dixerunt: Amen. Et statim accedentes carnifices, gladio amputaverunt capita eorum: & sic in pace sanctas animas Deo reddiderunt, suscipientes victoriæ palmam.
ANNOTATA.
a Verba sunt accusantium, quod indicari potuisset verbo, inquiebant. Ceterum pauciora hic annotabo, quod pleraque jam exposita sint ad Acta priora.
b Improbabile est, & ab hoc solo assertum, quod Sancti iverint cum apparitoribus ad Fratres accersendos. Illos ab initio probabilius adfuisse, ostendi ad Acta prima.
c Jam monui, assertum illud de dæmonibus præsidem percutientibus videri saltem incertum. Hic primo additur, eos ab angelis fuisse missos: quod non habent priores.
d In duobus codicibus vetustis vitiose legitur, tormenta.
e Jam monui, multiplices orationes ab ipsis scriptoribus pro arbitrio compositas. Idem plane dicendum de omnibus dictis præsidis & reponsis Sanctorum,exceptis iis, quæ in primis Actis leguntur usque ad medium fere, & ex notariorum Actis videntur prolata.
f Nihil certi esse de hac tortura, dixi ad Acta secunda lit. p.
g In uno codice quatuor nomina militum: Acta prima quatuor cohortes. Consule Annotata ibidem lit. o.
h Alter codex habet, concurrentium in eo loco. At tres alii magis accedunt ad Acta priora, & sic habent: Ita ut fluvius sanguinis videretur currere in eo loco. Ita revera scriptum fuisse existimo, etiamsi res sit parum verisimilis, & duo codices reliquis vetustiores habeant sensum in textu positum: nam etiam Acta tertia, clare ex his composita, habent illum sanguinis fluvium.
i Illud, usque ad mortem, primum in his Actis est additum, indeque tertiis insertum.
* al. magicis
* arte magica
* al. contentione
* maleficia
* ejici
CAPUT III.
Sepultura & miracula, sed prorsus fabulosa.
[Sepultura] Tunc piæ mentis homines rapuerunt corpora eorum, & memores, quod dixerat sanctus Cosmas, ne corpora eorum in unum sepelirentur, repleti timore cogitabant, ubi vel quo loco sepelirent eos. Subito cursu mirabili camelus a venit, humana voce proclamans, & dicens: Homines Dei, qui multa signa & mirabilia per sanctos Martyres Christi percepistis, non solum vos, sed etiam nos jumenta, quæ vobis ad ministerium deputata sumus. Idcirco cum omnibus & ego gratias agens, adveni nuntiare vobis, ut non separentur corpora Sanctorum, sed in uno loco recondantur. Hæc cum audisset omnis multitudo, qui exequiis eorum famulabantur b, laudem dederunt Deo, revelanti mysteria per animal mutum & inrationabile. Omnibus itaque rite gestis, sepelierunt eos. Hi fratres germani uno spiritu & fide usque ad præsentem diem cælestia beneficia largiuntur in eodem loco c. Martyrizati sunt autem sancti martyres Cosmas & Damianus, Anthimus, Leontius & Euprepius die vigesimo septimo mensis Septembris.
[14] [miracula] Post non multum tempus rusticus quidam egressus est ad metendum. Et dum post laborem suum, sumpto cibo, somno se dedisset, & aperto ore dormiret; serpens ingressus est per os ejus in ventrem. Qui expergefactus non intellexit, quod passus est: sed insistens operi, campum, quem reliquerat, messus est. Sero autem cum domum redisset, consueto more comedit & bibit: & cum se cubito collocasset, cœpit violenter serpentis infestatione torqueri, & gemitus cum clamore emittere. Qui vero in hospitio ejus erant, contristabantur, ignorantes passionem ejus. Ille autem voce magna dicebat: Deus SS. Cosmæ & Damiani, adjuva me. Exaudita itaque voce ejus, Famuli Christi dormire eum fecerunt, ut eo ordine, quo ingressus est malignus serpens, egrederetur. Compulsus itaque exire, per os ejus caput erexit. Videbat autem omnis populus d mirabilia, quæ per eos fiebant. Et cum egressus fuisset, expergefactus homo dixit: Nemo manum suam super serpentem injiciat, quoniam præceptum est illi in gehennam e ignis intrare. His dictis, serpens nusquam comparuit.
[15] [Sanctis] Erat enim quidam Malchus nomine, qui serviebat in templo f Sanctorum, & videbat mirabilia, quæ per eos Dominus operabatur. Et allocutus est conjugem suam, dicens: Eamus ad basilicam SS. Cosmæ & Damiani. Quæ prompto animo maritum secuta est. Quo cum venisset, ait uxori suæ: Ecce profecturus sum in longinquam regionem: sed te commendo SS. Cosmæ & Damiano. Domo tua * reside: & erit tibi signum hoc: cum voluerit Dominus, mittam & accersam te. Post hoc profectus est iter suum: uxor ejus domi resedit. Interjectis autem paucis diebus, sciens diabolus signum, quod maritus ejus dederat, transfiguravit se in hominem, & dixit uxori ejus: Ecce maritus tuus ab illa civitate direxit me, ut adducam te ad eum. Cui illa, nolens ire, respondit: Signum quidem agnosco, sed non possum hoc facere, quoniam SS. Cosmæ & Damiano commendavit me. Si vis, ut veniam tecum; accede, & tene cornu altaris, & jura te nihil mali facturum mihi, & credam tibi. Tunc juravit diabolus, dicens: Per virtutem SS. Cosmæ & Damiani, nihil mali faciam tibi: sed incolumem te marito tuo repræsentabo. His dictis, secuta est eum.
[16] Et cum venissent in quemdam locum secretum, voluit eam de jumento præcipitare g, [attributa.] ut eam interficeret. Illa vero, elevatis ad cælum oculis, magna voce clamavit: Deus SS. Cosmæ & Damiani, adjuva me: vobis enim credidi, & secuta sum eum. Festinate ad adjutorium meum, ut liberetis me a manu insignissimi diaboli. Statim apparuerunt ei Sancti in habitu equitum, & multitudine albatorum. Princeps autem iniquitatis, hoc viso, se præcipitem dedit, & nusquam comparuit: & impleta est Scriptura, dicens: Lacum aperuit & effodit eum, & incidit in foveam, quam operatus est. Convertitur dolor ejus in caput ejus & in verticem ejus iniquitas ejus descendit. Servi autem Christi Cosmas & Damianus adprehendentes eam, perduxerunt in domum suam, & dixerunt ei: Nos sumus Cosmas & Damianus, quorum sacramento credidisti: ideoque festinavimus venire ad auxiliandum tibi. Sed & alia multa mirabilia, quæ enarrare longum est, quæ per eos Dominus ad laudem nominis sui præstat fieri usque in hodiernum diem: qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Redit modo fabula, cujus gratia cameli sanatio fuit asserta. Hoc interest inter Græcum fabulatorem apud Dehnium pag. 12 & 13 & hunc Latinum, qui ejus commenta Martyribus accommodavit, quod Græcus Damianum prius defunctum dicat, deinde vero Cosmam, qui cum illo noluerat sepeliri; Latinus vero utrumque simul martyrio coronatum agnoscat. Verum uterque camelum facit disertam (femella est in Græco.) Uterque sollicitos facit Christianos de sepultura, quod Cosmas vetuisset,ne cum Fratre sepeliretur. Uterque cameli vocibus obtemperantes facit Christianos, ac multitudinem populi exsequiis præsentem. Locum sepulturæ silet Latinus, Pheremman vocat Græcus. At neuter explicat, in qua esset provincia, aut circa quam urbem. Quapropter nullus vel mediocriter criticus dubitabit, quin sint fictitia omnia.
b Oblitus est auctor, loqui se de Martyribus Diocletiani tempore passis: nam eo tempore sepultura Martyrum a paucis clanculum peragenda erat.
c Ab initio collector Actorum, quando Ægæam sive Ægas Sanctorum facit patriam, acsi in Arabia fuisset, manifestum facit, ignotum sibi fuisse, ubi passi & sepulti fuerint Martyres. Qua igitur ratione primus dicere potuit, in eodem loco illos usque ad sua tempora fuisse beneficos?
d Jam monui ad Acta tertia, asserta illa de serpente fabulam insipidam videri. Est ea rursum auctoris Græci jam memorati, qui hominem, a serpente cruciatum, deducit ad Pheremman, assertum sepulturæ locum, ubi ait serpentem egressum, inspectante omni populo. Latinus vero omnem populum in domo messoris congregavit.
e Hoc figmentum protulit Græcus, quod vellet,serpentem esse dæmonem. At Latinus animal rationis expers ridicule ad gehennam mittit.
f Hoc fabulosum æque miraculum rursus ex Græco adoptatum est. Voluit autem insinuare Græcus, in loco. Pheremman fuisse ædem Sanctis dicatam, & de ea hic loquitur.
g Dejectam equo fuisse, ut occideret eam diabolus, ait Græcus: quem etiam minus exacte secutus est Latinus in alio adjuncto. Nam ait Græcus, dæmonem mulieri per Sanctos jurasse, ut fraudibus suis in contemptum traheret vim & existimationem SS. Cosmæ & Damiani. Quod omisit Latinus, reliqua vero expressit. At poterat tuto omnia omittere, cum minime videatur dubitandum, quin sint figmenta, quæ verisimiliter originem habent poëticam. Ceterum in his Actis cap. 1 & 3 studiosus lector habet omnia, quæ Græci de Cosma & Damiano, quasi confessoribus, protulerunt.
* al. domi aut domi tuæ.
DE S. EPICHARIDE MATRONA M.
FORTE CONSTANTINOPOLI
ex Fastis sacris.
[Commentarius]
Epicharis matrona M. forte Constantinopoli (S.)
AUCTORE J. C.
[1] [Præ memoriam in Fastis sacris] Sanctam Epicharidem, quam ad præcedentem diem in Prætermissis a Galesinio memoratam monuimus, ad præsentem in Martyrologio Romano sic annuntiat Baronius: Romæ S. Epicharidis mulieris senatoriæ, quæ in eadem persecutione (Diocletiani) plumbatis cæsa gladio percussa est. Ἐπίχαρις Græcum nomen est, & a Græcis promanavit Sanctæ veneratio, a quibus illam Galesinius, Baronius, Ferrarius aliique mutuati annuntiant. In Menæis sic canitur:
Εὔτολμος
Ἐπίχαρις
ἦν
πρὸς
τὸ
ξίφος,
Συλλήπτορα
πλουτοῦσα
τὴν
θείαν
χάριν.
Εἱκάδι
ἑβδομάτη
ἐπίχαρις
φάσγανον
ἔτλη.
Quæ Latine sic reddes.
Intrepida erat Epicharis ad gladium,
Dives adjutrice divina gratia.
Vigesima septima Epicharis ensem subiit.
Sequitur deinde elogium, quod Latine redditum subjungo. Epicharis Christi martyr Romæ, imperante Diocletiano, a præside Cæsario comprehensa, cum nomen Christi libere profiteretur, suspensa est & rasa, deinde contusa plumbeo malleo a quatuor lictoribus, qui, illa precante, ab angelis exanimati sunt. Cum denique capite condemnata esset, saxum pedibus ejus substratum magnam aquarum vim profudit. Gladio autem a carnifice percussa beatam Deo animam reddidit.
[2] Eadem usque ad ipsa fere verba leguntur in Menologia Basiliano, ubi pariter elogium habet Sancta ad hunc diem, [incerta sunt de Sancta pene omnia.] ubique de ejus reliquiis subnexa sunt sequentia. Pretiosæ autem ejus reliquiæ honorifice a Felice quodam senatorio viro pioque Christiano sepultæ curationes emittunt omnibus cum fide ad eas accedentibus, omnemque morbum, calamitatem & ægritudinem ad hanc usque diem statim depellunt. Hæc ibi. Ferrarius in Catalogo universali ad elogium ex Menologio contractum in Animadversione suspicatur, sanctam Martyrem non fuisse Romanam, vel nativitate vel palma, ut ex rationibus, quas allegat probatum cupit. Sunt autem illæ; quod Græcum sit nomen Epicharis, quod nulla Sanctæ apud Latinos scriptores mentio, nulla reliquiarum memoria usquam apud Romanos exstet. Quod spectat ad nomen, debile satis argumentum est, quod inde deducitur, quandoquidem tam mirandum non sit, ex Oriente in Occidentem familias migrasse, ut non desint plures Occidentales, quorum Græcam originem nomina satis detegant. Fortius est ratiocinium ex reliquis petitum. Forte passa est Sancta Byzantii, posteriorque scriptor quispiam, cum jam urbs illa Roma appellari cœperat, illud in hoc nomen illustrius & suo tempore magis usitatum commutavit, ab eoque ad Fastos sacros Græcos transiit variatio & ambiguitas, & ex his deinde error natus est. Ita sane opinandum videtur, si in palæstræ nomine Fasti sacri aberrant. Ita sentit pariter Castellanus, Si, inquit, eadem est Epachoris, quæ colitur in insula Chio. Hujus Sanctæ, sive eadem cum Martyre nostra, sive diversa sit, memoriam cum mentione venerationis peculiaris in memorata insula conjunctam alibi non reperio, & unde hæc Castellanus acceperit penitus ignoro, uti & cetera omnia, quæ ad Sanctam Martyrem spectant. Matronam appellavi, non quod certis quibusdam argumentis id assertum repererim, sed quod monumenta Græca, quæ habemus, id innuere videantur, sic ut non obscure inde acceperit Baronius.
DE SS. FIDENTIO ET TERENTIO MM.
CULTIS TUDERTI IN UMBRIA.
Sylloge de cultu & Actis.
Fidentius M. Tuderti in Umbria (S.)
Terentius M. Tuderti in Umbria (S.)
AUCTORE C. S.
Inter Usuardinos codices auctos, quos Sollerius noster in editione Martyrologii Usuardi recensuit, [Antiquioribus fere ignoti, in Martyrologio Romano] occurrit unus ecclesiæ B. Mariæ Ultrajecti, quem brevitatis causa Rosweydinum appellavit, & ante medium seculum XII scriptum statuit. In hoc post textum integrum Usuardinum duos istos Martyres, ab antiquioribus, quos vidi, martyrologis præteritos, ad hunc diem XXVII Septembris sine loco & tempore sic annuntiatos reperio: Item Fidentii & Terentii martyrum. Consentiunt Matricula Cartusiæ Ultrajectinæ & editio Greveni apud laudatum Sollerium, in quibus eodem die pariter legitur: Fidentii & Terentii martyrum. Cardinalis Baronius eosdem Martyrologio Romano hoc etiam die inseruit, additis seu palæstra seu cultus loco, & imperatore, sub quo passi dicuntur; Tuderti, inquiens, sanctorum martyrum Fidentii & Terentii, sub eodem Diocletiano. Unde vero ista didicerit, in Notis sic indicavit: Legimus horum Acta, accepta ab ecclesia Tudertina. Incipiunt: In diebus Diocletiani & Maximiani imperatorum &c.
[2] Est autem Tudertum, antiquis Tuder, Italis nunc Todi dictum, [hodie annuntiantur Tuderti, per cujus diœcesim coluntur Officio] antiqua Umbriæ civitas episcopalis in ditione Ecclesiæ, non procul a Tiberi sita, medio fere itinere Perusiam inter & Narniam. In ea civitate, totaque ejusdem diœcesi coli illos hoc die Septembris Officio ritus duplicis, a sacra rituum Congregatione approbato, testatur Ludovicus Jacobillus in Sanctis Umbriæ tom. 2 in eorumdem gestis. Præmiserat etiam, exstare in eadem diœcesi non procul a Massa vico ecclesiam sub illorum invocatione Deo dicatam cum nobili monasterio, olim Ordinis S. Benedicti, deinde in abbatiam clericorum secularium converso, ibidemque in ecclesia subterranea juxta altare eorumdem corpora asservari colique. Addit ecclesiam illam corrupto vocabulo SS. Florentii & Terentii a vulgo appellari, cum SS. Fidentii & Terentii nuncupanda sit, uti in Kalendario & Lectionibus propriis legi asseverat.
[3] [& eorum corpora servari dicuntur.] Similia habet Joannes Baptista Possevinus in Sanctis & Beatis Tudertibus, ubi ait, illos secundum Acta passos esse prope civitatem Martanam, modo destructam, ubi hodiedum est abbatia S. Mariæ in Pantano, territorii ac diœcesis Tudertinæ, sepultosque in ecclesia sub eorumdem invocatione & titulo ibidem condita; prout hodieque, inquit, visitur in antiqua inscriptione, saxo incisa ibidem in ecclesia subterranea prope altare. Hisce addo Philippum Ferrarium, qui in Catalogo Sanctorum Italiæ ex Officio ecclesiæ Tudertinæ hæc ait: Quorum corpora a muliere, cujus filium a dæmone liberaverant, nobili sepulchro, quod sibi paraverat, condita sunt; quo in loco ecclesia extat eorum nomine constructa. Ad hæc in quadam notitia, anno 1753 scripta & ad hunc diem seposita dicuntur eorumdem sacra corpora paucis abhinc annis ibidem inventa; sed nullum ea de re monumentum præterea nactus sum. Eadem notitia mentionem facit de eorumdem Martyrum Officio ritus duplicis in ecclesia Tudertina quotannis hoc die legi solito, ita ut de illorum ecclesiastico cultu nequeat dubitari.
[4] [Acta, quorum exemplaria Ms. habemus,] De Actis, quorum tria exemplaria habemus, longe aliter cogimur sentire. Horum unum, quod ex P. Gallonii tomo apud PP. Oratorii Romæ acceptum notatur, eodem modo incipit, quo Barorianum supra num. 1: In diebus Diocletiani & Maximiani imperatorum gravis persecutio fuit Christianorum &c. Alterum, ex Ms. S. Maximini Trevirensis depromptum, collatumque cum Ms. Metensi, sic orditur: In illis diebus persecutio erat Christianorum temporibus Diocletiani & Maximiani imperatorum; quoad facta vero atque ipsas etiam passim voces utraque cum Gallonii apographo sic congruunt, ut manifesto appareat, ea ex eodem fonte prodiisse. Eo tamen vitiosiora sunt Mss. Trevirense & Metense, quod in his SS. Fidentius & Terentius leprosos mundaturi, hisce verbis Deum orasse dicantur: Domine Jesu Christe, te invocamus, qui dignatus es per Silvestrum Constantinum a lepra curare. Quasi vero aut S. Silvester Pontificatum, aut Constantinus imperium ante Diocletianum & Maximianum tenuerit.
[5] In apographo Gallonii sancti Martyres tunc quidem orasse dicuntur, [quæque Ferrarius ex Officio Tudertino recensuit,] sed quid dixerint, melius tacetur; sive quod hujus scriptor, deprehenso anachronismo, istam orationem caute prætermiserit, sive quod eadem ab imperito quodam in apographis Trevirensi & Metensi, aut denique in alio, unde ista descripta fuere, perperam adjecta sit. Tertium apographum nostrum habemus ex Ms. Ultrajectino S. Salvatoris; quod ceteris quidem brevius est, & prædicto anachronismo caret, sed eadem tamen facta ac sæpissime easdem etiam phrases habet, ut statuere liceat, hoc quoque ex eodem aut simili, ex quo cetera, fonte profluxisse. Horum omnium compendium est, quod ex Officio ecclesiastico Tudertino exhibet Philippus Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, unde illud hic transcribo. Fidentius & Terentius ex Cappadocia Syriæ Romam profecti, Diocletiano & Maximiano imperatoribus, & apud eosdem Christianæ fidei accusati, cum neque minis, neque promissis flecti possent, in vincula primum conjecti, postea in ignem injiciuntur, unde absque læsione egressi, duci primæ cohortis interficiendi traduntur.
[6] Qui illos in locum abditum duxit, ne corpora a Christianis sepelirentur, [fabulosa sunt,] a feris devorata. Sed contra accidit; nam ursi e latebris egressi, ducem cum suis interfectum discerpsere; Martyres vero, angelo duce, in cryptam devenientes, ubi angelorum ministerio cibo recreantur. Inde in civitatem Martanam, Tuderto proximam, veniunt, ibique a pia fœmina hospitio excepti, filium illius a dæmone oppressum liberant; duobusque subinde leprosis sanatis, plurimos ad fidem convertunt, magnaque edunt miracula. Quibus ad imperatores perlatis, Roma lictores mittuntur, qui Fidentium & Terentium jam captos ad prædictam civitatem capite plectunt V Kal. Octobris. Quorum corpora a muliere, cujus filium a dæmone liberaverant, nobili sepulchro, quod sibi paraverat, condita sunt: quo in loco ecclesia extat eorum nomine constructa. Hæc Ferrarius ex Officio ecclesiæ Tudertinæ, quæ Actis supra memoratis sic consona sunt, ut tamen ex scribendi modo minus fabulosa appareant; nam in istis ejusmodi adjuncta passim leguntur, quæ fabulatorem minime obscure produnt. Juverit de hisce omnibus aliqua observasse, ne frustra sic sensisse videamur.
[7] Horum Sanctorum patria apud Ferrarium Cappadocia Syriæ, [& ab imperito conscripta.] in tribus Mss. nostris Calcedonia Syriæ bis appellatur; atque ita etiam legerunt Joannes Baptista Possevinus in Sanctis Tudertibus, & Ludovicus Jacobillus in Sanctis Umbriæ, quorum posterior addit, Calcedoniam fuisse in Cappadocia, celebri Syriæ provincia. Sed frustra quis aut Calcedoniam in Syria vel in Cappadocia, aut Cappadociam in Syria apud cosmographos requiret. Acta omnia, quæ Mss. habemus, quæque Possevino & Jacobillo præluxerunt, illos in generali persecutione Diocletiani & Maximiani passos aiunt, & ex Syria Romam venisse, quia multos ibi martyrio coronari audierant. At vero cum constet, persecutionem istam anno Christi 303 cœptam esse Nicomediæ in Bithynia per edictum publice propositum, quod primo per Orientem, ac inde in alias Romani imperii provincias transmissum publicatumque fuit, non erat sane, cur hi duo Martyres, si Chalcedone in Bithynia, aut in Syria habitabant, Romam peterent martyrii consequendi causa, quod in ipsa sua patria poterant obtinere.
[8] [Martana civitas, prope quam passi feruntur,] Æque ignota antiquis est Martana civitas, in qua Sancti energumenum liberasse, mundasse leprosos, captique & apud quam capite plexi atque sepulti leguntur in Actis omnibus, consentientibus Ferrario, Possevino & Jacobillo, quos supra laudavimus. Nicolaus Coletus tom. 10 Italiæ sacræ Ughellianæ, sive in Appendice ad illam, col. 129 & sequenti civitatem Martanam eamdem fuisse statuit cum Mortula sive Martula, eamque inter antiquatas episcopales sedes sic recenset: Martanus episcopatus. Inter Tudertum & Carsulas in Umbria celebris vicus fuit, quem a fano Martis, vel in ipso vico vel prope vicum existente, Martis Vicunt (lege Vicum) dixere veteres. Ejus meminere Itineraria & sequens inscriptio antiqua apud Cluverium: Vicani. Vici. Martis. Tudertium. Hunc vicum sequioris ævi scriptores, corrupto vocabulo. Martam, Martanam ac Mortulam appellavere; nunc vero locus S. Mariæ de Pantano nuncupatur, penitus exciso jam diu vico, ubi veteres inscriptiones, numismata ac alia venerandæ antiquitatis monumenta fossorum rastris identidem occurrunt.
[9] [tam obscuro est,] Inter Umbriæ civitates meruit connumerari, ex quo S. Britius … inibi munia exercuit episcopalia. Deinde postquam S. Felicem veluti secundum ejus loci episcopum recensuit, subdit: Nulla præterea superest Mortulanæ cathedræ memoria, locusque in Spoletani antistitis ditione censetur. Thaddæus Donnola in libello de loco martyrii S. Felicis affirmat, Martanam civitatem imaginariam potius, quam veram, deprehendi, omnibus antiquis scriptoribus incognitam: contrarium tamen ex supradictis, & præcipue ex Actis S. Britii suadetur. Hactenus Coletus. De S. Brictio egit Pinius noster ad diem IX Julii, sed breviter tantum, quia de eodem pluribus scripserat Janningus in Tractatu præliminari ad tom. 1 Junii de primis Umbriæ apostolis, inter quos S. Brictius numeratur. Ostendit ibidem Janningus, quam commentitia sint ejusdem Sancti Acta, cum quæ de ipso simul & sociis, tum quæ de eodem seorsum tractant. Martulam tamen, quæ in Martyrologio Romano Parvo Rosweydi ad diem VIII Julii Maralana civitas, in Adoniano autem ad IX ejusdem mensis civitas Martulana, & in Usuardino ibidem civitas Martula appellatur, non alibi quam in Umbria quærendam statuit adversus Bivarium, qui ex pseudo-Flavio Dextro eamdem in Hispaniam transtulerat.
[10] [ut nec de loco, ubi fuerit, constet.] Destructam eam esse, inter omnes convenit, sed de vero ejusdem antiquo situ disputatur. Joannes Baptista Possevinus & Ludovicus Jacobillus illam in territorio ac diœcesi Tudertina exstitisse aiunt, Coletus autem, ut vidimus, in ditione episcopi Spoletini. Forsitan rectius Campellus a Janningo laudatus in prædicto Tractatu præliminari pag. 13 inter Annotata litt. aa maluit nihil statuere. Juverit ipsius verba retulisse. Locus Martula, inquit, ubi Brictius vitam suam finivit, tam obscurus fuit, ut si ipse aliquot annorum commoratione … celebritatem ei non attulisset, nesciretur plane extitisse; quoniam, ut ego quidem existimo, alia ejus memoria non suppetit, quam quæ legitur in Actis, eaque tam est obscura, ut nunc certo non sciatur, ubi fuerit, collocantibus situm ejus aliis in confiniis agri Tudertini, aliis prope a Spoleto ad radicem montis, qui hodiedum vocatur Martanus, in illo ipso loco, ubi nunc visitur exiguum castellum, quod nomine prædicti pontificis appellatur S. Brictii & conservare creditur etiamnum sacras ejus exuvias. Hæc de loco sufficiant, qui si sequiori ævo a Fano Martis in Martanam mutatus fuerit, ut vult Coletus, satis probat, SS. Fidentii ac Terentii Acta minime antiqua esse. Pergamus ad alia.
[11] In iisdem Actis dicuntur hi duo sancti Martyres ingressi Romam, [Parum etiam verisimilia sunt] commorantibus ibidem Diocletiano & Maximiano imperatoribus, & horum jussu capite plexi fuisse, idque V Kalendas Octobris, ut additur in omnibus, præterquam in Galloniano, in quo martyrii dies ac mensis subticetur. Jam vero Diocletianus mense Septembri anni 303 non videtur Romæ fuisse, & eodem quidem anno, sed serius illuc ex Oriente advenisse, ut imperii sui vicennalia die XVII vel XX Novembris ibidem celebraret, triumpharetque cum Maximiano Herculio, uti apud Tillemontium, Pagium, aliosque videre est. Neque diu Romæ tunc mansit Diocletianus, sed populi Romani dicacitatem ægre ferens, ejusdem anni mense Decembri vergente ad finem inde egressus, numquam eo amplius rediit. Minus etiam verisimilia sunt rerum adjuncta. Etenim si quis Actis credere velit, SS. Fidentius & Terentius ingressi Romam, & ab angelo confortati, publice Deo psallere hymnosque canere cœperunt. Ea de causa apud Augustos accusati & ad eos adducti, post fidei professionem carceri inclusi sunt.
[12] Postridie Diocletianus, in tribunali sedens, eosdem promissis suis ad sacrificandum idolis inducere conatus est; [quædam adjuncta, factaque,] sed frustra: ideoque in carcerem remissi fuere. Postera die coram iisdem imperatoribus in foro & in publico populi conventu, qui in Ms. Galloniano præconis voce adesse jussus erat, denuo comparuerunt. Tunc Diocletianus præfatus, duos istos magos esse, ex Syria advenas, ut Romanos seducerent; sed experiri se velle, quid adversus deos suos eorum artes valerent; eosdem igne jussit cremari. Verum illi per aromaticum rorem e cælo defluum illæsi perstiterunt. Mandavit itaque Maximianus Romano vicario, ut stipatus quatuor militibus illos in deserto heremi loco occideret, corporaque absconderet, ne a Christianis tollerentur. Paruit ille; sed cum ad destinatum locum pervenisset, prosilientes novem ursi illum ejusque milites interfecerunt. Sancti vero ab angelo jubentur in quamdam cryptam, ubi draco mortuus * est, secedere; ibi enim, inquit angelus, veniet angelus Domini, & ducet ad vos plenum vas de gomor & uberatum, qui satiet vos; quod & deinde factum ait. Hoc modo refectos jubet angelus civitatem Martanam petere. Cetera compendiose dedimus ex Ferrario num. 6.
[13] Quis non videat, hæc omnia fabulas spirare? Enimvero non ea fuit Diocletiani in illa atroci persecutione indoles, [in iisdem Actis, propterea non edendis relata;] ut duos ignotos advenas edicto suo palam refragantes, promissis donis demulsisse, nec nisi tertio auditos condemnasse credendus sit. Non ea quoque Romæ tunc erat confessorum martyrumque paucitas, ut ad duos istos plectendos velut ad singulare spectaculum populus coram ipsis imperatoribus convocandus fuisse videatur. Deinde quam futile est istud de novem ursis commentum, qui in heremo, Romæ scilicet propinqua, Romanum vicarium eum suis militibus discerpserunt? Quam ridiculum istud plenum vas de gomor Martyribus ab angelo promissum datumque, sive per gomor Actorum scriptor mensuram Hebræorum, de qua in libro Exodi crebra fit mentio, sive, ut verba ejus potius præferunt, cibum aliquem potumve imperite designaverit? Hisce omnibus addat lector Calcedoniam & Cappadociam Syriæ, aliaque superius animadversa, nec mirabitur, me hisce Actis locum in Opere nostro negare, neque pluris facere compendium a Ferrario datum, quod haud dubie ex iisdem depromptum est.
[14] [quare cum alia de ipsis monumenta non habeamus,] Ex hactenus dictis collige, quam incerta sint omnia, quæ de hisce duobus Martyribus in tam sublestæ fidei Actis leguntur. Incerta in primis est illorum patria, quam anonymus Calcedoniam Syriæ, Ferrarius Cappadociam Syriæ, vitiose nominarunt. Huc accedit, quod Syria patria non alia forte de causa illis assignetur, quam quod Umbri primos suos apostolos ex Syria adventasse arbitrentur. De hisce consule, si lubet, supra laudatum Tractatum præliminarem Janningi nostri ante tomum 1 Julii, in cujus § 1 tres hujusmodi advenarum classes recensentur, quarum primam seculo primo æræ Christianæ, secundam versus finem seculi tertii, tertiam denique, quam aliqui trecentorum hominum faciunt, seculo sexto advenisse volunt; sed inter nominatos nullus Fidentius aut Terentius occurrit. Jacobillus secundam classem, quam sociorum duodecim, quos nominat, fuisse ait, statuit ex Syria in Italiam advenisse, imperatoribus Diocletiano & Maximiano, ut martyrii palmam, quam eorumdem edictum offerebat, consequerentur.
[15] [incerta sunt eorum patria, palæstra] Advenerunt autem ex ejusdem sententia anno Christi 290, id est, annis tredecim, antequam famosum illud edictum prodiisset, & quo promulgato, citius in Syria, quam in Italia coronari potuissent. Suspicari itaque licet, anonymum nostrum Syram patriam hisce duobus sanctis Martyribus, quorum gesta non innotuerant, aliorum exemplo adscripsisse, addita etiam eadem adventus causa, nempe martyrii desiderio, quod tam hi quam illi, grassante persecutione Diocletianea æque ac prius in Syria, quam in Italia potuissent explere. Ceterum quam fragili fundamento nitantur, quæ de tribus istis Syrorum classibus, in Italiam advenis, narrantur, vide laudatum Tractatum prævium num. 12 & alibi. Incerta quoque sunt SS. Fidentii & Terentii palæstra & tempus martyrii, donec meliori argumento, quam quod ab sæpe dictis Actis petitum est, probetur.
[16] [& tempus martyrii.] Cardinalis Baronius, qui eos in Martyrologio Romano Tuderti annuntiavit, & tom. 2 Annalium eosdem ibidem anno Christi 303 passos ait, non nisi Acta illa in Annotatis ad dictum Martyrologium laudavit. Illo antiquiora Martyrologia, quæ ego quidem vidi, & quorum vetustius est Usuardinum Rosweydi, ante medium seculum duodecimum exaratum, nuda illorum nomina cum martyrum titulo memorant, omisso loco ac tempore, quo passi fuere. Solus igitur cultus ac forte inventa illorum corpora eosdem Tudertibus vindicant.
[Annotata]
* al. moratus
DE S. ELEUTHERO AUT ELEUTHERIO MARTYRE
CÆSAREÆ IN CAPPADOCIA.
Ex Fastis Hieronymianis & aliis.
[Commentarius]
Eleutherus vel Eleutherius M., Cæsareæ in Cappadocia (S.)
AUCTORE J. S.
[Eleutheri Cæsariensis hodie memorati] Quamquam non defuit mihi suspicio, S. Eleutherum martyrem, qui hodie in Fastis Hieronymianis aliisque paucis celebratur, a die suo avulsum esse, & alio quopiam anni die se proditurum clarius non potui tamen invenire argumenta idonea, quibus eam suspicionem confirmarem. Nam loco martyrii, qui dicitur fuisse Cæsarea in Cappadocia, videtur ab aliis Eleutheriis omnino distingui. Quapropter pauca, quæ de S. Eleuthero, ut nomen plerumque scribitur, aut Eleutherio hodierno in Martyrologiis invenio, lectori communicabo. Hieronymiana apud Florentinium ita habent: In Cesarea Cappadociæ natalis sancti Eleutheri. Consentiunt de nomine & loco martyrii codices præcipui, Epternacensis, Corbeiensis, Blumianus; imo & Richenoviensis de loco martyrii consentit, sed nomen luxatum scribitur: Euletherii. In tribus aliis sine loco nomen exprimitur, in Gellonensi nempe Eleutherii; in Labbeano, Eleutheri; in Augustano corrupte, Eutherii. Appendix Adonis habet: In Cæsarea Cappadociæ, sancti Eleutherii.
[2] [tempus martyrii ignotum.] Ferrarius in Catalogo Generali ad hunc diem ita habet: Cæsareæ in Cappadocia S. Eleutherii martyris sub Hadriano imperatore. In Annotatis vero additur: Ex Tabulis Græcorum. Vitam & Passionem scripsit Metaphrastes, a Lipomano hac die relatam. Verum hasce observationes non nisi hallucinando scribere potuit Ferrarius: neque enim Græci hac die ullum annuntiant Eleutherium, neque ullum apud illos invenio Eleutherium Cæsariensem toto anno. Nihil quoque de Actis hujus aut scriptis a Metaphraste, aut editis a Lipomano invenit, opinor, Ferrarius. At alterius cujusdam Eleutherii episcopi martyris Acta scripsit: quæ edita apud nos sunt ad XVII Aprilis, sive in fine tomi secundi Aprilis. De martyrio sub Adriano imperatore ex iis, opinor, hausit Ferrarius, & sic hodierno Eleutherio attribuit, quæ erant alterius.
DE S. DEODATO CONF.
IN SORANA DIOECESI IN LATIO
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sancti paucis noti cultus ex Actis inventionis & translationis.
Deodatus conf., in diœcesi Sorana in Latio (S.)
J. P.
Unus Castellanus in Martylogio universali hodie hunc Sanctum annuntiat his verbis: [Sanctus non martyr sed confessor] Soræ S. Deodati martyris; indicatque in margine, floruisse ipsum seculo 4: unde postremum hoc acceperit, non assequor; at vix dubito, quin annuntiationem suam conflaverit ex iis, quæ reperit apud nos tom. VI mensis Maii ad diem XXVII in Commentario prævio ad Acta S. Restitutæ virginis martyris Soranæ, maxime cum & errorem istic latentem adoptaverit. Papebrochius num. 2 dicti Commentarii agens de reverendissimo Hieronymo Joannello, episcopo Sorano, verba Ughelli tom. 1 Italiæ sacræ sic descripta exhibuit: Corpora SS. Deodati & Juliani martyrum transtulit solemni pompa. Dein significat idem Papebrochius utriusque Sancti translationem dandam suo tempore, Deodati quidem XXVII Septembris; Juliani autem, de quo jam tum actum erat ad diem XXVII Januarii, in Operis Supplemento. Hinc, quantum equidem existimo, novit S. Deodatum Castellanus, novit diem obitus ipsius, seu cultus; locum conjectavit, & martyris titulum ipsi adscripsit: sed hic decepit Castellanum mendosa vocis unius descriptio in allegato textu Ughelli, apud quem (consului utramque editionem) legitur: Corpora SS. Deodati & Juliani martyris; ita ut vox martyris solum afficiat Julianum.
[2] [colitur in Sorana diœcesi:] Porro mendum istud ex mera describentis inadvertentia profectum est: nam ipse Papebrochius tam in Collectaneis nostris quam in fronte Actorum inventionis & translationis manu propria Deodatum abbatem scripsit, nulla facta mentione martyrii, prout nulla fit etiam in dictis Actis; in quorum titulo etiam abbas appellatur, & num. 1 coli dicitur tamquam confessor. Verba hæc sunt: Die vigesima septima ejusdem mensis Septembris singulis quibusque annis a tempore immemorabili solemniter in eadem terra celebratur festus dies in honorem ejusdem Sancti de communi Confessorum cum Collecta pro abbate. Sunt & alia iisdem in Actis antiqui cultus indicia; at nihil occurrit, unde aliquid eliciam, quod ad Sancti inter vivos degentis gesta pertinet, ne tantum quidem, ut vel conjectando signare valeam, quo circiter seculo floruerit. Non colitur autem Soræ, prout videtur existimasse Castellanus, quia translatio facta dicitur a Sorano episcopo; sed in loco ejusdem diœcesis, qui Casale S. Joannis nuncupatur, quique juxta Actorum contextum valde ignobilis est: & hinc procul dubio factum, ut Sanctus ignotus fuerit non tantum antiquis scriptoribus, verum etiam recentioribus Italis, & iis ipsis, qui ex instituto de rebus Soranæ civitatis vel diœcesis typis aliquid vulgarunt; excipe Ughellum, cui nomen saltem Deodati innotuerat, & præter quem novi neminem.
[3] De Actorum pretio & auctoritate nihil est, quod præmoneam: [Acta inventionis & translationis hic danda.] utrumque edocebere ex ipsorummet lectione & ex subjiciendis de more Annotatis. Locus, unde accepta sunt, ita indigitatur ad calcem: Extracta est præsens copia a suo proprio originali, existente in cancellaria episcopali Sorana per me &c. de verbo ad verbum, prout jacet, cum quo facta diligenti collatione concordat, salva semper meliori; hac die XXII mensis Aprilis MDCLXXXII. Ita est Joseph Poretta cancellarius episcopalis Soræ. Soræ autem, quæ vetusta Latii civitas est ad Lirim amnem, fuit Janningus noster anno 1683, adstitique, imo & operam contulit inspectioni reliquiarum S. Restitutæ, atque ea verisimiliter occasione dictam copiam huc detulit.
ACTA
Inventionis & translationis
Ex authentico instrumento Ms. archivi episcopatus Sorani.
Deodatus conf., in diœcesi Sorana in Latio (S.)
Ex Mss.
[Soranus episcopus] Hieronymus Joannellius, Romanus, Dei & Apostolicæ Sedis gratia episcopus Soranus, universis & singulis præsentes nostras testimoniales litteras visuris, lecturis pariter & audituris notum facimus, atque verbo veritatis, medio nostro juramento, attestamur, quemadmodum nos die decimo octavo mensis Septembris anno Domini proxime antecedenti MDCXVII in sancta visitatione hujus parochialis ecclesiæ S. Joannis, a qua hic locus seu casale S. Joannis denominatur a, & quo altare sub invocatione S. Deodati cum ejus imagine, in pariete depicta, erat, quasi unitum cum altari majori hujus ecclesiæ a latere epistolæ, & animo pariter inveniendi corpus hujus S. Deodati, visa sub dicto ejus altari fenestella, quæ, ut in ecclesiis Urbis vidimus, signum, illudque evidens est, ibi extare corpus alicujus Sancti; stante etiam, quod in antiquis visitationibus prædecessorum nostrorum fiat mentio, in eodem altari extare corpus hujus S. Deodati: juncta quoque antiqua traditione, ac etiam quia die vigesima septima ejusdem mensis Septembris singulis quibusque annis a tempore immemorabili solemniter in eadem terra celebratur festus dies in honorem ejusdem Sancti de communi Confessorum cum collecta pro abbate, Missam prædicto die celebravimus in altari majori de S. Deodato cum secunda oratione de Spiritu sancto ac tertia de B. Maria semper Virgine, sermonemque ad populum post Euangelium habuimus, in quo inter cætera eidem notificavimus intentionem nostram inveniendi corpus hujus S. Deodati, animo illud reponendi in loco decentiori, & ideo deberent omnes orare Deum omnipotentem, gloriosam virginem Mariam & hunc sanctum Virum pro hujusmodi nostri pii desiderii bono ac felici exitu.
[2] [inventas Sancti reliquias] Re divina celebrata, ministratoque Confirmationis sacramento, iisdem paramentis pontificalibus, addita mitra, retentis, incepto Hymno, genibus flexis, Veni Creator Spiritus, cepimus diruere altare prædictum S. Deodati, adjuvantibus presbyteris, deinde clericis; quo diruto, in pariete altaris sub imagine ejusdem Sancti depicta, ut supra, invenimus aliam fenestram, picturis ornatam, alteri fenestræ in altari, ut supra, correspondentem, exiguo tantum muro intermedio, in cujus summitate adhuc extabat ferreus uncus, antiquitate fere attritus & rubigine corrosus, pro lampade ibi affigenda: & in dicta fenestra extabat lateritia capsa longitudine palmorum duorum cum dimidio, latitudine palmorum duorum, altitudine palmi unius cum uno tertio: in ea depicta erat imago ejusdem Sancti; cuncta ista ultro citroque erant miro modo picturis, illisque ob antiquitatem pene consumptis, ornata. Hisce omnibus inspectis, ac bene per nos & infrascriptos testes consideratis, sepulcrum aperuimus, in quo hujus sancti Viri ossa invenimus; quæ quidem per nos ipsos in hujus ecclesiæ sacrario recondita fuere, muroque obstructo clausa, animo illa reponendi suo tempore in decentiori loco: destructo postea altari & ejus imagine depicta, inventa est supra fenestram depictam, ut prædicitur, tabella marmorea cum ejusdem Sancti imagine cum baculo pastorali, planeta seu casula & pallio cum inscriptione Goticis litteris expressa S. Deodatus: quamobrem debitas de his omnibus egimus gratias omnipotenti Deo ejusque Matri Virgini Mariæ ipsique sancto Deodato.
[3] [in novum sacellum] Cæterum retro prædictum altare, ubi erat campanile, construi mandavimus sacellum in honorem hujus Sancti, prout constructum est, ædificarique altare, quod in media navi constructum erat a latere navis alterius, quæ est in sinistra parte ecclesiæ; quæ quidem structura adeo apposite composita fuit, ut sancti Viri corpus a priori loco nihil fere immutatum fuerit. Visitatione deinde terrarum adjacentium expleta die tertia Octobris ex Castro Rendinaria b, in cujus ecclesia parochiali corpus S. Romiti c, quod erat sub altari majori in arca lignea fere consumpta, & in decentiori nucea arca solemniter in eodem loco per nos reconditum fuit; denuo ad hanc terram seu casale S. Joannis accessimus, ibique Missam celebravimus pro gratiarum actione; ædificato altari, eoque decenter lateritiis columnis ornato, nostris expensis imagine ejusdem Sancti cum nostra etiam effigie ad ipsius pedes (speramus enim ejusdem precibus sic consistere in ævum) depicta, depictam in ipso altari & aliam B. Mariæ semper Virginis in arcu supra columnas adaptari fecimus, quibus omnibus completis, translationem hujus sancti corporis facere decrevimus feria secunda sanctissimi diei Pentecostes, quæ dies quarta est mensis Junii hujus anni MDCXVIII.
[4] [transfert & sub altari solemniter recondit] Quocirca obtenta a sanctissimo Domino nostro D. Paulo divina providentia Papa V plenaria cum remissione omnium peccatorum indulgentia, ad septennium duratura, velut in ejusdem Domini nostri Papæ literis, sub annulo Piscatoris expeditis sub die decima octava præteriti mensis Maii apparet, nos ipsi ad hanc ecclesiam perreximus, atque hodie, feria scilicet secunda Pentecostes, quarta hujus mensis Junii, celebrata per nos Missa currenti cum oratione seu collecta ejusdem Sancti, habitoque sermone ad populum, maximo hominum concursu ac solemni pompa corpus ejusdem sancti Deodati sub umbella a presbyteris, sacerdotalibus indutis paramentis, delatum per casale prædictum circum circa ad eandem ecclesiam, & supra altare positum extitit. Hac inde die sequenti per nos ipsos sub ejus altare, capsa nucea denuo inclusum, parte capitis theca deaurata cum imagine ejusdem Sancti nostris impensis recondita, fuitque ecclesiæ donata cum his testimonialibus literis ad laudem & honorem omnipotentis Dei, ejus Genitricis gloriosæ semper Virginis Mariæ & hujus sancti Deodati reconditum est; ipsa antiqua marmorea tabula cum Gotticis litteris, ut supra sub eodem altare in loco, in quo conspici possit cum crate ferrea apposita.
[5] Expectabunt ergo in hoc tumulo ossa hujus sancti Viri novissimum Judicis diem, [una cum litteris,] nisi fortasse prius futurus aliquis episcopus, majori incensus devoti animi ardore, ad ipsum curiosius introspiciendum reserare voluerit. Quo quidem eventu summis precibus illum exoramus, ne corpus sancti hujus Viri ex loco suo, quamvis humili, amoveat; nisi spe facta, ut illud ornatum decentiusque cenotaphium recondat; pro nostra episcopali fide testantes, corpus omni ex parte integrum esse, illibatumque, exceptis quibusdam, quas ad ecclesias alias exornandas Cardinales d, qui nos instanter requisiverunt, populumque ad sancti Viri devotionem promovendum desumpsimus. Ignoscat igitur nobis quisquis episcopali oneri in futurum humeros supposuerit, neve humilem hunc apparatum tremulis inspiciat oculis: quoniam satis illustris est locus, qui tanti Viri reliquiis exornatur. Nos vero in locis longe ab civilium hominum communione semotis e commodiorem extruere nequivimus. Omnes Deum optimum maximum, ejusque Genitricem, sanctumque Deodatum pro nobis exorare non desinant. In quorum omnium & singulorum fidem præsentes per cancellarium nostrum ordinarium scriptas propriæ manus & infrascriptorum testium subscriptione munivimus, nostrisque insignibus delineatis.
[6] Acta fuerunt hæc in supradicto loco S. Joannis anno a Christo Domino MDCXVIII, [per se, aliosque] die vero quarta mensis Junii, Indictione prima, tempore Pontificatus sanctissimi in Christo Patris & Domini Pauli divina providentia Papæ V, anno ejus decimo quarto, assumptionis vero nostræ anno IX f, præsentibus R. D. Antonio Ruggerio Sorano, canonico ecclesiæ nostræ cathedralis ac examinatore synodali; Petro Paulo Finorchio Romano, J. U. D. canonico ejusdem ecclesiæ & curiæ nostræ auditore; Francisco Venditto de Balzorano, hujus diœcesis abbate & curato dicti loci S. Joannis; Dominico Antonio Lama de Sora, abbate terræ Roccæ Viventis; Crisostomo Corsio, canonico parochialis ecclesiæ Balzorani; Prudentio Pompilio Sorano, monacho Cisterciensi, curato S. Vincentii, & Sancto Dino de Vico Albo, hujus diœcesis omnibus presbyteris. Illi, a quo omne bonum, laus & gloria & gratiarum actio in sæcula cuncta. Amen. Loco ✠ sigilli. Hieronymus ecclesiæ Soranæ episcopus.
[7] [testes subscriptis,] Has testimoniales litteras, mea ipsius manu scriptas, fuisse coram me subscriptas & signatas a perillustri & reverendissimo domino Hieronymo Joannellio, in præsentia episcopo Sorano, simul atque a prælibatis testibus eorum propriis manibus, testor ego clericus Julius Cæsar Baccarus ex Albete Parthenopeus g, publicus ubilibet per totum orbem Apostolica authoritate notarius, & ordinarius cancellarius episcopalis curiæ Soræ, ac ut de hisce nullis queat partibus ambigi, & nemo vereatur, hanc scripsi, meque hic solemniter subscripsi cum meo, quo in publicis uti consuevi, signo tabellionatus die, mense, anno & Indictione, quibus supra.
Condita sic Deodati jacent ossa sepulchro
Abbatis divi, spiritus astra super.
Terrenas qui quærit opes, contendat ad Indos,
Quærens cælestes hic opulentus erit.
Signum ✠ notarii.
Accipe Baccaro h μέτρον, Deodate, dicante,
Et nostri in precibus sis memor usque tuis.
Cælitus hic Pastor cæli jam publica servans
Signa refert simplex lucida quæque poli.
Originale in carta pergamena fuit manu præfati reverendissimi episcopi reconditum in supradicta capsa una cum corpore dicti S. Deodati & inclusum in vase vitreo, ut melius conservetur. ✠ Ita est Hieronymus episcopus Soranus.
[8] [quarum hæc est copia,] Extracta est præsens copia per me notarium Bernardum Rosellum Soranum, & in præsentia cancellarii curiæ episcopalis Soræ ex scripturis supradicti notarii Julii Cæsaris Baccari, tunc temporis cancellarii ejusdem curiæ, mihi bene cognitis, quæ conservantur penes prædictum reverendissimum dnum episcopum; cum quibus, facta diligenti collatione, concordare inveni, meliori semper salva &c. In quorum fidem &c. hanc præsentem mea propria manu scripsi & signavi rogatus & requisitus; hac die sexta mensis Octobris MDCXXI.
Ego Antonius Roggerius canonicus Soranus & examinator synodalis suprascriptis omnibus interfui, & in fidem hic mea propria manu subscripsi, & idem feci in suprascripto originali, ut supra &c.
Loco ✠ signi. Rosellus &c.
ANNOTATA.
a In tabula Latii Blaviana haud ita procul Sora, cujus diœcesis late patens est, varia notantur loca sub nomine S. Joannis; conjicio tamen, illum hic designari, qui sexto circiter milliario Italico versus Septentrionem a dicta civitate dissitus est. Conjecturæfundamentum indicabo ad lit. b.
b Locus is in laudata tabula geographica vocatur Rendenaro, signaturque septimo milliario Septentrionem versus a Sorana civitate: cum autem ex castro Rendenaria dicatur episcopus denuo accessisse ad casale S. Joannis, inde mox datam conjecturam formavi.
c Sanctus hic nullatenus nobis aliunde notus est: quapropter de eo in Opere silebitur, nisi adjumenta subministrentur.
d Voces varias in apographo nostro contractas pro sensuum exigentia explicuimus, sicut etiam hanc ita scriptam Cardles; sed ne sic quidem sensum habemus perfectum: forte quia particulæ aliquæ omissæ vel adjectæ sunt aut transpositæ: procul dubio mens auctoris hæc fuit: Exceptis quibusdam partibus, quas ad ecclesias alias exornandas Cardinales instanter requisiverunt, quasque ad populum ad sancti Viri devotionem promovendum desumpsimus.
e Hinc collige, locum, ubi Sancti corpus quiescit, remotum esse a Sorana civitate & valde ignobilem.
f Paulus V universæ Ecclesiæ regimen suscepit mense Maio anni 1605; Hieronymus Joannellius ecclesiæ Soranæ anno 1609 mense Augusto. Itaque mense Junio anni 1618 inchoatus erat Pauli decimus quartus, currebatque adhuc nonus Hieronymi.
g Id est verisimillime Neapolitanus: Neapolisquippe olim Parthenope dicta fuit; Albe vero titulus est unius e 66 Neapolitanis comitibus, quos recenset Hundius in Italiæ Hodiernæ Descriptione pag. 221.
h Nomen est ipsiusmet cancellarii, a quo instrumentum conscriptum fuit; sicque versiculis, certe ab elegantia minime commendandis, nihil quoque ab antiquitate accedit pretii.
DE S. CERAUNIO VEL CERAUNO EPISCOPO PARISIENSI
IN GALLIA
Intra DCI et DCXXV.
COMMENTARIUS.
Sancti virtutes generatim notæ; tempus episcopatus; memoria in Fastis recentioribus; locus sepulturæ; reliquiæ & cultus.
Ceraunius vel Ceraunus, episcopus Parisiensis in Gallia (S.)
AUCTORE J. P.
Cura & sollicitudo sancti hujus Antistitis in colligendis aliorum Sanctorum Actis una effecit, [Sanctus, cujus virtutes generatim notæ sunt] ut eximiæ ejus virtutes aliæ, saltem generatim, posteris innotuerint. Nihil quippe de ipsius gestis reliquit nobis antiquitas præter Epistolam, quam Warnaharius, clericus, ut creditur, ecclesiæ Lingonensis, per modum prologi affixit Actis sanctorum Tergeminorum, ipso jubente descriptis, & ex qua de Viri excellentia & virtutibus multa intelligenda paucis proponuntur. Sic habet: Sancto & a me pontificali apice præferendo, domno Ceraunio papæ, Warnaharius salutem. Præcipuis beatissimorum episcoporum personis assidue coæquari meritis non desistens, in omni conversatione sacerdotii, sancta quotidie exornari religione festinans, divinarum Litterarum legendi studio universa dogmata peragrasti: nunc sanctorum Martyrum gesta ad laudis tuæ cumulum pro amore religionis congregare in urbe Parisiaca devotus intendis. Unde sancto Eusebio Cæsariensi in æmulationis studio coæquandus es, & pari gloriæ dono perpetualiter memorandus.
[2] Da veniam nostræ imperitiæ, quoniam te tantum laudare non sufficimus, [ex epistola scriptoris coætanei,] quantum esses cordi si facundia succurreret præferendus. Gesta sanctorum Geminorum, qui in suburbio Lingonicæ civitatis pretiosam adepti sunt consummationem martyrii, vel beatissimi Desiderii martyris & antistitis ipsius civitatis, sicut devotionis studio imperastis, ita desiderantissime me famulationis obedientiæ cognoscatis. Ita ille apud nos tom. 2 Januarii pag. 76, ubi illustrantur Acta sanctorum tergeminorum martyrum Speusippi, Eleusippi & Meleusippi, monetque Bollandus in Annotatis, perperam hic & in multis Martyrologiis Sanctum appellari Eusebium Cæsareensem episcopum, qui licet de Ecclesia non male meritus sit, dum gesta Sanctorum descripsit; tamen Arianæ hæresis propugnator fuit. Si quis hanc quæstionem pluribus agitatam cupiat, adeat Papebrochium tom. IV Junii pag. 75; Sollerium in Observatione ad Usuardini Martyrologii diem XXI Junii, & ab ipsis assignatos auctores alios. Id ad rem nostram potissimum pertinet, quod, licet Warnaharius deceptus fuerit in Eusebio, regionis longe dissitæ episcopo, & seculis ut minimum tribus, antequam ipse floruit, defuncto; licet hinc inde a recto tramite deviaverit in enarrandis Actis prædictorum sanctorum Martyrum, quorum passionem alii ad seculum tertium referunt, alii ad secundum, cum ipse tantum scripserit inchoato septimo; quod, inquam, idcirco in dubium vocari non debeant laudes, quas attribuit coætaneo & optime noto episcopo Ceraunio, quasque deinde confirmavit cultus eidem Sancto exhibitus.
[3] [episcopus fuit Parisiis,] Tempus, quo & Sanctus noster & ipse floruit, nusquam prodit Warnaharius, id tamen probabilissime eruunt recentiores ex serie episcoporum Parisiensium, in quorum omnibus catalogis, quos vidi, statuitur S. Ceraunius ordine XXV, & inter Simplicium ac Leudebertum. Simplicium sedisse ineunte seculo 7 probant ex epistola S. Gregorii Magni anno 601 ad commendandos monachos in Angliam proficiscentes tum aliis Francorum episcopis, tum nominatim Simplicio Parisiis episcopo, inscripta. Eidem autem ecclesiæ præfuisse Leudebertum circa annum 625, ostendunt ex synodo Remensi, cui, teste Flodoardo lib. 2 Historiæ Remensis cap. 5, cum aliis pluribus episcopis interfuit Leudebertus Parisiacensis. Hinc probabilissime, ut ajebam, imo, nisi fallant memorati catalogi, citra erroris periculum collocant recentiores passim omnes S. Ceraunii episcopatum intra annos 601 & 625, regnante Clotario secundo. Addunt plerique, ipsum adstitisse concilio, quod a 79 episcopis celebratum est Parisiis sub annum 614, sed quorum subscriptiones interciderunt. Hoc tamen mihi adeo indubitatum non est, quoniam ignoramus, quamdiu episcopatum tenuerit Simplicius, vel quando sedere cœperit Leudebertus.
[4] [ubi & concilium celebrasse creditur, intra 601 & 625] Scripsit quidem eum in modum Warnaharius, ut conjicere liceat, non brevi tempore episcopum fuisse Ceraunium; verum pone tantisper, Simplicium adstitisse Parisiensi concilio; pro S. Ceraunii episcopatu sufficiens spatium erit ab anno 614 usque ad 625. Pone contra, eidem concilio adstitisse Leudebertum; non minus sufficiens erit spatium pro Ceraunio intra annos 601 & 614. Id equidem non observo, quod illi sententiæ, quam ipsemet verisimillimam credo, refragari cupiam, sed quod nesciam, cur non nulli ex conjecturis dumtaxat, licet undequaque verisimilibus, asserant absque dubio, certo adfuisse concilio Ceraunium. Malim sane, dum desiderantur indubia testimonia, uti verbis auctorum Galliæ Christianæ tam novæ quam veteris: Ut videtur: vel ad summum imitari Cointium de concilio isto scribentem ad annum 614 num. 36: Parisiis tunc sedisse credimus sanctum Cerannum seu Ceraunum, aut Ceraunium, qui Simplicii successor ac decessor Leudeberti prædicatur a multis; nec eos putamus audiendos, a quibus perhibetur Dagoberto tertio regi coëtaneus.
[5] Non edicit laudatus annalista, quorum sententiam improbet verbis posterioribus: [non circa annum 717, ut alicubi perperam notatum est.] forte eos inter numeravit Jacobum Breulium, seu potius auctorem catalogi episcoporum Parisiensium, quem Breulius exhibet lib. 1 Theatri antiquitatum Parisiensium, & in quo ista leguntur pag. 64. XXV sanctus Cerannus: claruit tempore Dagoberti II Francorum regis anno salutis DCCXVII. Sed error ille est adeo crassus, ut attribuendus videatur potius imperito amanuensi vel imprudenti interpolatori, quam auctori, etiamsi exigua chronologiæ notitia imbuto. Nam in hoc sicut in aliis catalogis non tantum statuitur ordine XXV ac medius inter Simplicium XXIV & Leudebertum XXVI, quorum ætas jam assignata est; verum etiam mox subsequuntur Audebertus XXVII & S. Landericus XXVIII, qui ibidem ambo expresse dicuntur sedisse tempore Clodovei II, filii Dagoberti regis, nempe hujus nominis primi; huic Clodoveus secundus successit anno 638, obiitque circa 656. Eo autem regnante, episcopos fuisse Parisiis Audobertum ac Landericum, probatum est tum apud alios tum apud nos ad diem X mensis Junii, quo Landericus colitur. Crede itaque, si lubet, ex amanuensis incuria in Breuliani catalogi citatum locum irrepsisse primum pro Clotario secundo Dagobertum secundum, ac dein adjectum fuisse annum 717 ab altero imprudenti correctore vel interpolatore. Sed hic in eo magis carpendus est, quod non adverterit ad notas chronologicas in successoribus S. Ceraunii, Audoberto præsertim & Landerico statim in eodem catalogo occurrentes, aperteque prohibentes, ne ad seculum octavum differatur S. Ceraunii episcopatus, quam quod Dagobertum, qui initio seculi octavi usque ad annum 716 regnavit, putaverit, fuisse ejus nominis secundum, quamquam vere fuerit tertius. Nam Dagobertus, S. Sigeberti Austrasiæ regis filius, qui vere fuit illius nominis secundus, & paternum regnum consecutus anno 675, tenuit usque ad 680, per multa secula ignotus fuit Gallis etiam eruditioribus.
[6] Ex dato jam fonte, elogio nimirum Warnaharii, dimanarunt quæcumque de Sancto in vivis degente referuntur in recentiorum lucubrationibus; [Nomen ejus insertum Usuardi Auctariis] certe fontem alium hactenus assignatum non reperi, & ea propter, siquid in iis lucubrationibus legatur, quod dicto elogio consentaneum non sit, vel ejus limites excedat, id non nisi ut dubium seu ex conjecturis profectum, admittendum existimo. Silent de Sancto nostro omnia antiquorum genuina Martyrologia. Breulius seu auctor vel interpolator Catalogi episcoporum Parisiensium verbis num. præcedente citatis addit ista: Corpus ejus humatum est in monasterio S. Genovesæ XXVII Septembris, ut constat ex Martyrologio manuscripto bibliothecæ S. Victoris Pari.; sed allegatum Martyrologium est Usuardi dumtaxat Auctarium, cujus aliquot extracta habemus cum præfixa hac Henschenii admonitione: Usuardus Parisiensis Ms. sancti Victoris & excusus Molani collatus cum Ms. serenissimæ reginæ Sueciæ. Inter extracta autem ista mensis Septembris non ponitur quidem S. Ceraunii memoria; verum non dubito, quin habeatur in ipso codice: omiserit forte Henschenius, quia sufficiebat ipsam habere in Molani editione, ubi his verbis concepta est: Eodem die (XXVII Septembris) sancti Cerauni confessoris & episcopi Parisiorum civitatis. Eadem plane exstat in Usuardi Auctario, per Muneratum adornato & Parisiis excuso annis 1490 ac 1536, atque inde magis conjicio, non aliis verbis exstare in Victorino codice, quem consulere potuit Muneratus.
[7] [& recentiorum aliquot Fastis sacris.] Non est mihi exploratum, cujus ætatis sit laudatum S. Victoris Martyrologium, at certe seculo duodecimo antiquius non esse, prodit annuntiatio diei XXIX Aprilis in fine: Apud Cluniacum transitus S. Hugonis abbatis: Hugo quippe, Cluniacensis abbas sextus, obiit tantum anno 1109. Quapropter etiamsi, ut asseritur apud Breulium, in isto Martyrologio legeretur, tumulatum fuisse Sanctum die XXVII Septembris, inde certo non constaret, eum esse diem depositionis, cum similia aliquando adjiciantur a recentioribus, quia tali die recolitur annua Sanctorum festivitas. Porro in assignato reginæ Sueciæ Usuardi aucti Ms. apographo celebratur quoque Sancti memoria, sed corrupto aliquantum nomine & ad diem Septembris XXX, ut sequitur: Eodem die S. Seranni Parisiensis episcopi. Ceteri martyrologi, quorum elogia aliis alia longiora ob rationes supra indicatas non describimus, constanter tenuerunt diem XXVII, Galesinius nominatim, Ferrarius, Saussayus, Castellanus & auctor Parisiensis Martyrologii, eumdemque ut cultui ipsius proprium assignant alii scriptores passim omnes, ut mox videbitur.
[8] [Sepultus fuit in crypta S. Genovefæ;] Quod de loco sepulturæ apud Breulium asseritur ex Martyrologio S. Victoris, communi similiter consensu receptum est. Erat autem locus iste primo cœmeterium, extra muros civitatis situm, ibidemque dein a Chlodoveo primo Francorum rege inchoatum atque a sancta ejus conjuge regina Chrotilde perfectum est templum in honorem sanctorum apostolorum Petri & Pauli, quod postmodum ob miracula S. Genovefæ virginis illic sepultæ, nomen induit ejusdem sanctæ virginis & usque nunc retinet cum celeberrima canonicorum Regularium abbatia. In dicti templi, quod hodiedum civitatis ambitu continetur, crypta subterranea etiam nunc, teste Breulio lib. 2 pag. 269 Operis ante citati, visuntur tria sepulcra lapidea, medium S. Genovefæ, laterale unum Prudentii episcopi Parisiensium ordine octavi, alterum S. Ceraunii ordine vigesimi quinti, qui postea in numerum Sanctorum adscriptus est, cujusque ossa deposita sunt in theca deaurata, & solemnis festivitas recolitur die XXVII Septembris. Invocatur autem, eodem asserente Breulio, ipsius auxilium adversus dolorem dentium, ut liquet ex versiculis, qui infra imaginem ipsius, in eadem crypta positam, sculpti leguntur, & ipso festo die decantantur in ecclesia:
Ægris fert remedium, mœstisque solatium:
Ingens malum dentium, torquens ora gentium
Pacificat gratis.
[9] [ubi hodieque tumulus ejus cernitur,] Postquam hæc scripserat Breulius, prodiit quippe Opus ejus anno 1612, memoratum S. Ceraunii sepulcrum situ mutatum fuit, relictum tamen in crypta; ut perhibent Galliæ Christianæ auctæ editores tom. 7 col. 23, in hunc modum scribentes: Defunctus Ceraunius humatur die XXVII Sept. in ecclesia sanctæ Genovefæ. Hujus tumulus postea translatus fuit ad dextram tumuli S. Genovefæ in crypta hujusce ecclesiæ, ut liquet ex inscriptione tumulo tunc posita, in hæc verba: “S. Cerauni Paris. episcopi, qui post annum Christi DC Clotario II rege cathedram tenuit, tumulus, ex quo levatæ olim sacræ reliquiæ, in hunc locum translatus est anno MDCXXVIII.” Hæc de tumulo tam studiose observata arbitror, quia is summa apud Parisienses habetur in pretio, ad eumque pie visitandum quotannis patet accessus festo die: Apud S. Genovefam, verba sunt Bailleti in Vitis Sanctorum ad XXVII Septembris, hoc die fit festum solemne, ubi & invisitur ejus (S. Ceraunii) tumulus, & exponitur theca, in qua depositæ sunt ejus reliquiæ. Eadem paucis notantur in Parisiensi Kalendario spirituali (Almanach spirituel de Paris) anni 1712 ad eumdem diem, ut sequitur: S. Ceraunii episcopi Parisiensis. Ad S. Genovefam de Monte, solemne, capsa ipsius & tumulus.
[10] In isto tumulo, si satis assequor sensum Lectionis tertiæ Officii mox memorandi, [& in ipsa ecclesia reliquiæ theca argentea inclusæ.] jacuerunt S. Ceraunii sacra lipsana usque ad seculum 13: verba describo: Ejus vero corpus, jam seculo decimo tertio levatum, in capsa solemniter reconditum est decimo sexto Calendas Decembris, quo die translatio ejus apud sanctam Genovefam celebratur. Locum autem ecclesiæ, in quem delata sunt, & in quo verisimillime exstant hodieque, denotant auctores Galliæ Christianæ dicto tom. 7 col. 699: In eodem (inquiunt, cœmeterio) post sanctam Genovefam … conditi sunt sancta Alda, socia sanctæ Genovefæ, & sanctus Ceraunius episcopus Parisiensis, quorum capsæ argenteæ postea repositæ sunt super altare capellæ sanctæ Clotildis, vulgarius dictæ Reliquiarum capellæ. De S. Alda agendum veniet ad diem XVIII Novembris; de S. Clotilde seu Chrotilde egimus tom. 1 Junii ad diem mensis tertium pag. 292 & seqq., & ejusdem Sanctæ hierothecam scalpro excusam dedimus, eatenus huc pertinentem, quatenus inter effigies, quæ eam ex argento totam eleganti opere fabricatam exornant, S. Ceraunii quoque, ut conjecit ibidem Papebrochius, effigies conspiciatur.
[11] Præter hactenus, quanto potui studio, compilata & congesta unum saltem antiquioris cultus vestigium offendi in eodem tom. 7 Galliæ Christianæ col. 718, [Cultus antiqui vestigium.] chartam videlicet anni 1170, quam & hic descriptam exhibeo: Ego Agnes, comitissa Mellensis, notum esse volo &c., quod Garinum seu Garnerum de Maigniaco & uxorem ejus, qui mei servi de meo matrimonio erant, & fructum, quem habebant & habituri erant, ecclesiæ sanctorum apostolorum Petri & Pauli, sanctæque virginis Genovefæ in eleëmosynam delegavi tum pro salute animæ meæ, tum in cujusdam voti, quod vir meus Galeranus, comes Mellensis, sancto Cerauno, qui in eadem ecclesia jacet, fecerat, nec solverat, recompensationem. Huic eleemosynæ Radulfus filius meus interfuit & approbavit. Ne vero hæc eleemosyna possit in posterum infirmari, litteras sigilli mei impressione roboratas abbati & ecclesiæ tradidi. Actum Incarnati Verbi anno MCLXX. Testes hujus rei sunt Hugo abbas, & Prior sancti Vincentii Silvanectensis, Ascelinus decanus sancti Marcelli &c.
[12] Recoli quotannis in abbatia translationis S. Ceraunii memoriam die XVI Novembris, ac præcipuam festivitatem hoc die ritu solemni, ex præmissis abunde perspectum est: reliquum est, ut quo ritu celebretur per diœcesim Parisiensem, indagemus. Cointius ad annum 614 num. 36: Sanctus Cerannus, [In abbatia ritu solemni hodie, & per diœcesim,] inquit, Martyrologio Gallicano inscribitur quinto Kalendas Octobris, & propter festum sanctorum Cosmæ & Damiani colitur postridie in Breviario Parisiensi. Bailletus in Vitis Sanctorum loco ante citato: Ecclesia Parisiensis non nisi simplicem ejus commemorationem facit in Officio SS. Cosmæ & Damiani. Bailleto consonant scriptores Galliæ Christianæ auctæ In Breviario Parisiensi fit ejus commemoratio ad V Cal. Oct. Sat recte quidem Coïntius ac Bailletus pro temporis & Breviariorum, quibus, dum ipsi scribebant, utebatur ecclesia Parisiensis, diversitate: at, ni fallor, minus accurate pro suo tempore scriptores Galliæ Christianæ. Parisiensis Breviarii editiones præ oculis habeo sex diversas. Antiquior est anni 1584, in eaque præscribitur hoc die Officium novem lectionem de SS. Cosma & Damiano cum commemoratione tantum S. Ceraunii in primis Vesperis & laudibus de Communi episcopi confessoris.
[13] [cujus varia habemus Breviaria, colitur die 28 Sept.] Altera editio est anni 1636 ac tertia 1640: in hisce nihil fit hodie de Sancto nostro, sed sequenti die assignatur de ipso Officium semiduplex novem lectionum, quarum tres priores de Scriptura occurrenti, quarta & quinta propriæ; quatuor postremæ sicut cetera omnia de Communi. Istas editiones secutus est Cointius, cujus tomus 2 Annalium in lucem prodiit anno 1666, diu nempe antequam adornata est editio Breviarii apud me quarta, vulgataque anno 1680. In hac autem, sicut & in quinta editione anni 1700, die tantum XXVII Septembris fit commemoratio S. Ceraunii, adjecta tamen nona lectione propria; juxta eas ritum designavit Bailletus, cujus tom. 3 typis excessit anno 1704. Posterior nostra editio est anni 1736, ejusque Rubricæ hodiernæ & crastinæ ita statuunt. In metropolitana Parisiensi die XXVII Officium SS. Cosmæ & Damiani ritu duplici minori cum commemoratione S. Ceraunii tantum. Extra metropolitanam semiduplex de SS. Cosma & Damiano; Vesperæ a Capitulo de S. Ceraunio, de quo postridie fit Officium semiduplex de Communi, exceptis lectionibus secunda ac tertia propriis.
[14] [Officio semiduplici, ex quo dantur] Quapropter vel dicendum (quod tamen minus verisimile est,) novam in Breviario Parisino factam esse immutationem intra annos 1736 & 1744, quando editus est tom. 7 Galliæ Christianæ, vel hujus auctores, dicentes: In Breviario Parisiensi fit ejus (S. Ceraunii) commemoratio ad V Cal. Oct., respexisse dumtaxat ad ea, quæ in metropolitana, non quæ extra illam servanda præscribuntur; vel denique, & huc magis propendeo, eos tantum consuluisse editionem anni 1680 aut 1700. Lectiones porro propriæ, quarum jam aliquoties sermo incidit, partim ex Warnaharii elogio profluxerunt, partim ex serie episcoporum Parisiensium, aliisque, quæ ex recentiorum scriptorum Operibus hactenus collecta proposui: eas huc transfero, prout exstant in novissima editione Breviarii: Lectio II. Ceraunus, post Simplicium ad regimen Parisiensis ecclesiæ assumptus, virtutum omnium splendore claruit. Scripturæ sanctæ lectioni & meditationi incumbens, ex eo fonte doctrinam hausit, qua plebem sibi creditam institueret. Sanctorum martyrum studio & amore incensus, eorum Acta, hinc & inde dispersa, anxie conquisivit & in unum corpus redegit. In id maxime intentus, scriptis ad Warnacharium clericum Lingonensem litteris, ab eo tergeminorum Speusippi, Eleosippi & Melasippi, qui Lingonis coluntur, nec non Desiderii, ejusdem loci episcopi, Acta passionum accepit, & ecclesiæ libris accenseri voluit.
[15] Lectio III. Eo sedente, habitum est in basilica sancti Petri, [lectiones propriæ.] quæ nunc sanctæ Genovefæ dicitur, concilium Parisiense quintum, cui septuaginta novem episcopi, Clotarii regis secundi studio congregati, subscripserunt. In eo canones quindecim editi sunt, quos statim rex edicto suo sancivit. Denique Ceraunus, cum vitam sancto præsule dignam egisset, sedem suam Leodeberto reliquit, qui, Dagoberto jam ab annis quatuor in Austrasia regnante, concilio Remensi sub Sonnatio subscripsit. Sepultus est in crypta basilicæ Apostolorum ad lævam sanctæ Genovefæ, ubi sepulcrum ejus adhuc visitur. Ejus vero corpus, jam seculo decimo tertio levatum, in capsa solemniter reconditum est decimo sexto Calendas Decembris, quo die translatio ejus apud sanctam Genovefam celebratur. Penultima lectionis hujus periodus in speciem adversatur verbis Galliæ Christianæ datis num. 9, juxta quæ tumulus S. Ceraunii nunc visitur ad dextram tumuli S. Genovefæ, eo translatus anno 1628; sed, nisi tamen alterutro loco mendum lateat, verba dictæ periodi sumenda arbitror hoc sensu: Sepultus est ad lævam S. Genovefæ in crypta, ubi, in crypta scilicet, sepulcrum ejus adhuc visitur. Ceterum ne quid ad peculiarem cultum spectans prætermittam, in Litaniis majoribus, quæ in omnibus, præterquam antiquiori, Breviarii Parisiensis editionibus nostris excusæ sunt, inter Pontifices confessores invocatur etiam nominatim S. Ceraunius. Prelo jam parata erant præcedentia, quando Parisiis huc dono transmissum est Proprium Sanctorum insignis & regalis ecclesiæ S. Genovefæ, typis editum anno 1665. In eo confirmantur dicta num. 12 de Sancti ibidem festivitatibus. Ad diem quippe XXVII Septembris Officium recitandum præscribitur ritu duplici secundæ classis, danturque pro secundo Nocturno lectiones tres propriæ, generatim complectentes S. Ceraunii gesta ac virtutes: ad diem vero XVI Novembris translatio ejus celebranda notatur Officio semiduplici, ex quo similiter nihil hic speciatim transcribendum se offert.
DE S. HILTRUDE VIRGINE
LÆTIIS IN HANNONIA
Circa finem Seculi VIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Hiltrudis virgo, Lætiis in Hannonia (S.)
AUCTORE J. P.
§ I. Memoria Sanctæ in Fastis sacris, Acta a quo, quando & quibus adjumentis conscripta; judicia recentiorum.
Lætiensis, vel, ut scribunt alii, Lesciensis, vulgo Liessies, celeberrima Ordinis S. Benedicti abbatia, cujus ob exhibitam per venerabiles abbates ac Religiosos Majoribus nostris benevolentiam, [Nomen Sanctæ in Romano & aliis Martyrologiis.] præstitamque ad illustranda Sanctorum Acta operam, grata semper animis nostris inhæret recordatio, sita est in Hannonia, Belgii provincia, ad Helpram fluvium prope Avennas oppidum. In ea hoc die celebratur solemnis memoria S. Hiltrudis virginis, quæ in codice Ms. Lætiensi inter Auctaria Martyrologii venerabilis Bedæ, apud nos edito ante tom. 2 mensis Martii, annuntiatur primo loco his verbis: Natale S. Hyltrudis virginis, quæ amore Christi sponsum in terris fugiens, ei, quem elegerat, viriliter adhæsit, bonumque propositum laudabili fine conclusit. Iisdem verbis, eodemque die Lætiis Sanctam commemorant Molanus in Usuardo aucto, Wion & auctor Martyrologii Germanici: nec in re differt Galesinius sic scribens: Lætiis sanctæ Hiltrudis virginis, quæ Christi Sponsi amore exardescens, contemptis terrenis nuptiis, in eo uno conquievit. Brevius Menardus in Martyrologio Benedictino, & ad verbum ipsi consonus eminentissimus Baronius in Romano: In Hannonia sanctæ Hiltrudis virginis. De ipsa agunt præterea Ferrarius, Saussayus, Bucelinus, Arturus, Molanus in Indiculo & Natalibus Sanctorum Belgii, Miræus in Fastis Belgicis, ac plures alii, præsertim rerum Belgicarum & Ordinis S. Benedicti scriptores, quos per decursum laudabo, si quid in medium produxerint, quod ex Vita S. Hiltrudis didicisse non potuerunt, vel ad eamdem illustrandam conducit.
[2] [Acta ejus exaravit anonymus] Vitam istam primum typis vulgavit Mabillonius part. 2 Sæc. 3 de Sanctis Ord. S. Benedicti, deque ea in hunc modum præfatus est pag. 420: Hæc Vita scripta est a quodam monacho Valciodorensi, teste Jacobo Guisio, qui eam in Annales suos Hainonienses retulit. Auctor Libelli de restitutione cœnobii Lesciensis nomen monachi Valciodorensis designat his apicibus W, aitque id opus ab eo susceptum rogatu Lesciensium canonicorum: proinde ante annum millesimum nonagesimum sextum, quo in locum canonicorum restituti sunt monachi. Quibus usus sit monumentis auctor in hac Vita describenda, nullatenus prodit. Ut pleraque vera sint, nonnulla sane dubiæ fidei referuntur: ut quæ de Hugone Burgundiæ principe, de velatione Hiltrudis per Theodericum Camaracensem episcopum. Sed tamen cum alia nos monumenta deficiant, hæc retinere juvat ad qualemcumque primordiorum Lesciensis monasterii notitiam: de quo mirum est silentium Balderici in Chronico Camaracensi, uti & de Hildetrude virgine, de qua nihil alibi scriptum reperi apud antiquos.
[3] [post medium seculum XI] Haud illubens assentior allatis Jacobi Guisii & auctoris alterius testimoniis: verum his etiam stantibus, biographus haud obscure prodit, se tribus ferme seculis posteriorem fuisse S. Hiltrude; ejus quippe gesta sic disponit, ut mortua censeri debeat ante finem seculi octavi; deinde narraturus ecclesiæ Lætiensis restaurationem, sic præfatur: Tempore autem Henrici Augusti, cum Cameracensis fasces præsulatus vir Deo dignus amministraret Gerardus, sancta virgo Hiltrudis cuidam apparens &c.; tum subdit novæ ecclesiæ exstructionem ac dedicationem, & duo miracula, quorum unum contigisse ait die anniversario dedicationis: ac tandem ad tertium miraculum progrediens: Referam, inquit, & aliud miraculum, quod bonitas divina per merita Virginis suæ operata est nostris temporibus. Hæc sane omnia seculum XI non parum provectum denotant: quandoquidem Gerardus, ejus nominis primus, qui imperantibus S. Henrico, Conrado & Henrico tertio, Cameracensem cathedram tenuit, & de quo, tamquam de viro non amplius superstite, loquitur biographus, vitam protraxerit usque ad annum 1051; sicut probavimus tom. IV Junii pag. 585 in Commentario prævio ad Acta S. Lietberti, qui proximus in eamdem sedem successit Gerardo. Hinc nolim quidem dissentire Mabillonio, notanti in titulo, vixisse biographum medio seculo XI; sed aliquanto serius scripsisse arbitror.
[4] Ætati a Sanctæ temporibus adeo remotæ accedit ad minuendam Actorum auctoritatem penuria monumentorum, [nullis, ut apparet, scriptis documentis,] qua laboravit auctor, quamque non adeo colligo ex eo, quod juxta Mabillonium nullatenus prodat, quibus usus sit, sed ex propria ipsiusmet confessione, in prologo suo sic loquentis: De cujus (S. Hiltrudis) vita & conversatione & actu parentum ejus, & de his, quas per merita ejus Dominus operari dignatus est, virtutibus, sicut relatu fidelium, qui & a prioribus suis didicerunt & ipsi præsentes viderunt, audivimus, in subjectis dicemus. Quid inde conficias, nisi quod totum Opus ejus, quatenus comprehendit etiam gesta tam Sanctæ quam parentum ipsius, sola nitatur relatione, eaque oretenus accepta? Causam tantæ penuriæ aperte quidem nusquam allegat; verumtamen utcumque conjectandam proponit num. 15 & seq.; ubi narrat Lætiensis monasterii per Hungaros destructionem, & secutam paulo post bonorum ejus a secularibus invasionem.
[5] Hungari enim, ipso asserente, post Karoli Magni filiique ejus Ludovici Pii decessum in Gallias ingressi, [quæ ab Hungaris] & ecclesiam Lætiensem flammis consumere frustra conati, cunctam ecclesiæ suppellectilem auferunt, dissipant & fratrum claustrales & serviles officinas igni concremant; luctu & lamentis omnia complent, & multos utriusque sexus & diversæ ætatis captivos abducunt: qui, postquam victoria facta est de Hungris, repedantes, materiam capituli hujus calamo nostro dederunt. Ab illo tempore non solum hic, sed & alibi locorum tam tempestuosis successibus status monasticus & Ordo monachicus ad solum dirutus, & omnino adnullatus & cœnobitæ dispersi sunt. Qua tempestate transacta, circummanentes provinciales, quæ fuerant sanctæ Hiltrudis, sibi usurparunt, & singuli viciniora quæque sibi rapuerunt. Facta sunt secularia, quæ erant ecclesiastica. Hinc, inquam, conjectandum relinquit auctor, titulos, & siqua erant alia scripta instrumenta, vel ab Hungaris combusta fuisse, vel postmodum a secularibus bonorum ecclesiæ invasoribus e medio sublata, ne iis proderetur iniqua eorum possessio, ut juxta ejusdem auctoris testimonium, contigit scripto S. Hiltrudis testamento, quod seculo XI in sepulcro ipsius inventum fuit.
[6] Non aliter de Actis jam dudum senserunt ipsimet Lætienses, [aliisque combusta fuisse] uti docet nos Libellus Chronicorum ejus Ms., quem servamus in Museo nostro. Auctor in fronte epistolæ præviæ se ita indicat: Spectatissimis in Christo cum patribus tum fratribus sodalitii Lætiensis Jacobus Lespee, indignus monac. & sacer. salu. exoptat: ad calcem vero ejusdem epistolæ sic signat locum ac tempus: Ex nostra cellula Lætiensi XIII Calend. Januar. anno a partu Virgineo MDXLIV. Deinde narratis monasterii sui primordiis, ejusdemque per barbaros devastatione, nec non bonorum ejus invasione per seculares homines, dicit: Inde contigit, nos historiarum & Annalium inopia laborare. Ubi autem ad tempora biographi nostri pervenit, loquitur in hunc modum: Supplicant canonici cuidam monacho Wachoriæ, ut ea, qua erat … dexteritate præditus, ad delectandum futurorum animos Vitam divæ Hiltrudis stilo exararet. Scripsit equidem monachus Historiam suam, eloquio politam, minus tamen perfectam numeris; quod constet, eum singulis quibusque rebus non affixisse certum temporis indicium. At si recogites, ipsum audita solum, non etiam visa posteris tradidisse, desines mirari, cur tam succincte scripsit de statu ecclesiæ: alioqui vir eruditus omnium desiderio satisfacturus erat; si præteritarum rerum licuisset vel fragmenta evolvere: scribens namque Historiam, priores arguit negligentiæ & inscitiæ. Ego sane possem similiter conqueri & incusare majores nostros, qui nullis nos scripturis instruxerunt, qui a B. Guntardi (fratris S. Hiltrudis ac primi Lætiensis abbatis) morte usque ejectionem canonicorum (id est, usque ad exitum seculi undecimi) præfuerint huic loco. De his hactenus: ad alia progrediendum, quæ scripturar. monumentis defendi possunt. Easdem querelas super inopia monumentorum deponit monachus ejusdem abbatiæ anonymus, qui intra annos circiter 1202 & 1206, ut ex infra dicendis patebit, conscripsit Libellum fundationis seu restaurationis monasterii Lætiensis, & aperte indicat, nulla prorsus sibi ad manum fuisse, unde ejusdem ecclesiæ usque ad restaurationem statum edisceret, præter quam Acta Sanctæ nostræ a monacho Valciodorensi exarata ad preces canonicorum.
[7] [creduntur seculo 10,] Porro memorata a biographo Hungarorum in eas partes irruptio, qua occasione deperiisse conjicimus documenta Lætiensia, contigit sub medium seculum decimum. Testis hic nobis est præter Sigebertum, Continuatorem Reginonis aliosque auctor & tempore & loco proximus Fulcuinus, qui eodem seculo abbas præfuit Laubiensi ejusdem diœcesis Cameracensis monasterio, & injurias ac damna, per Hungaros monachis Laubiensibus tunc illata, fuse descripsit in miraculis S. Ursmari apud nos editis tom. 2 Aprilis pag. 565 & seqq. Fulcuino addimus Baldericum in Chronico Cameracensi & Atrebatensi, quia biographo nostro, siquidem hujus ætatem recte assecuti sumus, convixit & in iis, quæ generatim tradit de Hungarorum in ea diœcesi ferocitate, apprime congruit, ita exordiens caput 74 lib. 1: Sub iisdem diebus Hungari per regiones hujus provinciæ male sæviebant, Christianos captivabant, profanatisque sacris cultibus ecclesias incendebant. Tum paucis interpositis: Anno, inquit, ab Incarnatione Domini DCCCCLIII VIII Idus Aprilis, ipsi Hungari promptiore impetu bellatoriam disciplinam præferentes, huic urbi (Cameracensi) advolarunt, triduoque immorati totius genetis pestem ediderunt.
[8] [vel veterum scriptorum testimoniis adjutus. Recentiorum] Miratur, nec immerito, Mabillonius, nullam in Balderico Lætiensis cœnobii occurrere memoriam, sed mirandum magis, asserri hactenus non potuisse scriptorem, qui biographo nostro vetustior, aut S. Hiltrudis aut cœnobii ibidem ab ejus parentibus fundati, vel nomine tenus meminerit. Istud adeo generale silentium, meo judicio, Historiæ ipsius magis adversatur, quam ea, in quæ animadvertit Mabillonius, asserta de Hugone Burgundiæ principe & de impositione velaminis S. Hiltrudi per Theodericum, Cameracensem episcopum. Primum quippe haud difficulter exponi potest, alterum adscribi amanuensium imperitiæ, ut frequenter facto opus est in Actis etiam aliunde fide dignissimis. Sed nunc aliorum super his Actis sententias exploremus. Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 768 num. 48, narratis quibusdam Sanctæ gestis ex Mabilloniana editione, subdit: Hæc habes in ejus Vita, quam scripsit monachus Valciodorensis multo recentior, ideoque dubiæ vel nullius in plerisque fidei. Bailletus in Tabula critica ad diem XXVII Septembris, præmonens, Vitam scriptam esse a monacho Valciodorensi, tribus circiter seculis posteriore, addit: Opus est aliquot erroribus obnoxium, nec aliunde magni ponderis esse potest, productum ab auctore cetera ignoto & a Sanctæ temporibus adeo remoto. Scriptores Historiæ Litterariæ Franciæ tom. 7 pag. 560 & seq. similiter observant biographi a rebus gestis trium seculorum distantiam, eamque præcipuam esse causam significant, cur ei, ceteroquin erudito ac prudenti, minus successerit, ut exactam Historiam concinnaret. Fundamenta, quibus scriptum nititur, vera esse posse agnoscunt, at corrupta fuisse conjiciunt incertis traditionibus, quas, deficientibus melioribus documentis, auctor adhibuerit; atque isto ex fonte profluxisse opinantur relata de Hugone Burgundionum principe & de Theodorico Cameracensium antistite.
[9] Quod spectat ad Cointium, ut ut duriuscule pronuntiavit de Actorum fide in plerisque; [super iis judicia.] ejusdem tamen cum mox laudatis scriptoribus videtur fuisse sententiæ, quoad rerum narratarum substantiam seu scripti fundamenta; cum sola nixus auctoritate biographi dedicationem Lætiensis monasterii annexuerit anno 765, & S. Hiltrudis Deo consecrationem, nec non velaminis impositionem ab episcopo Cameracensi retulerit ad annum circiter 768. Idem censendum de Bailleto, qui similiter secundum unam biographi fidem & Lætiensis cœnobii primordia ordinavit & Sanctæ Acta digessit: idem quoque de Dionysio Sammarthano tom. 3 Galliæ Christianæ col. 123, ubi, licet abstineat a judicio super Actis, Mabillonium sequitur in designandis initiis Lætiensibus, & primum abbatem statuens Guntardum, fratrem S. Hiltrudis, ad hujus Acta, edita Seculo 3 Benedictino, remittit lectorem. Et sane prudenter judicare poterant, non defuisse biographo aliqua scripta monumenta, unde saltem Historiæ, in rebus narratis satis distinctæ, nec male concinnatæ, medullam extraxerit: præsertim ii, qui non viderant recitatam supra præfationis partem, a Mabillonio, qua de causa nescio, prætermissam, & testimonia Lætiensium scriptorum etiam superius a me prolata. At vero dum isthæc considero conjuncta cum generali adeo antiquorum silentio, modum non invenio, ut vel per probabilem conjecturam alia Historiæ adjumenta assignem præter relationem, auctori oretenus factam. Restat igitur, ut qualis hæc fuerit, & quo traduce ad ipsum potuerit pervenire, indagemus.
§ II. Rationes, quibus Actorum auctoritas utcumque defendi queat, proponuntur, & Mss., unde hic excudenda sint, designantur.
[Uno tantum seculo post documentorum combustionem] Relatio auditu tantum excepta quam infirmum sit fundamentum Historiæ de rebus ante trecentos circiter annos peractis, notum est etiam non eruditis. Verumtamen ne vel sic durius in Acta nostra pronuntiare velim, quam laudati scriptores Historiæ litterariæ Franciæ. Esto itaque; nullum prorsus scripti fragmentum biographo præluxerit: non desunt tamen rationes, ex quibus prudenter conjectare liceat, ab eo relatas esse res in se veras. Nam primo Hungarorum in illas partes irruptio, ut supra ostendimus, contigit sub medium seculum decimum, ipse autem floruit post medium undecimum; proindeque credi potest litteris mandasse audita ab iis, quorum majores præcedente seculo eadem legerant in scriptis documentis, per Hungaros dein igne consumptis, vel etiam post e medio sublatis per invasores bonorum monasterii. Hujuscemodi temporis intervallum abunde quidem sufficit, ut res dubiis adjunctis vestiantur, non tamen ut ipsæ prorsus intercidant in iisdem vel vicinis locis, præsertim dum de Sanctis agitur & ea interim fiunt, quæ de S. Hiltrude referuntur. Nam testatur biographus, qui hic certe fidem meretur, cum res suis temporibus proximas referat, testatur, inquam, eodem temporis intervallo, Sanctam prodigiis claruisse, ejusdem corpus fuisse elavatum, & restauratam fuisse Lætiensem ecclesiam, quæ totidem occasiones fuerunt ad renovandam memoriam eorum, quæ de gestis ejus ac prima Lætiensis ecclesiæ fundatione vel lecta fuerant vel audita.
[11] [vixit auctor & ex testamento Sanctæ,] Secundo biographus allegat instrumentum, quod ipsemet verisimillime non vidit quidem, sed ex quo propius audivisse potuit multa ad Sanctam & ejus parentes, primamque ecclesiæ Lætiensis fundationem pertinentia. Hæc ut planiora fiant, paucis expono, quæ narrat num. XI. Sanctæ parentes, cum immatura morte e vivis sublati essent hæredes sui omnes, præter Guntardum filium, qui, vitam monasticam amplexus, Lætiensibus abbas præerat, & Hiltrudem, quæ similiter mundo valedixerat, in hanc demum bona sua testamento transtulerunt ea mente, sicut innuit biographus, ut post S. Hiltrudis obitum transirent eadem bona in jus ecclesiæ Lætiensis, usumque Domino ibidem servientium. Quod videlicet testamentum, verba sunt biographi, cum ipsa cælicas recessisset ad sedes, plumbo sigillatum piissimi genitores, bene oculata intentione in futurum prospicientes, illi consepeliri fecerunt, quod multos post annos tempore Henrici Augusti, qui tertio Ottoni successerat, temeraria curiositate aperto Virginis sepulcro, inventum & a quodam non de heredibus, sed de pervasoribus eorum, quæ fuerant sanctæ Hiltrudis, igni crematum est. De quo maluimus parum dicere, quam legentibus vel audientibus fastidium vel invidiam generare. Cautela postremis verbis contenta usus est, opinor, biographus, quia, dum scribebat, potentia iis in partibus plurimum eminebant dicti invasoris hæredes & hos inter, ut passim traditur, ipsius filius, paulo post Lætiensis cœnobii restaurator.
[12] [quod seculo XI combustum fuit,] Ex hoc, inquam, testamento multa propius didicisse potuit biographus: puta nomina & conditis parentum S. Hiltrudis, tempus, quo floruerunt & condiderunt ecclesiam, bona ac privilegia, quæ in eam contulerunt, & his similia, quæ in eodem expressa erant, quæque hominem istum moverunt, ut in ignem projiceret, ne ex tam evidenti testimonio ad restitutionem compelleretur. Inventum est autem testamentum tempore Henrici Augusti, qui Ottoni III successerat; intra annum igitur 1002, quo Ottoni III successit S. Henricus, & annum 1024, quo idem sanctus imperator obiit, ac proinde haud ita dudum antequam nasceretur biographus, si quidem jam tum natus non erat, quando igni commissum est: adeo ut in eo contenta intellexisse potuerit a senioribus, qui ipsimet legerant: neque enim credendum est, ab eo uno lectum fuisse, a quo combustum est.
[13] Imo lectum fuisse a pluribus suadet auctor Historiæ fundationis seu restaurationis Lætiensis abbatiæ, [plura, ut ex aliorum scriptorum] quem semel & iterum laudavi superius & cujus hic pleniorem notitiam dedisse juverit ex ipsiusmet Historia. Inseruit illam seculo 14 Mss. Annalibus sive Chronicis comitatus Hannoniæ Jacobus Guisius Minorita Montensis; at, licet varia ad Opus nostrum conducentia ex dictis Mss. Annalibus desumpta & in Museo nostro servata reperiam, ejus tamen Latinum apographum non invenio; quapropter recurrere cogor ad interpretationem Gallicam, factam ex Latinis Guisii Annalibus, editamque Lutetiæ Parisiorum anno 1531. Itaque tom. 3 fol. 5 verso laudatæ editionis Gallicæ ex Guisii Latino Opere, auctor, suppresso nomine suo, in præfatione significat, se esse monachum Lætiensis abbatiæ & in hac vixisse a pueritia seu, ut addit, ante annum ætatis septimum; patrem suum cum Ludovico Galliarum rege, (ejus nominis septimo, ut mox videbitur) iter ingressum versus Hierosolymam, obiisse Constantinopoli; scribere autem se, regnante in Galliis Philippo, ejusdem Ludovici filio; in Anglia Joanne; in Flandros Hannonesque dominante Balduino comite, qui mare transgressus, nunc vestras, inquit, aures complet novis ac felicibus successibus.
[14] Quæ omnia denotant ipsum, jam tum sexagenarium circiter, [testimoniis] scripsisse ineunte seculo 13. Nam Ludovicus VII iter in Orientem suscepit anno 1147; regnante ejus filio Philippo Augusto, Angliæ regno potitus est Joannes anno 1199; Balduinus vero, Flandrorum & Hannonum comes, anno 1202 in Orientem profectus est, anno 1204 imperium Constantinopolitanum adeptus, & dein a Bulgaris captus crudeliter occisus est anno 1206 Porro auctor is similiter conquestus de majorum suorum in transmittendis ad posteros scriptis documentis negligentia, ad propositum nostrum clarius declarat, quod biographus, metu cohibitus, paucis indicarat de testamento. Clerici, inquit, vel canonici causam attulerunt exitii hujus ecclesiæ: etenim aperuerunt sanctæ Hiltrudis sepulcrum, extraxerunt ei consepultum testamentum… Privilegium plumbo sigillatum in curiam detulerunt; at pars adversa, ut conspexit testamentum istud, attendens, testamenti hujus virtute rem, de qua agebatur, sibi abjudicandam, arripuit & e manibus legentium avulsum projecit in ignem. O diem luctuosum! Tunc deperierunt omnes ecclesiæ Lætiensis facultates & immunitates… Tyrannicum istud ac flagitiosum facinus patrasse dicitur Wedericus, Ad Barbam nuncupatus. Ita fere ad verbum in editione Gallica.
[15] Latine rem eamdem tradit allegatus supra Jacobus Lespeus in Ms. Libello Chronicorum, [colligimus,] sed an ex ipso Latino autographo desumptam, an vero ex aliis instrumentis auctam seu stylo immutatam ignoramus. Sic habet: Clerici & canonici Lætiis degentes omnium unanimi consilio statuerunt eripere possessiones ecclesiæ e manibus secularium. Quare perspicue cognoscentes, catalogum privilegiorum & bonorum domus in sarcophago Virginis ad amussim contineri, in curiam detulerunt testamentum Virginis ad bona ecclesiæ approbanda. At ne invasoribus bonor, ecclesiæ daretur tergiversandi occasio, coram omnibus recitatum & indicatum est, a quibus ipsæ possessiones jure repeterentur. Wedericus, cognomento Ad Barbam, sciens atque intelligens, per hoc testamentum ea, quæ hactenus tenuerat, repeti, ipsum avulsit testamentum de manibus legentium & in ignem projecit. Ibi simul perierunt omnia jura, possessiones & privilegia, quibus olim magnifice dotata fuerat Lætiensis ecclesia. Hisce tum Lespeus tum anonymus Historicus restaurationis subdunt nonnulla de stirpe Wederici, ac plura de ipsius filio Theodorico, qui, ut patris crimen aliquatenus expiaret, novum Lætiis monasterium erexit, & canonicis substituit monachos Ordinis S. Benedicti, quæ suo loco latius discutiemus.
[16] [didicisse potuit ab iis, qui vel ipso legerant] Unum tamen hic addo, quod de Wederico ambo affirmant, eum scilicet haud ita dudum post commissum facinus, ut habet anonymus, vel nonnullis postea transactis diebus, ut loquitur Lespeus, misere obiisse. Hoc enim si verum sit & simul vera opinio Auberti Miræi, qui in Notitia ecclesiarum Belgii pag. 410 eumdem Wedericum Theodorici patrem in vivis superstitem statuit anno 1066, quia nomen ejus subscriptum existimat diplomati Balduini Insulani comitis Flandriæ, quod eodem anno scriptum exhibet ibidem pag. 188 & in quo inter alia virorum nobilium nomina vere legitur S. * Wederici Tornacensis: hæc, inquam, si vera sint, colligere licebit, biographum nostrum scripsisse paulo post testamenti combustionem, & quæ in eo ad propositum ipsius pertinentia continebantur, didicisse ab ipsismet canonicis, combustionis testibus & recenti eorum memoria etiam tum imbutis. At, inquis, conjecturæ isti obest ipse biographus, dum de testamento agens, designat tempus Henrici imperatoris, qui Ottoni III successerat. Non inficior, si nempe signata epocha necessario respiciat tam inventionem testamenti, quam ejusdem combustionem: verum cum biographus rem tam paucis coarctet, siquis Miræi opinionem cum aliorum asserto obitu Wederici combinare ac tueri voluerit, dicet, apertum fuisse quidem tempore S. Henrici sepulcrum, in eoque inventum ac lectum S. Hiltrudis testamentum, at vel denuo repositum fuisse loco suo, vel servatum donec re mature examinata & instructa causa adversus bonorum ecclesiæ possessores, tandem non satis caute productum fuit in judicio; quæ omnia communiter notabile temporis spatium exigunt, dum longa bonorum possessio discutienda, & actio intendenda viris potentibus, qualis erat Wedericus.
[17] [vel prælegi audierant. Ejusdem auctoris prudentia & eruditio;] Quidquid sit, allata hactenus ex anonymi Historia fundationis seu restaurationis & ex Libello Chronicorum Lespei mihi prorsus persuadent, testamentum, antequam combureretur, sive id factum sit tempore S. Henrici, sive serius, lectum fuisse a multis ac prælegi auditum a pluribus, ex quorum numero aliqui in vivis superstites biographo materiam subministrasse potuerint, ut solida Historiæ fundamenta jaceret, & adjutus aliis traditionibus, Opus consummaret. Hoc ego præcipuum censeo Actis utcumque defendendis argumentum, mirorque id a Mabillonio ac scriptoribus Historiæ litterariæ vel non fuisse detectum vel certe non fuisse indicatum lectoribus: sic enim magis persuasissent, vera esse posse, ut aiunt, Acta quoad rerum substantiam seu fundamenta sua. Sed ne & ego quid prætermittam, quod ad Acta minus contemnenda conducere existimo, plane assentior scriptoribus Historiæ litterariæ Franciæ: auctorem credo virum fuisse prudentem ac eruditum. Prudentem, quia res Sanctæ in vita gestas sic disposuit, ut iis non immiscuerit mirabilia, seu verisimilitudinis limites excedentia prodigia, in quod vitium passim impegerunt, qui gesta ex traditionibus accepta scripto mandarunt, adoptantes absque discussione vel distinctione quælibet etiam fabulosa, imo sæpe, adjectis propriis ornamentis, magis mirabilia sed minus credibilia reddentes. Eruditum autem fuisse inde colligo, quod, licet ad Opus suum rite ordinandum attigerit hinc inde res dudum & in aliis regionibus peractas, nec personas confudit, nec a recta chronologia deviavit, quem scopulum hujuscemodi compilatores, in antiquis historiis non probe versati, raro evitant. Carpitur hic quidem ab aliis in uno alterove puncto; sed utrumque ita exponi potest, ut ejus imperitiæ adscribi non debeat; quemadmodum insinuavi supra & in Annotatis declarabo.
[18] Ceterum facile advertet lector studiosus, producta hactenus a me, [Acta unde desumpta & quomodo hic danda.] tam ut adversantia, quam ut faventia scriptoris auctoritati, respicere dumtaxat ea, quæ narrat facta usque ad elevationem corporis S. Hiltrudis, id est, usque ad initium seculi XI: in reliquis enim, dictam elevationem subsecutis, biographus, cum eodem seculo floruerit, eam sibi fidem vindicat, quam damus communiter scriptoribus coævis aut supparibus. Cum autem ab hoc biographo profluxerit, quidquid de Sancta ejusque cultu notum est usque ad monasterii Lætiensis restaurationem, Acta tam dictæ restaurationi quam reliquis de gloria posthuma apud recentiores inventis præmittenda censui. Habemus autem præter editionem Mabillonii duo Actorum apographa Mss., unum desumptum ex Ms. Lætiensi, collatumque cum Lobiensi Ms., alterum descriptum ex Latinis Annalibus Jacobi Guisii lib. 2 cap. 1. In eo autem differunt apographa hæc nostra, quod Guisianum in capita divisum sit, ac singulis titulos præfixos habeat, iisque careat Lætiense: cetera adeo inter se conveniunt, ut variantes lectiones, raro occurrentes, annotari non mereantur. Sed mirum, quantum ab iis discrepet editio Mabilloniana, quamvis & hæc facta notetur ex Lætiensi simul ac Valciodorensi codicibus. Neque enim tantum in ea desunt pars major prologi, ac epilogus pene integer; verum etiam in ipsa narratione omissa sunt multa, & frequens admodum se prodit sive in verbis sive in eorum transpositione sive in ortographia diversitas. Præcipuas omissiones, ubi aliam observationem non exigent, edocebitur lector hujuscemodi uncis [], si dignetur meminisse omnia, quæ iis inclusa sunt, legi in utroque nostro apographo, ac desiderari apud Mabillonium; verborum autem varietatem passim designabo in margine; sed transpositiones & similes minutias relinquam iis, qui nostram cum Mabilloniana editione conferre voluerint.
[Annotata]
* i. e. signum
ACTA
Auctore anonymo monacho Valciodorensi seculo XI scripta.
Ex Ms. Lætiensi collato cum Lobiensi, Annalibus Hannoniæ Mss. Jacobi Guisii & editione Mabilloniana.
Hiltrudis virgo, Lætiis in Hannonia (S.)
BHL Number: 3953
A. anonymo.
VETUS CAPITUM PARTITIO
Caput I. Prologus in Vitam S. Hiltrudis Virginis.
II. Qualiter Pipinus rex dedit Wiberto territorium
Lessiense.
III. Quod Wibertus proposuit in Lesscias ecclesiam
construere.
IV. Quod Wibertus construxit de facto cœnobium
Lessiense.
V. De Guntardo filio Wiberti.
VI. De bonis moribus sanctæ Hiltrudis.
VII. Quod episcopus Cameracensis velavit sanctam
Hiltrudem.
VIII. De testamento sanctæ Hiltrudis.
IX. De transitu sanctæ Hiltrudis.
X. De sepultura parentum sanctæ Hiltrudis.
XI. De sepultura primi abbatis Lessiensis.
XII. De minoratione ecclesiæ Lessiensis.
XIII. De vastatione ecclesiæ Lessiensis.
XIV. Quod passerones * ecclesiæ Lessiensis ad
seculares devenerunt.
XV. Quod corpus sanctæ Hiltrudis claruit miraculis.
XVI. De notabili miraculo parentum sanctæ Hiltrudis.
XVII. Quod quædam puella innocens audivit
laudes angelorum in ecclesia sanctæ Hiltrudis.
XVIII. De elevatione corporis sanctæ Hiltrudis.
XIX. Quod sancta Hiltrudis revelavit episcopo
Cameracensi restaurationem ecclesiæ suæ.
XX. Quod campanæ ecclesiæ sanctæ Hiltrudis
per se sonaverunt *.
XXI. Quod meritis sanctæ Hiltrudis ecclesia ejus
ab incendio liberatur.
XXII. Quod meritis sanctæ Hiltrudis quidam
puer a pestilentia liberatur.
XXIII. Quod quidam vir meritis sanctæ Hiltrudis
ab epidimia liberatur.
[Annotata]
* l. possessiones
* l. sonuerunt
PARS I.
Cap. I.
Die quinto Kalendarum Octobris sanctæ virginis Hiltrudis celebrem agimus diem depositionis. [Prologus.] Hanc psalmis, ymnis & canticis nos oportet celebrare festivis. Hæc enim a Domino & a sanctis angelis ejus in omnibus honorata esse cognoscitur: cui vivere Christus fuit, procul dubio & mori lucrum. Dum enim post Christum suum * crucem suam tulit; dum seculi pompam contempsit; [dum carnem suam cum vitiis & concupiscentiis crucifixit;] dum corpus suum inedia & vigiliis in sacco & cinere castigavit; dum secundum Euangelium Christi vixit, nonne mundo mortua soli Christo vixit? a Quid talis vita nisi crux est atque martirium? Sic viventi procul dubio mori lucrum fuit, dum felici commercio pro parvis magna, pro perituris commutavit æterna. Dicit Psalmista: Mirabilis Deus in Sanctis suis. Si b mirabilis est Deus in Sanctis suis, quos tales perfecit, utique honor, qui talibus exhibetur, ipsi, qui tales eos perfecit, exhibetur. Ipsi enim templum Domini, ipsi organa Spiritus sancti, qui per eos operabatur & in ipsis. Quia ergo in templo sancto gloriæ Dei Organistes hæc Spiritus sancti organis interest angelicis; merito hanc in templis his manufactis, quibus possumus, solemnizare & honorare debemus emolumentis. De cujus vita & conversatione & actu parentum ejus, & de his, quas per merita ejus Dominus operari dignatus est, virtutibus, sicut relatu fidelium, qui & a prioribus suis didicerunt, sed & ipsi præsentes viderunt, audivimus c, in subjectis dicemus.
II.
[2] Anno ab Incarnatione Domini septingentesimo quinquagesimo primo gloriosissimus princeps Pippinus singularem Francorum & Germanorum monarchiam obtinuit d. [Pippinus rex] Hic enim quia ad id dignitatis idoneus erat, utpote magna * vi & animi & corporis præditus, fide Catholicus, sacræ religionis cultor, Zacharia Papa jubente, primus * in regem consecratus est a Bonifacio pontifice e. Sed & post Zachariæ decessum f, cum papatus cathedram * Stephanus Papa sederet, &, quibusdam causis ecclesiasticis exigentibus, in Gallias venisset, & sancti Dionysii Parisiacam * ecclesiam dedicasset, hunc ipse * per seipsum cum omni secutura progenie in eadem consecravit ecclesia benedictione perpetua g. Qui cum modis omnibus ad perfectum veniret, & cunctæ res ei prospere cederent, etiam primatum & obtimatum pollebat nobilitate; quales decebat regis Pippini esse.
[3] In his erat comes quidam nomine Wibertus h, [dat Sanctæ parentibus] genere nobilis & actibus *, pago Pictavensi ex nobilissima prosapia ortus, & uxor illi nomine Ada, ex Francorum nobilioribus. Is hostilibus pressuris nimium circumventus *, regem adiit, cujus maxime & præsumebat de gratia, & juvabatur munificentia; precibusque ab eo exegit, quatinus de regio jure locum sibi concederet, quo salva pace mansionem sibi collocans, ab hostibus secederet i. Cui rex, ut erat liberalis munificentiæ, ad petita annuit, amplas de jure patrimonii sui impertiens illi possessiones, inter Theorascensem k & Hagnanum l pagum super fluvium Helpram adjacentes, frugum fertiles, pecoris abundantes, pascuis uberrimas, & silvarum densitate opacas, venationis & piscationis * plurimum præstantes: adeo ut regium id esse donativum perspicue appareat. Quid multa? Accepit; pro acceptis gratias egit, & quanti essent, consideraturus, iter arripuit, consideravit *, voluntati suæ satisfactum in hac parte pervidit *, gratum habuit, & m ut cum tota domo sua ad id locorum transmigraret, animo concepit, quod & ad effectum perduxit.
III.
[4] Quadam ergo die cum in venatibus aprum agitaret, [Lætiense territorium:] hinc venatoribus, hinc canibus insequentibus, præoccupavit eum super fluvium suprascriptum * Helpram, in loco, qui hodie Lescias * nuncupatur: cumque luminibus late circumductis loci illius oportunitatem pervidisset; credo n non fortuito casu sed divina inspiratione, animo occurrit, ut locum ipsum habitabilem redderet, ecclesiam fundaret, officinas servis Dei utiles ibi ædificaret, quod ipse situs loci patiebatur, [ut hodieque apparet.] Ad regem rediit, maximas pro beneficio gratias egit, affectum animi sui patefecit. Rex affectum viri approbavit, de effectu persuasit, operam suam illi & pollicitus est & impendit. Tum demum ad uxorem suam rediens venerabilem Adam, affectum a Deo inspirati pandit animi; sed & favorem, consensum & opitulationem religiosissimi principis * edicit. Fiunt utrique in affectu concordes, [in effectu consortes] sæpe dictum locum, qui prius erat ferarum, habitationem efficiunt hominum, [Lescias nuncupatum. Post hæc jam] ad ædificationem oratorii se viriliter accingunt.
IV.
[5] Quia ergo templum Domini delegerant & decreverant esse, [ubi ecclesiam & monasterium condunt,] domum illi orationis deliberant ædificare. Sapientium igitur & religiosorum agentes cum consilio: in ipsa alvei ripa locum huic operi provident aptum & monasticis officinis competens o, qui aquam necessariis usibus semper ministret, qui molendinum, pistrinum, coquinam, hortum vel artes diversas intra monasterii claustra capiat. Tunc sumptus dinumerant & expensas *; ad normam jaciunt fundamenta, & in promovendo opere alterum quodammodo exhibent Salomonem. [Nam etsi ille his ditior, non tamen devotior. Opus illud non infirmum, non ignobile; sed nobile & solidum, nobilis intentionis præferens solidamenta.] Oratorio tandem expleto, & ecclesiæ parietibus erectis, & culmine apposito, &, [ut supra prælibavimus] claustro bene officinato, circummanentes episcopos vel abbates, præcipueque Tungrensem pontificem adeunt, Sanctorum reliquias ad * consecrationem petunt & impetrant. Pontifex ille preciosas plurimorum Sanctorum his donavit reliquias, præcipueque sancti Lamberti p; unde & ut ejus meritis & nomini oratorium suum dedicarent, familiaritate, amicitia, suasione exegit. Denuntiant rem Cameracensi antistiti, ad cujus oratorium illud respicit diœcesim, qui & cum debito honore ac reverentia sancti Lamberti meritis & nomini illud dedicavit sub die tertio Nonarum Novembris q.
V.
[6] Erat illis filius nomine Guntardus, a puero sacris Litteris eruditus, [& filium abbatem constituunt.] monasticis disciplinis institutus, monachicis usibus assuetus, meditationi sanctarum Scripturarum studens, orationi lectionem, lectioni vicissans * orationem, in vigiliis & jejuniis pervigil & frequens, quod dicebatur monachum vivens, mundi nil appetens, [solum Dominum toto corde, tota anima, tota virtute amplectens.] Huic religiosissimi genitores aliquot monachici ordinis & vitæ coadunaverunt personas, quibus hunc patrem & rectorem præfecerunt. Qui, quamdiu conversatus est in ergastulo carnis, id, quod gratia Dei erat, quodque dicebatur, forma sibi commissis factus diligentissime exequebatur. Videres Helcanam & Annam de monte Ephraim masculinum sanctum Domino & generasse & obtulisse; videres & alterum Samuhelem in templo Domini ministrare. Non erat periculum Hely sacerdotis de Silo metuere r: quia & recalcitrantes pungere & adquiescentes in virga pastorea noverat Domino attrahere.
VI.
[7] Erat illis & filia Hiltrudis nomine, pulcra facie sed pulcrior fide, [Sancta eximiis dotibus ornata] nobilis genere, sed nobilior pia conversatione. Nam sicut ferrum ferro acuitur, & caritas caritate fomentatur, ita Virgo [soror virginis] fratris actus æmulabatur. Dum ille huic alterum exhibebat Jheronimum, hæc illi alteram Eustochium. Huic quidam Burgundiorum princeps s, Hugo nomine, querebat nubere, tum Puellæ nobilitate & elegantia, tum longa nobilium parentum inescatus * notitia & familiaritate. Diem condicunt, collocuturi conveniunt; utrimque de conjunctione matrimonii agitur; Virginis animus a parentibus pertemptatur. Quibus illa, Si meam, inquit, super hac re queritis sententiam, id certe, quod sentio, edicam. Jam dudum super omnia solum Christum diligo; huic fidem feci; huic nubere concupisco & desidero. Si mihi patres vultis esse, si me filiam habere, si me a vero Patre, si a vero, quem adamavi, non sejungitis Conjuge; vos mihi patres, me vobis filiam & cognosco & profiteor esse; sin alias, nec vestram magni pendo paternitatem, nec meam vobis impendere habeo filiationem.
[8] Interim conquiescunt, puellaria verba & nullipendenda esse dicunt: [nuptias fugit,] mutandam, utpote mobilis ingenii, sententiam femineam * putant; verbum in crastinum reservandum decernunt. Nesciunt in Muliere virilem animum, neque * a Domino rem geri. Virgo sacra quid consilii caperet, quid ageret, ignorabat. Parentibus resistere non poterat, nec non eis non * obedire nesas ducebat: attamen immortali Sponso nubere toto desiderio ardebat. Id tamen consilii tandem arripuit. Intempesta nocte, paucis & admodum fidis arbitris comitantibus, in proximam silvam confugit, ibique sibi latibulum collocavit. In crastinum piissimi genitores de fuga karissimæ Sobolis audientes, turbabantur non modice; non modo propter Filiam, sed & propter auctoritatem & amicitiam * principis læsam: suis tamen demandant, ut factum silentio tegant. In verba iterato convenitur: excusationem parentes in medium afferunt, Hiltrudem in interiore conclavi residentem in pridiana sententia perseverare; ad molliendum animum ejus se non prævalere, in id conversationis eam jam dudum animum induxisse; ex cotidiano usu vitæ ejus, quæ nil omnino levitatis habebat, & multorum attestatione id se comperisse; votis ejus si obsistant, iram Dei de cælo timere: si liberos, quos dedit, dignetur Deus * in eo se quam maxime gaudere. Hinc illi gratias agere; salvam & inviolatam posse manere priorem amicitiam, si alteram de filiabus, nomine Bertam, æque nobilem, nec minus formosam, principi illi in conjugium placeat assumere.
VII.
[9] Quid plura? Utrimque consentiunt, parentes puellam principi despondent, [& Deo consecrata] princeps eam legitime ducit uxorem, quæ & ipsa ante finem vitæ suæ religiosam visa est vitam ducere. His ergo, prout res exigit, modice digestis, ad latebram sanctæ Virginis stilum reducamus. Igitur ante abscessum Bertæ sororis revocatur a parentibus sancta virgo Hiltrudis, nuptura & ipsa, sed Sponso immortali. Non post multos vero dies venerabili Theodorico Cameracensis sedis episcopo præsentatur; cui etiam qualis sit Virginis devotio, quæve petitio, intimatur. Episcopus, ut erat vir virtutis, de animarum gaudens in Domino profectibus, gratias Deo agit, Virginis devotionem approbat, studium * per ædificationis sanctæ verba exhortatur, & ut propositum in finem servet, pro ea Dominum orat. Postremo infra Missarum celebrationem Sponsam suam Christo, immo per eum Christus sibi consecrat, & sacrum ei velamen imponit t. Quæ, suscepto sanctæ religionis habitu, qualem se exhibuerit, [& in exordio hujus narrationis præmisimus, &] nunc breviter inseremus.
[10] [piissime vivit:] Videres namque [alteram] Annam, non viduam, sed Viro suo immortali vere conjunctam, vere præsentem, de templo non discedere, jejuniis & orationibus die noctuque vacare, nichil nisi, qualiter Sponso suo placeret, [& in odore unguentorum ejus post eum perseveranter curreret,] cogitare. Nullus eam levia verba aut risum moventia proferentem; nullus faciem suam ridendo effundentem aut audivit, aut vidit. Nam etsi corpore juvenescebat, animo tamen jam senuerat. Post orationem ad verba sacræ lectionis veniebat; quæ illi frater suus venerabilis abbas Guntardus, quasi alter alteri Scholasticæ eructabat Benedictus. Post ad cultum justitiæ redibat silentium, ut rationale de præsepi Domini animal ruminatura, quæ de plenitudine gustaverat sanctarum Scripturarum, in loco videlicet orationi suæ & meditationi aptato in eadem ecclesia in parte aquilonari, post oratorium fratrum. Sic per decem & septem annos cella Christi aromatica odore piæ & justæ conversationis fragravit in mundo, exemplum facta non solum femineo sexui, sed & masculino.
VIII.
[11] Ea tempestate Deo digni parentes ejus, cunctis, [hæres parentum instituitur;] quos heredes sibi assciverant, [liberis] immatura morte præventis *, privati sunt: quorum corpuscula in sæpe dicta ecclesia continentur sepulta. Ut enim videre videor, nolebat eos Dominus mundi hujus malitia corrumpi, in hujus luti profundo demergi, [inferno adolescere:] ideoque semen longævum in regione vivorum eis daturus, tulit eos de medio iniquitatis. Unde factum est, ut filiæ suæ sanctæ Hiltrudi virgini possessionum suarum domi forisve donationem facerent; a villa scilicet Molihagno u, ubi venerabilis Ada ecclesiam Domino ædificaverat x, usque villam Semuescum y. Quam procul dubio donationem hereditario testamento in manu ejus confirmaverunt, ut & ipsa his libere præesset, dum adviveret & post decessum ipsius in jus ecclesiæ sancti Lamberti ad usus ibidem Domino servientium cederent. Quod videlicet testamentum, cum ipsa cælicas recessisset ad sedes, plumbo sigillatum piissimi genitores, bene oculata * intentione in futurum prospicientes, illi consepeliri fecerunt. Quod multos post annos tempore Henrici Augusti z, qui tertio Ottoni successerat, temeraria curiositate aperto Virginis sepulcro, inventum & a quodam non de heredibus sed de pervasoribus eorum, quæ fuerant sanctæ Hiltrudis, igni crematum est aa. [De quo maluimus parum dicere, quam legentibus vel audientibus fastidium vel invidiam generare.] Nunc de transitu sanctæ Virginis dicamus.
IX.
[12] Quia ergo non est in hominis potestate judicium vel vita ejus, [morbo corripitur;] aliter quam rati sunt religiosi parentes successit: ut scilicet prædestinaverat parentum omnium parens Deus ante tempora secularia. Nam Deo devota Virgo, bono certamine certato, [cursu fideliter consummato,] fide Christo servata, post modicum obviam Sponso exitura erat, & cum eo in nuptialem thalamum intratura. Unde modico correpta languore, paulatim cepit lassescere * & corporeis viribus magis magisque destitui. Cumque per dies singulos languor ingravesceret, & jam necessitate mortalitatis nostræ de corpore cogeretur exire, aderat religiosus frater ejus cum sibi subditis, cotidie sacris confirmans eam misteriis. Ipsa se orationibus eorum commendare, ipsa Dominum, ut se in pace susciperet, non desistebat orare. Aderant & piissimi genitores; aderat & familia: & quia pium erat gaudere illi & pium flere illam; [tum in proposito eam persevarasse gaudebant, tum mundo eam excedere dolebant.]
[13] Tandem sancta illa anima carnis ergastulo soluta est, [moritur.] ingreslura, ad quæ anhelabat, tabernacula æterna, de quibus meditatione & voce cantaverat cotidiana: Quam amabilia sunt, [inquiens,] Domine virtutum, tabernacula tua! [Concupiscit & deficit in his anima mea. Plena olei lampade, virtutum scilicet piarum fertilitate,] in thalamum Regis a sanctis angelis introducitur, & Sponsi sui, quem amabat, [quem elegerat, quem quæsierat,] quem semper optaverat, vultui præsentatur. Fit gaudium in transitu ejus spiritibus angelicis, [ad humani generis custodiam deputatis;] fit & omnibus Sanctis congratulatio; quia nichil suum in ea princeps mundi hujus invenit. E contra fit religioso fratri ejus Guntardo & cunctorum fratrum collegio, piis parentibus & familiæ mæstitia, luctus & dolor: qui etsi eam mortem perdidisse & vitam invenisse credebant, absentiam tamen piæ vitæ ejus graviter ferebant. Requievit vero mense Septembri sub die V Kal. Octobris bb. Cui collocaverunt sepulcrum, quale decebat Virginem Christi, a latere altaris summi in parte aquilonari: [ubi honorifice sepelierunt eam cum illo suo, de quo diximus, paterni patrimonii sibi donati testamento.] Imposuerunt etiam sepulcro laminam lapideam, hoc modo inscriptam: Hic jacet Hiltrudis Christi virginis corpus, quæ obiit V Kal. Octobris. [O felicem Christi Virginem, cujus anima in sanctuario collocata est cælesti, corpus in terrestri, nimirum quia ipsa sanctuarium erat Spiritus sancti. Felices etiam vere dixerim parentes, qui dum præsentium ecclesiam fecerunt heredem possessionum, liberis suis æternitatem adquisierunt cælestium mansionum.]
ANNOTATA.
a Cetera usque ad finem Prologi omissa sunt apud Mabillonium.
b In Guisiano apographo desiderantur: Si mirabilis est Deus in Sanctis suis.
c Ex hac periodo collegimus in Commentario prævio num. 4, biographo nulla ad manum fuisse scripta instrumenta, nostramque conjecturam testimoniisconfirmavimus num. 6. Porro in solo Lobiensi Ms. præfixus est huic Prologo alter Prologus: Sed cui hic locum concedendum non censui, tum quia dubium est, an eumdem auctorem habuerit, tum quia talis est, ut, mutato solo nomine, cuilibet sanctæ virgini facile aptari possit, si pauca verba excipias, quæ, utpote mox dictam conjecturam confirmantia huc transfero: Memor esto, lector, sanctos, quos præmisimus, Patres (Gregorium & Hieronymum,) non tantum visa, sed & a fidelibus audita scripsisse, nec, quid [Note: ] [l. qui] hoc Opusculum legeris, contrahas narem vel frontem des in pariete, nec nos regulas Donati (Ælium Donatum intellige seculi 4 Grammaticum) culpes minus justo observasse &c.
d Hoc eodem anno Pippini regis initia collocant Aimoinus & alii, quorum calculos tuetur Mabillonius lib. 2 cap. 26 § 2 de Re diplom.: sunt tamen, qui in præcedentem rejiciunt, sunt, qui in sequentem differunt. Super ea materia disputantes videri possunt laudatus Mabillonius, Pagius in Critica ad annum 752 ac alii.
e Is est S. Bonifacius archiepiscopus Moguntinus,cujus Acta illustrata sunt tom. 1 Junii a pag. 452; ubi quoque pag. 487 & seqq. quædam ex antiquis monumentis in medium prolata sunt, spectantia ad memoratam hic Pippini regis unctionem.
f Obiit S. Zacharias Papa, ejus nominis primus, anno 752 mense Martio, ad cujus diem 15 nomen inscribitur Martyrologio Romano & Acta apud nos digesta sunt. Paucos post dies ad Pontificatum electus est Stephanus presbyter, sed huic post tertium diem & ante ordinationem defuncto suffectus est Stephanus alter, de quo mox.
g Stephanus hic, quem alii secundum vocant, alii, quia Stephanus ad lit. præcedentem memoratus saltem electus fuit, appellant tertium, Pontificatum adiit anno 752; propter vexationes Aistulfi Longobardorum regis profectus est in Gallias anno 753; sequenti autem anno in ecclesia S. Dionysii altare consecravit Deo & SS. Petro ac Paulo apostolis, regesque inunxit Pippinum ac filios ejus Carolum & Carolomannum, ut unanimi consensu tam veterum quam recentiorum scriptorum constat.
h In tribus Pippini regis Placitis tom. 5 novæ Collectionis de Scriptoribus rerum Gallicarum pag. 697, 700 & 704 occurrit Wicbertus, quem dictusPippinus vocat comitem palatii nostrum; data autem notantur annis primo, secundo & octavo regni ejus, id est ante annum 760. Non ausim certo affirmare, eumdem esse cum Wiberto comite, S. Hiltrudis patre, sed nihil video, quod conjecturam improbabilem faciat.
i Quamvis hæc speciatim confirmari nequeant veterum scriptorum testimoniis, recte tamen congruunt cum iis, quæ circa annum 760 gesta narrantur in Aquitania, cujus olim partem constituebat Pictaviensis provincia. Paucis verbis ea complectitur annalista Fuldensis in laudata mox Collectione pag. 327: DCCLIX. Waipharius dux in Aquitania tyrannidem exercens, pressuras ecclesiarum Dei movit, deprædationes & injustias multas fecit. DCCLX Pipinus Waipharii ducis stultitia permotus, ducto in Aquitaniam exercitu, justitias ecclesiarum Dei facere renuentem, rerum injuste ablatarum restitutionem promittere sacramento coëgit. Sed ut pergit narrare idem annalista, proxime sequenti anno perjurus Waipharius novas turbas civit, & ferro & igne cuncta vastando Cavillonem usque pervenit, eas dein, ut tradunt veteres alii, continuavit, ipsamque urbem Pictaviensem & alias, quas adversusPippinum tueri non valebat, muris nudavit: donec tandem anno 768 occisus est. Hinc colligi potest, Wibertum, si idem sit cum eo, qui in Pippini Placitis comparet, ad primas Waipharii turbas accurrisse in patriam, ut bona sua defenderet; at cum id minus succederet, rediisse ad regem, petiisse ac impetrasse, quæ narrat biographus. Cointius hunc adventum seu reditum refert ad annum 760. Non defuerunt, inquit, ex Aquitanis, qui relicto natali solo, ne rebellionis in regem participes fierent, aut opprimerentur a Waifario, Pippinum adierunt, a quo benignissime suscepti sunt, amplissimisque muneribus cumulati. Præ ceteris memoratur Wibertus e pago Pictaviensi, sanctæ Hiltrudis pater.
k Teoraciam ita describit Baudrandus: Tractus est Galliæ in Picardia provincia … extenditur inter Hannoniam ad Septentrionem; Campaniam ad Ortum; Veromanduos ad Occasum, & Laudunensem tractum ad meridiem.
l Mabillonius scribit Hannoniensem; quam Belgii provinciam hic designari dubium non est; imo Hagnanum olim fuisse appellatam a fluvio Hagna, ostendit Valesius in Notitia Galliarum.
m Apud Mabillonium sequentia hoc num. ita contracta sunt: Et cum tota domo ad id locorum migravit.
n Etiam hæc contractius leguntur apud Mabillonium: Cumque &c. prævidisset, divina inspirante Clementia, animo occurrit.
o Correctius ibid.: Locus huic operi providetur aptus & … competens.
p De S. Lamberto episcopo & martyre fuse actum est apud nos tom. V Septembris & ea occasione de ejusdem hic memoratis reliquiis secundum ea, quæ tradit biographus noster, ac præterea profert Philippus Brasseur presbyter Montensis in Cimeliarchio Lætiensi anno 1645 Montibus Hannoniæ impresso. Hic autem part. 2 pag. 93 dicit tam has, quam alias serius acceptas, S. Lamberti reliquias novæ lipsanothecæ inclusas fuisse anno 1623, recitatque eum in finem tres isto anno lipsanothecæ affixas inscriptiones, quarum una ita habet: Pie spectator, hic venerare reliquias S. Lamberti martyris, Tungrorum episcopi, … quas Walcandus & Albero II, Leodienses episcopi, Wiberto, Lætiensis monasterii fundatori & Wederico abbati III donarunt. Idem auctor tamen in margine istam observationem adjecit. Substitui forsan melius posset S. Floribertus, nam tempore Wiberti sedebat (Leodii) non autem Walcandus, qui anno demum 810. Quid de his probabilius statui possit, eruetur ex lit. seq.
q Variæ sunt de primordiis Lætiensis coœnobii recentiorum opiniones. Nam ut mittam eos, qui ea referunt ad annum circiter 700, quando S. Hiltrudi velamen impositum fuisse scribunt, quod nullam habet probabilitatis speciem, mox laudatus Brasseurius lib. 1 de Originibus cœnobiorum Hannoniæ pag. 40 & Vinchantius in Annalibus Hannoniæ pag. 122 signant annum 751; Gazetus vero in Historia ecclesiastica Belgii annum circiter 800. At neutra etiam opinio mihi placet. Non prima, licet biographus Acta exordiens, exprimat annum 751, notæ istæ non respiciunt annum fundationis monasterii, sed initium monarchiæ Pippini; quæ autem deinde narrat relata cum iis, quæ ad narrationem ejus clucidandam protulimus, sufficienter indicant, fundationem aliquot saltem annis posteriorem esse. Minus etiam placet secunda, quia expresse dicit biographus, Pippinum addixisse & impendisse operam suam ad ædificii exstructionem; qui tamen Pippinus obiit anno 768; id est trigesimo secundo antesignatam Gazeti epocham fundationis. Præferenda igitur Mabillonii aliorumque recentiorum sententia, referentium initia cœnobii ad annum 764. Hæc quippe sententia plane congruit relatis supra ad lit. 1 de turbis per Waipharium excitatis in Aquitania circa annum 760; quas turbas verisimillime intellexit biographus ubi dixit, Wibertum, hostilibus pressuris circumventum, petivisse a rege locum, in quem salva pace ab hostibus secederet. Porro juxta hanc sententiam recte collocat Cointius ecclesiæ Lætiensis dedicationem anno 765, quo dies tertius Novembris, hic a biographo expressus, incidebat in Dominicum. Hinc quoque deducimus, reliquias S. Lamberti ad consecrationem ecclesiæ non fuisse concessas a Walcando Tungrorum seu Leodiensium episcopo, ut recte observat Brasseurius; nec tamen etiam a S. Floreberto, quem idem auctor Walcando melius forte substitui posse significat. Nam sicut Walcandi initia episcopatus annis plusquam quadraginta posteriora sunt consecratione; ita eamdem præcessit annis circiter viginti S. Floreberti obitus, quem Majores nostri ad diem 25 Aprilis in Commentario de Gestis ipsius affixerunt anno 746 &
Alii innectunt 745. Substituendus est itaque is, qui Actis Attiniacensis conventus, anno 765 habiti, sic legitur subscriptus apud Labbeum tom. 6 Conciliorum Col./em> Folericus episcopus civit. Tungris. Eodem tempore Cameracensem cathedram occupabat Albericus ac proin juxta eosdem calculos huic adscribenda est ecclesiæ consecratio.
r Periculum pœnæ scilicet, quam incurrit Heli ob nimiam in filios indulgentiam: 1 Regum cap. 2, 3 & 4.
s Hic primus locus est, in quem animadvertunt critici; acsi iis verbis indicare voluerit auctor, penes Hugonem istum fuisse totius Burgundiæ supremum principatum, cum tamen aliunde constet, id temporis regi paruisse Burgundiones. At cum vox princeps varias significationes admittat, non video, quid cogat hic vocem istam restringere ad significationem unicam. Etenim ut mittam alias ejus significationes, quas dat Cangius, principes appellati sunt 1 optimates seu proceres; 2 duces a rege vel supremo principe provinciis præfecti; 3 ii, qui feuda possidebant cum titulo principatus, vel in terris suis ita exercebant summam potestatem, ut tamen a rege vel superiore principe in aliquibus casibus dependerent; 4 qui in ordine aliquo primarium locumobtinebant. Certe aliquo hujuscemodi sensu accipienda sunt verba Zachariæ Papæ apud Labbeum tom. 6 Concil. Col.n hunc modum scribentis ad S. Bonifacium: Quod suggessisti, quod elegerunt civitatem unam omnes Francorum principes … læto nos suscipimus animo. Et iterum ibidem: Quod obsecrasti, ut Francorum principibus vel ceteris Francis scriberemus, ut petisti, eis per singula scripsimus. Eo quippe tempore supremus Francorum princeps unus erat Childericus rex. Adde, quod, eodem regnante Childerico, Carlomannus & Pippinus, Majores palatii, se ipsi Francorum principes
Appellarunt. Accipe exemplum ex præfatione ad Canones Suessionensis concilii apud laudatum Labbeum Col./em> In Dei nomine & Trinitatis. Anno DCCXLIV ab Incarnatione Christi sub die VI Nonas Martii & luna XIV in anno secundo Childerici regis Francorum, ego Pippinus dux & princeps Francorum. Ad hunc itaque modum verba biographi, alias in rebus historicis satis exercitati, quidam Burgundiorum princeps, varios sensus admittunt, imo unum ex sequentibus verisimillime exigunt: Quidam princeps Burgundus, id est, ex Burgundiæ optimatibus; Quidam in partibus Burgundiæ principatus titulo ac jure fruens; Quidam vir illustris, Burgundionibus a rege præfectus; Quidam inter proceres Burgundiones primarium locum obtinens.
t Sicut variant recentiores in figendis primordiis Lætiensis cœnobii, ita differunt in assignando tempore, quo sancta Virgo se Deo consecravit. Wion & alii signant annum circiter 700; sed eorum opinio omni prorsus caret verisimilitudine; cum juxta integram narrationis seriem velaminis impositio posterior sit fundatione, & hæc ut supra ostendimus, statui nequeat ante annum 751. Cointius, qui ecclesiæ Lætiensis dedicationem affixerat anno 765, velaminis impositionem illigat 768, mortem vero Sanctæ 785, quia juxta biographum deinde vixit annis septemdecim. Mabillonius accepti velaminis annum non exprimit; tacite tamen innuit annum circiter 773, dum Sanctæ obitum collocat circa 790. Utriusque conjectura Actis congruit, sed utra propius ad verum accedat, non scio. Ceterum plane assentior ipsis aliisque, monentibus, latere hic errorem in nomine episcopi Cameracensis. Theodericus quippe episcopatum non adiit ante 831, quo anno Halitgarius ejus decessor obiit. Hinc si vel in primum Theodorici annum differatur velaminis impositio, sequetur primo, Sanctam jam tum plusquam sexagenariam fuisse; cum, ipsa vivente, ut sufficienter indicat biographus, facta sit fundatio monasterii, & ea fundatio statui nequeat post annum 768, quo obiit Pippinus rex, ut observavi ad lit. q. Secundo & absque ullo dubio sequetur, Sanctæ parentes, qui ante annum 768 filium habebant gubernando monasterio idoneum, ut ex ante dictis patet, vixisse ut minimum usque ad 848, ante quem statui non poterit Sanctæ obitus; cum in vivis superstes fuerit annis septemdecim post acceptum velamen, & a parentibus sepulturæ tradita sit, ut inferius dicitur. Hæc a verisimilitudine nimis aliena sunt, quam ut credi possint profecta esse a biographo nostro, alias prudenti & erudito; ideoque existimandum, quod nomen Theodorici adjectum fuerit ab imperito descriptore, vel suppositum nomini Alberici, qui episcopatum Cameracensem gubernabat; quando juxta verisimiles Cointii & Mabillonii opiniones S. Hiltrudi velamen impositum est.
u Mabillonius habet Molihamio; nunc passim dicitur Molhanium, vulgo Molhain, estque locusdiœcesios Leodiensis, de quo pluribus actum tom. 6 Augusti pag. 485 & seq. occasione S. Elmeri vel Ermelii, ibidem culti.
x Viget etiamnunc ea traditio apud Molhanienses, ut testantur litteræ, inde ad nos missæ & mox dicto tomo excusæ, verbis sequentibus: Quinto Calendas Septembris in ecclesia collegiata & matrice beatæ Mariæ Virginis Molhanii, patriæ ac diœcesis Leodiensis, fundata anno DCCLII ab illustrissima Ada, conjuge Wiberti comitis Pictaviensis, fundatoris Lætiensis, pro duodecim canonicis … celebratur … festum sancti Ermelii &c. Consonat Fisenus Hist. Leod. lib. 5 dicens: Wiberto comiti Lætiense monasterium in Hannonia condenti … & Adæ ejus conjugi Molhanii in hac diœcesi canonicorum collegium condenti, collata symbola non defuit Pippinus.
y Mabillonius Seanescum scribit & hanc subnectit annotationem: Hæc villa modo Vallis dicitur, vulgo Vaux, hactenus monasterio subjecta.
z S. Henrici imperatoris, qui hic designatur, Acta illustrata sunt ad diem 14 Julii.
aa Vide, quæ super testamento Sanctæ nostræ observavimus§ 2 Commentarii prævii.
bb Annum mortis, a biographo suppressum, signat Cointius circa 785; Mabillonius circa 790, uterque ex conjectura satis congrua Actis, ut dixi supra ad lit. t; verum cum nihil suadeat unum annum præ alio determinare, late ego obitum fixi circa finem seculi octavi.
* Mabil. deest suum
* ibid. deest magna
* ibid. rectius primum
* ibid. in cathedra
* ibid. Parisiorum
* ibid. deest ipse
* al. moribus
* Mab. circumdatus
* ibid. venatione & piscatione
* ibid. deest consideravit
* ibid. deest pervidit
* ibid. deest suprascriptum
* al. Lætia
* Mabil. regis gloriosissimi
* ibid. deest & expensas
* ibid. &
* ibid. miscens
* ibid. illectus
* ibid. puellarem
* adde sciunt
* ibid. non deest
* Mab. additur tanti
* ibid. additur ad se trahere
* ibid. deest studium
* Mab. sublatis
* Mabil. occulta
* Mab. tabescere
PARS II.
X, XI & XII.
Post dormitionem sanctæ Virginis, &, de quibus supra diximus, [Defunctis Sanctæ parentibus ac fratre, monasterium aliquamdiu floret;] liberorum, etiam Deo digni parentes in Christo requieverunt. Quos venerabilis filius eorum abbas Guntardus in porticu monasterii ejusdem in parte meridiana, sicut decebat eos, sepelivit. Nam id loci ad sepulturam & delegerant, & se hic collocari mandaverant: ubi & patrem in lecto excelsiori & matrem in humiliori seposuit. Hic enim humilitatis gratia, & ut introeuntes sibi orarent ad animarum requiem, providerunt carnis pausationem, indignos se arbitrantes, qui intra ecclesiam dormitorium haberent. Postquam fratribus, parentibusque & sanctissimæ Sorori venerabilis abbas, quem ad hoc ipsum Dominus servaverat, funeris exequias impendit, & ipse morti debitum solvit, & beatam cælo animam, in æternum victuram, misit. Corpus ejus a fratribus, quos secundum Dominum rexerat, [quosque obiens Domino commendaverat,] &, ut sui memores essent, petierat, [excessum ejus deflentibus,] in medio oratorii sancti Lamberti collocatum est: ubi & nomen & meritum ejus usque in hodiernum diem præsto habetur * a. Post cujus vitæ decessum annis multis perseveravit & valuit hoc in loco ordo & religio monachorum b; sed post Karoli Magni, filiique ejus Ludovici Pii decessum, cum successores eorum alius alium bello appeteret, & pluralitas regum, quod singulare fuerat regnum tempore superiorum principum, sibi traheret, diriperet, vendicaret; majestas Romani imperii paulatim delabi, magis magisque defluere, ac minorari * cepit. [Quod enim, ut quidam ait, dividitur per multa, minus fit ad singula.] Ubique Galliarum bella, cedes, vastationes fiebant, donec multiplicata sunt mala.
XIII.
[15] Ea tempestate sæviente, cum dispositum haberet Dominus flagellare populum suum, [vastatur ab Hungaris] gens invaluit Hungrorum, partes irrumpens Galliarum; quorum effrenata malitia, etsi redundatura erat in caput illorum, ad breve tamen tempus immodice grassantes *, urbes, castella & vicos cede & igni vastabant *, sed & ecclesiis Dei non parcebant. Ad oratorium igitur supra memoratum sancti Lamberti properantes, ubi & multorum Sanctorum reliquias, & sanctæ virginis Hiltrudis, fratrumque ejus ossa collocata diximus, ubi etiam multa requiescunt, de quibus non diximus, virginea corpora, ignem tecto adhibent, ad cremandum multam operam impendunt. Sed mirum dictu! Igni virium suarum oblito, nichil proficiunt. Nolebat enim Dominus virginum suorum habitaculum ardere in igne, quorum c corpora, habitacula utique sua, non arserant in libidinis ardore. Quid multis immorer? Januas ecclesiæ effringunt; amphoram vinariam illitam nitro erigunt; picem, stupam & malleolos subiciunt lignorum siccamina, & varia igni fomenta subministrant; sed perparum sic quoque proficiunt. Nam, quantum circulus concedebat amphoræ, flamma elambens tectum adustum reddidit, de reliquo nichil præsumpsit. Illi casso labore frustrati desistunt, cunctam ecclesiæ supellectilem auferunt, dissipant, & fratrum claustrales & serviles officinas igni concremant; luctu & lamentis omnia complent, & multos utriusque sexus & diversæ ætatis captivos abducunt; qui postquam victoria facta est de Hungris d, repedantes *, materiam capituli hujus calamo nostro dederunt. Ab illo tempore non solum hic, sed & alibi locorum tam tempestuosis successibus status monasticus & ordo monachicus ad solum dirutus & omnino adnullatus & cœnobitæ dispersi sunt.
XIV & XV.
[16] Qua tempestate transacta, circummanentes provinciales, [bona ejus a secularibus occupantur; Sancta] quæ fuerant sanctæ Hiltrudis, sibi usurpaverunt *, & singuli viciniora quæque sibi rapuerunt. Facta sunt secularia, quæ erant ecclesiastica; maligni enim homines, [quasi in corde suo dicentes: Non est Deus,] suis adjungebant ecclesiastica, nedum ecclesiasticis addicerent sua. Ne ergo lucerna Domini diutius in absconso modii lateret, ut divina bonitas, quanti apud se esset meriti, hominibus palam faceret, plurimas ad tumbam corporis ejus, [meritis ipsius suffragantibus,] cepit operari virtutes, quæ per scriptorum negligentiam & imperitorum desidiam oblivione sunt abolitæ. Sed neque locus requietionis ejus ad id studii vacantes tunc temporis habebat, neque temporis malitia ob malorum frequentiam assentiebat. Neque enim studium potest esse in animo, nisi animus sit in tranquillo.
XVI.
[17] Erat quidam filius Belial, Fragimarus nomine, homo equestris, a puero malitiosis imbutus & assuefactus moribus, [prodigiis] alienorum raptor, [quippe qui nil proprii juris habebat,] neque Deum timens, neque homines reverens. Is mortem obiit: mortuum enim vere dixerim, qui vivens mortuus erat Deo. Qui antequam morte præventus esset, dato caballo suo presbytero ecclesiæ Lesciensis, quem ad prædas & sanguinem fundendum solitus erat sedere, impetravit sibi locum sepulturæ in porticu ejusdem ecclesiæ propter corpora venerabilis Wiberti [& conjugis suæ] Adæ, parentum scilicet sanctæ virginis Hiltrudis. Nesciebant profecto bestiales homines, sacra loca [impiis] non salvationem præstare, sed damnationem, & quia nulla communio est Christi ad Belial. Quid multa? Hoc audito, edicto Cameracensis episcopi clausa est ecclesia illa, clericali finaxi & sacerdotali officio privata. Audiebantur noctibus voces demonum, Fragimaro suo, ut equitatum exeat, inclamantium, sed ob sanctitatem loci illum auferre non præsumentium. Pertervebantur hoc audientes habitatores villæ, nullus nocturno tempore, quavis poscente necessitate, domum suam egredi audebat. Sancta virgo Hiltrudis presbytero illi in visu noctis apparens: Cur, inquit, sic præsumpsisti, Dominice, hoc enim erat nomen presbyteri, ut cadaver illud fetidissimum genitoribus meis seponeres *, quo obstante, nequeo ipsis visitatum accedere? Scias pro certo, te impune non laturum, nisi illud amoveris. Perterritus presbyter * cum evigilasset, non furdus auditor comminationis, domesticis suis, ut cadaver illud efferrent, imperavit, & in alluvione Helpræ extra atrium ecclesiæ projectum summotenus terra operirent. Sicque factum est, ut, cum victimam illam Plutonis amovissent, ministrorum ejus terrificas voces ulterius non audirent e.
XVII.
[18] Erat tunc temporis quidam Adelardus nomine, Lesciensis prædii possessor, [illustratur;] & uxor illi Ermentrudis nomine, bene religiosa & frequens ad orationem & pietatis opera: hæc cuidam boni testimonii puellæ, Robergæ nomine, providentiam commiserat infantulæ suæ, Haduidis nomine; quia ergo non est personarum acceptor Deus, sed in omni gente, qui timet Deum & operatur justitiam, acceptus est illi, hæc puella quadam noctium * audivit voces angelorum, in ipsa ecclesia psallentium; ejulantis vocula infantulæ auditui obsistente aliquantulum. Illa blanditiis compescens infantulam, ad suavem illam intendebat melodiam, cum ecce semivigilem dormitatio resolvit in somnum. Astat puellæ puella & virgo sancta Hiltrudis (cellula enim illa supradictæ matris-familias, unde id auditum fuerat, ecclesiæ contigua erat) leniter suscitatam alloquitur; sciscitanti, quæ sit, intimat, Hiltrudem se esse, ejusdem inhabitatricem ecclesiæ edocet, &, an aliquid audierit, quærit ab ea. Illa quandam suavem & auribus dulciter blandientem euphoniam * se audisse respondet. Scio, inquit, audisse te, sed non plene: obstitit enim ejulantis vocula infantulæ. Sed heus, incurret ægritudinem, sed non ad mortem; non quod talis ætas digna sit verbere, sed ob testimonium & confirmationem, quam audisti f, laudis divinæ. Nam asseveranti tibi de laudibus angelicis, quas audisti, sanitas infantulæ illico restituta testimonium perhibebit. Quo dicto sancta Virgo disparuit. Cumque diluxisset in crastinum, secundum verbum sanctæ Virginis quasi quædam lepræ varietas totam carnis superficiem in illa a vertice calcaneo tenus corrupit. Nuntiatum est matrifamilias, hujusmodi incurrisse infantulam tam subito malum. Ipsa infantulam suam male mulctatam videns, & morituram ad præsens putans, primo in stuporem, dehinc in desperationem tota transfertur & dolorem. Adest puella, de qua diximus; de laudibus, quas audierat, angelicis &, qua ratione id foret effectum, edicit: ne illi timeat, ne de vita ejus desperet, matrem confortat: post modicum ei sanitatem reddendam ex promisso sanctæ Virginis confirmat; quod & factum est.
XVIII.
[19] Sunt perplura miracula, quæ per virginem suam Hiltrudem Dominus operari dignatus est; [corpus ejus elevatur;] quæ si voluerimus dicere, prius terminum capiet lux hodierna quam verba. Quorum persuasus auditu Erlinus, Cameracensis ecclesiæ episcopus, venit ad locum, & cum multo honore, cum psallentio scilicet clericorum, cum suavi hymnodia, cum thimiamateriis & cereis, sanctæ Virginis ossa levavit, & post altare summum * in locello novo composita exaltavit g. Videres tantam in levatione sanctæ Virginis lætitiam, quantam fuit in depositione videre mæstitiam, [tantas nunc fundi lacrymas præ gaudio, quantas tunc in doloris luctusque suspirio.] Tempore autem Henrici Augusti, cum Cameracensis fasces præsulatus vir Deo dignus amministraret Gerardus h, sancta virgo Hiltrudis cuidam apparens: Age, inquit, dic Adelardo & Ermentrudi, ut, quia locus oratorii, quod fundaverunt genitores mei, per temporum vetustatem, per incuriam & adversitatem secularem neglectus est, & ruinam sui minatur, in loco horrei sui ecclesiam mihi ædificare non differant.
XIX.
[20] Illi, ubi de revelatione audiunt, primo quidem, quasi in somnis hæc audientes, [restauratur ecclesia:] dissimulant; postea vero sæpenumero admoniti adquiescunt. Venerabilis matrona, utpote ferventioris pro animæ salute [studii,] ad opus illud se viriliter accinxit: talis enim erat auctoritatis, cui vir suus, quamquam suæ salutis non magnopere curans, contraire non prævaleret. Erat enim * & genere & moribus præcellens, erat & casti conjugii, &, ut superius diximus, ad orationem frequens & pietatis opera. In promotione operis illius Daviticum studium in femina erat videre, qui in area Ornan i Jebusæi tabernaculum Domino collocavit. Tandem, consummato opere prænominato, Cameracensis ecclesiæ episcopo legationem mittunt, quatinus hanc ecclesiam dedicatum venire dignetur. Episcopus, ut erat ferventis in Domino studii, voluntati eorum satisfacturus accedit, ecclesiam quinto Nonas Maii dedicat, pretiosas de corpore sancti Gaugerici ibidem reliquias k collocat; sed & cum debito honore & veneratione sanctæ Virginis huc transfert ossa, medelæ & curationis largissima.
XX.
[21] Ecclesiam hanc, propter seditiones quasdam in atrio factas, [novis prodigiis] contigit per episcopale edictum claudi & divino officio privari. Instante igitur anniversario dedicationis ejus, legatus velociter mittitur, qui ab episcopo aquam benedictam ad ecclesiam & atrium purificandum deferre debeat *. Legatus pridie solemnitatis dum tardat in redeundo, silent clerici a vespertina sinaxi; moleste fert confluens [orationis gratia] populus, se divinis frustratum laudibus. Quid multa? Obseratis noctu ecclesiæ januis, [cubitum itur; cum] ecce agendarum vigiliarum hora campanæ in ecclesia sonant, Ecclesiæ ædituus, [qui clave ecclesiam munierat,] stupefactus accurrit; accurrunt & clerici & de populo quam plures, legatum ab episcopo remeasse putantes. At ubi ecclesiam intrant, neque enim ædituus [super hoc stupefactus] intrare solus præsumit, sonus ille campanarum [sonantium] conticescit. Quiddam divinæ virtutis adesse intelligunt, Dominum collaudant, virtutemque ejus ubique locorum promulgant.
XXI.
[22] Per idem tempus Bellimontenses l, villam ipsam prædaturi & igni crematuri, [claret.] conveniunt, prædam diripiunt; supellectilem villæ totam auferunt, postremo incendium conflant. Incenduntur domus ecclesiæ proximæ; ipsi eidem ecclesiæ incendium minatur *: clerici anxiantur, trepidant, festinant, [discurrunt,] ecclesiæ diffidunt, quid agant, quo se primum vertant, ignorantes. Tandem duo ex ipsis, in quo sanctæ Virginis ossa continentur, feretrum arripiunt, obviam incendio portaturi. Jam ignis hærentes ecclesiæ lambebat ædes; cum ecce duo illi portitores inter duas domos angusta intercapedine exitum ab ecclesia concedentes, obviam habent incendium, nec ulterius progredi valent. Cum non esset declinare ad dexteram vel ad sinistram, feretrum deponunt; ipsi in ecclesiæ limen se recipiunt, sic sanctæ Virgini inclamantes: Si te, [inquiunt,] cremari permittas incendio, tuo deliberandum committimus arbitrio. Ibi, mirum dictu! videres, quasi venti flamine *, retroactum fugere ignem, & in sese deficere. [Poterat enim proculdubio Virginem suam servare illæsam, quæ non arserat in libidinis ardore, qui pueros suos inustos servavit in Babilonica fornace.] Hoc viso prædones illi miraculo, desistunt ab ecclesiæ crematione, & clerici magnificant Dominum [super hac virtutis ejus operatione.]
XXII.
[23] Referam & aliud miraculum, quod Bonitas divina per merita Virginis suæ operata est nostris temporibus. [Ipsa intercedente,] Erat mortalitas hominum hujusmodi; fiebat subito languor talis, quem qui incurrisset, non convalescebat; sed in sequenti die, vel in præsenti [sine recrastinatione] moriebatur. Hac coacti necessitate diversi sexus & ætatis homines ad suffragia sancti Ettonis, in villa, quæ dicitur Domni-Petri, quiescentis, confugiebant m. Cumque inde regredientes aliquot de villa Rancia n homines, ad ecclesiam sanctæ Hiltrudis virginis diverterent, ejusmodi languorem quidam de comitatu illo puer subito incurrit. Timebant ei parentes sui, quia nullus de hujusmodi languentibus in sanitatis reparabatur statum; unde ad sanctæ Virginis suffragia concurrentes, pro puero petierunt ipsius orationem, [pro ejus ereptione] anniversariam voventes se reportaturos * singulis annis oblationem. Convaluit puer de infimitate, ut [& in hoc] palam faceret Dominus, quantum apud se Virgo sua valeret in prece.
XXIII.
[24] Contigit etiam, quendam jam dictæ villæ habitatorem eundem morbum incidere, [ægris sanitas] unde & lecto decumbebat. [Sui nichil in eo residui putabant, nisi mortem solam; huic somnus subripuit.] Videbatur ei in somnis, sanctæ Virginis ossa per eandem villam paulo post transferenda, annuntiari sibi. Expergefactus fidem fecit visioni, suis retulit, ut calcearetur & obviam duceretur, [instantissime] ammonens. Illi primo putabant, eum insanire; sed ubi instantem viderunt, [instantiæ] ejus * satisfecerunt. Ubi eductus est domo [sustentantium manibus,] ecce nolarum audiri cepit sonus, quæ feretro sanctæ Virginis anteferebantur. Transeunti per plateas villæ occurrit, feretrum subiit, vota sua vovit, & post modicum Domino & sanctæ Virgini gratias egit vigoratus. Unde factum est, ut singulis annis non solum hic, sed & cuncti villæ ejusdem mansores, in die depositionis sanctæ Hiltrudis & dedicatione ejus ecclesiæ [supplices] preces & [devotissima] vota hodieque non desistant referre.
[25] [restituitur.] Est * & aliud indicium virtutis ejus, [quod silentio tegere indignum ducimus.] Mulier quædam de villa, quæ Terlunius o nuncupatur, frenesim, [id est, alienationem mentis] incurrit. Hanc sui, [manibus vinctis] vehiculo imposuerunt, [neque enim pedes adduci ejusmodi poterat, atque] ad suffragia sanctæ Virginis adduxerunt. Cumque ad ostium ecclesiæ deposuissent illam, qui illi aperiret, ædituus quærebatur. Sed dum ille diu quæsitus, [tandemque inventus,] venire dissimularet, isti vero præ foribus ecclesiæ salutem miseræ implorarent, & vota sua Domino & sanctæ Hiltrudi voverent, hæc dormitare paululum cepit. Quam in manibus tollentes & in vicina domo collocantes, somno eam crediderunt, quod credunt esse [in infirmis] sospitatis indicium. Quæ cum a somno evigilasset, se sanitatem recuperasse sensit; sed & ipsa re comprobavit. Nam sana mente surrexit, locuta est suis, ecclesiam intravit, Domino & sanctæ Virgini gratias egit, & quæ deportata fuerat vehiculo, pedestris remeavit ad propria cum gaudio.
[26] [Epilogus] Sunt & alia numerum excedentia virtutum ejus insignia, quæ ad laudem nominis sui & ad declarationem preciosæ hujus Lampadis cotidie operatur diligentibus se cooperans divina Pietas, quæ & nos ipsi vidimus p & ab his, qui viderunt, audivimus q. Quibus ob fastidium fatuarum virginum prætermissis, pauca hæc, quæ digessimus, ad prudentum ædificationem admisisse sufficiat. Neque enim hæc scripsimus, ut, quia per se satis clara esse non possit, sanctam Virginem adjuvemus; sed ut mirabilem in ea Dominum prædicemus. Nam religiosæ & piæ menti hoc tantum sufficit de Sanctis, quod preciosa est mors eorum in conspectu Domini. Signa etenim & virtutum miracula tunc tantum necessaria erant; quando in exordio nascentis Ecclesiæ his neophitorum fides lactabatur. Jam vero non sic; quia hodie a solis ortu usque ad occasum omnis lingua confitetur nomen Domini. Nec, sicut beatus Papa Gregorius dicit, ideo hujus temporis Sancti virtutes non operantur, sicut antiqui, quod minoris apud Dominum sint meriti, sed hodie non est dicere proximo suo: Cognosce Dominum: omnes enim a majore usque ad minorem cognoscunt Dominum: & ut idem in Tractatu de Ascensione Domini confirmat, quod illi agebant corporaliter, isti agunt spiritualiter, quod illi visibiliter, isti invisibiliter. Si ergo dixi, ut debui; tibi, Christe, ago gratias: si non, ut debui; ignosce Tu & Virgo tua. Admitte nos, quæsumus, Fili Virginis, intra thalamum tuum in consortio prudentum virginum, qui vivis & regnas cum Deo Patre & Spiritu sancto per omnia secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Ex ista clausula eruimus, Guntardum, sin minus cultu publico affectus fuerit, magna certe in veneratione fuisse olim apud Lætienses. Laudatus in Commentario prævio Jacobus Lespeus, qui seculo XVI confecit libellum chronicorum Lætiensis monasterii, de eodem Guntardo hæc tradit: Deinde sanctum illud corpus terræ mandantes in medio oratorii collocarunt: super cujus sepulchrum titulus erectus meritum & sanctitatem viri testabatur. Obiit octavo Decembris die; relatus inter Divos: & licet non sit canonizatus; tamen ejus orationibus certo credimus apud Deum nos juvari. Margini adjecta est, nescio, an ab ipso Lespeo, an ab alio, notula, quam præter unam & alteram vocem lectu difficilem, huc etiam transfero: Nunc locus sepulchri ejus nobis incognitus est. Utinam antecessores nostri signo … indicassent, ubinam tantus jacet thesaurus! Hodie populus fidelis … vota precum lætus deferret, Deumque in Sanctis suis mirabilem prædicaret. Hinc datur intelligi, peculiarem ipsi hodiedum non deferri cultum. Accedit, quod nomen ejus nullis hactenus sacris Fastis inscriptum repererim. Si quid seu de ejus gestis, quod tamen vix sperare ausim, seu de certo cultu deinceps detegatur, dari id poterit ad diem 8 Decembris, quem ei emortualem assignat Lespeus.
b Gesta monachorum illorum, & ipsa nomina abbatum, Guntardi successorum, tam densis tenebris obvoluta sunt, ut spes nulla affulgeat, fore ut aliquando in lucem eruantur. Vide Comment. prævium num. 5 & seqq.
c Mabillonius legit: Virginum suarum … quarum corpora: nostram ego lectionem, in utroque Ms. clarissime expressam, censeo retinendam; nec a biographo alia corpora intellecta existimo, quam S. Hiltrudis, Guntardi, abbatum & monachorum, qui usque ad ista tempora ibidem sepulti fuerant, quosque virgines vocat, quia virginitatem ad mortem usque coluerant. Certe aliarum puellarum seu sororum, quæ vel Sanctæ ibidem convixerint, vel postea ad ejus exemplar ibidem virginitatem professæ sint, nusquam meminit biographus. Ceterum licet ea, quæ speciatim asserit idem biographus de Hungarorum sacrilega ferocitate in ecclesiam, cœnobium & monachos Lætienses, ex vetustiore monumento comprobari nequeant, recte tamen congruant iis, quæ per barbaros istos medio seculo decimo iis in partibus patrata narrant Fulcuinus aliique auctores citati in Comment. prævio, quem vide num. 7.
d Otto I Germaniæ rex retulit de Hungaris insignem victoriam anno 955, secundo circiter, postquam illi tam crudeliter in his partibus grassati fuerant.Redi ad num. 7 Commentarii prævii.
e Laudavi in Commentario prævio biographi prudentiam, quod, licet a Sanctæ temporibus tanto temporis intervallo remotus fuerit, tantaque laborarit veterum monumentorum penuria, sic tamen res ejus in vita gestas disposuerit, ut nihil fabulosum in iis occurrat. At hic relata historia, quæ juxta narrandi ordinem contigisse debuit diu post medium seculum decimum, proindeque seculo non integro, antequam ipse scripsit, tam parum probabilis est saltem in suis adjunctis, ut vel ista ejus prudentia elanguisse videatur tum, quando ex temporis propinquitate corroborari cœpit auctoritas, vel adempta ei fuisse libertas secernendi fabulosa a verisimilibus; forte quia historiam seu scripto seu relatione acceperat ab hominibus gravibus quidem ac præstantibus, sed nimium credulis. Nolo inficiari, Fragimarum pretio obtinuisse, ut post mortem corpus suum conderetur eo, quo dicitur, loco, & propter hanc hominis publice flagitiosi ac impii sepulturam episcopali interdicto subjectam fuisse ecclesiam. Atparum verisimile mihi est, post latam interdicti sententiam, non fuisse sublatam interdicti causam, non, inquam, mox ejectum fuisse odiosum cadaver: præsertim cum accederent nocturni illi, qui similiter fabulam spirant, dæmonum clamores: ita ut eo tandem impellendus fuerit presbyter minis apparentis S. Hiltrudis. Apparitio denique ipsa, si tamen aliud fuerit, quam merum somnium hominis anxietate ac timore pleni, minus verisimilis mihi fit; certe haud facile persuadebit auctor, eo, quo ipse scribit, modo locutam fuisse Sanctam.
f Periodus ista apud Mabillonium ita legitur: Sed incurret ægritudinem, non tamen ad mortem, non ad punitionem, sed ob confirmationem, quam &c.
g Erlinus vel, ut alii scribunt, Erluinus, infulis Cameracensibus ornatus fuit anno 996, tenuitque usque ad 1012, intra quos proinde collocanda est narrata hic, sed nullo alio signo chronologico distincta, corporis elevatio. Recentiores & diem notant & annum, at hunc non omnes eumdem. Wion part. 2 Ligni vitæ in Martyrologio Benedictino factam dicit circa annum 1010; Miræus in Fastis Belgicis anno 1006; Arturus in Gynæceo circa 1006vel 1010; Vinchantius in Annalibus Hannoniæ & Philippus Brasseur in Originibus cœnobiorum Hannoniæ anno 1004. Duorum posteriorum sententia ceteris præferenda est, si standum sit Chronicis Lætiensibus, ex quibus Libellum suum Ms. concinnavit Jacobus Lespeus, ejusdem cœnobii monachus: is enim elevationem in hunc modum describit: Anno tertio imperii Henrici secundi Erlinus Deo dignus episcopus, ob sanctitatem in magno precio habitus, cathedræ Cameracensis munia gessit. Hic eximio Spiritus sancti repletus gaudio, gratias egit Omnipotenti, quod virtus miraculorum etiam in sua non deesset diocesi. Quare die statuto fidelium desiderio satisfacturus, Lætias venit, & clero ac populi multitudine circumdatus, sacræ virginis Hiltrudis ossa ex tumulo reverenter levavit. Huic solemnissimæ elevationi turmæ credentium affuerunt laudantes Deum, at nemo omnium sine lachrymis, quas pietas in Deum & Sanctos excusserat. Aderant etiam utriusque sexus graves personæ, quæ in tali Virginis triumpho dulci cælestis vitæ igne succensæ sunt. Ossa Virginis in loculo novo collecta [Note: ] [forte collocata] fuere super altare B. Lamberti martyris. Annus tertius S. Henrici imperatoris, diserte expressus, hic certe indigitat vel initium episcopatus Erluini, vel tempus factæ elevationis. Non primum, cum constet, Erluinum fuisse episcopumCameracensem ab anno 996, quo Henricus nec rex erat nec imperator; est igitur ipse annus factæ elevationis. Henricus coronatus est rex Germaniæ mense Junio anni 1002, imperator mense Aprili anni 1014; nequit autem annus tertius imperii stricte numerari a suscepta imperii corona, sic enim incideret in 1017, quando Erluinus, qui omnium consensu elevationem celebravit, annis circiter quinque vivere desierat; sumendus est ergo a suscepto regno Germaniæ, recteque illigabitur elevatio anno 1004, qui mense Septembri erat Henrici tertius a Junio inchoatus. De mense ac die nulla est controversia: in auctario Martyrologii venerabilis Bedæ apud nos excuso ante tom. 2 Martii sic memoratur ad diem 17 Septembris: Ipso die elevatio S. Hyltrudis virginis. Consonant Molanus & alii, prout observavimus tom. V Septembris inter Prætermissos ejusdem diei.
h Gerardus S. Henrici sacellanus & Erluini episcopi proximus successor cathedram Cameracensem occupavit ab anno 1013 usque ad 1051.
i Sic vocatur 1 Paralip. cap. 21 ℣ 15, 18 & seqq.; at 2 Regum cap. 24 ℣ 16 & seqq. Areuna dicitur. Historiam autem hic paucis insinuatam vide utroque loco pluribus expositam.
k Rayssius in Hierogazophylacio Belgico pag. 276 & seqq. dat elenchum reliquiarum Lætiensium; at nulla eas inter fit mentio reliquiarum S. Gaugerici episcopi Cameracensis; ut dubium sit, an eædem, quas memorat biographus, illic hodiedum serventur. Aliis tamen ejusdem Sancti reliquiis post editam Rayssii lucubrationem ditata fuit Lætiensis ecclesia; quemadmodum ad diem XI Augusti, quo Gesta ejus illustrata sunt, ostendimus ex Actis capitularibus ecclesiæ collegiatæ S. Gaugerici Cameracensis: verba hæc sunt: Anno MDCXXXIV XXI Aprilis abbati Lætiensi (erat is reverendiss. D. Antonius de Winghe) particula brachii S. Gaugerici destinatur. Easdem recenset etiam Brasseurius in Cimeliarchio Lætiensis ecclesiæ pag. 137 verbis sequentibus: S. Gaugerici episcopi. Pars ossis longitudine digiti auricularis, ab ejusdem Sancti capitulo data.
l Varia isto nomine veniunt loca præsertim in Galliæ provinciis; hic eum intelligendum existimo, quem Baudrandus ita describit: Bellomontium, Beaumont, oppidulum Belgii in Hannonia, comitatus titulo clarum, cum castro in confinio Leodiensis diœcesis, 7 leucis distat a Montibus &c: at qua de causa Bellomontenses ita sævierint in Lætienses, incompertum mihi est. Ceterum integer hic numerus apud Mabillonium postponitur sequenti numero.
m De S. Ettone episcopo actum est apud nos tom. 3 Julii ad diem 10, ac plene expositum, quo pacto sacrum ejus corpus ex dicta villa primum Montes Hannoniæ; deinde Lætias translatum fuerit anno 1556. Villa autem Domni-Petri, alias Doni-Petri, vulgo Don-Pierre, uno circiter milliari distat Avennis Hannoniæ oppido, estque locus Lætiensi abbatiæ subjectus.
n In Blaviana Hannoniæ tabula notatur Ranse secundo circiter milliario Germanico a Lætiensi abbatia, & ita quidem, ut absque magno itineris dispendio divertere huc queant, qui ex Villa Doni-Petri in villam Ranciam seu Ranse proficiscuntur.
o Apud Mabillonium Terluinus; vulgo dicitur Terlon, locus uno circiter milliario Lætiis dissitus juxta mox memoratam tabulam.
p Anonymus Lætiensis monachus, qui circa annum 1206 jam tum sexagenarius monasterii sui fundationem seu restaurationem descripsit, sicut ostendi num. 14, diserte affirmat, biographum nostrum fuisse monachum Valciodorensis abbatiæ, quæ in comitatu Namurceno sita est ad Mosam fluvium inter Philippolim ac Dionantum. Hic tamen idem biographus aliquot saltem miraculorum, verisimillime Lætiis patratorum, se testem oculatum profitetur. At facile ista componuntur; forte ex Lætiensi incola factus est Valciodori monachus, adeo ut juvenis miracula aut beneficia spectare coram potuerit, eaque de causa ad scribendum de Sancta rogatus fuerit potius quam alius; forte, & hoc mihi plane verisimile est, rogatus ad scribendum Valciodoro Lætias se contulit, ut, quæ spectabant ad Sanctam, colligeret, atque interim aliquot beneficia præsens aspexit.
q Ex sequentibus nihil legitur apud Mabillonium præter hanc unam clausulam: Hæc scripsimus, ut mirabilem in hac Virgine Dominum prædicemus.
* Mab. est
* Mab. innovari
* ibid. grassata
* ibid. vastabat
* Mab. repatriantes
* Mab. usurparunt
* Mab. supponeres
* ibid. sacerdos
* ibid. nocte
* ibid. symphoniam
* al. sancti Lamberti
* Mabil. erat autem mulier
* Mabil. deferat
* Mabil. minantur
* ibid. vento
* Mab. reparaturos
* ibid. ei
* ibid. contigit
APPENDIX
De cultu a seculo undecimo usque ad decimum octavum.
Hiltrudis virgo, Lætiis in Hannonia (S.)
§ I. Ecclesiæ & monasterii Lætiensis restauratio; pretiosæ lipsanothecæ constructio.
[Ecclesiæ ac monasterii restauratio, seculo XI] Gesta & gloriam S. Hiltrudis, duce anonymo biographo, exhibuimus usque ad seculum undecimum, idque verisimillime satis provectum, sicut produnt miracula & beneficia: quæ post corporis elevationem ejus patrocinio facta memorat idem biographus. Nunc ex aliis auctoribus reliqua ad eamdem ejus gloriam pertinentia, servato, quantum licebit, ordine chronologico, prosequemur. Hoc ut rite fiat, præmittenda sunt nonnulla de secunda ecclesiæ & monasterii Lætiensis fundatione, seu potius de prioris restauratione, quæ eodem seculo XI contigit, sed post conscripta Acta, cum auctor constanter indicet, ecclesiam sua ætate a clericis possessam fuisse; nec ullam factæ immutationis aut monachorum mentionem suggerat, licet ipsemet fuerit monachus Valciodorensis. Primus, quem novi, immutationem istam annotavit Hermannus vel Herimannus circa idem tempus monachus & dein abbas S. Martini Tornacensis lib. 1 cap. 2 de Miraculis S. Mariæ Laudunensis apud Acherium post Opera Guiberti abbatis de Novigento; ubi agens de nobili prosapia Bartholomæi Laudunensis episcopi, enumeransque septem filias Hilduini Rociensis comitis, qui ejusdem Bartholomæi avus fuit, quintam statuit Adam, quæ accepit tertium maritum Theodoricum de Avesniis, & cum eo extruxit cœnobium, quod dicitur de Lesciis, in propria possessione sua: defunctoque eodem Theodorico, ipsa se ex toto contulit eidem cœnobio; ubi pluribus annis religiose vivens, defuncta & sepulta est.
[2] [facta a Theodorico & Ada, Avennarum dominis,] Idem Hermannus in Narratione restaurationis abbatiæ S. Martini Tornacensis tom. 12 Spicilegii Acheriani pag. 413 alia de causa memorans Theodoricum, addit: Qui eodem tempore in propria terra sua cœnobium Lesciense a fundamentis construxit, omnibusque officinis peractis, monachos ibi posuit, & unde victum & vestitum haberent, abundanter providit. Hermanno jungimus Balduinum de Avennis, qui seculo XIII ex Chronicis Hannoniæ genealogias contexuit. Has quoque edidit Acherius tom. 7 Spicilegii, ubi pag. 600 ista leguntur: Post hunc Werricum (cognomento cum Barba, seu Barbatum) filius ejus Theodericus in dominio succedens, turrim apud Avennes augmentavit & canonicos apud Letias amovit, monachos ibi ponendo. Medius Hermannum inter ac Balduinum floruit, ni fallar, anonymus Lætiensis monachus, cujus notitiam dedi in Comment. prævio num. 13 & seq., & mox in Annotatis ad partem secundam Actorum lit. p. Is autem Opusculum ad posteros transmisit, in quo non tantum monasterii fundationem seu restaurationem descripsit, sed & varia ad idem monasterium pertinentia ei inseruit usque ad sua tempora: Opusculum enim suum ita concludit: Ea tempestate Conrardus imperator (hujus nominis tertius) & Ludovicus (septimus) iter Hierosolymitanum aggressi sunt; id factum est anno 1147, quo juxta dicta in Commentario jam tum natus erat anonymus.
[3] Opusculum illud, in decem capita divisum, saltem prout editum est in Guisii Annalium versione Gallica, [fuse descripta est] huc non transferam, cum pleraque ad præsens institutum nil faciant; pauca tamen, eaque in compendium contracta, inde decerpam, quæ paulatim & ordinate nos perducant ad S. Hiltrudis gloriam seu cultus continuationem. Itaque post narratam mortem Werrici seu Wederici Avennensis, qui secundum relata § 2 Commentarii prævii testamentum S. Hiltrudis combusserat, ne eo testimonio adigeretur ad restitutionem bonorum ecclesiæ Lætiensis, pergit ad Theodoricum Wederici filium & hæredem, qui ad expiandum parentis facinus, instigante & cooperante Ada conjuge, Lætiis ecclesiam cum cœnobio construxit, multisque bonis locupletavit, quibus alerentur monachi, clericis seu canonicis substituendi. Novam ecclesiam, vacante sede Cameracensi, consecravit Bartholomæus episcopus Laudunensis, Adæ consanguineus, qui & ipse ligna ac trabes subministrans, ædificium promovit ac variis pretiosisque ornamentis ecclesiam decoravit.
[4] Monasterii & ecclesiæ cura commissa fuit Rainero, abbati Crispiniensis etiam in Hannonia monasterii, [per anonymum Lætiensem, qui tamen ex aliis] qui cum videret, ecclesiam jam adeo multiplicatam (verba sunt auctoris, quibus sufficientem cœnobitarum numerum significare intendit) ut congruum esset, superstite dicto Theodorico, abbatem ipsi præficere, constituit ac ordinavit abbatem Lætiensem Gunterum, qui erat Prior Crispiniensis monasterii… Hæc ordinatio Gunteri … facta est anno Incarnationis Domini nostri Jesu Christi millesimo nonagesimo sexto. Gubernavit autem Lætienses Gunterus spatio annorum XX, uno anno vitæ superans dictum Dominum Theodoricum. Ita anonymus, sed non sine errore, ac rerum gestarum perturbatione. Error latet in numero annorum, qui tribuitur regimini Gunteri abbatis; sic enim dicendus esset vitam protraxisse usque ad annum 1116, quod communi scriptorum sententiæ repugnat; Vinchantius quippe, Brasseurius, Sammarthani fratres ac Dionysius Sammarthanus Gunteri obitum innectunt anno 1107.
[5] Lespeus in Libello Ms. Chronicorum Lætiensium signans in margine eumdem annum 1107, [hinc inde corrigendus] Gunteri obitum indicat his verbis: Gunterus abbas … supervivens domino Theodorico uno tantum anno, plenus dierum fato concessit anno pastoralis administrationis duodecimo, Decembris vero die octavo. Hinc vix dubium mihi est, quin in anonymi Opusculum apud Guisium, seu potius apud Guisianorum Annalium compendiatorem Gallum, irrepserit XX pro XII. Huc etiam facit, quod tam anonymus, quam Lespeus tradunt de obitu Theodorici: si enim Gunterus annis XX gubernarit, vixeritque proin usque in annum 1116, etiam Theodoricus vixerit usque in annum 1115. Sed hæc conciliari nequeunt cum iis, quæ scribit Hermannus auctor coævus in Narratione Restaurationis abbatiæ S. Martini Tornacensis tom 12 Spicilegii Acheriani pag. 414: Abbas noster, inquit, Odo, cum post duodecimum fere conversionis suæ annum ad episcopatum Cameracensis urbis fuisset promotus, consanguinei ejusdem Theodorici contristati, quod de conjuge sua prolem non haberet, consanguinitatis linea quarta eos propinquos esse coram eodem episcopo accusaverunt, & die statuta jurejurando confirmaverunt; sicque ecclesiastico judicio, cum jam plusquam XX annis simul mansissent, conjugium illud dissolvi fecerunt. Vix autem dimidius annus transierat, & ecce præfatus Theodoricus in silvam venatum pergens, ab Isaac de Berlenmonte insidiis circumventus, occiditur & ad cœnobium Lesciense, quod ædificaverat, relatus, in capitulo ante sedem abbatis sepelitur. B. Odo abbas S. Martini ad Cameracensem cathedram evectus est anno 1105 & ad cælestem gloriam vocatus anno 1113 die XIX Junii, ad quem diem Acta ejus apud nos data & illustrata sunt. Si itaque Theodoricus in vivis mansisset usque ad annum 1115, non anno tantum medio, ut habet Hermannus, sed integro & medio certe vixisset post dissolutum ab Odone matrimonium, etiamsi certum esset, eam matrimonii dissolutionem factam fuisse anno Odonis ultimo. Sed credo ego, factam esse sub initium episcopatus Odonis, adeo ut Theodoricus occisus fuerit exeunte anno 1106, Gunterus vero abbas mense Decembri anni sequentis defunctus sit, juxta mox allegata testimonia.
[6] [vel explicandus.] Rerum gestarum perturbatio apud anonymum se prodit in iis, quæ referuntur de consecratione ecclesiæ Lætiensis per Bartholomæum episcopum Laudunensem, ita quidem, acsi eadem consecratio contigisset, antequam Gunterus abbas constitutus sit, id est, ante annum 1096: quod cum recta chronologia consistere nequit; quandoquidem Bartholomæus ad Laudunenses infulas provectus non sit ante annum 1113, ut videre est in Gallia Christiana aucta tom. 9 col. 528 & seqq. Dicendum igitur, vel non fuisse consecratam ecclesiam a Bartholomæo, vel apud anonymum confusa fuisse ea, quæ præstitit ille ante & post aditum episcopatum, ita scilicet ut ante subministraverit ligna ac trabes construendæ ecclesiæ, post vero eamdem consecraverit. Postremum mihi verisimilius facit Lespeus in citato aliquoties libello Ms., ubi confusionem istam utcumque evitavit. Primo enarrans monasterii & ecclesiæ constructionem, meminit quoque de trabibus ac lignis subministratis a Bartholomæo, quem tamen etiam præmature episcopum vocat; deinde relatis monachorum introductione, constitutione Gunteri abbatis, hujusque obitu ac electione successoris, signat in margine annum 1113 & ita prosequitur: Dedicatur tertia ecclesia Lætiensis ab episcopo Laudunensi Bartholomæo, salvo tamen jure & reverentia Cameracensis ecclesiæ, tunc temporis episcopo carentis.
[7] [Nova ecclesia consecrata seculo 12,] Signatus annus 1113 erat secundum jam dicta primus Bartholomæi episcopi, eoque revera, quod sicut Lespeus ita etiam studiose videtur observasse anonymus Lætiensis, vacavit episcopatus Cameracensis, puta a die mensis Junii XIX, quo obiit B. Odo, usque ad annum 1115. Erat autem laudatus Bartholomæus Adæ cœnobii restauratricis ex sorore nepos: ita ut facile concipi possit, eum, assentiente clero Cameracensi, sub initium episcopatus hoc dignitatis suæ munere ibidem functum esse in gratiam materteræ, quæ a Theodorico separata sese eidem ecclesiæ arctius conjunxerat. Testes hic habemus anonymum Lætiensem, Lespeum, & Hermannum coævum, cujus verba describo ex tom. 12 Spicilegii Acheriani pag. 415: Eadem vero domina, a marito suo disjuncta, continuo relicta seculari pompa ad cœnobium præfatum, quod cum viro suo construxerat, abiit, nec tamen ex toto proprietatem dimisit, sed ædificata juxta ecclesiam sibi domo lapidea, nolens gravare ecclesiam, de redditibus suis usque ad finem vixit, frequenterque monachis, quæ necessaria erant, tribuit. Addit anonymus, Adam Theodorico superstitem fuisse annis tredecim, Lespeus quatuordecim; sed cum hic juxta initam etiam a nobis chronotaxim, Theodorici obitum innexuerit anno 1106, Adæ vero mortem 1119, annos verisimiliter utrimque imcompletos numeravit: verba ejus sunt ista: Domina Ada, mortuo viro suo domino Theodorico, anno 1106 mundum reliquit; quæ, seculari pompa & honoribus spretis, in parte meridiana sibi domum construi jussit, ibique annis XIV Deo bene ac constanter deserviens, beato fine vitam terminavit anno Domini MCXIX, XVI Januarii die, sepulta circa virum suum.
[8] Adæ exemplum dein secutæ sunt, teste Lespeo, plures aliæ matronæ nobiles & has inter Agnes, [quo eodem Agnes, itidem Avennarum domina] filia Anselmi domini de Ribodimonte, uxor vero Goswini Avennarum Domini, qui Theodorico Avennensi avunculo suo, sine liberis mortuo, successit. De ea speciatim agit laudatus auctor, quia similiter monasterii & ecclesiæ Lætiensis benefactrix fuit eximia, nos autem ejus memoriam renovandam censemus, quia insigniter videtur addicta fuisse S. Hiltrudi, ejusque promovisse cultum. Audiendus denuo ante alios Hermannus Tornacensis tom. 12 Spicilegii Acheriani pag. 415: Præfata vero, inquit, Agnes uxor ejus (Goswini scilicet, quem Lætiis monasticam vitam amplexum, defunctum & juxta avunculum Theodoricum sepultum, ante dixerat) dominam Adam imitata, relicta seculari pompa, ad idem cœnobium abiit, & de redditibus suis vivens, calices aureos & candelabra, multaque alia pretiosa ornamenta ecclesiæ illi fecit componi.
[9] Secessum hunc Agnetis ad Lætiensem ecclesiam alligat Lespeus anno 1126, [Sanctæ reliquiis confici curavit] tum laudatis plurimum ejus virtutibus ac pia munificentia, ad annum 1128 subdit sequentia: Suis præterea sumptibus jussit fieri feretrum B. Hiltrudis, undique tectum laminis argenteis tenuissimis, in quo repositæ sunt reliquiæ ejusdem Virginis, intra cistellam eburneam conclusæ. Anonymus Lætiensis apud Guisii compendiatorem Gallum sic habet: Prædicta domina Agnes confici jussit feretrum sanctæ Hiltrudis & sancti Lamberti; multaque alia pretiosa ornamenta, ut calices, casulas, albas & phy lacteria, quæ omnia donavit ecclesiæ: tum, aliquibus interpositis, addit, Agnetem ibidem post suum a seculo secessum vixisse annis 36, innuitque, sibi auctori notam fuisse, inquiens: Recte memini, quod domina Agnes, dum res aliqua peragenda erat, conscenderet equos Helgoti abbatis, suaque prudentia sæpe pro ecclesia finiret negotia admodum gravia, quæ dictus abbas conficere non valuisset. Quoad numerum annorum Agnetis consonat anonymo Lespeus, perveniensque ad annum 1162, ait: Domina Agnes feliciter hoc anno diem clausit extremum secundo die Martii: sepelitur in monasterio Lætiensi. Hinc denuo confirmatur ætas anonymi, quem ante annum 1147 natum esse indicavi in Comment. prævio num. 14. Redeo ad Sanctæ feretrum seu lipsanothecam.
[10] Philippus Brasseurius in Lætiensis ecclesiæ Cimeliarchio anno 1645 Montibus Hannoniæ typis edito, [pretiosam thecam,] hæc tradit ad præsens propositum pag. 113: Venerabile ejusdem (S. Hiltrudis) corpus sub annum MIV ab Herluino episcopo Cameracensi elevatum fuit, quod illustris Agnes domina Avesnensis anno MCXXVIII argenteo feretro apostolorum statuis per ambitum positis exornavit. Hujus antiquæ capsæ, descriptionem, quia pro sua antiquitate pulchra est, non abs re fuerit hic produxisse.
Descriptio antiquæ capsæ S. Hiltrudis.
Ab uno latere transversali legitur hoc carmen in coronide:
“Justitiæ fructum signant hæc serta duorum.”
Et in hoc latere stant B. Gontardus & S. Hiltrudis. Ab alio latere transversali legitur & istud carmen:
“Sic veniet reprobis confusio, gloria Sanctis.”
In medio hujus lateris visitur Christus in solio residens, habensque in sinistris crucem, & a dextris lanceam cum spongia & infra scriptum est:
Adventus Filii Hominis ad judicium.
Per longum capsæ juxta pinnam tecti ab una parte hæc leguntur:
Cum tuba summa canet, ruet orbis, homoque
resurget;
Et corrupta caro, quod permanet, induet esse.
[11] [quæ hic describitur,] In hoc tecto hæ visuntur ab eadem parte figuræ: Deus videlicet in medio effundens utraque manu e vasculis igneis ignem in mundum; duo item angeli, unus a dextris & alter a sinistris, vocantes tuba ad judicium mortuos, qui surgunt e monumentis. Infra has figuras versus leguntur:
Isti viventes in carne Deumque timentes,
Mundum vicerunt, Christumque sequi studuerunt.
Qui versus dicti sunt de Apostolis, qui sex numero distincti columnis, ab una parte hoc ordine apparent, Petrus, Andreas, Joannes, Jacobus, Bartholomæus & Thomas, singuli cum armis passionis suæ in una manu, & in altera cum singulari provincia vel urbe, quam sua prædicatione converterunt. Ab altera tecti parte juxta pinnam hi versus scripti sunt:
Sic simul ad lances nos justitiæ veniemus,
Præmia vel pœnas ubi pro meritis capiemus:
In ipso tecti medio repræsentatur judicium Dei cum lance, facta cujusque ponderantis, ubi & scriptum legitur:
Tremendum judicium Dei.
A duobus extremis clamant tuba angeli suscitantes mortuos, eosque suscitatos alii angeli medio viciniores mittunt ad judicium examinandos; & infra hoc judicium hi duo finales versus ponuntur:
Quare quisque suæ monstrans certamina vitæ
Judex noster erit & cum Domino residebit.
His autem reliqui sex Apostoli cum passionis suæ instrumentis, ut supra, suppositi sedentes cernuntur, videlicet Paulus, Jacobus, Philippus, Matthæus, Simon & Judas. Talis est præscripta capsa & in hanc usque diem perdurat. Hactenus Brasseurius, mox subdens, novam eamque elegantiorem suo tempore, id est, ante medium seculum proxime elapsum, fabricatam fuisse thecam, & in eam translata ossa S. Hiltrudis, ut suo loco memorabimus.
[12] [& forte alteram cui earum pars imposita fuit.] Idem auctor ibidem pag. 90 & seqq. acturus de exuviis S. Lamberti, alteram assignat lipsanothecam, eamque valde antiquam, quandoquidem ex ea probet, SS. Lambertum & Hiltrudem antiquissimos esse ecclesiæ Lætiensis patronos. Patronos autem omnes hoc ordine recenset: Porro in Lætiensis ecclesiæ patronum ab illustri comite Wiberto de Pictavia adscitus fuit an. DCCLI S. Lambertus Leodiensis episcopus & martyr; cui & temporis processu accesserunt S. Etto episcopus Hybernus; divus Thomas Cantuariensis episcopus itidemque martyr, & S. Hiltrudis virgo, Lætiensis monasterii dotatrix. Dein post pauca hoc monitum adjicit: Interim vero temporis antiquitate præcellunt S. Lambertus & D. Hiltrudis, cujus rei fidem facit præaltum phylacterium deauratum, notabilem utriusque Sancti particulam continens, a cujus tergo in summitate ita legitur: “S. Lambertus & S. Hiltrudis benedictionem a Deo monasterio suo Lætiensi Patroni impetrant.” Nullam affert notam aliam, unde conjicias, qua tempestate vel quo curante phylacterium istud confectum sit; cum tamen, teste anonymo Lætiensi, cujus verba dedi num. 9, Agnes Avennensis domina feretrum seu thecam reponendis sacris exuviis S. Lamberti, aliaque phylacteria pro ecclesia Lætiensi confici curaverit, valde suspicor, memoratum a Brasseurio phylacterium unum esse ex hisce ejusdem matronæ piæ munificentiæ monumentis.
§ II. Miracula; sacellum ac statua ipsi erecta; lipsanothecæ novæ admodum elegantes; duplex quotannis festivitas; reliquiæ aliis in locis.
[Miracula patrata seculis 13 & 15.] A Seculo 12, de quo § præcedente egimus, usque ad seculum 16 nihil speciatim de Sancta notandum se offert præter aliquot miracula, quæ seculis 13 & 15 contigerunt, quæque hoc saltem nos docent, continuatam semper fuisse fidelium erga ipsam venerationem & in ejus patrocinio fiduciam. Descripta ea habemus ad calcem Vitæ S. Hiltrudis ex codice Lætiensi cum sequenti annotatione: R. P. Visum est mihi utile (abbate nostro annuente) hic notabilia quædam miracula virtutibus & meritis sanctæ Hiltrudis facta subscribere, Vitæ ipsius (si ita judicaveritis expedire) inserenda. Quæ quidem collegi ex Chronicis nostri monasterii: ea olim fideliter observata, conscripta & annotata fuerunt a prædecessoribus nostris, qui & numerum annorum margini adjecerunt, prout & ego hic addidi. Eadem, nec plura, adjectis similiter annis, inseruit Lespeus Libello Ms. Chronicorum Lætiensium: occurrit quidem hinc inde varia lectio, sed levis momenti, ut ex notatis in margine videbitur.
[14] Anno MCCXXXI. Tres puellæ de villa, quæ Anorre nuncupatur, [Tres energumenæ liberatæ;] a dæmonio male vexatæ, Dei misericordia ac meritis beatæ Hiltrudis liberantur in ecclesia Lætiensi. Dignum profecto fuit, ut virgo Hiltrudis invocata suppetias ferret puellaribus miseriis. Puellæ itaque coram feretro Virginis statuuntur, quatinus compedibus inimici solutæ firmo gressu ad ædes proprias sanatæ remearent. Patiebantur interim puellæ ante sarcophagum Virginis, patiebantur misere; nec mortem timere noverant, nec vitam sperare: jacebant confusæ, & causam tormenti noverat Deus; Virgo beata in cælis orat *: puellæ ad ejus memoriam sanantur. Populus in altum palmas elevans, felices prædicat puellas, quas Deus dignatus est oculo misericordiæ intueri.
[15] Anno MCCCC. Quidam subulcus porcos pascens, aquas, [duo submersi] nescio, qua impellente necessitate, ingreditur, atque submergitur. Qui, nemine sciente, jacuit eo die suffocatus in undis: donec a parentibus quæsitus, inventus est miserabiliter extento corpore ac sparsis crinibus in fundo volutari. Mox frequenti populorum concursu illuc habito, extrahitur & a suis divæ Hiltrudi devovetur. Ad limina beatæ Virginis delatus, reanimato corpore, surrexit incolumis. Tum vocibus populorum, laudantium Deum, templum omnino * resonuit, eo quod Dei clementia & meritis beatæ Hiltrudis non essent fraudati a suo desiderio.
[16] [vitæ restituti;] Anno MCCCCXXVIII. Infantulus quispiam Lætiis ludens circa fossam aqua plenam, casu in eam, custode remoto, præceps cecidit, vitam simul cum tenella ætate finiens. Qui illinc jam rigidus extractus ad basilicam divæ Hiltrudis defertur, in qua sub omnium oculis paulatim palpitans vitæ restituitur.
[17] [alter periculo ereptus;] Eodem anno in Sora monachus de Trivio sub vesperam parum caute ambulans, grandi præcipitio actus, in fossam corruit. Qui dum caderet, pio mentis affectu sanctæ Hiltrudis nomen invocavit, cujus auxilium citissime sentiens, supernatavit atque a vicinis, illuc concito gradu currentibus, sanus extractus est, non sine omnium grandi admiratione & stupore.
[18] [surdo audiendi facultas reddita.] Anno MCCCCXXIX. Erat in domo Lætiensi janitor surdaster, cui signis indicatum est, ut abiret, quia officio sibi delegato amplius fungi non poterat. His intellectis supra modum tristatus est. Qui cum in crastinum discedere pararet, jamque sarcinulas componeret, prius tamen ad orationis suffragia confugiens, Deum supplici mente deprecari studuit, quatenus meritis Hiltrudis virginis auditum mereretur * recipere. Nam media nocte ima ex corde trahens suspiria, orationem ad beatam Hiltrudem convertit, dicens: Eia, Christi Virgo, dudum speraveram, me in domo tua perseveraturum usque ad diem fatalem; & ecce tanquam lignum aridum crastina die ejiciar a contubernio famulorum. Subveni, quæso, mihi misello. Hæc prolocutus, obdormivit. Mane autem consurgens, audiendi usum acutissimum testatus est se recepisse. Id miraculi divæ Hiltrudi adscribens, cunctis animo hilari narrare solebat, quantæ pietatis esset Virgo * erga se diligentes. Locorum in hac relatione nominatorum notitiam, quæntum scilicet eam assequi ipse potui, huc reservavi, ne filum interrumperem. Anorte, alias Anor & Aulnore, locus num. 14 memoratus, notatur apud geographos Hannoniæ in confiniis Picardiæ. Sora, locus num. 17 assignatus, verisimiliter is est, qui apud eosdem Sorle & aliquando Sore scribitur, statuiturque uno vix milliario a Lætiensi abbatia. At Trivium, quod tamquam locus proprius hic poni videtur, non invenio: forte prædium erat ad Lætienses pertinens, commissumque curæ illius monachi, qui S. Hiltrudis beneficio periculum se evasisse credidit. Pie quidem & merito id credidit, cum ejusdem Sanctæ cadens invocaverit auxilium, quamquam factum tale non sit, ut certo miraculosum probari possit. Nam cum ex præcipitio in aquam prolapsus sit, non video, cur naturaliter illæsus supernatare non potuerit & ab accurrentibus extrahi. Venio ad seculum 16.
[19] [Chorus ecclesiæ & novum sacellum Sanctæ dedicatum seculo 16;] Quanta cura ac diligentia isto seculo ad rem sacram Sanctorumque honores augendos laboraverit venerabilis abbas Lætiensis Ludovicus Blosius, fuse narrat ejus biographus apud nos tom. 1 Januarii pag. 446 & seq. Inter ædificia sacra ab eo constructa duo memorantur, quæ propius ad Sanctam nostram pertinent, nempe augusta chori moles cum ara principe, cujus elegantia ibidem describitur, & sacellum Sanctorum corporibus, sacrisque ossibus ac reliquiis cum veneratione, munditia, securitate recondendis. Chorus quippe, ut testatur Brasseurius in citato aliquoties Cimeliarchio Lætiensi pag. 91 quatuor Patronis (SS. Lamberto, Ettoni, Thomæ Cantuariensi & Hiltrudi) anno MDXLIII a D. Blosio erectus fuit, &, eodem teste Brasseurio pag. 113, muro presbyterii ad sinistrum latus adposita inscriptio, sanctæ Virginis elogium continens his verbis: Hiltrudis virgo generosa, Wiberti & Adæ filia dulcissima, admirabili corporis forma præcellens, sed ardenti in Deum charitate præstantior, cum in hoc loco Christo dedita, consecrataque solitariam feliciter egisset vitam, tandem spiritu cælis reddito, ad aquilonare latus sacri altaris fuit sepulta anno DCCLXXXXIX. Sacellum vero, quod post principem aram constructum dicit Brasseurius pag. 74, primario ac nominatim eidem Virgini consecratum fuit, ut liquet ex inscriptione, quam interiori portæ affixam asserit idem auctor & sic exhibet: Divæ Hiltrudi virgini, immortalis Sponsi charissimæ sponsæ, cæterisque beatissimis cæli Civibus (quorum sacras reliquias ecclesia Lætiensis Dei beneficio se habere pia gratulatione lætatur) structura hujus cimeliarchii erecta fuit ab Incarnatione communis Redemptoris Jesu Christi MDXLIII.
[20] Blosii pietatem æmulatus Reverendiss. D. Antonius de Winghe Lætiensium abbas variis monumentis pretiosisque ornamentis Sanctorum & speciatim S. Hiltrudis gloriam illustravit, [seculo 17 iu restaurato sacello statua ipsi erecta;] ac primo quidem mox dictum sacellum, quia sacris rebus, verba sunt Brasseurii pag. 76, ibi repositis, propter loci humiditatem & situm, integre conservandis officeret, destruendum curavit, aliudque in eodem loco magnificentius & capacius exædificavit octangulari forma, testudine duplici superiori & inferiori, uno ad decorem & contra incendium, altero contra corruptionem. Totum opus interius prorsus elegantissimum est. Interjicit hic nonnulla auctor, quibus graphice describit ejus ac picturarum elegantiam atque ita pergit: Hinc inde per sacelli ambitum sunt armaria, reponendis honorifice sacris reliquiis adaptata, implexis ad singula eorum ostiola Sanctorum Sanctarumque statuis, delicatissime & ingeniosissime sculptis: at super hæc armaria stant hinc & inde statuæ duæ e candido lapide, naturalem hominis statuam excedentes, non minori elegantia efformatæ, suisque thronis egregie adornatis impositæ: quarum una S. Hiltrudem refert, altera S. Ettonem &c.
[21] Alterum venerationis erga sanctam Virginem monumentum, [caput ejus busto argenteo] ab eodem Winghio relictum, est statua argentea, cui impositum est sacrum ejus caput & de qua denuo ista tradit Brasseurius pag. 118: Sed & a dicto sacro corpore discretum caput extat in statua argentea, quæ eandem S. Hiltrudem umbilico tenus efformatam repræsentat cum lampade in dextra, & palma in sinistra, ejusdem vitam & gesta, in laminis argenteis miro artificio expressa, in ambitu ostentans. Anterior hæc est inscriptio: S. Hiltrudis virgo. Circum circa ad singulas icones, gesta Virginis referentes, laconice sic legitur: “Sponsum renuit. Nocte fugit.” “Velum accipit. Frater solatur. Animam reddit. Corpus elevatur.” Lamina oblongior prædictæ statuæ tergo affixa hanc epigraphen continet: Beatæ Hiltrudis virginis, Lætiensium dotatricis & patronæ, sacri capitis ossa, opera D. Nicolai le Francq abbatis XXXVI a sacro corpore anno MDLXXXVI separata, cura D. Antonii de Winghe abbatis XXXVII anno MDCXVIII hac statua ornata inclusa. Laudatus D. Nicolaus le Franc juxta Sammarthanos fratres & Dionysium Sammarthanum Lætiensibus præfuit ab anno 1578 usque ad 1610; at qui hic signatur abbas 36, a fratribus Sammarthanis statuitur tantum 35, & contra a Dionysio 37, idemque discrimen ubique servatur in Nicolai proximo successore, D. Antonio de Winghe, qui anno 1637 Montibus Hannoniæ defunctus & in ecclesia Societatis Jesu sepultus est. Discriminis causa hæc est. Apud Sammarthanos fratres abbatum series initur tantum a restauratione monasterii, sicque omisso Guntardo S. Hiltrudis fratre, primus statuitur Gunterus, ac præterea abbatibus ibidem non annumeratur Mauritius secundus, dictus Paganus, qui, teste Lespeo, electus mense Novembri anni 1331, proxime sequenti Januario in Epiphania Domini amotus fuit per judicem ordinarium. Contra Dionysius utrumque catalogo inscripsit, & Guntardum, S. Hiltrudis fratrem, primum dicit, Mauritium vero vigesimum secundum. Is autem, qui mox datæ inscriptionis curam habuit, vel a restauratione tantum monasterii orditus est seriem abbatum, interque hos agnovit Mauritium, vel abbates numeravit a primis initiis monasterii, & Mauritium exclusit.
[22] [& reliquum corpus thecæ] Nec stetit laudati Winghii abbatis studium erga S. Hiltrudem. Elegans sane erat vetus lipsanotheca, ut patet ex descriptione data præcedente §; nihilominus aliam longe elegantiorem Parisiis fabricandam curavit, inquit Brasseurius pag. 116, ubi etiam hanc describit, ut sequitur: Est autem nova hæc capsa insignis formæ & celaturæ, tres pedes longa, totidemque alta, cui supereminet angelus, sedens in ipso frontispicio, qui suo situ & gestu formam puelluli, flores hinc inde spargentis, refert. Sed a descriptione ad inscriptionem veniamus: duplicem illa inscriptionem ab utroque latere præfert. In uno sic legis:
D. O. M.
“S. Hiltrudi virg. Lætiensi, post spretas carnales nuptias in cælestis Sponsi thalamum cum prudentibus virginibus admissæ, cujus virginea ossa sunt hic recondita, sacrum.”
In opposito latere sic legis:
“S. Hiltrudis virginis, mortalem sponsum Christi amore fugientis, patronæ & dotatricis suæ, sacra ossa Antonius abbas & monachi Lætienses hoc monumento exornarunt anno MDCXXX.”
“Servite Domino in Lætitia.”
[33] [admodum eleganti impositum.] Idem Brasseurius in Panegyrico Sanctorum Hannoniæ, heroïcis versibus deducto, pag. 88 celebratis S. Hiltrudis gestis ac laudibus, ita canit de lipsanotheca:
Nec reticere velim, dictæ quod Virginis ossa
Magnifico feretro (cui non sit ab arte secundum)
Nuper adornarit præclari nominis abbas
Winghius, æterna factorum laude decorus.
Opus illud perfectum fuisse, superstite in vivis Winghio, indicat adscriptus annus 1630; verumtamen sacra Virginis ossa imposita ei tantum fuere quadriennio post abbatis obitum, qui contigit secundum ante dicta anno 1637. Audiendus hic denuo Brasseurius in Cimeliarchio pag. 117: Quo quidem monumento (anno demum MDCXLI, XII Maii) prædictæ Virginis ossa Montibus recondita fuerunt ab illustrissimo domino Francisco Vanderburch archiep. Cameracensi, qui prætacto jam die, in Dominicam incidente, & anniversariam divæ Hiltrudis elevationem referente, tria solemniter admodum celebravit; videlicet dicti sacri corporis translationem; primariam sacelli domus Lætiensis consecrationem, & sacræ infulæ, jam primum monasterio Lætiensi ab Urbano Pontifice VIII concessæ, impositionem reverendo admodum D. Thomæ Luytens, magna interim procerum & magnatum adstante simulque gratulante caterva.
[24] Quæri posset hic, quænam anniversaria S. Hiltrudis elevatio recoleretur anno 1641 die XII Maii incidente in Dominicam. [Corporis elevatio Lætiis quotannis recolitur;] Respondeo: ea ipsa recolebatur; quæ parte 2 Actorum num. 19 peracta dicitur ab Erluino Cameracensium antistite, anno scilicet 1004, ut ostendi in Annotatis lit. g & die quidem Septembris XVII, ut probavi ibid. ex auctario Lætiensi Martyrologii venerabilis Bedæ, cui consonant Molanus & alii. Cum enim dies XVII Septembris impediretur festo S. Lamberti Lætiensium patroni, & eodem mense recurreret præcipua festivitas Sanctæ nostræ, eorumdem itidem patronæ, anniversariam elevationis celebrationem transtulerunt, non in diem XII Maii, sed in Dominicam infra Octavam Ascensionis Domini, quæ Dominica anno 1641 in dictum diem Maii incidebat. Ita me docet Brasseurius in Kalendario poëtico Sanctorum ac festivitatum Hannoniæ duplici loco. Primo ad diem XVII Septembris; ubi sub hoc titulo:
Lætiæ, elevatio S. Hiltrudis V. an. MIV, ita legitur:
Elevat Hiltrudem sanctus Lambertus; in astra
Christus ubi ascendit, festa quotannis agunt.
Secundo inter festa mobilia hisce signatis in margine: Dom. infra Octavam Ascens., & præmisso isto titulo: Lætiæ præcessio, seu elevatio S. Hiltrudis; sic habet:
Hiltrudem Lambertus humo transvexit, ab ejus
Hoc peragenda die pompa reducta fuit.
[25] Idem auctor in Cimeliarchio pag. 119. Cæterum, inquit, [festum vero cum Octava & vigilia] duplici festo Lætiis honorari solet S. Hiltrudis, videlicet XXVII Sep. & Dominica ante Pentecosten, ubi ad eam frequens peregrinatio pro curandis febribus: nec pauci per ejus merita sanitatem se recepisse experti pariter & testati sunt. Fons est etiam non sesquileuca Lætiis distans, ex quo eadem Virgo, sponsum terrenum olim fugiens, & cælesti jam tum animo desponsata bibit, eumque benedicere visa est: nam febricitantes usque hodie pro salutari remedio eundem adeunt non sine felici ac frequenti successu… Coronidis loco subnecti potest, quod dicta S. Hiltrudis, aliique tres dictæ ecclesiæ contutelares super primatis altaris tabulæ ostia magnifice depositi sint cum hoc supra capite eorum disticho:
Cernis in hoc speculo, quibus est decorata Patronis,
Et quorum fruitur Lætia præsidiis.
Ms. nostro Actorum exemplari, ex Guisii Annalibus desumpto, pauca adjecta sunt, unde festi Sanctæ nostræ primarii celebritatem eruamus: ac primo quidem ex Missis propriis Lætiensis ecclesiæ tum Mss. tum excusis anno 1640, designatur initium Missæ Gaudeamus omnes: dein subditur canticum seu Sequentia, ut vocant, propria, quam describere visum non est, tandemque additur, coli per Octavam cum vigilia, in qua vigilia dicitur Missa Dilexisti & sequens oratio: Deus, qui nos B. Hiltrudis virginis tuæ solemnitate lætificas; concede propitius, ut ejus adjuvemur meritis, cujus castitatis irradiamur exemplis.
[26] [Officium impressum pro aliis forte ecclesiis.] Habeo & Officium ejus impressum, cui is titulus præfigitur: In festo sanctæ Hiltrudis virginis non martyris, quod celebratur V Kal. Octobris: Duplex, ut in communi virginis, exceptis iis, quæ hic sunt propria. Oratio hæc est: Deus, qui dilectam sponsam tuam beatam Hiltrudem virginem ad mundi contemptum & tui amorem accendisti in terris, ut eandem carne solutam gloriose coronares in cælis, da nobis ejus meritis atque intercessionibus, sæculi vanitatem despicere & ad æterna bona jugiter anhelare. Per Dominum nostrum &c. Lectiones primi Nocturni desumendæ notantur ex Scriptura occurrente, secundi Nocturni propriæ sunt, extractæ scilicet ex Actis a nobis editis; tertii vero Nocturni de Homilia in Euangelium: Simile est regnum cælorum decem virginibus; ut in communi. Non declaratur, ubi, quando vel pro quibus fuerit impressum; typi tamen apparent satis recentes. Credibile est, excusum fuisse in gratiam eorum, qui aliis in locis Cameracensis diœcesis festivitatem ejus celebrant; an autem extra illam diœcesim (excipe Duacenam civitatem) alicubi cultum habeat specialem, hactenus non comperi.
[27] [Reliquiæ Duaci; Montibus item & altare.] Excipio autem Duacum, Atrebatensis diœcesis civitatem, quia saltem illic ejus reliquiæ exstant in ecclesia collegiata S. Petri. Testem hic habeo Rayssium in Hierogazophylacio Belgico pag. 409, ubi inter Sanctorum reliquias, quæ in dicta ecclesia & speciatim in lipsanotheca argentea, habente extrinsecus imagines Salvatoris, Deiparæ Virginis & sex Apostolorum, conservantur, recenset de ossibus gloriosæ virginis Hiltrudis, cujus corpus Lætiæ honorifica in theca visitur. Cæterum etiam Montibus Hannoniæ, quæ est Cameracensis diœcesis civitas, aliquæ reliquiæ S. Hiltrudis fidelium venerationi proponuntur & altare cernitur ejusdem nomini consecratum in oratorio domicilii Lætiensium proprii, quod usitato jam nomine Refugium appellamus. Oratorium illud exstrui curavit anno 1639 Reverendiss. abbas Thomas Luytens, dum illic bellorum causa cum suis exsulabat, & primum altare inscripsit SS. Lamberto ac Thomæ Cantuariensi martyribus, alterum S. Ettoni, tertium S. Hiltrudi, prout scribit Brasseurius in Cimeliarchio pag. 125, addens, eodem in Refugio quoddam phylacterium peregrinantibus ad mensam exponi, in quo ab anteriore parte quiddam prostat de SS. Agapito, Ettone & Hiltrude.
[Annotata]
* Lespeus erat
* ibid. omne
* ibid. meretur
* ibid. additur beata
DE SS. ADULPHO ET JOANNE FRATRIBUS MARTYRIBUS
CORDUBÆ IN HISPANIA
CIRCA ANNUM DCCCXXV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De cultu & gestis.
Adulphus frater M. Cordubæ in Hispania (S.)
Joannes frater M. Cordubæ in Hispania (S.)
AUCTORE C. S.
Duos hosce Fratres Usuardus in Martyrologio suo ad diem XXVII Septembris sic annuntiat: Eodem die, [Ab Usuardo in Martyrologium] sanctorum fratrum Adulfi & Joannis, qui apud Cordubam civitatem pro Christo coronati sunt. Sollerius ad hæc annotavit sequentia: Martyres Cordubenses pure Usuardini sunt; nec de iis quidquam observandum video, præter id, quod sæpius alibi dictum est; eos nempe ex Hispania allatos, & a nostro (Usuardo scilicet) signatos, locum in sacris tabulis primum invenisse. Occasionem, qua laudatus Usuardus tam hos, quam ceteros Cordubenses Martyres, in persecutione Arabica passos, primum discere potuerit, jam allegavimus tum alibi, tum in SS. Emila & Hieremia tom. V hujus mensis Septembris, pag. 103, num. 3, ubi diximus, eam fuisse ipsius iter Hispanicum, in quo una cum Odilardo socio anno 858 corpora SS. Georgii & Aurelii, quos eadem persecutio sustulerat, Corduba in Galliam transportavit. Translationis historiam, ab Aimoïno monacho S. Germani a Pratis conscriptam, ex editione Mabillonii apud nos recusam habes ad diem XXVII Julii, in SS. Georgio, Aurelio & Nathalia.
[2] Unum, quod ad argumentum nostrum proprie spectat, [primum relati hoc die,] juverit hic observasse; mentionem videlicet de utroque nostro Martyre in eadem fieri pag. 461, num. 8 his verbis: Post multos igitur exactos dies veniunt, Jesu prævio, innumeris mundanorum fluctuum eruti procellis, Cordubam, quo tendebatur, ad urbem. Pergunt illi duo (Usuardus & Odilardus) ad ecclesiam beati magnique testis Cypriani, in qua sanctorum martyrum corpora Adulfi & Johannis tumulata quiescunt. Porro quamquam ea Sollerii sententia certa sit, non defuere tamen, qui crederent, SS. Adulphum & Joannem, non ab Usuardo, sed ab Adone, Martyrologio primum inscriptos esse. Petrus de Natalibus episcopus Equilinus in Catalogo Sanctorum lib. 8, cap. 125 sic ait: Adulphus & Joannes apud Cordubam, Hispaniæ civitatem, passi sunt. Qui pro confessione nominis Christiani capite cesi, a Christo Domino coronari meruerunt V Calen. Octobris, ut ait Ado in suo Martyrologio ex datariis Hieronymi sumpto.
[3] Ambrosius de Morales in Chronicis Hispaniæ lib. 14, [non ab Adone,] cap. 4 censuit, non potuisse eos ab Usuardo memorari, sed ab Adone Viennensi, quem hac in parte ceteris martyrologis præivisse statuit. Verum ea Moralesii opinio non nisi veteri illo errore nititur, ex quo Usuardus sub Carolo Magno Martyrologium suum scripsisse credebatur, cum jam apud eruditos indubitatum sit, scripsisse sub Carolo Calvo, uti apud Sollerium nostrum in Præfatione ad laudatum Martyrologium cap. 3, art. 3 videre est. Dominicus Georgius in Annotationibus ad Martyrologium Adonianum Rosweydi, quod recudit, etiam dubius hæret, an SS. Adulphi & Joannis annuntiatio non potius Adoni adscribenda sit; quia tres Adoniani codices, quibus usus est, eadem verba habent, quæ ex Usuardo mox retulimus. Sed quisquis purum ejusdem Adonis Martyrologium, a Rosweydo editum & a Georgio recusum, consulere & non modo ad hunc, sed etiam ad multos alios dies, conferre voluerit cum Usuardino, non poterit prudenter dubitare, quin Usuardus omnes illos Martyres Cordubenses, qui sub Mauris coronati fuere, Martyrologio suo primus inscripserit, atque interpolata sint Adoniana apographa, in quibus iidem recensentur. Ceterum ex tribus illis codicibus Vaticanis, quos laudavit Georgius, unus seculo XI, alii duo XII, eodem judice, antiquiores non sunt.
[4] [inde in alia Martyrologia & Romanum] Ex Usuardo itaque hodierni sancti Martyres Cordubenses in alia Martyrologia transierunt. Nostrum Ms. Florarium Sanctorum eos etiam ipsis Usuardi verbis hodie annuntiat. Eodem die illos quoque habet Franciscus Maurolycus, sic inquiens: Apud Cordubam SS. Adulfi & Joannis fratrum. Breviter item Felicius: Adulfi & Joannis fratrum, Cordubensium; ubi tamen vocem Cordubensium, ut vera sit, de palæstra, non de patria accipiendam esse, ex infra dicendis patebit. Paulo pluribus eosdem celebrat Petrus Galesinius: Cordubæ sanctorum martyrum Adulphi & Joannis, qui Artemiæ sanctissimæ mulieris filii, religiose in omni pietatis officio instituti, ob egregiam Christianoque animo dignam fidei tuendæ constantiam nobili martyrio in persecutione Arabica coronantur. In Romano hodierno pariter locum habent, hoc eodem die his verbis: Cordubæ sanctorum martyrum Adulphi & Joannis fratrum, qui in persecutione Arabica pro Christo coronati sunt.
[5] [transierunt: annuntiantur etiam postridie.] Addo denique & Hispanicum Tamayi, in quo cum brevi elogio sic memorantur: Cordubæ in Bætica Hispaniæ SS. Adulphi & Joannis fratrum; qui Hispali nati & oriundi, cum matre Arthemia & Aurea sorore urbem patriciam (Cordubam) perrexere, ubi cum fidem suam Arabibus & istorum errores edicere decrevissent, ab illis tenti, primitias martyrum in Sarracenica persecutione Agonistæ intrepidi collegere. De Artemia matre, sanctaque sorore Aurea martyre, quæ cum illis passæ non fuerunt, inferius sermo recurret. Martyrologi hactenus relati omnes de duobus Martyribus nostris ad præsentem diem XXVII meminerunt; sed Martinus de Roa e Societate Jesu in Opere de Martyribus Cordubensibus, tam in Kalendario prævio, quam pag. 153, ambos signat postridie; quamvis agnoscat, eorumdem memoriam in multis ecclesiis Hispaniæ agi hoc die XXVII Septembris. Philippus quoque Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum eosdem die XXVIII recensuit his verbis: Ibidem (Cordubæ) sanctorum martyrum Adulphi & Joannis fratrum; laudavitque in Annotationibus Tabulas ecclesiasticas Cordubenses hac die, nempe XXVIII Septembris.
[6] Utroque igitur die laudati sancti Fratres martyres ecclesiasticum cultum in Hispania obtinuerunt. [Coluntur die 28 in diœcesi Cordubensi & Hispalensi,] In diœcesi Cordubensi die XXVIII Septembris, uti liquet ex laudato Kalendario Martini de Roa, cujus titulus Hispanicus hic est: Kalendarium festorum & Sanctorum, de quibus in hoc libro scribitur, diesque, quibus celebrantur in ecclesia Cordubensi, & quidem Officiis propriis a Sede Apostolica approbatis, sicut alibi docet laudatus de Roa in Opusculo de Antiquitate & auctoritate sanctorum martyrum Cordubensium & de Breviario Cordubensi. Antonius de Quintanadueñas in Ecclesia & Sanctis Hispalensibus pag. 169 scribit, istud SS. Adulphi & Joannis Officium Cordubense ritus esse tantum semiduplicis, ejusque initium repetit ab anno Christi 1581, quo, inquit, eorum solemnitatem concessit Gregorius XIII; id est, opinor, quo Cordubense Breviarium a laudato Pontifice approbatum fuit. Eodem die illos coli aut saltem cultos fuisse in tota diœcesi Hispalensi, habemus ex ejusdem metropolitanæ ecclesiæ Directorio, anno 1656 Hispali typis edito, quod præ manibus habeo, & in quo Officium ex communi martyrum cum ritu duplici secundæ classis præscriptum his verbis est: SS. Adulphi & Joannis frat. mart. Hispal. duplex 2 class. in tota diœcesi. Tam peculiaris cultus ratio non alia videtur esse, quam quæ ibidem insinuatur, nempe quod sancti Martyres patria Hispalenses fuerint, ex eadem civitate vel diœcesi oriundi. Quintanadueñas Officium hoc cœptum ait anno 1624, quo illos a capitulo Hispalensi pro Sanctis indigenis agnitos ait.
[7] De altero eorumdem cultus die Ambrosius de Morales in Scholiis ad lib. 2, [ac forte alibi in Hispania die 27.] cap. 8 Memorialis Sanctorum S. Eulogii sic scribit: Adulphi vero & Joannis martyrium multis modis est celebratissimum. Multæ per Hispaniam ecclesiæ eorum festum diem celebrant. Is est Septembris vigesimus septimus. Consonat Martinus de Roa supra relatus. Morales in Chronicis Hispaniæ lib. 14, cap. 4 eumdem diem XXVII illorum cultui similiter assignat, sed pro multis ecclesiis reposuit aliquot, in quo & Joannem de Marietta lib. 2 Historiæ Sanctorum Hispaniæ cap. 67 consentientem habet. Ego illis negare nequeo, SS. Adulphum & Joannem eo die in aliquot Hispaniæ ecclesiis honorari; vellem tamen, ut easdem vel earum aliquas nominassent; quamvis enim multa variarum diœcesium Hispaniæ Directoria, quæ in Museo nostro exstant, consuluerim, nullam eorumdem memoriam ad præcitatos dies in illis reperi, præterquam in Hispalensi, uti jam dixi, ad diem XXVIII Septembris. Nescio quoque, cur Cordubenses & Hispalenses eorum festum celebrent die XXVIII, cum eorumdem martyrii dies non aliunde notus esse videatur, quam ex Usuardo, a quo omnium primo illum in Martyrologio consignatum fuisse, supra ostendimus.
[8] Quam porro insignes athletæ hi duo Fratres fuerint, æstimare licet ex paucis illis, [Eorum Acta ab abbate Speraindeo conscripta] quæ scriptor coævus & gravissimus S. Eulogius presbyter Cordubensis & martyr, in Memoriali Sanctorum de iisdem posteritati scripta reliquit. Lib. 2, cap. 8 occasione matris eorum Artemiæ hæc ait: Quæ & ipsa (Artemia) geminum pignus per martyrialem obitum olim cœlo promiserat *, Adulphum scilicet & Joannem, qui in primordio regni principis hujus (Habdarrabgmanni) viriliter de hoste triumpharunt. Quorum, instar syderum cæli, gesta micantia ad emolumentum Ecclesiæ sanctæ & exemplum debilium, senex & magister noster atque illustrissimus doctor (de quo in libro primo meminimus) beatæ recordationis & memoriæ Speraindeo abbas, stylo latiori composuit. De Speraindeo plura videri possunt loco per S. Eulogium citato, ubi ejusdem Opusculum, adversus impia impuraque Mahometis dogmata conscriptum, laudat & ex eodem multa recitat. Consule etiam, si lubet Nicolaum Antonium in Veteri Bibliotheca Hispanica tom. 1, lib. 6, cap. 7.
[9] [non amplius exstant.] Verum quo illustriora sunt Eulogii de SS. Adulpho & Joanne, eorumque certaminis laudatore Speraindeo testimonia, hoc impensius dolemus, eorumdem Acta ab illo scripta periisse aut certe latere. Nam deperdita esse, Martinus de Roa supra citatus, laudatus Nicolaus Antonius, aliique ac novissime pater Henricus Florez Ordinis S. Augustini in Hispania sancta paucis abhinc annis Hispanice edita, tom. 9, pag. 291 fatentur, dolentque. Cur vero S. Eulogius non æque horum, quam ceterorum Martyrum, qui in Arabica persecutione triumpharunt, illustria gesta adscripserit, duplex ratio potest assignari. Prima est, quod a celebri abbate Speraindeo stylo latiori exposita exstarent, quando ipse Memoriale Sanctorum scribebat. Alteram causam addit laudatus Florez tom. 10, pag. 358; ideo scilicet ab eorum actis scribendis abstinuisse S. Eulogium, quia eo tempore, quo illi passi erant, nondum nata fuerat inter Christianos Cordubenses dissensio super martyribus, qui sponte sua sese persecutoribus sistebant, quosque in Memoriali Sanctorum defendendos susceperat Eulogius.
[10] [Acta, quæ Tamayus edidit ex codice Asturicensi,] Jacturam hanc, quam Hispani merito deplorant, utcumque resarsisse sibi visus est Joannes Tamayus in Martyrologio suo Hispanico, in quo ad hunc diem protulit Acta SS. Adulphi & Joannis ex quodam Ms. Legendario ecclesiæ Asturicensis, quæ laudatæ Passionis, per abbatem Speraindeo conscriptæ, fragmentum esse suspicatus est. Hinc post Acta illa subjungere non dubitavit: Huc usque Legendarium Asturicense; quod si Speraindeo, magistro S. Eulogii, horum Actorum ecphrasim tribuimus, ut ea videntur innuere in exordio procul dubio, jam Opus illud a sancto presbytero & martyre (Eulogio) laudatum, quod perierat, restituimus, & iterum ecclesiæ Hispanicæ damus. Quæ tamen illa sint, ex quibus ita censuit Tamayus, non explicat, nisi forte, quod præmiserat: Stylus eam, inquiens, redolet antiquitatem, qua & Eulogius utitur. Equidem inficiari nequeo, in Actis illis unam & alteram vocem barbaram occurrere, qua S. Eulogius etiam usus est; sed ut propterea illa abbatis Speraindeo esse credam, nec hujus eloquentia nec scribendi modus ab Eulogio asserta permittunt.
[11] [laudati abbaris non sunt,] Laudatus abbas a S. Eulogio verbis num. 8 datis illustrissimus doctor, & in lib. 1 ejusdem Memorialis Sanctorum vir disertissimus appellatur. Similia de eodem habet Alvarus Paullus Cordubensis, illius synchronus & amicus, apud Nicolaum Antonium tom. 1 Bibliothecæ Hispanicæ, lib. 6, cap. 7. Hisce consona sunt, quæ S. Eulogius lib. 1 recensuit velut ab ipso adversus Mahumetanos scripta, quæque ipsissima illius celebris abbatis dicta esse, Ambrosius Morales in Scholiis judicavit. Frustra vero quis eam viri eloquentiam in Tamayanis Actis, aut horum stili similitudinem cum relatis a sancto Eulogio periodis requiret. Deinde laudatus abbas, eodem teste Eulogio, SS. Adulphi & Joannis instar syderum cæli, gesta micantia ad emolumentum Ecclesiæ sanctæ & exemplum debilium … stylo latiori composuit. Contra vero Tamayana Acta potius brevia sunt & jejuna, neque respondent exspectationi, quam de abbatis Opusculo concitavit Eulogius.
[12] Denique Actorum scriptor, quamquam in exordio dicat, [nec ejusdem Opusculi fragmentum,] ideo sese ista conscribere, ut ab istorum exemplo discant Christiani fidem libere confiteri, nec tormenta horrescere, ideoque utcumque videri posset tempore persecutionis floruisse, nusquam tamen deinceps vel verbulo innuit, se SS. Adulpho & Joanni, quibus abbas Speraindeo certe convixit, synchronum fuisse. Quin imo ipse illius scribendi modus contrarium non obscure significat. Post præfationem enim sic Acta orditur: Itaque temporibus Abderagmen regis Cordubæ, cum ejus imperium accipiebat exordium, erat Cordubæ matrona quædam Arthemia &c; quiloquendi modus nequaquam sapit auctorem, qui sub eodem rege scripsit, uti fecit abbas Speraindeo. Haud mitiorem censuram de iisdem Actis tulit Nicolaus Antonius in laudata Bibliotheca, ubi, postquam dixerat, Opusculum, de quo agimus, non amplius exstare, sic prosecutus est: Reparare tamen sese hanc nobis jacturam, credi voluit Joannes Tamajus, e Legendario Asturicensis ecclesiæ quodam producta martyrii SS. Adulphi & Joannis relatione; in qua tamen videre mihi videor plura Tamajanæ telæ, de quo testes voco eos, quorum palato non alienus sit hujusmodi dapsilium epularum gustus.
[13] Nescio, utrum Nicolaus Antonius his verbis fidem ipsius Tamayi, [uti ipse credi voluit, ut dubiæ tamen fidei] an alterius, a quo is deceptus sit, voluerit incusare: ego, si alterutrum dicendum sit, Tamayum deceptum credere malim, quam dedita opera fefellisse. Porro in Actis illis nihil narratur, quod aut conforme non sit, aut componi nequeat cum iis, quæ de iisdem Martyribus S. Eulogius occasione matris illorum Artemiæ, sanctæque sororis Aureæ breviter memoravit. At mihi inhæret suspicio metusque, ne illorum auctor eodem S. Eulogii Opere, postquam illud post medium seculum decimum sextum inventum fuit, usus sit, ceteraque addiderit, prout argumentum exigere videbatur. Certe Sanctorum illustre genus Arabicum discere potuit ex ejusdem Eulogii Memoriali lib. 3, cap. 17, atque inde etiam mutuari tum verba barbara ipsi usitata, tum accusationem ab eorumdem cognatis factam: ut enim Eulogius S. Auream, quæ multis post illos annis passa est, ita & anonymus istos a cognatis suis apud judicem de fide Christiana accusatos fuisse narravit.
[14] Dubium tollere posset, si tamen exstet, codex ille Asturicensis, [edenda; non item epitaphium. Fuerunt fratres S. Aureæ,] cujus ætatem siluit Tamayus, quique non omnino contemnendus erit, si ante inventum S. Eulogii Memoriale Sanctorum exaratus fuerit; secus vero, si serius. Itaque, licet ea Acta abbati Speraindeo nequaquam adscribere possim, nec pro ejusdem Opusculi fragmento habere, cum tamen, quæ in iis narrantur, partim S. Eulogii dictis consona sint, partim verisimilia, statui ea velut Acta dubiæ fidei recudere, in Annotatis moniturus lectorem, quæ in eis certa, quæ vero dubia secundum mox dicenda haberi debeant. Epigramma, seu epitaphium eorum, quod Cypriani archipresbyteri Cordubensis nomine ibidem exhibet Tamayus, sine ullo dubio inter suppositos illius fœtus rejiciendum est. In hac certorum monumentorum penuria superest, ut pauca, quæ de sanctis Martyribus nostris S. Eulogius tradidit, paululum expendamus. Habuerunt illi sororem S. Auream virginem, triginta aut amplius annos post ipsos passam sub rege Mahomado, cujus Sanctæ Acta apud nos ad diem XIX Julii data sunt ex sæpe dicto Memoriali Sanctorum lib. 3, cap. 17, unde sequentia, quæ ad propositum nostrum faciunt, huc transfero.
[15] [nati ex patre nobili Arabe,] Ea tempestate (verba S. Eulogii sunt) virgo quædam nobilis, nomine Aurea, SS. Adulphi & Joannis martyrum, de quibus in præcedentibus (nempe lib. 2, cap. 8, ut dixi) memoravimus, soror, quæ a tempore collisionis * eorum devotionis præmio fungebatur, cum revelatis sacræ religionis studiis in cœnobio Cuteclariensi … commaneret per annos ferme triginta & amplius, cunctis fidei suæ notitiam donans, nec ullis adumbrata pavoribus, conversationem Christianismi sui patulo gerebat congressu. Et quia erat stemmatis ortu præcincta, grandique fastu Arabicæ traducis exornabatur, nullus exterorum virginis fidem incursare * audebat; donec quidam suorum ex provintia Hispalensi, unde genus trahebat,… causa explorandi ad se perlati rumoris fidem ac propositum virginis venientes, callide contribulam suam gratia hospitandi * sese invisere mentiuntur, &c. Subdit deinde etiam judicem Cordubensem, apud quem de Christiana religione a subdolis illis amicis accusata est, eidem cognatione junctum fuisse; Qui & ipse, inquit, jure nativitatis eidem virgini concretis adhærebat prosapiis.
[16] [matre Christiana, piissima femina,] Ex hisce habemus, SS. Adulphum & Joannem (quippe S. Aureæ fratres) ex nobili Arabica familia, sectaque Mahumetana ortos esse, nisi quis sine ullo fundamento velit, eosdem S. Aureæ tantummodo uterinos fratres & ex alio patre natos fuisse. Nescitur, an eorumdem pater, de quo silet Eulogius, Christum umquam coluerit; sed Mahumetanum aliquando fuisse, aut saltem creditum esse, ex supra dictis satis liquet. Acta edenda, illum ethnicum faciunt. Paulo notior eorum mater est ex S. Eulogio, qui lib. 2, cap. 8 illam summæ sanctitatis fœminam, Artemiam nomine appellat, & Cuteclariensi muliebri monasterio præfuisse tradit, post verba num. 8 data sic prosecutus: Artemia igitur gratia sanctitatis provectæque ætatis, seu obtentu Martyrum filiorum, cæteris in eodem cœnobio commanentibus fœminis antecellens, totius monasterii virginalis conventus jussu authoritatis ejus intendebatur. Verisimillimum est, hanc non ex genere Arabico, sed ex Christianis Hispaniæ indigenis natam esse, liberosque suos, consentiente aut connivente marito, Christianis præceptis imbuisse. Certe S. Aurea professa est coram judice, sese ab infantia sua Christum coluisse. Quem ab infantia mea, inquit, didiceram, cultum exercui, fidem servavi, propositum gessi.
[17] [in civitate vel diœcesi Hispalensi unde cum matre] Quod ad patriam attinet, scriptores passim statuunt, illos Hispalenses fuisse, si minus ex ipsa civitate, saltem ex ejusdem diœcesi oriundos. Ita colligunt ex verbis S. Eulogii, supra num. 15 allegatis, quibus dicitur S. Aurea ex provintia Hispalensi, in qua ejusdem cognati etiam tunc habitabant, genus suum traxisse. Hinc etiam clerus Hispalensis eosdem pro popularibus suis habet, & Officio ritus duplicis secundæ classis per totam diœcesim veneratur, uti superius dictum est. Cordubæ tamen passos, consentiunt omnes, constatque ex eorumdem sepultura in ecclesia S. Cypriani Cordubæ, de qua vide num. 2 hujus Commentarii. Apud eamdem civitatem erat etiam monasterium S. Mariæ Cuteclariense, cui Artemiam præsedisse, & in quo S. Auream habitasse vidimus. At quo tempore, quave de causa ex Hispalensi diœcesi Cordubam migrarint, incompertum est. In Actis edendis dicitur Artemia eo se cum Filiis recepisse, quod ibidem plures Christiani florerent.
[18] Verisimillimum est, Artemiam, viro suo mortuo, vel forte ad fidem converso, [Cordubam commigrarunt,] id fecisse, ut procul ab illis cognatis, qui Mahumeticam impietatem sectabantur, cum suis Christo tutius & tranquillius serviret. Gaudebant autem tunc Christiani Cordubæ libero religionis suæ exercitio, & publicas ecclesias & monasteria habebant, ita permittentibus regibus Mauris, ne regionem incolis nudarent, utque Cordubam, quam præ ceteris civitatibus exornare studebant, ea etiam conniventia frequentiorem redderent. Quin & in ipsa regum Cordubensium aula Christiani honorificis officiis fungebantur & merebantur stipendia, donec Mahomadus, Habdarrahgmanni II successor, eosdem in ipso sui regni exordio ex ea expulit, quemadmodum apud Eulogium legere est. Antonius Yopez, teste Tamayo, scripsit, SS. Adulphum & Joannem monachos fuisse; quod ipse merito negat ullo veterum testimonio probari.
[10] De supplicii genere, quo hi duo sancti Fratres coronati fuere, [ubi pro Christo martyrium subierunt] nihil memoravit S. Eulogius; in Actis edendis capite plexi dicuntur, forsitan non ex alio argumento, quam quod id fuerit ordinarium apud Mauros supremum martyrum supplicium, post quod eorumdem corpora vel ex patibulo suspendi, vel in flumen projici consueverant. Utut sit, gloriosum fuisse horum certamen, testatus Eulogius est, num. 8 relatus. De iisdem denuo meminit lib. 3, cap. 17 in S. Aurea scribens, hanc virginem, cum ex fragilitate humana Christum oretenus negasset, per eorumdem memoriam ad confessionem fidei excitatam esse, ne a consortio fratrum suorum, Adulphi scilicet & Joannis martyrum beatorum arceretur. Annus martyrii certus statui non potest, nec ab eo tamen nos longe aberrare sinunt Eulogii asserta. Nam primo quidem num. 8 illos passos esse ait in primordio regni principis Habdarrahgmanni II, qui ab anno Christi 821 usque ad 852 regnavit.
[20] Numero autem 15 scribit, S. Auream a tempore collisionis (sive martyrii) eorum … [initio regni Habdarrahgman, ideoque solent haberi] in cœnobio Cuteclariensi … per annos ferme triginta & amplius habitasse, quando & ipsa quoque martyrii palmam adepta est; quod anno 856, die XIX Julii factum scribit. Annos igitur 30 subducamus ab anno Christi 856, prodibit annus 826; sed quia ultra triginta annos inter Fratrum sororisque martyria intercessisse statuit, facile potuerunt illi anno 825 vel 824, & sic propius ad exordium regni Habdarrahgmanni II, passi fuisse. Cardinalis Baronius in Annalibus ad annum Christi 821 eorumdem martyrium primordiis regni dicti principis recte quoque illigavit, nullo anno determinato; sed in Annotatis ad Martyrologium Romanum istud anno 851, Dominicus vero Georgius in nova editione Martyrologii Adoniani anno 852 affixerunt. Ab hisce non longe dissensit Joannes Marietta in Sanctis Hispaniæ lib. 2, cap. 67, ubi annum 850 vel proxime præcedentem aut subsecutum designavit. Horum omnium vitiosos calculos esse, ex dictis manifestum est.
[21] Ceterum solent hi sancti Fratres pro primis martyribus haberi, [pro primis martyribus sub Mauris Cordubæ passis.] qui de Mahumetana impietate Cordubæ triumphantes, fidem suam suo sanguine sanxerunt, non quod constet, nullos ante hos sub Mauris pro fide ibidem necatos; sed quod isti primi sint, quorum exstet memoria; sanctus enim Eulogius Memoriale suum incepit ab anno Christi 850, a quo initium persecutionis, vulgo Arabicæ, apud Cordubenses repeti solet, quique erat annus vigesimus nonus Hadarrahgmanni, in cujus regni primordiis SS. Adulphum & Joannem coronatos fuisse diximus. De sacris illorum corporibus, quæ ex dictis num. 2 anno 858 Cordubæ in ecclesia S. Cypriani quiescebant, deinde nihil præterea legi. Acta igitur ex Tamayo subjicio.
[Annotata]
* forte præmiserat
* i. e. martyrii
* an. incusare?
* al. sospitandi
ACTA
sublestæ fidei Ex legendario Ms. Asturicensi
Edita a Joanne Tamayo in Martyrologio Hispanico.
Adulphus frater M. Cordubæ in Hispania (S.)
Joannes frater M. Cordubæ in Hispania (S.)
BHL Number: 0084
Ex edito.
[Auctoris præfatio.] Martyralis a, fratres charissimi, illustrissimorum juvenum, Adulphi & Joannis fratrum, passionis expeditionem, a vobis expetitam & a me, Deo fautore, digestam, viribus licet imparibus, toti Hispanicæ ecclesiæ patefacio, ut eorum cæteri sequentes Christicolæ animositate muniti sciant & sine timore ad bravium confessionis accedere, & tormentorum cruciatuumque horrores intrepidi perhorrescere. Nam sicut apostolica nos docet pagina, corde creditur ad justitiam, ore autem confessio fit ad salutem. Quid ergo interest latenter Christum credere & publice Christum ignorare? Publicam confessionem Dominicus in Euangelio sermo sanctificat, qua salutem confitentibus promittit æternam. Corde credere ad justitiam valebit; nisi casus eveniat, quo, quod corde geritur, manifestare conveniat; nam tunc non sufficit cordis credulitas, sed opus erit patula confessionis clamatio, qua deficiente, Dominica protinus comminatio subsequitur: “Qui negaverit me coram hominibus, negabo ego eum coram Patre meo, qui in cœlis est.” Igitur tota hæc præsentis præludii digestio ad eum finem tendit, & quod nostrorum Martyrum, qui cordis penetralibus Christi dogmata retinere ad justitiam consequendam scientes, illa postmodum occasione proficua popalare * & fateri ad salutem amplexendam quivere, sequamur exemplum; & quod veritas pura simplicitate prolata animos sequentium ad Christi confessionem acuat intrepidos.
[2] [Sancti ex provincia Hispalensi Cordubam migrant,] Itaque temporibus Abderagmen regis Cordubæ, cum ejus imperium accipiebat exordium b, erat Cordubæ matrona quædam Arthemia c nomine, illustrium avorum stigmate d decorata, sed virtutum manipulis egregiis insignior, quæ etiam nobilissimo viro, licet ethnico, copulata tres ex eo conjugio susceperat liberos, nempe Adulphum, Joannem, & Auream honestissimam virginem; qui matris Christianæ doctrinam sequentes, dogmata fidei didicerunt fideles, & parentis errores respuerunt unanimes. Hæc igitur beatissima matrona ex provincia Hispalensi, qua erat oriunda e, ut melius sacris fidei mysteriis imbueretur catholica, quod multi essent hic Christianæ veritatis cultores, Cordubam concedens, protinus domum, qua demoraretur, elocans, ibidem Filios in pietatis regulis erudivit. Illi constantia Christum Deum in veritate colebant, & licet a gentilibus multoties lacerarentur improperiis Adolescentes, & Dominum in corde gerebant, & Christum per oris confessionem laudabant.
[3] Sed cum consanguinitas aliquorum, qui beatissimis Juvenibus erant ex parentis prosapia vinculo cognationis adstricti, [ubi Christum colentes & a cognatis Mahumetanis] Adulphi & Joannis propositum stigmate Christianitatis signatum ferre non possent, secreta per gentem suam cohortatione monuerunt, quatenus paternam insequi sectam satagerent, sin vero prophetæ Dei Mahometi præcepta contemnere voluissent, extemplo illos ad tribunal judicis attrahendos minitarentur. Audivit itaque sancta Fraternitas cognatorum suorum intempestivam legationis instantiam & perfidam monitionis execrationem; & qui corde crediderant ad justitiam, ore confessi sunt fidem Catholicam ad salutem. Ideo Christi doctrinam extollentes, & pseudoprophetæ turpitudinis abyssum execrantes, se pro suscepta fide tormenta & cruciamina, qualiacumque immanis protervia judicis in illos extorquere satageret, perlaturos intrepidis edixere visceribus.
[4] Hoc responso furiis exagitati propinqui, statim ad judicem perrexere, [apud judicem accusati,] qui sanctorum Juvenum constantiam in confessione fidei Christianorum, & perfidiam in irrisione legis prophetæ percontantes, adversus illos ut virga correctionis exequatur, efflagitant f. Judicis iniqui sævitia profana juvenes Fratres ad ejus immanem conspectum protinus adducere præcipit; quos cum nefaria carnificum manus comprehenderet, ad tribunal frequenti ululatu & assiduo clamore, ut mos ejus gentis est, perduxit instanter. Quibus judex, cognatis præsentibus & eos accusantibus, dixit: Quo jure nobiles Viri, qui parentis vestri generositate gaudetis, & illius generis exemptione perfruitis, maternam fidem insequentes, patris vultis illustrari prosapia, & matris conamini deturpari perfidia? Quid hoc? Si paternus splendor vestrum nobilitat undequaque decorem, cur non & ejus religiositatis specimen vestras insuper condecorabit actiones? Juris utique nostri est, quod filius, qui paterno illustratur honore, parentis etiam dogmatis insequatur acumen. Ideo strenui Viri, aut parentis amplectimini legem, aut diris cruciatibus expositi, aut corpora nostram experiundi sævitiam delicata parate.
[5] Tunc sancti Martyres judici responderunt: Nulla est progenios nobilitate decora, [fidemque strenue confessi,] quæ ducit hominem in perniciem. Ut quid nos paternæ adhærebimus doctrinæ, quæ ignobilis est, quæ profana est, quæ iniqua est? Cedat igitur splendor familiæ virtuti veraci; cedat proavorum nobilitata progenies veritati patenti. Christus nobilitat Deus, cui servire regnare est. Ejus fidem amplectimur, ejus legem colimus. Omne, quod non est ex hac fide, caducum est, nefarium g est, ex Deo non est. Ergo ad verbera venire poteris; & corpora, de quibus tantum judex es, in tuas reponimus manus, quibus pro Christo omnia nostræ nobilitatis stemmata renuntiamus. Scanduit * judex, & cum Christum ex visceribus Martyrum, blandimentis propositis, eripere non valuisset, illos capitali sententia damnatos accusatoribus tradidit consanguineis; qui proterva luporum voracitate inescati, per carnificium * manus sententiam exequi judicis nefariam disposuerunt.
[6] [jugulati & a Christianis sepulti fuere.] Quo facto, illustres Martyres jugulum gladio præbuerunt h, & spiritum Creatori V Kalend. Octobris. Quorum corpora postea sublata nocte obscurante, & honorabiliter sepulta i; animæ vero ad immarcessibilem gloriam evolantes, Christi beatitudine in æternum fruuntur, qui cum Patre & Spiritu Sancto vivit & regnat in secula. Amen.
ANNOTATA.
a Voce martyrialis etiam S. Eulogius usus est, frustra tamen ex hac similive phrasi Tamayus Acta hæc abbati Speraindeo adscribere voluit. Adi Commentarium prævium num. 10 & seqq.
b Abderagmen, quem S. Eulogius Habdarrahgmanappellavit, patri suo successit anno Christi 821, regnavitque usque in 852, quo ab angelo Domini percussus, impietatis suæ pœnam subita morte luit, teste eodem Sancto in Memoriali lib. 2, cap. 16.
c De Artemia SS. Adulphi, Joannis & Aureæ virginis martyrum matre, patre Mauro, ceterisque ad eorumdem nobilem familiam spectantibus lege Commentarium a num. 15.
d Vocem stigma etiam S. Eulogius non semel improprie adhibuit. Hic pro nobili prosapia usurpatur.
e Laudatus S. Eulogius lib. 2 cap. 16 diserte testatur, S. Auream SS. Adulphi & Joannis sororem ex provincia Hispalensi oriundam fuisse. Vide dicta in Commentario num. 17.
f Simili modo S. Eulogius S. Auream a cognatis suis apud judicem accusatam scribit.
g Hæc sano sensu interpretare, sic scilicet, ut quod non est ex hac fide, significet, quod est contra hanc fidem; non enim ommia ethnicorum opera peccata sunt.
h Supplicii genus non memoravit S. Eulogius, nec forte alia de causa horum Actorum scriptor illos gladio percussos ait, quam quod, ex ipso forsitan ejusdem S. Eulogii Opere didicisset, istud communemartyrum Cordubensium sub Mauris fuisse.
i In Commentario prævio num. 2 docui, sacra illorum corpora anno 858 Cordubæ in ecclesia S. Cypriani quievisse; sed quid iisdem deinde factum fuerit, incompertum mihi est.
* propalare
* i. e. excanduit
* carnificum
DE B. BONFILIO EPISCOPO FULGINATE
PROPE CINGULUM IN PICENO
Post MCXV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Bonfilius, episcopus Fulginas, prope Cingulum in Piceno (B.)
BHL Number: 1393
AUCTORE J. P.
§ I. Cultus antiquus & hodiernus; ecclesia Beato dicata; corporis translationes; festivitates annuæ.
Nullis præclarum hunc Antistitem Martyrologiis, nullis Sanctorum vel Beatorum Fastis generalibus inscriptum legimus; [Beati nullis Martyrologiis inscripti] ne in Catalogis quidem Philippi Ferrarii: quod tanto miramur magis, quanto certius constare arbitramur de antiquo & ad nostra usque tempora continuato ipsius cultu. Unus Bucelinus in Menologio Benedictino ipsum memorat hoc die & subtimide beatæ memoriæ vocat, imo in margine venerabilem dumtaxat appellat: quamquam cultum ejus sufficienter insinuet sequenti clausula: Apparuit (Bonfilius) postea infirmo alicui, quem protinus reddidit incolumitati, suumque corpus revelavit, quod insigni desuper constructa basilica sanct. Silvester Silvestrinorum auctor honoravit, eamque ejusdem nomini dedicari impetravit. At Sancti vel Beati titulo ipsum ornant Ughellus tom. 1 Italiæ sacræ col. 691; Horatius Aviccenna in Monumentis Cingulanæ civitatis pag. 236; Silvester Marulus seu Maurolicus in Mari Oceano omnium religiosorum Ordinum pag. 188; Julius Lucentius in Fulgore Fulginii pag. 88 & seqq.; Ludovicus Jacobillus in Vitis Sanctorum Umbriæ tom. 2 pag. 288 & seqq., ac in Vitis Sanctorum Fulginatium pag. 326 & seqq.; denique Benedictus de Saxoferrato, Jacobus Mercatus, Sebastianus Fabrinus & Carolus Franceschinus, quorum pleniorem notitiam dabo inferius. Hi omnes ducem secuti sunt mox laudatum a Bucelino beatum Silvestrum abbatem, institutorem congregationis monachorum Silvestrinorum, ac Vitæ Antistitis nostri auctorem, in qua ipsi subinde quidem Sancti titulum attribuit, sed communius Beati, quem & ego ad ipsius exemplar retinendum censui.
[2] Acta beati Silvestri illustranda venient ad diem XXVI Novembris, [cultus antiquus probatur testimoniis B. Silvestri,] quo nomen ejus Romano Martyrologio insertum est. Observandum hic tamen, eum, teste ipsius coævo biographo, natum esse circa annum 1177, id est, eodem seculo, sub cujus initium vivere desiit B. Bonfilius; ut mox perspiciat lector, quo pretio habenda sit Vita ejusdem Bonfilii, utpote conscripta a viro ætate adeo propinquo, & magna sanctitate conspicuo, cui addi potest, patriam utrique fuisse communem Auximanam civitatem. De modo, quem tenuit in scribendo B. Silvester, agam suo loco: silentium de Beato nostro in sacris Fastis stimulat me, ut prius ex eodem Sylvestri Opere delibem nonnulla, quæ antiquum cultum solidissime stabiliant; tum vero ex aliorum scriptis & monumentis testimonia colligam, quæ dicti cultus usque nunc continuationem comprobent. Itaque B. Silvester non de præterito sed de præsenti, quo scribit, tempore ita fatur in prologo, ubi causas allegat, impellentes ad litteris commendanda Bonfilii Gesta: Ad scribendum accedere cogimur duplici ratione; tum quia de multitudine advenientium ad tumulum Sancti hujus plurimi frequenter exigunt, si scripta de eo aliqua alicubi habeantur; tum etiam ne religiosa vita ejus & mores penitus de hominum memoria tollerentur.
[3] [Silvestrinorum fundatoris, qui Vitam ejus scripsit,] Erat ergo ista tempestate hominum confluxus ad B. Bonfilii tumulum, neque in inconsideratus aut inutilis, sed divinitus approbatus & opem flagitantibus fructuosus. Audiatur idem beatus testis ibidem in prologo: Si quis autem, inquit, curiosus scire cupierit universa, quæ per eum divinitus mirabiliter perpetrantur, ad tumulum ejus accedens, oculata fide ibidem poterit plenius edoceri, quam crebro sanitatum & curationum beneficia languentibus quibuslibet divina clementia non desinat elargiri. Miraculorum frequentiam rursum generatim testatur ad calcem Operis sui, sed unum illud, quod breviter a Bucelino insinuatum est supra num. 1, quodque aliis viam stravisse, populique animos ad cultum & fiduciam in B. Bonfilii patrocinio impulisse videtur, fuse prosequitur beatus biographus. At vero dum hic scriberet, an jam tum peculiari ritu recolebatur annua B. Bonfilii memoria? Mihi quidem id persuasum est, & cuilibet, ni fallar, persuadebitur, verba ipsius audienti; sunt autem ista: Venerandum corpus sepulturæ Dei famuli Bonfilii eremitæ & episcopi tradiderunt, quo in loco usque ad hæc tempora requiescit, cujus obitus reverendi anniversaria dies quincto Kal. Octobris, ejusque veneranda solemnitas celebratur.
[4] [& corpus in ecclesiam] At quid de ecclesia, ut tradit supra Bucelinus, per B. Silvestrum B. Bonfilio exstructa? Id ipsum tradunt Sebastianus Fabrinus in brevi Chronico monachorum Ord. S. Benedicti congregationis Silvestrinorum, typis edito Italice anno 1613, Jacobillus & Ughellus in memoratis Operibus; prolixe & enucleate Carolus Franceschinus; ac breviter & eleganter Julius Lucentius his verbis: Ita cognitum Sancti corpus elevavit devotissime concivis ejus S. Silvester ex Ordine S. Benedicti, congregationis Silvestrinorum auctor, & honorificentiori templo a se constructo sub Bonfilii nuncupatione excepit, ejusque Gesta Sanctus pro Sancto scribens, literis ad perennitatem consignavit. Eorum quidem nihil habet in Opere suo Silvester, imo diserte dicit: quod Beati corpus in loco primæ sepulturæ usque ad hæc tempora, quibus scribebat, requiesceret: sed inde colligendum dumtaxat, conscriptam jam tum fuisse Vitam, quando erecta fuit ecclesia & facta cerporis translatio.
[5] Exstitisse enim ante medium seculum 13 hujusmodi ecclesiam, [ipsius nomini] indubium facit Bulla Innocentii Papæ IV, confirmantis & privilegiis augentis congregationem Silvestrinorum sub Regula S. Benedicti. Exstat Bulla ista tom. 1 Bullarii Romani pag. 64 & seq., ubi data scribitur Lugduni V Kalendas Julii anno 1247, & leguntur sequentia: Præterea quascumque possessiones, quæcumque bona eadem Eremus (S. Benedicti de Monte Fano Camerinensis diœcesis, quod primum fuit Congregationis monasterium) in præsentiarum juste ac canonice possidet, … firma vobis vestrisque successoribus & illibata permaneant. In quibus hæc duximus propriis exprimenda vocabulis, locum ipsum, in quo præfata eremus sita est, cum omnibus pertinentiis suis. Ecclesiam Cryptæ Focilis cum pertinentiis suis. Ecclesiam sancti Bonifilii cum pertinentiis suis. Ecclesiam de Ripa alta cum pertinentiis suis. Cum terris, pratis &c. Eamdem Bullam & in eumdem finem allegat laudatus semel & iterum reverendissimus ac eruditissimus vir Carolus Franceschinus abbas & definitor generalis Silvestrinorum, qui ad nos transmitti curavit Ms. exemplar Vitæ B. Bonfilii, quam castigatissime ex antiquissimo volumine autographo, Fabriani in monasterio S. Benedicti abbatis Ordinis Silvestrinorum, religiose asservato, depromptum; ut ipse testatur in humanissimis litteris, datis Cinguli die XXVIII Martii anno 1757.
[6] Vitæ exemplari benigne addidit observationes, per modum Commentarii in octo numeros divisas, [consecratam] cum ista clausula: Hæc quidem, omissis inutilibus & facile ad controversiam vocandis monumentis, ex tabulis accuratioribus deprompta, vobis … patres … transmittit D. Carolus Franceschini abbas Silvestrinus. Dicti autem Commentarii sui num. 5 allegat, ut mox aiebam, Bullam summi Pontificis Innocentii IV, cujus, inquit, originale exemplar in archivio S. Benedicti de Fabriano diligentissime custoditur; sed Lugduni emanatam dicit anno 1248, quinto Kalendas Julii & postremo loco data ejus verba hoc ordine describit: Ecclesiam Criptæ Focilis… Ecclesiam de Ripalta… Ecclesiam sancti Bonfilii cum pertinentiis suis, cum pratis, vineis &c: atque ita prosequitur: Meminerunt quoque hujus ecclesiæ, sub nomine sancti Bonfilii perpetuo dictæ, manuscripta vetustissima S. Benedicti de Fabriano non modo annis MCCLI, MCCLIV, MCCLVII, MCCLXI occasione alicujus negotii, auctoritate S. Silvestri abbatis de monachorum consilio peragendi, eodemque sæculo XIII tredecies post obitum sancti Patris (Silvestri, cujus obitus illigatur anno 1267;) sed ab ineunte sæculo XIV usque ad annum MDIX vicibus triginta septem.
[7] De tempore constructæ ecclesiæ, ejus auctore, corporis B. Bonfilii prima translatione, [seculo 13 transtulit;] & situ locorum ita disserit reverendissimus abbas: At religiosæ observantiæ, cui in sanctos viros se perpetuo devoverat, non satis duxit S. Silvester, Vitæ sancti antistitis Bonfilii conscribendæ, quæ ceteroquin in tenebris delituisset, admovisse manum, si sacrum ejus corpus, oblivioni brevi tradendum, in despecto diutius condi tumulo, vepribus atque dumetis circumquaque septo, æquo animo tulisset. Operæ pretium idcirco judicavit, illinc refossum in honestiorem transferri locum, qui Deo sacer, devota foret frequentia populi cultus. Quod naviter factum est, accedente Auximani episcopi consensu, circa annum Domini, ut perhibetur, MCCXXXV. Ab antiquo ergo sepulcro, juxta murum S. Mariæ de Fara existente contra Boream, ubi per bis duodena lustra jacuerat, illatum est in templum, non ingentis porro structuræ, at forma non indecorum, multumque firmitate stabile (tam longo temporis cursu frustra incolumitati ejus ad hanc usque tempestatem invidente) sub ejusdem Sancti invocatione a fundamentis a sancto abbate excitatum; quod sane vix jactu lapidis, funda in orbem acti, dissitum cernitur a parvulo oratorio S. Mariæ de Fara, quamquam in editiori, quam illud, loco situm. Huic ecclesiæ S. Bonfilii, Italico milliario a Cingulana urbe distanti, non ignobile fuit monachorum annexum cœnobium, qui Deo sacrificium laudis sub tanto patre & magistro Silvestro diu noctuque fundebant. De hodierno dicti monasterii statu pauca recurrent inferius.
[8] [ubiter quotannis festive colitur. Secunda corporis] Huc spectant, quæ de cultu annuo addunt Sebastianus Fabrinus & Ludovicus Jacobillus num. 4 laudati: aiunt quippe, memoratam translationem festive recoli quotannis die XXIII Januarii; ecclesiæ ipsius nominis dedicationem Dominica prima Junii, felicem in cælis natalem XXVII Septembris, concurrente ad trinas dictas solemnes festivitates ingenti hominum multitudine tam e civitate Cingulana, quam ex locis circumjacentibus. Maurolicus in Mari Oceano pag. 188 unius dumtaxat festivitatis meminit, eamque grandissimam appellans, fieri ait die XXII Januarii. Non dubito, quin translationis festum designet; at nescio, utri rectius diem signarint, ipsene, an Fabrinus & Jacobillus: fortasse initium ipse sumpserit a primis Vesperis. Pergo ad num. 6 Franceschini, ubi tres alias corporis translationes enumerat & explicat. Secunda, inquit, sumptibus quidem Cingulanæ urbis, in grati sui animi obsequium erga beneficentissimum Patronum, de ea toties optime meritum, contigit anno MDXVI, (ut in libro communitatis ad eundem annum) cum ab ea templi parte, in qua primum conditæ fuerant a S. Silvestro, super aram maximam, magnificentius exstructam, intra vacuitatem muri (cui quidem innititur) sacram altaris mensam ex diametro respicientem, ad bipalmem fere altitudinem excavati & quinque fere palmorum longitudinem, quo par erat ritu, fuerunt repositæ. Inanitatem interim prædicti muri non minus intrinsecus ferreis crathis * obarmata, quam forinsecus ligneo munita ostiolo, duabus clavibus clauso, & biennio post expressis coloribus duplex sancti Antistitis imago humano visui recens exhibita est, insignibus pontificiis decorata: altera flexa genu supra sacrum depositum ad pedes Christi crucifixi; altera vero erecta in laterali pariete ad dexterum cornu præfati altaris, mediam habens beatam Virginem cum Puerulo Jesu, & ad oppositum sibi latus S. Timotheum; ad calcem imaginis his characteribus notatis: S. Bonfilius MCCCCCXVIII.
[9] [translatio & cultus continuatio.] Data relatio satis declarat, Beati cultum a prima translatione usque ad secundam minime fuisse interruptum, nec ullatenus fuisse diminutum, imo significat, magis eum magisque accrevisse; quandoquidem ante annum 1516 Cingulani, licet nec ecclesia nec corpus B. Bonfilii civitatis ambitu contineretur, eum ut beneficentissimum Patronum colerent. At non minori splendore perseverasse deinceps eumdem cultum liquet ex iis, quæ Fabrinus in Chronico typis edito Camerini anno 1613 & Jacobillus in Vitis Sanctorum Fulginatium, impressis anno 1628, testantur de tribus festivitatibus annuis, & ad eas hominum confluxu; ut dictum est num. præcedente. His accedat testimonium D. Jacobi Mercati, Silvestrinæ Congregationis procuratoris generalis, in epistola ad senatum, populumque Auximanum, præfixa Vitæ Latinæ B. Bonfilii, preloque vulgata item Camerini anno 1613: Libenti ergo animo, inquit, accipite hoc munusculum, neque vobis illud tantum legere satis esse existimetis, sed date diligenter operam, ne vos in Viro sanctissimo colendo superet Cingulanus populus, apud quem ita B. Bonfilius colitur, ut eum jam diu Patronum sibi delegerint: demum nervos omnes contendite, ut, quoad ejus fieri possit, vestrum beatum Civem imitatione exprimatis. Valete. Romæ IV Nonas Januarii MDCXIII. Adhæc Maurolicus in Mari Oceano, eodem anno typis vulgato Bonfilium vocat Cinguli peculiarem Advocatum: Jacobillus in Sanctis Umbriæ tom. 2 pag. 294 Protectorem.
[10] Porro suum in B. Bonfilium affectum magnifice declararunt Cingulani anno 1681 occasione translationis tertiæ, [Translatio tertia, facta anno 1681,] quam in hunc modum describit Franceschinus: Tertia anno MDCLXXXI ex indulto Apostolico, prima Dominica Junii recurrente, statuta est. Quo vero ad majorem Dei gloriam & sancti Episcopi decus id fieret augustius, & præhabitas magnificentiæ splendore omnique apparatu superaret, per octo consequentes dies, quæ illam præcederent, per tintinnabulorum totius civitatis pulsum lætitiæ signa edita sunt. Die vero indictæ translationis pervigilii, ut usuvenit in præcipuis Sanctorum solemnitatibus, jucunda ad vesperam, strepentibus buccinis, tympanis, æribusque campanis, dignaque sane obtutu, quæ confluxerat, multitudinis, sunt constituta spectacula. Postera luce, quæ fuit Dominica, promulgata publica supplicatione, templum aditum fuit sancti Bonfilii, ubi cuncta quam ornatissime disposita erant ad optatissimam auspicandam translationem.
[11] Hoc ordine cœpta res est. Præibant equites armis non minus, [ad ecclesiam monasterii] quam indumentis decori, quos longo agmine sequebantur tum urbanæ tum rurales, quæ ex omnibus Cinguli pagis castrisque convenerant, sodalitates, suis quæque distinctæ notis: subinde incedebant multigenerum Regulares mendicantes. Cum his ordinatim monachorum Silvestrinorum conjungebatur cœtus, omnisque clerus; pone quos bini psallentium musicorum selecti chori. Inde nobile feretrum, in quo sacra beati Antistitis lipsana apposite locata erant, prosequebatur, quam ad majestatem conciliandam sub speciosa umbella, auro sericoque contexta, deferebant vicissim viri religiosi, urbisque primi proceres: interim, ut toto itinere, sic circumquaque feretrum ardentibus cereis facibus innumeris; catervatim deinde tota nobilium plebisque copiosa multitudo. Postremo ad rei complementum non ingloria peditum turma.
[12] Ubi devota supplicatio rite Cingulum fuit deducta; [Silvestrinorum Cinguli,] vias urbis frequentiores hinc inde ad lævam & dextram, sursum & deorsum per domorum mænia insigniter ornatas, sub arcubus triumphalibus alicubi affabre compositis, circumivere omnes, donec in magnificum æque ac speciosum Congregationis Silvestrinæ sub invocatione S. Benedicti abbatis templum (cui illud sancti Bonfilii, illinc recedentibus monachis jampridem fuerat unitum) certe quidem destinatum pro sacri pignoris depositione, introierunt. Haud magna mora. Abbas prædictæ ecclesiæ, pontificalibus indutus, sibique consuetis ministris assistentibus, divina operatus, inter quæ solemnia perdocta habita panegyrica oratione, simulque post completam Synaxim Ambrosiano decantato Hymno, sub aram principem, qua dignum erat veneratione, cæleste pignus reposuit. Haustum id ex publicis tabulis Eusebii Simoncelli notarii.
[13] Hactenus reverendissimus abbas, cujus notitiæ hic potissimum utilissimæ nobis fuerunt, [cui ecclesia, Beato dicata, unita fuerat.] ne dicam, necessariæ; alioqui ignoraturis, ubi modo degeret sacer ille thesaurus: cum nullum habeamus seu Ms. instrumentum seu impressum Opus, ad Beatum nostrum pertinens, quod translatione posterius sit, præter Fulgorem Fulginii supra laudatum, in quo quidem auctor Julius Lucentius insigne B. Bonfilio elogium tribuit, sed de translatione in civitatem Cingulanam altum silet. Causam translationis expresse & signate non dat Franceschinus; at ejus occasionem saltem intelligendam præbet, dum ait, templum B. Bonfilii, recedentibus illinc monachis, unitum fuisse monasterio S. Benedicti Congregationis Silvestrinæ intra civitatem sito. Huc quippe se receperunt dicti monachi, ac verisimillime, stimulantibus & annitentibus piis Cingulanæ civitatis habitatoribus, operam dedere impigram, ut eo sacrum etiam thesaurum deferendi sibi fieret licentia, quæ secuta est post annos non paucos. Non paucos, inquam, quia Horatius Aviccenna, in Monumentis civitatis Cingulanæ, annis plusquam triginta ante translationem prelo vulgatis, pag. 236 agens de ecclesia & monasterio B. Bonfilii, dicit, duos dumtaxat illic ad custodiam relictos esse monachos, ceteris Cingulanum monasterium occupantibus. Idem tradit Jacobillus in Vitis Sanctorum Umbriæ, impressis anno 1656, tom. 2 pag. 294 dicens, conspici prope Cingulum ecclesiam B. Bonfilii cum monasterio satis magnifico, commorantibus illic hodiedum duobus dumtaxat ad ejus custodiam monachis Silvestrinis; ceteri autem, inquit, ex ea Congregatione monachi, qui ejusdem (monasterii) domini sunt, inhabitant monasterium intra Cingulanam civitatem. Sed Franceschini narrationem resumamus.
[14] [Quarta translatio; duplex Cinguli quotannis festivitas;] Quarta demum translatio accidit anno MDCCXXVI, cum, loci humiditate compellente, alio, ne quid jacturæ paterentur, asportari sacras reliquias urbis consensione non temere monachi deliberarunt. In laterali igitur muro ad dextram ecclesiæ infra aræ maximæ lapideos cancellos composito sarcophago, variis & aspectu pulchris ornamentis distincto, ibi sunt collocatæ, ubi pia populi devotione coluntur, assidue ad eorum honorem lampade collucente. Sancti hujus Episcopi duplex festivitas quotannis agitur, Dominica nempe prima Junii (qua scilicet olim ecclesia B. Bonfilii consecrata fuit, & qua eadem deinde ejus reliquiæ in civitatem delatæ sunt) & quinto Kalendas Octobris sub ritu duplici in urbe Cingulana, & in tota diœcesi. Ad postremas hasce voces obiter observa, Cingulum, indigenis Cingoli, vetustam Piceni in Marchia Anconitana, florentemque usque huc civitatem, quæ olim proprium habuerat episcopum, ac deinde unita fuerat Auximanæ sedi, hoc seculo tandem pristinam dignitatem recuperasse. Anno MDCCXXV, verba sunt Orlendii part. 2 vol. 1 Orbis sacri & profani pag. 697, Benedictus XIII veterem cathedralem Cingulo restituit, ac propriam diœcesim habere decrevit; ita tamen ut idem episcopus Auximanus, sit etiam episcopus Cingulanus.
[15] [varia miraculorum aut beneficiorum indicia;] Miracula, sic prosequitur Franceschinus, quæ & quot sint patrata intercessione sancti Bonfilii, postquam literis ejus Vitam S. Silvester commendavit, desidia scriptorum non habemus; quod autem extiterint, fidem minime dubiam astruunt tabellæ votivæ, nimia jam vetustate detritæ, quæ in ecclesia ejus nomine consecrata adhuc conspiciuntur. Quin imo hujus rei luculentissimum præbent argumentum tabulæ monasterii S. Benedicti de Cingulo, quæ innumera commemorant oscilla ad aram sancti Antistitis appensa, quæ dudum partim materiei fragilitate fracta, partim aviditate sacrilegæ manus sublata, penitus interiere. Pro coronide non prætereundum, in ecclesia Fulginate celebre servari monumentum, eo pretiosius, quo sanctior ejus Auctor; ubi quantæ pietatis, quantæ munificentiæ, quantique in Deum & proximum præcipui amoris fuerit gloriosus sanctus Bonfilius, meridiana luce clarius ex eo licet retegere. Monumentum illud, quod subdit integrum reverendissimus abbas, spectat ad gesta Beati in episcopatu, ideoque congruentius dabuntur ex eo aliqua § tertio. At dictis hactenus de cultu annectimus pauca ex Jacobillo tom. 2 de Vitis Sanctorum Umbriæ.
[16] Dicit itaque pag. 294, Fulginii in cathedrali, quam olim occupavit Bonfilius, [veneratio Beati apud Fulginates & Auximanos.] ecclesia, servari ipsius memoriam ac venerationem; in aula vero episcopali ejus inter alias episcoporum imaginem conspici cum diademate, habitu pastorali, insigni Bonfiliorum gentilitio, ac sequenti subscriptione: S. Bonfilius de Bonfiliis Auximanus Ordinis S. Benedicti, episcopus Fulginas an. sal. MLXXVIII creatur. Duo hic a Jacobillo elucidationis ergo adjecta desiderassem; primum, quam ætatem præ se ferat ista Beati imago, ut si valde antiqua sit, inde confirmari posset asserta etiam ab aliis Bonfiliorum familia; alterum, in quo consistat servata Fulginii Beati memoria, seu quo usque se extendat ejusdem veneratio; quod postremum neque ex Lucentio neque ex alio scriptore potui elicere. A Fulginatium autem scriptorum Operibus transivi ad Auximana Mss. & impressa monumenta, ut, quo loco apud concives suos habeatur Bonfilius, ediscerem. Joannes Baldus Auximanus canonicus ad calcem Actorum præcipuorum aliquot dictæ civitatis Sanctorum, quæ Italice conscripta prodiere anno 1620, aliorum quorumdam elenchum exhibet cum brevi elogio & hos inter reponit Bonfilium, eumque depositum ait in ecclesia suo nomini dicata in territorio Cingulano, at nihil ulterius. Memoratur quoque cum titulo Beati in monumentis Mss. de Sanctis ac Beatis civitatis Auximanæ mense Junio anni 1659 ad Bollandum destinatis per illustrissimum Antonium Bichium, tunc episcopum Auximanum, paulo post S. R. E. Cardinalem, ac de cultu ejus apud Cingulanos nonnulla adjiciuntur, de cultu apud Auximanos verbum nullum; atque inde conjicio, peculiarem illic non haberi ullum.
[Annotata]
* l. clathris
§ II. Vita ejusque auctor; adjuncta quædam recentiorum examinata.
[Vita, quæ seculo uno circiter post Beati obitum] De Vita B. Bonfilii, ejusque auctore nonnulla ad probandum cultum antiquum § præcedente prælibavimus, ex quibus ipsis jam nunc novisse potuit lector, quo pretio habenda sit, spectata auctoris sanctitate & ætate. Non determinat is quidem tempus, quo scripsit; at consideratis omnibus, facile assequimur, factum id esse haud multo serius quam uno seculo post Beati obitum, qui communiter innectitur anno 1115 & forte aliquot annis serius contigit, ut infra ostendam. Natus est enim B. Silvester anno 1177, jamque scribendi finem fecerat, quando B. Bonfilii corpus adhuc jacebat in loco primæ sepulturæ, ut ostendi num. 4; igitur ante & forte dudum ante 1235, circa quem idem Silvester, teste Franceschino, corpus transferri curavit in ecclesiam a se constructam ac B. Bonfilio consecratam. Videtur tamen pauca, ne dicam nulla, penes se habuisse de ejus in vita gestis scripta monumenta; quoniam in prologo suo amarissime conqueritur de scriptorum desidia & pro sancto suo candore ita fatur: Cæterum quia secundum propheticum verbum: In antiquis est sapientia & in multo tempore prudentia: & Domino præcipiente in Lege: Interroga patrem tuum & annunciabit tibi, majores tuos & dicent tibi; longævos senes, ferme ultra centenariam ætatem agentes, inquirere curavimus diligenter de vita & moribus sancti Viri; qui nostræ parvitati fideliter exinde retulerunt ea, quæ a suis majoribus se meminerant didicisse. Nos autem ipsorum antiquorum relationibus fidem non dubiam adhibentes, juxta Prophetam: Quod auribus nostris audivimus & patres nostri annunciaverunt nobis, de supradicto Sancto scribimus incunctanter.
[18] [conscripta fuit modo] Miracula, siqua sane per eum in carne mortali degentem sunt divinitus perpetrata, non scribimus, pro eo, quod ad nostri notitiam minime pervenerunt; sive quia ipse Sanctus, ut moris est Sanctorum, hæc studuit ob diligentissimam suæ magnæ humilitatis custodiam modis omnibus occultare, sive quia de labili mortalium memoria, ut fieri assolet, facillime deciderunt. Quæ vero post ejus decessum per eum Dominus gessit, ex parte aliqua documentis tradidimus litterarum. Ita Silvester, qui cum juxta ante dicta uno circiter seculo scripserit post Beati obitum, allegetque senes centenarios; hi profecto gesta Bonfilii didicisse poterant ex propriis genitoribus, aliisve, qui vel Auximi vel Fulginii aut in territorio Cingulano Beatum noverant, ac gestorum ejus testes oculati exstiterant. Nihilominus sanctus biographus, verisimiliter præ timore, ne vel invitus a veritatis tramite deviaret, aut dubia pro veris adstrueret, varia prætermisit, quæ relationi suæ plurimum lucis erant allatura.
[19] [hic exposito; cujusque auctor Silvester, diu ignotus,] Subticuit pene ubique nomina personarum, in Vita occurrentium, parentum scilicet B. Bonfilii, abbatum, episcoporum, Pontificum Romanorum ac principum; nusquam signat annos, puta nativitatis Beati, suscepti Ordinis monastici, aditi ac dimissi episcopatus, obitus & ætatis. Denique adeo studiose evitavit notas chronologicas, ut nisi memorasset Bonfilii cum Crucesignatis in Terram sanctam peregrinationem, vix ex integra narrationis serie intelligi posset, quo circiter seculo ille floruerit: cum Silvester ipse suum auctoris nomen suppressum voluerit, & ab omni indicio abstinuerit, unde sua vel ætas vel conditio dignosceretur. At postremum hoc ipsi non successit: unus quippe e discipulis ejus, sequens deinde manuscripto monitum inseruit: Ne nomen auctoris Historiæ beati Bonfilii episcopi eam legentibus ignoretur, idcirco ego frater solo nomine Benedictus de Saxoferrato, ipsius auctoris monachus & professus, utile inserendum fore putavi. Celebre nomen ejus frater, immo sanctus, Silvester fuit Auximanus parentibus nobilis, sed spiritu nobilior. Qui non solum istius Historiæ auctor; verum etiam Ordinis Montis Fani, sub quo duodecim monasteria sub Regula sancti Benedicti construxit ad laudem omnipotentis Dei, aliorumque Sanctorum. Per quem etiam adhuc in carne degentem, nec non etiam post universæ carnis ingressum Dominus multa miracula facere est dignatus.
[20] [tandem detectus fuit] Monitum istud excudi curavit Mercatus ad calcem Vitæ editæ anno 1613, descriptum ex eodem antiquissimo exemplari Ms., ex quo Vita. Idem monitum Italice declaravit Fabrinus in præfatione sua ad Vitam B. Bonfilii, eodem Italico idiomate expositam, vulgatamque anno 1613, dicens, id a Benedicto de Saxoferrato, S. Silvestri discipulo, propria manu adjectum fuisse initio autographi, quod in membrana parum corrupta exstat Fabriani in archivo monasterii Silvestrinorum. Franceschinus in Notitiis Mss. de veteri isto exemplari seu Vitæ autographo hæc habet: Hujus Viri sancti Vitam primus conscripsit clarissimus ejus concivis sanctus Silvester abbas in novem membranis, quarum singulas recta linea per medium secat, quæque in unum collectæ codicem, velut pretiosus thesaurus, summa religione asservantur Fabriani in Piceno in celebri S. Benedicti abbatis monasterio, ordinaria sede præfulis generalis Silvestrinorum.
[21] Dein paucis interpositis, & ista addit: Neminem vero latere æquum est, [ex testimonio,] sanctum Silvestrum abbatem, qui, ut erat profundæ humilitatis tenacissimus, sic ne quid sibi honoris aucuparetur apud posteros, nullibi in pergameneo manuscripto nomen suum inditum voluisse. Irrita tamen vota ejus fecit Deus. Ipso enim afflante, B. Benedictus Sentinas, monachus Silvestrinus, nomen auctoris Vitæ S. Bonfilii in annotatiuncula, suo ipsius charactere exarata, ad calcem secundæ paginæ prædicti codicis sincerissime manifestat. Subditur mox dicta annotatiuncula seu monitum Benedicti, in duabus tamen vocibus discrepans ab editione Mercati: sub initium quippe pro voce Historiæ legitur Vitæ, & deest vox de Saxoferrato; quæ amanuensibus attribuenda credimus; cum uterque laudet eumdem codicem. Porro Saxum-Ferratum oppidum est in Marchia Anconitana juxta Sentinum fluvium, & hinc verisimiliter Benedictum Sentinatem vocat Franceschinus.
[22] Idem Franceschinus affirmans, consensu peritorum, qui vetustatem membranei codicis expenderunt, [quod ipsiusmet discipulus] Benedicti annotatiunculam & totius libri characteres ad idem seculum referri, addit: Et revera B. Benedictus eodem, quo S. Silvester abbas grandis jam natu, ævo vixit: licet ille ætate adhuc juvenis, non nisi post plurium annorum cursum hunc parentem suum, cum quo, dum viveret, dudum versatus est, felici in Domino obitu Perusiæ in monasterio S. Benedicti, nunc primum monialium Silvestrinæ Congregationis, sit sequutus. De Benedicto tamquam viro vitæ sanctitate illustri ac Beato agit quoque Fabrinus in Chronico Silvestrino, primum pag. 143 in præfatione ad Vitam B. Bonfilii, ac dein pag. 394, ubi præclaros aliquot B. Silvestri discipulos recenset. Ceterum recitata Benedicti annotatiuncula effectum suum sortita est dumtaxat ineunte seculo 17, quo usque videtur latuisse nomen auctoris Vitæ B. Bonfilii.
[23] Audiri hic meretur Jacobus Mercatus in epistola ad lectorem, [autographo adscripserat,] Vitæ editæ præfixa: Ferebatur quidem nostrorum monachorum manibus hæc B. Bonfilii Vita; nec tamen eorum quisquam noverat, qui eam scripsisset: cum ecce tibi ad manus meas antiquissimum pervenit exemplum, in quo scholion erat patefaciens, scriptorem fuisse S. Silvestrum parentem nostrum. Id quod cum monachi rescissent, incredibilem omnes ceperunt voluptatem: lætabantur, gaudio exultabant, osculabantur codicem, sexcenties majori semper cum lætitia lectionem aureoli sanctissimi patris Opusculi repetebant. Deinde cum sperarent, libellum gratissimum tibi fore, cœperunt de eo edendo mecum agere: quorum ego precibus victus, facere non potui, quin eis morem gererem: eo magis, quia illustrissimus Cardinalis Bellarminus, doctissimus ac disertissimus sane vir, cui hanc Vitam dedi legendam, eam summopere commendavit; quippe qui mihi affirmarit, ita hujusce monumenti stilum sanctitatem redolere, ut clarissime constet, non nisi a sanctissimo viro id profectum esse.
[24] [edita est anno 1613. Examinantur nonnulla] Vitam itaque istam laudatus Mercatus anno 1613 typis Camerinensibus excudendam curavit eadem servata phrasi, nulloque prorsus mutato verbo, ut loquitur in epistola prævia ad senatum populumque Auximanum, utque insuper credere nos jubet reverendissimus Franceschinus tum in litteris suis, quibus testatur, editionem Mercati factam esse ad litteram juxta codicem Fabrianensem, tum in apographo Ms., quod idem vir officiosissimus, veritus ne impressum exemplar nobis deesset, huc transmisit, quam castigatissime depromptum ex eo Fabrianensi codice, & revera edito libello apprime consonum. Promiserat autem idem Mercatus in epistola ad lectorem, fore, ut pararet &, Deo favente, in lucem produceret uberrima scholia, quibus non pauci hujus Vitæ loci illustrarentur; at ea hactenus nec vidimus, nec ab aliquo allegata invenimus. Fabrinus autem, qui eodem anno 1613 iisdemque typis juxta Latinum Fabrianensem codicem Vitam a Silvestro conscriptam dedit Italice, verba hinc inde pauca, & raro admodum elucidandi gratia immiscuit; at liberalius processerunt alii, Jacobillus præsertim tom. 2 de Vitis Sanctorum Umbriæ, ubi & annos determinat, & plurium personarum nomina exprimit, aliaque adstruit, quæ suppresserat B. Silvester.
[25] [recentiorum adjuncta de Beati stirpe,] Præcipua recentiorum istorum additamenta, obiter percurrendo seriem Vitæ B. Bonfilii, juvat hic proferre & an tam solide probari queant, quam asserta sunt confidenter, indagare. Patriam ejus ac parentes sic memoravit B. Silvester in Vita edita per Mercatum & in nostro ejus apographo Ms.: Beatus igitur Bonfilius fuit ex Auximo parentibus nobilibus carne, sed spiritu nobilioribus, utpote Catholicis fide & Deum timentibus, oriundus. Quæ verba Fabrinus Italice interpretatus, ita ampliavit, ut hunc sensum faciant: Natus est B. Bonfilius Auximi, civitate Marchiæ Anconitanæ, e stirpe nobili, de domo scilicet Bonfiliorum, sanguine nobilium ejusdem loci civium: sed pater ejus ac mater multo erant nobiliores spiritu ac pietate; utpote &c. In assignanda familia Fabrinum secuti sunt Baldus in Sanctis Auximatibus; Ughellus in Italia sacra, laudatus mox Jacobillus; Eminentissimus Bichius in Notitiis Mss. & reverendissimus Franceschinus in suis item Mss. Notitiis; sed hic ad unum Fabrini testimonium appellat, ceteri nude affirmant; excipe Jacobillum, qui alio saltem loco, ubi nempe agit de Beati veneratione apud Fulginates, allegat imaginem ejus, in aula episcopali exstantem cum insigni Bonfiliorum gentilitio & ea subscriptione: S. Bonfilius de Bonfiliis, Auximanus &c. Sed imaginis & subscriptionis ætatem non prodit, imo ne vetustam quidem vocat imaginem; sicque nos dubios relinquit, an major sit ejus auctoritas, quam Fabrini, absque testimonio vetustiore id asserentis. Non inficior interim asserti veritatem; attamen lubentiore & alacriore animo ipsi adhærerem; si vel uno certæ antiquitatis documento confirmatum reperirem.
[26] [de anno nativitatis] Annum nativitatis cum B. Silvestro silens præteriit Fabrinus: determinavit Jacobillus in Sanctis Fulginatibus, inquiens: Natus est… Bonfilius … anno Salutis nostræ millesimo quadragesimo. Epochæ tam asseveranter positæ auctorem citat neminem, monumentum nullum, & fallar, si ullum, quod citaret, habuerit. Cautius abbas Franceschinus in margine apographi Vitæ Ms. cum debita extensione signavit circa annum Domini MXL: cum debita, inquam, extensione & ex conjectura tantum utcumque verisimili, cui formandæ succurrit instrumentum postea proferendum, unde didicit Bonfilium fuisse episcopum Fulginatem anno 1078. Idem Jacobillus Vitæ chronotaxim contexere, aliaque suo modo explanare pergit in Sanctis Umbriæ. Ac primo quidem dicit, Beatum annis natum sedecim, id est, sub annum Christi 1056, monachum induisse in cœnobio Ordinis S. Benedicti, sub titulo S. Mariæ de Storaco, quod, hodieque dirutum, situm erat prope montem Filatranum in Auximana diœcesi.
[27] Monasticam vitam amplexum esse Bonfilium docet quoque B. Silvester, [ac susceptæ vitæ monasticæ] idemque assignat monasterium, num. 8 inquiens: Erat autem tunc temporis in ipsa diœcesi Auximana monasterium, quod sancta Maria de Storaco dicebatur, de quo usque ad hæc tempora reliquiæ aliquæ demonstantur. Deinde ita narrationem suam ordinat, ut clare intelligas, Bonfilium in eodem monasterio a primæva ætate versatum esse, utpote quem Puerum a parentibus ibidem coram altari omnipotenti Domino oblatum fuisse dicit in ejus reverenter servitio permansurum, rogatosque fuisse ab iisdem parentibus abbatem ac monachos, ut eumdem Puerum instrui faciant in documentis & exercitiis litterarum. Sic autem constanter Puerum appellare pergit usque ad emissam secundum formam Regulæ professionem. At nihil suppeditat, unde certum ætatis annum, vel annum Christi deducas; silent quoque hic omnes antiquiores Jacobillo, cui proinde non aliud putem fuisse fundamentum, quam Beati nativitatem, quam pro suo arbitrio ante illigaverat anno 1040. Non edicit aperte B. Silvester, cujusnam instituti fuerit dictum monasterium; at fuisse Ordinis S. Benedicti, tum suadet rerum narratarum series, tum affirmant passim omnes unanimi consensu, quibus accedit semel ac iterum laudata imaginis subscripto: S. Bonfilius de Bonfiliis Auximanus, Ordinis S. Benedicti &c. Hallucinatus tamen est auctor Historiæ Ordinum religiosorum Gallice vulgatæ, dum tom. 6 agens de Silvestrinis monachis eorumque fundatore B. Silvestro, ita scripsit pag. 177: Produxit hic Ordo homines multos, qui vitæ sanctitate sese spectabiles exhibuerunt, & inter quos nonnulli Sancti & Beati titulum promeruere: ut sanctus Bonfilius, episcopus Fulginas, qui episcopatum reliquit, ut in solitudinem rediret. Non advertit quippe is auctor, seculo certe integro vivere desiisse B. Bonfilium, antequam B. Silvester Ordinis seu Congregationis suæ fundamenta jecerit.
[28] Beatus noster, susceptis gradatim Ordinibus ecclesiasticis ac sacerdotio, [deque commisso ipsi regimine primum ecclesiæ obedientialis] præpositus est cuidam ecclesiæ, sic a Silvestro indicatæ: Præterea quædam obedientialis ecclesia erat ipsi monasterio in diœcesi Fulginate, ad cujus regimen abbas & fratres de communi consilio transmittendum Bonfilium decreverunt. Tum subduntur isthæc: Bonfilius itaque obedientiæ necessitate compulsus, ab abbate benedictione petita & accepta, ad locum accedit, & regimen ecclesiæ suscipit memoratæ, & licet locum mutaverit, pium tamen animum & pia opera non mutavit: imo cum semetipsum inspiceret curæ præfectum animarum, magis ac magis studebat, ne superiori loco, cui præesse videbatur, inferior haberetur. Inde conjicere nos quidem sinit auctor, ecclesiæ isti adjunctum fuisse cœnobium cum monachorum cœtu: sed ansam non dedit dissolvendis variis quæstionibus, quæ formari hic denuo possent; puta, quo nomine appellaretur ecclesia; quo loco Fulginatis diœcesis sita esset, magnusne, an exiguus illic degeret monachorum numerus, quo tempore iis præfectus fuerit Bonfilius, & quo titulo insigniretur, an abbatis, an Prioris dumtaxat, præpositi vel decani, qui similesve tituli concedebantur rectoribus minorum monasteriorum, seu cellarum, præpositurarum, obedientiarum ac Prioratuum, a nobiliori monasterio dependentium.
[29] [ac dein abbatiæ S. Mariæ de Storaco.] Asserit Jacobillus, fuisse monasterium S. Silvestro Papæ sacrum, quod olim exstabat prope Fulginium, nunc vero intra civitatem continetur, & a sancto Spiritu nomen habet: ejus autem regimen a Bonfilio susceptum esse anno 1060. Neutrum testimoniis confirmat. De loco consentiunt, sed similiter nude asserendo, Ughellus & Lucentius, at certo fallitur hic, dum ait: Cæteris præesse jussus est (Bonfilius) primum in Storacensi S. Mariæ cœnobio, dein in eo S. Silvestri ad Fulginii mœnia; ubi in summo rigore dum vitam duceret, a clero & populo ad Fulginatem pontificiam cathedram postulatur &c. Nam diserte testatur biographus, quod cum Beatus regeret ecclesiam suam in diœcesi Fulginate, defunctus sit abbas Storacensis, & huic ipse suffectus abbas, eoque munere functus, donec ad episcopatum vocaretur. Frustra hic denuo quæras, quanto tempore Beatus tenuerit regimen monasterii seu ecclesiæ obedientialis in Fulginate diœcesi, nihil suppeditante biographo, unde vel conjectando id assequar. Quod si tamen Jacobilli calculis stare volueris, dabis isti regimini annos tredecim. Nam juxta Jacobillum suscepit illud Bonfilius anno 1060, tenuitque donec Storacensi monasterio præficeretur; cumque huic præfuisset annos quinque, factus est episcopus Fulginas anno 1078. Ast equidem istis calculis, nulla auctoritate munitis, non fido; præsertim quia, teste biographo, Beatus anno plurimos Storacense monasterium gubernaverat, quando ad episcopatum postulatus fuit.
§ III. De Beati episcopatu, peregrinatione in Terram Sanctam, reditu in Italiam, & tempore felicis obitus.
[Episcopatum tenuit annis 1078] Eo tandem pervenimus, ut notam unam & alteram chronologicam in medium proferre valeamus, unde lectoribus constet, quo tempore floruerit B. Bonfilius; & unde, ut mihi quidem videtur, Jacobillus ordinem vitæ chronologicum pro arbitrio suo texuerit. Utraque ista nota respicit Beati episcopatum Fulginatem. Primam nanciscimur ex allegato superius instrumento, quod in archivo Fulginate hactenus servari affirmant Ughellus & Franceschinus, quodque idem Ughellus excudit tom. 1 Italiæ sacræ; Franceschinus vero describi curavit atque inseri Notitiis suis Mss., huc nuper transmissis. Initium ejus hoc est. In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Anno Dom. Incarn. MLXXVIII, III die mensis Novembris per Indict. I, regnante D. Henrico rege, divina tamen patrante clementia. Ego Bonfilius Fulginensis ecclesiæ præsul &c. Alteram notam chronologicam subministrat B. Silvester in Vita, ubi agit de eodem Bonfilii episcopatu. Relato primum obitu antistitis Fulginatis, cujus nomen supprimit, dicit, convenisse clerum universum, atque uno ore decrevisse, subrogandum illi Bonfilium; ad hunc missos fuisse nuntios, qui post multas preces reluctantis assensum obtinuerunt; electionem confirmatam fuisse a Sede Apostolica, ad eamque paulo post profectum Bonfilium, ibidem fuisse consecratum episcopum, postquam ipsius capacitas & virtus probata fuit summo Pontifici, cujus similiter nomen subticet biographus.
[31] Demum exposito Beati ecclesiæ suæ gubernandæ modo, inquit: [& 1096;] Decennium ferme in episcopatu positus pertransivit, his aliarumque virtutum charismatibus roboratus; denique videndi Terram sanctam … mentem ejus fervens desiderium inflammavit. Per idem vero tempus … fera gens Sarracenorum, aliæque barbaræ nationes … in sanctis locis atrocissime grassabantur: unde nonnulli Christianorum de partibus cismarinis, remissione peccatorum eis indulta a summo Pontifice, crucesignati magnopere transfretabant in subsidium Terræ sanctæ. Tunc etiam vir Dei Bonfilius episcopus desiderium, quod dudum mente conceperat, cupiens ducere ad effectum, a summo Pontifice licentia impetrata, crucesignatus, assumptis secum de familia sua clericis & laicis … incolumis transfretavit. Duces vero & principes populi Christiani, transitu universaliter peracto… Terram sanctam … liberam omnimode reddiderunt. Nullus est, opinor, qui ambigat, quin hic indigitetur prima crucesignatorum in Terram sanctam expeditio, quæ, Urbano secundo Pontifice maximo, decreta est anno 1095, & suscepta proxime sequenti.
[32] Novimus ergo, Bonfilium fuisse episcopum annis 1078 & 1096; [at non satis constat, quo anno susceperit;] at nihil ulterius suggeritur in instrumento & Vita, unde aditi episcopatus annum eruamus. Dicit quidem biographus: Decennium ferme in episcopatu positus pertransivit: sed dictum istud referri debet ad tempus, quo Beatum incessit visendæ Terræ sanctæ desiderium, post aliquot dumtaxat annos exsecutioni mandatum; ut liquet ex sequentibus: Desiderium, quod dudum mente conceperat, cupiens ducere ad effectum. Referri autem non posse ad integram episcopatus durationem, vel ad spatium temporis, quod fluxit ab initio episcopatus usque ad sacram peregrinationem, inde liquet, quod intra 1078 & 1096 certe fluxerint anni sedecim integri. Ughellus, Jacobillus, & Lucentius primordia episcopatus illigant eidem anno 1078, in eoque sibi denuo adstipulantem habent citatam aliquotis subscriptionem imaginis, in aula Fulginate exstantis: S. Bonfilius … episcopus Fulginas an. sal. MLXXVIII creatur. Sed, ut ante indicavi, incognita mihi est subscriptionis illius ætas & auctoritas, nec ausim affirmare, aliam fuisse rationem signandi in ea annum 1078, quam quia isto anno certe episcopus fuit juxta instrumentum, quod ad commendandam ejus erga clerum liberalitatem produxit Ughellus, quodque hic recudendum non censui, quia ejus lectio nihil jucunditatis vel utilitatis allatura videbatur. Mutilum quippe est, variis locis mendosum, ac intellectu difficile; & vix aliquid continet præter longam enumerationem bonorum ac locorum incognitorum, quæ pro remedio animæ suæ successorumque suorum concedit Beatus canonicis ecclesiæ cathedralis, ut desiderabilem, inquit, vocem Domini merear audire, dicentis: Euge serve bone & fidelis intra in gaudium Domini tui. Subduntur dein minæ ac pœnæ donationi adversaturis, & aliquot subscriptiones, quarum prima hæc est: Ego Bonfilius Fulginensis ecclesiæ præsul hoc decretum a me factum subscribere jussi.
[33] Laudati Ughellus & Jacobillus, sicut annum 1078 statuunt primum episcopatus, [in Palæstinam profectus anno 1096,] ita consequenter aiunt, Beatum ejusdem episcopatus administrationi impendisse annos sedecim, antequam in Palæstinam proficisceretur; inde vero reversum esse in Italiam post annos quindecim. Postremum hoc temporis spatium non exprimit quidem B. Silvester, ita tamen narrationem suam ordinat, ut conjectare nos sinat, moram illam non fuisse breviorem, neque etiam multo diuturniorem. Verisimile quippe fit ex verbis ejus num. 31 citatis, quod beatus Antistes anno 1096 junxerit se magno crucesignatorum exercitui, eique adhæserit usque ad 1099, quo principes Christiani, ut scribunt passim omnes, expugnarunt Hierosolymam, &, ut loquitur B. Silvester, Terram sanctam a Sarracenorum feris infestationibus liberam omnimode reddiderunt. Tunc autem, teste eodem Silvestro, Bonfilius episcopus, per divinam gratiam sui voti compos effectus, omnia loca sancta, in quibus nostræ redemptionis sacramenta peregit Dominus, visitavit. At dum … divinis contemplationibus & laudibus aliquandiu intenderet in partibus transmarinis, socii omnes, quos secum de domo sua duxerat, omnipotentis Dei jussu ex hac luce universaliter subtrahuntur. Horum corpora postquam honeste sepelisset & exsequias pie celebrasset, quasi liber ab omni cura redditus seculari, in quandam eremi partem secedit, ibique speluncam inventam incipit habitare, vitam eremeticam peracturus, in qua soli Deo vacans, in jejuniis, vigiliis & orationibus, cunctisque spiritalibus exercitiis vitæ suæ terminum cum æterno præmio a Domino præstolatur. Et dum talibus exercitiis, diebus ac noctibus in spelunca positus, insudaret, ferme decem annorum tempora revolvuntur, & tunc in visione divinitus admonetur, ut in Italiam revertatur. Visitatis itaque denuo locis sanctis, mari se committit ac feliciter in Italiam revehitur.
[34] [istic moratus est] Spectato narrandi modo, cuivis probabilissimum videri debet, quod biographus per ferme decem annorum tempora indicare voluerit tempus in spelunca vitæ solitariæ impensum: iis igitur si addas triennium aut paulo plus, quod præcessit expugnationem urbis Hierosolymitanæ, annos facile quindecim reperies: cum duo tantum supersint reliquis gestis ante & post vitam solitariam usque ad reditum in Italiam. Sed neque absolute plures requiruntur, ut verum esse credamus, quod ait biographus de obitu omnium domesticorum beati Antistitis, ante susceptam vitam solitariam: nam nec numerum domesticorum determinat, nec omnes superstites fuisse dicit post recuperatam Terram sanctam; proindeque manet verisimile, quod eorum aliqui continuis itinerum laboribus ante succubuerint & aliqui tam in obsidione Hierosolymæ aliarumque urbium, quam in frequentibus acerrimisque certaminibus, quæ dictam obsidionem præcesserunt & subsecuta sunt, ceciderint, ita ut fugatis omnino e Terra sancta barbaris, pauci admodum superessent, qui & ipsi paulo post vulneribus, morbis, laboribus exhausti, e vivis decesserunt.
[35] [verisimilius annis 15, & in Italiam reversus,] Dixi autem spectato narrandi modo, probabilissimum esse, quod biographus per ferme decem annorum spatia indicaverit tempus vitæ solitariæ impensum & inde simul cum aliis adjunctis conjectari posse, moram Beati in Palæstina seu absentiam ex Italia nec multo breviorem nec multo longiorem fuisse quam annorum quindecim. Ea cautela usus sum, quia si quid aliunde obstaret, tunc congruenter sumi possent eadem verba pro toto temporis spatio, quo extra Italiam versatus fuerat, eorumque sensus esse: Dum talibus exercitiis .. insudaret, ferme decem annorum tempora revolvuntur, nempe a suscepta peregrinatione. Et sane si vera sit epocha mortis B. Bonfilii, quam, silente Silvestro, nec ullo alio producto testimonio, neoterici passim omnes figunt anno 1115, ætatis ejus 75, multo congruentius posteriore sensu intelligentur, ut sufficiens spatium reperiatur, ceteris Beati gestis a reditu in Italiam usque ad felicem obitum. Etenim juxta Silvestrum Beatus navi egressus, pedester Romam tetendit, obtinuitque a summo Pontifice, ut, episcopatu Fulginate in alterum translato, liceret sibi secedere in Storacense S. Mariæ, cui ante præfuerat, monasterium. Roma Fulginium, valedicturus gregi suo & substituto episcopo, se contulit, inde ad dictum monasterium. Hic aliquamdiu habitavit, sed quamdiu non dicitur; at cum improborum quorumdam monachorum, quod mores dissolutos coargueret, incurrisset odium, variasque perpessus fuisset injurias & contumelias, inde etiam recessit, locum sibi alium quæsiturus. Substitit in montibus Cingulanis, cellulam sibi construxit, ac vitam solitariam resumpsit. Et licet, verba sunt biographi, in remotis recessibus nemorum & montium habitaret, non potuit diutius occultari: nam sanctitatis ejus virtutumque præconium non solum ad vicinos, verum etiam ad remotos velociter pervolavit, … quorum plurimi erga sanctitatem ejus devotione multa & affectu nimio ducebantur: unde ad ipsum sæpius properantes, cupiebant ejus perfrui visione & alloquio perpotiri … Cumque ibidem homo Dei beatus Bonfilius episcopus ANNORUM SPATIUM PLURIMORUM … peregisset, in cœlum evocatus est.
[36] Hæc vera esse, nemo, referentis sanctitatem considerans, [obiit post annum 1115.] inficiabitur: at verisimilia mihi non sunt in sententia neotericorum, asserentium, B. Bonfilium moratum esse in Palæstina annis quindecim, id est, juxta calculos superius adductos, usque ad annum Christi undecimum vel duodecimum supra millesimum centesimum & tamen defunctum esse millesimo centesimo decimo quinto, quod tempus nimis angustum apparet pro veritate solius postremæ clausulæ, qua dicit beatus auctor, Bonfilium in montibus Cingulanis peregisse annorum spatium plurimorum. Quapropter vel obitum aliquot annis serius collocandum existimo, vel priora Silvestri verba, quibus ait, ferme decem annorum tempora revoluta esse, dum Bonfilius, in spelunca Palæstinæ degens, de reditu in Italiam admonitus fuit, ita sumenda, ut involvant totum, sicut dixi, peregrinationis tempus usque ad reditum in Italiam, sicque idem reditus statui possit anno circiter 1106, qui decimus fuit a suscepta peregrinatione & a quo usque ad Beati obitum novem saltem erunt residui pro gestis num. præcedente expositis. Primum tamen, utpote Relationi Silvestrinæ magis consentaneum, mihi præplacet, ideoque obitum signavi post annum MCXV, cui sententiæ adhærebo, donec proferatur fide dignum testimonium, unde ediscam, istum determinate annum a neotericis signatum non fuisse ex mero arbitrio, sicut pleræque aliæ ipsorum epochæ, quas inter etiam reputo Beati ætatem, annis 75 circumscriptam.
VITA
Auctore B. Silvestro Silvestrinorum fundatore.
Ex editione juxta autographum facta anno 1613, & collata cum ejusdem autographi fideli apographo Ms.
Bonfilius, episcopus Fulginas, prope Cingulum in Piceno (B.)
BHL Number: 1392
A. B. Silvestro.
PROLOGUS.
[Auctor amare conquestus de hominum, iniqua sectantium] Cunctorum a te amantium, o mundana vanitas, crudelissima inimica, tibique incumbentium dolosissima supplantatrix, adversus te obnixe conquerimus, innumerasque contra te voces plenas emittimus querelarum, quæ non solum seculares viros, utpote legistas, aliosque scientiis instructos liberalium facultatum, tuis virulentis blanditiis seducens, tibi cogis partim vanarum laudum desiderio, partim munerum interventu, in foro secularium judiciorum longis disputationibus quotidie, disertisque loquacitatibus militare; verum etiam clericorum, qui ad vacandum his, quæ Dei sunt, assumuntur, nonnullos eruditos peritia plurium facultatum, eisdem captiosis illecebris irretiens, importune impellis jugiter secularium potestatum palatia irrumpere, judicia frequentare, jurgiis & litibus insistere, præstare viris patrocinia, & frequenter causas iniquas impudenter & contra conscientiam longissimis declamationibus defensare: (proh dolor!) talia perpetrantes, talenta scientiarum, sibi a Domino traditarum, ad damnationis suæ cumulum in terra fodientes, abscondere non verentur.
[2] [& justa ac sancta negligentium, vanitate,,] Vere ventosa vanitas & vanissimo fumo similis, post modicum velociter in nihilum dissolvenda. Horum utrique tibi facundissimi, Deo muti, abstracti & illecti tua dulcedine venenata, elata mente de sua stulta sapientia inaniter gloriantur, & non modo superbiæ cornua extollunt nimis, verum etiam feriunt & opprimunt innocentes; quos ad te miserabiliter conversos, nisi resipuerint, pœnitentiam peracturi, vacuos, nudos, & nihil secum præter peccata portantes, de præsenti seculo nequam exeuntes, ad inferni tormenta trasmittis, gehennæ incendiis per infinita secula cruciandos. Quod igitur capti mundi hujus sapientia, quæ stultitia est apud Deum, & sapientia carnis, quæ etiam ipsa inimica est Deo secundum Apostolum, seducantur, nemo eorum saltem evigilare cernitur ad scribendum aliquid suæ saluti meritorium, Deo placidum, atque utile ad memoriam posterorum.
[3] [docet, cur,] Ecce enim nunc multorum annorum b curricula evolvuntur, quibus omnipotentis Dei famulus beatus Bonfilius de præsenti seculo noscitur emigrasse, & nemo ex prædictis stolidis sapientibus est inventus, qui religiosi Pontificis religiosos mores, quibus ejus vitæ sanctitas recte cognosceretur, curaverit utilibus cedulis annotare, & ea pie relinquere in archivio sanctæ Ecclesiæ utiliter conservanda ad ædificationem & memoriam posterorum. Nobis autem, qui nostrorum pungimur conscientia delictorum, tutius videbatur in angusto cellæ angulo residere, & mala propria diluere fontibus lacrymarum, quam præclara gesta Sancti cujusquam imperitis sermonibus offuscare. Verum quoniam hoc opus est a longis retro temporibus prætermissum, atque ante nos hactenus indiscussum, ad scribendum accedere cogimur duplici ratione: tum quia de multitudine advenientium ad tumulum Sancti hujus plurimi frequenter exigunt, si scripta de eo aliqua alicubi habeantur: tum etiam ne religiosa vita ejus & mores penitus de hominum memoria tollerentur.
[4] Cæterum quia secundum propheticum verbum: In antiquis est sapientia & in multo tempore prudentia: [quibus auxiliis,] & Domino præcipiente in Lege: Interroga patrem tuum & annunciabit tibi, majores tuos & dicent tibi; longævos senes, ferme ultra centenariam ætatem agentes, inquirere curavimus diligenter de vita & moribus sancti Viri, qui nostræ parvitati fideliter exinde retulerunt ea, quæ a suis majoribus se meminerant didicisse. Nos autem ipsorum antiquorum relationibus fidem non dubiam adhibentes, juxta Prophetam: Quod auribus nostris audivimus & patres nostri annunciaverunt nobis, de supradicto Sancto scribimus incunctanter
[5] Miracula siqua sane per eum in carne mortali degentem sunt divinitus perpetrata, [& quo modo Vitam, eatenus non scriptam, daturus sit;] non scribimus, pro eo quod ad nostri notitiam minime pervenerunt: sive quia ipse Sanctus, ut moris est Sanctorum, hæc studuit ob diligentissimam suæ magnæ humilitatis custodiam modis omnibus occultare, sive quia de labili mortalium memoria, ut fieri assolet, facillime deciderunt. Quæ vero post ejus decessum per eum Dominus gessit, ex parte aliqua documentis tradidimus litterarum. Nam hæc sunt, quæ sanctitatem ejus eximiam & merita gloriosa certiora reddunt, & probabilius clariora. Si quis autem curiosus scire cupierit universa, quæ per eum divinitus mirabiliter perpetrantur, ad tumulum ejus accedens, oculata fide ibidem poterit plenius edoceri, quam crebro sanitatum & curationum beneficia languentibus quibuslibet divina Clementia non desinat elargiri c.
[6] Nomen vero nostræ parvitatis, conscribi in Libro vitæ divinitus cupientes, [nominisque sui supprimendi causam allegat.] huic Operi, qui scribimus, idcirco non duximus inserendum d, ne contra nos irritaremus invidentiam æmulorum, qui sicut serpentes, linguas maledicas acuentes, maledictorum suorum in nos intorquerent jacula venenata, ipsi primo animas suas ex hoc læthali vulnere sauciantes. Ad hæc autem omnipotentis Dei auxilium invocamus, ut qui beato Bonfilio pontifici & confessori suo pie sancteque vivendi gratiam contulit, nostræ imperitiæ recte scribendi de eo tribuat facultatem. Lectorem hujus Operis flagitantes, quatenus si quid in eo invenerit minus idonee, minusve sufficienter positum, tanto nobis facilius ignoscat, quanto ex longo jam tempore a nobis est dictandi studium prætermissum: & quæ legerit, ob reverentiam Sancti hujus libenti animo piæ voluntatis devoto studio amplectatur. Nunc autem ea, quæ de ipso scribere disposuimus, ejus opitulantibus meritis, largiente Domino, inchoëmus.
ANNOTATA.
a Titulus is præmittitur in edito & Ms. exemplaribus: Incipit Prologus in Historia de Vita beati Bonfilii episcopi & confessoris.
b Centum circiter, ut ostendi in Commentario prævio num. 17.
c Inde liquido constat de antiquo Beati cultu.
d Nomen auctoris, B. Silvestri Silvestrinorum fundatoris, adjecta autographo nota prodidit ipsiusmet discipulus Benedictus de Saxoferrato. Vide Comment. num. 19 & seqq.
CAPUT I.
Beati natales; vita monastica; regimen monasterii.
[Nobiliter natus & pie educatus] Beatus igitur a Bonfilius fuit ex Auximo b parentibus nobilibus carne, sed spiritu nobilioribus, utpote Catholicis fide & Deum timentibus oriundus c. Quem erga Deum timorati parentes, dum baptismatis perciperet sacramentum, nominari Bonfilium, hoc est, bonum filium, mandaverunt: quod nomen præsagium fuit futuræ bonitatis ejus, quam sortiturus erat per gratiam concessæ Redemptionis & bonorum operum exercitia: unde mereretur appellari bonus filius & inter Dei filios numerari, sicut operibus postmodum claruit evidenter: qui infantiles annos simpliciter domi decurrens, cum ad pueritiam pervenisset, in ea positus, cœpit omnipotenti Deo devotus existere, atque eandem ætatem piis moribus transiens juxta modum intelligentiæ, sibi a Deo indultæ, ad appetenda cælestia jugiter anhelabat: cujus devoti Deo parentes, cum devotum ejus animum cognovissent, cœperunt ei gratanter concurrere, atque felicibus ejus actibus congaudentes, sicut eum carne genuerant, sic eumdem habere filium in spiritu cupiebant.
[8] [offertur abbatiæ S. Mariæ de Storaco;] Erat autem tunc temporis in ipsa diœcesi Auximana monasterium, quod sancta Maria de Storaco dicebatur, de quo usque ad hæc tempora reliquiæ aliquæ demonstrantur d, cujus abbas & monachi religiosam vitam agere ferebantur: quod religiosus & pius puer Bonfilius intelligens, ardenter desiderat eorum consortio copulari, suumque desiderium super hoc parentibus patefacit, atque instanter ab eis petit, quod hoc procurent ducere ad effectum. Ipsi vero petitionibus Deo devoti Pueri annuentes, eum secum ad memoratum monasterium perducunt: abbatem & monachos alloquuntur, Bonfilii pueri animum moresque insinuant; humiliter deprecantes, quatenus eum in monasterium suscipere dignentur in omnipotentis Dei obsequio enutriendum. Abbas ergo & monachi, insimul concilio habito, sæpe dictum Puerum suscipere decernentes, monent parentes de oblatione Pueri solemniter facienda e: quam monitionem parentes libenti animo suscipientes, ipsum Puerum secum ad monasterii oratorium perducunt, ibique coram altari, præsentibus abbate & monachis, omnipotenti Domino obtulerunt, in ejus reverenter servitio permansurum; a dictis abbate & monachis magnopere postulantes, ut eumdem Puerum instrui faciant in documentis & exercitiis litterarum: quibus peractis, parentes ejus, ibidem sub tutela cælestis Patris relinquentes Puerum, ad propria redierunt.
[9] [ubi instruitur & monachus fit ac sacerdos.] Susceptum autem Puerum abbas & monachi erudire cœperunt in scientia litterarum, regularibus disciplinis nihilominus instruentes, quem etiam Spiritus Domini secundum apostoli Joannis sententiam sua unctione de omnibus edocebat. Unde Puer ipse proficiebat in omnibus unctione prævia & magistra: quem etiam abbas, ipso tamen supplicante, tempore probationis impleto, monachum facit; professione accepta secundum formam Regulæ, sanctæ religionis eum habitum induendo. Transcendens autem Bonfilius rudimenta puerilis ætatis, cœpit esse bonæ indolis adolescens, & crescens corporali forma, crescebat in dies de virtutibus in virtutes; & cum in monasterio esset ultimus omnium tempore, sanctarum Scripturarum intelligentia omnes & sanctis moribus præcedebat. Erat namque secundum Regulæ præcepta Dominum Deum super omnia diligens, humilitate fundatus, paratus ad obedientiam sine mora, castitate nitidus, benignitate mansuetus, contemptor sui, fratrum amator, semetipsum subjiciens omnibus, sibi omnes tamquam dominos præferebat, & virtutum omnium floribus ornabatur: quem abbas & fratres talem esse perspicientes, communi consilio decernunt dignum promoveri ad Ordines clericatus, ad quos gradatim eumdem ascendere faciunt temporibus constitutis, usque dum in presbyterum ordinatur. Postquam autem fuit presbyter ordinatus, carnem suam jejuniis macerabat, nocturnis vigiliis & orationibus, canonicas horas præveniens, insistebat, psalmodiis & lectionibus sanctis frequenter & solicitus intendebat, semetipsum exercens in cunctis operibus pietatis.
[10] Præterea quædam obedientialis ecclesia f erat ipsi monasterio in diœcesi Fulginate, [Obedientiali ecclesiæ præficitur;] ad cujus regimen abbas & fratres de communi consilio transmittendum Bonfilium decreverunt. Bonfilius itaque obedientiæ necessitate compulsus, ab abbate benedictione petita & accepta, ad locum accedit, & regimen ecclesiæ suscipit memoratæ, & licet locum mutaverit, pium tamen animum & pia opera non mutavit: imo cum semetipsum inspiceret curæ præfectum animarum, magis ac magis studebat, ne superiori loco, cui præesse videbatur, inferior haberetur, & quia lucerna jam super candelabrum poni cœperat ardens & lucens, non poterat occultari, sed radios suos non solum ad propinquos, verum etiam ad longe positos prætendebat. Nam bonitatis ejus fama laudabiliter longe lateque discurrens, veram ipsius religionem omnibus declarabat; ad intuendum eum simul & audiendum plurimi properabant, cupientes ejus notitia perfrui, pariterque amicitiæ copulari: quibus Vir Domini monita salutis præbens, de divinarum Scripturarum fontibus doctrinæ fluenta largiter propinabat, quibuslibet, prout indigebant, satisfaciendo pro posse, ut gauderent, se suscepisse ab eo animarum suarum congruas medicinas, & lætantes ad propria repedarent. Episcopus vero diœcesanus & clerici ecclesiæ cathedralis cum presbyteris & civibus universis, cognoscentes Viri Dei bonitatem, religiosamque vitam ejus venerantes, ipsum affectu nimio diligebant, & eum frequenter videre cupiebant, ut ipsius valerent colloquiis & amicitia perpotiri; suasque illi devote animas commendabant, ut pro ipsis fundere preces ad Dominum dignaretur, quod ipse sollicitus implere curabat, non solum pro ipsis, immo pro omnibus caritate nimia & affectu.
[11] Interea dum in prædicto loco per virum Dei Bonfilium talia gerebantur, [eligitur abbas monasterii sui S. Mariæ de Storaco,] contigit, abbatem suum extremum diem claudere apud monasterium antedictum; ad cujus sepulturam monachi & conversi omnes unanimiter convenerunt; cui conventioni etiam homo Dei Bonfilius studuit interesse. Celebratis ergo ex more exequiis, & abbatis corpore tumulato, in capitulo conveniunt universi, diligenterque tractant, ad invicem conferentes de electione futuri abbatis canonice facienda: qui unanimiter sancti Spiritus gratiam ad sui auxilium invocantes; quasi divinitus inspirati, superna gratia largiente, Bonfilium concorditer nominant & eligunt universi. Quod vir Dei Bonfilius obnixe recusans, se indignum omnimodis asserebat: tandem cunctorum fratrum precibus & supplicationibus adstrictus, atque ipsis eum terribiliter adjurantibus, tandem aliquando acquievit. Electione autem ipsa rite, ut dictum est, celebrata, atque ut moris erat, per diœcesanum episcopum confirmata, Bonfilius homo Dei veluti gravi onere oneratus, formidolose curam monasterii suscepit & regimen animarum ad Dei omnipotentis gloriam.
[12] [quod pie et prudenter gubernat,] Constitutus ergo in officio abbatiæ; sollicitudine sedula meditatur, quale quantumque onus susceperit, animas videlicet regere, atque multorum moribus deservire: cuive susceptæ villicationis rationem reddere oporteret, semetipsum in omnibus circumspectans, carnem propriam acribus jejuniis acrius edomabat; vigiliis & orationibus solito prolixius insistebat, & in cunctis exercitiis spiritualibus se imitabilem tam subditis, quam aliis se cernentibus exhibebat. Regularis disciplinæ arduum institutum tam districte ab eo in monasterio servabatur, ut nemini liceret aliter, quam Regula præcipit, agere, neque per quælibet illicita deviare? & quia in divina Lege per supernam gratiam erat doctus, noverat, unde nova & & vetera proferebat, capacioribus atque provectioribus animis apertiori prædicatione divinorum eloquiorum præcepta Dominica proponebat; durioribus vero atque tardioribus intellectu eadem divina præcepta bonorum operum vivis vocibus demonstrabat, mites & obedientes discipulos, atque spiritualibus exercitiis intentos benignissimi Patris more confovens, suscipiebat in visceribus caritatis, & eosdem, ut ad meliora studerent proficere, sæpius precabatur: cervicosos vero si quando deprehendebat in monasterio, superbos, duros & inobedientes, nec non & contumaces, diri magistri more, cum caritate tamen, severius corrigebat, & divinam retributionem in omnibus cogitans, his & aliis spiritualibus exercitiis infatigabiliter insistens, felicitatis æternæ mercedem copiosam a bonorum omnium Largitore spe certissima præstolatur: sed non est, cur hic diutius commoremur; est nobis ad alia, eademque majora properandum.
ANNOTATA.
a In apographis subnectitur Prologo titulus iste: Incipit Historia ejusdem B. Bonfilii episcopi & confessoris: dein sequitur Vita absque ulla capitum divisione, quam nos faciendam duximus propter Annotata.
b Auximum, (incolis Osimo) civitas est antiqua & nobilis in Marchia Anconitana.
c De Beati stirpe & anno natali consule Comment. prævium num. 25 & seq.
d Monasterium istud, teste Jacobillo, situm erat prope Montem Filatranum, ac proin media circiter via inter Auximanam & Cingulanam civitates. Porro licet significet biographus, jam tum suo tempore destructum fuisse, & hodieque dirutum esse confirmet Jacobillus, ejus tamen ecclesia etiam nunc exstat, ut monet reverendissimus Franceschinus in margine apographi nostri Ms. his verbis: Isthæc ecclesia ingentis quidem molis, sexto ab urbe Cingulana distans milliario, etiamnum incolumis servatur, ut nunc juris est purpurati Patris.
e De solemni ista, in Ordine S. Benedicti olim observata, puerorum oblatione disserunt Menardus in Notis ad cap. 66 Concordiæ Regularum; Mabillonius part. 2 Sæc. 4 Benedict. in Præfatione num. 199 & Sæc. 6 item in Præfatione num 36; Marrenius de Antiquis monachorum ritibus lib. 5 cap. 5, & fuse Cangius in Glossario ad vocem Oblati, quos videat curiosus lector.
f De hac ecclesia ceterisque hoc numero contentis nonnulla observata sunt in Comment. prævio num. 28 & seq.
CAPUT II.
Electio ad episcopatum; gubernandi ratio; iter in Terram sanctam, mora ibidem & reditus in Italiam.
[Electioni de se factæ ad episcopatum Fulginatem primo reluctatur;] Cum vero annos plurimos in cura & regimine monasterii peregisset, crescentibus ejus venerabilibus meritis, dona supernæ gratiæ in eo pariter crescebant, divina Clementia largiente. Nam dum per ipsum in monasterii regimine positum tam egregia opera tamque magnifica gererentur, contigit per idem tempus, de hoc seculo migrare episcopum Fulginatem a; ejusque corpore, ut moris erat provinciæ, tumulato, cathedralis ecclesiæ in unum conveniunt clerici universi ad electionem novi præsulis faciendam, preces supplicationesque ad Deum fundentes, corde humillimo deprecantur, quatenus omnipotens Deus sancti Spiritus gratiam infundendo, ejus personam idoneam revelare & tribuere dignaretur, quæ super eos digna esset fungi officio præsulatus: tunc unus eorum, cujus forte non inferior auctoritas habebatur, tamquam divino Spiritu edoctus, idoneum ad hoc officium suscipiendum & dignum virum Dei abbatem Bonfilium nominavit. Ceterum cuncti factam nominationem, qui aderant, audientes, referentes omnipotenti Deo gratiarum proinde actiones, unanimes, uno ore in episcopum petunt ipsum, eumque universi pariter elegerunt: electionem vero ipsam, ut jura canonica exigunt, manu publica roborantes, curant per peritiores & magis idoneos ex se ipsis ad Dei hominem Bonfilium destinare, ipsum magnis precibus magnisque supplicationibus deprecantes, quatenus eorum magis quam sui misertus, eamdem electionem de se factam acceptans, ratam habere atque suscipere dignaretur: quod mox ut Dei famulus Bonfilius intellexit, utpote suæ nimiæ humilitatis curiosissimus zelator, molestissime ferens, tristis atque animo perturbatus, seque accusans, semetipsum cœpit indignissimum proclamare, asserens, quod in monasterii regimine positus, ipsum officium bene nullatenus adimpleret, minusve sufficienter gereret ejus curam; quanto ergo minus idonee pontificalem cathedram tenens, sufficientem curam gereret cleri, & totius populi civitatis, & hac se ratione asserebat, electioni de se factæ minime consentire.
[14] Tunc nuncii ad ipsum directi: Venerabilis Pater, [dein acquiescit,] inquiunt, vestræ paternitati est sollicite providendum, ne, si pro vestra nimia humilitate omnipotenti Deo placere cupitis, pro hac ipsa ejus sanctissimæ voluntati deprehendamini repugnare: nam, Scriptura teste, pugnare contra Dominum non est facile: unde certo certius cognoscatis, quod ex sua magna dispensatione, suaque sanctissima voluntate credimus firmiter esse gestum, quod absque ullo nostro studio & conscientia vel cujussibet alterius pro vobis fecit nos divina Providentia in vestram electionem sine omnis contradictionis obstaculo unanimiter concordare: quia ergo, sicut dicit Apostolus, vocati estis a Deo tanquam Aaron; oportet, vos omnis contradictionis pertinaciam deponere, cervicem vestram divinæ dispensationi subjiciendo, ejus sanctissimæ voluntati obedire humiliter ac devote; quibus rationibus evidenter vir Dei Bonfilius superatus, vehementer expavit, ne divinæ contrarius existeret voluntati, & contradictionem, quam pro sua humilitate tuenda fecerat, prætermittens, consensum tandem aliquando electioni præbuit de se factæ. Unde prædicti nuncii plurimum jucundantes, veloci cursu ad eos, qui se miserant, redierunt, narrantes pariter, quæ cum Dei homine Bonfilio tractaverunt, & quomodo consensum electioni, quæ de se facta fuerat, præbuisset.
[15] [& Romæ consecratur episcopus;] Tunc illi ex hoc nimium lætabundi gratiarum actiones unanimiter Domino reddiderunt, electionem supradictam & consensum Dei filii Bonfilii per nuncium idoneum procurant ad Apostolicam Sedem destinare; cujus confirmationem, postquam eo perventum est, largiente Domino, facillime impetrarunt. Post hæc igitur paucis evolutis diebus, vir Dei Bonfilius, supplicantibus clero & populo civitatis prædictæ, ad eam voluit personaliter pervenire: quem clerus & populus cum honore maximo & summa reverentia susceperunt, eumque post modici temporis intervallum cum societate idonea ad Sedem direxerunt Apostolicam consecrandum: de quo summus Pontifex b ejusque collaterales, examinatione habita diligenti, cognitaque bonitate Viri, cum ejus honestam personam, vita, moribus ac scientia idoneam reperissent, cooperante sancti Spiritus gratia, eumdem in episcopum consecrarunt; quem postmodum cum episcopali privilegio & sua gratia remiserunt ad suscipiendum regimen, gerendamque curam ecclesiæ Fulginatis.
[16] [eo munere aliquot amsos] Episcopali igitur cathedra sublimatus, juxta Prophetam, non est exaltatum cor ejus, neque oculi sunt elati, sed humilitate majori semetipsum deprimens, pristinam morum suorum gravitatem prioremque mansuetudinem per omnia sequebatur, considerans diligenter, quod eum magis prodesse oporteret quam præesse, & hoc in ejus mente meditatione assidua versabatur. Noverat siquidem secundum documentum eximii doctoris Gregorii, quod tantum debet actionem populi actio transcendere præsulis, quantum distare solet a grege vita pastoris: hinc namque studebat sollicite se metiri, quanta necessitate tenendæ rectitudinis cogitur, sub cujus æstimatione populus grex vocatur. Unde summopere laborabat, ut persisteret cogitatione mundus, actione præcipuus, discretus in silentio, utilis in verbo, singulis compassione proximus, præ cunctis contemplatione suspensus, bene agentibus per humilitatem socius, contra delinquentium vitia per zelum erectus: internorum curam in externorum occupatione non minuens; externorum providentiam internorum sollicitudine non relinquens: & inter hæc exercitia sanctitatis, quibus sollicitus sedulo intendebat, compassione serventi oppressis quibuslibet condolebat, eorumque afflictionibus pie compatiens, miseratione promptissima succurrebat.
[17] Benignis siquidem oculis intuebatur publice mendicantes, [pro dignitate sua egregie perfunctus,] misericordiæ operibus summopere procurans eorum indigentiam sublevare; esurientes namque reficiebat, sitientibus potum dabat, nudos & incedentes absque vestitu contegebat exhibitis indumentis, in domum peregrinos & hospites inducebat. Hæc omnia, divina Gratia largiente, operibus assiduis adimplebat: sanctæ prædicationis exhortationibus Scripturas sanctas sibi subditis tam clericis, quam laicis aperte jugiter declarabat; pro his ergo tam egregiis moribus, quibus per divinam gratiam homo Dei Bonfilius episcopus plenus erat, de admirabili vita ejus, tanquam de bono pastore suarum animarum & diligentissimo patre, clerus & populus universus magnifice lætabantur. Decennium c ferme in episcopatu positus pertransivit, his aliarumque virtutum charismatibus roboratus, denique videndi Terram sanctam & loca, in quibus humani generis Redemptor, Dei & Virginis Filius Dominus noster Jesus Christus, propter nos & propter nostram salutem de cælis descendens, nasci, pati, mori & resurgere voluit, mentem ejus fervens desiderium inflammavit.
[18] Per idem vero tempus contigit, quod fera gens Sarracenorum, [sum crucesignatis iu Orientem trajicit;] aliæque barbaræ nationes, transgredientes limites Christianos, atque barbarice frementes, Christicolas quoslibet horribiliter jugulantes, atque eorumdem plurimam stragem dantes, occupant d Terram sanctam, & in sanctis locis atrocissime grassabantur: unde nonnulli Christianorum de partibus cismarinis, remissione peccatorum eis indulta a summo Pontifice e, crucesignati magnopere transfretabant in subsidium Terræ sanctæ. Tunc etiam vir Dei Bonfilius episcopus desiderium, quod dudum mente conceperat, cupiens ducere ad effectum, a summo Pontifice licentia impetrata, crucesignatus, assumptis secum de familia sua clericis & laicis, qui ad hoc opus idonei & utiles videbantur, nec non sumptibus & aliis necessariis præparatis, ipse, nave inventa, omnipotente Deo propitio, cum aliis secum navigantibus incolumis transfretavit. Duces vero & principes populi Christiani, transitu universaliter peracto, & congregato Christianorum exercitu copioso, atque invocato de cœlis auxilio Domini nostri Jesu Christi, ut moris est, suas acies ordinantes, proficiscuntur ad debellandos inimicos Crucis Christi, dictos Sarracenos, aliasque barbaras nationes, & omnipotente Deo propitio illis facto, cunctis hostibus effugatis & viriliter expugnatis, Terram sanctam ab eorum feris infestationibus liberam omnimode reddiderunt f.
[19] Servus autem Dei Bonfilius episcopus per divinam gratiam sui voti compos effectus, [sacra loca invisit, & in spelunca ibidem vivit solitarius;] omnia loca sancta, in quibus nostræ redemptionis sacramenta peregit Dominus noster Dei Filius Jesus Christus, studuit personaliter visitare: atque in eis per singula preces supplicationesque plurimas cum lachrymis offerens, in ipsum Filium Dei ardenti contemplatione intendebat, eumque videbatur quasi visibiliter intueri. Enimvero dum beatus Bonfilius divinis contemplationibus & laudibus aliquandiu intenderet in partibus transmarinis, socii omnes, quos secum de domo sua duxerat, omnipotentis Dei jussu ex hac luce universaliter subtrahuntur; quibus ad Deum præmissis eorumve corporibus traditis honestioribus sepulturis, atque omnipotenti Deo precibus oblatis, & pro eorum salute Missarum solemniis celebratis, beatus Bonfilius solus remanet suorum solatio destitutus: sed licet sibi deesse exteriora solatia viderentur, solito more suo per sanctarum orationum instantiam, sanctasque meditationes in Scripturis sanctis frequenter ad divina solatia recurrebat: sicque in contemplationibus divinorum cælitus consolatus, exteriorem desolationem fere minime sentiebat. His ita gestis, servus Dei Bonfilius episcopus, quasi liber ab omni cura redditus seculari, in quandam eremi partem secedit, ibique speluncam inventam incipit habitare, vitam eremiticam peracturus, in qua soli Deo vacans in jejuniis, vigiliis & orationibus, cunctisque spiritalibus exercitiis vitæ suæ terminum cum æterno præmio a Domino præstolatur.
[20] [e cælo monitus redit in Italiam.] Et dum talibus exercitiis, diebus ac noctibus in spelunca positus, insudaret, ferme decem annorum tempora revolvuntur g & tunc in visione divinitus admonetur, ut in Italiam reversus, curet patriam propriam visitare: quod ubi Vir sanctus agnovit, suam postponens facere voluntatem, & divinæ obedire cupiens per omnia voluntati, mox de cella egressus, quasi valefacturus sanctis locis, nec non & oratoriis Terræ sanctæ, cuncta personaliter suis pedibus peragravit, atque in eisdem per singula preces, supplicationesque plurimas, & gratiarum offerens actiones, omnipotenti Deo suam animam intentissime commendabat. Exinde autem ad portum maris veniens, navem ad reditum in Italiam quæsiturus, quam cum divino nutu reperisset, nautas pro sua evectione rogat, qui precibus ejus hilariter annuentes, pollicentur ei, divina favente Clementia, ipsum secum in nave ferre, in Italiam transituri: at ibi idoneum tempus advenit, ascendentibus illis navem, beatus Bonfilius ascendit pariter cum eisdem, & flantibus secundis ventis, cœperunt per alta maris æquora navigare, & non post multos dies, largiente Deo, ad optatum portum pervenerunt, Italico littori applicantes.
ANNOTATA.
a Juxta Catalogos episcoporum Fulginatium fuit is Actius seu Azo, qui concilio Romano anni 1059 ita subscriptus legitur apud Labbeum tom. 9 Conciliorum
Col./em> Azo episcopus Fulinensis: certe hunc inter & Beatum nostrum non datur medius.
b Recentiores passim Gregorium VII fuisse dicunt, & recte; siquidem anno 1078, ut iidem scribunt, vel non multum ante dictum annum Bonfilius consecratus fuerit episcopus. Gregorius quippe Pontificatum gessit ab anno 1073 usque ad 1085. Vide, quæ de Beati nostri primordiis episcopatus allata sunt in Comment. prævio num. 30 & seqq.
c Decennium istud quomodo verisimillime intelligendum, dixi in Comment. prævio num. 32.
d Occupabant legendum existimo; sicut mox grassabantur; neque enim tum primum barbari occuparunt Terram sanctam, sed alii aliis succedentes, durius id temporis habebant Christianos, totique Græco imperio, cujus nuper magnam partem in potestatem suam redegerant, ruinam minitabantur.
e Urbano II, de cujus pro expeditione Hierosolymitana impigris laboribus videri possunt historici passim obvii.
f Exspirante seculo XI. Vide Comment. num. 33.
g Redi ad dictum Commentarium num. 34 & seq.
CAPUT III.
Abdicatio episcopatus; reditus ad monasterium; injuriæ ibidem Beato illatæ.
[Impetrata Pontificis Romani] Post hæc vir Dei Bonfilius episcopus de navi egressus, pedester ambulans, paupertatis necessitate coactus, aliquantisque elapsis diebus, ad urbem Romam perveniens, diligenter studuit sanctorum Petri & Pauli apostolorum limina visitare, plurimisque ibidem orationibus fusis, Domino & sanctis Apostolis ejus gratiarum referens actiones, conspectui semetipsum Apostolico præsentavit. Ceterum summus Pontifex a, cum eum agnovisset, recordatus, cujus vitæ & sanctitatis dudum in monasterio fuerat & ecclesia Fulginate b, ipsum benigne & charitative ad pacis osculum suscipit, eumque alacriter intuens, mirabatur: audierat enim, eum ante aliquot annos cum sociis, quos secum duxerat, de hoc seculo decessisse; unde inter cetera, quæ ei locutus est, hoc etiam intulit, dicens: Noveris, carissime Frater, ante hos annos rumores nos de te & tuis sociis suscepisse, quod viam universæ carnis fueratis ingressi, postquam in Terram sanctam, Deo propitio, pervenistis; unde nos & fratres nostri providere curantes pastorali sollicitudine ecclesiæ Fulginati, cujus auctore Deo cathedram suscepisti, ne sine episcopali regimine diutius remaneret, quemdam idoneum in episcopum ordinantes, eumque tibi substituentes, duximus transmittendum ad regimen ecclesiæ memoratæ c: verum quia te omnipotens Deus usque ad hæc tempora conservavit, & ad nos retransmisit de partibus Terræ sanctæ, ecclesiam tuam tibi restituimus, ad quam fueras ordinatus, episcopo tibi substituto de alia ecclesia provisuri.
[22] Cui vir Dei Bonfilius episcopus: Beatissime Pater, [licentia dimittendi] inquit, pro magno beneficio vestræ eximiæ largitatis mea parvitas gratiarum omnimodas actiones refert humillime vestræ reverendissimæ Sanctitati: verumtamen cupio, Sanctitatem vestram meam insufficientiam non latere: nam corporalis infirmitas & imbecillitas senii longioris, meæ parvitati valde obsistunt ad episcopalia onera subeunda: unde obnixe supplico Apostolicæ Sanctitati, quatenus meam parvitatem exonerare dignemini a cura episcopalis officii & sollicitudine pastorali; cum æger corpore sim, confectus senio longiori, etiamque ad quietem monasterii redire mea infirmitas desideret vehementer: ad ecclesiam vero Fulginatem, quia injungitis, properabo valefacturus substituto mihi episcopo, clero & populo civitatis: ex magna enim omnipotentis Dei dispensatione credo firmiter esse gestum, quod per vestram Sanctitatem ille mihi sit substitutus, ut amodo senex, infirmus & debilis ab episcopalis curæ sollicitudine & laboribus requiescam. Summus ergo Pontifex clementer annuens supplicationibus Viri Dei, reditum sibi dignatur ad monasterium indulgere, a cura episcopalis officii, ut postulaverat, absoluto: & licet eum voluerit ab episcopalis curæ pondere sublevare, ei tamen pie in honore permanere indulsit, & episcopali dignitate; & hoc modo eum cum sua benedictione & gratia permisit ad monasterium properare.
[23] [episcopatum; valedicit] Beatus ergo Bonfilius episcopus admodum lætabundus de adepta licentia, quam optavit, iter arripiens, nuncium ante se misit, mandans, ut Fulginium d velociter properaret, illi civitati suum reditum nunciando, quod postquam innotuit ibidem episcopo existenti, clericis & populo civitatis, videlicet quod beatus Bonfilius, dudum eorum episcopus, adhuc viveret, & quod ad eos tunc temporis personaliter accedebat, universi summa lætitia jucundantes, certatim sibi obviam processerunt: omnipotenti Deo gratias agentes, ejusque magnificentiam collaudantes, quia Viri Dei visione & alloquio adhuc perfrui mererentur, ejusque benedictionem ardenter suscipere cupientes, ab eo caritative Crucis signaculo benedicti, ad pacis oscula sunt suscepti. Exinde B. Bonfilius ad civitatem perveniens, comitantibus ipsum cunctis, qui sibi obviam processerunt, oratorium ingreditur ecclesiæ cathedralis, omnipotenti Deo immolans suorum vitulum labiorum e, pro communi salute omnium ferventius deprecatur: postmodum vero a substituto sibi episcopo & clericis cunctis caritative valde in hospitium est susceptus, atque humanissime procuratus in omni officio caritatis, quamdiu sibi cum eis libuit commorari.
[24] [Fulginatibus & ad cœnobium suum revertitur;] Denique beatus Bonfilius, aliquot diebus evolutis, quibus eos sui præsentia consolatur, substitutum sibi alloquens episcopum memoratum, & cum eo clericos universos, plurimas eis gratiarum studet reddere actiones pro sibi immensis * officiis charitatis, monuitque eos pariter, quod divinum timorem in suis pectoribus, & ferventem ejus sine intermissione teneant ad invicem charitatem, lucis exempla, eximiæque sanctitatis semper animabus sibi subditis non desinant demonstrare, ut cum eis in superno regno æternum præmium percipiant & gaudium sine fine. Post collocutionem autem, quam breviter cum eis habuerat de sanctitate charitatis & virtutibus obtinendis, cunctis valefaciens, assumptis sociis itineris, iter arripit, ad monasterium, de quo dudum in episcopum assumptus fuerat, reversurus, quem episcopus & clericorum nonnulli per aliquod spatium itineris prosequuntur. Exinde benedictionem ab eo humiliter postulantes, capitibus inclinatis, suasque illi animas commendantes, ad propria revertuntur.
[25] [ubi benigne primum excipitur;] Beatus igitur Bonfilius ad monasterium S. Mariæ de Storaco perveniens, ab abbate ipsius loci, cunctaque congregatione, nec non & rusticis incolentibus ipsam villam, cum omni devotione & reverentia est susceptus, qui oratorium ingrediens, omnipotenti Deo & beatæ semper Virgini Dei Genitrici Mariæ laudes & gratias referens copiosas, precibus & devotis supplicationibus suam eis animam intentissime commendavit. Oratorium egressus, abbatem & cunctam congregationem ad pacis oscula cum charitate suscipere non omittit, ut mos est peregrinis, redeuntibus de partibus Terræ sanctæ, reseditque cum eis, spiritualia & consolatoria verba proponens de his, quæ ad salutem pertinent animarum: post dulcia itaque cælestis vitæ colloquia abbatem & monachos precibus humillimis deprecatur, quatenus sibi assignare cellam in monasterio dignentur, separatam a communibus officinis, in qua quiescere valeat, utpote longo senio jam defessus, & liberius die noctuque vacare his, quæ Dei sunt, absque strepitibus & rumore: cujus petitionibus abbas & monachi annuentes, separatam cellam, ut postulaverat, assignarunt cum utensilibus, quæ necessaria videbantur; adhuc autem inibi superstites erant aliqui monachi & conversi de his, quos Vir beatus in sancta conversatione studuerat educare, qui ei sollicite intendebant in omni devotione & officio charitatis.
[26] Ubi ergo beatus Bonfilius cellam ingreditur ferventi animo, [sed dein improborum vitia corripiens,] licet præ nimia senectute corpore jam defesso, fervens tamen spiritu, silentio, jejuniis, vigiliis, orationibus & lectionibus sacris, diebus ac noctibus pervigil, insistebat. Cellulæ habitationem minime deserebat, neque deforis vagabatur, nisi cum ad oratorium veniebat ad percipienda Dominica Sacramenta & Missarum solemnia celebranda, seu cum opportunitas se ingereret congregationi proponere aliisque quibuslibet verbum Dei; sane quia religiosis viris & consummatæ perfectionis antiqui hostis certamina & insidiæ numquam desunt, ut eo probatiores, perfectioresque divino conspectui habeantur, quo ipsum antiquum hostem in tentationum certaminibus fideliter sunt inventi, & viriliter superasse. In ipso siquidem sæpe dicto monasterio dissolutioris vitæ, lasciviorumque morum quidam monachi habebantur, quorum dissoluta vitia, lascivia, levitas reprobique mores ipsorum animabus erant perniciosa, aliisque de monasterio periculosa propter malum exemplum, atque intolerabilia videbantur; cumque diu in suis perversitatibus & pravis moribus morarentur, nec aliquando resipiscentes desisterent ab inceptis, tandem suæ pravitatis clamor in aures servi Dei Bonfilii episcopi introivit; quibus vir Domini Bonfilius episcopus, ut intellexit, valde condoluit, tum pro suarum periculo animarum, tum etiam ne ipsorum occasione alii de monasterio nevo infamiæ notarentur: sed tempus idoneum præstolatur, videlicet cum abbas capitulum congregavit, cui vir Dei Bonfilius episcopus studuit interesse & præmissa ex more suo exhortatione de sanctarum auctoritatibus Scripturarum, charitative ac modeste sermonem suum convertit ad prædictos monachos dissolutos, eosque affectu diligentissimi Patris valde benigne valdeque humiliter pro suis excessibus increpavit.
[27] Verum quia scriptum est: Sicut acetum in nitro, [maltis injuriis] sic qui cantat carmina cordi perverso f, Sarabaïtæ g sæpe dicti, falso monachorum nomina baiulantes, unde suam debuerunt minuere malitiam, augmentarunt, unde debuerunt proficere, defecerunt. Illico serpentino more venena suæ malitiæ in sanctum Virum lingua maledica intorserunt, ipsum superstitiosum impostorem, senem fatuum & insanum furore freneticorum ore sacrilego conclamantes, & velut furibundi multa his similia garrientes, in eum injuriosa plurima inferre, & atrocia minabantur. Sed Vir Dei post acceptas contumelias, post mala sibi pro bonis reddita, tamquam de bono opere lapidatus, tranquilla nihilominus mente surgens de loco capituli, redire in cellam velociter festinavit; ubi pro acceptis contumeliis actiones reddens Domino gratiarum, ipsum pro salute se prosequentium fideliter exoravit. Ceterum Sarabaïtæ sæpius nominati, suggerente suo patre diabolo, cujus malitiam sequebantur, maligno spiritu nequitiæ inflammati dolis, contumeliis fraudibusve de monasterio expellere virum Dei Bonfilium machinantur.
[28] Erat enim tunc hiemis asperioris tempus & frigidus valde aër, [afficitur.] cum nives copiosæ ruerant, & terram rigens glacies constringebat: quæ cuncta ipsorum frigidissimæ malitiæ per omnia concordabant; qui deliberatam nequitiam adimplere ferventissime cupientes, ad latrinam, quam non longe a sua cella Vir Dei habebat, perperam venium & latenter, atque lignamina sedilis, cui Vir Dei sedebat super; cum naturæ superflua egerere oporteret, clandestine sevierunt *, ut cum nocturnis horis ad supersedendum homo Dei Bonfilius juxta suam consuetudinem adveniret, ruente sedili, ipse pariter rueret foveam in cænosam; quod & factum est, prout a prædictis nequam Sarabaïtis fuerat machinatum; sed ubi servus Dei Bonfilius episcopus in cænosam foveam se comperit decidisse, licet intempestæ noctis silentio & quiescentibus cunctis, qui in monasterio morabantur, contra suam tamen consuetudinem, insolita necessitate coactus, sibi dilectos monachos, quos ipse instruxerat regularibus disciplinis, rupto silentio, altiore voce convocat nominatim: qui stupefacti clamore insolito Viri Dei, surgentes velociter, ubi vox ejus audiebatur, ad foveam cucurrerunt, eumque inde sublevantes, ad cellam reducunt, ignem parant, calefaciunt aquam, eum exuunt vestibus sorditatis, atque carnem Viri Dei & vestes a cænosis sordibus abluentes, strato lecto propter imminens frigus, denuo ipsum quiescere coëgerunt. De tribulatione autem illata Viro Dei præ nimia tristitia uberiores lachrimas effuderunt, quos Dei Servus blande consolatur, inquiens, quod in regnum Dei per multas tribulationes nos oporteat introire.
ANNOTATA.
a Beatus peregre profectus est sub annum 1096, proinde sive decem dumtaxat annis abfuerit, sive quindecim, ut nobis probabilius est, non alius hic Pontifex designari potest, quam Paschalis secundus, qui ab anno 1099 usque ad 1118 universam Ecclesiam gubernavit.
b Paschalis secundus, dictus antea Reinerus, monachus Cluniacensis Romam venit Gregorio VII Pontifice, a quo creatus est presbyter Cardinalis tituli S. Clementis, intra annos scilicet 1073 & 1085, sicque B. Bonfilium novisse potuit abbatem & episcopum.
c Ughellus & Jacobillus Andream Fulginatem, quem vicarium generalem delegerat, abiens Bonfilius, substitutum ipsi fuisse episcopum scribunt anno 1099, quod si hauserint ex instrumento fide digno, sequetur, id factum esse mox initio Pontificatus Paschalis, qui mense Augusto dicti anni consecratus est, &, ut præferunt verba biographi, Andream episcopum statuit.
d Fulginium, cujus jam sæpe facta est mentio, civitas est ditionis Ecclesiæ in Umbria, incolis Foligno, sita ad Tiniam fluvium.
e Hanc phrasim desumpsit auctor ex Osee cap. 14 ℣ 3, ubi ista leguntur: Tollite vobiscum verba, & convertimini ad Dominum: & dicite ei: Omnem aufer iniquitatem, accipe bonum: & reddemus vitulos labiorum nostrorum; id est, sacrificia laudem ac preces.
f Proverbiorum cap. 25 ℣ 20: Acetum in nitro, qui cantat carmina cordi pessimo: qui textus diversimode exponitur, ut videre est apud interpretes; noster secutus est S. Gregorium, qui per carmina intellexit suaves monitiones, per cor pessimum valde malignum & sceleratum, atque ita disseruit lib. 1 in Ezechïelem Homilia 9: Acetum quippe si mittatur in nitro, fervescit nitrum protinus & ebullit. Et perversa mens, quando per increpationem corripitur aut prædicationis dulcedinem bona suadetur, de correptione fit deterior: & inde in murmurationis iniquitate succenditur, unde debuit ab iniquitate compesci.
g Sarabaïtæ linguæ Ægyptiacæ proprietate dicuntur, qui sibi vivunt, aliorumque disciplinam renuunt, & de quibus in Regula Magister apud Menardum in Concordia Regularum pag. 105: Tertium vero monachorum deterrimum genus est Sarabaïtarum, quod melius adhuc laïcum dixissem, si me propositi sancti non impediret censura. Plura de iisdem videri possunt tum sequenti pagina, tum etiam proxime præcedenti in Notis Menardi ad Regulam S. Benedicti.
* l. impensis
* l. secuerunt
CAPUT IV.
Recessus e monasterio; vita solitaria; obitus; sepultura; miracula.
[Valere jussis abbate & monachis,] Sarabaïtæ autem sæpius nominati, cum Dei Servo tam atroces injurias irrogassent, obstinata mente indurati nimium, in sua malitia permanserunt, a suis pravis moribus in nullo penitus immutati, neque pro ceteris malis suis, neque pro contumeliis, quas Dei Famulo duxerant irrogandas, pœnitudinem aliquatenus habuerunt. Ubi ergo Dei famulus Bonfilius episcopus intellexit, quod obstinato animo in sua firmiter statuunt malitia permanere, utilius rectiusque judicat, induratæ malitiæ dare locum, obstinatamque invidiam declinare, quam incassum ibi residens, ipsorum nequitiam amplius irritare: formidans, ne impiis in sua impietate atrocius induratis, ipse a tramite suæ rectitudinis aliquatenus declinaret, Domini Jesu Christi in Euangelio mandantis pariter reminiscens: Si in civitate una vos fuerint persecuti, humiliter in alteram fugiatis. Post modici vero temporis intervallum vir Dei servus Bonfilius episcopus comperto, quod abbas & monachi in capitulo convenissent, ad eos illico properavit, prostratoque in terram corpore, coram eis regularis disciplinæ more obvolvitur pedibus singulorum, atque ab eisdem humillima supplicatione veniam deprecatur: exurgens autem a terra cum magna mentis mansuetudine, vultuque eos placido allocutus, mente devota pro eis exorabat Dominicam majestatem, quatenus pro misericordiæ operibus, quæ sibi impendere studuerunt, copiosam eis mercedem a cælesti regno retribuere dignaretur.
[30] Scio, inquit, carissimi fratres, certissime peccatis meis facientibus, [secedit in montes Cingulanos.] me vestrum collegam penitus non mereri, atque indignissime in hoc sancto monasterio remorari: unde vos omnipotenti Deo & ipsius gratiæ recommendo, quatenus consortes effici mereamini civium supernorum. Nam licentiatus a vobis amodo recedo, quæsiturus locum, quem divina mihi Clementia dignabitur indulgere, in quo mea infirma senectus requiescat, pœnitentiam peractura; sed devote supplico, ut apud omnipotentem Deum meam infirmitatem vestris orationibus adjuvetis: & his dictis de monasterio egrediens, iter arripit, ad dilectam sibi vitam solitariam locum habilem quæsiturus, quam dudum annis plurimis fuerat expertus in partibus transmarinis: pergens itaque, diligentius inquirebat, ubi suo desiderio locum idoneum inveniret. Cui plurimi indicarunt, quod locum, qualem desideraret, nancisci valeret in montibus Cingulanis, qui sancta Maria de Fara a dicebatur, situm in remota convalle excelsis montibus circumdata, quæ arboribus magnis & vetustis, condensisque nemoribus erat plena: unde locus ipse amenus ad vitam solitariam cernebatur, tamen terribilis pluribus propter sui nimiam solitudinem existebat: ad quem Dei famulus beatus Bonfilius episcopus perveniens, confisus de omnipotentis Domini bonitate, voluntati cujus semetipsum per omnia committebat, incepit intrepidus habitare.
[31] [ubi in solitudine reliquum vitæ transigit:] Qui sibi cum cellulam, solitariorum more ex vili materia, hoc est, de miricis & filicibus construxisset, quarum ibidem rerum copia habebatur, gratulabundus in ea positus, in magna jam quiete solitudinis, quamdiu optaverat, secundum consuetudinis suæ modum jejuniis, vigiliis, psalmodiis, aliisque spiritualibus exercitiis pervigil intendebat: & licet in remotis recessibus nemorum & montium habitaret, ibi non potuit diutius occultari: nam sanctitatis ejus virtutumque præconium non solum ad vicinos, verum etiam ad remotos velociter pervolavit, quod ipsum latere cupientem cunctis audientibus declarabat; quorum plurimi erga sanctitatem ejus devotione multa & affectu nimio ducebantur: unde ad ipsum sæpius properantes, cupiebant ejus perfrui visione & alloquio perpotiri. Qui cum ei cibos corporis deferebant, ipsi ab ejus ore cælestis vitæ referebant in suis pectoribus alimenta. Cumque ibidem homo Dei beatus Bonfilius episcopus annorum spatium plurimorum b in sanctis operibus sanctarumque virtutum studio peregisset, volens omnipotens Deus sibi acceptos ipsius remunerare labores, ejusque meritis gloriosis mercedem retribuere copiosam, dignatus est eum de præsentis seculi ærumna & exilio vitæ hujus ad semper mansura gaudia revocare, sibi supernorum civium in æterna gloria consortium largiturus, quod ipse in mortali vita positus, a pueritiæ suæ tempore usque ad longævum senium frequentissime concupivit.
[32] [moritur & a piis fidelibus, ipsum sæpe invisere solitis, sepelitur.] Qui in sanctis operibus, sanctaque confessione decedens, vitam non perdidit sed mutavit, atque mortale seculum mortalibus derelinquens, ad societatem migravit civium immortalium supernorum; sed prædictorum nonnulli sibi fidelium devotorum ejus venerabilem transitum audientes, pietatis affectu, quo erga eum nimie ducebantur, venientes ad locum, in quo ejus corpus exanime quiescebat, tamquam orbati, de obitu boni Patris corde compuncti, ubertim lacrimas effundebant: exequias vero super ejus reverendum corpus diligentius celebrantes, ejusque parantes tumulum, studiose juxta murum dicti oratorii sanctæ Dei Genitricis semper Virginis Mariæ, circa fundamentum videlicet orientalis anguli, qui plagam respicit Aquilonis, ibidem venerandum corpus sepulturæ Dei famuli Bonfilii eremitæ & episcopi tradiderunt, quo in loco usque ad hæc tempora requiescit c; cujus obitus reverendi anniversaria dies quincto Kal. Octobris, ejusque veneranda solemnitas celebratur. Post decessum autem ipsius Dei Famuli, locus ipse, in quo fuerat traditus sepulturæ, per multorum annorum circula relinquitur inhabitantium solatio destitutus, & idcirco cellulæ ejus ædificio intra breve temporis spatium dissoluto, postmodum ob longam solitudinem jam dicti oratorii ædificium pariter solvebatur: & quia locus ipse incultus remanserat tempore longiori, crescentibus ibi lucis, undique silvescebat. Hinc etiam fruteta spinarum valde magna veprium & ruborum creverunt super tumulum Viri Dei.
[33] Per idem tempus, quo locus ipse, in quo Viri Dei corpus condebatur, [Juvenis misere contractus] adeo remanserat desolatus, apud insulam Orzalis quidam rusticus morabatur, cujus filius adolescens sive juvenis a cingulo inferius sic membrorum omnium erat officio destitutus, quod de loco recedere non poterat, nisi parentum aut aliorum manibus portaretur, & valde contractus in lectulo quiescens ex longo jam tempore decubabat, ob cujus ægritudinem longiorem, paterno affectu parentes nimium condolentes, pro ejus recuperanda salute de suis facultatibus quamplura in medicos expenderunt: ceterum prout in sequentibus declaratur, divino nutu creditur esse gestum, quod ægro antedicto adhibitæ medicinæ in nullo penitus profuerunt, videlicet ut sanctitatis eximiæ merita gloriosa, quibus beatus Bonfilius episcopus & confessor clarus existeret apud Deum, fierent hominibus manifesta atque ad multorum notitiam pervenirent; cum vero jam prædictus æger ejusque parentes tam de medicinis medicorum pro ejus salute obtinenda, quam de humano auxilio penitus desperarent, ad exorandam divinam Clementiam, Sanctorumque que ejus flagitanda suffragia convertuntur.
[34] Cum autem prædicti languentis parentes sæpius nominati frequenter omnipotentem Deum & Sanctos ejus ad auxilium invocarent juvenis patientis, [divinitus monetur, ut ad Beati tumulum] nocte quadam in somnis decorum quemdam valde videt sibi ipse juvenis assistentem, qui proprio nomine ipsum vocans, ei præcipit in hunc modum: Si vis ab his ægritudinibus liberari, quibus ex longo tempore jam teneris, dicito patri tuo, quod asellum, quem habet, procuret sternere festinanter, eique superimpositum ad oratorium S. Mariæ de Fara celerius te perducat; cumque ad locum perveneritis memoratum, pater tuus in terra quiescere te faciat depositum de asello; ipse autem ad oratorii angulum accedens orientalem, ad eam partem, quæ respicit Aquilonem, condensam multitudinem, quæ ibi succrevit, ruborum, veprium & spinarum ferramento, quod ad hoc ipsum portabit, viriliter succidens, ab eorum occupatione locum ipsum studeat emundare: & postquam a spinis & vepribus fuerit diligentius emundatus, te quiescere faciat super eum, & ambo simul divinum auxilium fideliter invocetis, quatenus omnipotens Deus te per merita & intercessiones beati Bonfilii episcopi & confessoris sui dignetur a tuis ægritudinibus liberare, cujus sanctissimum corpus quiescit ibi inferius tumlatum.
[35] Quod cum factum fuerit, indubitata fide, salute tibi per merita Dei famuli beati Bonfilii episcopi restituta, [deferri se jubeat,] sanus exurges confestim, ab omni tua ægritudine liberatus, & tunc omnipotenti Deo, ejusque famulo B. Bonfilio tu & pater tuus gratiarum actiones omnimodas referentes, ad propria redibitis lætabundi: proinde omnipotentis Dei magnalia prædicantes, famulique sui Bonfilii confessoris merita veneranda, cujus sanctissimis precibus fueris liberatus. Post hanc visionem evigilans dictus æger, mane facto, salutem propriam nimium concupiscens, patrem suum frequentibus clamoribus vocitabat: cujus clamores pater audiens, procurat surgere festinanter ad locum clamitantis filii velociter properando; cui filius, quæ in visione didicerat, cuncta per ordinem referavit: quibus pater auditis, salutem nimium desiderans filii diutius ægrotantis, asellum illico sternit, filium superimponit & ad supradictum locum festinat velociter pervenire, ubi corpus hominis Dei B. Bonfilii episcopi habebatur: quo cum pervenissent, rusticus ille per ordinem cuncta exequitur diligenter, quæ languenti filio in visione fuerant revelata. Nam loco ipso mundato; & libero reddito a condensitate veprium & spinarum, deinde proclamide ibi strata, demum superimponit filium patientem.
[36] [ubi & ipse] Ipsi vero pater & filius unanimiter Domini misericordiam invocantes, precabantur ex intimo cordis affectu, quatenus omnipotens Deus per merita & intercessiones B. Bonfilii famuli sui sibi succurrere dignaretur. Eis aliquandiu in oratione persistentibus, languldus ille quasi per unius horæ spatium obdormivit: evigilans autem a somno, magno annisu cœpit extendere languida membra sua cum impetu nimio & fervore, & in ipsa extensione, ossibus & nervis ad suas compages redeuntibus, sonitus quidam crepitans cœpit audiri, velut si quædam arundines magna violentia frangerentur; tunc juvenis ille salutem sibi in integrum sentiens restitutam, confestim de terra incolumis exsurrexit exultans, & omnipotenti Deo gratiarum eximias referens actiones, qui per merita B. Bonfilii famuli sui dignatus est eum a gravibus & diuturnis languoribus liberare. Quod miraculum dum factum fuisset, rusticus & filius ejus, percepto beneficio sanitatis gratulabundi, magnis vocibus magnificantes Deum, & B. Bonfilium episcopum & confessorem ejus collaudantes, ad propria repedarunt.
[37] [& plures alii infirmitate liberantur,] De salute autem reddita juveni parentes ejus gaudium maximum habuerunt, & cuncti, qui audierant, admirantes omnipotenti Deo gratias eximias referebant, & famulum ejus beatum Bonfilium episcopum collaudantes, sanctitatem ejus cœperunt proinde nimium venerari: miraculi vero tam celebris longe lateque stupendum præconium ferebatur, quod cunctos audientes in admirationem maximam permovebat: cujus rei gratia multi audientium languidos habentes languoribus variis & doloribus comprehensos, eos modis, quibus poterant, baiulantes cum eis ad tumulum sæpe dicti Dei famuli B. Bonfilii episcopi pro eorum obtinenda salute reverenter & fideliter properabant: ibique ad Dominum devotissimis precibus & supplicationibus fusis, incolumes revertebantur ad propria, intervenientibus beati Bonfilii episcopi precibus & meritis gloriosis. Denique ipsa tam præclara tamque crebra miracula, quibus per supernam gratiam conspicitur frequentius coruscare, quam eximiæ sanctitatis apud omnipotentem Deum existat B. Bonfilius episcopus & confessor, quantorumque apud eumdem prærogativa gaudeat meritorum, manifestius attestantur & insinuant evidenter, præstante in perpetuum Domino nostro Jesu Christo, qui cum Deo æterno Patre & Spiritu sancto vivit & regnat per infinita secula seculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Ita dicebatur oratorium ibidem exstructum uno circiter a civitate Cingulana milliario.
b Inde potissimum deduximus, diutius vixisse ibidem Beatum, quam sinant calculi recentiorum scriptorum. Adi Comment num. 36.
c Nempe usque dum ista scriberet auctor; nam postea ipsemet corpus transtulit in ecclesiam a se haud procul inde erectam & Beati nomine insignitam, sicut ostensum in Comment. prævio num. 4 & seqq.
DE S. ELZEARIO DE SABRANO, BARONE AUSOYSII ET COMITE ARIANI CONFESSORE,
PARISIIS IN FRANCIA.
An. MCCCXXIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Elzearius de Sabrano, baro Ausoysii & comes Ariani, Parisiis in Francia (S.)
BHL Number: 2521
AUCTORE C. S.
§ I. Sancti festi natalis & translationis in Martyrologiis memoria: monumenta pro illius gestis illustrandis: Vita edenda, aliæque Mss. & editæ.
Seculo XIV multis virtutibus ac miraculis floruit illustre par conjugum, [B. Dalphinæ virginis conjux S. Elzearius,] Elzearius de Sabrano, Ausoysii in Provincia Gallica baro, & Ariani in Apulia comes; atque Dalphina de Signe, Podii-Michaëlis in eadem Provincia domina; qui a juvenili ætate juncti matrimonio, ex singulari divinæ gratiæ dono, mirandoque potius quam imitando exemplo, virginitatem suam annis circiter viginti quinque, quibus simul vixerunt, ad mortem usque in communi conjugali roro illibatam servarunt. Horum altera, etsi a Romano Pontifice canonizata non fuerit, a multis tamen titulo Sanctæ honoratur, sed hodiedum ut Beata dumtaxat a clero Aptensi totoque Ordine S. Francisci colitur die XXVI Novembris. A multis quoque nomen ejus Delphina scribitur; ego illam Dalphinam ex instrumentis, quæ pro utriusque canonizatione confecta fuere, appellabo. Elzearius autem, quem ab Urbano V Papa inter sanctos confessores relatum Gregorius XI, Urbani successor, bulla edita promulgavit, hoc die XXVII Septembris, quo feliciter obiit, Martyrologiis inscriptus est, variisque in locis Officio ecclesiastico colitur.
[2] In sancti Comitis nomine, quod lingua vernacula Aulzias & Augias dictum legi, [cujus nomen ab aliis paululum variatur,] exigua quædam apud varios, qui Latine scripserunt, variatio occurrit. In Martyrologio Romano Baronii, & in ejusdem auctiori castigatiorique editione, per Benedictum XIV sanctæ memoriæ Pontificem haud ita pridem vulgata, Eleazarus appellatur; quo nomine etiam venit apud Odoricum Raynaldum in continuatione Annalium Ecclesiasticorum Baronii, tom. XV, ad annum Christi 1323, num. 68, qui S. Antoninum parte 3 Historiæ, tit. 24, cap. 9 § 15 sequi potuerunt. In processu pro canonizatione B. Dalphinæ, & in ejusdem Beatæ Vita Ms., Elziarius; in Vita prima Urbani V Pontificis apud Stephanum Baluzium tom. 1 Paparum Avenionensium Alziarius, sed in Notis ibidem rursum Elziarius; in Summario processus canonizationis ipsius Sancti Elizarius vocitatur. Longe tamen communius Elzearius dicitur; quo modo etiam in bullis seu litteris Urbani V & Gregorii XI Romanorum Pontificium, in Vita tum a nobis edenda, tum a Surio edita, ac denique a laudato summo Pontifice Benedicto XIV, in præclaro Opere de Servorum Dei beatificatione &c, appellatur; consentientibus ipsius Officiis propriis, aliisque scriptoribus, quibus ego adhærendum censui. His præmissis, ad aliquot Martyrologia, in quibus ejusdem sacra memoria consignata est, progredior.
[3] [hoc die in aliquot auctariis Usuardi,] Inter Auctaria Usuardina codex Danicus apud Sollerium nostrum, qui hunc ad usum patrum Franciscanorum fuisse observavit, hoc die XXVII Septembris sic habet: Sancti Elzearii confessoris festum solemne. Albergensis ibidem, corrupto Sancti nomine, Ipso die, inquit, sancti Elyasis confessoris. Codex Hagenoyensis de ejusdem canonizatione simul meminit his verbis: In die Cosmi & Damiani, sancti Elsearii, comitis Arriani & confessoris, per Urbanum Papam quintum noviter canonizati. Scriptus iste codex est anno 1412, uti in Præfatione Sollerii ad Martyrologium Usuardi cap. 3, art. 4, § 4 videre est; ac proinde hæ voces noviter canonizati cum latitudine temporis accipiendæ sunt, cum ex infra dicendis S. Elzearii canonizatio anno Christi 1369 a laudato Urbano facta, annoque 1371 a Gregorio XI promulgata fuerit. In codice Florentino Strozziano, inter prædicta auctaria relato, professio tertiæ Regulæ S. Francisci eidem sic adscripta legitur: Sancti Eleazarii confessoris de tertio Ordine S. Francisci. Huic consonat editio Lubeco-Coloniensis, quæ ait: Eodem die, S. Elsiarii, comitis & confessoris, de tertia Regula sancti Francisci, confessoris.
[4] [aliisque ac Romano] Eadem vel simillima leguntur in editionibus Belini, Greveni & Molani, quarum ultima locum emortualem recte adjunctum habet, Parisiis, inquiens, eodem die sancti Eleazarii confessoris, de tertio Ordine sancti patris Francisci. Auctor nostri Florarii Ms. Sanctorum ipsum hoc item die cum sequenti elogio consignavit. Ipso die, natalis sancti Elzearii, comitis & confessoris, de tertia Regulæ beati Francisci. Hic cum Delphina, uxore sua, in virginitate permanens, pia viscera semper ad pauperes gerebat. Et servis suis quinque documenta reliquit. Primum documentum: Omni die Missam audire. Secundum: Sepe confiteri. Tertium: Nichil turpe loqui. Quartum: Non jurare. Quintum: Non ludere cum taxillis. Tandem Parisius adiens, ibidem infirmitate gravi præventus, migravit ad Dominum anno MCCCXXIII, ætatis suæ XXXVIII, quinto Kalendas Octobris. Sepultus apud Minores. Inter recentiores quoque Petrus Galesinius eumdem hoc die Martyrologio Romano sic inscripsit: Parisis item, sancti Elzearii confessoris, egregiis sanctissimæ vitæ officiis & miraculorum gratia clari. In hodierno Romano brevius legitur: Ibidem (nempe Parisiis) sancti Eleazari comitis. Paulo pluribus hodiernum Parisiense ait: Parisiis, sancti Elzearii, comitis de Ariano, qui cum Delphina uxore virginitatem servavit, deinde vovit.
[5] Prætereo Saussayum in Martyrologio Gallicano, aliosque, [ac Franciscanis Martyrologiis annuntiatur,] ut aliquid addam de monasticis. Martyrologium Sanctorum ac Beatorum trium Ordinum S. Francisci, post calcem Martyrologii Romani, studio & auctoritate Benedicti XIV summi Pontificis in lucem dati, inter monastica editum, hoc pariter die illum sic memorat: Parisiis depositio sancti Elzearii confessoris, comitis Ariani, tertii Ordinis: qui cum beata Delphina conjuge sua virginitatem illibatam conservans, plenus meritis migravit ad Dominum; atque in vita & post obitum miraculis clarus, ab Urbano quinto Pontifice Maximo in Sanctorum catalogum relatus est. Consonat ibidem & aliud Martyrologium Fratrum Minorum Conventualium, in quo dicitur: Parisiis sancti Elzearii de Sabrano, comitis civitatis Ariani in Lucania, confessoris tertii Ordinis sancti Francisci, qui cum beata Delphina conjuge virginitatem illibatam conservans, meritis plenus migravit ad Dominum, eumque miraculis clarum Urbanus quintus Pontifex Maximus Sanctorum catalogo accensuit. Ejus corpus, sedente Joanne vigesimo secundo, Aptam in Provinciam translatum, in ecclesia sancti Francisci Fratrum Minorum honorifice conditum est. De eodem denique meminerunt Arturus a Monasterio in Martyrologio & Fortunatus Hueberus in Menologio Franciscanis, ubi consuli possunt.
[6] Hactenus memorata Martyrologia S. Elzearium annuntiant die XXVII Septembris, [in aliis die crastino, in Capucinorum 20 Octobris:] quo obiit, & quo ejusdem memoriam Urbanus V & Gregorius XI, Romani Pontifices, celebrandam decreverunt, ut liquet ex bulla, per quam hic illius canonizationem promulgavit. At tres codices Usuardini Mss. inter Auctaria mox laudata, Ultrajectinus scilicet ac duo Leydenses, unus Latine, alter Belgice exaratus, eumdem postridie memorant hoc modo: Eodem die depositio sancti Elearii confessoris, de Ordine tertiæ Regulæ beati Francisci. Forsitan scriptoribus horum codicum, quos Sollerius non vetustiores seculo XV esse censuit, aut eorumdem primo præluxerit aliquod Kalendarium Franciscanorum, qui, ut suo loco ostensuri sumus, Officium S. Elzearii cum ritu semiduplici tantum olim recitaverunt die XXVIII hujus mensis, verisimillime quia dies XXVII impedita erat pari Officio SS. Cosmæ & Damiani martyrum. Sed deinde ab Innocentio XII iisdem Franciscanis concessum est, ut S. Elzearii Officium ritu duplicis majoris & proprio suo die XXVII celebrarent, uti faciunt hodiedum. Capucini tamen, qua de causa nescio, ejusdem natalem differunt usque in diem XX Octobris, ad quem diem in eorumdem Martyrologio etsi ad Dominum quintum Kalendas Octobris migrasse dicatur, nihilominus additur: Ejus tamen festum apud nos hac die celebratur.
[7] Denique in supra dicto Martyrologio trium Ordinum S. Francisci ad diem XVIII Junii ejusdem Sancti translatio annuntiatur verbis, [translatio ejusdem 18 Junii. Habemus libellum supplicem] quæ subdo: Aptæ in Gallia Narbonensi translatio corporis sancti Elziarii, comitis Ariani, confessoris tertii Ordinis, ex Parisiensi monasterio Fratrum Minorum in præfatæ urbis ecclesiam, ubi pia fidelium veneratione colitur. De cultu & Officiis propriis aptius agemus § ultimo, ubi etiam de translationis festivitate, die XIX Junii Aptæ celebrari solita, sermo erit. Pro sancti Comitis gestis & gloria posthuma illustrandis varia habemus, & alia adhuc desideramus. In primis Antonius Pagius post Sermones S. Antonii de Padua, quos anno 1684 typis Avenionensibus vulgavit, edidit libellum supplicem, a Raymundo Boti episcopo, cleroque ac populo civitatis Aptensis, pro illius canonizatione obtinenda Joanni XXII Romano Pontifici, anno Christi 1327, id est, quadriennio circiter post ejusdem mortem, oblatum. Hujus libelli auctorem Franciscum Mayronium appellat; de quo quia in Vita edenda, veluti summæ apud S. Elzearium auctoritatis viro mentio fit, juverit hic retulisse, quæ laudatus Pagius ibidem in Præfatione num. 8 annotavit.
[8] [pro ipsius canonizatione postulanda] Præter D. Antonii sermones (inquit) typis mandandum curavi supplicem libellum, Joanni XXII summo Pontifici oblatum, ad obtinendam S. Elzearii comitis Ariani apotheosim, quem ex archivo conventus nostri Aptensis efflagitatu meo descripsit & emendavit D. Grossi, doctor in sacra Theologia, vir in re historica & mathematica eruditissimus. Ejus libelli auctor Franciscus Mayronius, ut in calce legitur. Hunc Hiberni, hunc Britanni suum esse volunt: qui error inde natus, quod in Anglia Theologiam professus fuerit, teste Mauritio Hiberno in præfatione ad quatuor libros Mayronii in Magistrum Sententiarum. At eximium hunc theologum in Galloprovincia natum, extra omnem controversiam esse debet. Hoc manifeste ostendit codex Ms. in primum librum Sententiarum, qui asservatur in bibliotheca conventus nostri Cæsenæ, in cujus fine hæc leguntur: “Explicit lectura super primum Sententiarum Fratris Franci * Mayronis, de provincia Provinciæ, Ordinis Fratrum Minorum, reportata sub eo Parisiis anno Domini millesimo trecentesimo vigesimo.” Mayrona enim comitatus Niciensis, ab archiepiscopatu Ebredunensi dependentis, oppidulum & locus natalis Mayronii, eo tempore Provinciæ comitibus subdebatur.
[9] [scriptum a Mayronio: item Summarium processus] Præfatum Opus, cujus initium; “Attendite popule meus, legem meam &c.” nondum lucem vidit, nec ejus apud Wadingum in lib. de Scriptoribus Minorum mentio. Ex ea clausula annus, quo in facultate Theologica Parisiensi Mayronius legit, quove celebrem actum Sorbonicum, quo in æstate per singulos dies Veneris respondetur sine præside a quinta matutina ad septimam vespertinam, instituit, innotescere potest; & ex præfato supplici libello, anno millesimo trecentesimo vicesimo septimo a Mayronio composito, Wadingum in laudato libro, aliosque plures deceptos, quando scripsere, Mayronium anno millesimo trecentesimo vicesimo quinto demortuum. Hactenus Pagius. Libellus autem iste in hoc Commentario mihi utilis erit, & totus suo loco recudetur. Lucas Waddingus tom. 8 Annalium Minorum, editionis Romanæ anni 1733, ad annum Christi 1351 num. 39 refert litteras Apostolicas, infra exhibendas, quibus Clemens VI summus Pontifex examen de gestis & miraculis S. Elzearii episcopis Carpentoractensi & Uticensi, sive Uceticensi, atque abbati S. Rufi commisit, ac deinde subdit: Harum litterarum auctoritate compactus est processus, cujus Summarium in bibliotheca Vaticana num. 4018 perlegi.
[10] [e bibliothecæ Vaticana acceptum,] Summarium hoc, quod Papebrochius noster per litteras frustra olim petierat, nos ipsi Romæ degentes, cum bibliotheca Vaticana ex singulari Benedicti XIV tunc regnantis benevolentia nobis pateret, ibidem in eodem codice vidimus, & describendum curavimus. Est autem illud factum sub Urbano V Pontifice, eidemque exhibitum, ut Elzearium in Sanctorum album referre dignaretur; quod & ab eo præstitum esse, infra pluribus dicemus. Ita liquet ex calce Summarii, ubi ejusdem scriptor sic ait: Prædicta supponens ago, qui feci & scripsi hæc, correctioni Sanctissimi Domini Urbani quinti, divina providentia sanctæ Romanæ Ecclesiæ (Papæ) & sacrosancto cœtui dominorum Cardinalium, & cujuslibet eorumdem &c. Porro cum processus canonizationis S. Elzearii jam ab anno 1351 cœptus fuerit, quo tempore in vivis supererat B. Dalphina illius conjux & virgo, hæc inter alios, qui eumdem viventem noverant, passim primo loco in eodem testata legitur. Dolendum vero est, quod prædicti Summarii scriptor, dum brevis esse studet, lectorem sæpissime ad processum sic remittat, ut tantum dicat, ea, quæ in singulis articulis processus per numeros indicatis leguntur, asserta esse a testibus, quos nominatim recenset; ceterum tacens, quid in istis singulis articulis contineatur. Hinc tantum in paucis, ubi scriptor clarius loquitur, Summarium hoc mihi utile esse poterit.
[11] Antonius Pagius tom. 4 Breviarii Pontificum Romanorum, [sed processum ipsum desideramus.] in Urbano V scribit, laudati processus exemplar Ms., continens folia 238, & a duobus notariis subscriptum exstare in conventu Fratrum Minorum Aptensium in Provincia Gallica; sed cum ego ejusdem apographum per amicum inde obtinere diu frustra studuissem, tandem post irritam ejusdem amici operam, a Patribus illis, sed serius responsum est, eumdem processum in archivo ipsius civitatis Aptensis asservari. Quapropter futurum spero, ut lector mihi ignoscat, si ex illius defectu quædam minus illustrare potuerim: qui si aliquando nobiscum communicatur, adhiberi deinde poterit tum in totius Operis nostri Supplemento, tum pro Actis B. Dalphinæ ad diem XXVI mensis Novembris examinandis. Etenim hæc tam arcte connexa sunt cum gestis Elzearii, ut de utriusque simul commode hic agi potuisset, nisi & varius cultus dies, & diuturna Dalphinæ in viduitate vita, & spes plura interim de eadem obtinendi aliter suasissent.
[12] Propter allegatam gestorum connexionem alterum instrumentum nobis perquam utile est processus pro canonizatione ipsius B. Dalphinæ tentanda confectus a Joanne archiepiscopo Aqui-Sextiensi & Joanne episcopo Vasionensi, [Habemus item processum B. Dalphinæ,] quibus id mandaverat Urbanus V Papa, litteris Avenione datis III Nonas Martii, anno 1 Pontificatus sui, id est, Christi 1363. Duobus prædictis præsulibus addiderat tertium, Geraldum Sistaricensem episcopum, qui propter gravia suæ diœcesis negotia sese excusavit. Accepimus memoratum processum Taurino ab illustrissimo viro marchione Planitiarum, serenissimi ducis Sabaudiæ magno cubiculario, ejusdemque secretioris consilii consiliario, qui in calce apographi nostri propria sua manu Italice adscripsit sequentia. Ego infra scriptus Carolus Emmanuël Philibertus Hyacinthus de Simiane, marchio Planitiarum, fidem facio, ea, quæ in hoc libro Ms. paginarum centum & sex continentur, fideliter transumpta esse ex libro Ms. authentico, continente processum canonizationis B. Delphinæ virginis, qui liber in dicta forma authentica donatus mihi est a conventu patrum Minorum civitatis Aptensis in Provincia, ubi ossa dictæ Sanctæ una cum ossibus S. Elzearii, ipsius conjugis, requiescunt. Dico descripta esse, me procurante & jubente: in cujus rei fidem propria manu has lineas scripsi & subscripsi in consueta forma, qua soleo signare. Taurini die V Julii, MDCLXII. Tum sequitur compendiose scriptum nomen Carolus Emmanuel Philibertus Hyacinthus de Simiane.
[13] [bullam canonizationis S. Elzearii, & Vitam Ms.,] Rursum aliud ad illustranda sancti Comitis gesta adjumentum est bulla canonizationis ipsius a Gregorio XI edita. Vitam quoque ejusdem habemus Ms., quam P. Joannes Gamans, Societatis nostræ presbyter, a nobis sæpe laudatus, ad Majores nostros anno 1641 transmisit, acceptam ex Bodecensis cœnobii, Ordinis Regularium S. Augustini, diœcesis Paderbornensis, Passionali pergameno Ms. insigni, mensis Septembris, fol. CCXXIX, pag. B; ut apographum nostrum præfert in fronte; addiditque ibidem Papebrochius, hoc collatum fuisse cum Ms. Bernardi Rottendorffii. Simillimam Vitam e Ms. typis vulgavit Laurentius Surius tom. 3 de Vitis Sanctorum, sed stilo pro more suo hinc inde mutato; ex eoque Henricus Sedulius eamdem in Historia sua Seraphica recudit. Auctor anonymus est, ignotæque professionis ac temporis, de quibus nusquam meminit: de tempore tamen scriptæ Vitæ ex eadem licet conjectare. Certum est scripsisse illum post mortem Dalphinæ, dum jam aliqua hujus Beatæ Vita exstaret. Ita liquet ex Vita edenda, in qua istius plus semel fit mentio.
[14] [auctore quidem anonymo,] Numero 7 secundum meam partitionem sic legitur: Ut clarius patet in Vita ipsius sanctæ virginis Dalphinæ; rursus num. 55: Ut expressius habetur in Vita & Legenda sanctæ comitissæ: denique ibidem: Corpus vero ipsius (Garsendæ piissimæ matronæ) sepultum est in ecclesia Fratrum Minorum de Apta, prope tumulum sancti Comitis & sanctæ comitissæ. Porro B. Dalphinæ obitum Waddingus in Annalibus Minorum & Borelyus in ejusdem Vita Gallica, aliique anno 1360 affixerunt, cum vir ejus Elzearius jam ab anno 1323 mortuus esset. Hinc igitur habemus, Vitam, de qua agimus, vetustiorem non esse anno 1360; at quanto tempore post exarata sit, in dubio manet. Si conjecturis uti liceat, mihi non alienum a verisimilitudine apparet, illam eo temporis spatio concinnatam esse, quod fluxit inter B. Dalphinæ obitum annumque 1371, quo Gregorius XI Elzearium a decessore suo Urbano V Sanctis adscriptum fuisse, bulla edita declaravit. Ut ita suspicer, hæ rationes me impulerunt.
[15] [sed optimæ notæ,] In tota ea Vita nulla de Elzeario a Romano Pontifice inter Sanctos relato memoria exstat. Nihil quoque in eadem legitur, quod illius canonizatione posterius sit; nihil de corpore ipsius e terra elevato, quod certe non serius, quam anno 1381, ac forte etiam citius factum videbimus; imo sic loquitur biographus, quasi tunc, cum scriberet, hoc in suo sepulcro seu tumba, in qua Aptæ anno 1323 vel sequenti positum fuerat, requiesceret; Vitamque claudit iisdem miraculis ac verbis, quibus Mayronius libellum supplicem, anno 1327 Joanni XXII summo Pontifici, ad impetrandam illius canonizationem oblatum. Denique id temporis facile exstitisse potuit aliqua Dalphinæ Vita, cum jam ab anno 1363 processus pro ejusdem Virginis canonizatione auctoritate Apostolica inchoatus fuerit. Nec terrere nos debet, quod in Vita edenda Elzearius ac Dalphina Sancti appellentur; nam eo tempore liberaliores erant in hujusmodi titulo tribuendo, quem B. Dalphina, etsi numquam canonizata, hodieque apud multos in Provincia retinet. Præterea is titulus utrique facile addi potuit ab amanuensi, qui Vitam primigeniam post Elzearii canonizationem publicumque Dalphinæ cultum descripsit. Aliud adversus tantam hujus Vitæ antiquitatem ex illa ipsa repeti potest, quia in eadem num. 27 de Philippo de Regio, alias Aquensi, tamquam mortuo mentio fit; quem Borelyus quidem ante B. Dalphinam obiisse scribit, sed Waddingus aliique, quos laudat, primum anno 1369 die XVIII Maii. Ex horum igitur sententia sæpe dicta Vita non ante annum 1369 scribi potuerit; sed forte etiam multis annis eo tempore posterior est; nam rationes, quas pro conjecturis adduxi, contrarium non evincunt.
[16] Utut sit (non enim ex dubiis aliquid certi statui potest) auctor Vitæ satis gravis est; [de cujus ætate, adjumentis] cui etiam aliquod processus canonizationis Elzearii exemplar præluxisse, omnino persuadet scribendi modus & ordo rerum, pene idem cum illo, qui in processu servatus fuit. Dabimus hunc ex Summario nostro num. 189 & seq., quem si quis conferre voluerit cum Vita edenda, haud difficulter deprehendet, utrobique fere eumdem ordinem servatum esse, præterquam in aliquibus, quæ alibi reponenda esse, biographo suadebat temporis ratio, quam historia, non processus requirit. Eadem de causa biographus pauca aliqua miracula in eadem Vita retulit, de quibus in memoratis Summarii articulis tacetur; quia de miraculis separatim tractabatur in secunda parte processus, in quo, ut habet Summarium, De miraculis primo agitur de his, quæ fecit in vita sua. Secundo de his, quæ fecit post mortem. Ceterum hæc posteriora, nimirum quæ post Sancti obitum contigerunt, dumtaxat generatim verbis Mayronii memoravit, sive brevitatis gratia, sive aliam ob causam mihi ignotam; verum hinc in neutram partem pro Vitæ antiquitate argumentum potest formari.
[17] Quod ad stilum attinet, hic, licet hinc & inde solœcismis parum laboret, [& bona in scribendo fide disseritur.] satis gravis est, auctoremque de materia, quam tractat, apprime instructum ac veritatis amantem manifestat. Unicum, de quo illum accusat Bailletus in Tabula critica, est, quod non accuratus fuerit in calculis annorum ætatis sancti Comitis. Sed hic error in uno tantum loco est, ubi, forsitan ex solo memoriæ calamive lapsu aut describentis vitio, legitur Sanctus anno totius vitæ suæ vicesimo octavo pro tricesimo octavo obiisse, prout infra demonstrabimus: quod non advertens Bailletus, retento anno vicesimo octavo, ceteros biographi calculos cum annis Christi sic composuit, ut totam rerum gestarum chronotaxim consequenter perverterit. Prudentius processit Waddingus, qui, cum agnosceret, supremam S. Elzearii viginti octo annorum ætatem cum aliis biographi dictis stare non posse, satis habuit, ostendisse alicubi errorem cubare, huncque aliis emendandum reliquit. Hanc itaque Vitam ex laudato apographo nostro Bodecensi post hunc Commentarium excudam, & solitis annotationibus illustrabo.
[18] Breviorem Vitam etiam habemus ex Rubeæ-Vallis, quæ canonicorum Regularium prioratus est in Brabantia, [Vitæ aliæ Mss.; aliæ typis editæ,] Ms. codice membranaceo in folio, quæ prima pars Memorialis Sanctorum inscribitur. Non est hæc Vita aliud, quam supra dictæ compendium iisdem pene verbis contractum, aliisque recisis, Prologo auctum. Haud scio, qualis fuerit illa, cujus sic meminit Waddingus tom. 7 Annalium Minorum, ad annum Christi 1323, num. XLII. Aliam, inquiens, habeo ex alio anonymo Vitam desumptam, per lectiones novem divisam: cultiori stylo continet potiora quæque historiæ Surianæ. Hactenus de Vitis Mss.; longum ac inutile esset omnes typis editas enumerare, quas varii variis linguis, Latina, Gallica, Belgica, Italica & Hispanica vulgarunt. De his aliisque consuli potest Arturus a Monasterio in annotatis ad Martyrologium Franciscanum hoc die: ego solum unam & alteram, quarum mentio sæpe recurret, hic recensebo. Præter Adrianum Bailletum Vitam ipsius Gallico sermone scripsit ediditque Magister J. Raphaël, Ordinis Prædicatorum ex Provincia Gallica; qui eamdem Ludovico XII Galliarum regi, in cujus obsequiis erat, dicavit.
[19] [inter quas unam Gallice scripsit J. Raphaël] De scriptore illo, velut ex hac lucubratiuncula unice noto, meminit Jacobus Echard tom. 1 Scriptorum Ordinis Prædicatorum pag. 896, ubi ait, illam exstare Parisiis in bibliotheca regia H. 1223. Exstat & in Museo nostro cum Præfatione sua ad laudatum regem Ludovicum, & in eodem Opusculo continuatis typis Gallice pariter sequitur Vita benedictæ Dalphinæ de Podio-Michaëlis, comitissæ Ariani, uxoris & sponsæ S. Elzearii, composita a magistro Petro Eberardo inquisitore fidei. Echardus mox laudatus pag. 896, hunc ipsum libellum citans, auctorem Eberardinum vocavit, monuitque, corrigendos esse Petrum Possevinum & Altamuram, quod horum primus illum Eberardum, alter Ebardum appellaverit. At posteriorem quidem recte, primum perperam argui, patet ex his tituli verbis Gallicis: Faicte par maitre Pierre Eberard inquisiteur de la foy. Quapropter dicendus est Echardus, vel quisquis hujus libelli titulum eidem descripsit, primam syllabam vocis inquisiteur geminasse, ac semel præcedenti voci Eberard addidisse; Gallice legens: Eberardin inquisiteur.
[20] [& Ludovico XII, Galliæ regi dicavit;] Porro in utriusque Vitæ calce dicitur libellus iste excusus, postulante honorabili domino Petro de Sabran, equite, dynasta de Beaudiner, e regione Provincia, qui se ait ex dicti sancti comitis Ariani Elzearii stirpe progenitum. Impressus Parisiis per Joannem Trepperel, typographum & bibliopolam, habitantem in platea nova beatæ Virginis, sub insigni scuti Galliæ. Annus impressionis omissus, cum latitudine statui debet ex regno Ludovici XII, qui ab anno 1498 usque in 1515 regnavit. Scripsit ergo Raphaël plus quam sesqui seculo post mortem S. Elzearii; verum, quod ex propinquitate temporis ipsi deerat, aliunde supplere conatus est: nam in Præfatione ad laudatum regem verbis, ut cetera, Gallicis ait: Quam (Vitam) quæque in eadem continentur, accepi e processu canonizationis dicti Sancti, uti & ex quibusdam Chronicis, Historiis, scriptisque antiquis. Utinam tamen solo processu aut saltem non aliis, quam bonæ notæ instrumentis in scribendo contentus fuisset, quia sic parergis, huc minime spectantibus, Opusculum suum non implesset, ac majorem dictis suis conciliasset fidem. Aliqua ejusdem asserta per Commentarii decursum examinabimus: miracula vero post Sancti obitum facta, quorum certe quædam e processu didicisse videtur, Latine versa § XI recensebimus.
[21] [aliam Borelyus vulgavit, in quæ S. Elzearii] Operosius ceteris S. Elzearii ac præsertim Dalphinæ gesta in uno Opere Gallice quoque complexus est Elzearius Borely, Ordinis Fratrum Minorum Conventualium & sacræ Theologiæ doctor, idque supra laudato Carolo Emmanueli Philiberto Hyacintho de Simiane inscriptum anno 1654 Lugduni Segusianorum typis in lucem dedit. Universum hoc Opus in tres libros sic partitus est, ut, quemadmodum ipsemet in præfatione profitetur, in primo totam S. Elzearii simul & B. Dalphinæ usque ad Sponsi obitum vitam exponat; in secundo, qui ad Elzearium non pertinet, ejusdem Beatæ viduitatem mortemque describat; in tertio denique de amborum Gloria posthuma tractet. De aliis biographis, qui ante ipsum scripsere, sequentem censuram ibidem sermone Gallico apposuit. Reverendus pater Binet e Societate Jesu, qui Historiam suam (gesta S. Elzearii & B. Dalphinæ) composuit ex monumentis, quæ, cum ad sacras horum Sanctorum reliquias venerandas accessisset, accepit a quodam e nostris Religiosis; Surius & P. Raphaël Ordinis Prædicatorum, aliique scriptores, quos legi, nihil quidem falsi continent, quantum ad substantiam; sed adjuncta temporis locorumque apud eos multum laborant, nominaque propria ex vitiosa geographia & chronologia tam vehementer corrupta sunt, ut ipsimet regionis incolæ nec loca nec familias, quæ memorantur, cognorint.
[22] Itaque hæc omnia se melius præstaturum pollicetur ex monumentis authenticis, [ac B. Dalphinæ gesta & cultum simul complexus est.] quæ tum in archivo conventus Ordinis sui Aptæ, tum alibi in eadem civitate magno cum labore a se collecta affirmat. Inter illa præcipuum fuit processus, sive instrumentum, in quo continentur testimonia eorum, qui in causa canonizationis B. Dalphinæ anno 1363, id est, triennio circiter post illius obitum secundum Borelyi calculos, legitime interrogati testatique fuerunt. Ego, ut supra monui, unum ejusdem processus instrumentum habeo, quod articulos a testibus probandos continet, sed careo libro testium, quo iste usus est. Pro Borelyi fide commendanda facit testimonium Guilielmi de Mile, magni vicarii episcopi Aptensis, eidem Operi præfixum, affirmantis, hoc cum prædicto processu, aliisque instrumentis authenticis, quæ ipse secutus fuit, conforme esse. His non obstantibus cogar aliqua Borelyi asserta pro suspectis habere, & quædam etiam reprobare.
[23] Prætereundus hic mihi non est amicissimus adjutor noster, [Alia quædam adjumenta.] admodum reverendus dominus Josephus Antonius de Brantes, metropolitanæ ecclesiæ Avenionensis canonicus, thesaurarius ac pœnitentiarius, qui pro sua humanitate ac benevolentia tum quæ ipse de S. Elzearii cultu noverat, mecum communicavit, tum geminam Notitiam Ms., quam acceperat, ad me transmisit. Unam conscripsit vir nobilis Avenionensis, cujus nomen subticuit; alteram ipsi dederant patres Minores Conventuales Aptenses; atque hæc sermone Gallico in calce adscripta habet sequentia. Hæc omnia fideliter collecta fuere ex archivis & Bullis Apostolicis anno MDLII per R. P. Franciscum Carriere, doctorem in Theologia, Conventualem Aptensem: accurate examinata probataque ab illustrissimo domino episcopo Aptensi & magistratibus civitatis. Utraque Notitia aliquando usui erit. Laudatissimus dominus de Brantes suam præterea operam contulit ad processum canonizationis & alia quædam obtinenda; sed votis non respondit eventus.
[Annotata]
* Francisco
§ II. Sancti illustris prosapia, avi, consanguinei & parentes: locus & annus natales: personæ, a quibus primo institutus est.
[Ex illustri Sabrana familia ortus,] Instrumenta omnia scriptoresque consentiunt, S. Elzearium ex illustri Sabrana gente natum esse; quam Benedictini Historiæ Occitaniæ scriptores tom. 2, pag. 160 tradunt sic dictam a Sabrano, Inferioris Occitaniæ castro, in diœcesi Ucetiensi. Producunt ibidem inter instrumenta col. 182 unum anni 1029, in quo Emeno de Sabrano cujusdam donationis factæ testis nominatur; ac rursus col. 561 alterum anni 1156, in quo castrum de Sabrano inter prædictæ ecclesiæ Ucetiensis bona censetur. Porro ex supra laudato Summario processus canonizationis S. Elzearii liquet, in illo de ejusdem Sancti genealogia primo loco actum fuisse; quem cum ego non habeam, nescio, quam alte hæc in eodem repetita sit. Habuit illum pater Raphaël, eoque usus est pro Vita Gallica conscribenda, in qua Herois sui genealogiam texuit. Multis quoque de eadem agit Borelyus in Vita lib. 1, cap. 2, ubi consuli potest. At mihi certe non lubet cum illis recurrere usque ad famosum illum Stiliconem, qui sub Theodosio Magno imperatore ejusque filiis floruit: quin & Borelyus ipsemet agnoscit, genealogiam a Stilicone petitam non cohærere cum Historia Romana.
[25] [avum habuit Elzearium,] Suffecerit mihi dixisse (quod ex obviis Provinciæ scriptoribus constat) Sabranam domum unam ex illustrioribus ejusdem regionis fuisse. Itaque ut ad tempora S. Elzeario proxima accedam, anonymus noster in Vita edenda num. 1 avum ejus aviamque & parentes indicavit his verbis: Pater Ermongaus de Sabrano, vir insignis & potens, qui longa nobilium serie, terrarumque plurium dominatu famosus, ab omnibus honorabatur & colebatur. Mater vero Lauduna Albe, quæ cum claritate sanguinis, cum gratia conversationis accepta, ab Elzeario & Alicia, parentibus viri sui illustribus, Bona-comitissa appropriato nomine vocabatur. Legitur in apographo nostro de Sabarno pro de Sabrano, quod correxi; quia de Sabrano legendum esse, aliunde indubitatum est, ac propterea certum scriptoris aut amanuensis vitium eo loco agnoscendum. Simili sed crassiori errore Summarium processus canonizationis Elzearii in codice Vaticano, aut certe in nostro ejusdem apographo habet: de Sabnino.
[26] [virum potentem in Provincia Gallica,] Huc spectat, quod Stephanus Baluzius in Notis ad Vitas Paparum Avenionensium tom. 1, Col.d verbum S. Alziarium annotavit. Illud tantum dicam, (inquit) quod ad genealogiam ejus pertinet, reperisse me in antiquis excerptis e Regesto anni primi Clementis V bullam datam Lugduni XVI Kal. Januarii (id est, anno Christi 1305) qua dispensat cum nobili viro Bermundo, Uceciæ & Armasanicarum domino, & Dulcelina, nata nobilis viri Elisiarii de Sabrano, domini castri Ansorfii, Aquensis diœcesis, ut, non obstante quarto consanguinitatis gradu, quo se contingebant, matrimonium invicem contrahere valerent… Elziarius ille erat avus S. Elziarii, adeoque Dulcedina ejusdem Sancti amita erat. Hæc Baluzius, ubi pro Ansorfii restituendum videtur Ausoysii vel Ansoysii, cujus dominus fuit Elzearius, Sancti avus. Est autem Ausoysium, Gallice Ansouis vel Ançoïs, castrum seu vicus Provinciæ Gallicanæ, notaturque in tabulis geographicis ad dexteram Druentiæ fluminis inter Aquas Sextias & Aptam Juliam, a qua tantum tribus circiter milliaribus Provinciæ distat.
[27] [Ausoysii dominum,] Honoratus Boucheus in Chronographia Provinciæ tom. 1, pag. 220 locum illum in diœcesi Aqui-Sextiensi recensens, scribit in Bullis Gelasii II & Alexandri III de Ansoisso appellari; ipse vero Gallice vocat Ansouys, quo nomine hodiedum superest, habentque ejusdem consules id privilegium, ut umbellam ferant, quando in publica annua supplicatione S. Elzearii beatæque Dalphinæ lipsanothecæ in civitate Aptensi circumferuntur, quemadmodum ex litteris domini de Brantes inferius dicturi sumus. Ausoysium vel Ausoisium in Bulla canonizationis ipsius & Summario processus ejusdem & alibi Latine dictum reperi, quod & retinui. Gassendus in Notitia ecclesiæ Diniensis, cujus verba postea dabimus, & post hunc Dionysius Sammarthanus in Gallia Christiana eumdem Elzearium, nostri avum, Ucetensem dominum appellarunt. Et vero titulum hunc in Sabrana domo fuisse, tradunt etiam Historiæ Occitaniæ scriptores Benedictini tom. 2, pag. 641, quo loco in tabula genealogica veterum toparcharum Uceticensium Sabranos quoque recensent, & inter hos Elzearium, Sancti avum, de quo verbis Gallicis hæc aiunt. Elzearius de Sabrano, dominus Uceticensis ex octava parte, quam anno MCCLXXX vendidit hujus civitatis episcopo. Initium dedit familiæ comitum Ariani. De postremo asserto sermo recurret.
[28] Hujus Elzearii uxorem Raphaël & Borelyus, non Aliciam, [aviam Cæciliam de Agulto, quorum liberi] ut habet Ms. nostrum edendum, sed Cæciliam d'Agolt vel d'Agoult appellant, eamdemque filiam domini de Sault fuisse affirmant. Consonat Petrus Eberardus in Vita B. Dalphinæ, ubi S. Elzearii aviam, Ausoysii dominam, Cæciliam Dagolt dixit. Consentiunt pariter Petrus Gassendus in Notitia ecclesiæ Diniensis & Dionysius Sammarthanus tom. 3 Galliæ Christianæ col. 1123, a quibus eadem illa Cæcilia de Agoulto & de Agulto vocitatur. Denique, ut alios præteream, etiam Surius in suo exemplari Cæciliam legit, ut, nisi ista binominis fuerit, dubitare nequeam, quin hic quoque in Ms. nostro mendum cubet. Illustrem etiam fuisse familiam d'Agoult, ne longior sim, videri potest apud Cæsarem Nostradamum, Honoratum Boucheum, Joannem Franciscum Gaufridum, aliosque Provinciæ scriptores. Ex hoc autem conjugio Raphaël & Borelyus natos aiunt, Ermengaudum sive Ermongaum, duasque filias; Burgolam & Alayettam vel Alizettam. Burgolam Giraudo de Villa-nova, baroni de Arcubus, nuptam, & Elzearii Diniensis episcopi matrem dicunt: ex Alayetta vero ac illustri viro Joanne de Porcelleto conjuge Rainaldum, Diniensem item episcopum genitum esse.
[29] Eadem habent Gassendus & Dionysius Sammarthanus; quorum prior tamen etiam aliorum opinionem refert, [& nepotes aliquot recensentur.] secundum quam Rainaldus iste Alayettæ nepos fuerit, non filius, quod nostra hic nihil interest examinare. Postremi duo scriptores præterea alterum Elzearii ac Cæciliæ filium memorant Guilielmum, ejus nominis tertium episcopum Diniensem & monasterii S. Victoris Massiliensis abbatem; idque omnino conforme est dictis biographi, in Vita edenda asserentis, S. Elzearium educatum esse sub cura & regimine Guilhelmi de Sabrano, patrui sui, abbatis Marsiliæ. Laudatus Gassendus supra dictos omnes in Guilielmo Diniensi episcopo sic recensuit: Adnotari heic potest, fuisse hunc Guilelmum filium Elziarii, domini Ucetensis, & Cæciliæ de Agoulto; fratrem habuisse Hermengaldum, magnum apud Neapolitanos justitiarium, qui ex Lauduna Alba S. Elziarium, Ariani comitem & S. Delphinæ sponsum suscepit: sorores illi fuisse tum memoratam Alizettam sive Alayetam, Rainaldi Porcelleti (Diniensis episcopi) matrem; tum Burgolam, matrem Elziarii de Villanova, ejusdem sedis antistitis. Ab hisce duabus diversa videtur fuisse, quam Baluzius supra num. 26 Dulcelinam & Dulcedinam appellavit. Nunc ad Sancti patrem veniamus.
[30] Elzearii de Sabrano & Cæciliæ de Agulto filius Ermongaus, ab aliis Ermengaudus dictus, præter paternam hereditatem, etiam comitatum Ariani in Apulia obtinuit, magnique justitiarii, ut vocant, munere in regno Neapolitano functus est. Ex verbis scriptorum Occitaniæ num. 27 relatis dicendus esset hujus pater Elzearius comitatum illum in Sabranam familiam jam invexisse. [Sancti pater Ermongaus, magnus justitiarius] Sed oppositum scribunt Raphaël & Borelyus, qui id Ermongao attribuunt, in eo tamen dissidentes, quod illorum prior eamdem comitatus donationem a Carolo II, posterior a Carolo I, Siciliæ regibus, factam velint. Pro Raphaële stat libellus supplex, Joannæ reginæ Neapolis oblatus anno 1372, ut ipse asserit Borelyus, qui eumdem pag. 549 & sequenti recitat. Etenim in hoc pater Bertrandus Imberti, Frater Minor Conventualis Aptensis, reginam his verbis, sed Gallicis, alloquitur: Adhuc recens est Ermongai de Sabrano memoria: quamvis dudum obierit, sua ipsum præclara facta, in Caroli II obsequio præstita, quotidie redivivum faciunt in memoria hominum; cui magnus ille princeps ad remunerandam illius fortitudinem comitatum Ariani donavit.
[31] [in regno Neapolitano, & comes Ariani,] Sed sive Ermongaus beneficium istud a Carolo I, sive a Carolo II obtinuerit; sive etiam Elzearius, Ermongai pater, id acceperit, constat, Ermongaum, S. Elzearii patrem, Ariani comitem fuisse. Fabius Barberius in Catalogo episcoporum ejusdem civitatis Ariani, pag. 41 meminit de donationibus ecclesiæ cathedrali ab illo factis, quas abs re non fuerit hic retulisse. Sic ergo habet: Raynus episcopus Ariani, sedit circa annum MCCCIV… Huic antistiti & R. capitulo nec non canonicis Ariani Ermogauus de Sambrano Gallus, comes ejusdem civitatis, qui fuit pater S. Elisearii, dono dedit quoddam casale S. Eleuterii cum nonnullis terrarum petiis (id est, portionibus) ut constat ex privilegio mihi exhibito ab illustrissimo D. D. Paulo Caiatia, ad præsens episcopo Ariani, confecto sub anno MCCCVII, quod quidem casale non valde ab hac civitate distabat. Atque præterea donavit quasdam alias terras, in quibus dicitur olim fuisse Silva nigra, quæ eodem nomine hodie nuncupatur. Necnon supradictis elargitus est alias terras, in quibus prius erat Silva Trelapoli, & Silva dicta Lasplinia, in pertinentiis ejusdem civitatis.
[32] [in cujus ecclesiam fuit munificus, quodque in Apulia est,] Ex cujus donationis privilegio cuiquam manifeste patet, Ermogauum, tunc comitem Ariani, magna religione ac pietate præstasse erga ecclesiasticos; cum tot bona, quæ erant maximi momenti, fuisset elargitus prædicto episcopo & canonicis. Arianum, de quo hic, antiquissimum olim Hirpinorum oppidum, nunc regni Neapolitani in Principatu Ulteriori civitas est, indigenis Ariano similiter dicta, comitatus titulo & episcopatu sub metropoli Benevento insignita. Baudrandus in Lexico geographico illam arduo colli impositam scribit ad radices montis Apennini; duobus milliaribus a Benevento in Ortum, Trevicum versus. De eadem pluribus consuli potest Ferdinandus Ughellus tom. 8 Italiæ sacræ col. 212 & sequenti in episcopis Ariani, & Fabius Barberius in Opusculo mox laudato. Verum turpiter hallucinati sunt, qui Laurentii Surii Collectionem de Vitis Sanctorum anno 1618 Coloniæ Agrippinæ recuderunt; quippe qui in ipso Vitæ limine ad ea biographi verba, Elzearius comes Ariani in margine annotarunt sequentia.
[33] [non in Gallia Narbonensi: mater fuit Lauduna Alba.] Patria ejus (inquiunt) est Arianum, Galliæ Narbonensis urbs, quæ vulgo Arange sive Orange, Latine Arauisio dicitur, ut habet Abraham Ortelius in Thes. geograph. Nemo non videt crassum hic errorem, quem tanto facilius cavere poterant laudati editores, quod in eadem Vita postea dicatur S. Elzearius Italiam petiisse, ut comitatum Ariani, a demortuo patre sibi relictum, adiret. Ad hæc neque Elzearius Ariani natus est, neque Ortelius Arausionem (Arausio enim, non Arauisio apud ipsum legitur) Arianum esse dixit. Ceterum vitiosa hæc annotatio abest a Surii editione, anno 1574 Coloniæ Agrippinæ pariter facta. Redeo ad Ermongaum. Hic uxorem duxit Laudunam Albe, teste biographo, aliisque omnibus; Gallice d'Albe vel d'Aube dictam. Raphaël & Borelyus addunt, Laudunæ patrem fuisse dominum de Roquemartine. Haud æque comperta mihi est Laudunæ, quam Ermongai familia; nec ignota tamen sunt Albe seu Aube ac Roquemartine nomina, quæ in Gaufridi Historia Provinciæ legere est: & Benedictini scriptores Historiæ Occitaniæ tom. 3, pag. 107 & 142 de Adelaïde de Roquemartine, Barralis vicecomitis Massiliensis uxore, meminerunt. Nostradamus quoque in Historia Provinciæ parte 3, pag. 346 affirmat, familiam des Albes vel Aubes jam a multis seculis inter nobilissimas istius regionis habitam fuisse.
[34] Porro sive illustres hi conjuges ante natum Elzearium fixum in Provincia domicilium semper habuerint, [Ex hisce Sanctus natus est in Provinciæ Galliæ,] sive e regno Neapolitano post famosam Gallorum in Sicilia cædem anni 1282, Vesperas Siculas vulgo appellatam, illuc demum reversi sint, ut Raphael diserte affirmavit; constat, Sanctum nostrum in Provincia natum & educatum esse. Waddingus tom. 6 Annalium Minorum secundæ editionis, ad annum Christi 1316, num. 10, Bailletus in Vita Gallica, aliique, castrum Ausoysium pro loco illius natali determinate assignant; quod etsi in Vita edenda non exprimatur, eidem tamen minime repugnat. Contra Raphael parte 1, cap. 2 & Boucheus in Historia Provinciæ lib. XI, sect. 3 ad annum 1284 eumdem in castro de Robians prope castrum Ausoysium in lucem editum scripserunt, consentiente Notitia nostra Ms. Aptensi; cujus verba mox dabimus. Castrum hoc laudatus Boucheus in Chorographia Provinciæ lib. 4, cap. 1, § 1 inter oppida vicosque, quæ trans Druentiam fluvium ad diœcesim Aqui-Sextiensem pertinent, proxime post Ausoysium recensens, Saint Jean de Robians Gallice appellat, ac dudum destructum ait.
[35] Verba ejus accipe. Saint Jean de Robians. De S. Joanne de Robianzo, [ac verisimilius in castro de Robians;] ubi S. Elzearius, comes Ariani & baro Ausoysii, olim natus est. Vicus modo destructus a temporibus Raymundi de Turene, de quo in Historia; nempe apud ipsum lib. XI, in Ludovico II Andegavensi, Provinciæ comite, versus finem seculi XIV. Dubitari potest, utrum S. Elzearius in eo castro casu natus fuerit, an vero illius parentes stabile in eodem, quando in Provincia morabantur, domicilium habuerint. Dubitandi ratio est, quod secundum Vitam edendam Lauduna, illo jam gravida, in castro Ausoysio mansisse, sanctusque Puerulus in eodem educatus fuisse, dicendi sint; quodque contra Elzearius & Cæcilia, Ermongai parentes, tunc multisque annis post superstites, in Ausoysio habitaverint; ut nil mirum esset, si Ermongaus cum sua conjuge ac familia proximum Ausoysio castrum de Robians incoluisset. Utut sit, malo ego ob allegata testimonia credere, castrum Saint Jean de Robians S. Elzeario natale fuisse: neque enim video, quem in finem ea sententia conficta fuisset, ac propterea mihi verisimilius apparet, Raphaëli ac Boucheo, quibus, ut dixi, Notitia nostra Ms. Aptensis conformis est, instrumentum aliquod vel veterem traditionem hic præluxisse.
[36] De anno, quo Sanctus in lucem editus sit, dissentiunt scriptores. Bailletus & iteratæ editionis Surianæ de Vitis Sanctorum curatores annum Christi 1295 statuunt, [non circa annum 1295,] hisque accedit Waddingus, dum in Annalibus ad annum 1316, num. 10 Elzearium hoc eodem anno vigesimum ætatis suæ egisse ait. Verum hos decepit suprema ejusdem Sancti ætas, in Vita edenda vitiose adscripta, cum ibi dicatur obiisse anno totius vitæ suæ vicesimo octavo, pro quo tricesimo octavo legendum esse, supra monui, & infra probabo. Benignus Fremautius in Legenda Flandrica Sanctorum Ordinis S. Francisci propius ad verum accedens, maluit annum 1287 reponere; Bilancettus in Vita Italica annum circiter 1286; Raphaël 1284 (pro quo in editione ex errore forsitan typothetarum, legitur 1184) eumdemque annum 1284 etiam Boucheus in Historia Provinciæ, & Notitia Aptensis Ms. signarunt. Posterioris verba ex Gallicis Latina subjicio. Anno gratiæ MCCLXXXIV, regnante in Francia Philippo Audace, S. Ludovici regis filio, natus est B. Elzearius in castro de Robians prope Ausoysium, comitatus Provinciæ, diœcesis Aqui-Sextiensis, filius natu maximus nobilissimi domini Ermongai de Sabrano, baronis Ausoysii & comitis Ariani in regno Neapolitano, & nobilissimæ dominæ Laudunæ d'Aubes de Roquemartine.
[37] [sed decennio citius.] Controversia pendet ab Sancti ætate, annoque Christi, quo obiit. Et certum quidem est, illum die XXVII Septembris anni 1323, ætatis vero suæ anno tricesimo octavo vita functum esse. Hino primo nativitas illius serius, quam ante præcitatum diem Septembris anni 1286 figi nequit: sed quia incertum manet, quot mensibus annum vitæ suæ tricesimum octavum moriens jam inchoasset, aut etiam jam explesset, dubium quoque relinquitur, an eadem nativitas anno 1286, an uni e duobus præcedentibus illiganda sit. Qui tamen annum 1284 figunt, minus probabiliter loqui mihi videntur, quia licet illum ejus anni mense Decembri natum statuerent, vel sic tamen ille moriens annos vitæ suæ triginta octo mensibus circiter novem superasset, ac propterea triginta & novem potius vixisse dicendus fuisset aut certe non recte diceretur anno totius vitæ suæ tricesimo octavo mortem obiisse. E duobus aliis annis, etsi res incerta sit, mihi præplacet 1286 propter reliquam chronotaxim in hujus Commentarii decursu texendam.
[38] [Mater non diu post illius nativitatem vixisse videtur:] De Sancti parentibus observandum hic est, horum nullam post illius nativitatem in tota Vita mentionem amplius haberi, præterquam Ermongai obitus, quem circa annum 1309 contigisse, suo loco dicemus. Quin & idem biographus pluribus asserit, S. Elzearium, etiam puerum, ac deinde cum conjuge sua Dalphina apud avum suum in castro Ausoysio habitasse usque ad annum vitæ suæ vigesimum, illo excepto tempore, quo sub cura patrui sui Guilielmi de Sabrano in monasterio S. Victoris Massiliensis institutus fuit. Hinc duo mihi omnino verisimilia apparent: primum; Ermongaum, Elzeario admodum puero, in regnum Neapolitanum profectum esse, sive comitatum Ariani a Carolo II tunc acceperit, ut Raphael censuit, sive eumdem jam ante obtinuisset. Alterum est, Laudunam matrem non admodum diu post Filii sui nativitatem vixisse, ut Borelyus affirmavit. Iidem ambo scriptores præterea aiunt, Ermongaum, mortua Lauduna, secundas nuptias contraxisse cum Alice de Baux, prædicti Caroli II regis nepte ex Beatrice filia sua & Bertrando comite Montiscariesse, domino de Baux, ex eoque conjugio natum esse Guilielmum, S. Elzearii heredem: quæ cum sana chronologia nequeunt consistere.
[39] Inter multos Caroli II liberos revera fuit aliqua Beatrix nomine, [habuit tamen Sanctus fratrem, forte non germanum,] quæ primo nupta Azoni, marchioni Estensi & Ferraræ domino, post hujus mortem prædicto Bertrando juncta matrimonio est; qua de re etiam Borelyus consentit. Non potuisse Beatricem secundas illas nuptias celebrare ante annum 1308, liquet ex morte Azonis, quam hoc anno contigisse, videri potest apud Ludovicum Muratorium tom. 8 Annalium Italiæ, aliosque. In Vita vero edenda num. 44 Ermongaus obiisse dicitur, cum (S. Elzearius) factus esset annorum viginti trium; quos si ad ejusdem Sancti natalem annum addideris, prodibit annus Christi 1308 vel 1309, circa quem idcirco Ermongai mors figenda erit. Fabulosum igitur est hujus matrimonium cum Alice, Caroli II Siciliæ regis ex Beatrice & Bertrando de Baux nepte, quæ vix nata fuisse, nedum filium Ermongao peperisse potuit, dum hic defunctus est. Non eo tamen hæc dixi, quod inficiari velim, fuisse Elzeario fratrem, Guilielmum dictum, ejusdemque heredem: id enim omnino constat ex ipsius Sancti testamento, cujus compendium recitat Boucheus lib. 9 Historiæ Provinciæ, sect. 3, cap. 2, § 7, & in quo fratrem suum Guilielmum heredem sic instituisse dicitur, ut, si hic sine prole, seu mascula seu feminea, interim moreretur, Elzearius seu Elzias de Villa-nova in ejusdem locum succederet.
[40] Habuit igitur S. Elzearius fratrem Guilielmum; sed an hic ex eadem an ex altera matre progenitus fuerit, [quem suum heredem scripsit. Notantur pauca] mihi hactenus incompertum est. Ex dictis etiam colligitur, Elzeario, dum testamentum condidit, præter hunc non fuisse fratrem aut sororem, saltem quæ hereditare posset; cum alioquin Elziam de Villa-nova prælaudato Guilielmo ejusque liberis non substituisset heredem. De Sancti infantia & pueritia ac mirabili in primis erga pauperes misericordia, qua deinceps semper eluxit, consuli potest Vita edenda; quia propositum mihi est, in hoc Commentario ea tantum tractare, quæ longiori illustratione egent, quam annotationes singulis capitibus subjiciendæ de more patiantur. De personis, a quibus sanctus Puer educatus instructusque fuit, oportet hic aliqua memorare. Raphaël parte 1, capite 3 nutricem illius Maurinam Gaultiere de castro Ausoysio appellat: de qua nihil præterea alibi legi, nisi apud Borelyum, qui lib. 1, cap. 2 inter Sanctos Beatosque, quorum corpora Aptæ Juliæ in ecclesia Fratrum Minorum Conventualium sepulta ait, beatam Maurinam Gautiere, unam ex ancillis domus eorum (nimirum Elzearii & Dalphinæ) recensuit. Quo tamen jure Beatæ titulum eidem adscribat, nescio; nam nec Huëberus, nec Arturus a Monasterio, in suis Menologiis de eadem meminerunt.
[41] Celebrior est Garsenda vel Garsendis Alphanti, cui prima sancti Comitis, [de personis, a quibus enutritus] postquam a nutrice amotus fuerat, institutio commissa videtur. Erat hæc non minus virtutibus, quam nobilitate sanguinis conspicua, ipsique Sabranæ domui affinitate juncta, teste Borelyo, qui præterea addit, eamdem Laudunæ a consiliis fuisse in castro Ausoysio, quo tempore Ermongaus in Italia degebat. In Summario processus canonizationis S. Elzearii de illa sic legitur: Carsendis Alfanta sanctæ conversationis, fuit cum domina Laudina matre ipsius per X annos, & fuit etiam morata cum ipso, & in servitio & hospitio fuit. Eamdem velut matrem suam Elzearius venerabatur, de eaque num. 51 Vitæ edendæ cum beata conjuge sua Delphina sic loquens inducitur: Misi pro te, ut votum virginitatis, sicut pluries tractavimus, impleamus: verumtamen quia voluntas Dei est, ut domina Garsenda in hoc voto sit præsens, eo quod ad hoc sæpe induxit, & a nostra pueritia salutaribus monitis & cum magna devotione & diligentia nutrivit, & hoc videre & audire peroptavit, idcirco pergamus ad eam. In eadem Vita etiam alibi exstat ejusdem magna cum laude mentio, ac num. 23 dicitur ipsa quoque cum marito suo, nobili milite, castitatem vovisse; quod tamen post usum matrimonii factum oportet, cum deinde num. 53 Inardus, ejusdem filius, eodem voto simul cum Elzeario & Dalphina se obstrinxisse legatur.
[42] [& moribus litterisque institutus fuit.] Arturus a Monasterio illam ad diem VIII Novembris Menologio sui Ordinis inscripsit his verbis: Aptæ in Gallia, beatæ Garsandæ, nobilissimæ matronæ, Tertiariæ. Apud Borelyum quoque inter Beatas, in ecclesia Minorum Aptæ quiescentes refertur, & apud Huëberum in Menologio celebratur ad prædictum diem Novembris, quo de ejusdem cultu poterit inquiri. Ex hujus tam illustris matronæ disciplina S. Elzearius transiit ad celebre S. Victoris monasterium Massiliense, politioribus litteris moribusque imbuendus sub cura patrui sui Guilielmi de Sabrano, ejusdem loci abbatis, ac deinde etiam episcopi Diniensis, cujus supra jam meminimus num. 29. Qui plura de eo volet, adeat Joannem Baptistam Guesnayum in S. Joanne Cassiano illustrato, lib. 2, pag. 680, ubi multum a pietate & doctrina laudatur; ac Dionysium Sammarthanum tom. 1 Galliæ Christianæ col. 692, & tom. 3, Col.a quo inter abbates S. Victoris sui nominis septimus, inter episcopos vero Dinienses ejusdem nominis tertius censetur. Quod ad tempus attinet, secundum laudatum Sammarthanum & Gassendum in Notitia ecclesiæ Diniensis Guilielmus anno 1293 vel sequenti dicti monasterii abbas creatus est, quo tempore S. Elzearius octavum circiter vel nonum ætatis suæ annum agebat; & quantum ex Vita edenda colligere mihi licuit, saltem non multo serius in patrui sui disciplinam traditus est.
§ III. B. Dalphina Sancto sponsa destinatur: hujus virginis genus, opes & amor virginitatis: sponsalia primum, deinde matrimonium ab iisdem contracta.
[Decernitati matrimonium inter ipsum] Nondum ad annos pubertatis pertigerat sanctus Comes, cum, jubente ac præsente Carolo II Neapolis & Siciliæ rege & comite Provinciæ, in civitate Massiliensi sponsalia iniit cum B. Dalphina, teneræ pariter ætatis virgine, nobilitate sanguinis, opibusque ac moribus illo dignissima. In processu, qui pro ejusdem Dalphinæ canonizatione impetranda anno 1363 instructus fuit, de illius natalibus hæc legere est: Dicta domina Dalphina fuit filia naturalis & legitima bonæ memoriæ viri egregii domini E. de Sinha, domini Podiimichaëlis, & dominæ Dalphinæ de Barratio, conjugum & de terra seu partibus Provinciæ oriunda… Dicti pater & mater dictæ dominæ Dalphinæ fuerunt Christiani Catholici, & de Christianis Catholicis geniti & nati, & ut tales & pro talibus fuerunt & erant habiti, cogniti, nominati & reputati palam & publice, communiter & notorie &c. Cognomentum patris, quod de Sinha scribitur, apud Eberardum in Vita est de Sicthe, in Notitia nostra Ms. Aptensi de Scitho, apud Borelyum de Signe, qui & addit, hanc familiam, olim in Provincia illustrem, suo tempore jam exstinctam fuisse. Nomen vero patris, quod in nostro exemplari sola littera E. signatum est, laudati Eberardus ac Borelyus Guilielmum dixerunt.
[44] Cæsar Nostradamus parte 3 Historiæ Provinciæ pag. 347 Dalphinam ex nobilissima familia de Glandevez fuisse ait, [ac B. Dalphinam, virginem juvenculam,] eique consentiunt Bailletus in Vitis Sanctorum hoc die, & Guilielmus Franciscus Berthier, e Societate Jesu scriptor Trivultianus in Historia ecclesiæ Gallicanæ tom. 13, pag. 64. Podium-Michaëlis, vulgo Puy-Michel, cujus ipsa domina erat, & ubi sancti isti Conjuges aliquo tempore habitarunt, Boucheus tom. 1 Chorographiæ Provinciæ pag. 233 reponit in diœcesi Regensi, & tabula geographica eidem Operi præfixa illud exhibet tribus circiter milliaribus Provinciæ a civitate Regensi, incolis Riez, & quatuor circiter a Dinia, Gallice Digne dicta. In processu mox memorato articulus de bonis, in usum pauperum ab illa venditis, ejusdem valorem sic exprimit: Vendidit castra magni valoris, ad eamdem dominam (Dalphinam) pertinentia, & inter cetera vendidit castrum Podii Michaëlis, bonum, de quo percipiebatur redditus & proventus mille & ducentum florenorum auri annis singulis.
[45] Erat Dalphina heres unica parentum suorum, in quorum possessiones titulosque successerat, [sanguine & opibus claram, contrahendum:] teste eodem processu, qui sic habet: Dicti pater & mater dictæ dominæ Dalphinæ decesserunt, ipsa sola & unica filia & hærede universali, eisdem pereuntibus, existente, & in ætate infantili constituta & relicta. His non obstantibus, in Summario processus canonizationis ipsius S. Elzearii multa de hoc testata legitur domna Alasacia de Podio-Michaëlis soror dominæ Dalphinæ, eademque in Vita edenda inter vivos sæpe memoratur & monialis fuisse dicitur. Modum, quo hæc componantur, suggerunt Borelyus & Raphaël. Primus lib. 1, cap. 1 scribit, Alasaciam, quam Gallice Alayete appellat, fuisse B. Dalphinæ sororem, & natu majorem quidem, sed jam ante parentum mortem religiosum institutum in monasterio S. Catharinæ de Sourbs, diœcesis Regensis amplexam. Alter part. 1, cap. 7 memorat quamdam Catharinam B. Dalphinæ sororem notham, eamque in eodem monasterio monialem fuisse affirmat; quæ forte eadem fuerit cum Alasacia. Utroque autem modo cessat omnis difficultas. Talem itaque virginem, quam hereditariæ opes pari cum sanguinis claritudine, atque insignes animi ac forte etiam corporis dotes, plurimum commendabant, avunculi ejus tutores & Carolus II Siciliæ rex juveni Elzeario uxorem, divina autem providentia ejusdem in conjugali statu virgineæ castitatis custodem, destinabant.
[46] At enim ipsa, divini consilii ignara, cælestisque Sponsi amore tota accensa, [verum illa, cum virginitatem colere decrevisset,] a connubio vehementissime abhorrebat. Non abs re fore existimo, si ex ejusdem canonizationis processu aliqua de illius virginitatis servandæ proposito hic præmittam, ut majorem facilioremque fidem apud lectorem inveniant, quæ de eodem argumento in Vita S. Elzearii edenda narrantur. Sic itaque habet laudatus processus: Mortuis parentibus dictæ dominæ Dalphinæ, ipsa domina fuit & remansit sub regimine, gubernatione & tutela quorumdam avunculorum suorum: & cum ad ætatem aliqualis discretionis, infra tamen pupillarem ætatem, pervenisset, & audiret tunc, quod dicti ejus avunculi & tutores asserebant & dicebant, eam velle nuptui tradere alicui viro de nobilioribus & potentioribus propriæ provinciæ, propter bonam terram & amplam dotem, quam ipsa habebat; … domina Dalphina puella verba de suo matrimonio moleste gerens, & toto suo tempore in virginitate permanere, divino amore præventa, sæpe & multis vicibus desideravit. Et desiderabat, quod omnia castra sua & tota terra sua essent penitus combusta seu demolita, & quod homines castrorum suorum & vassali ipsius dominæ essent adeo dispersi, quod prætextu dicti sui patrimonii, aut alia quavis ratione de aliquo matrimonio carnali per eam contrahendo nulla umquam mentio haberetur.
[47] [modis omnibus reluctatur,] Quinimo ratione prædicta (quod erat mirabilius) tunc sæpius affectavit, quod esset luminibus, seu oculis carnalibus & corporeis privata, ut melius & liberius posset Deo in sua virginitate servire… Prædicta domina (Dalphina) dum in humanis agebat, præmissa in præsenti articulo contenta cum devotione & magna humilitate ad honorem Dei referendo & divinæ gratiæ adscribendo, illa vera fuisse, sæpe & multis vicibus dixit & asseruit coram multis fide dignis personis. Sic erat animo comparata virgo Dalphina, quando anno ætatis suæ decimo tertio a Carolo II Siciliæ rege & comite Provinciæ atque a tutoribus suis jussa est cum Elzeario sponsalia celebrare; quibus quantum reluctata fuerit, docet ejusdem processus, ex quo sequentia accipe. Dicta domina Dalphina in decimo tertio anno ætatis suæ constituta, & ad civitatem Massiliensem mandato serenissimi principis, domini Caroli II regis Siciliæ, per avunculos ipsius dominæ adducta fuit pro eo, quia idem rex volebat, ipsam dari in uxorem Elziario de Sabrano, filio primogenito comitis Ariani, cui Elziario tandem nupsit, ut inferius dicetur.
[48] [etiam coram Carolo II Siciliæ rege,] Dum amici utriusque partis ipsum matrimonium vellent per verba de præsenti solemnizari, ipsa domina Dalphina puella præsentiam regiæ majestatis non timens, nec voluntati consanguineorum pro tunc assentire volens, sed Creatori suo magis, quam creaturis, obedire cupiens, eisdem restitit, & contradixit dictum matrimonium tunc contrahere, licet minis & terroribus ad ipsum matrimonium per dictos avunculos & consanguineos suos induceretur; cum jam in animo ipsa Dalphina constituisset in perpetua virginitate permanere. Quinimo ab illis se tunc abscondens, ad quamdam testudinem hospitii, in quo tunc erat, confugit, & in eadem testudine latitabat & se abscondebat, Christo & gloriosæ Virgini, ejus Matri, virginitatem suam precibus, quibus poterat, cum magna devotione & lacrymis commendando, & verba sequentia proferebat, dicens: Virgo benedicta, Mater Domini nostri Jesu Christi, si tuæ placeat benignæ voluntati, ut tuum benedictum Filium habeam in sponsum, adjuva me in hac hora, cum sim humano auxilio in hoc derelicta & destituta. Quibus verbis sic, ut præmittitur, per eam prolatis, ipsa puella in se magnam consolationem & familiaritatem divinam sentiit *, & tantam, quod ore exprimere non posset.
[49] [ac mori mavult, tandem a Religioso inducta,] Et inter cætera videbatur eidem, quod B. Maria, Mater Dei, eidem puellæ partem clamydis ejus beatæ Virginis offerendo familiariter ei diceret talia verba in effectu: Veni, filia mea, ego & Filius meus, quibus in virginitate servire desideras, & ad quorum confugis præsidium, te defendemus. Denique ipsa puella propter prædicta consolata tantam in se animi fortitudinem recepit, & constituit, quod cum magna fiducia a dicta testudine exiens, mori & membratim dividi pro Christi & virginitatis amore totis affectibus cupiebat… Præmissa in præsenti articulo contenta ipsa domina Dalphina divinæ gratiæ ascribendo, & cum devotione & magna humilitate proferendo, sæpe & multis vicibus, dum in humanis agebat, ea coram multis fide dignis personis vera fuisse dixit & retulit. Hactenus de B. Dalphinæ constantia in proposito virginitatis; nunc qua machina ad consensum tandem inducta fuerit, ex eodem instrumento videamus. Ipsa domina Dalphina præmissa, dum in corpore vivebat, multoties dixit & retulit, quod amici & consanguinei ipsius dominæ, videntes ipsius Dalphinæ puellæ voluntatem & constantiam tantam, quod nullatenus carnali matrimonio consentire volebat, submiserunt quemdam Religiosum Ordinis Fratrum Minorum, in quo ipsa puella plurimum confidebat.
[50] Qui Religiosus, ut posset eam ad dicti matrimonii consensum inducere, [cum eo contrahit Massiliæ,] dixit eidem & suggessit, quod dicto matrimonio dicti Elziarii consentiret, pro eo quia, nisi hoc dicta puella faceret, periculum indignationis regiæ dictis ejus avunculis & amicis imminebat: & etiam pro eo quia, ut idem Frater asserebat, eadem puella posset, quandocumque vellet, a dicto matrimonio resilire. Ipseque Frater prædictis verbis dictam puellam ad dictum matrimonium alliciens & eam taliter seducens, obtinuit ab ea, quod ipsa dicto matrimonio consentiret, dum tamen posset dictum matrimonium, quando vellet, dimittere. Et hunc talem consensum dicta puella præbuit, & in animo sibi constituit potius mori, quam carnali copulæ aliquatenus consentire: & fuit inde inter dictum Elziarium & Delphinam puellam hujusmodi matrimonium per verba de præsenti extra faciem Ecclesiæ firmatum… Subsequenter, lapso biennio, dictum matrimonium inter dictos puellam Dalphinam & Elziarium fuit in facie sanctæ matris Ecclesiæ solemnizatum & contractum. Ita laudatum instrumentum, sive magister Nicolaus Loarenchi procurator causæ, cujus verba, si rigorose accipiantur, magnas difficultates pariunt.
[51] Ille etenim videtur ibi duplicem contractum memorare, [nondum matrimonium,] utrumque matrimonialem, sed unum extra faciem Ecclesiæ, alterum in facie sanctæ matris Ecclesiæ initum. Ne autem per priorem designasse videatur sponsalia, apparet non modo ex his vocibus, matrimonium per verba de præsenti; verum etiam ex eo, quod deinceps per decursum instrumenti semper annos viginti septem a matrimonio inito usque ad obitum S. Elzearii numeret, ac totidem eumdem cum Dalphina, velut conjuge sua convixisse affirmet. Sic uno in loco ait: Matrimonium inter prædictos Conjuges duravit per viginti septem annos, & tandem fuit dissolutum per mortem dicti Viri. Item alio loco etiam clarius inquit: Viginti septem annis, ut præmittitur, simul vixerunt, non dividentes hospitium, thalamum neque lectum, in pudicitia & observantia virginali. Sed enim hi vigenti septem anni assignari nequeunt, nisi eorumdem initium a primo contractu repetatur; cum aliunde constet, sanctum Comitem anno vigesimo quinto post matrimonium in facie Ecclesiæ celebratum e vivis excessisse.
[52] Haud dubie ista hausit adoptavitque laudatus procurator causæ ex Francisco Mayronio, qui in libello supplice ad Joannem XXII Pontificem pro canonizatione Elzearii obtinenda dato (de quo consule num. 7) de eodem sic loquitur: [ut quidam asseruerunt,] A suæ ætatis undecimo anno usque ad trigesimum octavum annum incoinquinato conjugio cum virginitatis titulo, sine ullo cohabitationis divortio perduravit. Eadem deinde etiam clarius exponit his verbis: Iste autem per viginti septem annos in eadem domo & in eodem thalamo & in eodem thoro cum conjuge intacte servatus est. Confer hæc cum textu procuratoris, numero præcedenti relato, nec dubitabis, opinor, quin hic Mayronium secutus fuerit. Verum utut magna sit Mayronii auctoritas, (quippe qui S. Elzeario familiaris fuit & morienti adstitit) oportet ipsum hic hallucinatum esse, geminumque contractum, sponsalitium scilicet ac matrimonialem, inadvertenter sic confudisse, ut matrimonialem etiam retulerit ad tempus, quo sponsalitius contigit. Hoc errore commisso, consequenter etiam credidisse debuit, Sanctum annis viginti septem conjugi suæ Dalphinæ in matrimonio convixisse; quot nimirum inter eorumdem sponsalia & ejusdem Sancti obitum numerantur: quæ modo probanda aggredior.
[53] [sed sponsalia tantum:] Incipio ab ipso procuratore causæ, magistro Nicolao Loarenchi, qui cum Mayronii errorem adoptasset, eumdem vel invitus vel inscius prodidit. Supra a num. 47 ait, B. Dalphinam in decimo tertio anno ætatis suæ constitutam matrimonium istud cum Elziario extra faciem Ecclesiæ confirmasse; deinde vero inquit: Subsequenter lapso biennio, dictum matrimonium inter dictos puellam Dalphinam & Elziarium fuit in facie sanctæ matris Ecclesiæ solemnizatum & contractum. Tum in eodem processu proxime subditur: Et … ipso matrimonio contracto, cum ipsa Dalphina, per ipsum Elziarium supra carnali copula, inter eos habenda, verbis blandis & honestis inquireretur & interpellaretur, ipsa domina Dalphina, tunc in ætate annorum quindecim constituta, verbis, quibus potuit blandis & devotis eumdem Elziarium, tunc in ætate annorum tredecim constitutum, alloquebatur, & inducebat ad virginitatem observandam. Secundum hæc primum contractum sancti Sponsi inierunt, cum esset Dalphina in decimo tertio anno ætatis suæ, ac biennio post, dum ipsa esset in ætate annorum quindecim, iste autem in ætate annorum tredecim, matrimonium in facie sanctæ matris Ecclesiæ solemnizarunt & contraxerunt; & tunc B. Dalphina S. Elzeario velut conjugi suo primum tradita fuit.
[54] [quod probatur variis rationibus] De posteriori contractu Summarium processus S. Elzearii (nam de primo non meminit) apprime consonat, ita inquiens: Domina Dalphina sponsa cum eo mansit XXV annis, & contraxit cum eo XVI ætatis suæ anno: ipse erat XIII annorum, & decessit ipse XXXVIII annorum existens. Aufer nunc annos 25 ab annis 38 vitæ S. Elzearii, supererunt anni tredecim, quos hic tam in Summario, quam in instrumento processus B. Dalphinæ, mox laudatis, numerasse dicitur, quando matrimonium cum illa in facie Ecclesiæ contraxit, & cum eadem vitam socialem agere cœpit. Præterea, cum inter hunc ac priorem contractum biennium intercessisse in eodem Dalphinæ processu legatur, annos 27 rursum subtrahe ab annis 38, quibus vixit S. Elzearius, residui erunt anni undecim, quam ætatem ipsi, dum Dalphinam uxorem duceret, tribuit Mayronius, & a qua annos vitæ ejus conjugalis numeravit; quia, ut dixi, ejusdem contractum matrimonialem cum sponsalitio confudit. Eadem est ratio in ætate Dalphinæ, quæ secundum eumdem canonizationis suæ processum, in decimo tertio anno ætatis suæ constituta, primum contractum, sponsalitium scilicet, cum S. Elzeario celebravit; alterum vero, nimirum matrimonialem, post quem beati Conjuges simul vivere cœperunt, subsequenter lapso biennio, quando Dalphina erat in ætate annorum quindecim constituta.
[55] De eodem argumento anonymus in Vita edenda num. 6 hæc ait: [& ab absurdis,] Factum est autem per divinam providentiam, … quod Puer iste puritatis angelicæ & innocentiæ columbinæ, cum decem esset annorum, de mandato serenissimi principis Caroli secundi, Jerusalem & Siciliæ regis, atque in ejus præsentia, virginem Dalphinam annorum duodecim … non sine magno mysterio in civitate Marsiliæ sibi in conjugem copulavit. Et post tres annos in castro Poderii Michaëlis in festo B. Agathæ virginis fuit ipsorum conjugium in facie Ecclesiæ, ut moris est, solenniter & publice celebratum. Post cujus solennitatem quarto die virgo Dalphina ducitur solenniter ad suum Sponsum in loco de Ausoïsio, ut habitaret cum eo. Quæ hic in annis discrepantia occurrit, tolli potest, si biographus annos ætatis utriusque completos, tres autem annos, sponsalia inter ac matrimonium medios, incompletos assignaverit; supra dicti vero annos ætatis inchoatos, biennium intermedium completum recensuerint. Ceterum uti hæc binos contractus, sponsalitium ac matrimonialem, hic distinguendos esse demonstrant, ita simul pellunt vel minuunt difficultates & absurda, quæ ex opposita sententia consequuntur.
[56] Hujusmodi præter nimis teneram annorum decem vel undecim ætatem Sponsi, [quæ alias admittenda essent.] est primo matrimonium sine ulla necessitate extra faciem Ecclesiæ contractum; secundo idem initum a sponsa ea conditione, dum tamen posset dictum matrimonium, quando vellet, dimittere; tertio denique stolidum istud, ne quid gravius dicam, Religiosi istius viri, ad matrimonium sic ineundum suadentis, consilium; ex quo quam damnosa oriri potuissent, nemo theologus non videt. Eo quoque consilium hoc mihi minus verisimile apparet, quod Borelyus eumdem Religiosum Guilielmum a S. Martiali appellans, dicat, ipsum magnum doctorem & sanctæ fidei per universam Provinciam inquisitorem tunc fuisse. At vero si illud consilium ad sponsalia de futuro matrimonio referamus, commodo sensu expositum multo minus difficultatis habebit. Nam quantum ego quidem existimo, laudatus Religiosus inquisitor, non aliud Dalphinæ persuadere voluit, quam contractum sponsalitium, ad quem urgebatur, hujusmodi non esse, quin, antequam ad matrimonium celebrandum esset perventura, justis de causis, si ipsa vellet, posset rescindi.
[57] Nempe sic ipse loqui potuit, quod judicaret, teneram puellam a rege ac tutoribus contra æquum justumque gravi metu ad sponsalia compelli. [Pauca alia huc spectantia] Quam ob rem videtur ipsi unice suasisse, ut regi suorumque minis cederet; deinde non defore ante matrimonialem contractum tempus ulterius deliberandi, utrum in hunc consentire vellet, an de gravi metu injuste sibi incusso expostulare & sponsalium rescissionem petere. Petrus Eberardus in Vita Gallica B. Dalphinæ sponsalia a matrimonio nobiscum hic distinxit, aitque, eam post varios consanguineorum assultus tandem consensisse; cum iidem hinc certam regis in totam familiam indignationem, si illa in proposito suo perstaret, minitarentur; inde vero sponderent, inter sponsalia & matrimonium multum temporis intermedii futurum. Post aliqua subdit, eamdem, cum triennio post ad ineundum matrimonium frustra compelleretur, victas tandem manus dedisse consiliis Guilielmi a S. Marcello, Ordinis S. Francisci, inquisitoris fidei, magnæ auctoritatis ob nobilitatem sanguinis virtutesque viri, ac postea episcopi Niciensis in Provincia, qui ipsam ad consensum induxit, non quod, quandocumque vellet, a matrimonio posset resilire; sed quod SS. Cæciliæ ac Valeriani exemplo virginitatem possent vel in ipso matrimonio illibatam servare.
[58] [referuntur. Hæc sponsalia verisimilius contraxit] Nescio, an hic frater Guilielmus a S. Marcello idem, an alius sit ab illo, quem Borelyus supra Guilielmum a S. Martiali appellavit; nec magis scio, quam bonæ notæ monumento nitatur ista Eberardi narratio, quæ alioquin satis simplex & verisimilis apparet. Addunt etiam ambo, B. Dalphinam jam tunc virginitatis voto obstrictam fuisse, quod ego in processu non reperio; imo contra in hoc expresse dicitur Dalphina tale votum in matrimonio primo seorsum, ac deinde cum Viro suo, nuncupasse. Sed de his jam satis, ut ad S. Elzearii rerum chronotaxim revertamur. Erat hic, ut mox diximus, sponsalium tempore secundum Vitam edendam decem annorum, quos completos fuisse, constat ex supra allegatis ac cetera chronotaxi: Dalphinam vero tunc tertiumdecimum ætatis suæ egisse, ex ejusdem processu pariter ostendimus, ac propterea monuimus, annos duodecim, quos Vita edenda ei tum tribuit, pro completis reputari debere. Annus Christi, quo hæc gesta sunt, haud difficulter eruitur ex assignatis Elzearii annis decem completis, qui anno ejusdem natali additi deducunt ad finem anni 1296 vel initium 1297, quo etiam tempore Carolum II Siciliæ regem, coram quo sponsalia celebrata fuere, in Provincia degisse, ostendit Boucheus in Historia Provinciæ tom. 2, pag. 323.
[59] [anno 1296 vel sequenti: toto biennio post] Hæc epocha etiam confirmari potest ex tempore annorum viginti septem, quot a contractis sponsalibus usque ad annum Sancti emortualem sive Christianæ æræ 1323 diem XXVII Septembris, effluxisse, supra observavimus. Atque hinc collige, quam longe a vero abfuerit Bailletus, dum ex ignorata vera ejusdem Sancti suprema ætate, illius sponsalia anno 1305 innexuit. Inter hæc & matrimonium biennium ut minimum intercessit, ob teneram scilicet ætatem Sponsi, undecimum dumtaxat vitæ suæ annum agentis; qua de re anonymus noster in Vita edenda num. 6 sic scribit: Et post tres annos (a sponsalibus initis) in castro Poderii Michaëlis in festo B. Agathæ virginis fuit ipsorum conjugium in facie Ecclesiæ, ut moris est, solenniter & publice celebratum. Non fuisse tamen hoc triennium completum, sed tantum inchoatum, ex iis, quæ supra adduximus, statuendum est. Etenim in processu B. Dalphinæ matrimonium hoc subsequenter lapso (post sponsalia) biennio contractum dicitur, numeranturque ab iisdem sponsalibus usque ad S. Elzearii obitum anni viginti septem; in Summario autem processus ejusdem Sancti, a matrimonio illius usque ad mortem anni viginti quinque, ita ut non nisi biennium completum, seu triennium inchoatum inter sæpe dicta sponsalia matrimoniumque intercessisse dicendum sit.
[60] [contraxit cum eadem matrimonium,] De die contracti matrimonii nostro Vitæ apographo consonant Laurentius Surius ex suo, quo ipse usus est, quique Surium secuti fuere Bilancettus, Waddingus & Bailletus, apud quos omnes dies S. Agathæ virginis, quæ quinta Februarii est, assignatur. Contra Eberardus in Vita Gallica B. Dalphinæ S. Agnetis pro S. Agathæ posuit; Borelyus vero ac Fremautius diem S. Cæciliæ. Haud facile mihi dictu est, Agathæne an Agnetis retinendum sit; pro priori tamen major stat ex Suriano nostroque Ms. exemplari auctoritas: posteriorum assertum mox refutabo. Ex dictis ulterius sequitur, matrimonium hoc incidisse in annum Christi 1299, qui cum additis annis viginti quatuor completis reddet annum 1323, cujus mense Septembri die XXVII S. Elzearius moriens, annum matrimonii sui vigesimum quintum tum ab octavo mense inchoatum agebat, si istud in festo S. Agathæ celebraverit, aut etiam jam a nono, si in primo festo S. Agnetis sive die XXI Januarii. Eumdem initi conjugii annum fixerunt etiam Borelyus & Fremautius; sed dum festum S. Cæciliæ pro Agathæ vel Agnetis substituerunt, a sana chronotaxi recessere. Juverit Borelyum audivisse.
[61] Matrimonium hoc (inquit Gallice) contigit anno MCCXCIX, [cujus locus, annus ac dies,] die S. Cæciliæ, hora decima matutina, cum comes Elzearius haberet annos duodecim cum dimidio, & comitissa quindecim. Atqui si S. Elzearii cum B. Dalphina nuptiæ præcitato anno 1299, festa S. Cæciliæ luce, sive XXII Novembris celebratæ fuerunt, non potuit hic annos viginti quatuor in conjugio suo explevisse, quando anno 1323 die XXVII Septembris mortem obiit; quo tamen tempore certe debuit vigesimum quintum ejusdem inchoasse. Novi equidem, Borelyum sancti Comitis mortem usque in annum 1325 differre, atque inter eamdem & matrimonium illius annos viginti septem numerare; sed in hisce calculis non unus est error. In primis S. Elzearium anno 1323 mortuum esse, suo loco clare probabo, Borelyumque verbis ab ipsomet e processu canonizationis allegatis refellam. Secundo Borelyus in illis viginti septem annis recensendis secutus Mayronium est, cujus errorem hoc § refutavimus. Tertio denique nec in ipsa quoque Borelyi opinione dies ista S. Cæciliæ stare potest; cum ab hac die anni 1299 ducto principio usque ad XXVII Septembris 1325 annus vigesimus sextus tantum in cursu esset, atque adeo sic nequiverit anno conjugii sui vigesimo septimo ad cælos commigrasse.
[62] At enim, quia Borelyus non solum diem, sed alias quoque temporis & ætatis notas ibidem minutatim expressit, [de quibus non omnes consentiunt,] vix dubito, quin easdem in aliquo vetusto instrumento, quod eo loco de sponsalibus agebat, ipse invenerit, & ad matrimonium referens, annum 1299, quo hoc revera contigit, consequenter adscripserit. Ut ita sentiam persuaserunt mihi rationes, quas hic subjicio. Secundum Borelyum, a quo constat, sponsalia cum matrimonio confusa esse, contractus iste, de quo loquitur, Massiliæ coram Carolo II Siciliæ rege initus fuit; quod utrumque Nicolaus Loarenchi in instrumento processus B. Dalphinæ, anonymus tam in Vita edenda, quam in edita a Surio, Raphaël in Vita S. Elzearii, & Eberardus in Vita B. Dalphinæ, de sponsalibus diserte affirmant. Eorumdem nullus, dum de matrimonio post biennium celebrato scribunt, de Massilia regisve præsentia meminit; imo laudatus anonymus in Vita edenda editaque apud Surium istud in castro Poderii Michaëlis, sive Podii-Michaëlis, vulgo Puy-Michel, quod erat Dalphinæ proprium, factum ait, cui ceteri, licet id expresse non tradant, ex adjunctis scribendique modo favent. Convenit igitur his omnibus cum Borelyo de Massilia regisque Caroli II præsentia, si de sponsalibus agatur, non autem, si de matrimonio.
[63] Insuper matrimonii contracti diem, silentibus aliis, [inquiruntur,] anonymus Vitæ edendæ auctor & Suriana editio festum S. Agathæ, Eberardus S. Agnetis, assignant; sponsalitium iidem omnes tacuerunt. Contra Borelyus de sponsalibus non meminit, &, cui ipse matrimonium illigavit, diem S. Cæciliæ cum chronotaxi componi non posse probavi; secus vero, si ad sponsalia referatur, jamjam monstrabo. Itaque ex his omnibus mihi verisimillimum apparet, Borelyum prædictas notas chronologicas de die S. Cæciliæ & hora decima matutina, uti & regis Caroli præsentiam & civitatem Massiliam, in aliquo antiquo monumento invenisse; & quia sponsalia cum matrimonio confuderat, ad hoc retulisse, quæ ad prima referenda erant, atque ex eodem errore annos Christi ætatisque utriusque Sponsi aliunde cognitos iisdem notis apposuisse. Hæc si ita accipiamus, omnes calculi recte se habebunt, ut sequentem chronotaxim consideranti patebit. Natus est S. Elzearius anno 1286, mense nobis ignoto, sed ante diem XXVII Septembris, qua moriens anno 1323 annum vitæ suæ trigesimumoctavum agebat. Ponamus igitur natum esse mense Junio.
[64] [& probabilius assignantur] Hinc usque ad diem XXII Novembris anni 1296, cui sponsalia ipsius affigenda credimus, fluxerunt anni 10, & menses circiter quinque, atque adeo numerabat ipse tunc annum ætatis suæ undecimum, quem supra allegata instrumenta scriptoresque eidem sponsalium tempore attribuunt. Anno 1299 die V Februarii vel XXII Januarii B. Dalphinam uxorem duxit, biennio completo, sive anno tertio, sex circiter menses inchoato post sponsalia, dum ipse esset annorum duodecim cum dimidio circiter. Tandem ipse moritur die XXVII Septembris anni 1323, qui fuit a contractis sponsalibus vigesimus septimus, a matrimonio inito vigesimus quintus, ac denique totius vitæ ejusdem trigesimus octavus, quas omnes epochas instrumenta & scriptores, quos in hoc § laudavimus, assignarunt. Ceterum potest quidem hæc chronotaxis non nihil a vero aberrare quoad numerum mensium in ætate Elzearii, quia, ut monui, mensis, quo natus est, ignoratur; sed hic defectus nequit reliquæ chronotaxi obesse. Nihil quoque adversus eamdem objici potest ex ætate B. Dalphinæ, quam cum Borelyus anno 1284, sed sine addito mense, natam dicat, facile illa potuit annum ætatis decimumtertium tempore sponsalium, annumque decimum quintum, seu completum seu inchoatum, tempore matrimonii a me assignato egisse. Denique paucis observo, Bailletum ex eodem errore, quo sponsalia anno 1305 superius innexuit, matrimonium ad annum 1308 retulisse.
[Annotata]
* imo sensit
§ IV. Felices B. Dalphinæ conatus in virginitate S. Elzeario persuadenda: hujus de eadem servanda primo propositum, deinde utriusque votum & castissimus convictus.
[Dalphina sanctum Sponsum suum] Quæ post contractum matrimonium contigerunt, biographus in Vita edenda num. 6 pergit exponere. Post cujus, (inquit) solemnitatem quarto die virgo Dalphina ducitur solenniter ad suum Sponsum in loco de Ausoïsio, ut habitaret cum eo. Celebratæ scilicet fuerant hæ nuptiæ in castro Podii-Michaëlis, quod ad B. Dalphinam ex hereditate paterna pertinuisse diximus. Castrum Ausoysium, ejusdem domini, Elzearius de Sabrano & Cæcilia de Agulto, S. Elzearii avus aviaque paterni incolebant, eorumque curæ ac moderamini illud juvenum Conjugum par commissum erat. Ermongaus Sancti pater videtur tunc in regno Neapolitano, ubi comitatum Ariani habebat, resedisse; mater autem Lauduna forte jam tum excesserat e vivis secundum dicta § 2. Certe de hac in tota Vita nusquam amplius fit mentio; Ermengaus autem postea tantum semel memoratur occasione mortis suæ, quam circa annum 1309 accidisse, suo loco probabimus. In eodem castro Ausoysio S. Elzearius cum conjuge sua virgine Dalphina apud prædictum avum suum habitavit, teste biographo num. 29, donec ipse factus esset annorum viginti; quando tandem, licet ægre, impetravit, ut cum eadem in castro Podii-Michaëlis commorari posset, suamque ipsemet familiam regere. Quæ interim ab iis gesta fuere, legi possunt in Vita cap. 1 & 2.
[66] Verum, quia in tota eorumdem vita nihil æque admirabile apparet, [ad virginitatem in conjugio servandam] quam virginea in conjugio convictuque castitas, in Ausoysio cœpta & ad mortem usque integerrime servata, visum est mihi de ea hic agere, eamdemque solidis testimoniis probare, omissa paulisper chronologia, quam deinde resumam. Ordior a biographo. Is cum verbis numero præcedenti relatis dixisset, Dalphinam quarto die post celebratas in castro Podii-Michaëlis nuptias ad Sponsum suum in castro Ausoysii deductam fuisse, ita prosecutus est: Et facto noctis silentio, cum pervenisset ad secreta cubilis, incepit virgo prædicta sui cordis arcanum ejus Sponso virgini revelare. Cui inter alia dixit: Ego ad statum conjugalem tracta a parentibus (id est, consanguineis ac tutoribus) invita veni; quia thesaurum virginitatis, mihi a Domino inspiratum, servare proposui & propono. Cumque Juvenis, adhuc ignorans divinum consilium, in corde suo talem virginitatem servare nondum proponeret; nihilominus, ut erat totus placidus & benignus, ipsam gratanter audivit, & divino timore correptus, tota illa nocte ipsam non tetigit, nec verbum inhonestum sibi dixit.
[67] Ipsa vero duxit noctem illam insomnem, cum lacrymis & suspiriis orans, [inducere conatur.] & flexis genibus virginitatem suam custodiendam Domino commendabat. Noctibus vero sequentibus, statim cum erat in secreto thalamo, prudens puella ipsum præveniebat verbis castis, honestis atque devotis… Sic igitur uterque virgo permansit. De eodem argumento processus B. Dalphinæ hæc habet: Ipso matrimonio contracto, cum Dalphina per ipsum Elziarium supra carnali copula, inter eos habenda, verbis blandis & honestis requireretur & interpellaretur, ipsa domina Dalphina, tunc in ætate annorum quindecim constituta, verbis, quibus potuit, blandis & devotis eumdem Elziarium, tunc in ætate annorum tredecim constitutum, alloquebatur, & inducebat ad virginitatis puritatem observandam; proponendo eidem & adducendo vitam & exempla multorum Sanctorum & Sanctarum, & specialiter Cæciliæ, Valeriani, Alexii & ejus consortis, qui duxerunt talem vitam: & de brevitate hujus vitæ, & contemptu mundi, & amore supernæ gloriæ æternæ, sermonem sæpius replicando, in tantum, quod ipsum, assistente divina gratia, ad devotionis lacrimas provocabat. Similia scribit Petrus Eberardus in Vita Dalphinæ, præterquam quod in sua hæreat opinione de voto castitatis ab eadem jam ante nuncupato.
[68] [Exponitur narratio Boelyi,] De loco ac tempore dissentit Borelyus lib. 1, cap. 3, ubi, cum matrimonium Massiliæ coram rege Carolo II celebratum crediderit, Dalphinam ibidem in palatio regio suum de virginitate servanda votum sponso suo Elzeario revelasse affirmavit. Si huic credimus, B. Dalphina, in ipso nuptiali prandio ex petulantium aulicorum lascivis dictis multum perpessa, simul ac mensæ amotæ fuerunt, Sponsum suum manu apprehensum seorsum in vicinum cubiculum læto vultu deduxit, ostiumque occlusit, mirantibus omnibus, eamque de simulata inter epulas modestia male arguentibus. Sermones, quibus castissimos Conjuges hic usos fuisse ait Borelyus, profitetur se accepisse ex testimonio Andreæ Durandi, canonici Aptensis, qui eosdem didicerat ex ore ipsiusmet Dalphinæ, cui postremis ejusdem vitæ annis fuerat admodum familiaris. Cumque idem scriptor in præfatione pollicitus sit, sese hujusmodi authentica testimonia stilo sui temporis sic expressisse, ut eorumdem sensui quam accuratissime inhæserit, malueritque ipsa testium asserta integra referre, quam ex iisdem continuatam historiam texere, haud abs re fore existimavi, si prædictos sermones ex Gallico Borelyi Latine versos hic apponerem.
[69] [qui hæc eadem alio in loco] Igitur B. Dalphina, teste laudato Andrea Durando apud Borelyum, Sponsum suum sic allocuta est: Domine mi comes, non multum verita sum te convenire, ut tibi mea super felici nostro conjugio sensa aperirem. Eximia de tui animi dotibus apud omnes existimatio, magnaque pietas, quam tot insignium virtutum quotidiano exercitio ipse probas, fecerunt, ut huic fœderi facilius consentirem, persuasum mihi habens, te omnino propensum esse in virtutem omnium pulcherrimam, ad quam generosus animus possit aspirare. Hæc cogitans credidi, te non vehementer perculsum iri, si dicerem, me virginitatem meam Deo jam consecrasse, cumque hæc non amplius arbitrii mei sit, non posse me de eadem in cujusquam hominum gratiam statuere; ac propterea oro te, ne uti velis jure tuo, quod ad legitimos matrimonii usus in me adeptus es. Tua illa verecundia, quæ in vultu tuo se prodit, sperare me facit favorabile responsum, tuaque magna hactenus erga me indulgentia & obsequia promittunt mihi fore, ut hoc consilium meum probare non graveris.
[70] [aliisque cum adjunctis] Ah, Domine mi, quam præclarum opus faceremus, quam gratum Deo, quam admirabile angelis, quamque prodigiosum in æstimatione hominum, si hoc ipso temporis momento, quo tota aula lascivit, voluptatumque causa nos hic inclusos opinatur, nosmetipsi conjugium nostrum per virginitatis votum Deo consecraremus? Nunquid non, mi Domine, summæ nobis felicitati foret, si animorum affectuumque conjunctione contenti, & procul abjectis cogitationibus, quæ homines brutis animalibus similes reddunt, vitam angelicæ similem in terra duceremus? Subdit Borelyus, Elzearium, cum ad tam inexspectatam sponsæ suæ orationem aliquantulum attonitus hæsisset; tandem respondisse: Inceptum magnum est, domina, quod suades, cujus nullum hactenus exemplum in mundo habemus, quodque fervidæ devotionis juventutis tuæ, quæ in adultiore ætate languescet, effectum esse potius credidero, quam maturum consilium, ex quo ad rem arduam impelleris, quæ humana cogitata superat. Meo quidem judicio quod fieri nequit, tentas, dum duos tam oppositos status, matrimonium cum virginitate sociare meditaris: nec dissimile prodigium esset hoc, quam si ignem in aqua servare velles; cum sese invicem destruant.
[71] Mihi quidem volupe esset tua consilia sequi, modo fieri posset; sed cum nullum in hac via ducem noverim, non censeo nos animi ceteris magis defecati, [facta scribit ex testimonio Durandi canonici,] ut illud primi incœptemus. Si tamen in tam generoso consilio perstes, oportet, nos vel S. Alexii exemplo ab invicem discedere, vel ambos religiosam professionem sectari. Denique non debueras tu in matrimonium consentire, si virginitatem colere jam decreveras. Ita est Domine; (reposuit ad hæc Dalphina) inceptum arduum est; sed non insuperabile; & quamvis nulla exempla habeamus; potest Deus nobis satis abundanter gratias donare, ut incipiamus primi. Noveris, Domine, non frustra me tam affirmate loqui, nec tantum me processuram fuisse, nisi cælesti auxilio fuissem roborata. Non celabo tibi, quid mihi contigerit, quando ad hoc conjugium vehementer urgebar. Inter lacrymas meas ac suspiria beata Virgo me invisens, solari dignata est, utque me ejusdem protectioni commiseram, jussit nihil timere, spoponditque, me in quocumque statu sibi curæ fore. Hæc faciunt, ut credam, consilium meum ipsi non displicere, & fieri posse, quod tibi propono. Age igitur, Domine comes, noli resistere voluntati cæli, a quo tu mihi angelus custos datus es.
[72] His dictis (subdit Borelyus) comitissa in terram provoluta est, [B. Dalphinæ quondam familiaris;] Sponsique genua amplectens, Domine, ait, me tuæ tutelæ committo: noles utique beatæ Virginis dictis adversari, quam tam tenero amore prosequeris. Post hæc, eodem teste Borelyo, solis singultibus prosecuta est, & ambo in complexu mutuo lacrymas miscuerunt, donec Elzearius, rupto silentio, ipsam sic denuo allocutus est: Eia, domina, non possum tibi recusare, quod petis, præter votum virginitatis jam nuncupandum: cupio enim discere experientia, quod ex fragilitate metuo, & vires meas experiri, antequam me periculo exponam. Qui scire possumus, quid nobis in ætate viginti aut triginta annorum ac reliquo vitæ spatio eventurum sit? In hac quidem juvenili ætate facile esset istud votum emittere; sed forte postea difficile erit servare. Crede mihi, domina, ne nos mittamus in periculum, si in eo nolumus perire. Quod ad me attinet, polliceor tibi, me, quamdiu Deus gratias concedet, totis viribus conaturum iisdem respondere, tibique fidelitatem promitto: sed præstat ex devotione se continere, quam ex debito cogi.
[73] Deinde addit idem biographus, Dalphina respondere volente, [sed non omnia, quæ ibi asserit,] tantum ab aulicis, qui ante januam stabant, vocibus foriumque pulsu strepitum editum, ut necesse fuerit sermonem abrumpi & portam aperiri. Dalphinam vero, S. Elzearii responsis non contentam, ad Garsendam Alphanti, piam istam matronam, de qua num. 41 & 42 locuti fuimus, accessisse, expositoque, quod egerat, supplicasse, ut pro sua, qua apud ipsum plurimum valebat, auctoritate eumdem ad nuncupandum virginitatis votum induceret; Garsendam autem id præstaturam se, multum collaudatæ animatæque comitissæ pollicitam esse. Hactenus ille, pro eo ad Garsendam accessu laudans præcitati Andreæ Durandi testimonium, ex quo utriusque dicta ibidem etiam recitat. Ego ob ejusdem testis auctoritatem inficiari nequeo, hujusmodi sermones inter S. Elzearium beatamque Dalphinam, & inter hanc atque Garsendam habitos fuisse; sed de loco ac tempore ut minimum dubitare me faciunt, quæ tam hoc, quam præcedente § adduxi.
[74] Si Durandi testimonia in ipsomet processu legere mihi licuisset, [pro certis ausim habere.] possem certius pronuntiare, utrum hic illos eo loci ac temporis habitos dixerit, an Borelyus eosdem, quin sponsalia cum matrimonio confuderat, illuc retulerit. Eadem opera dispicere potuissem, an ex Durandi sententia votum virginitatis ante matrimonium in Dalphina, an propositum dumtaxat admittendum sit. Sane votum istud, de quo nec anonymus in Vita edenda, nec procurator causæ in instrumento processus B. Dalphinæ meminit, imo cui hic potius adversatur, eo etiam minus fit credibile, quod illo obstrictæ Dalphinæ non licuisset sine ejusdem relaxatione, cum inscio & ad virginitatem servandam minime consentiente Sponso, matrimonium celebrare. Fuisse autem relaxatum votum ejus, nusquam legitur; & si relaxatum fuisset, frustra ipsa illud pro servanda castitate post initum matrimonium Elzeario objecisset. Denique narratio, quam ex Vita edenda, nostroque processus B. Dalphinæ instrumento, superius adduxi, ut multo simplicior, ita etiam verisimilior apparet. Nunc, unde digressus sum, revertor.
[75] [Deprecanti sponsæ continentiam promittit,] Quamquam S. Elzearius deprecanti sponsæ semper annueret, non tamen statim virginitatem perpetuo servare constituit, nedum ipsi promisit aut Deo vovit. Ita discimus ex mox laudato instrumento processus Dalphinæ, in quo ita denuo legere est: Post prædicta (quæ num. 66 & seqq. recitavi) dum dictus Elziarius sponsus dictæ dominæ Dalphinæ adhuc magis instaret apud dictam Dalphinam, ejus sponsam, & ipsam amplius interpellaret supra matrimonio inter eos carnali copula consummando, contigit, quod ipsa Dalphina in castro Podiimichaëlis, quod erat ipsius dominæ dotale, incidit in infirmitatem, fortiter febricitans; & quod ipsa sic infirma in lecto existens, fecit ad se vocari dictum ejus Sponsum, & eum allocuta fuit per hunc modum: Scias, Elziari, quod nisi mihi consenseris, quod de carnali copula me ulterius non inquietabis, nunquam ab hoc lecto viva resurgam; cum scias, me velle potius mori, quam copulæ carnali consentire: si vero tibi placuerit mihi in hoc consentire, spero, quod Deus mihi gratiam faciat, & ab hac infirmitate evadam; & vivemus simul amplius ad Dei gloriam & honorem.
[76] [citra votum tamen. Quædam Borelyi] Deinde idem Elziarius sponsus proxime dictis verbis auditis, eidem Dalphinæ, quam tenerrime diligebat, consentiit, &, sicut ipsa postulabat, promisit; citra tamen alicujus voti pro tunc emissionem. Et sic per prudentiam, devotionem & sanctitatem ipsius Dalphinæ ipsa Dalphina dictum ejus Sponsum ad observationem perpetuæ virginitatis traxit & induxit. Hisce fere consonans Borelyus cap. 3, in aliquot adjunctis variat, laudans testimonium supra dicti canonici Aptensis Andreæ Durandi, a quo ea ex ipsius beatæ comitissæ, dum viveret, ore accepta ait, quæ compendiose hic refero. Jam per biennium recusaverat Elzearius virginitatis voto se obstringere, cum Dalphina, in suo castro Podii-Michaëlis degens, febriculæ accessum sensit, eaque occasione utendum rata est. Morbum igitur majorem vero simulat, mittitque Ausoysium, qui Virum suum arcessat. Accurrit hic; illa præsenti denuntiat, unicum suo malo remedium esse, illumque solum sibi posse medicari. At sanctus Comes facile ratus, quod res erat, suaviter subridens, quid istud remedii sit, exquirit. Negat illa, se id edicere ausuram, priusquam ipse spopondisset, facturum se, quod petitura esset.
[77] [super his asserta] Eloquere ergo, reposuit Elzearius; nihil enim est, quod tibi recusem. Tum vero Dalphina, apprehensa compressaque Sponsi manu, cum suspiriis & singultibus illum rogat obsecratque, ut in virginitatis votum tandem consentiat. Ad hæc ille, in lacrymas prorumpens, Paratus sum, inquit, domina, facere, quod cupis; tu valetudinem tuam unice cura, & votum, cum tibi placuerit, nuncupabimus. Sed inquirendus nobis modus est, quo persecutione parentum nostrorum liberemur. Nosti, nihil illos tantopere, quam prolem e nobis desiderare, jamque aliquid de nostra vivendi ratione suspicatos, nullum temporis momentum devotioni nostræ libere impendendum nobis relinquere. Nosti, quod jam sæpe contigit, ut noctu veniant exploraturi, quid in cubili agamus, utque illud de improviso etiam ingressi sint, visendi causa, an eodem lecto uteremur. Nisi hæc caveamus, vita nostra perpetuum martyrium erit. Reperiendum est igitur aliquid, quo & nostræ tranquillitati consulamus, & illorum desiderio obsecundare videamur.
[78] Ne te ea cura sollicet: (inquiebat hic lætabunda Dalphina) Deus, [expenduntur] qui pro nostra conservatione suas nobis gratias donabit, etiam suggeret modum, quo parentibus satisfiat. Si primas carnis tentationes superaverimus, quæ mundi sunt, facile vincemus. Studeamus modo Deum nobis conciliare, curamque de parentum desideriis ejusdem providentiæ permittamus. His dictis tandem acquiescens Elzearius, respondit: Domina, ego me tuæ voluntati omnino submitto: de sanitate restauranda solummodo cogita, & simul ac convalueris, edemus votum, quod desideras. Hactenus ex Borelyo, qui ibidem mox subdit, dilatum in aliquod tempus illud votum fuisse, quia eodem die cursor a rege Carolo II Neapoli missus advenit, Elzeario Ermongai patris sui mortem nuntians; ac propterea ipse postridie in Italiam proficisci debuit, ut comitatum Ariani hereditate adiret. Verum hinc manifeste liquet, Borelyum, de chronotaxi minus æquo sollicitum, hæc ad longe alia tempora, quam quibus contigerunt, retulisse.
[79] Etenim si ista voti promissio biennio post initum matrimonium, [& refutantur.] id est, in ipsius Borelyi sententia, biennio post annum 1299 facta sit, debuit anno 1301 vel sequenti contigisse, eodemque anno Ermongaus, S. Elzearii pater, in Italia diem suum obiisse. At vero § 5 probabo, ejusdem Ermongai mortem, sanctique Elzearii Italicam profectionem non posse ante annum 1308 collocari. Quin etiam § sequenti ostendam, sanctos Conjuges, biennio trienniove, antequam Elzearius ob patris obitum Italiam petiit, in castro Podii-Michaëlis simul habitasse, propriæque familiæ suæ præfuisse; ita ut nec tempus nec occasio illis deesse potuerit ad promissa persolvenda, si biennio post matrimonium facta fuerint. Aut igitur prædictus Dalphinæ morbus, eaque occasione ab Elzeario facta de virginitatis voto quam primum nuncupando promissio, serius contigerunt; aut (quod omnino dicendum videtur) hic tunc solummodo promisit fore, ut sponsam de usu matrimonii imposterum non interpellaret, quod ipsa unice petiisse dicitur in instrumento processus, quod num. 75 & sequenti produxi.
[80] Porro primum istud, ut dixi, sancti Comitis de servanda virginitate propositum aliquanto post multum confirmavit insignis ecstasis, [Sanctus in virginitatis proposito per ecstasim confirmatur,] qua in festo magnæ Dei Matris in cælos assumptæ divinitus illustratus fuit. Mox laudatum B. Dalphinæ processus instrumentum denuo audiamus. Post verba num. 76 data procurator causæ ibidem sic prosequitur: Subsequenter post aliquod temporis intervallum in loco de Saltu, ubi dictus Elziarius accesserat ad festum cujusdam militiæ novæ, superveniente in eo inflammatione divina & notabili proinde mutatione, (sicut in titulis vitæ suæ latius est descriptum) ex tunc nec verbo nec facto, nec aliquo signo super carnali copula amplius requireret vel interpellaret (lege requisivit vel interpellavit;) quinimo ex tunc virtute & sanctitate ipsius Dalphinæ idem Sponsus ejus ab omni concupiscentia carnali fuit abstractus & semotus. Hanc tam mirabilem ecstasim, a qua Sanctus ipse magnam sui mutationem repetere solitus erat, pluribus exponit biographus in Vita edenda num. 8 & sequentibus. Pro notione temporis ex eadem annotasse juverit, sanctum Juvenem ad annum quintumdecimum suæ ætatis tunc pervenisse. Cetera huc spectantia in Annotatis elucidari poterunt.
[81] [ac tandem una cum conjuge sua] Perrexerunt igitur castissimi Conjuges ex mutuo consensu virginitatem colere, nullo interim obstricti voto, quod tandem aliquando prius Dalphina sola privatim, deinde ambo simul in castro Ausoysio coram fidis testibus nuncuparunt. Rem, ut gesta est, lege in Vita num. 50 & sequentibus; hic solum tempus assignabo. Scribit biographus num. 44, S. Elzearium, cum factus esset annorum viginti trium, in Italiam profectum, ut comitatum Ariani, quem Ermongaus pater moriens reliquerat, jure hereditario possideret. Proinde hæc profectio ad annum 1308 vel sequentem pertinet, cum Sanctum verisimilius anno 1286 natum esse credamus. Deinde num. 51 ait, eumdem quinque annis in Italia moratum fuisse, post quos in Provinciam reversus, Pascha in castro Ausoysio celebravit, ibidemque proxime secuto festo S. Mariæ Magdalenæ, id est, die XXII Julii, una cum beata sua conjuge votum, de quo agimus, emisit. Quinquennium hoc dumtaxat inchoatum fuisse, verisimile fit ex Summario processus B. Dalphinæ, in quo prædictus in Provinciam reditus contigisse dicitur quatuor annorum spatio jam revoluto vel circa; nimirum postquam in Italiam profectus fuerat.
[82] [voto se obstringit;] Addamus ergo quadriennium integrum anno 1308 vel sequenti, atque ita ad annum 1312, vel 1313 perveniemus, numerante tunc sancto Comite die XXII Julii annum matrimonii sui quartumdecimum, vel decimumquintum. Bailletus circiter triennium Sancti in Italia moræ tantum tribuit, & profectionem anno 1318, ex sæpe dicto decennii errore, reditum autem anno 1321 illigavit. Processus Dalphinæ Summarium de eodem reditu, editoque virginitatis voto compendiose sic habet: Subsequenter quatuor annorum spatio (post Sancti in Italiam adventum,) jam revoluto, vel circa, dictus dominus Elziarius, comes Ariani, de dictis partibus regni Siciliæ ad partes Provinciæ reversus fuit, & dicta domina Dalphina, sponsa sua, dictum virginitatis votum (quod, absente Viro, sola nuncupaverat) una cum ipso ejus Sponso iterato fecit & repetiit, recepto ibidem per eos cum magna devotione Sacramento Eucharistiæ de manu cujusdam Religiosi fratris Minoris, communis eorumdem Conjugum confessoris. Fuerit hic forsitan pater Joannes Juliani, quem Sanctus ipse in Vita num. 61 utriusque, aut certe suum confessarium appellat, quique ibidem num. 3 eodem munere apud Laudunam matrem ipsius functus fuisse dicitur.
[83] [quod, quamdiu simul vixerunt, secretum esse voluere,] Ut vero castissimi Conjuges suum in virginitate propositum semper studiosissime celaverant, ita sui voti testibus altum de eodem silentium indixerunt. Sanctus autem Comes (verba biographi sunt num. 55) omnibus stricte mandavit, ut votum suum & suæ sanctæ consortis nulli hominum aperirent. Consentit Summarium processus B. Dalphinæ, in quo præterea additur, silentium istud cum jurisjurandi religione impositum fuisse. Verba accipe. Domina Dalphina & dictus Elziarius conjuges votum virginitatis per eos emissum, ut superius dictum est, & ipsorum virginitatis observationem & perseverantiam secreta tamen, quamdiu simul vixerunt, voluerunt & volebant; & … accersitis & convocatis ad se militibus (id est nobilibus, quos in obsequio suo habebant) & cubiculariis fœminis (suæ conjugis) & aliis secretariis eorumdem, illos jurare fecerunt, quod statum eorumdem conjugum super voto & virginitate prædictis secretum tenerent, & nemini revelarent, quamdiu iidem Conjuges vitam ducerent in humanis.
[84] Quam sancte autem quamque integre laudati Conjuges, [in conjugali convictu & communi thalamo] licet eodem lecto uterentur, semper vixerint, libet etiam aliunde, quam ex Vita edenda exponere. Summarium processus B. Dalphinæ hæc denuo habet: Magna parte dicti temporis (annorum viginti septem, ibidem præmittitur, pro quibus annos viginti quinque substituendos esse, supra probavi) & ut plurimum & semper, exceptis aliquibus temporibus, quibus dictus Elziarius ad alias partes, negotiis exigentibus, se quandoque transferebat, ipsi Conjuges cohabitabant simul in eodem hospitio & in eodem thalamo, eodemque cubili. Et ex quo dictum matrimonium fuit inter eos, ut præmittitur, contractum, ipsa Dalphina nunquam dormivit, nisi vestita, nec dicti Mariti sui carnes, nec manum etiam tangere voluit, exceptis quibusdam vicibus, quibus ipsa Dalphina caput dicto ejus Sponso abluebat, vel, quando infirmabatur, caput & pulsum tangebat. Conformia hæc sunt dictis Bertrandæ Bartholomææ de Podio-Michaëlis, quæ, teste Borelyo cap. 4, testata est, sæpe vidisse se ambos, tum domi, tum præcipue in itinere, dum in lecto recumberent, tunica cinerei coloris sub interula indutos.
[85] Eadem Bertranda ibidem dicitur asseruisse, numquam a se visum Elzearium a sua conjuge attingi; [virginitatem illibatam servantes,] nisi cum hic ex capite aliove morbo laboraret, quando hæc officii gratia illius frontem manu fovebat, vel arteriæ pulsum explorabat. Id quoque a se observatum ait, hosce castissimos Conjuges, quoties alteruter peregre redibat, invicem sic amplecti solitos, ut mutuas facies non tangerent, nedum oscula figerent; quamvis amorem mutuum fusæ præ gaudio lacrymæ manifeste probarent. Laudata Bertranda in Summario processus Elzearii numeratur inter testes, qui fuerunt familiares ipsius, quique propterea jubebantur causas suorum dictorum reddere per visum & conversationem habitam cum eodem. Borelyus, qui processum ipsum habuit, scribit, illam continuis quadraginta annis fuisse partim in utriusque, partim in solius Dalphinæ post sancti Mariti mortem obsequiis. Addit etiam, eamdem illorum ancillam cubiculariam fuisse, unamque e duabus illis, quæ in eorumdem cubiculo ex avi æviæque mandato diu dormierunt, ut illos observarent, & a nocturnis precibus arcerent, qua de re in sequenti § aliqua dicemus. Interea proderit ista pro majori fide dictis concilianda hic annotasse.
[86] Quod ad usum communis lecti attinet, in eo non alia de causa perstitisse dicendi sunt, [operaque consanguineorum pro liberis ex iis suscipiendis] quam ut virginitatis suæ primo propositum, deinde votum melius celarent; sive studio humilitatis sive molestas cognatorum dissuasiones cavendi gratia, sive utraque potius ex causa id fecerint. Certe quamdiu in castro Ausoysio sub avi aviæque moderamine vixerunt, studiose cavendum erat, ne hoc ipsi rescirent, qui ex nimio nepotum desiderio iisdem vel sic molesti erant. Certe Eberardus in Vita Gallica B. Dalphinæ tradit, Cæciliam aviam, cum secretum penitus ignoraret, varios medicos consuluisse, ut medicamentorum ope fertilitatem Dalphinæ promoveret; Dalphinam vero, ne quam de suo virginitatis proposito suspicionem ingereret, suadenti aviæ in omnibus obtemperasse. Verum hæc non nihil amplificata videntur, maloque hic Borelyo credere, ista paulo aliter narranti ex cujusdam experti medici Pontificii testimonio, quem ex adjunctis Arnoldum de Villa-nova fuisse suspicatus est.
[87] [prudenter elusa,] Secundum ipsum res ita se habuit. Hic medicus a vicecomitibus Massiliæ, Dalphinæ cognatis, ad eam rem rogatus, operam suam condixerat, & quia ambos vegetos noverat, non dubitaverat etiam de felici successu spondere. Quod ubi ad Dalphinæ aures pervenit, cum aliam evadendi viam non haberet, rogat ipsa confessarium, ut medicum, quod res erat, edoceat. Paret ille; medicus autem tam singularem virtutem admiratus, secretum promisit, ac deinde ipsos coram intuitus, pronuntiavit cognatis, eos sic affectos esse, ut, quæcumque hujusmodi remedia illis præscriberet, eorumdem valetudini graviter nocitura essent, nec ad finem, quem sibi proposuerant, conductura. Hac ratione, subdit Borelyus, hi duo Conjuges virgines eo metu liberati fuere. Ceterum tam procul aberat ab eis incontinentiæ periculum, ut ex convictu ac familiari consuetudine in virginitatis proposito etiam magis magisque confirmarentur. Ita expresse docet sæpe memoratum Summarium processus B. Dalphinæ, ex quo sequentia excerpsi.
[88] [virgineam castitatem miro modo] Dictus ejus Sponsus, dum in humanis agebat, sæpe & multis vicibus coram diversis & fide dignis personis dixit & asseruit; … quod quanto ipse Sponsus cum eadem domina Dalphina magis & familiarius morabatur & conversabatur, tanto se de virginitate sua propria firmiorem & securiorem sentiebat, & minores contra virginitatis & vitæ puritatem tentationes patiebatur & habebat; & de majori constantia & ferventiori proposito ad serviendum Deo permanebat: & ita viginti septem (imo viginti quinque) annis, ut præmittitur, simul vixerunt, non dividentes hospitium, thalamum neque lectum, in pudicitia & observantia virginali. Simillima habet Vita edenda num. XI & 12, ubi Dalphina quoque eadem in se experta esse dicitur, quæ ipsum ideo nutritorem bonorum, quæ in ea Deus posuerat, & patrem suæ animæ atque virginitatis custodem communiter appellabat. Ne prolixior sim, mitto alia testimonia, quæ apud Borelyum legi possunt, sed postremam ipsiusmet S. Elzearii declarationem ex Vita edenda num. 69 adjicio.
[89] [mutuo fovebant ad mortem usque.] Is anno conjugii sui vigesimo quinto Parisiis ex morbo ad extrema redactus, quamvis in tota vita sua virginitatem suam & suæ sanctæ consortis celaverit studiose, nihilominus in fine dierum suorum, Spiritu sancto compulsus, loquens, de ea coram simul astantibus in hæc verba prorupit: Salvatus est Homo malus per mulierem bonam, quam sicut virginem accepi, ita in hac vita mortali virginem relinquo. Hanc denique Elzearii virginitatem ipsamet Dalphina in processu canonizationis ipsius, tum adhuc inter vivos superstes, suo irrefragabili testimonio certam fecit, uti Gregorius XI Pontifex Maximus in Bulla, qua ejusdem Sancti canonizationem promulgavit, testatus his verbis est: Sed quoniam (Elzearius) majori profecit ætate, ac in tempora prolixiora prosiliit, tanto in ejus (Dei) exarsit amorem fervore spiritus ampliori, & sic pudicitiæ adhæsit operibus, sic carnis studuit evitare contagia, quod, licet uxorem habuerit, ætate juvenem & nobilitate præclaram; tamen, prout ex dictæ uxoris & confessoris ejusdem testimoniis constat, Sanctus ipse semper candore virgineo rutilavit. Plura de eodem argumento in Vita & Annotatis occurrent.
§ V. Utriusque Conjugis molesta apud avos habitatio, deinde tranquillior in castro Podii-Michaëlis: Sancti in hereditatem mortui patris successio & mira mansuetudo: præcepta ab eo promulgata: ejusdem ad equestrem Ordinem promotio, & militia.
[Sancti conjuges habitantes apud avos,] Diximus supra, S. Elzearium post celebratas in castro Podii-Michaelis nuptias anno 1299 una cum beata conjuge sua, virgine Dalphina ad castrum Ausoysium concessisse, ibidemque apud avum suum Elzearium, aviamque Cæciliam habitasse. Quam grave hoc illis domicilium fuerit, inde satis colligi potest, quod vivendum ibi esset ex illorum arbitrio, qui, cum prolem ex iis unice desiderarent, non desinebant eosdem provocare ad delicias, & a virtutum exercitio prohibere. Quæ ut clariora fiant, libet hic aliqua ex Borelyo addere. Illo teste, sæpe laudatus Durandus canonicus, qui ob pietatem suam & insignem medicinæ peritiam postremis decem annis B. Dalphinæ admodum familiaris fuit, ex ipsa beata comitissa didicit, quæ de hoc argumento testatus est, & ego hic breviter refero. Prædicti avus aviaque in omnes eorumdem actiones semper intenti, laudanda quæque carpebant; ecclesiastica jejunia vetabant, & quotidianam curam audiendi Missam suspectam habebant. Neque his contenti, etiam quid nocturnis temporibus facerent, instrui voluere.
[91] Suspicati enim, illos non in communi thalamo, sed in scamnis vel sedibus seorsum cubare, [qui prolem ex iisdem unice desiderabant,] quamdam vetulam cum altera ancilla cubicularia in eodem cubiculo dormire jusserunt, ut ipsos studiosissime observarent & a piis operibus arcerent. Hinc vesperi vix bis recitasse poterant orationem Dominicam, quin imperiosa vetula mox inclamaret, concedendum cubitum esse; vanam esse istam hypocrysim; locum illum somno, non prolixæ precationi destinatum; devotionem istam usque in ecclesiam differendam; denique sine importunis precibus dormiendum esse. Quin eo etiam procedebat importunitatis, ut non acquiesceret, donec eosdem exutos vestibus in lecto decumbentes videret. Hujus vetulæ socia Bertranda Bartholomæa, (de qua consule dicta num. 84 & 85) eadem testata dicitur apud Borelyum, ac nonnulla huc spectantia addidisse, quæ in compendium contracta sic habent. Solebant pii Conjuges somnum simulare, donec observatrices suas obdormisse deprehenderent: tum vero mox e lecto egressi concupitæ orationi se dabant.
[92] Testata, inquam, Bertranda est, id a se observatum, quoties ipsa quoque somnum finxit, [a virtutum exercitio prohibentur:] ut tam suavi spectaculo frueretur; vidisseque ipsos tanta cum modestia orantes, ut piis perfusa lacrymis, caveret sane eos prohibere; imo sese iis sociam adjunctura fuisset, nisi verita esset, ne sic sanctos eorumdem affectus turbaret, vetulamque, quacum cubabat, expergefaceret. Præterea declaravit, dum ipsa cum eadem vetula de more summo mane surrexisset, soluisse eosdem ostio cubiculi clam clauso, ad orationem redire, occlusis interim relictis fenestris omnibus, ut videri possent in multam lucem dormire. Hoc autem a se aliquoties compertum ait, quando non recte obserato ostio, in cubiculum regressa est suspenso gradu, ne excitaret dormientes, quos in mediam usque noctem orasse noverat, ac tunc denuo flexis humi genibus precantes deprehendit. Addit denique, sese ab iis multum obsecratam, ne, quæ viderat, cuiquam, præsertim avo, revelaret; idque libenter pollicitam promissis stetisse.
[93] [hinc in castrum Podii-Michaëlis commigrant,] Hæc cum ita sint, nil mirum est, si, quod biographus asserit, S. Elzearius multis apud avum suum precibus institerit, ægreque impetrarit, ut sibi cum sua conjuge liceret in castro Podii-Michaëlis, quod ad ipsam spectabat, domicilium suum propriamque familiam habere. Sanctus iste Juvenis, inquit in Vita num. 29, sicut crescebat ætate, ita proficiebat & augmentabatur gratia & merito & perfectione, & ejus sanctum desiderium ad melius operandum crescebat continue. Unde cum factus esset annorum viginti, & in castro Ausoisio non esset quietum suum cor propter curam superfluam, quam habebat avus suus & tota familia ejus in nutriendo ipsum in actibus & lasciviis mundanorum; post multas precum instantias obtinuit, quod posset ire ad castrum Podii-Michaëlis, quod erat virginis Dalphinæ proprium ex successione & ordinatione paterna: in quo castro per triennium permanserunt; & mutando locum, mores mutaverunt in melius. Priusquam progredior, breviter annotanda chronotaxis est.
[94] [propriamque familiam sanctissime instituunt.] Agebat S. Elzearius annum ætatis suæ tertiumdecimum, quando mense Januario vel Februario, paucos dies inchoato, anno 1299 sponsam suam Ausoysium duxit. Dum hinc ad Podium-Michaëlis discessit, numerabat annos viginti, qui additi anno 1286, quo natus est, ostendunt, hanc domicilii mutationem ad annum circiter 1306 pertinere; non ad 1315, ad quem eamdem Bailletus ex ignorata Sancti ætate, qua mortuus est, perperam retulit. Septem igitur circiter annis commoratus cum conjuge est in castro Ausoysio, & alieno more vivere compulsus. Hoc captivitatis genere liberati, suique tandem arbitrii facti sancti Sponsi, mirum est, quibus virtutibus emicuerint, quamque sanctis legibus domesticam familiam instruxerint rexerintque: ut hæc non tam baronis aut comitis domum, quam optime ordinati cœnobii speciem præferret. Consule Vitam edendam cap. 3, ubi ista pluribus exponuntur. Nec defuere miracula, quibus divina Omnipotentia mirabilem Servi sui erga afflictos charitatem illustrare dignata est, quæque in Annotatis ibidem etiam aliunde confirmabo.
[95] [Mortuo patre, in Italiam proficiscitur] Interea S. Elzearii pater Ermongaus, in regno Neapolitano degens, supremum diem suum obiit, & ipse, velut heres primogenitus, illuc proficisci debuit, ut paternum comitatum Ariani adiret. Summarium processus Dalphinæ hac super re hæc ait: Lapsis (post matrimonium initum) quorumdam annorum circulis, contigit, quod comes Ariani, pater dicti Elzearii, in partibus regni Siciliæ & in comitatu suo Ariani existens, decessit. Propter quod idem Elzearius, ejusdem patris successor in dicto comitatu, utpote filius ejus primogenitus, de partibus Provinciæ ad dictas partes regni se transtulit, & ibidem fuit per aliquod tempus, dicta Dalphina, sponsa sua, in partibus Provinciæ dimissa. Profectionis tempus clarius indicat biographus num. 44 Vitæ edendæ; Cum factus esset, inquiens, annorum viginti trium, ejus patre defuncto, remansit comes Ariani & dominus baroniæ & Ausoïsii ex ordinatione paterna. Et tunc primo Italiam ingressus (est) ad capiendam possessionem dicti comitatus.
[96] Secundum hæc & chronotaxim superius stabilitam ista Ermongai mors sanctique Elzearii in Italiam profectio ad annum 1309, [ad comitatum Ariani capessendum:] aut certe non citius quam ad 1308 referendæ sunt. Consentit hic nobis Claudius Bilancetti in Vita Italica cap. 5, ubi easdem anno Christi 1309, Sanctique 23 innexuit. Contra longe dissidet Borelyus, dum in lib. 1 Vitæ, cap. 5 ex testimonio Bertrandæ Bartholomææ scribit, ista anno tertio conjugii eorum contigisse, id est, ex ipsius Borelyi calculis anno æræ vulgaris 1302. Ego, cui Bertrandæ testimonium in processu consulere non licuit, dubitare cogor, an sic habeat; & si reipsa sic habeat, mendosum credere, ob argumenta, quæ studioso lectori perpendenda proponam. Borelyus procedit in opinione sua, § præcedenti a me improbata, ex qua statuit, S. Elzearium biennio cum dimidio post celebratum matrimonium ægrotanti Dalphinæ promisisse fore, ut, simul atque ipsa convaluisset, virginitatis voto se obstringeret; verum id longius dilatum fuisse, quia accepto eadem die de Ermongai morte nuntio, Elzearius postridie in Italiam profectus fuerat. Biographus autem inter prædicti matrimonii celebrationem Sanctique discessum in Italiam recensuit annos circiter decem, ex quibus illos septem in castro Ausoysio, reliquis in Podio-Michaëlis habitasse affirmat.
[97] Auctor Summarii processus Dalphinæ, etsi annos non exprimat, [quod ad annum 1308 vel sequentem referendum est,] omnino tamen favet biographo, neque cum Borelyo potest conciliari. Postquam enim de contracto matrimonio, prædictoque beatæ comitissæ morbo, ac mirabili ecstasi, quam sanctus Comes in domo de Saltu passus fuerat, egisset, tandem subdidit: Post præmissa lapsis quorumdam annorum circulis, contigit, quod comes Ariani, pater dicti Elziarii, in partibus regni Siciliæ & in comitatu suo Ariani existens, decessit &c. Quis hæc componat cum dictis Borelyi, qui inter matrimonium ac discessum biennium tantum cum dimidio, & inter hunc beatæque Dalphinæ morbum vix unum diem intercessisse asseruit? At vero si eadem cum biographi assertis conferantur, nihil omnino difficultatis habere, consideranti patebit. Accedit & altera ratio, nimirum quod Ermongaus apud Fabium Barberium in Catalogo episcoporum Arianensium, episcopo Rayno & canonicis ejusdem ecclesiæ quædam anno 1307 donasse legatur. Barberii verba dedi supra num. 31 & sequenti, quæ, ut biographi calculis minime contraria sunt, Borelyanis omnino adversantur.
[98] Ad hæc ex ejusdem Barberii Catalogo dicendus est Ermongaus non diu post præcitatum annum 1307 in vita permansisse. [non ad 1302,] Nam in proximo Rayni successore de Ermengao silens, S. Elzearium Ariani comitem memorat; Rostagnius, inquiens, episcopus Ariani sedit circa annum MCCCIX, sub Pontificatu … Clementis V. Hic antistes constituit certum numerum duodecim canonicorum in sua cathedrali ecclesia. Quo tempore dominabatur S. Elisearius, eratque comes hujus civitatis, non autem alterius cujusdam terræ Galliæ apud Narbonam, uti falso narravit Nicolaus Lelius in quodam Opusculo, quod dicavit illustrissimæ Annæ Mariæ Cesiæ Perettæ, principissæ Venafræ, dum ageret de ejusdem Sancti vita. Vides, studiose lector, quam hæc rursus cum calculis nostris conveniant, secundum quos Ermongai obitus in annum 1308 vel 1309 debuit incidisse. Quapropter quomodocumque habeat Bertrandæ Bartholomææ testimonium, quod Borelyus allegavit, chronotaxi, quam ex biographo hactenus texui, inhærendum judico. Sed qua ratione, inquies, Borelyus biennium istud cum dimidio in laudatæ Bertrandæ testimonio invenit, quove pacto ipsa, quæ in ipsorum Conjugum obsequiis vixit, in hac re tantopere potuit hallucinari?
[99] [nec ad 1318.] Equidem suspicor, Bertrandæ testimonium a Borelyo perperam intellectum fuisse. Dixerit illa, Ermongaum obiisse, cum Elzearius & Dalphina jam biennio cum dimidio circiter in suo castro Podii-Michaëlis tranquilli habitassent; Borelyus autem istud temporis spatium, non ab initio habitationis in eodem castro, sed a contracto matrimonio, per errorem repetierit. Hoc posito, Bertranda cum biographo nostro consenserit, simulque apparebit, cur Borelyus tum hic, tum § præcedenti, Ermongai mortem, sanctique Elzearii profectionem Italicam, præmaturaverit, aliaque scripserit, quæ Vitæ edendæ ipsique Summario processus B. Dalphinæ manifeste repugnant. Dissentiunt etiam a me Waddingus & Bailletus, quorum hic in Vita mortem Ermongai Sanctique iter anno 1318 illigavit; ille tom. 6 Annalium Minorum circa annum 1319 reposuit. Sed excusandus hic error est, quia ex male scripto ejusdem Sancti anno emortuali ortus, ex quo etiam reliquæ chronotaxis perturbatio necessario sequebatur. Ambo tamen consentiunt, S. Elzearium tunc annum vitæ suæ vigesimum tertium, conjugii autem decimum vel undecimum numerasse. Sed de his jam satis.
[100] [Comes Ariani factus, admirabilem in rebelles] Verisimile est, Elzearium de Sabrano, Sancti avum, etiam jam tum obiisse, cum Elzearius noster supra num. 95 dicatur ex demortui patris ordinatione sive testamento non solum comitatum Ariani, sed etiam baroniam Ausoysii tunc accepisse. Tam ampla hereditas novam virtutum materiam sancto Comiti suppeditavit, quas cum pluribus exponat biographus cap. 4, ego hic dumtaxat breviter perstringam, nisi ubi aliqua illustratione opus esse videbitur. Eximiam in primis mansuetudinem exhibuit novis subditis suis Arianensibus, quorum injurias, probra, insidiasque triennio tulit placidissime, frustra ipsi suadente Philippo I principe Tarentino, ut per aliquorum suspendium ac mutilationem ceteros ad obedientiam revocaret. Vicit tandem Viri clementia, effecitque, ut deinceps ab Arianensibus & honoraretur ut dominus, & amaretur ut pater. Quæ fuerit ejus odii Arianensium causa, non liquet; nec alia forte fuit, quam quod Hominem Gallum in Gallia natum educatumque aversarentur, vel quod, qui inter eos erant licentioris vitæ, tam sanctum Comitem ægre paterentur.
[101] [& calumniatores suos mansuetudinem exhibet:] Alterum mansuetudinis vere heroïcæ specimen subjungit ibidem biographus. Invenerat sanctus Comes litteras, calumniis in ipsum plenas, quibus patrem Ermongaum, dum viveret, quidam inducere tentaverant, ne illum heredem scriberet. At Vir mitissimus non modo nullum e calumniatoribus plexit aut increpuit, sed etiam præcipuum litterarum auctorem præ ceteris nobilibus honoravit, donis auxit, ac specialis amoris indiciis prosecutus est. Cumque eas litteras conjugi suæ aliquando prælegeret, quærenti, an non saltem easdem dictis calumniatoribus emendationis gratia exhibiturus esset, Ego, inquiebat, in hoc crimine eis parco totaliter & ex corde; & absit a me, ut eis litteras illas pandam. Imo volo, eos scire, me talia simpliciter ignorare: si enim perciperent, me illa scire, jam essent pro magna parte puniti; quia semper me timerent, & in eorumdem cordibus assidue suspectus essem: & litteris destructis, numquam ad eorum notitiam hoc perveniet. Ita biographus. Porro verisimillimum est, voluisse calumniatores Ermongao persuadere, ut filium suum secundo genitum, & ex altera forsitan matre, quam ex Lauduna natum, Guilielmum nomine, heredem institueret; illum scilicet ipsum, cui S. Elzearius comitatum ceterasque possessiones suas ex testamento reliquit, ut suo loco dicemus.
[102] Inter primas sui regiminis curas ea una fuit, [justitiam misericordia temperat.] ut paterna legata debitaque exsolveret; & hæc tam gravia erant, ut, quidquid ille statim conatus fuit, ea non nisi uno anno ante obitum suum integre, teste biographo, potuerit expunxisse. Quod aliis doluisset, ipsi placuit: gratias quippe agebat Deo, quod hereditatem tanto ære alieno gravatam accepisset, ut etiam mundanarum rerum sectatores vix posset oblectare. Justitiam in subditos sic exerceri voluit, ut nec criminum impunitatem indulgentia faceret, nec legum severitas misericordiam excluderet. Quin etiam solebat capite damnatos ipsemet invisere, solari, & ad scelerum pœnitentiam atque Christianam mortem comparare; quæ omnia citato cap. 4 Vitæ edendæ prolixius exposita reperies. Huc pariter spectant decem præcepta, quæ (etsi alio forsitan tempore ac loco) ab eodem lata promulgataque fuisse, Borelyus cap. 6 tradit, asseritque a se inventa in archivo Aptensi Fratrum Minorum, exarata in membrana, quam ob antiquitatem suam & similitudinem characterum, aliunde sibi notorum, non ab alio, quam ab ipso Elzeario conscriptam esse suspicatus est.
[103] Profitetur etiam, sese eadem propriis ipsius phrasibus recensere; [Decem salutaria præcepta,] quod nisi de accurata dumtaxat interpretatione accipiamus, non possunt ista ipsius Sancti manu scripta esse videri, cum lingua Gallica, qua apud Borelyum exstant, nimium dissonet ab ejusdem ætate, sive a seculo XIV paucis annis inchoato vel adulto. Quidquid sit, ego eadem ex Borelyo Latine versa hic recensebo. Primum. Nullus e subditis meis quocumque modo Blasphemare audeat in ditionibus meis: ut enim laudes, quæ Deo dantur, magnos illius favores nobis conciliant, & divinas gratias feliciter procurant; ita perjuria, ejurationes, omnesque hujusmodi exsecrandæ voces, quæ inferorum potius quam terrigenarum sermonem sapiunt, cæli fulmina in nos attrahunt, quæ & corpus nostrum & animam nostram pessumdant. Secundum. Secundo volo pietatem erga sanctam Dei Matrem in omnes terras meas introducere; ac proinde volo, ut omnes subditi mei eamdem sibi eligant patronam: cum enim misericordia Dei nobis opus sit, nulli melius supplicare possumus, quam huic Reginæ omnipotenti, cum ipsa tutelam nostri suscipere dignetur, seque peccatorum omnium refugium exhibeat.
[104] Præterea speciatim veto, ne quis ullo servili opere occupetur festis diebus, [sancto comite digna,] quos sancta Ecclesia ipsius cultui consecravit; voloque, ut omnes mei subditi iisdem diebus Missæ divinoque officio intersint, sub pœna castigationis ab officialibus meis, hunc in finem constitutis, infligendæ. Tertium. Jubeo officiales meos curare, ut in omnibus terris meis caste vivatur, & voluptuarii, salaces ac impudici expellantur. Quod si quis inter eos adulter deprehendatur, primo ac secundo arguatur publice; tertio autem castigetur ejiciaturque: quia, cum constet, in paradisum nihil coinquinatum ingressurum, nihil quoque impuri tolerandum inter Christianos est, qui ad æternam gloriam destinati sunt. Quartum. Volo, ut omnia majora festa Ecclesiæ exactissime apud me solemniter celebrentur: qualia sunt, Paschatis, Pentecostes, Sanctorum omnium, & Nativitatis Domini: ut omnes in hisce festis de peccatis suis confiteantur; aut saltem, ne quis duo ex iisdem festis sine confessione & communione transigat; uti & festum Assumptionis Virginis matris nostræ, diesque Annuntiationis ejusdem; ut ipsa nobis semper faveat, quamdiu in hoc mundo erimus, & in hora mortis nostræ advocata nostra sit pro sui Filii gratia nobis impetranda.
[105] [a subditis suis] Quintum. Interdico domum meam desidiosis & laborare nolentibus pro vita ex opere suo sustentanda: & ne frumenti distributio, quam in egenorum subsidium quotannis faciendam curo, iisdem desidiæ causa sit, neve ex hujus certæ eleemosynæ spe cessent labore suo victum sibi comparare, speciatim veto officialibus meis, ne frumentum dent iis, quos hac gratia abuti compererint. Volo, ut eos suæ miseriæ relinquant, ne eorumdem animam otio perdam, dum per collatam opem studeo, ne corpus præ fame moriatur. Sextum. Ludos publicos aleatorios, velut conventus, in quibus Deus fœdis ejurationibus passim offenditur, & velut omnium rixarum occasiones, proscribo: non tamen prohibeo diebus festis se oblectare, ut lassa ex profestis membra recreent; sed ea oblectamenta sine lucro & jactura bonorum temporalium sint; cum hujusmodi jacturæ non possint nisi inimicitias inter subditos meos generare. Septimum. Omnes in pace vivant, utque tam pulchram virtutem servent, evitandæ sunt rixæ, contentiones & injuriæ, quæ dæmonum potius sunt, quam hominum, ratione præditorum.
[106] [accurate observanda promulgat.] Octavum. Si quando illos rixari contigerit, nolo, solem occumbere, nisi reconciliatis: hoc consilium Euangelii est, monentis in simultatibus non obdormiscere, ne communis omnium inimicus, semper in nos vigil, nocturno tempore nostra adversus nos intemperantia abutatur. Nonum. Expresse mando, ut singulis diebus festis, aliisque, quibus sacra concio habebitur, omnes vici incolæ, qui in loco tunc aderunt, ad ecclesiam veniant, verbum Dei, quod verum animæ nutrimentum est, audituri: & si concionis tempore quidam desidiosi irreligiosique in plateis inveniantur, mancipentur carceri, & tamquam salutis animarum suarum negligentes puniantur. Decimum. Nemo subditorum meorum proximo noceat in re vel honore; sed honorent invicem, ut oportet facere Christianos, qui Jesu Christi charactere per Baptismum insigniti sunt, omnesque destinati, ut æterna felicitate simul fruantur. Hactenus præcepta, sancto Comite digna, quæ, quia alibi non reperi, ex Borelyi fide relata sunto. Verumtamen præceptum quartum ad solam Sancti domesticam familiam, saltem quantum ad sacramentalem animæ expiationem & Eucharisticam mensam pertinet, spectare videtur; utriusque tamen usum frequentiorem præscripsit nobilibus viris ac feminis, qui in ejusdem palatio habitabant; nam hi singulis hebdomadis confiteri, ac singulis mensibus ad divinas epulas accedere tenebantur, teste biographo Vitæ edendæ num. 30. Supra jam monui, præcepta hæc, si a S. Elzeario vere edita fuerint, facile alio tempore promulgari potuisse; puta, postquam hic in Provinciam reversus est, vel in Italiam denuo regressus, ut suis locis videbimus. Sed in priori illius mora Neapolitana contigit ejusdem ad militiam, sive equestrem nobilium ordinem promotio, ad quem, (ut habet Vita num. 50) ibidem tunc evectus fuit a Roberto rege Neapolis ac Provinciæ comite, cognomento Bono ac Sapiente, qui patri suo Carolo II, anno 1309 vita functo successerat.
[107] Raphaël in Vita Gallica cap. 13 scribit, id honoris ipsi collatum esse, [Equestri ordine a Roberto rege Neapolis initiatur;] quod in hastiludio sive ludicro hæstæ certamine, Gallice joute, a rege Roberto jussus, diuque reluctatus, pugnans, ceteris omnibus præcelluisset. Addit, eumdem post certamen ad ecclesiam clanculum secessisse, dumque facti sui veniam a Deo precaretur, apparuisse ipsi angelum, qui inflictis ternis virgæ ictibus, declaravit, hanc offensam ipsi donatam esse. Subdit denique, eumdem Sanctum tunc in tam mirabilem ecstasim incidisse, ut nec tubas aliaque instrumenta, inter quæ ad regem deducendus erat, audierit, oportueritque ipsum aliter ad sensuum usum revocare. At biographus noster nihil de illo ludicro certamine, nihil de angelo memorans, ecstasim contigisse asserit, quando post exactam inter preces in ecclesia noctem, mane equestri ordine erat initiandus. Hinc plane nescio, qua auctoritate, quove teste, ista Raphaëlis narratio fulciatur.
[108] Ad supra dictam S. Elzearii in regno Neapolitano moram referenda sunt, [& ab eodem jussus militat] quæ biographus de opera bellica ab illo adversus Henricum VII alias VI imperatorem præstita, alieno loco num. 66 enarravit hoc modo. Accidit namque Viro sancto, quod semel de mandato regis Roberti, cujus erat subditus & vasallus, ivit Romam pro factis armorum cum domino Joanne, fratre regis, contra imperatorem Henricum, qui contra libertatem Ecclesiæ plura commiserat. Et cum esset in bello Romæ, unum Alemannum fortem partis adversæ a manibus ipsum interficere volentium liberavit. De bello hoc, in quo forte exiguam partem habuit sanctus Comes. consuli potest Odoricus Raynaldus in continuatione Annalium Cardinalis Baronii tom. 15, ad annum Christi 1312, & Ludovicus Muratorius tom. 8 Annalium Italiæ, ad eumdem annum, ex quibus pauca hic annotasse suffecerit. Henricus Lucemburgicus electus Romanorum imperator, & a Clemente V Papa confirmatus, anno 1312 Romam adiit, ut ibidem coronaretur a Cardinalibus, quibus laudatus Clemens, qui Avenione sedebat, hunc in finem vices suas commiserat.
[109] At Robertns Neapolis rex, Guelforum caput, Ursinis aliisque Guelfis Romanis, [adversus Henricum imperatorem.] qui imperatori adversabantur, suppetias misit, duce fratre suo Joanne. Hisce aliisque copiis aucti Guelfi manus cum Gibellinis conserere cœperunt; cumque Henricum a Romanæ urbis ingressu arcere frustra tentassent, in Basilica Vaticana & civitate Leonina, quam occupaverant, perstiterunt; ut Henricus coactus fuerit in ecclesia Lateranensi augustalibus ornamentis redimiri, ac tandem etiam Roma excedere. In hac igitur expeditione bellica S. Elzearius a rege suo Roberto jussus, operam suam potuit contulisse. Ceterum quæ de Henrici contra Ecclesiasticam libertatem gestis memorat biographus, ea paulo serius contigisse videntur, quando scilicet imperator post coronationem suam negavit, sese Clementi Pontifici juramentum fidelitatis dixisse. Reliqua huc spectantia in Annotatis dabimus.
§ VI. Sancti reditus in Provinciam, & perpetuæ virginitatis votum ab ipso & B. Dalphina ibidem nuncupatum: professio ejusdem tertiæ Regulæ S. Francisci expensa: testamentum ab illo conditum: reditus in Italiam & munia ibidem obita.
[Conjugem suam in Italiam arcessit,] Jam currebat annus quintus vel sextus, ex quo S. Elzearius in regno Neapolitano commorabatur, cum tandem charissimam conjugem suam B. Dalphinam, quæ familiam subditosque suos in Provincia interim rexerat, cum eaque Garsendam Alphanti ad se evocavit. Arcessendi causam biographus noster num. 50 & sequenti fuisse tradit, ut diu meditatum virginitatis votum simul cum Conjuge nuncuparet coram Garsenda, pia illa illustrique matrona, quam Sanctus ob eximias ipsius virtutes, acceptamque ab eadem in teneris annis institutionem, velut matrem venerabatur, quamque nihil in hac vita æque desiderare noverat, quam ut eidem voto interesset. Verum cum hæc tunc infirma decumberet, Dalphina quidem in Italiam profecta est, sed post aliquam in ea moram una cum sancto Sponso suo in Provinciam rediit, ut id solatii Garsendæ daretur. Verisimillimum tamen est, hanc non unicam istius profectionis causam fuisse; sed fuisse & alteram, eamque forte præcipuam; nempe ut Dalphina aulam regis Roberti comitatumque Ariani inviseret, & ipse ad baroniam suam Ausoysii, ceteraque, quæ in Gallia Narbonensi possidebat, aliquando rediret, & suis ibidem subditis suas etiam curas impenderet.
[111] [cum eaque anno 1314 vel sequenti] Obtenta igitur a rege Roberto, ægre tamen, eaque conditione, ut intra biennium ambo reverterentur, discedendi licentia, inde profecti, ante illius anni Pascha Ausoysium advenere, ut habemus ex Vita edenda num. 52 & sequenti. Circa annum quædam hic difficultas occurrit. Ex eadem Vita num. 51 S. Elzearius tunc quinque annis, ex Summario autem processus B. Dalphinæ, quatuor annorum spatio jam revoluto vel circa, in Italia manserat, quando in Galliam regressus est. Atque hi quidem loci facile conciliari possent, numerando annos quinque incompletos, quibus adjectis ad annum 1309, quo ejusdem discessum in Italiam num. 96 reposuimus, prodiret annus Christi 1314, ejusdem in Provinciam adventui assignandus, nisi alia obstarent. Etenim eodem teste biographo num. 55, sanctus Comes completis … duobus annis, quibus fuit in partibus Provinciæ, reversus est Neapolim, sicut a rege Roberto habuerat in mandatis. Dicendus ergo esset Elzearius Italiam denuo petiisse anno 1316, circa cujus Pascha biennium istud completum fuisset.
[112] [in Provinciam reversus est,] Sed quo minus id credamus, facit ipsius Sancti testamentum, infra pluribus memorandum, quod cum anno 1317 die XVIII Julii Telone factum signetur, omnino suadet, ejusdem in Italiam reditum hoc anno contigisse; nisi quis sine alio argumento credere malit, Elzearium eo anno iterum rediisse in Provinciam, aut testamenti annum vitiosum esse; quod neutrum verisimile est. Oportet igitur vel pro biennio triennium completum sancti Comitis moræ in Provincia, vel annos quinque aliquot mensibus completos ejusdem mansioni in Italia adscribere, aut certe primam ipsius in Italiam profectionem uno anno serius, sive anno 1310 reponere. Bailletus in errore suo de ætate Sancti emortuali semper inhærens, prædictum in Provinciam reditum anno 1321 illigavit: ego vero eumdem ex reliqua chronotaxi ad annum 1314 vel 1315 referendum censeo.
[113] Sanctorum ad suos in Galliam Narbonensem adventus omnibus gaudio, [ubi in castro Ausoysii post celebratum Pascha] ac cuidam Elzearii consanguineo, Rostango de Sabrano, etiam saluti fuit. Hic enim cum licentiorem vitam duceret, tumque a biennio non fuisset de peccatis suis confessus, simul ac sanctum Comitem amplexatus fuit, tam salutari animi dolore perculsum se sensit, ut nec quiescere nec cibum capere posset, antequam mentem suam inter uberes lacrymas in sacro pœnitentiæ tribunali expiasset. Ingressi in castrum suum Ausoysium virgines conjuges, Garsendam, quæ ex morbo tum decumbebat, inviserunt, expositaque adventus sui causa plurimum exhilararunt. In eodem castro festum Paschatis, quod anno 1314 in diem VII Aprilis, anno autem sequenti in XXIII Martii incidit, simul celebrarunt, & a festo Paschæ (verba biographi sunt num. 53 & sequenti) usque ad festum Mariæ Magdalenæ (id est, usque ad XXII Julii) in dicto castro Ausoysii divinis laudibus & meditationibus insistentes, in ipso festo Mariæ Magdalenæ in capella B. Catarinæ devotissime Missam audierunt, & Sacramentum Eucharistiæ receperunt.
[114] Et quoniam domina Garsenda in Missa esse non poterat, [piamque præparationem votum virginitatis] cum jaceret infirma, idcirco finita Missa, statim ad domum ejus accedunt, & coram ea, præsentibus domina Alasia, sorore virginis Dalphinæ, & domino Inardo milite, filio dictæ dominæ Garsendæ, cunctis aliis exclusis, vota sua fecerunt in hunc modum. Primo quidem sanctus Comes, flexis genibus, & junctis manibus super Missale, votum vovit dicens: Domine Jesu Christe, a quo omne bonum & omne donum procedit, ego peccator fragilis & infirmus sine tuo speciali dono non possum esse continens neque castus; sed confidens de tuo singulari adjutorio, voveo & promitto tibi & Virgini gloriosæ & omnibus Sanctis toto tempore vitæ meæ caste vivere & virginitatem servare, quam in me usque nunc tua clementia custodivit; & pro hoc promisso servando paratus sum pati quascumque tribulationes ac pœnas & mortem insuper corporalem. Et ibidem sancta virgo Dalphina modo consimili votum virginitatis, quod prius (absente in Italia Viro) in secreto fecerat, in publico iteravit. Postremo vero præfatus miles dominus Inardus simile votum castitatis emisit.
[115] Hactenus biographus, qui post pauca sic prosequitur: Sanctus autem Comes omnibus stricte mandavit, [æmbo nuncupant, & celari jubent.] ut votum suum & suæ sanctæ consortis nulli hominum aperirent. Summarium processus B. Dalphinæ de eodem argumento brevius habet: Subsequenter quatuor annorum spatio jam revoluto, vel circa, dictus dominus Elziarius, comes Ariani, de dictis partibus regni Siciliæ ad partes Provinciæ reversus fuit: & dicta domina Dalphina, sponsa sua, dictum virginitatis votum una cum ipso ejus Sponso iterato fecit & repetiit, recepto ibidem per eos cum magna devotione Sacramento Eucharistiæ de manu cujusdam Religiosi fratris Minoris, communis eorumdem Conjugum confessoris. Deinde aliquibus interjectis, ibidem etiam sequitur ambos suis severe interdixisse, ne quis votum hoc, dum viverent, cuiquam revelaret: verba dedi supra num. 83. Borelyus lib. 1, cap. 3 & 5 de emisso ab ambobus virginitatis voto consentit, sed variat in adjunctis, de quibus nunc aliquid dicendum est.
[116] [Alia Borelyi de ejusdem voti nuncupatione narratio,] Ex illius sententia res ita se habuit. Dalphina non fuit ab Elzeario evocata in Italiam, sed in Provincia mansit, semper admodum sollicita, ne Neapolitana aula castos Conjugis sui mores perverteret, eumque a virginitatis voto, quod, ut inquit, e Provincia discessurus ipsi promiserat, avocaret. Post quadriennium Elzearius, celata sui reditus causa, quæ erat ipsa voti nuncupatio, in Provinciam magno cum comitatu pompaque advenit. Hinc Dalphina aliquid de mutato illius animo suspicata, angorem suum vultu prodebat, mirante Elzeario ac rogante, cur ipsa sola, lætantibus ceteris omnibus, in adventu suo subtristis esse videretur. At ipsa primo elusit responsum; deinde vero eum seorsum allocuta, petiit, quid de promisso voto sentiret. Cui ille: Ante divinis inspirationibus, quam tuis consiliis consensi; & idcirco mallem mori, quam promissa Deo, tibique datam fidem fallere. Noveris, domina mea, exsecutionem desiderii nostri omni tempore, quo Neapoli fui, plus mihi cordi fuisse, quam tibi, quæ suggessisti.
[117] [quæ in adjunctis variat,] Res nostræ ibidem eo loco sunt, ut diuturnam moram a me postulassent, nisi amor tui impulisset me discedendi veniam a rege petere; quam ægerrime obtinui, nec obtinuissem, nisi ipsimet fuissem visus absentiam tuam graviter ferre; eoque ex capite toti aulæ fabula fui. Sane quidam e nobilibus aliquando hæc ipsa verba dixit: Æquum est, rex, ut Marito juveni post quadriennii absentiam facultatem dominæ suæ visendæ concedas. Adveni igitur, ut promissa exsolvam, & sine ulteriori mora votum virginitatis die crastino explendum est. Cap. 5 addit, eumdem, ut omnem sponsæ suæ sollicitudinem eximeret, deducta nonnihil veste sua ostendisse cilicium, quo ad nudam carnem indutus erat. De voti autem nuncupatione capite 3 mox subdidit: Non potuere non consilium suum indicare patri Joanni Juliano de Riez, qui ipsis a sacris confessionibus erat, & domicellæ Alphantæ, cui utriusque corda patebant. Confessarius Missam in sacello castri Ausoysii celebravit; & postquam eos divina Eucharistia refecit, votum virginitatis ab iisdem super Breviario, quod comitissæ erat, excepit. Ita testatus est dominus Durandus, asserens, idem illud Breviarium aliquando a se visum esse in manibus comitissæ.
[118] [expenditur.] Hæc Borelyi narratio in adjunctis non parum differt a relatione biographi; nec aliunde habeo, unde alterutram confirmem. Laudat quidem Borelyus pro se Andream Durandum canonicum Aptensem, B. Dalphinæ familiarem & curiosum vitæ illius indagatorem; sed cum idem Borelyus, ut superius jam adverti, in tempore certe hic aberret, & testium dicta etiam alibi male interpretatus sit, non ausim biographum certi erroris arguere. Certe hic tempus ceteraque adjuncta tam enucleate exponit, ut vix dubitare queam, quin hoc quoque loco, ut fere alias, processum canonizationis, aliudve bonæ notæ instrumentum præ oculis habuerit & secutus sit. Unicum, quod in biographi assertis minus verisimile cuiquam posset videri, illud est, quod sancti Conjuges vota sua non in sacello, sed in cubili ægrotantis Garsendæ emisisse dicantur. Verum hoc ex singulari utriusque erga piam illam matronam, & ad virtutis exercitium ducem suam, amore venerationeque, simul & tutioris secreti causa factum esse potuit: nam & ipsa id vehementer desiderasse fertur, & minus periculi habebat secreti revelatio, si isthæc in privato cubiculo, quam si in publico castri sacello fierent. Itaque, donec certiora producantur, malo biographo adhærere.
[119] Abraham Bzovius in continuatione Annalium ecclesiasticorum Cardinalis Baronii tom. 14, [Proponuntur auctoritates] ad annum Christi 1325, num. 32 videtur censuisse, S. Elzearium & Dalphinam eodem tempore etiam tertiam Regulam S. Francisci amplexos esse. Verba ejus hæc sunt: Non multo post (cum ex Italia reversus esset) virginitatis votum cum Dalphina, sua sponsa, emisit, perpetuoque servavit, divi Francisci tertium Ordinem sive Regulam ipse & uxor complexi. Præstitere hoc in castro Ausoïsii in Narbonensi Gallia seu Provincia. Hac occasione, qua nulla aptior per decursum hujus Commentarii dabitur, inquiram, quid de illa S. Elzearii professione, quocumque tempore aut loco facta, statuendum sit. S. Antoninus, qui seculo XIV natus, paulo post medium seculum XV mortem obiit, illum Ordini S. Francisci non obscure adscripsisse videtur, dum parte 3 Historiæ, tit. 24, qui de eodem S. Francisco & institutis ab illo tribus Ordinibus tractat, cap. 9, § 15 sanctum Comitem sequenti brevi elogio commemoravit.
[120] Interea dominus Eleazarus, comes Ariani devotissimus, [& argumenta,] qui XVI (imo 25) annos cum uxore sua, religiosa muliere, Delphina nomine, in virginitate absque lecti separatione vixerat, Parisiis in manibus fratris Francisci de Maronis ex hac luce migravit: qui positus in extremis dixit: Gratias ago Deo, quod sponsam meam Delphinam mente & carne virginem derelinquo. Cujus mors eadem hora ipsi uxori suæ in provincia Provinciæ existenti fuit divinitus revelata. Hic cum habitu Minorum Parisiis in conventu eorum fuit tumulatus, multis miraculis clarus. Quantum hinc apparet, S. Antoninus Elzearii canonizationem ignoravit, ac propterea illum non Sanctis canonizatis Ordinis S. Francisci, sed quibusdam aliis dicti Ordinis fratribus, viris valde perfectis, de quibus acturum se, initio tituli promiserat, hic accensuit. Clarius loquuntur Martyrologia § 1 producta, quorum tamen antiquissima, videlicet Ultrajectinum, geminum Leydense, & Florentinum Strozzianum, non vetustiora seculo XV judicavit Sollerius noster in Martyrologio Usuardi, & Florarium nostrum Sanctorum pariter Ms., quod anno 1486 ad finem perductum fuit.
[121] In Brevi quoque, per quod Paulus III Pontifex Maximus Fratribus ac monialibus trium statuum tertii Ordinis S. Francisci concessit, [quæ faciunt pro tertiæ Regulæ S. Francisci professione] ut certis diebus interdictum ac cessationem a divinis in eorumdem ecclesiis tollere & suspendere possent, in eo, inquam, Brevi dicuntur iidem Elzearium inter sui Ordinis Sanctos numerare. Exstat illud apud Antonium de Sillis in Opere, quod de Origine provectu &c ejusdem tertii Ordinis vulgavit; verum cum in eo etiam SS. Ludovicus Franciæ rex & Rochus eidem Ordini adscribantur, non potest hic magnæ esse auctoritatis. Eadem tamen est de S. Elzeario tum aliorum tum præcipue scriptorum Ordinis S. Francisci sententia, in quo toto ejusdem Sancti annuam festivitatem Officio ecclesiastico ex indulto Apostolico celebrari infra dicemus. Eidem sententiæ plurimum favent ipsius S. Elzearii singulare erga Ordinem S. Francisci studium, confessarii ex illo ad mortem usque adhibiti, vitæ ratio & indoles in omnem pietatem & pœnitentiam propensa, legata variis conventibus ac personis dicti Ordinis in testamento scripta, ac denique in habitu Tertiarii & in ecclesia ejusdem Ordinis ex testamento sepultura.
[122] Nec obest, quod S. Elzearius, dum vixit, communem Tertiariorum vestem publice gestasse non legatur, [S. Elzeario adscribenda.] cum, teste Hippolyto Helyoto, vel quisquis post hujus mortem ejusdem Historiam de Ordinibus Religiosis & militaribus typis edere prosecutus est, tom. 7, cap. 29, Tertiariis permittatur tunicam e panno leviori cum chordula sub vestibus secularibus uti, atque ita exigerent sancti Comitis vitæ conditio & officia, quibus in aula regia Neapolitana fungebatur. Forsitan hujusmodi tunica erat ista cinerei coloris, qua tam ipsum, quam ejusdem sponsam virginem Dalphinam sub interula indutos a se visos esse Bertranda Bartholomæa, eorumdem ancilla cubicularia, testata fuisse dicitur supra num. 84. Verumtamen ex ipsius Borelyi sententia, ex quo testimonium istud retuli, his tunicis sancti Conjuges utebantur corporis affligendi & virgineæ verecundiæ gratia, quod in eodem lecto simul dormirent: nam de professione tertiæ Regulæ S. Francisci nec Bertranda apud Borelyum nec ipse ibidem meminit. Pro eadem S. Elzeario asserenda utcumque etiam favet, quod in Vita edenda num. 34 legitur: Omni die Officium divinum secundum ritum Romanæ Ecclesiæ dicebat, & tam devote & attente, quod audientes ad magnam devotionem trahebat. Hæc, inquam, utcumque favent, quia etiam in Tertiariorum Regulis, quales eas a Nicolao IV Pontifice versus finem seculi XIII approbatas recenset Antonius de Sillis, quotidiana recitatio divini Officii litteratis præscribitur.
[123] [Proponuntur & alia,] Contra vero in oppositam partem disseri potest ex miro de eadem professione in vetustioribus monumentis silentio. Nihil de illa, saltem expresse legere est in Summariis processuum canonizationis S. Elzearii beatæque Dalphinæ, quæ ad manus meas pervenerunt. Nihil in libello supplice, quem pro Elzeario inter Sanctos referendo pater Franciscus Mayronius conscripsit, & Aptenses clerus ac populus Joanni XXII Papæ anno 1327 obtulerunt. De eadem etiam altum tacent bulla canonizationis ejusdem a Gregorio XI Romano Pontifice edita, Vita Gallica, tum ipsius Sancti per magistrum J. Raphaëlem, tum altera B. Dalphinæ, per magistum Petrum Eberardum eodem sermone conscripta. Nullum denique verbum de ea habet Vita edenda præter ea, quæ ex eadem jam recitavi, quæque rem certam facere nequeunt. Præterea formari potest & aliud argumentum ex ipsa Tertiariorum Regula, Vitaque illius ac Bulla canonizationis petitum. In laudata Regula cap. 5, quod de abstinentia & jejunio inscriptum est, sic dicitur.
[124] [quæ pro opposita sententia militant;] Ab esu carnium secunda, quarta & sexta feria, dieque Sabbati abstineant universi, nisi aliud infirmitatis vel debilitatis instantia suaderent… Qualibet vero sexta feria totius anni jejunium celebretur, nisi forte infirmitatis vel alia causa legitima excusentur, vel nisi festum Natalis Domini feria ipsa occurreret observandum. Sed a festo omnium Sanctorum usque ad Pascha quarta & sexta feria jejunabunt. Alia, quæ ab Ecclesia sunt statuta vel ordinariis ex causa communiter indicta, jejunia nihilominus servaturi. In Quadragesima vero beati Martini usque ad diem Nativitatis Domini, & a Dominica Quinquagesimæ usque ad Pascha diebus singulis (exceptis Dominicis) jejunare procurent, nisi aliud fortasse infirmitas vel necessitas alia suaderet. Hæc Regula: videamus ergo nunc, quid hac in parte Sanctus præstitisse legatur. Gregorius XI in bulla canonizationis apud Waddingum & Justum Fontaninum sic loquitur: Corpus macerabat jejuniis, priscorum observantiæ, a sanctis Patribus ordinatæ, novorum austeritatem adjiciens sibi, motu propriæ voluntatis inducto. Nam per totum Adventum & singularum septimanarum sextam feriam, & cunctis aliis temporibus jejunium observabat. Sic ibi; sed videtur locus leviter corruptus esse, & pro cunctis aliis legendum multis aliis &c.
[125] Biographus in Vita edenda num. 35 de eodem argumento ait: [quibus tamen non obstantibus,] Diebus statutis per Ecclesiam & ultra hoc sexta feria, & in toto Adventu, atque in pluribus aliis festivitatibus jejunabat. Jam autem, si hic ac mox laudatus Pontifex S. Elzearium tertii Ordinis S. Francisci fuisse sciverint, mirum sane videri debet, illos inter jejunia, ab eodem servari solita, non recensuisse abstinentiam ab esu carnium singulis feriis secundis, quartis & Sabbatis, nec non Quinquagesimam S. Martini, quæ ab Octava omnium Sanctorum usque ad Nativitatem Domini celebrabatur, nec denique aliam, quæ a Dominica Quadragesimæ incipiebat, quæque omnia, ut mox vidimus, tertia S. Francisci Regula alumnis suis præscribit. Cur saltem iidem hac occasione de eadem Regula ne verbo quidem meminerunt, cum id locus ipse exigeret? Cur, inquam, Gregorius jejunia, quæ præter ecclesiastica omnibus communia ab illo observata ait, non potius ex præscripto Regulæ, quam ex motu propriæ voluntatis repetiit? Hæc, ut candide mentem meam eloquar, dubium mihi movent de Sancti professione tertiæ Regulæ, pro qua illi certo asserendæ testem seculo XV antiquiorem hactenus non reperi.
[126] Verumtamen propter ea, quæ superius retuli, ac præsertim quod constet, [pro sententia affirmante potius pronuntiatur.] illum in Tertiarii habitu sepultum fuisse, præplacet mihi sententia affirmans, ac credere malo, S. Elzearium, si non multis vel aliquot ante obitum annis, saltem in supremo morbo eamdem amplexum fuisse. Porro tria instrumenta sunt, quibus careo, quæ verisimiliter multum luminis hic afferre potuissent; nimirum ipsum sancti Comitis testamentum, processus canonizationis, ac denique membrana quædam, in qua S. Elzearium solita sua pietatis exercitia compendiose scripta habuisse, quamque in ejusdem sacello Aptæ religiose asservari asserit Borelyus lib. 1, cap. 6, sed cujus apographum ego frustra obtinere studui. Quam ob rem aliis, quibus ista consulere licuerit, ulteriorem inquisitionem relinquo, certiora dicturus, ubi certiora testimonia obtinuero. Pergo ad alia.
[127] Quæ a S. Elzeario beataque illius uxore virgine Dalphina toto illo biennio (vel forte etiam triennio circiter) in Provincia gesta fuere, [In Italiam rediturus,] non curavit biographus exponere, præter ea, quæ de voto virginitatis ab iisdem nuncupato jam disseruimus. Haud dubie tempus istud tam sibi in virtutum exercitio, quam subditorum tranquillitati solatioque ac saluti, pro more suo impenderunt. Huc etiam verisimiliter referenda sunt aliqua ex iis, quæ de simili argumento narrantur in Vita edenda Cap. 3. Eo tempore expleto, una cum beata conjuge sua, ut a Roberto rege acceperat in mandatis, Italiam repetens Telonem profectus est, inde reliquum itineris mari confecturus. Sed antequam e portu solvit, testamentum suum ibidem condidit; sive quod tunc male se haberet, sive alia de causa nobis ignota. In nostra Notitia Aptensi Ms. dicitur testamentum istud factum Telone (Gallis Toulon) anno 1317, die XVIII Julii; utque ex litteris frequenter laudati domini de Brantes didici, Aptæ servatur (nescio tamen, an autographum) in conventu Fratrum Minorum Conventualium. De eodem prolixius agit Honoratus Boucheus in Historia Provinciæ tom. 2, lib. 9, sect. 3, § 7 in Roberto rege, ubi ejusdem compendium Gallicum tradit, quod ego ex ipso Latine redditum hic exhibeo. Sic itaque habet Boucheus.
[128] [Telonem proficiscitur,] Qui Vitam illius (S. Elzearii) scripserunt, multa præclara de ejusdem insigni erga ecclesias pietate, charitate in pauperes, amore & observantia erga uxorem, deque ipsius justitiæ ac liberalitatis operibus in variis occasionibus tradiderunt. Verumtamen non tam memorabilia produxere, quam quæ continentur in ejus testamento, quod die XVIII Julii anni MCCCXVII Telone fecit, & in quo mandavit sequentia. Primo, ut, ubicumque locorum moriturus esset, (nonnihil præsagiens, sese procul a Provincia excessurum e vivis) corpus suum anno suo emortuali transferretur ac sepeliretur in ecclesia Fratrum Minorum civitatis Aptensis, solo habitu Ordinis S. Francisci coopertum, sine ullo alio ornatu vel cæremonia; nec aliter, quam ejusdem Ordinis Religioso privatæ sortis fieri solet. Secundo multa pia insigniaque legata scripsit multis ecclesiis parochialibus locorum vicorumque, quorum dominus fuit, usque ad undecim numero, quas nominavit designavitque, pro Missis celebrandis, quorum aliquibus reliquit, ex quo calicem argenteum duos besses pendentem (Gallice est du poids de deux marcs) emerent.
[129] [ibique testamentum suum,] Insuper sat multa legavit conventibus religiosorum Fratrum Minorum in civitatibus Aptensi, Avenionensi, Aquis-Sextiensi, Arelatensi, Massiliensi, Regensi & Sistaricensi; multisque privatim Religiosis ejusdem Ordinis, atque conventui Fratrum Prædicatorum Aquis-Sextiis, nec non ecclesiæ cathedrali Ariani, cujus comes erat, Fratribusque Minoribus ejusdem civitatis in regno Neapolitano. Post hæc legatum adscripsit regi Hierosolymæ ac Siciliæ & comiti Provinciæ & similiter omnibus, quos in domesticis obsequiis habebat, tanto numero, ut admirationem moveat. Ipse eos propriis suis nomine ac cognomine distinxit, quantum ad nobiles equitesque attinet, tres vel quatuor numero, donans primo trecentas libras (Gallice trois cens livres) alteri centum & quinquaginta, aliis centum: quantum vero ad ceteros domesticos, usque ad numerum octo, singulis quinquaginta libras, octo aliis viginti quinque, & quoad liberos quorumdam famulorum defunctorum, qui ipsi servierant, numero tres vel quatuor, aliis quinquaginta libras, aliis viginti quinque.
[130] [cujus compendium datur, condit] Uxori suæ, quam in testamento sic indicat; “Dalphinæ de Podio Michaële, comitissæ Ariani, carissimæ consorti nostræ;” legavit omnia bona, quæcumque ea essent, mobilia, immobilia, vasa aurea, argentea, monilia, pannos, aulæa, dominia & jurisdictionem in locis Puimichel, Saint Estienne de Brosse, Cabrieres, & Robians, sine ulla obligatione legata inde solvendi, sed cum plena potestate de iisdem omnibus pro arbitrio libitoque suo statuendi; ac præterea ipsi in dotem assignans omnia bona & jura, quæ in regno Siciliæ habebat. Legavit insuper pagis, quorum dominus erat, videlicet, Ansouïs, Cucuron, Vaugine, Puimichel, Cabrieres, Cadenet, Puilobier, & la Motte, magnam pecuniæ summam pro damnis jacturisque compensandis, quæ vel ab ipso, vel a domesticis ipsius forte passi fuissent. Reliquorum vero bonorum ac jurium universalem heredem fecit fratrem suum Guilielmum de Sabrano, comitem Ausoysii, substituens eidem, si is sine mascula vel feminea prole moreretur, Elziam a Villa-Nova, suum (ex amita) consobrinum.
[131] Hactenus laudatus Boucheus ex testamento, cujus clausulam Latinam sic recenset: [anno 1317. Datur moderator Carolo Calabriæ duci,] Actum Toloni in hospitio hæredum domini Guillelmi Amati canonici & prothonotarii. Testes fuerunt Petrus Alfanti de Montilibus Ordinis Minorum, Bertrandus Scaferi de Culmano notarius, Dragonianus de Olvernico monachus monasterii S. Andreæ Avenionis, dominus Rostagnus de sancto Petro miles, dom. Guillelmus Petri Prior de Roquabruna, dom. Passinella de Valentia sacerdos, & Raim. de sancto Petro domicellus de Tolono. Et ego notarius Cornilla notarius publicus. Nunc cetera prosequamur. Hoc igitur anno 1317 post diem XVIII Julii S. Elzearius, uxorem suam virginem Dalphinam secum ducens, reversus est Neapolim, sicut a rege Roberto habuerat in mandatis, & ibidem ordinatus est magister domini Caroli, regis primogeniti & ducis Calabriæ; inquit biographus num. 55, qui & numero sequenti insignem in eodem principe ex tam sancti Moderatoris institutione morum mutationem, tota aula mirante, observatam fuisse affirmat.
[132] Hæc ducis Caroli cura S. Elzeario commissa magnam huic auctoritatem conciliabat. [cum eoque, dum abest rex Robertus,] Nam, ut ibidem num. 57 testatur biographus, Videntes autem nobiles & potentes de regno, & alii inferiores, quod Sanctus iste tantum erat domini ducis familiaris & intimus, qui illo tempore totum regimen regebat, eo quod pater suus rex Robertus in partibus Provinciæ morabatur, cœperunt sanctum Comitem plus honorare; & qui cum duce vel ejus curia habebant aliquid expedire, plures veniebant ad Sanctum, & ei primitus loquebantur. Pro hisce aliisque, quæ in eadem Vita sequuntur, simul & pro chronotaxi nostra confirmandis, proderit hic aliqua annotasse. Erat laudatus Calabriæ dux Carolus filius unicus tum superstes Roberti regis ex Yolanda, Petri III Aragoniæ regis filia, qui postea ante patrem mortuus, ex secunda conjuge Maria Valesia Joannam filiam reliquit, regni Neopolitani & comitatus Provinciæ heredem. Hunc Robertus rex, anno 1318 cum navali exercitu Januam adversus Gibellinos profecturus, regni Neapolitani vicarium statuit. Idem rex anno 1319 Janua Avenionem ad Joannem XXII Papam accessit, neque ex Provincia in Italiam rediit ante S. Elzearii obitum, quem in annum 1323 incidisse dicemus, ut videri potest apud Boucheum tom. 2 Hist. Provinciæ lib. 9, sect. 3, § 1 & 2.
[133] Toto igitur illo tempore S. Elzearius usque in annum 1323, [regnum Neapolitanum administrat.] quo legatus in Franciam missus est, Carolum Calabriæ ducem in administrando paterno regno sua industria & consiliis adjuvit; & ut in Bulla canonizationis legitur, consilio ducis Calabriæ præfuit. Quam vero integre sancteque auctoritate, qua apud principem plurimum valebat, usus sit, quam incorruptum se in oblatis muneribus respuendis, quam pium ac indefessum in suscipiendis promovendisque pauperum causis advocatum, quam benignum in excipiendis & alendis exsulibus Siculis exhibuerit, eodem cap. 4 biographus exponit, ubi ego aliqua in Annotatis observabo. Ceterum quisquis mox dicta cum Vita edenda conferre voluerit, facile deprehendet, eadem cum chronotaxi nostra recte cohærere, nec admittendam esse Bailletianam, secundum quam S. Elzearius non nisi ab anno 1322 e Provincia Neapolim reversus, atque hinc in Franciam anno 1323 missus, unicum tantum annum in instituendo juvandoque Carolo Calabriæ duce impendisset. Eadem quoque opera lector agnoscet, nimis liberalem fuisse Borelyum, dum cap. 8 annos omnino duodecim vel tredecim eidem institutioni assignavit.
§ VII. Sancti legatio ad aulam Parisiensem pro sponsa Carolo Calabriæ duci impetranda: gesta ibidem, morbus, & sancta mors, quæ B. Dalphinæ revelatur: apparitio ejusdem eidem facta.
[A Roberto rege Neapolitano] Pervenimus ad supremum S. Elzearii vitæ mortalis annum, quam, regia legatione fungens, Parisiis in Francia beato fine coronavit. Anonymus noster in Vita edenda ab initio capitis 5 usque ad num. 68 secundum nostram partitionem, varias illius virtutes, quibus, dum viveret, claruit, sine ordine temporis recenset, deindeque ejusdem mortem narraturus, Biennio itaque, ait, priusquam Sanctus iste spiritum redderet cælo, fuerunt fere persoluta omnia debita & legata, quibus sua terra extiterat obligata. Et dicebat in conclavi suæ sanctæ consorti: Postquam debita comitatus & baroniæ erunt ab omnibus oneribus expedita, & non remanserit aliquid insolutum, non remanebo longo tempore super terram. Quod in veritate completum fuit: nam postquam fuerunt soluta per integrum universa, per unum annum tantummodo supervixit. De hujusmodi autem verbis virgo Dalphina non modicum tristabatur. Post hoc autem (prosequitur ibidem) contigit, quod rex Robertus & ipsius solemne consilium miserunt sanctum Comitem legatum in Franciam ad regem Francorum cum honorabili comitiva ad procurandum uxorem, quæ esset de sanguine regio, moribus & persona dotatam, unico filio suo domino Carolo, duci Calabriæ. Consonat Summarium processus B. Dalphinæ, in quo habetur: Domino Roberto rege & Sanxia regina Jerusalem & Siciliæ in civitate Avinionensi tunc existentibus, dictus dominus Elzearius comes Ariani, sponsus dictæ dominæ Dalphinæ, ad partes Franciæ ambaxiator, sive nuncius, fuit missus, causa eligendi uxorem pro domino Carolo, duce Calabriæ, dicti regis filio primogenito, unam de domicellabus regalibus domus regiæ Franciæ, illam videlicet, quæ eidem domino Comiti aptior & idoneior videretur.
[135] [legatus missus Parisios anno 1323 pro nuptiis] Hic Carolus, cui S. Elzearium moderatorem morum & in administrando regno adjutorem a patre Roberto rege, quamdiu hic abesset, datum fuisse, superius dixi, primis nuptiis duxerat Catharinam Austriacam, quæ anno 1323 defuncta, Neapoli in ecclesia S. Laurentii sepulta fuit. Epitaphium illius, quod ejusdem monumento appositum Boucheus mox citatus recitat, quia & pro ante dictis & pro chronotaxi nostra facit, hic transcripsi. Hic jacet Catharina filia regis Alberti, & neptis Rodolphi Romanorum regis, ac soror Friderici, in regem Romanorum electi, domini Austriæ; ac consors spectabilis Caroli primogeniti domini principis, domini Roberti, Dei gratia Jerusal. & Siciliæ regis illustris, ducis Calabriæ, ac domini nostri vicarii generalis; insignis vita ac moribus exemplaris. Quæ obiit Neapoli anno Domini nostri Jesu Christi MCCCXXIII, die XV mensis Januar. Indict. VI. Regnorum prædicti domini nostri regis anno XIV. Cujus anima requiescat in pace. Mortua sine prole Catharina Austriaca, non diu distulit Robertus rex aliam unico filio suo conjugem procurare, atque hunc in finem S. Elzearium legatum misit in Franciam, ut Mariam Valesiam, Caroli Valesiæ comitis & Mathildis Castellioneæ filiam, postularet.
[136] Versabatur etiam tum Robertus in Gallia Narbonensi, [inter Carolum Calabriæ ducem & Mariam Valesiam conciliandis,] Avenione apud Pontificem, eoque videtur S. Elzearium arcessisse, & mandatis suis instructum legasse Parisios. Verisimile quoque est, B. Dalphinam Virum suum Avenionem usque tunc comitatam esse, nisi jam ante reginam Sanciam secuta, ibidem tum moraretur; cum ex dicendis ibidem in aula Roberti fuerit, quando ejusdem anni mense Septembri ille Parisiis obiit. Porro antequam (Sanctus ab ea) recederet, ut suam consortem virginem dimitteret consolatam, dicebat sibi (id est, illi) Si Domino permittente revertar de Francia, volo relinquere, quantum potero, omnia ista negotia destructiva; & nostram constituemus in Ausoïsio mansionem, ut elongati a terrenis & a mundano tumultu degustationes spirituales plenius sentiamus. Hæc erant, teste biographo, cujus verba dedi, pia amborum desideria, quæ Elzearius non multo post felicius in cælo completa vidit, Dalphina autem in sancta viduitate perseverans, etiam venditis ac in pauperes distributis omnibus bonis suis, aliquando in hac vita exsecutioni mandavit, multis annis sancto Conjugi suo superstes.
[137] Tempus susceptæ obitæque legationis ex supra dictis manifestum est. [felicem operam navat.] Cum enim prima Caroli Calabriæ ducis uxor Catharina Austriaca die XV mensis Januarii anno 1323, Sanctus vero ipse die XXVII Septembris ejusdem anni vita functi sint, nullus datur ambigendi locus; ac procul omni dubio erravit Borelyus, qui & legationem & mortem Elzearii anno 1325 illigavit. Quod ad ejusdem legationis eventum attinet, hunc felicem fuisse tradit idem biographus, probantque laudatæ Mariæ Valesiæ cum Carolo Calabriæ duce nuptiæ, initæ per contractum Parisiis die XI Januarii anni 1324, ut Sammarthani fratres Scævola & Ludovicus tom. 2 Historiæ genealogicæ domus Franciæ, pag. 426 testantur. Ex hoc matrimonio, cui conciliando sanctus Legatus immortuus est, nata est Joanna, quæ, patre ante Robertum e vivis erepto, in regnum Neapolitanum & comitatum Provinciæ successit, historicis notissima.
[138] Raphaël in Vita Gallica parte 1, cap. 17 singulare quoddam factum refert, [Interim factum aliquod contigisse narratur,] quod sancto Comiti Parisiis tunc degenti contigerit. Rem paucis accipe. Cum Elzearius aliquando in platea S. Jacobi esset, quidam parochus prope ipsum transibat, qui sacrum Viaticum ad moribundum ferre videbatur. Quo viso, quotquot circa ipsum erant, viri nobiles in genua procubuerunt; ille solus in gradu suo perstitit, mirantibus cunctis, maleque suspicantibus, quod nullum reverentiæ indicium daret. Episcopus, re cognita, aliquot post diebus sanctum Legatum ad se invitavit, cum eoque seorsum secedens, comiter rogavit, cur honorem Sacramento debitum, ipse cetera pius, cum publico offendiculo exhibere neglexisset. Respondit ille, id non frustra a se factum; de causa constaturum, si iste parochus arcesseretur. Adductus igitur est parochus, isque ab episcopo ac Comite compulsus dicere, quid prædicto die portasset ad ægrum, fassus est, se, post auditam cujusdam mercatoris confessionem eidem sacrum Viaticum, quod petebat, præbere recusasse, quia nolebat satisfacere, quibus debebat; sed ejusdem amicorum comminationum metu adactum, hostiam non consecratam ad illum detulisse; ac delicti veniam petere.
[139] [non satis probatum mihi.] His auditis, episcopus parochum sua parœcia privavit, regemque & alios, ad quorum aures mala de S. Elzeario suspicio jam pervenerat, rem edocuit; atque hoc facto vehementer aucta est ejusdem Comitis, velut hominis divinitus inspirati, fama sanctitatis. Similia habet Borelyus cap. 8 cum adjunctis hinc & inde paululum variatis: sed horum neuter facti tam insolentis, & in dicto parocho non uno ex capite damnabilis, testem laudat instrumentumve, ex quo istud hauserit, nec ego in iis, quæ mihi ad manum sunt, simile quidpiam reperio. Hinc suspicor, Borelyo præluxisse Raphaëlem, qui uno circiter seculo post S. Elzearii obitum scripsit; sed quem hic hac in parte secutus fuerit, non dispicio. Itaque hæc ex ejusdem fide dicta sunto. Pergo ex Vita edenda supremum Sancti morbum enarrare. Num. 69 sic in ea legitur.
[140] [Ibidem ægrotans virginitatem sponsæ suæ declarat,] Cum autem in Francia negotium sibi commissum perfecte & feliciter consummasset, in civitate Parisiensi decidit in lectum, gravi infirmitate correptus. Et cognoscens, se morti approximare, magistro Francisco de Marone Ordinis Minorum, compatriotæ suo (de quo vide dicta superius num. 7 & seqq.) ibidem existenti fuit confessus generaliter & devote cum lachrymarum effusione. Quanto tempore is morbus duraverit, non edixit, & saltem per aliquot dies tenuisse dicendus est ex eo, quod subdidit: Omni etiam mane ante suum lectum Missam devote audivit, & sæpius in illa infirmitate ad Sacramentalem confessionem redibat. Tunc etiam temporis, quamquam in tota vita sua virginitatem suam & suæ sanctæ consortis celaverit studiose, nihilominus in fine dierum suorum, Spiritu sancto compulsus loquens, de ea coram simul astantibus in hæc verba prorupit: Salvatus est homo malus per mulierem bonam; quam sicut virginem accepi, ita in hac vita mortali virginem relinquo. Post hæc idem biographus magnam illius in gravissimis morbi doloribus patientiam hilaritatemque paucis commendat, ac de susceptis divino viatico atque extremæ Unctionis Sacramento meminit.
[141] [ac sancte moritur anno Christi 1323,] Postremo ait, eumdem jam in agonia constitutum anxio vultu suo velut quemdam cum malo dæmone conflictum indicasse, exclamasseque: Magnam potestatem habent dæmones, sed eorum vim amiserunt in virtute & meritis benedictæ Incarnationis & passionis Jesu Christi. Et post paululum (prosequitur biographus) iterum clamans, inquit: Totum vici finaliter. Post aliquantulum temporis spatium cum clamore valido ait: Divino judicio me totum committo. Et his dictis, fuit ejus facies renovata & effecta rubea & splendida valdeque decora, & emisit spiritum. Vultus autem ejus non fuit ex hoc aliqualiter immutatus; imo remansit serenus & pulcher, ut prius. Denique post narratam cujusdam lascivi hominis, qui Sanctum morientem viderat, repentinam conversionem, emortuale tempus sic signavit: Obiit autem Vir sanctus, plenus virtutibus & bonis operibus, anno ab Incarnatione Domini millesimo, trecentesimo vicesimo tertio, quinto Kal. Octobris; anno totius vitæ suæ vicesimo octavo, cum habitu & corda Fratrum Minorum in ecclesia eorum Parisiis tumulatus.
[142] [non anno 1327 nec 1325,] Cum hæc eadem in editione Surii legisset Lucas Waddingus, tom. 7 Annalium Minorum ad eumdem annum num. 39 de variorum circa tempus emortuale sententiis ita disseruit. Ad hunc locum historia vitæ apud Surium dicit, eum obiisse hoc ipso anno Christi MCCCXXIII, suæ vero ætatis anno XXVIII. Primum contra alios aliter sentientes fidenter ausim probare; secundum non ausim approbare. Cardinalis Baronius (in Notis ad Martyrologium Romanum hoc die) obiisse ait anno MCCCXXV. Petrus Rodulphus ex Memoriali Ordinis biennio post, videlicet anno MCCCXXVII: quibus consentire voluisse puto Marianum, atque proinde ex errore scriptum in ejus codice MCCCXVII. Sed hæ refelluntur opiniones, & præferenda prima, quæ habetur in ejus Vita; quippe cohæret cum ipsa & causa profectionis ejus in Galliam, in qua decessit &c. Tum probat id ex morte Catharinæ Austriacæ, uti & nos supra num. 137 observavimus. Borelyus nihilominus lib. 1 cap. 8, pag. 173 sæpe dictam S. Elzearii legationem Francicam, & pag. 187 ejusdem obitum anno 1325 cum Baronio affixit, pro eaque sententia testimonium Bertrandæ Bartholomææ, quæ, illo moriente, in B. Dalphinæ obsequiis erat, laudavit.
[143] Verum illud ipsum testimonium, prout apud Borelyum exstat, [ut nonnullis perperam visum fuisse] certe vitiosum est, mutatique ab illo anni suspicionem præbet. Ait enim, sancti Comitis mortem, eadem, qua contigerat hora, B. Dalphinæ divinitus revelatam fuisse die XXVII Septembris anni MCCCXXV, die Martis. Atqui dies XXVII Septembris anni 1325 dies Veneris erat, non Martis, ut habemus ex littera Dominicali F: contra autem eadem Septembris dies XXVII anno 1323 cum die Martis concurrit, ut ejusdem anni littera Dominicalis B probat. Verisimillimum ergo est, annum hic mutatum fuisse a Borelyo, & pro anno 1323 substitutum 1325, conformiter ad priorem errorem suum, ex quo, propter confusum cum sponsalibus matrimonium, annos 27, qui ab exeunte anno 1296, vel ineunte sequenti inter sponsalia mortemque Sancti fluxerunt, ab anno 1299 perperam repetiit. Quin etiam ipsiusmet calculi postea dati probant, præcitatum annum Christi 1323 S. Elzeario emortualem fuisse.
[144] Libro 2, cap. 8, pag. 416 diserte scribit, B. Dalphinam die XXV Novembris anni 1360 mortuam esse; [probatur: ætatis autem suæ non 28,] libro autem 3, cap. 5, pag. 517 annos, quos eadem vidua vixit, 38 numerat. Hi etiam incomplete accepti, sive 37 completi anno 1325 adjecti Beatæ vitam usque in annum 1362 extendunt, sed in 1360 tantum, si anno 1323 addantur. Supersedeo pluribus, quia res certa est, nec in dubium potest revocari. Audiamus modo supra laudatum Waddingum de altera epocha, ætatis scilicet, in qua idem Sanctus obiisse in Vita dicitur, ratiocinantem. Quod vero ad annos ætatis attinet, puto, evidenter probari ex ipsa ejus Vita, plures annos supervixisse (quam 28 scilicet, ut in illa legitur.) Etenim cap. XXII (secundum aliam partitionem) dicitur annum egisse vigesimum tertium, quando, patre defuncto, factus est comes Ariani, atque tum primum venisse in Italiam: cap. XXV refertur quinque annis in Italia hæsisse. Deinde ibidem & cap. XXVII dicitur abiisse in Galliam Narbonensem, atque illic per biennium hæsisse.
[145] Mox ibidem narratur rediisse in Italiam, & plurima illic perpetrasse, [sicut in Vita ex errore legitur,] quæ unius vel alterius anni spatium exposcunt. Deinde amandatus in Galliam, ut sponsam Carolo acciperet, obiit mense Septembri. Has annorum partitiones si copulaveris, annos saltem duos ultra triginta constituent: quomodo ergo potuit anno XXVIII vitam finire? Nodum exposui ex ipsius Actis; solvant alii, si placeat, vel si liceat. Hactenus Waddingus, recte observans, non posse ista cum S. Elzearii ætate emortuali ab eodem biographo assignata cohærere. Errorem in calculis agnovit etiam Bailletus, sed ubi is cubaret, ignarus, viginti octo annos vitæ illius retinuit, & secundum hos annumque, quo obiit, 1323 ceteram chronotaxim ordinans, non unum in illa errorem commisit, uti per hujus Commentarii decursum suis locis probavimus. Idem annus vitæ vigiesimus octavus non solum in editione Surii, sed etiam in exemplari nostro Bodecensi edendo, & quocum hoc collatum fuisse, Papebrochius annotavit, in Ms. Bernardi Rottendorffii, uti & in alio ejusdem Vitæ compendio, quod ex Ms. Rubeæ-Vallis habemus, expresse legitur; ut oporteat errorem illum satis communem fuisse.
[146] [sed anno 38;] Sed opportune habemus instrumenta authentica, ex quibus hunc Vitæ defectum corrigamus. In libro testium seu Summario processus ipsius uno in loco notæ chronologicæ, quibus ego in hoc Commentario usus fui, sequentes leguntur: Domina Dalphina sponsa cum eo mansit XXV annis & contraxit (matrimonium) cum eo XVI ætatis suæ anno. Ipse vero erat XIII annorum, & decessit ipse XXXVIII annorum existens. Ecce hic non viginti octo, sed triginta octo anni supremæ Sancti ætati assignantur; & ne in numero mendum suspicari queas, ex illis triginta octo annis clare dicitur tredecim ante matrimonium, viginti quinque vero reliquos in eodem matrimonio exegisse. Rursum alio in loco laudati Summarii, prima testis, videlicet (eadem) domina Dalphina … deponit, dicens, verum esse, quod ipse erat in ætate XXXVIII annorum, quando decessit. Sane hi duo loci, quibus calculi per Vitam edendam sparsi omnino conformes sunt, soli debent sufficere, ut Elzeario annos vitæ 38 saltem incompletos adscribamus; addo tamen & alia, quæ id pariter evincunt.
[147] [quod demonstratur.] Franciscus Mayronius, qui Sancto familiaris fuerat & morienti adstiterat, in libello supplice, quem Raymundus Boti episcopus, clerusque ac civitas Aptensis quadriennio post illius obitum, videlicet Christi anno 1327, pro postulanda ejusdem canonizatione Joanni XXII Papæ obtulerunt, sic ait: Tandem obiit trigesimo octavo anno ætatis suæ. In Summario processus B. Dalphinæ anni 27 ab inito matrimonio, id est, uti § 3 probavi, a sponsalibus, usque ad S. Elzearii mortem numerantur; & hic ex ejusdem Summarii calculis tempore sponsalium undecim circiter annorum erat; qui ad annos 27 additi memoratum triginta & octo annorum numerum conficiunt. Denique eamdem supremam sancti Comitis ætatem verbis num. 4 jam datis signarunt auctor Florarii nostri Ms. Sanctorum, anno 1486 ad calcem perducti, & magister J. Raphaël in Vita Gallica, quam sub finem seculi XV, vel nondum adulto XVI, Ludovico XII Galliæ regi dicavit. Dicendus itaque est Vitæ edendæ scriptor facili memoriæ calamive lapsu vicesimo octavo pro tricesimo octavo scripsisse; nisi quis malit hunc errorem alicui amanuensi imputare. Anno autem supremæ ætatis Elzearii sic restituto, cetera chronotaxis, quam hactenus texui, integra manet, ac sponte sua fluit.
[148] [B. Dalphina mortem ejus divinitus cognoscit,] Moriente S. Elzeario Parisiis, beata conjux ejus Dalphina Avenione in aula Roberti regis, in obsequiis Sanciæ reginæ morabatur, ibidemque de ejusdem morte divinitus instructa fuit. Ita docet Summarium processus ejusdem Dalphinæ, quod post verba num. 134 recitata prosequitur hoc modo: Idem dominus Comes (supra dictæ legationis causa) existens in propria (id est in ipsa) civitate Parisiensi, ibidem decessit. Quo defuncto, ante quam ejus mors dictis regi & reginæ, aut alicui alteri, fuisset in civitate Avinionensi notificata, fuit ipsa mors dictæ dominæ Dalphinæ, in dicta civitate Avinionensi tunc præsenti, revelata. Et ipsam mortem prædictam domina Dalphina prædictis regi & reginæ prædenunciavit: & tandem post aliquos dies iidem rex & regina de ipsa morte certam & indubitatam notitiam & recta nova per litteras & nuncios acceperunt & habuerunt. Nihil de hac revelatione in Vita edenda legitur, forte quod ad S. Elzearium minus pertinere videretur: meminerunt tamen Raphaël & Eberardus, hic in B. Dalphinæ, ille in Elzearii Vitis Gallice conscriptis.
[149] Borelyus quoque lib. 1 cap. 8 Bertrandæ Bartholomææ authenticum testimonium hic laudat, [& annuntiat: eidem propterea dolenti] ita inquiens: Hoc omnino probatur ex testimonio domicellæ Bartholomææ, quæ coram commissariis, in causa canonizationis S. Dalphinæ deputatis, declaravit: cum die XXVII Septembris anni MCCCXXV (supra probavi annum MCCCXXIII legendum esse) die Martis, hora VII matutina, ad dominam comitissam in cubiculo suo accessisset, eamque flexis genibus, divini Officii libellum manu tenentem, totamque lacrymis perfusam invenisset, quæ flendi causa esset, petivit. Ea est (respondit) quod dilectus meus Conjux mortuus sit. Ad hæc obstupescens domicella, reposuit: Dominus comes mortuus est? Quo pacto, domina, id didicisti, cum tota aula ignoret? Jamjam a regina redeo, ubi multos nobiles vidi, nec quisquam ea de re mihi verbum fecit. Filia mea (retulit comitissa) certissimum est, illum mortuum esse. Ora Deum pro tuo bono Domino: ego perdidi omnia; & tu quoque magnam jacturam fecisti. Tunc pergit cetera prolixius enarrare; mihi sufficit ista retulisse.
[150] Secundum hæc Dalphina ex prædicta revelatione, quocumque ea demum modo facta fuerit, [Sanctus postea apparet,] nihil certi de sui Conjugis cælesti gloria acceperat, ac propterea mortem ejus dolentius ferebat, donec sollicitudinem hanc ipsiusmet Sancti apparitio illi penitus exemit. Contigit illa quidem primum anno sequenti, sed quia alibi aptior locus non erit, hic referam ex Summario processus Dalphinæ, cujus hæc verba sunt: Mortuo dicto domino Comite sponso, quem dicta domina Dalphina valde diligebat, cum ipsa sæpius in se recogitare cœpisset, & recogitaret gratam dicti Sponsi præsentiam & consolationes spirituales, quas cum ipso receperat, & propterea non posset a lacrymis continere, & in continuis dolore & lacrymis per longum tempus permansisset, nec posset super hoc remedium invenire, quadam die, tunc in castro suo de Capreriis ipsa domina existente, & sola reclusa in camera sua, & super hiis cogitante, apparuit eidem dominæ dictus sanctus ejus Sponsus, qui jam obierat anno jam tunc elapso.
[151] Eamdem dominam comitissam, quia sic flebat, [eam leniter increpans;] leviter increpabat, & subjunxit eidem hæc verba: “Laqueus contritus est, & nos liberati sumus.” Deinde cum ipsa domina, propter prædicta verba gaudio & admiratione repleta, statim ibidem orationi se dedisset, postulando a Deo humiliter, ut proxime dicta verba, quæ non intelligebat, eidem dominæ dignaretur declarare, fuit eidem in oratione hujusmodi declaratum per hunc modum. Laqueus contritus erat dicto Sponso suo sancto, quia liberatus ab hujus mundi periculis & laqueis, paradisi gloriam possidebat; & eidem dominæ laqueus partim contritus erat, quia nihil de rebus mundanis, quam dictum ejus sanctum Sponsum, diligebat, quando idem Sponsus in humanis vivebat; sed morte corporali ipsius Sponsi superveniente, non restabat, quod quicquam mundanum diligeret, sed solum Deum; nec debebat ulterius anhelare, nisi ad Deum. Ipsaque domina ex declaratione proxime dicta fuit reddita hilarior, cogitans totis affectibus, quo modo, relictis omnibus temporalibus, soli Deo placeret, & seipsam in hoc mundo contempneret, & nihil terrenum amaret.
[152] [& ipsa de gloria ipsius certior facta, desinit dolere.] Et tunc reddita fuit adeo quieta & consolata, quod inantea de morte corporali dicti sancti ejus Sponsi nullum dolorem aut sentimentum habuit: quodque ipsa domina in præsenti articulo contenta confessoribus suis & quibusdam aliis devotis personis asseruit & revelavit. Eadem apparitio refertur a Raphaële parte 1, cap. 17, Eberardo, & Borelyo lib. 2, cap. 1, ubi hic testem laudat patrem Bertrandum Imberti, Ordinis Minorum, qui, dum B. Dalphinæ a sacris confessionibus esset, illam ex ejusdem ore didicerat, & pro processu Canonizationis conficiendo declaravit. In uno ex adjunctis tamen paululum variasse videri potest laudati Bertrandi testimonium, cum apud Borelyum, nulla facta apparentis Elzearii mentione, tantum dicatur Dalphina magnam claritatem vidisse, audivisseque vocem sui sancti Conjugis, dicentis: Dalphina, pessime facis, te tam inconsolabili dolore propter absentiam meam affligendo. Quid de mea beatitudine conquereris? Scito, Deum mihi fuisse misericordem, meque extra omne periculum esse. Laqueus contritus est; & nos liberati sumus. Addit etiam, hujus versiculi sensum, quem Summarii auctor Dalphinæ precanti revelatum ait, eadem Sancti voce ipsi expositum fuisse. Nunc, unde digressi sumus, Parisios revertamur.
§ VIII. Sacri corporis in habitu Ordinis S. Francisci sepultura Parisiis, & hinc translatio facta Aptam; prodigiosa translationis adjuncta non probata: ejusdem tempus.
[Corpus cum habitu Tertiarii Parisiis depositum,] Diximus supra num. 128, S. Elzearium, cum testamentum suum Telone in Provincia Gallica anno 1317, die XVIII Julii conderet, in eo constituisse, ut, ubicumque mori contigisset, corpus suum solo habitu Franciscano indutum Aptam Juliam, quæ ejusdem Provinciæ episcopalis civitas est, translatum, ibidem in ecclesia Fratrum Minorum sepeliretur. Ut igitur huic sancti Comitis voluntati, quam forte etiam in supremo morbo suo præsentibus indicavit, quantum quidem licebat, satisfieret, venerabile sancti Comitis cadaver eodem habitu indutum, & in ecclesia eorumdem Fratrum Parisiis, ubi mortem obierat, humatum vel interim depositum fuit. Ita diserte affirmat biographus num. 71, post narratum ejusdem felicem obitum paucis subdens: Cum habitu & corda Fratrum Minorum in ecclesia eorum Parisiis tumulatus. Porro sive hæc fuerit sepultura proprie dicta, seu tantum sacri corporis in suo loculo intra ecclesiam supra terram depositio, haud dubie id ita factum est, ut Dalphinæ ac in primis Roberti regis voluntas hac super re exquireretur.
[154] Eodem vero anno (prosequitur biographus num. 72) ejus sacrum corpus (jam accepto a rege mandato) est translatum, [deinde Aptam transfertur.] & ad civitatem Apte portatum, atque ibidem in ecclesia Fratrum Minorum, sicut, dum adhuc viveret, præelegerat, sepulturæ honorifice traditum; ubi magnis & crebris continue coruscat miraculis, ut sublimitas sanctitatis ejus, quæ, cum carne mortali vivebat, in occulto servata & nondum plene innotuerat mundo, per divinæ potentiæ miracula postmodum comprobaretur e cælo. De translatione facta certo constat, sed non ita est de adjunctis, quæ a nonnullis referuntur, inter quos cum vetustissimus, quem ego consulere potui, sit magister J. Raphaël in Vita Gallica parte 2, cap. 1, ejusdem narrationem, quæ satis prolixa est, compendiose hic recensebo, deinde examinaturus, quid de eadem statuendum videatur. Missi a S. Elzearii fratre, qui ejusdem corpus Aptam transferrent, cum eodem, tandem ægre a Fratribus Minoribus Parisiensibus obtento, feliciter profecti sunt.
[155] Jamque longe maximam itineris partem emensi, [Miracula, quæ Raphaël in hac translatione] uno tantum milliari Avenione aberant, cum omnia ejusdem civitatis æra campana sponte sua sonuerunt, stupentibus incolis, tantique prodigii causam ignorantibus. Conveniunt igitur primores in ecclesiam, & post fusas Deo preces, ut tantæ rei causam revelare dignaretur, supplicationem publicam mox ordinant, in cujus capite puerulos nudipedes statuunt, quos ceteri, quocumque illi tenderent, sequerentur. Hi pueruli, Deo gubernante, ad pontem Rhodano impositum procedentes, in ejusdem termino sacrum corpus ferentibus obviarunt, positisque humi genibus venerabundi quieverunt. Comperto igitur ex baiulis, quid ferrent, non dubitarunt Avenionenses, quin hæc prodigii causa esset. Mox etiam Deus id ipsum miraculo confirmavit; nam homo quidam a multitudine accurrentium protrusus, ex eodem ponte in Rhodanum decidens, Elzeario, si vere illud corpus ejus sanctum foret, invocato, statim obtinuit, ut flumen divisis utrimque undis illum exceperit, ac incolumem abire permiserit.
[156] Post persolutas Sancto gratias sacrum corpus in civitatem Avenionensem intulerunt ad ecclesiam S. Francisci (verba Raphaëlis sunt) secundum aliquos historicos, [in civitate Avenionensi, & Insulensi,] & secundum alios ad ecclesiam S. Desiderii. Toto autem illo die, quæque subsecuta est, nocte, donec extra territorium civitatis elatum fuit, æra campana, nemine impellente, festivos sonitus continuarunt. Interea agitatum apud Avenionenses fuerat de sacro pignore sibi detinendo; sed vicerat sanior pars aliter suadentium. Ergo postridie iidem baiuli, comitante pietatis gratia magno civium numero, iter suum prosecuti, simul ac in territorium oppidi Insulensis (quod Avenionem inter Aptamque jacet, l'Isle vulgo appellatum) pertigerunt, idem, quod Avenione, in omni hujus oppidi ære campano prodigium auditum est. Quapropter Insulenses, ad quos miraculorum fama jam pervenerat, sancti Comitis corpori, cum supplice agmine egressi, obviam processerunt. Cum reliquis autem processit & quædam mulier, mamillam gravissimo malo affectam habens, tamque pertusam, ut illius pulmones & jecur conspici possent.
[157] Hæc, implorata Sancti, si in cælis esset, ope, ad feretrum accessit, [in reliquo itinere] manumque suam, qua sacram arcam tetigerat, mamillæ admovit, & extemplo integra sanitate gavisa est. Delato in oppidum corpore, puellula quædam, matrem suam ad molam aquariam secuta, in aquam lapsa est, & æ rota sic contrita, ut ejusdem intestinorum pars illi adhæreret. Sed postquam mater ejus ex adstantium consilio in genua provoluta, S. Elzearium invocavit, prædicta puella inde egressa est, dissolutos crines & pulchrum pomum rubrum in manibus ferens. His visis miraculis, Insulenses decreverunt hunc sacrum thesaurum retinere, eumdemque in quadam domo, appositis circum ardentibus facibus, additisque custodibus, deposuerunt. Postero quoque mane repetentibus illum latoribus, negarunt, permissuros se, eum inde asportari; atque ita illa dies altercando transacta est. Nocte vero subsequenti visi sibi in somno sunt singuli latores audire vocem dicentem, pergerent modo postero mane Aptam securi; non longe enim illos ab Insula gaudio repletum iri.
[158] [& Aptæ Juliæ] Mane igitur facto, post collata somnia, iter Aptam versus arripuerunt, ac mox ut oppido excesserant, sacrum corpus ante se conspexere. Interea Insulenses, eo non invento, mittunt e suis, qui inquirerent, an ab iisdem funeris curatoribus ablatum esset; & si ita foret, rogarent, ut, omni metu posito, paululum præstolarentur: nolle enim se divinæ voluntati refragari, sed cupere ad honorandas, quantum possent, sancti Comitis reliquias funus comitari. Comperto igitur per nuncios miraculo, statim supplicantium agmen, facibus cereisque ardentibus instructum, illuc properavit, & una cum numerosa populi multitudine, quam audita miracula & campanarum, quacumque pompa funebris transibat, prodigiosus sonitus ex vicinis castris vicisque exciverant, Aptam usque religiose prosecutum est. Ubi in Aptensem agrum ventum fuit, par æris campani miraculum auditum est; quo admoniti civitatis incolæ, simili modo adventantibus occurrentes, dudum expetitas S. Elzearii mortales exuvias in ecclesiam Fratrum Minorum, prope ejusdem civitatis muros sitam, solemniter intulerunt.
[159] [facta narrat, quæque etiam Borelyus] Tanta porro fuit populi undequaque accurrentis frequentia, ut oportuerit, perforato chori ecclesiæ pariete, novam portam aperiri, ut toto triduo affluentibus ingressus egressusque pateret. Inter alia autem miracula suavissimus odor non solum in ipsa ecclesia, verum etiam in civitate Aptensi & circumfuso aëre percipiebatur; æra campana toto triduo interdiu noctuque sponte sua sonuere; facesque, quas Insulenses per totam viam accensas gestaverant, nihil e pondere suo diminutæ fuerunt. Hactenus ex magistro J. Raphaële, cui sic consentit Borelyus lib. 3, cap. 1, ut tamen in aliquot adjunctis variet, quorum præcipua hæc sunt. In primis cum hic S. Elzearii obitum ad diem XXVII Septembris anni 1325 perperam retulerit, translationemque septem vel octo mensibus post factam esse, lib. 1, cap. ultimo dixerit, debuit consequenter hanc æque male anno 1326 illigare. Secundo ait, ipsum Romanum Pontificem (qui tunc erat Joannes XXII, Avenione residens) audito campanarum prodigio, concilium Cardinalium, cleri, Religiosorum, magistratusque civici convocasse, in eoque decretum, ut tam stupendæ rei causa ex puerulorum dictis factisve exquireretur; hos vero, cum ex Pontificii palatii vicinia hunc in finem collecti essent, unanimi voce clamantes, Vivat Sanctus, ad pontem Rhodani processisse, nec clamare cessasse, donec in ejusdem pontis medio ante obvium sacrum corpus provoluti in genua, majori cum lætitia voceque hæc eadem protulissent.
[160] [paulo aliter, & Officium Aptense] Tertio lapsum in Rhodanum atque inde beneficio S. Elzearii servatum, non virum aut adultum, ut indicat Raphaël, sed puerum facit Borelyus, & non ipsum, sed ejusdem patrem, Sancti opem implorantem inducit. Quarto de mulieris mamilla prope Insulam per sacri loculi attactum curata non meminit. Quinto puellulam sub rotam molæ aquariæ prolapsam, non vivam ex aquis prodiisse, sed mortuam ejectam, & a matre sua ad Sancti corpus allatam, revixisse affirmat. Mitto alia minoris momenti discrimina observare. Officium S. Elzearii inter Propria ecclesiæ Aptensis anno 1664 renovata excusaque, in hymno ad Matutinum de eodem argumento hæc habet:
Ejus sacrati corporis
Ubique pignus emicat,
Clarescit & miraculis,
Dum fertur in Provinciam.
Lapsus puer in Rhodanum,
Prodit aquis vestigio
Sicco: recens & mortuæ
Vita puellæ redditur.
[161] In sexta quoque lectione ejusdem Officii ibidem legitur: [commemorant, recensentur,] Sacrum corpus in ecclesiam Fratrum Minorum civitatis Aptensis delatum, multis claruit miraculis: nam præterquam quod æra campana absque ullo prorsus adminiculo tribus continuis diebus publicam vehementius cecinerunt gratulationem, bene multi ex variis morbis ægroti, ad ejus sepulchrum confugientes, sanitatem recuperarunt. Nunc, quid de hisce censendum sit, examinemus. Scripsit, ut dixi, Raphaël Vitam S. Elzearii inter annos 1498 & 1515, quo tempore regnavit in Gallia Ludovicus XII, cui eamdem dicavit; adeoque ut minimum annis 175 post translationem. In Prologo ad laudatum regem profitetur, se ea, quæ narrat, accepisse tum ex processu canonizationis dicti Sancti, tum ex aliquot Chronicis, Historiis & Mss. antiquis. Processum, quod jam sæpe dolui, ego non potui obtinere; at quantum ex ejusdem Summario mihi licuit colligere, prædicta mirabilia non hausit ex processu, tum quod nullum tam insolitæ rei indicium in laudato Summario reperiam, tum quod nec Raphaël, nec Borelyus, in citandis testibus alias satis frequens, ullum de hisce aut processu verbum faciant; tum denique propter silentium aliorum, quos mox memorabo.
[162] Superest dubium, an prodigia illa ex Chronicis, Historiis & Mss., [eorumque auctoritas expenditur,] quæ antiqua vocat, deprompserit; præsertim cum supra num. 156 dixerit, S. Elzearii corpus, dum Avenionem allatum est, ad ecclesiam S. Francisci SECUNDUM ALIQUOS HISTORICOS, ET SECUNDUM ALIOS ad ecclesiam S. Desiderii, portatum fuisse. Sed forsitan isti dissidentes historici, quos pro sola loci differentia laudavit, de translatione quidem, quæ certa est, non de memoratis prodigiis meminerunt. At ponamus tantisper, Raphaëli scriptorem quempiam illo priorem hic præivisse; æque dubium manebit, quantæ ille antiquitatis & in scribendo fidei fuerit. Enimvero centum ac septuaginta quinque annorum, aut eo etiam majus spatium, quod translationem inter scriptamque a Raphaële Vitam effluxerat, satis amplum fuit, ut prædicta translatio ab aliquo interim seu ex incerta traditione, seu aliter, novis prodigiis exornari posset, utque ea narratio sic scriptis mandata Raphaëli antiqua appellari posse visa fuerit.
[163] Quod ad Borelyum attinet, hic ipsemet in Præfatione testatur, [atque ostenditur,] Raphaëlis Opusculum a se lectum esse; & quamvis in adjunctis prodigiorum nonnihil variet, non potest majoris illo esse auctoritatis, cum nullum alium testem laudet. Nec pluris faciendum est Officium illius proprium mox laudatum, decennio editum post Borelyi lucubrationem, quæ illius auctori præluxit; nam in vetustiori Officio nihil hujusmodi legere est, uti infra observabo. Videamus igitur, quid memoratam traditionem aut lectos a Raphaële (si tamen hic aliquos prævios habuerit) historicos incertæ fidei, possit infirmare. Negari nequit, tam insolita & tot locis æris campani tamque diuturna prodigia nec ignorari potuisse ab ejusdem regionis incolis, qui eodem tempore vivebant, nec tam cito ex indigenarum memoria deleri, ut quatuor, aut etiam triginta annis post oblivioni data jam fuerint. Nullo quoque modo verisimile est, eadem illa tum temporis ex industria fuisse pressa silentio ab iis, quorum maxime intererat memorare. Atqui unum ex his omnino dicendum est, si ista prodigia in prædicta translatione contigisse admittamus.
[164] [prodigia ista Francisco Mayronio,] Synchronus certe fuit pater Franciscus Mayronius, qui ex supra dictis S. Elzeario morienti adstitit; imo debuit miraculorum omnium, quæ in translatione contigissent, luculentus testis fuisse, si is, ut Borelyus lib. 2, cap. ultimo asserit, sancti Comitis funus a civitate Parisiensi usque ad Aptensem comitatus sit; aut saltem nescisse nequiit, quæ Aptæ tunc acciderant, si in ejusdem sacri corporis adventu panegyricum de Sancto ad populum ibidem tunc dixerit, quod etiam Raphaël affirmavit. Nihilominus Mayronius in sæpe dicto libello, per quem clerus populusque Aptensis pro Elzearii canonizatione Joanni XXII Papæ anno 1327 supplicarunt, de translatione quidem ac miraculis ad illius sepulcrum Aptæ obtentis meminit, sed non de prodigiis, tempore translationis per viam factis. Juverit ipsius verba, quæ biographus noster fere adoptavit, hic repetiisse. Tandem obiit trigesimo octavo ætatis suæ anno Parisiis, … ac post aliquantum tempus corpus ipsius translatum fuit ad civitatem Aptensem. Cæpit autem continuo ad locum sepulturæ ipsius Viri sancti magnis & multis coruscare miraculis, ut sublimitas sanctitatis suæ, quæ in occulto servata nondum innotuerat, miranda per miracula divinæ potentiæ comprobaretur a cælo.
[165] [cleroque ac populo Aptensi contemporaneis,] Unde per ipsius invocationem & merita divina virtute sunt mortui suscitati, cæci illuminati, a dæmoniis obsessi liberati, & quam plurimi infirmi præter naturalem ordinem sanati. Ac demum ipso visibiliter & mirabiliter apparente & revelante, regnum Maioricarum, quod erat intempestivo bello turbatum, sine sanguinis effusione, ipsius Dei permissu, dudum extitit quietatum, Hæc nec plura Mayronius. Adeone autem ipsi, cleroque ac populo Aptensi memorata prodigia quadriennio post translationem exciderant, ut de iis ne meminissent quidem, cum maxime meminisse oportebat? Nam quid ad causam, quam agebant, feliciter efficaciterque promovendam opportunius afferre potuissent, quam illustria illa miracula, quorum idem ille Pontifex Joannes XXII cum omni curia sua totaque civitate Avenionensi oculatus auritusque testis fuisset? Deinde, si tot tamque insignibus prodigiis illustrata fuerit ea Sancti translatio, qui, quæso, potuit Mayronio & Aptensibus in mentem venire, ut initium miraculorum ejus post mortem a sepultura Aptensi repeterent, dicerentque, ea facta esse, ut sublimitas sanctitatis suæ, quæ in occulto servata nondum innotuerat, … comprobaretur a cælo?
[166] [aliisque antiquis] Enimvero hæc non tantum non insinuant miracula a supra dictis relata, sed potius negant, ullum in translatione illa contigisse. Quid ergo hic causabimur, nisi ista Mayronio, clero, populoque Aptensi ignota fuisse, ideoque nec facta esse. Par de illis silentium est in Bulla canonizationis ipsius, anno 1371 a Gregorio XI Romano Pontifice edita, licet in hac quoque locus & occasio non deesset ea breviter memorandi, maxime ubi de miraculis ejusdem post obitum factis loquitur. Nulla etiam eorumdem mentio exstat in Vita edenda, cujus auctori processum canonizationis præluxisse, ex supra dictis verisimillimum est. Nihil de iisdem legere est in Vitis laudati Joannis Papæ a Baluzio editis, nihil in vetustiori Officio proprio ipsius S. Elzearii, quod in Breviario ecclesiæ Aptensis anno 1532 edito habemus. Nihil denique in archivis Avenionensibus de tam prodigioso æris campani sonitu reperire potuit sæpe laudatus dominus de Brantes, ecclesiæ metropolitanæ Avenionensis canonicus pœnitentiarius ac thesaurarius, qui litteris die IX Maii anno 1757 datis promiserat fore, ut, si quid hac super re in iisdem reperisset, mecum communicaret.
[167] Sunt quidem hæc argumenta tantum negativa, sed quæ maximum pondus habere debent; [incognita fuisse. Hæc translatio contigit] dum tanti momenti facta silentur ab iis, quos latere nequivissent, & quorum tunc plurimum intererat illa memorare. Itaque, ne longior sim, Raphaëlis ac Borelyi auctoritas impellere me non potest, ut eorumdem narrationi fidem hac in parte adhibeam; maxime quod ex quotidiana experientia didicerim, quam facile ejusmodi traditiunculæ nascantur, & a populo leviter arreptæ auctæque, intra aliquod temporis spatium antiquitatis nomine invalescant. Addo pauca de anno translationis, quam Parisiis Aptam factam esse constat. Secundum biographum nostrum eodem … anno (quo obiit) ejus sacrum corpus est translatum & ad civitatem Apte portatum, atque ibidem in ecclesia Fratrum Minorum, sicut, dum viveret, præelegerat, sepulturæ honorifice traditum. Pro anno autem emortuali assignaverat annum Christi 1323. Consentit Notitia nostra Ms. Aptensis, in qua verbis Gallicis sic legitur. Anno MCCCXXIII cum legatum Roberti regis Parisiis ageret pro uxore filio illius Carolo duci e regio Francorum sanguine impetranda, ibidem ætatis suo anno trigesimo octavo, die XXVII Septembris mortem obiit; utque fuerat tertii Ordinis S. Francisci, in ejusdem habitu sepultus & in ecclesia Fratrum Minorum Parisiis depositus est.
[168] Eo ipso anno corpus illius ad civitatem Aptensem translatum & in ecclesia Fratrum Minorum humatum fuit; [anno 1323 vel sequenti,] sicut ipse mandaverat in testamento suo, facto Telone die XVIII Julii anni MCCCXVII. Ex his dicenda esset translatio anno 1323 contigisse, nisi forte hæ biographi voces eodem anno sic exponendæ sint, ut significent intra eumdem annum mortualem, non ab æra Christiana, sed ab ipsius Sancti obitu computatum. Dubitandi causam præbet mihi Borelyus lib. 1, cap. ultimo scribens, sancti Comitis corpus septem vel octo menses Parisiis quievisse, priusquam Aptam translatum fuit. Accedit & Martyrologium trium Ordinum S. Francisci, § 1, num. 7 relatum, in quo eadem translatio die XVIII Junii annuntiatur; quod non longe abest a calculis Borelyi, cum a die XXVIII Septembris, quo Elzearius mortuus est, usque ad XVIII Junii non integri novem menses intercesserint; atque hac ratione hæc translatio ad annum 1324 rejicienda esset. Verum aliunde mihi dubium fit, an ea Martyrologii annuntiatio sit satis accurata, nec unam cum altera translatione confundat.
[169] Ratio est, quod Borelyus, qui Aptensia sui Ordinis Minorum archiva lustravit, [non serius.] lib. 3, cap. 7 scribat, solemnem S. Elzearii corporis e sepulcro suo Aptensi ad altare translationem per Cardinalem Anglicum anno 1381 eadem die XVIII Junii factam esse; Aptenses vero Fratres Minores Conventuales, apud quos sacrum corpus quiescit, in Notitia Ms. de Cardinali, anno, menseque cum Borelyo conveniant, sed simul diserte dicant, laudatum Anglicum die quidem XVIII Junii ad hanc translationem faciendam delegatum fuisse, sed postridie primum exsecutum esse, ejusque rei memoriam die XIX ejusdem mensis Junii annuo Officio a se celebrari; qua de re vide plura inferius § XI. Hæc faciunt, ut certo edicere nequeam, utrum anno 1323, an 1324 contigerit, sed alterutri sine dubio illigandam censeo. Ceterum alii, inter quos ipse Borelyus est, qui Sancti obitum serius collocarunt, translationem quoque consequenter serius reponere debuerunt. Haud scio, an aliquem ex istis secutus fuerit Dionysius Sammarthanus, dum tom. 1 Galliæ Christianæ col. 362 de Raimundo IV, cognomento Botti, episcopo Aptensi ait: Caput (imo corpus) S. Elzearii, comitis Ariani, Parisiis Aptam allatum excepit, & in ecclesia Fratrum Minorum magna pompa sepelivit anno MCCCXXVII mense Octobri.
§ IX. Supplicatio Joanni XXII Papæ pro canonizatione Elzearii facta, effectu irrito: item altera Clementi VI, & ex hujus mandato confectus processus, nec tamen tunc secuta canonizatio.
[Clerus populusque Aptensis Joanni XXII Papæ] Postquam venerabile S. Elzearii corpus in Aptensi Fratrum Conventualium ecclesia tumulatum fuit, magnitudo copiaque miraculorum, quorum aliqua dabimus § XI, Aptenses brevi impulerunt, ut pro ejusdem canonizatione obtinenda apud Apostolicam Sedem agerent. Quippe quadriennio post, anno scilicet 1327 sæpe laudatum libellum supplicem Joanni XXII Romano Pontifici, qui Avenione residebat, eum in finem obtulerunt. Hunc libellum Antonius Pagius, ut § 1 jam monui, ex archivo Fratrum Minorum civitatis Aptensis acceptum, post Sermones S. Antonii Patavini anno 1684 Avenione excudit cum hoc titulo: Supplicatio Joanni XXII oblata ad obtinendam canonizationem B. Elzearii. De eodem etiam meminit Borelyus lib. 3, cap. 7, ubi, cum de anno Christi 1327 consentiat, ex suo circa annum S. Elzearii emortualem errore, tantum biennium tunc ab ejusdem morte numeravit. Ego eumdem ex laudata editione Pagii, apud quem auctore Francisco Mayronio scriptus dicitur, totidem verbis hic subjungo. Sic igitur habet.
[171] [libellum supplicem offerunt,] Anno Domini millesimo trecentesimo vigesimo septimo, videlicet tertia die mensis Maii, Raymundus Boti, divina gratia Aptensis episcopus, una cum omnibus civitatis ejusdem supplicavere Domino nostro Papæ Joanni vigesimo secundo, pro canonizatione claræ & sanctæ memoriæ domini Elzearii de Sabrano, comitis Ariani.
“Angelus Domini descendit cum Azaria & sociis in fornacem, excussitque flammam ignis de fornace, & fecit medium fornacis, quasi ventum roris flantem.” Daniel 3 capitulo scribit istud verbum. Sicut quondam omnipotens virtus stupendo miraculo Azariam cum sodalibus ejus in medio fornacis ardentis præservavit ab ignis incendio; ita novissimis istis diebus, suam non derelinquens Ecclesiam, clarissimæ memoriæ comitem Elzearium admirando prodigio, in medio fornacis ardentis hujus seculi positum, a voluptatis incendio custodivit. Illud est celebrandum, & retro actis seculis non concessum præconium, ut Adolescens, sanguine, complexione notabilis corpulentiæ ac venusto aspectu, inter mundi delitias vivens, & “quasi adeps separatus a carne”, quod dicitur de Nathan Ecclesiastic. capitulo 47, a suæ ætatis undecimo (imo decimo tertio, ut alibi probavi) anno usque ad trigesimum octavum annum, incoinquinato conjugio cum virginitatis titulo, sine ullo cohabitationis divortio perduraret.
[172] Convenit huic cohabitationi purissimæ illud dictum propheticum Esaieæ 62 cap. [in quo virginitatem in conjugio] “Habitabit juvenis cum virgine.” Dum enim appropinquaret ad finem hic Virgo mirandæ virtutis, protestatus est adstantibus multis, quod suam sponsam sanctam virginem relinquebat, cum qua, ut gratius Deo fieret ejus obsequium, votum emiserat ad servandum in perpetuum cælibatum. Propter cujus illibatam observantiam convenit dicere incolis Provinciæ illud, quod Cantic. cap. 2 dicitur: “Flores apparuerunt in terra nostra, tempus putationis advenit.” Istum nempe castitatis fructum quam plurimum ex hoc Conjuge putaverunt; quod experientia magistra didiscerunt * nonnullis carnis lubricitatibus deputati, qui ad ipsius benignum osculum repente immutabantur, supernaturali virtute compuncti ad firmum & permanens propositum, non sine ingenti admiratione. Ipsorum namque mater sancta Ecclesia quadruplicem cælibatum veneratur virorum & uxorum cum integritate virginitatis.
[173] Primo quidem cælibatum Josephi, sponsi Virginis Matris Dei; [multis annis usque ad mortem] quia fuit virgo purissimus, ne illud illustrissimum matrimonium claudicaret impuritate ex parte alterius conjugum, secundum beatum Augustinum. Secundo cælibatum Joannis Evangelistæ, qui de nuptiis a Christo fuit vocatus, secundum Hieronymum. Tertio cælibatum sancti Valeriani cum Cæcilia virgine; quamvis de istius sponsi virginitate non constet ita perfecte. Quarto cælibatum sancti Alexii cum sua sponsa, quam dereliquit. Tamen equidem iste cælibatus modernus videtur esse mirabilior, quantum ad observantiam castitatis, quam cælibatus beati Alexii; quia ille non fuit sic consorti approximatus, a qua recessit. Iste autem per viginti septem (imo viginti quinque, ut ex supra dictis liquet) annos in eadem domo, & in eodem thalamo, & in eodem thoro cum conjuge intacte servatus, ut sublimitas istius virtutis magis admirabilis, quam imitabilis videatur. Secundo iste cælibatus videtur in hoc admirabilior, quam cælibatus beati Valeriani cum Cæcilia, quia fuit hic magis diuturna custodia virgineæ integritatis; & quanto diuturnior in fornace ardenti præservatio, tanto mirabilior.
[174] Tertio iste cælibatus videtur in hoc mirabilior, quam cælibatus Joannis Evangelistæ, [ab Elzeario servatam] quantum ad arduitatem observantiæ; quia ille per Christi vocationem fuit a sponsa separatus: iste autem per Christi conservationem fuit cum sponsa diu in integritate servatus, transcendens illud Sapientis oraculum, Proverbiorum cap. 6: “Numquid homo potest ignem abscondere in sinu suo, ut vestimenta ejus non ardeant, aut ambulare super prunas ut non comburantur plantæ ejus?” Istius enim plantæ, id est, affectiones non fuerunt combustæ, dum calcavit opportunitates incendiorum carnalium, virtute Domini sic sequestratus ab eis, ut nusquam se securum ita reputaret circa viam castitatis, sicut, quando erat in conjugali thoro, in quo votum integritatis emiserat; sicut secretis aliquibus revelavit. Quarto hic cælibatus videtur maxime assimilatus illi cælibatui, quem tenuit Joseph cum Virgine Matre Dei; quia ista fuit diuturna cohabitatio & familiarissima sine ipsius contagione sponsi; quia Mater Domini cæteris comparari non debet.
[175] [plurimum celebrant] Non fuit attamen istud tam firmum castitatis propositum humanitus procuratum, sed divinitus inspiratum. Nam in die quadam Assumptionis B. Mariæ Genitricis Dei, cum hic, juvenis existens quasi duodecim annorum (imo ex supra dictis ætatis paulo provectioris) noviter contraxisset, nondumque assuetus esset ad cælestia, subito, dum in festo domini de Saltu fuisset cum cæteris nobilibus domicellis, supervenit ei tanta mentis immutatio, ut infirmitatem simulans, se in camera occultaret, ubi superveniente gratia Spiritus sancti & compunctione hactenus inexperta, concepit spiritum puritatis illibatæ servare perpetuum; quamvis non statim votum expressit. Unde non est dubitandum, quin tanta continentia fuit * dono supernaturali concessa, secundum illud Sapientiæ cap. 8: “Cum essem magis bonus, veni ad corpus incoinquinatum. Et scivi, quoniam aliter non possem esse continens, nisi Deus det; & hoc ipsum erat summa sapientia, scire, cujus esset hoc donum”.
[176] [eumdemque pluribus aliis virtutibus] Non solum autem Vir iste sic refloruit castitatis virtute transcendente; sed etiam admirabili mentis pietate & humilitate. Nam, cum existens in regno, ad venationem secundum morem nobilium sæpe procederet, subtrahebat se eum quodam milite, sibi secretario, a tumultu venationis, & clandestine pergebat ad domicilia leprosorum, & ibi obsequia & alimenta subministrans, lavabat eorum pedes, ligabat ulcera, plagarum putredinem abstergebat; ulcerosarum quoque plagarum mirando spiritus fervore ruebat propter Christum in oscula, qui juxta dictum propheticum in Cruce extitit ut leprosus Esaiæ cap. 54. Sed & multis aliis virtutum insigniis, quæ brevi sermone comprehendi non possunt, mirifice coruscavit in hac vita. Tandem obiit trigesimo octavo anno ætatis suæ Parisiis cum mirabilibus Crucis præconiis, quæ sensit in sua felici consummatione; ac post aliquantum tempus corpus ipsius translatum fuit ad civitatem Aptensem.
[177] [ac miraculis claruisse asserunt,] Cæpit autem continuo ad locum sepulturæ ipsius Viri sancti magnis & multis coruscare miraculis, ut sublimitas sanctitatis suæ, quæ in occulto servata nondum innotuerat, miranda per miracula divinæ potentiæ comprobaretur a cælo. Unde per ipsius invocationem & merita divina virtute sunt mortui suscitati, cæci illuminati, a dæmoniis obsessi liberati, & quam plurimi infirmi præter naturalem ordinem sanati. Ac demum, ipso visibiliter & mirabiliter apparente & revelante, regnum Maioricarum, quod erat intempestivo bello turbatum, sine sanguinis effusione, ipsius Dei permissu, dudum extitit quietatum.
[178] [pro quorum examine supplicant] Idcirco supplicat vestræ Sanctitati universitas ecclesiasticorum & civium civitatis Aptensis, ut celsitudo Sedis Apostolicæ jubeat de ejus vita & miraculis inquiri; ut comperta veritate dictorum & aliorum plurimorum ejus præconiorum, per Christi Vicarium Sanctorum catalogo annotetur in terris, quem Deus tot perseverantibus miraculis glorificatum ostendit in cælis: quatenus per vos super candelabrum fulgeat lucerna omnibus, qui sunt in domo militantis Ecclesiæ, & in æterna nos ipse recipiat tabernacula gaudens, quem Christus tantis virtutum insigniis decoravit. Amen. Hactenus libellus iste supplex, cui in apographo suo editor Pagius in calce adscriptum ibidem ait: Ex Francisco de Maironio.
[179] De eodem argumento meminit Dionysius Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ col. 362 in Raymundo IV, [quadriennio post ejusdem Sancti obitum.] cognomento Botti, ubi hæc habet: Anno vero sequenti (id est, anno 1328) V Nonas Maii (idem Raymundus) libello supplici, nomine totius cleri & populi Aptensis postulavit ab Johanne XXII, ut eum in album Sanctorum referret. Recte quidem, sed uno anno serius, qui tamen error sequebatur ex alio, quo S. Elzearii caput (corpus voluit dicere) anno 1327 Parisiis Aptam allatum, mense Octobri ab eodem episcopo in ecclesia Fratrum Minorum depositum fuisse, præmiserat. Laudat quidem in margine Tabulas Fratrum Minorum; sed ego malo stare instrumento mox dato, ex quo etiam Borelyus annum 1327 assignavit. Ceterum ista Aptensium apud Joannem XXII supplicatio desideratum exitum (nescitur, qua de causa) sortita non est; nec quidquam pro Elzearii canonizatione præterea actum legi, ante Pontificatum Clementis VI, qui anno 1342 ad illum evectus fuit.
[180] Illo sedente, causa canonizationis ex communi consensu cleri populique comitatuum Provinciæ ac Forqualquerii rursum tentata est, [Clemens VI Papa mandat episcopis Carpentoractensi] & ab eodem Pontifice data commissio episcopis Carpentoractensi (tunc Gaufrido III) & Uceticensi (tunc Heliæ, qui postea ad Cardinalatum assumptus est) nec non abbati S. Rufi prope Valentiam in Gallia Narbonensi, ut in ejusdem Elzearii gesta ac miracula inquirerent. Litteras hac super re ab illo datas, ex Regesto Vaticano lib. 3, par. 2, ep. 167 recensuit Lucas Waddingus tom. 8 Annalium Minorum editionis Romanæ, ad annum Christi 1351, num. 38, ex quo easdem accipe. Venerabilibus fratribus Carpentoraten. & Uticen. episcopis, ac dilecto filio abbati monasterii sancti Rufi prope Valentiam. Grandis nobis adest lætitia, miraque nostra præcordia gaudiorum suavitate replentur, & a nobis magna gratiarum actionum ac laudum Deo debentur impendia, dum cœlestis Rex ipse, sub cujus ditione cuncta subsistunt, Sanctos suos, per exemplaris vitæ doctrinam & sanctitatis merita venerandos, de præsentis vitæ carcere ad æternam beatitudinem evocatos, crebris coruscare facit miraculis, per quæ suos fideles & in fidei constantia perseverantes efficiat, & ad Sanctorum ipsorum sectanda vestigia, lucidasque semitas incedendas, invitet apertius, quos de multitudine miserationum suarum ad eorum vult consortium pervenire.
[181] Sane pro parte venerabilium fratrum nostrorum Aquen. & Arelaten. archiepiscoporum, [& Ucetiensi atque abbati S. Rufi,] & nonnullorum episcoporum Aquen. & Arelaten. provinciarum, & dilectorum filiorum prælatorum ecclesiarum, Religiosorumque, & baronum & nobilium ac universitatum earumdem provinciarum, & Provinciæ ac Forqualquerii comitatuum, pridem in consistorio propositum extitit coram nobis, quod recolendæ memoriæ Elzearius de Sabrano, comes Ariani, ac baroniæ Ansoiisii dominus, de dicta provincia Provinciæ oriundus, generis nobilitate præclarus, adeo in exemplari vita & castitate perfecta in hujusmodi peregrinatione seculi, ejus abjectis voluptatibus, carnisque illecebris procul pulsis, per castos mores, virtutumque placitos actus, Domino gratum famulatum impendere, ejusdem vitæ merito sibi ipsi & aliis proficere studuit per exemplum, quod omnipotens ipse Dominus virtutis suæ in eodem Elzeario opera manifestans, per sancta sua merita in civitate Apten. in loco Fratrum Minorum, ubi corpus requiescit ejusdem, & alibi, plures suscitavit mortuos, cœcos illuminavit, mundavit leprosos; surdis auditum, mutis loquelam, & paralyticis ac contractis restituit sanitatem; honorans in terris, quem, ut pie creditur, coronavit in cœlis.
[182] [ut in gesta & miracula Elzearii inquirant.] Quare nobis fuit pro parte prædictorum humiliter supplicatum, ut, cum de prædictis, quæ in dictis provinciis & comitatibus quasi notiora & manifesta fore dicuntur, posset fieri per fide dignos & solemnes viros ac factorum evidentia plena fides, super eis per aliquos probos viros mandaremus inquiri; ut veritate comperta, & certitudine habita præmissorum, cum non deceat, eum apud homines sine veneratione relinqui, quem merita & miracula sanctum monstrant; ipsum dignaremur Sanctorum catalogo aggregare. Nos igitur, quos in certis festinos, & lentos convenit in dubiis inveniri, de prædictis notitiam non habentes, hujusmodi supplicationibus inclinati, discretioni vestræ, de quorum circumspectione plenam in Domino fiduciam obtinemus, de fratrum nostrorum consilio, per Apostolica scripta committimus & mandamus, quatenus vos, vel duo vestrum, de vita & meritis dicti Elzearii ac ejus miraculis & ceteris circumstantiis, circa interrogatoria, quæ sub Bulla nostra transmittimus interclusa, veritatem diligentius inquiratis, & nobis, quæ super his inveneritis, scripta fideliter sub vestris sigillis cum vestrarum litterarum, harum seriem continentium, testimonio intimare curetis. Datum Avenione Kal. Septembris anno x; id est Christi 1351.
[183] [processumque conficiant.] Harum litterarum auctoritate (prosequitur ibidem Waddingus) compactus est processus, cujus Summarium in bibliotheca Vaticana num. 4018 perlegi. Illud ipsum est, quod nos ex eodem codice exscribendum curavimus, & per hujus Commentarii decursum sæpe laudavimus & laudaturi sumus. Verumtamen, ne quis ex Waddingi verbis erret, processus quidem iste sub Clemente VI confectus fuit, laudatum Summarium non nisi aliquot annis post sub Urbano V, qui dicto Clementi post Innocentium VI in Pontificatum successit, & Elzearium inter Sanctos tandem adscripsit, uti suo loco dicemus. Quid porro pro eadem canonizatione sub Clemente VI actum fuerit, quidque dicti Summarii auctor in laudato processu in compendium contrahendo præstiterit, ipsiusmet verbis ex nostro apographo Vaticani codicis num. 4018 juverit hic recensuisse; correcto ubique, quotiescumque occurret, nomine de Sabnino, quod seu ejusdem codicis Vaticani, seu nostri amanuensis vitio vel errore in apographo nostro legitur pro de Sabrano.
[184] [Hi igitur, primum tantum duo,] In nomine Domini. Amen. Dum ex parte reverendorum patrum, dominorum Aquensis & Arelatensis archiepiscoporum, & nonnullorum episcoporum Aquensis & Arelatensis provinciarum, ac prælatorum, Religiosorumque & conventuum, baronum, nobilium ac universitatum dictarum provinciarum, & Provinciæ ac Forcalquerii comitatuum, extitit supplicatum sanctæ memoriæ domino Clementi PP. VI, dum ageret in humanis, ac sacro dominorum Cardinalium collegio, in consistorio pro canonizatione recolendæ memoriæ domini Elizarii de Sabrano, quondam comitis Arriani, dominique baroniæ Ausoisii, de dicta provincia Provinciæ oriundi. Hoc patet fol. III, Cap. Clemens; scilicet in processu, cujus hic compendium facit; quod etiam pro sequentibus sufficiat hoc loco annotasse. Quam supplicationem dictus Dominus exaudiens, negocium inquisitionis faciendæ sub certa forma commisit reverendis patribus dominis Uticensi *, & Carpentoratensi episcopis, ac abbati sancti Ruffi prope Valentiam; & duobus eorum Bulla super interrogatoriis faciendis, causa, ut moris est, eisdem transmissa. Patet fol. III, cap. Clemens, & cap. Forma.
[185] Dicti vero commissarii ad civitatem Aptensem se pro hujusmodi negotio transtulerunt de die secunda mensis Decembris anno Domini millesimo CCC quinquagesimo primo in ecclesia Fratrum Minorum dicti loci, [deinde omnes tres convenientes Aptam] absente dicto abbate. Dictis dominis Uticensi & Carpentoratensi episcopis & commissariis pro tribunali sedentibus, magister Nicolaus Laurentii, procurator & procuratorio nomine prædictorum, præsente ibidem nomine suo domino episcopo Cavallicensi, præsentavit & exhibuit commissariis duas Bullas, unam apertam & aliam clausam in filo canapis *, more Romanæ curiæ, necnon quatuor procuratoria, scilicet, episcopi, capituli, civitatis & conventus Fratrum Minorum Aptensium. Patet fol. VIII, IX, X, XII. Quibus litteris reverenter receptis, publicatis & apertis, (patet fol. VII & VIII) licet ipsi procedere potuissent, tamen per suas litteras dicto abbati collegæ suo intimaverunt, ut ad dictos civitatem & locum se transferret, cum eisdem in dicto negotio processurus. Patet fol. XIV & XV. Quod & fecit: patet fol. XVI.
[186] Die vero septima mensis Decembris anno prædicto dictis tribus commissariis in dicta ecclesia Fratrum Minorum Apte pro tribunali sedentibus, [in ecclesia Fratrum Minorum testes examinarunt,] dictus magister Nicolaus Laurentii, nomine procuratorio dictorum, ad prosequendum negotium petiit, se admitti, patet fol. XVI & XVII; & supplicavit dictis commissariis, ut in negotio vellent procedere secundum traditam eis formam, afferens eis rotulum unum centum septuaginta articulos continentem, super quibus testes producere intendebat; supplicans, ipsos recipi & examinari super eisdem secundum formam in litteris Apostolicis, quas eis exhibuit, comprehensam: patet fol. XVII usque ad LIIII. Quibus omnibus per dictos dominos commissarios receptis & lectis (patet fol. V) a præfato Nicolao de calumpnia & veritate dicenda in tota causa receperunt ad sancta Dei Evangelia corporaliter juramentum præstitum: patet fol. VI. Postquam dictum Nicolaum (forte legendum: Post quæ dictus Nicolaus) ad probandos dictos articulos datos nominavit diversis vicibus quatuor & septem testes: patet fol. LV, pagina prima. Et nichilominus produxit LXVII instrumenta super miraculis factis per Elizarium antedictum, quæ ponuntur a folio LXVII, usque ad folium CV.
[187] Receptis vero juramentis a testibus de perhibendo testimonio super contentis in articulis & litteris Apostolicis, [processumque super hisce a se confectum] inquisiverunt secrete & singillatim tam super vita, conversatione & miraculis dicti domini Elizarii, quam aliis hujusmodi negocium tangentibus, veritatem; quorum nomina & dicta in eorum depositionibus contrahentur. Patet a folio CV usque ad folium CCXXXIX. His vero præmissis, dum agerentur, interfuerunt Johannes Alegre Caturcensis, & Stephanus Ronati sancti Flori diæcesis, a die Veneris, quæ fuit II dies Decembris anni prædicti, usque ad tertiam diem Februarii sequentis. Qui notarii librum processus scripserunt, hæc attestantes ipsi a folio CCXXXIX. Quem librum commissarii prædicti, & eorum quilibet suis sigillis cum cordula canapis * hinc inde clauserunt, & etiam sigillarunt: patet fol. LXVII.
[188] [Pontifici porrexerunt, qui ejusdem examen] Subsequenter anno a Nativitate Domini millesimo tercentesimo quinquagesimo secundo, die nona mensis Maii in pleno consistorio dicti tres commissarii dictum librum sigillatum una cum literis Apostolicis domino Clementi PP. VI præsentarunt ac etiam tradiderunt; sicut asserunt domini Cardinales in libro processus fol. primo. Dictus vero summus Pontifex reverendis patribus & * Albanensi episcopo, Petro tit. sancti Martini in Montibus presbytero, & Johanni sancti Georgii ad Velum aureum diacono, Cardinalibus vivæ vocis oraculo commisit, ut processum eumdem reciperent, aperirent, viderent, examinarent & facerent, ut eidem referrent inventa, prout est fieri consuetum. Patet fol. primo præsentis libri. Dicti vero domini Cardinales decima die mensis Maii anno prædicto in domo mei episcopi Albanensis in vesperis convenerunt: ibidem venerabiles patres Aptensis & Senensis episcopi tam pro se, quam nomine domini archiepiscopi & totius Aquensis provinciæ, coram dictis Cardinalibus comparentes (patet folio primo ibi, Quo mandato &c) ut procederemus in negotio humiliter cum instantia postularunt.
[189] [tribus Cardinalibus commisit: hujus processus] Ipsi vero domini Cardinales, visis Bullis, processu sigillato & ligato, sigillisque recognitis, tam per inspectionem eorum quam juramenta commissariorum, & notariorum signis, quia ipsis constitit, ita esse, dictum librum aperuerunt, & pro aperto habuerunt. Patet processus folio II. Post hæc sequitur ordo rerum, quæ in eodem processu fide dignorum testimoniis & authenticis instrumentis firmatæ laudatis Cardinalibus exhibitæ fuerunt, de quibus ejusdem Summarii auctor ibidem sic progreditur: Ordo recollectionis dicti negocii talis. Primo agitur de vita & conversatione. Secundo de miraculis. Tertio de ipsius fama & fidelium devotione ad eumdem. De Vita vero: Primo agitur de genealogia ac ipsius infantia, piis operibus, & quod tunc de Deo & divinis servitiis cogitabat. Secundo de pænitentia & ejus austeritate. Tertio de revelationibus sibi a Deo factis. Quarto de ipsius regimine, familiæque suæ, ac virtutibus ejusdem.
[190] [compendiosæ series, & testes,] Quinto de officiis sibi commissis, & prudentia, ac munerum refutatione. Sexto de doctrina, eleemosyna & compassione, quas ad pauperes habuit atque gessit. Septimo de devotione & orationis assiduitate. Octavo de transitu ipsius de hoc mundo. De miraculis primo agitur de his, quæ fecit in vita sua. Secundo de his, quæ fecit post mortem suam; quorum aliqua per testes, aliqua per instrumenta probari videntur. De fama, primo de quibusdam revelationibus, quæ famam & assertionem super factis ipsis induxerunt quamplurimis sanctis viris. Secundo de fama ipsius in generali. Verum cum aliqui testes fuerunt familiares ipsius, causas suorum dictorum reddant * per visum & conversationem habitam cum eodem. Nomina ipsorum, & tempus familiaritatis hic duxi, ne repeti oporteat, specialiter designandum. Et sunt numero XI, quorum nomina sequuntur.
[191] Primo: Domina Dalphina sponsa; cum eo mansit XXV annis, [inter quos ipsa B. Dalphina conjux,] & contraxit cum eo XVI ætatis suæ anno. Ipse vero erat XIII annorum; & decessit ipse XXXVIII annorum existens.
Secundo: Domina Carsendis Alfanta, sanctæ conversationis, fuit cum domina Laudina, matre ipsius, per X annos, & fuit etiam morata cum ipso, & in servitio & hospitio fuit.
Dominus Raymundus de Agoto, dominus Vallisaltus, deponit super hoc folio CXXVIII, versu: Interrogatus super CXXIII.
Hugo Gaufridi, deponit fol. CXXX.
Dominus Guido Guidonis, deponit folio CXXXI, qui fuit familiaris suus per X annos & ultra.
Domina Alasacia de Podio Michaëlis, soror dominæ Dalphinæ; deponit super hoc folio CXLVIII, & interrogata super VIII.
Bertranda Bartholomæa, de Podio Michaëlis; deponit folio CLVI de novem annis.
Frater Giraldus Raybaudi fuit ejus familiaris, ut deponit folio CLXII versu: Interrogatus Frater super XXI et XXVII.
Religiosus vir Ysnardus de Albano, Prior Capuæ; deponit in hoc fol. CLXXXV versu: Interrogatus de loco.
Guillelmus Henrici; fuit cum eo aliquo tempore; ut deponit folio CXC.
Petrus Ruffi; fuit ipsius baiulus, & fuit moratus cum eo per multos annos, ut ipse deponit folio CXXIII versu: Interrogatus.
[192] Hæc ibi, circa quæ paucis observandum est, [aliique, qui familiares fuere, recensentur] non omnes illos testes adhuc in vivis fuisse, quando laudatus processus auctoritate Clementis VI confectus fuit: constat enim, Garsendem Alphanti, quæ in hoc Summario Carsendis Alfanta scribitur, ante ipsum Elzearium vita functam esse; ac propterea haud dubie hic sanctæ conversationis appellatur. Quam ob rem verisimile est, hujus matronæ testimonia ab aliis, qui ipsam viventem noverant, audita & ab iisdem ad commissarios relata esse; nisi quis suspicari velit, aliqua ab illa scriptis relicta fuisse. An etiam ex reliquis testibus aliqui jam tunc obiissent, me latet; at certe tum vivebant etiam B. Dalphina, Sancti conjux virgo, Alasacia ejusdem Dalphinæ soror, & Bertranda Bartholomæa, quemadmodum ex processu & gestis ejusdem Beatæ certum est. Redeo ad Summarium, in quo subditur: Sequuntur Rubricæ super articulis & depositionibus testium, super his productorum, multum breves, ex eo maxime, quia articulos abbreviare non curavi, ne mutata forma, probationum substantia videatur esse mutata.
[193] Postremum hoc Summarii scriptoris consilium iis, [ex nostro Summario Vaticano.] qui processum habent, valde commodum est, at mihi molestum, quia hac ratione fere semper divinandum mihi reliquit, quid quilibet in singulis articulis testati sint. Speciminis gratia primam Rubricam accipe. Ea sic habet: Et in primis super primo articulo, qui incipit, Ut super vita, folio XVII, pagina secunda, & XVIII, pagina prima, in principio ibi; In primis etc, deponit de veritate: Prima testis, videlicet domina Dalphina, uxor quondam dicti domini E., folio CV, pagina prima. Et primo super primo articulo. Atque hinc collige, studiose lector, quam merito doleam, quod sæpe dictum processum obtinere nequiverim, cum ex eo multa solide confirmare, ac forte etiam aliqua aliunde mihi ignota referre potuissem. Sed dum ita se res habet, conabimur saltem aliqua, quantum licuerit, ex iisdem rubricis, ubi paululum clariores sunt, eruere.
[194] Utut autem ea canonizationis causa feliciter promota fuerit sub Clemente VI, nec tunc tamen ad optatum finem perducta est, pependitque usque in annum 1369, [Canonizatio tamen tunc perfecta non fuit.] quo ab Urbano V tandem prospere finita est. Borelyus lib. 3 Vitæ B. Dalphinæ cap. 7 fatetur, nescire se, quid tam felicia cœpta tamdiu tardaverit, suspicaturque, id forte tumultibus bellicis, ac pestilentiæ, quibus Provinciam tum temporis diu afflictam fuisse ait, adscribendum esse. Ego quoque certam hujus interruptionis dilationisve causam assignare nequeo, quæ varia esse potuit, & in qua forsitan non minimam partem habuerit Clementis VI mors, quam hic obiit die VI Decembris ejusdem anni 1352, cujus mense Maio ipse Cardinalibus Albanensi, sancti Martini in Montibus, sanctique Georgii ad Velum aureum, sæpe dicti processus examen in consistorio commiserat. Ceterum Clementi eodem anno successit Innocentius VI, & huic anno 1362 Urbanus V, sub quorum duorum primo nihil pro dicta canonizatione factum legi, sub secundo eamdem perfectam fuisse, § sequenti videbimus.
[Annotata]
* didicerunt
* fuerit
* Uceticensi
* i. e. cannabis
* cannabis
* & abundat
* forte reddunt
§ X. Elzearii canonizatio per Urbanum V, summum Pontificem: hujus obitus: bulla ejusdem canonizationis a Gregorio XI edita.
[Urbanus V Pontifex, quem Elzeario] Hactenus intermissa canonizationis Elzearii causa, quam anno 1327 sub Joanne XXII primo tentatam, deinde sub Clemente VI annis 1351 & sequenti longius promotam, ac denique sub Innocentio VI pependisse, supra diximus, tandem sub hujus successore Urbano V resumpta fuit, & ad dudum desideratum finem perducta. Si vera sint, quæ Raphaël in Vita parte 2, cap. 3 narrat, laudatus Pontifex Urbanus non exiguo beneficio sancto Comiti obstrictus fuit, quo facile moveri potuit, ut is præ ceteris sacros illos honores eidem velut sospitatori suo decerneret. Scribit scilicet, Urbanum, cum sine ulla humana specie, sed deformis carneæ massæ instar, a matre sua in lucem primum editus fuisset, ad S. Elzearium, qui apud ejusdem parentes tunc hospitabatur, mox delatum fuisse; eoque orante, humanis membris subito donatum, & ab eodem e sacro fonte levatum & Guilielmum dictum esse. Eodem Raphaële teste, S. Elzearius illius parentibus tunc prædixit, ipsum aliquando inter Christianos maximum fore; Pontificatum scilicet eidem præsagiens.
[196] [plurimum obstrictum quidam ferunt,] Præterea addit, Elzearium post mortem suam Guilielmo, tunc S. Victoris apud Massiliam abbati, cum pietatis ergo ad S. Mariæ Magdalenæ specum pergeret, in albo equo magna claritate circumdatum apparuisse, dictoque, quis esset, mandasse, ut Avenionem se conferret; velle enim Deum Ecclesiæ suæ gubernaculum ei committere; quod & factum fuisse observat, Guilielmo in Innocentii VI locum a Cardinalibus suffecto. Eadem habet Borelyus in Vita B. Dalphinæ lib. 3, cap. 7, forte non alium, quam Raphaëlem secutus. De primo in formandis membris miraculo, vaticinioque consentiunt etiam Antonius & Ludovicus Ruffi in Historia civitatis Massiliensis lib. XI, cap. 3, & Joannes Baptista Guesnayus in S. Joanne Cassiano illustrato lib. 2, cap. 27; verum hic tantummodo Vitam S. Elzearii per Stephanum Binetum, Societatis Jesu presbyterum anno 1622 primum editam; alii vero Historiam, nescio quam, laudarunt; ut dubitare liceat, an horum omnium narratio vetustiore, quam Raphaëlis, testimonio nitatur. Ego certe in ejusdem Pontificis Vitis a Stephano Baluzio editis nihil simile reperio, nec Raphaëlis, qui seculis XV & XVI vixit, auctoritas satis gravis mihi est, ut eidem sine teste tam mirabilia asserenti statim credam. Ad hæc quantum ad apparitionem attinet, si Raphaël hanc factam velit paulo ante Urbani electionem, uti diserte affirmat Borelyus, ea admitti non potest; cum ex ejusdem Vitis probatisque scriptoribus constet, Guilielmum in Italia fuisse, quando a Cardinalibus, Avenione congregatis, absens insciusque electus est.
[197] Certiora ordiamur. Ad canonizationem citius perficiendam plurimum profuit processus, [processum sub Clemente VI factum examinari jubet,] quem sub Clemente VI confectum dixi. Neque enim opus fuit super Elzearii gestis ac miraculis, in eo contentis, nova testimonia quærere testesque examinare. Tunc compositum fuit ejusdem Summarium, in hoc Commentario sæpe laudatum, ut Pontifex, vel quibus hoc negotium ipse commiserat, singula in processu probata facili ratione possent reperire. Summarii scriptor ipse in calce hæc ait: Et hæc sufficiant ad honorem Dei, B. Mariæ Virginis, & omnium civium supernorum: & ad exaltationem sanctæ fidei Catholicæ & Ecclesiæ sanctæ Dei. Prædicta supponens ego, qui feci & scripsi hæc, correctioni Sanctissimi domini nostri, domini Urbani quinti, divina providentia sanctæ Romanæ Ecclesiæ *, & sacrosancto cœtui dominorum Cardinalium, & cujuslibet eorumdem, qui in præmissis sui clementia habere dignentur meam insufficientiam excusatam & imprudentiam, juxta dictum Apostoli: Supportate etc.
[198] Porro Urbanus Pontifex anno 1367 Avenione, ubi residere solebat, [& illum anno 1369] profectus in Italiam Romæ degebat, quando post habitum de more diligens examen imploratamque divinam opem, pro Elzearii sanctitate pronuntiavit. Auctor synchronus Vitæ secundæ ejusdem summi Pontificis, a Stephano Baluzio editæ, eadem de re bis meminit. Primo ad annum 1368, Eodem anno, inquit, de mense Augusti dominus Papa declaravit, canonizandum sanctum Alziarium, olim comitem Arriani, cujus corpus est in civitate Aptensi in Provincia, & claret miraculis multis. Deinde, ut illum anno sequenti promissis stetisse ostendat, rursum post aliqua ait: Anno Domini MCCCLXIX die Dominica, XV Aprilis, asscripsit Sanctorum catalogo sanctum Alziarium prædictum, statuens ejus festum celebrandum XX die Septembris. Hæc omnia recte se habent præter diem cultui assignatum, pro quo videtur dies XXVII Septembris reponendus esse, uti ex ejusdem canonizationis Bulla, a Gregorio XI, Urbani V successore edita & inferius exhibenda, patebit.
[199] De anno dieque canonizationis, præter mox memoratam Bullam, [Romæ Sanctis adscribit; eaque de re] consentit etiam auctor primæ Vitæ ejusdem Urbani apud laudatum Baluzium, ex qua descripsi sequentia. Anno Domini MCCCLXIX die XV mensis Aprilis Romæ dictus Urbanus Papa canonizavit & Sanctorum catalogo annotavit sanctum Alziarium, quondam comitem Ariani, natione Provincialem, multis & magnis miraculis coruscantem; in cujus commendationem fecit Sermonem valde solemnem, & audientibus multum utilem & ædificativum. Hæc denique confirmant ipsius Urbani Apostolicæ litteræ, quas ad episcopum Aptensem, necnon Guardianum conventus Fratrum Minorum, magistratumque civitatis Aptensis, hac super re transmisit, simul prohibens, ne sine sua speciali licentia circa ejusdem Sancti corpus quidquam innovetur. Hasce Mss., a Fratribus Minoribus Aptensibus acceptas, transmisit ad nos humanissimus Musei nostri fautor, admodum reverendus dominus Josephus Antonius de Brantes, ecclesiæ metropolitanæ Avenionensis canonicus thesaurarius & Pœnitentarius, ex eoque apographo ego illas hic subjicio.
[200] [Aptenses per epistolam monet, præcipitque,] Urbanus V Episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri episcopo Aptensi; dilectis filiis, Guardiano & conventui loci Fratrum Minorum; ac universitati civitatis Aptensis, & aliis universis, ad quos præsentes pervenerint, Salutem & Apostolicam benedictionem. Ex certis causis vobis & vestrum cuilibet auctoritate Apostolica tenore præsentium districtius inhibemus, ne corpus sancti Elzearii confessoris, quondam comitis Ariani, in ecclesia Fratrum Minorum Aptensium sepultum, quem hodie auctoritate prædicta Sanctorum catalogo duximus adscribendum, transferatis, aut in sepulchrum elevetis, seu quomodolibet tangatis, nec de ipsius reliquiis quicquam disponatis sine nostra licentia speciali. Nos enim in personas contra facientes excommunicationis sententiam promulgamus, a qua per alium, quam Romanum Pontificem, nisi in mortis articulo, non possint absolutionis beneficium obtinere.
[201] [ut ab ejus reliquiis abstineant. Urbano interim mortuo,] Nulli ergo omnium omnino hominum liceat hanc paginam nostræ promulgationis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc tentare præsumpserit, indignationem Omnipotentis Dei, & beatorum Petri & Pauli apostolorum se noverit incursurum. Datum Romæ apud Sanctum Petrum decimo septimo Kalendas Maii, Pontificatus nostri anno septimo: id est, Christi 1369, cujus mense Octobri annus Pontificatus ipsius septimus complendus erat. Anno sequenti mense Aprili Urbanus Roma excessit, Avenionem rediturus, quam die XXIV Septembris ingressus est, ibidemque gravi morbo correptus, sanctissime obiit die XIX Decembris ejusdem anni, post mortem miraculis clarus. Eo autem importuna Aptensibus accidit illa mors, quod, licet Urbanus Elzearium in Sanctorum numerum anno præterito Romæ jam retulisset, nondum tamen edita ab eo fuisset Bulla canonizationis, sine qua ejusdem canonizationis festum non poterat celebrari. Verum defectum hunc supplevit Urbani successor Gregorius XI, cujus Bullam antequam recenseam, juverit hic aliqua annotasse ex felicis recordationis Benedicti XIV summi Pontificis, nuperrime, dum hæc scribo, cum summo totius Ecclesiæ Dei luctu, vita functi, præclaro Opere de Servorum Dei beatificatione & Beatorum canonizatione lib. 1, cap. 36, § 14, num. 38.
[202] [Gregorius XI bullam canonizationis suo nomine edidit,] Juxta ea, inquit, quæ in superioribus dicta sunt, prolata a summo Pontifice extrema sententia de canonizatione, advocatus consistorialis humillime instat pro expeditione bullæ, & summus Pontifex respondet: Decernimus. Olim, antequam bulla expediretur, celebrari minime poterat festum canonizationis; uti colligitur ex decreto Congregationis sacrorum rituum, edito in causa S. Francisci de Sales die V Augusti MDCLXV, in quo ex speciali gratia concessum fuit, ut ante Bullæ expeditionem moniales SS. Visitationis civitatis Annesinæ celebrare possent solemnia canonizationis dicti Sancti. Cum vero, facta canonizatione, aliquando contingat, ut, retardata bullæ expeditione, moriatur Pontifex, qui Beatum inter Sanctos retulit; aliquis tunc ex ejus successoribus proprio nomine, memoratis tamen sui antecessoris gestis, memorataque canonizatione ab ipso facta, procedit ad bullæ expeditionem, cujus initium esse consuevit: “Rationi congruit, & convenit honestati, ut ea, quæ de Romani Pontificis prudentia processerunt, licet, ejus superveniente obitu, litteræ Apostolicæ non fuerint confectæ super illis, suam consequantur efficaciam.”
[203] Primum hujus rei exemplum puto fuisse illud Gregorii XI, [quod in simili casu alii Pontifices deinde etiam fecerunt.] qui B. Elziarium de Sabrano, in Gallia Narbonensi Ausoysii dynastam & Ariani in Apulia comitem, sanctorum confessorum canoni per Urbanum V, Pontificem Maximum, olim adscriptum fuisse, promulgavit, expeditis litteris Apostolicis: Rationi congruit &c. Hunc postea morem subsequenter Pontifices passim amplexi sunt: & sanctæ quidem memoriæ Benedictus XIII suo nomine expediri jussit canonizationum bullas, quæ non fuerant expeditæ sub illis Pontificibus, qui Beatorum canonizationes expleverant, ita ut sola desit bulla canonizationis S. Elizabethæ, reginæ Portugalliæ, ut in superioribus dictum est: nempe in eodem libro, cap. 9, num. XI, ubi scribit, eam a se ad summum Pontificatum evecto tandem etiam expeditam fuisse, uti & quatuor alias bullas canonizationum a Clemente XII ejusdem decessore peractarum, quas omnes in iterata auctaque dicti Operis editione Romana anni 1749, qua utor, inter Appendices recensuit. His observatis, bullam ipsam Gregorii XI ex Waddingo, ex quo Justus Fontaninus eamdem in codicem Canonizationum retulit, totam hic subjicio.
[204] Gregorius Episcopus, servus servorum Dei, [Recitatur hæc bulla, in qua Pontifex præfatus,] ad perpetuam rei memoriam. Rationi congruit, & convenit honestati, ut ea, quæ de Romani Pontificis providentia processerunt, licet, ejus superveniente obitu, litteræ Apostolicæ confectæ non fuerint super illis, suam consequantur efficaciam. Olim siquidem felicis recordationis Urbanus Papa V, prædecessor noster, provide attendens, quod Domino nostro Jesu Christo, Regi regum & dominantium Domino, sub cujus ditione cuncta consistunt, magna gratiarum actionum & laudum a cunctis fidelibus Christi debentur impendia, dum ipse Rex cælestis, omnium scientiæ gloria, cujus ineffabilis altitudo scientiæ & providentiæ nullis inclusa limitibus, nullis terminis comprehensa, recti censura judicis cælestia pariter & terrena disponit, Sanctos suos, per exemplaris vitæ doctrinam & sanctitatis merita venerandos, de præsentis vitæ carcere ad æternam beatitudinem evocatos, crebris coruscare facit miraculis, ac mira & stupenda, eorum intercedentibus meritis, certis & perspicacibus ostendens indiciis, illos post labores nimios, duraque præsentis vitæ certamina, quietis æternæ satiari dulcedine, palmamque cælestis gratiæ obtinere:
[205] Et quod idem ipse opifex Deus, in misericordia copiosus, [quid decessor suus in hac causa præstiterit,] liberalis in gratiis, & in retributione munificus, de supremis cælorum ad ima mundi oculos Majestatis suæ inflectens, & benigna consideratione discutiens, beati Elzearii de Sabrano, comitis Ariani & baronis Ausoisii, domini de provincia Provinciæ oriundi, generis nobilitate præclari, suique gloriosissimi confessoris, merita grandia & opera mirifica, quibus ipse constitutus in seculo lucerna luminosa resplenduit; atque veluti justus Judex & retributor laudabilis, dignanter intendens condignis recompensare muneribus, eum tamquam emeritum & retributione dignissimum, post vitæ præsentis ergastulum & laboriosa mundi certamina, quæ fervens in divinis obsequiis potenter & patenter exercuit, æthereis sedibus collocaret, ut sederet cum principibus, & solium gloriæ teneret, felicitatis æternæ dulcore potitus. Et ne ejusdem beati Elzearii laudabilium actuum claritas, quibus in terris constitutus effulserat, sub nubilo latens, tenebris obscuraretur, idem prædecessor aliqua ex eis suis litteris, si super his confectæ fuissent, exprimi voluit, quas in præsentibus inseri fecimus, ut deducantur in publicam notionem.
[206] [celebrat Sancti virginitatem, charitatem erga proximum,] Hic equidem a juvenilis ætatis primordiis Dei Filium tenera mente dilexit; nec diligere desiit, studia continuando salubria, dum vitæ sibi commoditas affuit temporalis. Sed quoniam majori profecit ætate ac in tempora prolixiora prosiliit, tanto in ejus exarsit amorem fervore spiritus ampliori, & sic pudicitiæ adhæsit operibus, sic carnis studuit evitare contagia, quod, licet uxorem habuerit ætate juvenem & nobilitate præclaram, tamen, prout ex dictæ uxoris & confessarii ejusdem Sancti testimoniis consistit *, Sanctus ipse semper candore virgineo rutilavit. Præterea Sanctus ipse, dum vixit in præsenti seculo, clarissimus genere, sublimis potentia, facultatibus opulentus, moribus elegans extitit, inhonestis & turpibus animo penitus relegatis; circa servos Christi ac pauperes, aliasque miserabiles personas valde compatiens, seipsum in eleemosynarum elargitione, eis plerumque ministrando, munificum exhibebat, tantaque abundavit caritate, quod nihil tam carum sibi erat, quin libenter erogasset, ut saltem unam animam trahere potuisset ad Christum; nec de ullo suo æmulo vindictam facere volebat.
[207] [carnis castigationem, studium orationis,] Et ne fervorem spiritus sociæ carnis ardor extingueret, sed mortificatione & repressione ipsum potius accendi contingeret, carnem ipsam, quam assidui asperitate cilicii, prout asseritur, edomans, effrænem ipsius libidinum artem sustinentiæ fræno coërcuit, ut non propriæ voluntatis ducta remigio, sed salubri moderamine spiritus tute licita perageret, & prorsus ab illicitis abstineret deliciis. Etenim corpus macerabat jejuniis, priscorum observantiæ, a sanctis Patribus ordinatæ, novorum austeritatem adjiciens sibi, motu propriæ voluntatis inducto. Nam per totum Adventum & singularum septimanarum sextam feriam, & cunctis aliis temporibus jejunium observabat; in multis interea orationibus se occupabat, ne aliqua sibi hora temporum inutiliter pertransiret, paramentis aliquibus sub genua non utendo; imo quam plurimum vestes proprias admovebat *. Et dum consilio ducis Calabriæ præfuit, petitiones pauperum interim promovebat, quod omnes ipsum Advocatum pauperum nominabant.
[208] [aliasque virtutes & miracula, ob quæ illum] Hic insuper vitæ fuit puritate perlucidus, humilitate præclarus, & sincerus veritatis amicus; ac cuncta elogia ipsius virtutis augmentum, operaque salubria hortabantur, demulcebant auditorum præcordia, & in eorum ædificationem salutarem multipliciter redundabant. Quamdam enim mulierem, quæ per totum annum & amplius toto corpore impotens fuerat, & aliquibus sui corporis partibus adeo desiccata, ut lignum aridum videretur, & quæ, postquam Sanctus ipse migravit ad Christum, ad ejus tumulum se deferri fecerat, ad dicti Sancti invocationem subito fuisse curatam, dubium non existit. In signum hujusmodi mulier ipsa domum suam propriis pedibus est reversa. Quidam etiam casualiter in uno fossato undique subtus terram prostratus, ita quod aliquis ad ipsum nullo modo pervenire poterat; postquam ibidem tamdiu steterat *: quod naturaliter vivere non debebat, ad prædicti Sancti invocationem a morte extitit præservatus. Istum enim Sanctum dilexit Dominus, & in fine * consortio hæreditatis elegit, perennis quoque diademate gloriæ decoravit; & ut ejus nomen extolleretur laudibus populorum, tam in ejus vita, quam postquam, ut præmittitur, feliciter migravit ad Christum, supernis deliciis fruiturus, ipse opifex Dominus, in Sanctis suis vere mirabilis, eumdem Sanctum aliorum quam plurium & variorum splendore miraculorum illustravit, manifeste demonstrans, quantum sibi honoris & reverentiæ deberetur.
[209] Unde præfatus prædecessor de hujusmodi actibus dicti Sancti & miraculis habita fide, [ab Urbano V inter Sanctos relatum testatur;] dignis probationibus, quantum nosse sinebat ipsa fragilitas, certitudine veritatis, multorum prælatorum & aliarum circumspectarum personarum solemnibus precibus pluries excitatus, ipsum beatum Elzearium, de Fratrum suorum consilio, de quorum numero tunc eramus, auctoritate omnipotentis Dei & beatorum apostolorum Petri & Pauli ejus, atque sua, choro Beatorum a Domino ineffabili sanctificatione susceptum, cum solemnitate celebri Sanctorum catalogo, videlicet XVII Kalend. Maii, Pontificatus sui anno VII, duxit adscribendum. Et ut devotis laudibus extolleretur in terris, quem ipse dominantium Dominus honorari voluerat in excelsis, festivitatem Confessoris ejusdem dei XXVII mensis Septemb., quo migravit Dominum, cum debita reverentia voluit celebrari; quoque etiam, ut ad ecclesiam Fratrum Minorum, ubi corpus ejusdem Sancti venerabiliter requiescit, ferventius & copiosius fidelium confluat multitudo, & celebris ejusdem solemnitas peragatur, omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui reverenter illuc in eodem festo annuatim accesserint, ejus suffragia petituri, de omnipotentis Dei misericordia, & ipsorum beatorum Petri & Pauli apostolorum ejus auctoritate confisus, unum annum & quadraginta dies de injunctis eis pœnitentiis misericorditer relaxavit.
[210] O quam laudabilis, o quam mirabilis providentiæ divinæ sublimitas, [& cælites atque terrigenas ad gratulationem] & immensitas retributionis æternæ, quam sibi servientibus inexistimabile præmium compensatur! O felix donum, ex summo bono proveniens, & in Christo consistens, quo cum beatissimis spiritibus in præsentia Conditoris quis existere meruit, & incircumscripti splendore luminis illustrari! O felicissime fertilitatis ager, fructus uberes perferens, ubi flores prodeunt, nec arescunt; ubi semina sparsa non pereunt, & ubi multiplicatis manipulis grana gloriæ colliguntur! Hic nempe Confessor almus hunc agrum obsequiosus excoluit; in eo virtutum spargere semina studuit, ac vitæ talia grana colligere meruit post labores. Exultet igitur mater Ecclesia, & solemnia festiva celebret gaudiorum, quæ tantum & talem Filium genuit, produxit natum, educavit alumnum, jam inter regum gloriosa cælestium agmina rutilantem. Lætetur, inquam, & jubilet, ac in laudes Altissimi voces promat, quæ Sobolis tam præcelsæ, tam celebris, illustrata fulgoribus, insignis * decorata conspicitur; quæ sonoris attolendo * præconiis, summæque venerationis exhibitione colenda, eminentius aperit, evidentius explicat, illos ad perennis beatitudinis gaudia & hæreditatis æternæ participium admittendos, qui prædictam Ecclesiam matrem, sponsam fidelium Christi, claris fidei & operis testimoniis profitentur; nullosque in supernæ patriæ gloriam, nisi per ejus, utpote cælorum clavigeri, ministerium virtuosum ostiis reseratis, Altissimus introïre permittit.
[211] [laudesque invitat, & quia Urbanus ante editam bullam obierat,] Gaudeant insuper turbæ cælestium de tam sublimis, tam lucidi, Habitatoris adventu, quodque ipsis expertus probatusque fidei Christianæ Colonus cultorque præcipuus aggregatur; personet lætitiæ jubilum civium generosa nobilitas supernorum, quod tanti talisque Comitis suscepisse dignoscitur adjectivum, ac venerabilis Sanctorum cœtus gaudio & exultatione refloreat de nova dignissimi habitatione Consortis. Exurge igitur, numerosa fidelium turba, exurgite fidei zelatores, & una cum eadem etiam laudis uberis hymnum concinite; perfundantur imbre copioso lætitiæ nostra præcordia, & fœcundæ rore dulcedinis arcana pectoris repleantur, de tanta & tam potentis & egregii Principis exaltatione, terrenæ spei tutissime plenitudine percepta, quod nobis de condigena terrenorum compatriota cælestium jam effectus, apud æterni Patris Filium efficax patronus accrevit, qui pro salutis nostræ profectibus jam in ejus præsentia positus, solertis exercet officium oratoris. Verum ne pro eo, quod, ejusdem prædecessoris superveniente obitu, litteræ Apostolicæ super præmissis confectæ non fuerint, de eis valeat aliquatenus hæsitari; volumus, & auctoritate Apostolica decrevimus, quod præsentes litteræ ad probandum plene præmissa omnia per supradictum prædecessorem, ut præmittitur, acta, ubique sufficiant, nec ad id alterius probationis adminiculum requiratur.
[212] [ipse hanc edit & observari mandat.] Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostræ voluntatis & constitutionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare præsumpserit, indignationem omnipotentis Dei, & beatorum Petri & Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Avenione Nonis Januarii, Pontificatus nostri anno 1. Id est anno æræ Christianæ 1371, cum laudatus Gregorius XI die XXX Decembris anni præcedentis demortuo Urbano V in Pontificatum suffectus fuerit. Ceterum hæc Gregorii bulla, quam ex Waddingi Annalibus Minorum Justus Fontaninus, ut dixi, in Codice Canonizationum, & Odoricus Raynaldus in Continuatione Annalium ecclesiasticorum Cardinalis Baronii tom. 15 inter addenda ad annum 1326, num. 68 recuderunt, & ego quoque ex eorumdem Annalium Minorum iterata auctaque per Josephum Mariam Fonsecam ab Ebora editione Romana anni 1733 recensui, hæc, inquam, bulla certe in aliquot locis, si verba spectes, vitiosa est. Habeo quidem ejusdem exemplar aliquod Ms. a supra laudato canonico, thesaurario ac pœnitentiario ecclesiæ metropoliticæ Avenionensis, Josepho Antonio de Brantes, qui hoc ab Aptensibus Fratribus Minoribus acceperat, ad nos transmissum. Sed cum exemplar hoc graviora menda haberet, negligendum censui.
[Annotata]
* adde Papæ
* al. constat
* l. amovebat
* i. e. fuerat
* al. suæ
* forte insigniis
* an attollenda?
§ XI. Miracula aliquot ex Raphaële depromta, & partim ex Summario processus canonizationis confirmata.
[Cum caream processu canonizationis,] Cum anonymus Vitæ edendæ scriptor de miraculis per S. Elzearii patrocinium post mortem ejus obtentis generaliter tantum meminerit, num. 72 dicens: Per ipsius invocationem & merita divina virtute sunt mortui suscitati, cæci illuminati, contracti liberati, & quam plurimi infirmi præter naturæ ordinem sanitati pristinæ restituti &c.; cum, inquam, biographus hæc dumtaxat generatim referat, oportet, eadem ex aliunde acceptis in hoc § paulo latius exponamus. Fuerunt ista in processu canonizationis, quo nos caremus, a fide dignis testibus, qui tunc vivebant, vel ex authenticis instrumentis, a procuratore causæ productis comprobata, ut ex Summario liquet, in quo diserte dicitur: De miraculis primo agitur (in processu) de his, quæ fecit in vita sua: secundo de his, quæ fecit post mortem suam; quorum aliqua per testes, aliqua per instrumenta probari videntur. Deinde per Summarii decursum post articulos de Sancti gestis in vita sequitur Rubrica de miraculis factis, ipso vivente, ex qua ego aliqua inter Annotata ad Vitam observabo. Subjiciuntur varii articuli, solo fere numero indicati, adjectis nominibus testium, qui miracula in illis contenta asseruerunt.
[214] Tum sequitur Rubrica de miraculis post mortem ejus factis. [in quo multa miracula] Et primo de mortuis suscitatis. Secundo de liberatis a periculo mortis. Tertio de liberatis a febre continua sine sudore & alia terminatione. Quarto de cæcis illuminatis. Quinto de surdis ad auditum restitutis. Sexto de restitutis ad loquelam. Septimo de liberatis a morbo caduco. Octavo de curatis ab impotentia brachiorum & manuum. Nono de curatis a fractura. Decimo de lunaticis liberatis. Undecimo de liberatis a fistula. Denique ejusdem Summarii scriptor, Sciendum est, inquit, quod super miraculis factis post mortem ipsius domini Elizarii & post mortalitatem perducta * sunt instrumenta sexaginta septem, ut patet in libro processus, & continentur a folio LXVII usque ad folium CV, de quibus feci mentionem in fine cujuslibet articuli, ad quæ & quos probandum fuere producta. Hæc vero prædicta instrumenta recepit, dum viveret, magister Jacobus Atriti, notarius publicus in comitatibus Provinciæ & Forcalquerii, auctoritate & commissione dominorum episcoporum Aptensium pro tempore &c.
[215] Rursus post aliqua subdit: Sciendum est insuper, [continentur; dabo aliqua ex Raphaële. Vir e febri mortuus,] quod Fratres Hugo Melli, Guilielmus Raybaudi, Bertrandus Silvestri, Ordinis Minorum de Apta, statuti fuerunt per Guardianum, qui tunc erat, & quilibet eorum deputatus ad requirendum confici instrumenta super miraculis per notarium antedictum. Ex his omnibus collige, lector, quam merito laudatum processum desideraverim; sed cum spe mea frustratus sim, superest, ut saltem miracula, quæ Raphaël in secunda parte Vitæ S. Elzearii, potissimum verisimilius ex eodem processu accepta, Gallice recensuit, hic Latine exhibeam, & ubi potuero, ex Summario confirmem. Itaque post caput 1, quod de translatione superius discussa agit, Caput secundum de aliquot a morte ad vitam revocatis, sic habet: Anno gratiæ MCCCXXVI Bertrandus Flote, civitatis Diniensis (indigenis Digne) in Provincia Gallica, e febribus mortuus est; & idcirco uxor ejus Guilielma amare flebat & lamentabatur. Quam cum multi consolari & ad patientiam inducere frustra conati fuissent, eidem denique persuaserunt, ut ad sanctum Ariani Comitem recurreret; quippe ob cujus patrocinium & merita Deus magna miracula fecisset, faceretque quotidie.
[216] [& puer sub rota molæ exstinctus, resuscitati.] Illa hoc salutari consilio a circumstantibus accepto, in genua pie procubuit, levatisque ad cælum oculis, vovit S. Elzeario, si hanc a Deo gratiam impetrare dignaretur, ut maritus suus reverteretur ad vitam, se illumque ad sepulcrum ejus cum certo ceræ pondere accessuros. Ac mox emisso voto, dictus Bertrandus revixit & cœpit loqui. De hoc miraculo instrumentum publicum factum est. Verisimillimum est, instrumentum hoc unum ex illis esse, quæ in Summario processus laudari vidimus. Pergo Raphaëlis dicta recensere. Resuscitatus quoque a morte fuit quidam parvulus puer, nomine Bertrandus des Prez, filius Guidonis (Gallice est Guyot) prædictæ diœcesis Diniensis, qui sub molam lapsus, sub ejus rota exspiravit; pro quo puero mortuo quædam bona mulier Guilielma Blegiere dicto Sancto vovit promisitque, si dictus puer per ipsius merita revixisset, sese cum dono libræ ceræ ejusdem sepulcrum invisuram. Hoc voto nuncupato, puer subito revixit, loqui cœpit, dixitque: Elzearius me resuscitavit, & ipsum invisam cum fratre meo. In Summario in rubrica de suscitatis a mortuis articulus 50 incipit: Item Bertrandus: qui tamen an unus e duobus mox nominatis sit, non possum divinare.
[217] [Item mulier, jactu lapidis interfecta, subito revixit.] Accidit etiam ingens miraculum (prosequitur ibidem Raphaël) cuidam feminæ, quæ Beatrix Royne appellabatur, e civitate Aptensi, quæque ab aliquo juvene ejusdem civitatis Aptensis jactu lapidis occisa fuit, quemadmodum XXV fide digni & oculati testes affirmarunt. Verum post votum sancto Comiti factum a devota muliere, Bertranda nomine, prædicta Beatrix extemplo in vitam rediit, vulnusque a lapide inflictum, sanatum est, nullo vestigio aut cicatrice relicta, quamvis illud admodum grave magnumque fuisset. De hoc miraculo certe actum esse in processu canonizationis, liquet ex Summario nostro, in quo sub prædicta rubrica de mortuis suscitatis sic legitur: Super articulo XLVII, qui incipit: Item Beatrix; stat instrumentum fol.. LXX, pagina secunda circa medium. Item vigesima sexta testis, videlicet Burgundia Sabaterie de Apta folio CLXXXI, pagina prima circa medium deponit, dicens, quod vidit eam mortuam, ut apparebat eidem; & postmodum validam: & fuerat promissum dicto Sancto, quod offerrent sibi sudarium (id est linteum, quo Beatricis cadaver involvendum fuisset) & vidit aliquos redire, qui detulerunt sudarium ejus dicto Sancto.
[218] [nulla vulneris cicatrice relicta; ac aliquot alii] Item vigesima septima testis, videlicet Guillerma Sabateriæ deponit, quod vidit illam mortuam, ut apparebat; & audivit, quod quædam mulier vovit eamdem mortuam S. Elizario, & quod deportaret sibi sudarium suum; quod & fecit, & in reditu reperta fuit viva & multum bene sana. Et est instrumentum de hoc folio LXX, pagina secunda. Hactenus Summarium. Apud Raphaëlem sequuntur ista: Ad vitam item a morte reducti fuere Joannes Moreau ex Manuasca (quæ, teste Baudrando in Lexico, urbs parva sed lepida est, incolis Manosque, sex leucis ab Apta distans) & Raymundus (vel Raymunda; Gallice est Raymonnet) ex Pretz, diœcesis Sistaricensis annuo censu civitati Avenionensi obstricto; Bartholomæus Roux diœcesis Cabellionensis (Gallis Cavaillon in comitatu Vindascino) Benedictus Bernardi ex castro Peymier, diœcesis Aquensis (vulgo Aix in Provincia) Astruga uxor Guilielmi de Bonitz; Alacta Bareliere de castro Sereste, & Guilielmus Roux diœcesis Aptensis, multique alii, per merita dicti S. Elzearii. Hæc quoque, quæ hic perstringuntur, verisimiliter ex sæpe dicto processu accepta fuere, quantum mihi quidem ex Summario nostro colligere licuit.
[219] Etenim in eadem rubrica de mortuis suscitatis aliqua ex mox memoratis nominibus occurrunt. [per S. Elzearii merita] Sic legitur super articulo XLIII, qui incipit: Item Joannes; stat instrumentum folio XLVIII, pagina prima circa medium. Item super articulo XLIIII, qui incipit: Item Raymundus, fol. LXVIII, pagina secunda. Rursum aliquibus interjectis. Item super articulo LI, qui incipit: Item Raymundus, stat instrumentum folio LXXIII … Super articulo LII, qui incipit: Item Bonetus; XXXIX testis, videlicet Petrus Bertrandi * laicus fol. CXCIX, pagina prima, deponit dicens, quod vidit eumdem Bonetum, fratrem suum, & habebat febrem: & vidit eum sui in parte sudarii (id est in linteo funebri) & postmodum, facto voto, resuscitatum sanitati. Item XL testis, videlicet Bonetus Bernardi folio CC, pagina prima, circa principium deponit dicens, quod audivit, quod fuit in sudario positus, & votum emissum; & post resuscitatus. Et super hoc stat instrumentum folio LXXIII, pagina secunda. Hic Bonetus Bernardi videtur idem fuisse cum illo, qui supra a Raphaële Benedictus Bernardi appellatus est.
[220] Alacta quoque (apud Raphaëlem Gallice Alacte) verisimillime fuerit Alaïseta, [vitæ restituti: puer monstruose natus,] de qua idem Summarium hæc habet: Super articulo LIII, qui incipit: Item Alaiseta, stat instrumentum fol. LXXIII, pagina prima. Reliquorum nomina non exprimuntur in Summario. Hactenus de mortuis in vitam restitutis, quos biographus noster num. 72 generatim tantummodo memoravit, Per ipsius invocationem & merita, inquiens, divina virtute sunt mortui suscitati. Post hæc laudatus Raphaël cap. 3, quod de infantibus monstruose & cum membrorum defectu natis inscripsit, primo narrat (multum dubito, an vere) quæ de Urbani V nativitate num. 195 ex ipso retuli. Deinde, interjectis aliis, huc non spectantibus, ita Gallice prosequitur: Domino Suart, dynastæ in Pontenes in Provincia Gallica, ex uxore sua, domina Thomasa filius natus erat monstruosus sine pedibus manibusque. Hunc infantem ex consilio domini Fulconis de Pontenes, equitis ac doctoris, Deo dictoque sancto Comiti voverunt, precantes, ut hic solita corporis, quæ naturaliter concedere consuevit, infanti membra a Deo impetraret.
[221] Promiseruntque fore, ut eumdem infantem cum cerea imagine ad illius sepulcrum adducerent, [& alter sine oculis genitus, integritate corporis donati.] & in ecclesia Aptensi, ubi prædicti Sancti corpus quiescebat & quiescit, religiosum Ordinis S. Francisci facerent. Voto nuncupato, idem infans extemplo omnibus suis membris optime formatis instructus fuit, cumque ad idoneam ætatem pertigisset, ad prædictam ecclesiam Aptensem voti solvendi causa adductus est, dictique Ordinis S. Francisci Religiosum statum amplexus. Præterea uxor Joannis de Roche amatour dauriel, diœcesis Carpentoractensis, in comitatu Vindascino, filium genuit, oculis carentem, qui postquam per octiduum sic permansit, dicto Sancto a Joanne patre suo devotus fuit, ac mox Deus ob sancti Comitis merita oculos illi largitus est. Isthæc duo miracula, de quibus in Summario nostro nil reperi, unius Raphaëlis fidei unice relinquo, cujus denuo dicta sunt, quæ subdo ex capite 4, cui titulus de invalidis, hydropicis, paralyticis & morbo articulari laborantibus.
[222] [Paralysis,] Anno gratiæ MCCCXXXV, die XV Octobris cum quidam Aptenses ad sepulcrum domini S. Elzearii cum tubis musicis, sacrum corpus honorandi gratia, accederent, & ad pontem pervenissent, quemdam puerum octo vel novem annorum, nomine Petrum Chabert, invenerunt, qui cruribus ac femoribus impotens omni sua vita fuerat usque adeo, ut numquam sine duorum fulcrorum ope incedere potuerit. Unus autem ex illis tubicinibus, Bertrandus Folque dictus, e civitate Aptensi, hunc pauperem puerum, qui non movebat se, sed pene calcari permittebat, intuitus, quid mali haberet, petiit. Respondit, is, sese impotentem esse ac fuisse semper. Tunc vero dictus Bertrandus, qui singulari pietate in prædictum sanctum Comitem ferebatur, pro eodem Petro vovit illi, se, si a Deo obtineret, ut is sine fulcris & scipionibus gradi posset, sacrum illius sepulcrum cum eodem invisurum. Quod votum cum nuncupasset, statim dictus pauperculus sanatus fuit, & absque scipionum adminiculo cum eodem Bertrando gratias Deo sanctoque Comiti persoluturus ad illud processit.
[223] [aliaque membrorum mala,] Per ejusdem Sancti merita curatus etiam fuit Frater Hugo Ripert, Ordinis S. Joannis, rector domus S. Michaëlis, in diœcesi Sistaricensi, qui per decennium impotens ac paralyticus decubuerat in lecto, ex quo se levare nequiverat aut edere vel bibere, nisi quæ ipsi in os ab aliis ingerebantur. Sanati item sunt Raymundus Marcel de Cabrieres (castrum est in Provincia) qui sexennium & amplius, impotens fuerat; Guilielmus Silve & Bartholomæus Digne, Aquenses, Jacobus Escoffier del Mouchel, Raymundus Tripiale diœcesis Arausicanæ, & Bertrandus de Vaurelle ex castro d'Orgon, diœcesis Caballicensis, qui morbo articulari annis septem perpetuo dire tortus fuerat sine facultate manibus suis utendi. Item Aicharda Laurence ex Podio-Michaëlis, diœcesis Regensis, & plures alii meritis precibusque dicti sancti Elzearii sanitati restituti fuere. Pro hisce toto hoc numero ac præcedenti relatis nihil pariter e Summario nostro annotandum inveni.
[224] [& morbus comitialis depulsa.] Sequitur apud Raphaëlem cap. 5 De morbo comitiali laborantibus. Dominus Pontier nobilis eques, filius domini Guilielmi Petri dynastæ in Masan, diœcesis Carpentoractensis, laborabat morbo comitiali, eo genere, quod epilepsia vocatur, illoque frequenter vexabatur. Mater autem ejus, domina Beatrix, gravi morbo, quo is affligebatur, perpenso, illum variis Sanctis commendavit, sed eventu irrito. Cumque dictus filius eodem malo aliquando vehementer torqueretur, tandem ad dominum S. Elzearium recurrit, obsecrans, promittensque, si filius suus eo morbo per illius patrocinium imposterum liber esset, se cum illo nudis pedibus ejusdem sepulcrum invisuram, ibidemque ad sacrum ipsius corpus imaginem ceream duarum librarum, tantumque frumenti, quantum filius penderet, oblaturam. Facto voto, filius perfecte sanatus, ac dicto morbo liber evasit. Similiter Guilielmus Stephani ex castro des Jordains, Hugo Arnaldi ex castro Manna, Beatrix Latresse e diœcesi Sistaricensi, multique alii per preces & merita dicti Sancti sanati fuere. In sæpe dicto Summario in rubrica de liberatis a morbo caduco variæ hujusmodi curationes recensentur; at nihil certi inde eruere potui pro præmissis.
[225] Caput 6 apud Raphaëlem de cæcis & surdis inscribitur, [Aliquot cæcis] & sic habet: Tempore Benedicti XI Papæ, e regione Tolosana oriundi, & ex Ordine Cisterciensi, biennio postquam ad Pontificatum electus fuerat, Ysnarda Rostagne, e castro de Bonitz, diœcesis Aptensis, cum toto decennio visu privata nihil prorsus vidisset, mente memorans magna miracula, quæ Deus per domini S. Elzearii intercessionem patrabat, ac specialiter, quod ille marito suo Petro Lostang, qui fuerat …, impetraverat, eidem Sancto votum fecit, dicens: O domine mi, S. Elzeari, cum ego peccatrix sim, & indigna, quæ a Deo exaudiar, nec satis digne illum possim precari, te suppliciter obsecro, ut digneris tu illum pro me orare; ut saltem unius oculi lumen recipiam; ac promitto tibi, me cum dono candelæ cereæ sacrum corpus tuum invisuram. Hoc voto nuncupato, utriusque oculi claro visu donata est. Priusquam progrediar, quædam hic annotanda sunt. Ac in primis quod ad tempus pertinet; Benedictus, de quo loquitur Raphaël, fuit Benedictus XII, aliis XI dictus, qui Saverduni in comitatu Fuxiensi natus, Joanni XXII mortuo suffectus in Pontificatum est die XX Decembris anni 1334, ac die XXV Aprilis anni 1342 mortem obiit.
[226] De Ysnardæ curatione in Summario hæc brevis exstat mentio; [& surdis visus & auditus] Super articulo LXV, qui incipit: Item Ysnarda, patet folio XCVI, pagina prima. Morbus Petri mariti ipsius apud Raphaëlem vitiose impressus hoc modo est: Lequel avoit esté sont. Forte pro sont legendum est sourd, surdus; sed cum hoc certum mihi non esset, malui lacunam relinquere. Visum per ejusdem Sancti merita & patrocinium similiter receperunt (ita Raphaël prosequitur) Peyrona Grimande ex Reiglaine diœcesis Aquensis, in uno oculorum; Petrus Salvan de Synnene, ac multi alii. Item per dicti sancti Comitis, domini S. Elzearii merita curati (surdi) fuere; Bertrandus Fogon, qui per quinquennium nihil audierat; Alaeta Garcive ex Ausoysio, diœcesis Aquensis, domina Almodia uxor domini Bertrandi Audibert, Aquensis, aliique multi. In Summario duo ex prædictis inter cœcos illuminatos sic recensentur. Super articulo LXII, qui incipit: Item Petrus; patet folio XCV, pagina prima. Super articulo LXIII, qui incipit: Item Perona; patet folio XCV, pagina secunda. Denique præter supra dictam Ysnardam nominatur etiam quidam Bertrandus, & aliqua domina, de qua instrumentum exstare ibidem additur.
[227] Deinde in rubrica de surdis ad auditum restitutis duo ex nominatis a Raphaële occurrunt his verbis: [redditus: fistulæ ex oculis,] Super articulo LXVI, qui incipit; Bertrandus, stat instrumentum folio CIII, pagina prima … Super articulo LXIX, qui incipit; Almodia, stat instrumentum folio CIIII, pagina prima. Forsitan etiam Alaëta eadem est cum Alasacia, de qua ibidem dicitur: Super articulo LXVIII, qui incipit: Item Alasacia, patet folio CIII, pagina prima. Subjicio caput 7 de iis, qui fistula laborarunt. Anno MCCCXXVI Beatrix de Galle e castro Vaquiers habebat filiam nomine Bertrandam, quæ fistula oculorum aliquamdiu sic laboraverat, ut ejusdem vultus hinc fere deformis appareret. Cumque dicta Beatrix insignem domini Elzearii sanctitatem ex fama audivisset, mentem suam magna cum devotione ad ipsum convertit, ac pollicita est fore, ut, si filiam suam ab eo morbo sanasset, sacrum ejusdem corpus veneratura accederet & caput cereum offerret. Mox etiam in ecclesiam castri Vaquieres ingressa, votum suum confirmavit, atque hinc domum redux reperit filiam perfecte curatam sanatamque ab oculorum fistula, nullo prorsus oculorum morbi vestigio vel macula relicta.
[228] [aliisque corporis membris] In nostro Summarii apographo hæc Beatricis filia Bermunda, forte describentis vitio, appellatur, & ejusdem curatio sic breviter perstringitur in rubrica de liberatis a fistula: Super articulo CVIII, qui incipit; Bermunda filia; septuagesima testis, videlicet Beatrix Gala folio CCXXV, pagina secunda deponit, dicens, quod vovit filiam suam domino Elizario; & visitans sepulchrum Sancti præfati, curata fuit. Verum est, quod prius dicto Sancto eam voverat. Item quinquagesima quarta testis, videlicet Matheldis, uxor Guillelmi, folio CCXIII, pagina secunda, circa principium, deponit, quod vidit contenta in dicto articulo, & audivit a matre dictæ filiæ, quod ipsa devoverat S. Elizario dictam filiam suam, quam vidit de mane infirmam, & de sero curatam, alias sanatam. Redeo ad Raphaëlem, qui in præcitato capite subdit sequentia.
[229] [per Sancti patrocinium sublatæ.] Præterea per ejusdem Sancti merita incolumes evaserunt, Jacobus Sapilli diœcesis Sistaricensis, qui fistula in dextero crure per unum & amplius annum laboraverat, quique ex communi medicorum ac chirurgorum sententia nullum a natura remedium poterat sperare: Ponceta Sibourne, diœcesis Aptensis, quæ in mamilla sinistra fistulam ultra biennium tulerat, tamque amplam ac profundam, ut pugnus & manus in mamillam inseri posset: Joanna Befaucon, quæ eodem morbo inter nasum & oculos laboraverat, ac plures alii per dicti Sancti merita curati fuerunt. Summarium sub eadem rubrica de liberatis a fistula de illis sic habet: Super articulo CIX qui incipit: Jacobus Sarpelli, stat instrumentum folio LXXVII. Hic haud dubie idem est cum eo, qui a Raphaële Jacobus Sapilli appellatur. Ad Poncettam Siborune pariter pertinere arbitror, quod ibidem subditur; Super articulo CX, qui incipit: Pontius Siborne; stat instrumentum folio LXXVII. De Joanna denique Befaucon accipiendum videtur istud Summarii: Super CXIII, qui incipit: Johanneta, stat instrumentum folio LXXVII. Præter hosce etiam alii eodem morbo liberati leguntur, sed tam breviter, ut sine processu, quo careo, nihil inde certi edicere queam.
[230] [Lunatici vel fatui] Sequitur apud Raphaëlem caput 8 de lunaticis & insanientibus. Anno MCCCXXVII, die VII Septembris, quædam bona mulier, nomine Rostaigne Roberta, e castro S. Martini, diœcesis Aptensis, fratrem habebat, Hysnardum Boffier dictum, qui ab infantia sua lunaticus & insanæ mentis fuerat, nec diu noctuque quiescere poterat, sed diurno ac nocturno tempore per territorium vagabatur. Accidit autem quodam die, ut prædictus Hysnardus vehementer, graviusque, quam umquam alias, vexaretur, & dicta Rostaigna propterea eodem die ecclesiam Fratrum Minorum, in qua prælaudatum sacrum corpus quiescit, ingressa, videret audiretque insignia miracula, quæ Deus per S. Elzearii intercessionem operabatur. Quam ob rem ipsa in dicta ecclesia existens, eidem sancto Comiti vovit, si fratri suo sanam mentem impetrasset, se cum ipso nudis pedibus sacrum illius corpus invisuram, certumque ceræ pondus oblaturam. Emisso voto, dictus Hysnardus statim ex ejusdem Sancti meritis sensuum & sanæ mentis usu donatus est, ac imposterum nullum hujus morbi vestigium in illo apparuit.
[231] Similem gratiam Sanctus obtinuit Syfredo de Brancolis, [ad sanam mentem reducti.] diœcesis Carpentoractensis, qui ultra sexennium laboraverat, & Rostagno de Sabran, qui multo tempore mentis inops fuerat, & postea creatus fuit episcopus Regensis in Provincia. Summarium in rubrica de lunaticis liberatis, Hysnardi sive Ysnardi sanationem sic memorat: Super articulo CIIII, qui incipit: Ysnardus, stat instrumentum folio XCII. De duobus aliis nihil ibidem legere est; videturque Raphaël memoria lapsus fuisse, quando Rostagnum de Sabran episcopatum Regensem postea adeptum fuisse scripsit, cum apud Dionysium Sammarthanum & Honoratum Boucheum in Catalogis episcoporum Regensium, nullum illius nominis inveniam, qui in illa ecclesia sederit toto illo tempore, quod a S. Elzeario usque ad Raphaëlis ætatem effluxit. Cap. 9 idem Raphaël agit de ejusdem Sancti patrocinio adversus tempestates, idque unico exemplo, quod Latine subjicio.
[232] Cum anno MCCCXXX die XX mensis Augusti Hysnardus Gaultier, [In tempestate periclitanti succurrit:] clericus Castellionensis (Gallice de Chastillon) in agro versaretur, subito orta tempestas est, tanto cum tonitru, ventorum tumultu, & tam terribilibus fulgurum coruscationibus, ut stuperet, crederetque, terram dissulturam montesque in abyssum lapsuros: quin etiam tam graves lapides (verisimiliter de grandine loquitur) decidebant, ut opinaretur, non vehementius ferire posse lapides arcu emissos, quam isti ferirent. Hinc ipse tum vi dictorum lapidum, tum mirabili agitatione ventorum, qui non cessabant, tum spissa pluvia, tum denique præ metu (fulmen enim prope se viderat) loquendi facultate destitutus est, nec poterat amplius respirare. Memor tamen dicti Sancti, ad illum toto cordis affectu recurrit, sola mente orans, ut per merita sua se servare & præsenti periculo, in quo erat, eripere dignaretur; spoponditque, se cum anathemate cereæ imaginis ad sacrum ipsius corpus accessurum. Post factum votum, subito se in quadam casa esse miratus fuit, ignorans ipsemet, qua ratione illuc pervenisset, aut a quo ad eam ductus esset; atque ita ex meritis dicti sancti Comitis a tempestate & fulmine liber evasit. Hæc ipse, quæ ego confirmare nequeo ex Summario nostro, in quo nulla de hoc argumento rubrica exstat.
[233] Pergo ex Raphaële cetera narrare. Caput 10, [herniosos,] quod de herniosis ac læsis inscriptum est, sic habet. Dominus Fulco Cavaillon, presbyter castri de Mees, diœcesis Regensis, magnam arcam levando, tantam herniam passus est, ut, licet multis medicis usus esset, frustra remedia cederent. Considerans igitur, se naturaliter sanari non posse (jamque morbus quinquennio & ultra duraverat) ad dominum S. Elzearium spem suam contulit, promittens vovensque, si morbi sui curationem exoraret, fore ut ad sepulchrum illius libram ceræ oblaturus adiret. Postquam hæc vovit, extemplo sanatus est. Sanati etiam sunt dominus Alexius Regensis presbyter, cui intestinum eruperat, quique jam quinto anno eum morbum passus fuerat, nullo interim remedio adjutus; item Bertrandus Fournier, civitatis Regensis: Raymundetus Motet e castro des Jourdains; multique alii, per merita dicti S. Elzearii comitis Ariani, incolumitatem consecuti sunt. De hisce omnibus admodum obscure sic habet Summarium in rubrica de curatis a fractura: Super C articulo, qui incipit: Dominus Falco, folio LXXIX in fine. Super articulo CI, qui incipit: Alecius, folio LXX, pagina prima circa finem. Super articulo CII, qui incipit: Bertrandus, folio LXXX, pagina secunda. Super articulo CIII, qui incipit: Raymundettus, filius Garsendis, trigesimus septimus testis, videlicet dominus Raymundus folio CXCVII, pagina prima in fine deponit, dicens, verum esse, quod in articulo continetur. Causam reddit. Item trigesimus octavus testis, videlicet Bertrandus Mote, folio CXCVIII, pagina secunda ante medium deponit, dicens, quod nihil scit de infirmitatibus illius, tamen est instrumentum folio LXXXI, pagina prima circa medium.
[234] [& febricitantes sanat:] Caput XI apud Raphaëlem agit de febricitantibus curatis. Anno MCCCXXXI Durandus Blanquier e castro Guaremboys, diœcesis Aquensis, tam acribus febribus laborabat, ut desperata curatione, a medicis desertus esset. Erat autem illi amita (vel matertera; nam Gallice tante est) nomine Ayssolena, quæ Durandi miserta, ipsum domino S. Elzeario vovit, promittens, si hic sanitatem illi obtinuisset, se cum eodem Durando Aptam ad illius corpus venerationis ergo ituram, certumque ceræ pondus oblaturam. Simul ac hoc illa voverat, febres cessarunt. Per ejusdem sancti Comitis merita febribus subito liberati fuere Alaëta Garcine ex castro Ausoysio, aliique multi. In Summario nostro exstat etiam rubrica de liberatis a febre continua, sine sudore & alia terminatione; verum pro prædictis inde nihil possum producere. Pergo igitur ad caput 12, cui titulus est: Quomodo dictus Sanctus loquelam mutis restituat.
[235] [mutis loquelam restituit;] Domina Raymunda Audiberte, uxor domini Raymundi Audibert, civitatis Aquensis, ex gravi morbo loquelam amiserat, in eoque statu quinque mensium spatio permansit. Cum hæc adverteret, nihil remedii sibi a medicis superesse, sese domino sancto Elzeario commendavit, pollicens fore ut, si per ipsius patrocinium loquendi facultatem reciperet, sine mora candelam ceream ad ejusdem sepulcrum deferret. Hac facta prece ac voto, extemplo loquelam recepit. Ex ejusdem meritis etiam restituta fuit cuidam alteri, dictæ Bertrannetæ, e civitate Aptensi, & Beatrici, uxori Guilielmi Astoant, dynastæ ex parte castri Masan, diœcesis Carpentoractensis, & multis aliis. Sæpe laudatum Summarium habet etiam rubricam de restitutis ad loquelam, in qua tres articuli indicantur, sed in quorum nullo nomina mox dicta occurrunt.
[236] [captivum carcere liberat,] Capite 13 Raphaël captivum e carcere liberatum narrat his verbis: Raymundus Albenay e castro S. Joannis de Blanquier, Aquis Sextiis squalido carceri inclusus fuit, in eoque octo mensibus mansit. Cumque carcerem fœtidum, humidumque ac sanitati valde noxium esse experiretur, vixque illum amplius ferre posset, animam suam confessione sacramentali expiavit, & ex consilio cujusdem diaconi dictæ civitatis quodam die mane sese domino S. Elzeario commendavit, vovitque, se, si per illius preces e carcere evasisset, ejusdem sepulcrum cum dono duodecim librarum ceræ invisurum. Quo voto facto, porta carceris illi subito patuit; quam cum carceris custos apertam cerneret, claudere voluit, sed diu frustra nisus, ita usque ad horam vesperarum relinquere coactus est. Tunc vero archiepiscopus Aquensis multique alii, qui aderant, rei veritate perspecta, Raymundum e carcere educi jusserunt, experiendi causa, an porta tunc claudi posset. Illo igitur egresso, mox ab eodem custode carceris facile occlusa fuit; quamobrem prædictus Raymundus preces suas votumque sancto Comiti factum archiepiscopo exposuit, & in honorem Dei dictique Sancti liber dimissus est. Hæc quoque, de quibus in Summario nihil reperi, ex Raphaëlis fide dicta sunto.
[237] Subdit præterea ibidem cap. ultimo quædam de ope ab eodem Sancto bellantibus lata, [aliisque claruit miraculis.] quæ quia nec magni momenti sunt, nec aliunde possum confirmare, tacite prætereo. Ceterum lectores monitos hic volo, multo plura, seu miracula seu beneficia, in processu recenseri, de quibus in Summario nostro mentio sit, sed tam breviter & obscure, ut huic § finem imponere cogar.
[Annotata]
* producta
* forte Bernardi
§ XII. Solemnis sacri corporis elevatio anno MCCCLXXXI facta, quam forte alia præcessit: reliquiæ profanationis periculo subductæ, & Aptæ superstites: aliquæ Ariani in Apulia honoratæ: an etiam Avenione?
[Post medium seculum XIV pater Bertrandus Imberti] Dedimus supra § 10 Urbani V litteras, anno Christi 1369 datas, quibus is Pontifex severissime vetuit Aptensibus, ne Elzearii corpus, tunc a se inter sanctos confessores relati, transferrent, elevarentque, aut quocumque modo, sine sua speciali licentia, de eodem statuerent. Jacebat autem venerabile corpus illius in ecclesia Fratrum Minorum Conventualium extra muros civitatis Aptensis, quo Parisiis, ubi anno 1323 obierat, translatum fuit, prout Sanctus ipse in suo testamento mandaverat. Ex litteris autem sæpe laudati domini de Brantes, Pœnitentiarii ecclesiæ Avenionensis, didici, tumbam illam hodiedum in eadem ecclesia spectari, saxeam, nec multum exornatam, in choro retro summum altare. Certum quoque est, sacrum illud pignus, multis miraculis clarum, post medium seculum XIV inde sublatum ac publicæ fidelium venerationi expositum fuisse. Annum Christi 1381 assignant Notitia nostra Ms. Aptensis & Borelyus in Vita B. Dalphinæ lib. 3, cap. 7; sed & hic simul movet suspicionem de aliqua translatione seu elevatione, vel in aliam thecam depositione, ante illum annum facta, cui etiam favet prælaudata Notitia, eamdemque Dionysius Sammarthanus, infra adducendus, omnino affirmat.
[239] Attamen, ne cogar eosdem scriptorum locos bis recensere, [a Joanna regina Neapolis impetravit] a posteriori incipiendum est, resque paulo altius repetenda. Notitia Ms. Aptensis sic habet verbis Gallicis: Anno MCCCLXXIII frater Bertrandus Imberti, guardianus conventus Fratrum Minorum Aptæ, profectus Neapolim est, libellum supplicem oblaturus serenissimæ Joannæ, reginæ Hierusalem & Siciliæ, comitissæ Pedemontii atque Provinciæ, ut regiam eleëmosynam ab illa impetraret, ex qua decora S. Elzearii reliquiis includendis theca confici posset. Deditque illi regina mille florenos aureos Florentinos, recipiendos ex prima pensione secundi anni reddituum juris regii, vulgo Ripaille du Rhosne dicti, ut legitur in litteris patentibus, signatis: Neapoli anno XXX regnorum nostrorum, die penultima Maii. Hæc pecuniæ summa expensa est in thecam argenteam inauratam, quadraginta circiter libras pendentem, quæ hodieque cum appositis serenissimæ reginæ Joannæ insignibus visitur. Patris Imberti libellum supplicem Borelyus ex ejusdem, ut asserit, autographo Gallice edidit loco mox citato, quem, cum nihil peculiare contineat, operæ pretium minime visum fuit Latine exhibere.
[240] [magnam pecuniæ summam, ex qua facta est] At paucis observasse proderit, reginam Joannam verisimilius eo faciliores aures supplicanti præbuisse, quod non ignoraret, quam charus Elzearius avo suo regi Roberto, patrique Carolo Calabriæ duci fuisset, & illum ipsum Elzearium mortem suam obiisse Parisiis in legatione, qua feliciter functus erat pro conciliandis ejusdem Caroli cum Maria Valesia nuptiis, ex quibus ipsa Joanna nata fuit. Borelyus prædictam donationem uno anno citius reposuit, Christi scilicet 1372, qui rectius convenit cum anno XXX regni Joannæ, quo avo suo Roberto, non serius quam mense Januario anni 1343 defuncto, successerat. Sed utrolibet anno ea regia donatio facta sit, lipsanotheca non ante annum 1381 perfecta fuisse videtur; cujus moræ causam allegat Borelyus, quod, cum vectigalibus præfecti non nisi quingentos nummos aureos patri Imberti dare voluissent, aurifex, his expensis, cœptum opus sine præsenti pecunia perficere recusaverit, donec laudatus pater ad reginam denuo accessit, & impetratis ab ea severioribus litteris, reliquos quingentos florenos aureos tandem accepit.
[241] [dimidiata statua argentea inaurata.] Idem Borelyus pretiosam illam thecam, quæ
herma, sive dimidiata statua est, S. Elzearium repræsentans,
in eadem Vita exhibet, aitque, illam
sancti Comitis vultum optime referre, quantum ex
vetustis ipsius Sancti iconibus, dum ipse viveret, pictis
colligere potuit. Pictum coloribus, humanam
carnem imitantibus, vultum esse, scripsit ad me crebro
laudatus dominus de Brantes, qui viderat: sed
quam recte Borelyana icon eam argenteam statuam
referat, & hæc quam similis sit ejusdem Sancti archetypis
picturis, non habeo exploratum. At certe
nugantur, qui eumdem hermam, B. Dalphinæ
curante, factum, agnitumve ab illa Mariti sui in eodem
vultum affirmant; cum omnino constet, Dalphinam
multis annis, antequam hæc theca facta fuit,
obiisse mortem, quam Borelyus anno 1360 illigavit.
Ne quid tamen studiosus lector desideret, Borelyanam
iconem, servata eadem magnitudine, qua apud
ipsum exstat, chalcographo nostro imitandam dedi.
Ad eamdem illustrandam pauca hæc ejusdem Borelyi
verbis ex Gallico Latine versis observo. Ut
autem posteris constaret, lipsanothecam illam donum
regium esse, in media basi ante & retro gerit
insignia Hierusalem & Siciliæ, quæ reginæ Joannæ
erant; & ex utroque latere insignia gentis Sabranæ,
quæ leonem aureum in coccinea area habent.
[242] Porro quia hæc theca longe minor erat, quam ut omnia S. Elzearii ossa capere posset, confecta etiam tunc est, [In hac caput Sancti, alia ossa in altera arca,] vel jam tum ante fuerat, altera, in qua eorumdem pars maxima asservaretur. Forte etiam eo tempore absoluta jam erat theca tertia ex argento inaurato, in modum brachii elaborata, de qua mox mentio fiet. Hisce præmissis, ad translationem sive elevationem sacri corporis veniamus. Notitia nostra Ms. Aptensis Gallice hæc habet: Anno MCCCLXXXI, die XVIII Junii Clemens VII (pseudo-pontifex electus in schismate) Avenione residens, vivæ vocis oraculo mandavit illustrissimo Cardinali Anglico, episcopo Albanensi, ut S. Elzearii reliquias e sepulcro tolleret. Quod & solemniter fecit die postero, quando convocato populo Aptensi, post Missam Pontificaliter celebratam, ossa in arca lignoa deposuit, eamque duabus clavibus obseratam ac tribus circulis ferreis firmatam, collocavit in loculamento altaris, quod illustrissimus Cardinalis de Grisaco, Urbani V frater, confici fecerat ad instar Romani S. Joannis in Laterano. Caput autem inclusit in theca regia, & unum os brachii in brachio argenteo inaurato, quod illustrissimus Cardinalis Petrus Luxemburgensis dono dederat. Quam ob rem Fratres Minores (Aptenses) diem XIX Junii, quo venerabilis illa translatio contigit, quotannis solemnem habent. Hactenus Notitia.
[243] Clemens VII, de quo in ea agitur, fuit Robertus, [per Cardinalem Anglicum,] Petri Gebennensis comitis frater, qui adversus Urbanum VI Romanum Pontificem in schismate electus, Avenione residebat, illique inter alios principes rex Galliæ & Joanna regina Neapolis atque Provinciæ comitissa, & ex Cardinalibus etiam Anglicus, alias Angelicus, adhærebant. Avenio autem tantum novem milliaribus, sive leucis, Apta distat; ut facile potuerit prædictus Anglicus die XVIII Junii Avenione egressus, postridie commissam sibi elevationem Aptæ exsequi. Sed videtur collector Notitiæ hunc Cardinalem a Cardinale de Grisaco, Urbani V fratre distinxisse, ac uni altaris constructionem, alteri sacrorum ossium elevationem adscripsisse. Certum tamen est, unum eumdemque esse Anglicum, vel Angelicum, Grimaldi seu Grimoardi de Grisato vel Grisaco, quem Urbanus V, ejusdem frater, anno 1366 presbyterum Cardinalem S. Petri ad Vincula, titulo Eudoxiæ primo, ac mox episcopum Albanensem creavit; ut videri potest apud Ciaconium & Oldoinum tom. 2 Vitarum Romanorum Pontificum & Cardinalium col. 561 & sequenti.
[244] An caput integrum etiam cum inferiori maxilla & mento sæpe dictæ thecæ argenteæ tunc inclusum fuerit, [& os brachii in theca item argentea] dubitari potest propter dicenda num. 255 de reliquiis Arianensibus in Apulia. Acta B. Petri de Luxemburgo, cujus donum esse dicitur illa altera theca, sive brachium argenteum, in Opere nostro illustrata habes ad diem 2 Julii, quo colitur. Eidem Beato brachium illud acceptum etiam ferunt Fratres Minores Aptenses, penes quos est, in litteris ad dominum de Brantes Avenionem datis, in quibus addiderunt, ejusdem scutum gentilitium in eodem spectari. Contra Borelyus, nulla facta B. Petri mentione, dumtaxat ait, eamdem thecam, multis etiam pretiosis lapillis exornatam, a familia Luxemburgica donatam esse, atque ita loquitur, quasi nondum perfecta fuisset, dum elevatio facta est. Utut sit, annum ætatis suæ duodecimum tunc agebat B. Petrus, nondum a prædicto Clemente inter Cardinales suos cooptatus; nec tamen ex hac tenera ætate adversus donum illud desumi argumentum potest, cum ille virili ingenio morumque maturitate annos suos longe superaverit. Obiit autem anno 1387, ultra quem propterea eadem donatio differri nequit, si revera illius sit.
[245] [inclusa & elevata sunt anno 1381.] De elevationis anno, Christi scilicet 1381 consentit Borelyus, quo tempore secundum Dionysium Sammarthanum tom. 1 Galliæ Christianæ col. 366 in Aptensi cathedra sedebat Raymundus V, cujus mortem ibidem die XIII Aprilis anni 1382 consignat. At non satis recte instructus fuisse videtur, dum in ejusdem successore Raymundo VI primum ait: Sub id tempus vas argenteum, formam capitis habens, in quo caput S. Elzearii comitis collocandum erat, ut populi Christiani cultui pateret, benedicitur ab Angelico Cardinali in ecclesia Fratrum Minorum Aptensium. De die quoque exiguum discrimen est apud Borelyum, qui XVIII Junii elevavationi assignat. Sed malo ego Notitiæ nostræ Aptensi adhærere, cujus scriptor diem XVIII & XIX ejusdem mensis Junii diserte nominans, priore mandatum a Clemente datum esse, posteriori ipsam translationem factam tradit, observatque hoc die XIX annuam ejusdem memoriam a Fratribus Minoribus Aptæ celebrari. Ad eumdem quoque diem Officium Translationis S. Elzearii præscriptum legitur in veteri Breviario ecclesiæ cathedralis Aptensis, anno 1531 typis excuso, quod in Museo nostro exstat. Fateor tamen, dubitari posse, utrum hoc Officium, quod nullas lectiones translationi proprias habet, agat de præsenti elevatione, (quod mihi quidem verisimilius apparet) an de prima translatione, Parisiis Aptam facta, uti supra jam dixi § 8.
[246] [Verisimile est, ante hanc solemnem translationem] Nunc inquirendum est, an ante præcitatum annum 1381 nulla alia S. Elzearii corporis in Aptensi Fratrum Minorum ecclesia translatio, elevatio, vel in alteram thecam depositio, aut saltem inspectio contigerit; hac enim de re dubitare me faciunt quædam Borelyi aliorumque asserta. In primis Borelyus, etsi de anno 1381, ut dixi, consentiat, nihilominus pag. 554 scribit, S. Elzearii ossa tunc collocata fuisse in altari, quod Cardinalis Anglicus in honorem sancti Comitis fieri curavit ex sensu devotionis, quam erga illum conceperat ab illo die, quo ex auctoritate Urbani V, fratris sui, Aptam venerat, ut sacra illius ossa levaret, & in præparatam arcam reponeret. Secundum hæc igitur oportet, aliquam aliam ejusmodi elevationem præcessisse, inter quam annumque 1381 erectum fuerit altare, quod Borelyus multum laudat, præsertim ab octo ejusdem Sancti miraculis, quæ marmori eleganter incisa exhibet. Borelyo in tantum favet collector Notitiæ nostræ Aptensis, num. 242 relatus, quod ejusdem altaris auctorem Cardinalem de Grisaco, Urbani V fratrem, agnoscat, quamquam hunc a Cardinali Angelico simul perperam distinguat.
[247] [fuisse factam aliquam aliam elevationem] Ex Dionysii Sammarthani calculis non modo una, sed gemina translatio vel elevatio, ante eumdem annum 1381 contigisse dicenda esset. Tom. 1 Galliæ Christianæ col. 383 in Serie abbatem Vallis-sanctæ, Ordinis Cisterciensis, diœcesis Aptensis, hæc ait: Paulus Atanulphi (dicti loci abbas) interfuit translationi reliquiarum S. Elzearii MCCCLXX. Ibidem col. 379 in Serie abbatum S. Eusebii, ejusdem diœcesis, præmiserat: Rostagnus II de Baucis, ex illustri Bauciorum genere, abbas … interfuit translationi reliquiarum S. Elzearii de Sabrano, factæ ab Anglico Grimoaldi cardinali MCCCLXXIII. Denique in eodem tomo col. 366 in Raimundo VI episcopo Aptensi, quem Raimundo V, anno 1382 e vivis sublato, successisse statuit, verbis num. 245 recitatis meminerat de theca argentea, formam capitis habente, sub id tempus a Cardinali Angelico benedicta, ut S. Elzearii caput in eadem includeretur. Hæc omnia vehementem mihi suspicionem movent de aliqua translatione elevationeve corporis ante præcitatum annum 1381 facta; licet haud facile dictu sit, quo præcise anno contigerit.
[248] Quod Borelyus ait, Cardinalem Anglicum illam ex auctoritate Urbani V peregisse, [vel inspectionem sacri corporis] id admitti nequit, nisi quis eamdem ante ejusdem Elzearii canonizationem figere voluerit. Constat enim, sæpe dictum Cardinalem, qui fratrem suum Urbanum Pontificem anno 1367 in Italiam secutus fuerat, inde in Provinciam reversum non esse ante Pontificatum Gregorii XI, qui eidem Urbano, sub finem anni 1370 mortuo, suffectus fuerat. Consule, si lubet, Stephanum Baluzium in Annotatis ad Vitas Paparum Avenionensium tom. 1, col. 994. Præterea anno 1369 jacuisse adhuc corpus S. Elzearii … in ecclesia Fratrum Minorum Aptensium sepultum, colligimus ex epistola, num. 200 relata, in qua prælaudatus Urbanus canonizationem illius Aptensibus significavit, prohibuitque, ne istud sine sua speciali licentia elevarent, vel quomodolibet attingerent. Multo verisimilius est Dionysii Sammarthani assertum in Rostagno II, abbate S. Eusebii, ubi annum 1373 assignat, quo tempore Cardinalis Anglicus jam redierat ex Italia, & apud Gregorium XI Papam Avenione degebat.
[249] Erat etiam tunc adhuc satis recens S. Elzearii canonizatio, [per eumdem Cardinalem Anglicum.] anno quidem 1369 ab Urbano V facta, sed ab ejusdem successore Gregorio primum per Bullam promulgata; ita ut nec occasio quoque nec ratio defuerit, ob quam sacri corporis elevatio ab Aptensibus tunc petita, & a Gregorio XI defuncti Pontificis fratri Anglico Cardinali commissa sit, & ab hoc libenter suscepta. Quapropter si credamus, Borelyum vel ex solo memoriæ lapsu Urbanum V pro hujus proximo successore Gregorio scripsisse, nihil obstabit, quo minus anno 1381 jam potuerit exstitisse altare S. Elzearii, quod a laudato Cardinali exstructum fuisse asserit ex devotione, quam in ejusdem sacri corporis elevatione erga ipsum conceperat. De eadem translatione agi existimo in catalogo abbatum vallis-Sanctæ apud Sammarthanum loco mox citato, licet ibidem annus 1370 adscriptus est, pro quo 1373 substituendum puto. Et quia Paulo Atanulphi Rostagnus, solo nomine Sammarthano notus, eodem anno 1370 successisse ibidem legitur, dubitari potest, hicne an ille eidem translationi interfuerit; quod non examino. Quid denique hac in re tunc præstiterit sæpe dictus Cardinalis Anglicus, scilicet an Sancti ossa ad altare aliumve in eadem ecclesia honoratiorem locum transtulerit, an tantum e veteri loculo in novam arcam transposita, in saxea tumba denuo incluserit, donec altare illi erectum esset, edicere nequeo. Posterius tamen verisimilius apparet ex iis, quæ de translatione postea anno 1381 solemniter facta superius recensui. Quod si ita sit, sacri corporis recognitio potius, quam translatio fuisse dicenda est.
[250] Pergo cetera, ad hasce sacras reliquias spectantia, [Seculo XV S. Elzearii reliquiæ humi defossæ,] ex Borelyo enarrare. Anno 1410 B. Dalphinæ corpus e sepulcro suo sublatum & arcæ ligneæ, argenteis laminis ornatæ, inclusum, in eodem altari, in quo ejusdem sancti Conjugis reliquiæ asservabantur, collocatum fuit. In eodem permanserunt simul, nec amota fuere, nisi cum in supplicationibus circumferenda essent, usque post medium seculum XVI, quando non exiguum periculum incurrerunt ab Huguenottis seu Calvinistis, duce Francisco de Baumont, barone des Adrets, impietate ac sævitia infami. Fratres Minores, quorum conventus extra civitatis Aptensis mœnia situs erat, ac propterea hostium injuriis expositus, audito, illum cum nefariis suis copiis appropinquare, sacra Elzearii lipsana in subterraneo conventus loco, maxime secreto, abdiderunt. Id quoque de B. Dalphinæ reliquiis facere decreverant; sed quia harum arca major erat, quam ut in eodem loco simul posset collocari, statuerunt hanc alteri ligneæ inclusam, ne humor argento noceret, terræ infodere. Verum eodem vespere, antequam ea arca confecta esset, baronis des Adrets milites in conventum irruperunt, prædæque avidi, Fratres Minores ligatis manibus in ecclesiam pertraxerunt, præsentem ibi necem minati, nisi lipsanothecas proderent.
[251] [impietati Calvinistarum subductæ,] Renuentibus illis, & mortem præoptantibus, B. Dalphinæ arca in hæreticorum manus interim venit, atque argenteis laminis spoliata, apertaque & inspecta ab illis est. Fecit tamen ea præda, ut eorumdem in Religiosos furor paululum defervesceret; obtentumque ab illis est, ne, ut eorum quidam volebant, Beatæ ossa cremarentur. Quin etiam, dum impii reliqua in ecclesia conventuque expilarent, illa eorumdem Religiosorum opera vel consilio in civitatem feliciter illata fuere: sancti vero Elzearii lipsana in suis latebris inviolata permanserunt. Tempus, quo hæc facta sunt, non annotavit Borelyus; sed ex ductoris nomine colligere licet, contigisse anno 1562, quo baro des Adrets Sistaricensibus Calvinistis suppetias laturus, prope Aptam aliquamdiu consedisse, & post auditam alterius Calvinistarum ductoris Montbruni cladem inde recessisse legitur apud Cæsarem Nostradamum in Historia Provinciæ parte 7, anno præcitato, aliosque.
[252] [post ea turbulenta tempora denuo publice exponuntur.] Eodem teste Borelyo, prædictæ reliquiæ propter turbulenta tempora non nisi annis vigintiquinque post, Elzearii scilicet e suo latibulo, Dalphinæ vero e civitate Aptensi, reductæ sunt, ac fidelium venerationi denuo expositæ. Lapsu temporis facta etiam theca argentea, seu dimidia statua, cui B. Dalphinæ caput inclusum fuit, & in communi utriusque sacello altari imposita, juxta similem alteram thecam, in qua S. Elzearii caput asservari, supra dixi. Quod ad B. Dalphinæ hermam attinet, Dionysius Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ col. 373 in Modesto de Villa-nova, episcopo Aptensi, hæc ait: Anno MDCXLII, in Dominica Passionis vas argenteum, ad conservandum decentius cranium B. Dalphinæ affabre factum, apud Minoritas Aptenses benedixit. Addo hic, quæ de hodierno reliquiarum S. Elzearii apud Aptenses statu didici ex litteris domini de Brantes canonici thesaurarii ac pœnitentiarii ecclesiæ metropolitæ Avenionensis, quæque ipsemet partim vidit, partim ex epistola reverendi patris Provensal guardiani conventus Minorum Conventualium Aptensium accepit. De visis a se, cum abhinc aliquot annis Aptæ degeret, hæc fere asserit.
[253] [Ejusdem Sancti tumba, ossa, aliæque reliquiæ,] Sancti Elzearii tumba, in qua scilicet olim sepultus jacuit, ex saxo, nec multum ornata, exstat in choro retro princeps altare. Sacellum in ecclesia est, janua lignea, haud dubie securioris custodiæ reliquiarum gratia, in modum sacristiæ occlusum. Altare tabulam pictam non habet; sed loculamentum, in quo oblonga arca est, utriusque Sancti ossa continens, quam propius intueri non potuit, sed argenteis laminis vestitam aiebant. In eodem altari tres dimidiatæ statuæ positæ sunt, quarum media repræsentat S. Elzearium, altera ad cornu Euangelii B. Dalphinam, ac tertia denique ad cornu Epistolæ quamdam S. Margaretam, quam inscitum vulgus amborum ancillam fuisse asserit, ipse vero potius credit aliquam Sanctam, cujus reliquiæ e cœmeteriis Romanis extractæ fuerunt. In eodem sacello exstat arcula, in qua amborum libelli precum asservantur, litteris Gothicis in membranis conscripti, observatque laudatus canonicus, antiphonam Salve in iisdem sic legi: Salve Regina misericordiæ, vitæ dulcedo &c, quo modo hodieque recitant Carthusiani. Addit libellum S. Elzearii magnitudinem unius manus fere æquare; Dalphinæ autem paulo minorem esse. Ostensa quoque ipsi est quædam tunica e rudi tela contexta, crucisque figura ex lana linove insignita, quam B. Dalphina Conjugi suo fecisse narratur.
[254] Ex litteris vero prædicti guardiani Aptensis prælaudatus dominus de Brantes sequentia ad me scripsit. [in ecclesia Fratrum Minorum Aptæ hodieque asservata.] Habent Aptenses Fratres Minores Conventuales testamentum S. Elzearii; ejusdem baltheum, puerique Jesu effigiem, e ligno sculptam, quam sancti Conjuges nocturnis temporibus mediam inter sese in lecto collocare soliti dicuntur. Ipsæ reliquiæ in arca inclusæ sunt, tapete cooperta, & crate ferrea, cujus unam clavem habet supremus senatus Aquensis (Parlement Galli vocant) altera penes consules Aptenses est, ac tertia denique penes Fratres Minores, quorum ecclesia est, in qua eædem reliquiæ quiescunt. Additur denique: Ossa brachii S. Elzearii & sanctæ Dalphinæ servantur in brachio argenteo inaurato, quod B. Petrus Luxemburgicus dono dedit, cujus etiam gentilitium scutum in eodem spectatur. Merito tamen subjicit ibidem dominus de Brantes: Dubito, an non error hic sit; cum in Notitia adjuncta (vide superius num. 242) de solo S. Elzearii, non etiam de S. Dalphinæ, brachio mentio fiat. Postremo in eadem epistola dicitur caput S. Elzearii holosericæ bursæ involutum in capite dimidiatæ statuæ impositum asservari. De eodem in supplicationibus circumferri solito redibit sermo § sequenti; nunc pauca, quæ de ejusdem sancti Confessoris reliquiis alibi cultis novimus, subjiciamus.
[255] Magister J. Raphaël in Vita parte 2, cap. ultimo ad propositum nostrum Gallice sic scribit: [Aliqua sacri capitis portio colitur Ariani,] Multa alia miracula Deus per dicti Sancti patrocinium patravit, quibus excitati cives Aptenses, apud quos corpus ejus quiescit, ejusdem benedictum caput theca concludi & exornari curarunt, quod in ecclesia Fratrum Minorum S. Francisci prædictæ civitatis Aptensis asservatur. Postea vero os menti ejusdem Sancti portatum fuit ad majorem ecclesiam civitatis Arianensis, & ejusdem incolæ magna ipsum devotione colunt, thecamque argenteam, quæ ejusdem caput repræsentet, confici fecerunt. Ita ipse, circa finem seculi XV vel initio XVI scribens. Liberalius loquitur Ferdinandus Ughellus in Italia sacra editionis Romanæ anni 1662, tom. 8, col. 300 in episcopatu Arianensi hæc inquiens: Celebratur item in hac (cathedrali) basilica natalis S. Eleazarii Sobrani, Ariani comitis, Ordinis Tertiarii S. Francisci, die XXVII Septembris… Caput ejusdem Divi una cum uno digito ejusdem in thesauro servatur. Eadem prorsus in iterata auctaque per Nicolaum Coletum ejusdem Operis editione Veneta anni 1721, tom. 8, col. 213 legere est, uti & apud Franciscum Orlendium vol. 3 Orbis sacri ac profani, pag. 1925.
[256] Ego libens illis assentior, aliquam S. Elzearii capitis portionem, puta mentum vel partem ejus, ut Raphaël asserit, [argenteo capiti inserta.] Arianensibus, quorum comes fuerat, concessam fuisse; verum ne id de toto capite, vel majori ejusdem portione, existimem, vetant ea, quæ de ejusdem Sancti reliquiis, Aptæ Juliæ cultis, superius produxi. Nempe hic iterum contigit, quod & de aliorum Sanctorum reliquiis factum esse, sæpe in Opere nostro conquesti sumus, ut portio capitis, quamvis longe minor, caput appellaretur, occasione accepta ex theca sive capite argenteo, cui illa portio inclusa est. De digito nihil habet laudatus Raphaël, nec ego quidquam alibi reperi; nisi aliquando frustra tentatam fuisse unius pollicis ex reliquiis Aptensibus sublationem. Ita sæpe laudatus dominus de Brantes me docuit ex litteris a guardiano Fratrum Minorum Conventualium Aptensium acceptis, in quibus ille aiebat, quemdam illorum Ministrum generalem, dum Apta transibat, pollicem S. Elzearii abstulisse; quod cum a Religiosis, frustra impedire conatis, ad Aptenses consules delatum esset, eumdem Ministrum Aquis-Sextiis apprehensium, ablatumque pollicem cum supplice agmine Aptam reportatum, eaque occasione omnia Sancti ossa recognita fuisse. Hæc tamen quam certa sint, ignoro.
[257] [Si brachium ejusdem ecclesiæ S. Desiderii Avenione] Alias ejusdem Sancti reliquias idem Raphaël in Vita parte 2, cap. 1 attribuit ecclesiæ S. Desiderii Avenione. Postquam enim dixit, S. Elzearii corpus, cum Parisiis Aptam transferretur, & Avenionem pertigisset, ibidem quievisse secundum aliquos in ecclesia S. Francisci, secundum alios vero in ecclesia S. Desiderii, mox subdidit: Cui Papa Clemens VI brachium dicti sacri corporis post ejusdem canonizationem pro singulari munere donavit, & in qua Deus per ejusdem intercessionem multa patrat miracula. Ex dicendis certum est, hodieque exstare Avenione in collegiata & parochiali S. Desiderii ecclesia sacellum S. Elzearii, ejusdemque Officium in eadem quotannis solemniter celebrari. Certum quoque est, si huic ecclesiæ brachium S. Elzearii, postquam is inter Sanctos relatus est, ab aliquo Pontifice umquam donatum fuerit, hoc beneficium alteri attribui debere, quam Clementi VI, qui anno 1352, id est, annis circiter septemdecim ante illius canonizationem vivere desiit. Forsitan in solo numero erraverit Raphaël, volueritque Clementem VII pseudopontificem dicere. Nam Clemens VII, legitimus Romanus Pontifex, ut minimum aliquot annis postquam ea Vita a Raphaële edita erat, ad Pontificatum evectus fuit: at pseudo-pontifice Avenione residente, sacras Elzearii reliquias a Cardinali Anglico Aptæ elevatas fuisse, præcedenti § ostendimus.
[258] [umquam datum fuerit,] Verum ut mentem meam candide eloquar, hæc Raphaëlis assertio mihi admodum suspecta est, cum quod de tam insigni donatione altum apud alios, quos quidem legerim, silentium sit, tum quod nec istæ reliquiæ in ecclesia S. Desiderii superesse, nec ulla earumdem memoria Avenione hodiedum exstare videantur. Frequenter laudatus dominus de Brantes, Avenionensis ecclesiæ metropolitanæ canonicus, thesaurarius & Pœnitentiarius, rerumque, quæ ad Sanctos pertinent, studiosissimus, consultus a me super S. Elzeario, in litteris, pro sua humanitate veterique in Museum nostrum benevolentia ad me datis, minime prætermisit Avenionense ejusdem in ecclesia S. Desiderii sacellum, quæque in altari ibidem visitur, pictam tabulam memorare; sed de reliquiis verbum nullum. In iisdem litteris fassus est, nescire se, cur S. Elzearii Officium in ea ecclesia celebretur; neque aliam suggessit causam, (non tamen affirmate) quam quod alii velint, illius Sancti corpus tempore primæ translationis, e civitate Parisiensi ad Aptensem factæ, in eadem ecclesia repositum fuisse.
[259] Habeo præterea aliam quamdam Notitiam Ms., [videtur ibidem hodiedum non superesse.] quam ab aliquo viro nobili Avenionensi compositam acceptamque idem canonicus de Brantes ad me transmisit. In hac quoque de S. Elzearii sacello in ecclesia S. Desiderii erecto, Officioque in eadem quotannis celebrari solito, mentio fit; sed hujus rei ratio repetitur, non ab ejusdem Sancti reliquiis, de quibus altum ibi silentium est, sed vel a sacro corpore in illa ecclesia olim, ut mox dixi, deposito, vel ab ejusdem canonizatione ibidem celebrata; qua de re § sequenti sermo recurret. Interim quod huc spectat, ex hisce statuendum videtur, nec insignes istas reliquias, nec earumdem memoriam in ipsa civitate Avenionensi superesse; quorsum enim alioquin laudati viri clarissimi receptam in S. Desiderii ecclesia consuetudinem Officii de S. Elzeario recitandi non ab illis potius, quam ab aliis incertis causis repetiissent? Hæc faciunt, ut pro prædicta reliquiarum donatione sine scrupulo admittenda aliquid certius requiram, quam nudum Raphaëlis assertum, quod in donatore certe fallit.
§ XIII. Sancti cultus & solemne festum in civitate Aptensi: vetera & nova ejusdem Officia ecclesiastica ibidem: item cultus & Officia in abbatia S. Victoris prope Massiliam Ariani, Avenione, & in Ordine Seraphico.
[260] [Antiphona & oratio ante reliquias dici solitæ Aptæ,] Quamvis de S. Elzearii cultu multa jam dixerim, non pauca tamen dicenda supersunt, quæ in hunc § servavi. Incipio a veneratione sacris illius reliquiis in ecclesia Aptensi Fratrum Minorum Conventualium dudum exhibita & hodiedum exhiberi solita. Apud Borelyum in calce Vitæ Gallicæ B. Dalphinæ exstat Latina Commemoratio pro sanctis virginibus & conjugibus, Elzeario & Delphina, quæ a ducentis annis coram sacris reliquiis utriusque Sancti recitatur. Vitam autem illam edidit Borelyus anno 1654, atque adeo dicta Commemoratio jam a medio seculo XV ibidem recitata fuerit, si ille tempus recte assignaverit. Sic vero habet:
Cœlestes flores conjugii,
Bonis vernantes seculi,
Elzeari cum Delphina,
Fructus fertis dulcedinis,
Quibus lætantur populi,
Experti dona divina.
Orate pro nobis, Virgines Dei,
Ut digni efficiamur promissionibus Christi.
Oremus. Deus, qui in sanctis virginibus tuis, Elzeario & Delphina, sanctissimæ Matris tuæ virginale conjugium renovasti, concede propitius, ut eorum meritis & precibus colamus puritatem, & ad te, qui puritas es, pervenire mereamur. Per Dominum nostrum Jesum Christum. Amen.
[261] De recentiori sive hodierno S. Elzearii apud Aptenses cultu ex litteris sæpe laudati domini de Brantes hæc præterea didici. [ubi festum ejus solemnissime celebratur.] Festum illius ibidem die XXVII Septembris solemniter & cum cessatione ab opere servili a clero populoque colitur. Eodem die canonici ecclesiæ cathedralis ad Fratrum Minorum ecclesiam se conferunt, Missamque solemnem celebrant. Post hanc, iisdem canonicis comitantibus, instituitur publica supplicatio, in qua S. Elzearii & B. Dalphinæ lipsanothecæ, sive dimidiatæ statuæ argenteæ cum inclusis reliquiis circumferuntur. Umbellam consules Ausoysii, qui vicus est tribus milliaribus seu leucis Apta dissitus, cujus Sanctus baro fuit, ex suo privilegio ferunt. Pone sequitur magistratus Aptensis, ac tandem equestris turba honoris gratia festive exornata (Galli cavalcade appellant) supplex agmen claudit. Illo etiam die de ejusdem Sancti laudibus sermo ad populum habetur. Plura de hoc argumento non accepi, ideoque ad ipsius Officia ecclesiastica recensenda progredior.
[262] [In antiquo Breviario Aptensi hac die] Inter variarum gentium Breviaria, quæ in Museo nostro habemus, duo sunt diœcesis Aptensis, quorum unum, in capite & calce mutilatum, typis editum fuit anno 1532; alterum recentius anno 1664. In priori ad hunc diem XXVII Septembris Officium de Natali illius sub ritu duplici minore præscribitur. Habet hoc novem lectiones, ex quibus sex priores Sancti gesta continent, tres reliquæ sumebantur ex Euangelio Matthæ, Simile est regnum cælorum thesauro abscondito &c; cum Homilia. Reliqua omnia etiam propria sunt, sed quia e Vita passim accepta, rudique stilo composita sunt, omittenda censui, ne sine operæ pretio lectori tædium crearem. Juverit tamen ex iis aliqua recensuisse. Hymnus in primis Vesperis hic est.
[263]
Iste Confessor Domini sacratus, [exstat Officium illius ritus duplicis,]
Carnis repressor & mundani status,
Rite possessor factus est beatus
Regni cælorum.
Qui plus, prudens, humilis, pudicus,
Verbo colludens, Sponsi fit amicus,
Recte concludens, pergit inoblitus
Viam justorum.
Ad sacrum cujus tumulum frequenter
Plasmator suus aspicit clementer,
Meritis hujus abigit potenter
Mala morborum.
Unde nunc chorus ejus in honorem,
Cantus sonorus laudat Creatorem,
Sponsus decorus det ut per amorem
Loca piorum.
Laus Deo trino unique reddatur,
Situ supino tellus quo firmatur,
Poloque bino cælum regiratur
Deo decorum. Amen.
[264] [ex quo] Ad Matutinum vero sequens Hymnus legitur.
Jesu Redemptor omnium,
Perpes Sanctorum gloria,
Dona per Elzearium,
Te frui nos in patria.
Tui sacrati * qui nominis
Memor hora septemplici,
Laudes devoti carminis
Persolvit corde supplici.
Qui rite mundi gaudia
Hujus caduca respuens,
Sanctorum lustrat atria,
In mente Deum continens.
Hujus benigne annue
Juvari nos suffragiis,
Donumque nobis influe
Sacris Viri vestigiis.
Sit, Christi rex piissime,
Tibi, Patri cum Flamine
Honor, decus amplissime
Mundi totius ambitu. Amen.
[265] Accipe denique & Hymnum ad Laudes.
Jesu, corona celsior, [Hymni]
Sanctorum lux & præmium,
In cælis qui sublimior,
Coronas Elzearium.
Da supplicanti cœtui,
Expiari criminibus,
Opus jungas affectui
In hujus Sancti laudibus.
Anni decurso tempore
Trigenique septennio,
Exit mortali corpore,
Junctus cæli collegio.
Hic vana terræ gaudia,
Luxumque carnis horruit,
Inter sponsæ conjugia
Virgo purus emicuit.
Te, Christe rex piissime,
Hic contemplando jugiter,
Sic transformatur intime
In te, quem sitit fortiter.
Virtutum actu continents,
Jejuna membra detulit,
Hic cæli dapes obtinens,
Quas carnis cibo prætulit.
Proinde te, Piissime,
Precamur omnes supplices,
Alme, precibus annue,
In vita secum colloces.
Gloria tibi, Domine,
Gloria Unigenito,
Simplo qui regnas numine
Cum Spiritu Paracleto. Amen.
[266] In utrisque Vesperis ceterisque Horis, præterquam in Sexta sequens Oratio ponitur: [Orationes & antiphona hic recitantur:] Deus, qui B. Elzearium, confessorem tuum, inter cetera virtutum insignia virginali pudicitia in conjugio decorasti; concede propitius, ut cujus sacra solennia celebriter veneramur in terris, ejus beata consortia feliciter consequamur in cælis. Per Dominum. At vero Hora sexta hanc Orationem propriam habet: Deus, qui B. Elzearium, confessorem tuum, præclaritate generis & vitæ sanctitate decorasti; concede propitius, ut, qui ejus sacra solennia celebriter recensemus in terris, ejus beata consortia feliciter consequamur in cælis. Per Dominum. Addo denique antiphonam ad Benedictus, in qua de Sancti reliquiis ac miraculis mentio fit his verbis: Exultet Apta civitas, quam exornat præclaritas felicium membrorum, tantoque privilegio tu dotata religio ecclesiæ Minorum: in te sunt ossa condita, quibus ægris est reddita completio votorum: ad te, Confessor optime, clamant languentes animæ pro venia malorum. Supersedeo pluribus.
[267] In eodem Breviario ad diem XIX Junii colenda præscribebatur Translatio S. Elzearii comitis Ariani, [exstat & Officium de translatione: sed in recentiori] confessoris, ritu semiduplici, sed eodem Officio, de quo mox egi, præter orationem sequentem: Deus, qui te mirabilem super omnia creata ostendis, & per merita Sanctorum tuorum viam tuæ veritatis ad salvandas gentes agnoscere facis, præsta, quæsumus, ut per merita almi confessoris tui Elzearii, cujus reliquiis & miraculis Provincia coruscat, ad gaudia æterna feliciter perducamur. Per. Quæ tamen hic translatio recolatur, an prima scilicet, per quam S. Elzearii corpus e Parisiensi civitate Aptam portatum fuit, an altera anno 1381 intra ecclesiam Fratrum Minorum Aptensium per Cardinalem Anglicum facta, non satis mihi constat. Vide, quæ dixi superius num. 245. Hæc de vetustiori Breviario Aptensi sufficiant; nunc ad recentius, anno 1664 excusum veniamus. Editum hoc est auctoritate illustrissimi domini Modesti de Villeneufve des Arcs, episcopi Aptensis, qui, ut ipsemet in litteris suis Opusculo præfixis testatus est, antiquum ecclesiæ suæ Breviarium mendis purgari & formæ ab Ecclesia Romana præscriptæ restitui jussit, eamque provinciam domino Ponceto de Bermond, in sacra Theologia doctori & ecclesiæ cathedralis Aptensis præposito demandavit.
[268] [unicum dumtaxat Officium de festo natali] In hoc Breviario unicum tantummodo exstat de S. Elzeario Officium ad diem XXVII Septembris ritu duplici, ad normam Romanam, ut cetera, quæ in eodem exstant, compositum. Habet tamen Hymnum pro utrisque Vesperis ac Laudibus, & alterum pro Matutino proprium. Antiphonas item proprias ad Cantica Magnificat & Benedictus, & Orationem. Lectiones 1 Nocturni præscriptæ sunt ex Communi confessoris non Pontificis: Beatus vir, qui inventus est &c; secundi Nocturni lectiones vitam Sancti atque translationem continent; ac in tertio denique Nocturno legitur ex Euangelio Lucæ: Nolite timere pusillus grex &c, cum Homilia venerabilis Bedæ, ex supra dicto communi, secundo loco. Hymnus in utrisque Vesperis ac Laudibus is est.
Festum pudici Conjugis
Sponsi decori lilio,
Verique patris pauperum
Agamus ex præcordiis.
Severiori cingulo,
Continuo cilicii
Rigore carnem macerat,
Inediaque conficit.
Christe, corona virginum,
Qui pascis inter lilia,
Nescire fac nos omnia
Corruptionis vulnera.
Laus & perennis gloria
Patri sit atque Filio,
Sancto simul Paraclito
In sæculorum sæcula. Amen.
[269] [hoc die 27 Septembris præscriptum est: quod etiam fit] Alterum Hymnum, qui in Matutino canitur, similiter accipe.
Colamus Elzearii
Et nomen & insignia
Virtutis admirabilis,
Qua clarus extat posteris.
Ejus sacrati corporis
Ubique pignus emicat,
Clarescit & miraculis,
Dum fertur in Provinciam.
Lapsus puer in Rhodanum
Prodit aquis vestigio
Sicco; recens & mortuæ
Vita puellæ redditur.
Virtus, honor, laus, gloria
Deo Patri & Filio,
Sancto simul Paraclyto
In sempiterna sæcula. Amen.
In eodem Officio tres antiphonæ propriæ sunt. Videlicet antiphona ad Magnificat in primis Vesperis: Ad sponsam virginem hæc absens scripsit castus Comes: In Christi habito vulneribus, ibique me semper invenies. Ad Benedictus: Dum Comitis, Christiana liberalitate insignis, nulli egeno clauduntur horrea, frumenti grana divinitus multiplicantur. In secundis Vesperis ad Magnificat: Hæc moriens verba protulit Elzearius: Intactam dederunt mihi Dalphinam, intactam relinquo. Demum Oratio talis est: Deus, qui S. Elzearium inter cætera virtutum insignia virginali pudicitia in conjugio decorasti, ejus suffragantibus meritis, concede nobis, quæsumus, ut puritatis decore ornati, ad te, qui puritas es, pervenire mereamur. Per Dominum nostrum. Hactenus de civitate Aptensi, ubi Fratres Minores Conventuales, in quorum ecclesia S. Elzearii reliquiæ quiescunt, sine omni dubio festum illius peculiarius celebrant.
[270] Ejusdem Sancti Officium sub ritu duplici etiam exstat in Proprio abbatiæ S. Victoris Massiliensis, [in abbatia S. Victoris Massiliæ; & Ariani,] quod præ manibus habeo, sed mutilum, ut annus impressionis agnosci nequeat. Verisimillimum est, hoc honoris ei ibidem impendi gratæ memoriæ ergo, quod in eodem monasterio sub cura patrui sui Guilielmi de Sabrano, ejus loci abbatis, aliquamdiu puer vixerit, quemadmodum § 2 dictum est. Supra quoque num. 255 vidimus, natale festum ejus hoc die XXVII celebrari in ecclesia cathedrali Ariani, quod Apuliæ oppidum est, cujus Sanctus ipse, dum viveret, comes fuit; & ubi ejusdem pars capitis, seu mentum, argenteæ thecæ inclusum religiose asservatur. Ad ejusdem cultum ibidem pertinent, quæ Fabius Barberius in Episcopis Arianensibus paucis memoravit. Pagina 48 de Nicolao Hippolito, episcopo Arianensi, quem circa annum 1510 sedisse statuit, hæc ait.
[271] Funditus ædificavit anteriorem partem ejusdem templi (cathedralis) plateam versus, [ubi etiam alia exstant] ubi collocandam mandavit non solum statuam S. Othonis, Arianensium protectoris, verum etiam simulachrum S. Elisearii, olim comitis ejusdem civitatis; quam ob rem præcepit quoque, ut sub unaquaque illorum lapidea effigie duo versus annotarentur, sicut in præsentia leguntur… Sub S. Elisearii sic legitur:
Hujus erat dominus quondam Elisearius urbis,
Qui meruit dici Sanctus in urbe sacer.
Ibidem pag. 62 indicat, in eadem ecclesia capellam S. Elisearii, ejusdem civitatis comitis exstare. Insuper pag. 3 præmiserat miracula quædam, sic scribens: De quo quidem incendio (die XXIII Februarii anni MDXC, ut dixerat, in prælaudata ecclesia exorto) plura ego scripsi in eodem secundo tractatu de Vita & patrocinio S. Othonis, ubi a me quamplurima narrantur, quæ miraculose contigerunt circa quandam sacrosanctam tabellam beatissimæ Mariæ Virginis cum imaginibus SS. Othonis protectoris, atque Elisearii ejusdem civitatis comitis, jam contactam ab igne non exiguo temporis spatio, atque minime tunc combustam.
[272] Quam ob rem hoc nostro ævo singularum hebdomadarum Sabbato post Vesperas reverendi domini canonici processionaliter adeunt locum thesaurariæ, [ejusdem cultus monumenta.] ubi dicta miraculosa tabella extat, jam psallentes, Salve Regina, Mater Misericordiæ &c, pro gratiarum actione ob liberatam cunctam cathedralem a dicto incendio; in quo sane quædam alia miracula acciderunt, præsertim circa lampadem, accensam ante illam tabellam, quæ, adhuc combusto ejus tenui funiculo, visa est permansisse in aëre, atque præterea illuminata quatuor dies ac totidem noctes absque novi olei infusione, quod pro ejus pabulo naturali ordine indigere videbatur. Pleraque alia in nuper citato Tractatu scribuntur, quæ spero benigno lectori non minorem oblectationem, quam ob raros eventus admirationem fore allatura. Hactenus Barberius, cujus laudatum Tractatum non habemus, quem etiam desiderarunt Majores mei, dum ad diem XXIII Martii Acta S. Othonis solitarii illustrarunt, ut ibidem videri potest in Appendice pag. 46. * Plura igitur de his edicere nequeo.
[273] [Officio solemni etiam colitur Avenione] Obscura prorsus est causa, ob quam Avenione in ecclesia S. Desiderii specialiter honoretur: nam & hic sacellum proprium habet, & Officio ecclesiastico celebratur. Juverit pauca sæpe laudati amici nostri domini de Brantes verba ex litteris de hoc argumento ad me datis hic retulisse. Quod ad Avenionem attinet, id unum edicere possum, inquit, Officium S. Elzearii in collegiata & parochiali ecclesia S. Desiderii die XXVII Septembris solemniter celebrari, in eademque exstare sacellum, illius nomine sacrum, ubi in altaris tabula picta ipse & S. Dalphina exhibentur, ambo in genua procumbentes, atque in eorum medio sanctissima Virgo Dei Mater, puerum Jesum gestans. Nescio, quorsum illa solemnitas. Si Raphaëli in Vita S. Elzearii tuto credi posset, quod de ejusdem Sancti brachio dictæ ecclesiæ donato affirmat, non alia inquirenda ratio esset; verum vide dicta superius num. 257 & seqq.. Vir nobilis Avenionensis in Notitia Ms., quam, suppresso ejusdem nomine, a domino de Brantes accepi, geminam ejus rei causam assignare videtur. Nam primo ait, ex pia traditione haberi, S. Elzearii corpus in translatione, Parisiis Aptam instituta, diebus quadraginta quievisse in ecclesia S. Desiderii, in qua divina sua Officia tunc peragebant, ut asserit, Fratres Minores, donec eorumdem ecclesia, qua nunc utuntur, perfecta esset.
[274] [in ecclesia collegiata & parochiali S. Desiderii,] Altera causa, ex traditione pariter allegata, ea est, quod Elzearii canonizatio in illa S. Desiderii ecclesia celebrata fuisse dicatur. Propterea (inquit Gallice) S. Elzearii festum magna cum solemnitate in collegiata ac parochiali ecclesia S. Desiderii quotannis celebratur. Quin etiam sacellum in ea est ipsi dicatum, quod capitulum abhinc aliquot annis concessit domino Claudio marchioni de Calviere, ejusque conjugi Antoniæ d'Albon in locum sepulturæ. Inficiari nequeo, sancti Comitis corpus, dum ex urbe Parisiensi ad Aptensem civitatem transferretur, & Avenionem advectum esset, in prædicta ecclesia quievisse; idque eo magis verisimile fieret, si constaret, Fratres Minores Avenionenses, ad quorum ecclesiam Aptensem tumulandum ex testamento ferebatur, eodem tempore in eadem S. Desiderii ecclesia divina tunc peregisse. Nec tamen necesse est, tam diuturnam ibidem sacri corporis moram facere, quæ aliunde non est verisimilis. Raphaël in Vita Gallica parte 2, cap. 1 scribit quidem, venerabile illud pignus secundum aliquos historicos in ecclesia S. Francisci, secundum alios in S. Desiderii depositum tunc fuisse, sed simul asserit, postridie, quam illuc allatum esset, Aptam versus portatum esse.
[275] [ubi sacellum quoque habet; incertum, qua de causa.] Sebastianus Castrucci in Historia civitatis Avenionensis & comitatus Venascini tom. 1, cap. 9 de Elzearii canonizatione ibidem facta consentit verbis, quæ ex Italicis Latine subjungo. In hac (S. Desiderii) ecclesia solemniter canonizatus fuit S. Elzearius de Sabrano, comes Ariani, S. Delphina virgine, ipsius Sancti conjuge, præsente. Ex his verbum nullum verum est; quia non Avenione, sed Romæ Elzearius inter Sanctos ab Urbano V Pontifice relatus est anno 1369, & tunc temporis B. Dalphina mortem dudum obierat. Minus a verisimilitudine abesset, si quis diceret, S. Elzearii canonizationem ex bulla Gregorii XI, qui Urbano proxime successit, in prædicta ecclesia promulgatam, primamve ejusdem canonizationis solemnitatem in eadem celebratam fuisse. Hoc ipsum tamen nequeo confirmare; neque ulla mihi occurrit ratio, cur isthæc ecclesia ad eam rem præ ceteris electa fuisse videri possit, nisi quod Sancti corpus tempore translationis suæ in eadem quievisse dicatur. Malo itaque cum laudato domino de Brantes causam tum sacelli erecti tum introductæ consuetudinis recitandi Officii nescire, quam unam ex allegatis aliamve divinare.
[276] In hujus Commentarii § 1 vidimus, S. Elzearium in Martyrologiis Ordinis Seraphici velut Tertiarium inscriptum esse. [In Ordine Seraphico colebatur olim 28 Septembris,] Eadem de causa illius annua memoria in eodem Ordine dudum acta fuit, & hodiedum agitur. Ad manum mihi sunt varia Fratrum Minorum cum Officia propria, tum Directoria, ut vocant, seculo XVII typis excusa, in quibus festum ejus natale die XXVIII Septembris Officio ritus semiduplicis tantum præscribitur ex Communi confessoris non pontificis, cum Oratione ex eodem communi, Deus, qui nos &c., & lectionibus secundi Nocturni propriis, tertii vero ex Euangelio, Nolite timere pusillus grex &c. Dilati in diem XXVIII Officii sine dubio non alia fuerit ratio, quam quod dies XXVII impedita esset ejusdem ritus Officio SS. Cosmæ & Damiani martyrum. Sub ejusdem seculi finem vel sequentis initium, novum editum Breviarium est cum Officiis propriis Sanctorum trium Ordinum S. Francisci, ab Innocentio XII Romano Pontifice approbatum, in eoque S. Elzearii cultus incrementum cepit.
[277] Nam in primis festum illius natale ad ritum duplicis majoris elevatum fuit, [nunc autem 27 ejusdem mensis,] & ad proprium suum diem XXVII Septembris repositum. Lectiones primi Nocturni assignatæ ex libro Ecclesiastici, Beatus vir; secundi & tertii, ut supra; Oratio vero propria, eadem, quam ex vetustiori Officio Aptensi supra num. 266 primo loco recitavi. Addita est & altera ejusdem Sancti memoria ad diem XVIII Junii, quo ipsius translatio Officio duplicis minoris recolitur. Officium idem est, quod in die natali, præterquam quod pro primo Nocturno lectiones ex Scriptura occurrente desumantur. Verisimile est, hoc cultus augmentum factum esse vi decreti capituli generalis, de quo in Rubricis particularibus novi illius Breviarii lego sequentia. Cum expositum fuerit sacræ Rit. Congregationi, in ultimo capitulo generali Ordinis Fratrum Minorum S. Francisci de Observantia, Romæ anno MDCLXXXVIII celebrato, conditum fuisse statutum, quod asseritur reperiri inter Constitutiones impressas ipsiusmet capituli, sub titulo: Pro Tertiariis et Cordigeris, num. 48, hujusmodi tenoris, videlicet.
[278] Ex instantia trium statuum Tertii Ordinis, obedientiæ nostræ ac directioni subjectorum, [& 18 Junii, a Tertiariis autem colitur natalis cum Octava.] statuitur, ut, sicut ipsi omnia Officia Sanctorum & Beatorum Primi Ordinis recitant, eorumque solemnitates sub eo celebrant ritu, sub quo celebrantur a nobis; ita nos, obtenta prius a Sac. Rit. Congreg. hujus decreti approbatione, Officia Sanctorum & Beatorum sui Ordinis, sub ritu apud præmemoratum Directorium trium Ordinum relato, & inter ipsos consueto, facere & recitare teneamur. Cumque P. Fr. Franciscus Diaz a S. Bonaventura, præfati Ordinis definitor generalis, ac Sac. Rit. Congreg. & Indicis consultor, de consensu patris procuratoris generalis ejusdem Ordinis humillime supplicaverit huic sacræ Congregationi pro approbatione statuti prædicti, ab eadem huc usque minime obtenta; eadem sacra Congregatio ad relationem Eminentissimi & reverendissimi D. Card. Judice prædictum statutum benigne approbavit. Die XXVII Martii MDCXCIV. &c. In tertio tamen Ordine S. Elzearii festum natale colitur cum Octava.
[Annotata]
* l. sacri
VITA
Auctore anonymo,
Ex Bodecensis cœnobii, Ordinis Regularium S. Augustini,
Passionali pergameno Ms. insigni mensis Septembris, collato cum Ms.
Bernardi Rottendorffii.
Elzearius de Sabrano, baro Ausoysii & comes Ariani, Parisiis in Francia (S.)
BHL Number: 2523, 2522
S. Anonymo.
VETUS CAPITUM PARTITIO.
Caput I. Incipit Vita S. Elzearii, confessoris,
comitis Ariani, quæ est V Calendas Octobris.
II. Quomodo virgini Dalphinæ copulatur in
perpetuo celibatu.
III. Qualiter quatuor vicibus raptus fuit, &
primo in loco de Saltu in festo Assumptionis.
IV. Qualiter secundo fuit raptus in civitate Aquensi.
V. Qualiter tertio fuit raptus.
VI. Qualiter quarto fuit raptus in castro Ausoysii.
VII. De revelato statu ipsius quatuor sanctis
personis.
VIII. De regimine suo & suæ familiæ.
IX. De ejus misericordia ad pauperes leprosos,
& alios infirmos.
X. De patientia ejus; quomodo factus est comes,
& quod justitiam cum misericordia ministrabat.
XI. Qualiter factus novus miles, & captus *,
& quomodo cum sua sponsa votum virginitatis
fecit.
XII. Quomodo factus magister ducis Calabriæ,
& quomodo mundas manus tenuit a munere, &
extitit pauperum advocatus.
XIII. De ejus fide & humilitate, & quomodo
Christus dedit sibi * disciplinam.
XIV. De ejus felici transitu ex hoc mundo.
[Annotata]
* raptus
* i. e. ei
CAPUT I.
Illustres Sancti natales: pia pueritia & adolescentia:
conjugium cum B. Dalphina, & virginitas in eo servata: insignis
ecstasis.
Cap. I
[Arianensibus comitibus natus, mox a matre,] Temporibus istis a novissimis, in quibus tenebræ vitiorum erant super faciem abyssi, quæ vitam mortalium multipliciter deformabant, missus est a Deo vir mirandæ virtutis & gratiæ, Elzearius comes Ariani, de regione Provinciæ b oriundus, clarus & nobilis genere, sed clarior & nobilior sanctitate; cujus vita non debet silentio tegi; quomodo a divina clementia & virtute tam benigniter præventus extitit & abunde, ut jam videretur, cum adhuc infra materna viscera teneretur, divinam gratiam recepisse. Cujus pater Ermongaus de Sabrano c, vir insignis & potens, qui longa nobilium serie, terrarumque plurium dominatu famosus, ab omnibus honorabatur & colebatur. Mater vero Lauduna Albe, quæ cum claritate sanguinis, cum gratia conversationis accepta, ab Elzeario & Alicia d, parentibus viri sui illustribus, Bona comitissa appropriato nomine vocabatur. Ipsa vero Lauduna, mater Viri sancti, nobilis, Catholica & devota, cum esset de prælibato Elzeario fœcundata, sensit plus solito mentaliter immutationem & fortem, quæ ipsius animam ad sancta desideria & pietatis opera inflammabat.
[2] Nam cum pro humana recreatione aliquando extra castrum de Ausoisio e iret ad spatium, [quæ ipso gravida, ad pietatem multum affecta fuerat,] aliis de familia in mundanis verbis & solatiis occupatis, ipsa seorsum cum quadam nobili domina Garsenda Alphanti, quæ multum erat spiritualis & excellentis devotionis, atque divinis revelationibus illustrata f, sua habebat colloquia: & sic ad vitanda verba otiosa & vana, a præfata domina Garsenda sanctæ informationis quærebat eloquia. Cui & suum cor aperiens, inquiebat, quod mundus & ea, quæ mundi sunt, sibi multum erant insipida, in tantum, ut, si viri lege foret soluta, disponebat * totaliter mundum relinquere, & se divino servitio mancipare; & quod spiritus interior ipsam ad hoc sæpissime & quasi continue stimulabat. De quo dicta domina Garsenda non modicum mirabatur, & quamplurimum lætabatur; quia sic eam videbat noviter in melius permutatam, ex quo dicebat, ipsam specialem unctionem sancti Spiritus recepisse.
[3] Confessor etiam suus, Frater Joannes Juliani de Ordine Fratrum Minorum, [Deo pie offertur.] frater magnæ utique puritatis, vita & moribus vir perfectus g, atque divina sapientia illustratus, de ea aliquando referebat, quod ad amorem divinum & mundi contemptum, atque ad quæcumque opera virtuosa sanctum ac firmum propositum plus solito ipsam inveniebat noviter inflammatam. Et ideo cum admiratione maxima, quasi prophetando, dicebat: Si vixerit diu hæc mulier, magna per ipsum operabitur Altissimus, vel aliquid magni erit sui uteri fructus. Cum autem pariendi tempus venisset, felix mater feliciorem primogenitum peperit Filium h, quem hora eadem cum ferventi devotione & gratiarum actione obtulit Deo, dicens: Domine Deus, ad cujus imperium cunctæ prodeunt creaturæ, gratias tibi ago de isto Filio, per tuam clementiam mihi dato, & te humiliter deprecor, ut ipsum in tuum servum accipias, & super eum gratiam tuæ benedictionis infundas. Si vero ipsum prævides futurum tuæ voluntatis rebellem, dum sancto baptismate fuerit candidatus, ipsum sine mora recipias ab hoc mundo i: melius enim est, ut innocens & sine propriis meritis tecum vivat, & moriatur mundo, quam si in hac mortali vita tuam offenderet Majestatem.
[4] Et ut Deus hoc sacrificium se recepisse in odorem suavitatis ostenderet, [Ab infantia misericordia in pauperes, aliisque virtutibus] tantam pietatis gratiam in ipsis cunabulis cordi Infantis infudit, quod, antequam suæ ætatis annum tertium complevisset, ad Christi pauperes ejus viscera mirabiliter movebantur. Nam cum portaretur brachiis baiularum, sæpe in porta castri de Ausoisio ipsos Christi pauperes oculo prospiciens compassivo, nisi prius eis fieret eleemosyna, minime transire volebat, quinimo sine quiete amare deflebat. Et ideo nutrices ipsius vel pro pane redibant, aut secum portabant; & tunc, facta eleemosyna, Infans lætus & gaudens transibat. Cum vero ætatis suæ annum quintum complevisset, omnia, quæ in ludis infantilibus acquirebat, & quæ aliter habere poterat, Christi pauperibus erogabat, & infantes & pueros, cum quibus interdum sua faciebat solatia, maxime pauperes, faciebat secum ad prandium invitari.
[5] [pollet; apud patruum abbatem Massiliensem educatur.] Erat autem Infans iste & puer sic pius & misericors ad Christi pauperes, ita humilis, gratus & benignus ad omnes, dulcis, mansuetus & timoratus, & obediens suo magistro, placidus & rarus in verbis, maturus in moribus & quietus, vultu hilaris & jucundus, excellenter honestus, formosus corpore & qualitatis sanguineæ, liberalis & mitis, & quantum illa ætas patiebatur, providus & discretus, ac cælestibus donis præventus; ut manifeste in eo apparerent certa & vera indicia, qualis esset & quantæ sanctitatis futurus. In hoc autem ipse nutriebatur sub cura & regimine Guilhelmi de Sabrano patrui sui, abbatis Marsiliæ k; & sicut crescebat ætate, ita proficiebat in divina sapientia & gratia coram Deo & hominibus. Tantum enim in illa tenera ætate erat accensus zelo fidei, quod, ut dicebat cuidam monacho, devoto & honesto de familia dicti abbatis, quod multum affectabat ire ad partes infidelium, & ibi in confessione Christi finire martyrio dies suos, de quibus præfatus monachus admirans valde nova ex hac * devotione in suæ mentis secreto accendebatur l.
II.
[6] Factum est autem per divinam providentiam, quæ cuncta cum sapientia ordinat, [Uxorem ducit B. Dalphinam,] & cum suavitate disponit, quod Puer iste puritatis angelicæ & innocentiæ columbinæ, cum decem esset annorum, de mandato serenissimi principis Caroli secundi, Jerusalem & Siciliæ regis m, atque in ejus præsentia, virginem Dalphinam annorum duodecim nobilem, sibi moribus non disparem, non mediocriter in Christi amore fundatam & in divino amore nimium accensam, non sine magno mysterio in civitate Marsiliæ sibi in conjugem copulavit. Et post tres annos in castro Poderii Michaëlis n in festo B. Agathæ virginis fuit ipsorum conjugium in facie Ecclesiæ, ut moris est, solenniter & publice celebratum o. Post cujus solennitatem quarto die virgo Dalphina ducitur solenniter ad suum Sponsum in loco de Ausoisio, ut habitaret cum eo. Et facto noctis silentio, cum pervenisset ad secreta cubilis, incepit virgo prædicta sui cordis arcanum ejus Sponso virgini revelare. Cui inter alia dixit: Ego ad statum conjugalem tracta a parentibus, invita veni; quia thesaurum virginitatis, mihi a Domino inspiratum, servare proposui & propono.
[7] [a qua ad servandam virginitatem inducitur.] Cumque Juvenis, adhuc ignorans divinum consilium, in corde suo talem virginitatem servare nondum proponeret, nihilominus, ut erat totus placidus & benignus, ipsam gratanter audivit, & divino timore correptus, tota illa nocte ipsam non tetigit, nec verbum inhonestum sibi dixit. Ipsa vero duxit illam totam noctem insomnem cum lacrymis & suspiriis orans, & flexis genibus virginitatem suam custodiendam Domino commendabat. Noctibus vero sequentibus, statim cum erat in secreto thalamo, prudens puella ipsum præveniebat verbis castis, honestis atque devotis, ut clarius patet in Vita ipsius sanctæ virginis Dalphinæ p. Sic igitur uterque virgo permansit q. Cum autem felix Puer adhuc cum supradicto abbate moram traheret, a carnali familia carnaliter & viliter ad opera carnis illicita inducebatur. Ipse vero, qui viriliter & firmiter in corde suo impresserat potius mortem incurrere corporalem, quam Deum mortaliter offendere, suam & consortis virginitatem celando, taliter respondebat: Habeo, inquiens, consortem gratam & pulchram, ut est vobis omnibus manifestum; & ideo sufficit mihi.
III.
[8] Eodem autem anno majorem Quadragesimam per integrum jejunavit, [Carnem suam castigat: in festo Assumptionis B. M. V.] & quandam cordulam, crebris nodorum scopulanosam r, subtus ad carnem ferens, ea fortiter se cingebat; quæ carnem ipsius teneram castigans, sanguinem & vulnera educebat: ex quo fuit totus effectus pallidus & in facie alteratus. Postquam vero ad annum quintum decimum suæ pervenit ætatis, erat hic Juvenis sanctus quodam semel in loco de Saltu s in festo Assumptionis Virginis gloriosæ cum dicto domino abbate, quia ibi Missa nova celebrabatur, & quidam nobilis ad novam militiam promovebatur t. Illa nocte illius sacræ solennitatis Sanctus iste fuit in Matutino in ecclesia, & mane ejusdem festi, confessione prævia, sumpsit devote Eucharistiæ Sacramentum; & hoc, ut cum Matre gratiæ nocte & die sursum corde cælos ascenderet, & ut ad visitationem divinam, de proximo venturam, suam animam præpararet. Instante vero hora prandii, Juvenis sanus & temperatus, qui suo avunculo assistere & servire debebat, ut erat virtuosis moribus adornatus, nihil prius, licet pulsatus, voluit surgere u.
[9] Post prandium autem in mensa positus, postquam aliquid sumeret vel cibum degustaret x, [raptus in ecstasim,] subito venit super eum Spiritus gratiæ, qui cor suum vehementer inflammavit cum magna dulcedine ac suavitate divini amoris. Et fuit tanta vis illius interioris ardoris & flammæ, quod abscondi non valuit: nam totus fuit exterius alteratus y, & in toto corpore calefactus, atque in facie rubore perfusus. Quod advertentes ejus sodales, & de ipso curam habentes, æstimaverunt, ipsum febricitari; & extrahentes ipsum de mensa, ducunt ad cameram, ut quiescat. Cunctis autem recedentibus, prostratus ad terram, orationi se dedit, prout sibi spiritus interior suggerebat. Ubi tantam divini amoris sensit flammam, quod totam ipsius animam liquefacere faciebat, & in Deum totaliter transformabat. Et tunc ostendit sibi Deus hujus vitæ caducæ brevitatem, & qualiter iste mundus etiam divinorum consideratione bonorum est merito contemnendus; & tantum concepit ibi omnium rerum & bonorum temporalium contemptum, ut, si omnia hujus mundi ornamenta, sive castra, & quæque alia pretiosa sibi darentur, nihil horum acciperet, sed contemneret velut lutum; quia solum Deum tunc vehementissime sitiebat.
[10] Videbat etiam clarissime, cum quanta misericordia & benignitate Deus ipsum præservaverat usque ad illum diem, [a Deo mirabiliter illustratur, & ad contemptum mundi] ne cecidisset in peccatis multis, & quomodo fuit per Deum in virginitate singulariter custoditus. Et ideo tunc ibidem proposuit firmiter in corde suo nunquam de hærede nec de hæreditate curare, sed perpetuo virginitatem servare, ad quam multum eum induxerat sua sponsa; & qualiter solum Deo placere posset, incepit fortiter cogitare. Et factus in tali meditatione, & in tali amoris incendio, incepit ex cordis visceribus Deum rogare, ut sibi dignaretur ostium aperire, & viam ostendere, per quam vellet eum vivere in hoc mundo. Nam relinquere omnia ista temporalia, & fugere ad aliqua loca deserta, ubi a nemine cognitus, sub sola spe & divinæ prætectionis confidentia Dei servitio se totaliter dedicaret, tunc nimium affectabat. Et post ipsam supplicationem inspirabatur sibi in mente, quasi si una persona sibi loqueretur in corde, quod non dimitteret statum suum, nec se absentaret, nec dimitteret bona temporalia, quæ habebat, nec de seipso exterius faceret mutationem.
[11] [& servandam virginitatem accenditur:] Et cum ipse tali responderet inspirationi & locutioni mentali, & * propter suam fragilitatem non posset in ardore divini amoris sic vivere, nec perseverare, tunc inspiratio loquebatur sibi dicens: Scio, quantum potes; & quod tu non poteris operari, ego faciam, & supplebo: & quod in virginitate perseveraret, illa inspiratio sibi fortiter suggessit. Post istum autem raptum mirabilem & divinam visitationem ita fuit in anima divino munere consecratus, quod ex tunc non sensit aliquem appetitum ad bona temporalia, nec ad mundanos honores, nec de hærede amplius cogitavit; sed voluntas sua in his omnibus extitit mortua & sepulta, nec ex tunc mortis judicium formidavit; imo in quocumque loco & tempore Deus sibi vellet inferre, erat paratus accipere. Fuit etiam in servanda virginitate mentis & corporis absque alio voto valde confirmatus; imo, quod plus est admirandum & venerandum, quam imitandum, quandocumque cum sua sponsa habitabat & propinquior sibi erat, magis de sua virginitate & puritate se securum sentiebat.
[12] [deinde cum conjuge sua pergit castissime vivere.] Et sic habitando simul non dividebant domum, nec thalamum, nec lectum, ut * videbatur sibi, nec sentiebat, quod virgo Dalphina uxor sua existeret, quantum ad aliquem actum carnalem. Et hoc idem virgo Dalphina de seipsa dicebat: & ideo ipsum Nutritorem bonorum, quæ in ea Deus posuerat, & Patrem suæ animæ atque virginitatis Custodem communiter appellabat. Magna sunt ista & alias inaudita. Fuit insuper post istum raptum contra carnis tentationem in tantum a divina adjutus gratia, quod quasi erat mortuus in eisdem, nec ab aliquo fuit umquam cognitum in eo signum aliquod alicujus carnalis tentationis z. Et quod plus est, quando in somnis sibi illusio de talibus accidebat, dormiendo fortiter resistebat; & sic ejus nobilis spiritus, circa ipsius cor semper vigil in acie paratus, thesaurum virginitatis custodiebat & viriliter defendebat; sicut aliquando aliquibus de suis secretis confessoribus hoc & præcedentem visionem processu temporis revelavit.
ANNOTATA.
a Apud Surium legitur hisce: sed cum ipse primigeniam phrasim passim mutaverit, nihil inde haberi potest pro ætate biographi, quem verisimiliter eodem seculo, quo S. Elzearius floruit, vixisse & fide dignissimum esse, ostendi in Commentario prævio § 1.
b Indigenis Provence, in Gallia Narbonensi.
c In Ms., quod edo, manifesto vitio tum hic, tum postea semper legitur de Sabarno, quod correxi. De Sabrano etiam habent Surius, aliique, atque ita legi debere, extra dubium est. De hac illustri familia, uti & de S. Elzearii avo, avia & matre, ceterisque huc spectantibus consule Commentarium prævium § 2.
d Ab aliis Cæcilia de Agulto appellatur. Adi Commentarium mox citatum num. 28.
e Ausoysium, Gallice Ansouis, castrum cum titulo baroniæ erat familiæ Sabranæ, sanctoque Elzeario e paterna hereditate postea obvenit. Superest vicus ille cum eodem nomine in Provincia Gallica tribus milliaribus sive leucis Apta Julia dissitus. Vide Commentarium prævium num. 26 & alibi.
f De hac matrona, genere ac pietate illustri, mentio in Vita sæpe recurret. Interim vide dicta in Commentario prævio num. 41 & sequenti.
g Fuit hic postea S. Elzeario ac verisimilius etiam B. Dalphinæ a sacris confessionibus, ut liquet ex num. 61 Vitæ, quam edimus.
h Nempe S. Elzearium, cujus nativitatem anno 1285 vel 1286 illigandam esse, dixi in Commentario num. 36 & sequenti. Ibidem num. 34 & 35 etiam ostendi, locum ipsi natalem verisimilius fuisse castrum de Robians, non Ausoysium. Denique num. 32 & 33 lectorem monui de turpi errore, ex quo, qui Collectionem Surii de Vitis Sanctorum anno 1618 Coloniæ Agrippinæ recuderunt, in margine annotarunt sequentia, Patria ejus (S. Elzearii) est Arianum, Galliæ Narbonensis urbs, quæ vulgo Arange, sive Orange, Latine Arauisio dicitur, ut habet Abraham Ortel. in Thes. geograph.
i Quæ hic sequuntur usque ad finem numeri, addita sunt in margine manu Papebrochii ex Ms. Bernardi Rottendorffii, cum quo apographum nostrum contulit. Legebantur etiam in Ms., quo Surius usus est.
k Adi Commentarium prævium num. 29 & 42.
l In Summario processus, quem biographo præluxisse omnino credo, de ordine rerum, in eodem processu examinatarum, conformiter ad prædicta hæc habentur: Primo agitur de genealogia ac ipsius infantia, piis operibus, & quod tunc de Deo & divinis servitiis cogitabat; verum testimonia in eodem Summario tam compendiose & obscure memorantur, ut nihil hic ex illis colligi queat.
m Fuit hic Caroli comitis Andegavensis, & ejus nominis I regis Neapolis & Siciliæ, atque Beatricis, Provinciæ & Forcalquerii comitissæ filius, qui patri suo, anno 1285 vita functo, successit, annoque 1309 obiit.
n Alias Podium-Michaëlis dicitur, Gallice Puy-Michel, cujus domina erat B. Dalphina, parentum suorum, qui jam tunc obierant, unica heres. Situm loci dedi in Commentario prævio num. 44.
o Ne Annotata nimium accumulem, vide, quæ de hisce omnibus satis prolixe disserui toto § 3.
p Adi Commentarium num. 13 & duobus sequentibus.
q Pios ac felices B. Dalphinæ in virginitate suo Conjugi persuadenda conatus pluribus expositos habes in eodem Commentario § 4.
r Hanc vocem barbaram Surius non male exposuit per nodosam. Porro ista e processu hausta esse a biographo, colligo ex ejusdem Summario, in quo legitur: Super IX articulo, qui incipit, Item quod tunc adveniente Quadragesima, prima testis, videlicet domina Dalphina fol. CX, pagina prima ultra medium deponit, dicens, quod primum credit esse verum. De secundo deponit de auditu ab ipso E.; id est, Elzeario. Item septima testis, videlicet domina Alasacia, fol. CXLIX, pagina prima in fine, deponit, dicens, quod verum est, quod in articulo continetur, quantum ad cordulam supradictam. Raphaël in Vita parte 1, cap. 7 scribit, chordulam hanc e cannabe, multisnodis asperam, rogante Sancto, factam fuisse a religiosa Catharina de Podio-Michaëlis, moniali parthenonis S. Catharinæ de Sourbs, diœcesis Regensis, quam sororem notham B. Dalphinæ fuisse asserit, atque ego eamdem esse suspicor cum Alasacia, cujus mentio plus semel redibit in hac Vita. Addit Raphaël, prædictam sanctimonialem, cum ex Sancti macie adverteret id, quod res erat, minatam ei esse, sese parentes illius admonituram, nisi chordulam deponeret; & illum quidem tunc obtemperasse, sed pro chordula induisse cilicium. Eadem refert Borelyus lib. 1, cap. 3, ex testimonio, ut asserit, Bertrandæ Bartholomææ; sed Catharinam illam B. Dalphinæ cognatam fuisse ait, & pro chordula ponit cingulum e seta equina multum nodosum.
s Baudrandus in Lexico hæc habet: Saltum (Gallice) Sault, castrum Galliæ in Provincia, comitatus ampli caput intra montes in limite Delphinatus & comitatus Vindascini, septem leucis distans a Carpentoracte in Ortum, & quatuor ab Apta Julia in Septentrionem; & ab eo tractus adjacens dictus fuit etiam Saltum & Saltuosa regiuncula, le Comte de Sault vulgo, teste Antonio Pineto. De eodem pluribus agit Boucheus in Chorographia Provinciæ, ubi illum inter minora comitatus Provinciæ feuda recensens, scribit, illum, antequam ad comitatus titulum evectus esset, proprio suo supremo dynastæ paruisse, fuisseque familiæ d' Agulto, ex qua Cæciliam, S. Elzearii matrem, ortam esse diximus. Hinc etiam in Vita mox sequitur, dominum Saltus fuisse ejusdem Sancti avunculum.
t Surius hæc recte sic exposuit: Ibi enim primitias seu primum sacrificium quidam faciebat, & nobilis quidam equestri ordine & dignitate donabatur.
u Sumere videtur hic rectius habuisse Ms. Surii, qui hæc stilo suo ita interpretatus est: Sub prandii horam sanus & incolumis, cum suo patruo ad mensam servire deberet, ut erat bonis moribus civiliter admodum instructus, nihil, quamvis admonitus, cibi sumere voluit. Malo tamen cum Ms. nostro pro voce patruo retinere avunculo; videtur enim hic indicari loci Saltus dynasta, dominus de Agulto, matris S. Elzearii frater.
x Hæc etiam recte sic reddidit Surius: A prandio (avunculi scilicet) sedens ad mensam, cum cibum degustasset &c.
y Id, est, immutatus, vel turbatus, a Gallico altere.
z Ad hoc tempus referendum existimo, quod in Summario processus canonizationis illius legitur: Super XII articulo, qui incipit: Item post dictam (forte ecstasim) prima testis, videlicet domina Dalphina (conjux illius) deponit fol. CXII, pagina 2 ultra medium, dicens, quod non percepit in eo signum temptationis carnalis. Lectu etiam digna sunt, quæ in Commentario prævio num. 88 ex Summario processus B. Dalphinæ recitavi.
* disponeset
* l. hoc
* l. quod
* l. utque
CAPUT II.
Aliæ Sancti ecstases, & ejusdem virginitas aliis divinitus revelata.
IV.
[Noctu orans, Deique bonitatem] Habebat de more sanctus & felix Juvenis post dictum raptum, quod in omni nocte, priusquam in lecto se poneret ad dormiendum, prolixe orabat, & interdum in meditationibus & contemplationibus elevatus stabat per magnam partem noctis & aliquando usque ad diem. Hunc vero modum, quando erat cum sua sponsa virgine magis regulariter observabat, a qua, sicut a ceteris gentibus a, non sibi cavebat. Interdum vero media nocte, sumpto somno, surgebat. Unde, cum esset annorum decem & septem, morabatur aliquando cum liberis regis Caroli b, & quadam nocte post diem Sabbathi in civitate Aquensi & in palatio dicti regis existens, in media nocte, ceteris dormientibus, ipse de lecto solus surrexit, & ingrediens in aula, in qua nullus jacebat, posuitque se super fenestram, & flexis genibus orans; subito venit sibi tanta divina inflammatio, quod totus fuit lachrymis superfusus. Et venit sibi tantum sentimentum suarum miseriarum & defectuum, quod in illis fuit totaliter abyssatus c, & videbatur sibi, quod totus decursus vitæ suæ sibi non sufficiebat ad cognoscendum illam magnam misericordiam & ineffabilem bonitatem divinam, qua Deus ipsum præservaverat, & servare & custodire volebat in futurum.
[14] Et ideo in recognitione hujus beneficii se Deo profundissime humiliabat, [ac suos defectus perpendens, in ecstasim rapitur,] & videbatur sibi, quod non esset Dei misericordia dignus, sed magis, imo millies, inferno; & quod de se paratus erat omnia mundi mala committere, & quod de facto commisisset, nisi ipsum divina clementia & pietas præservasset. Et cum in tali meditatione existeret, & divinam misericordiam visceraliter corde contrito & humili postularet, vocem audivit auribus mentis & cordis sibi dicentem: Noli in consideratione tuorum defectuum & peccatorum te tantum affligere; quoniam major est mea misericordia, quam tua delicta. Sed vive confidenter, & tene ac crede firmiter, quod non permittam, te aliquo tempore meam gratiam amittere. Et tunc ipse languebat & desiderabat, quod omnes illud sentirent, quod ipse tunc sentiebat, ut Deum diligerent toto corde, & sic ipsum numquam offenderent. Et consequenter ibidem fuit transportatus in spiritu in quandam planiciem spatiosam & latam, in qua erat una ecclesia, & intus multitudo magna ad audiendum Missam, quam quidam sacerdos, indutus indumentis sacerdotalibus celebrare volebat; & inceperunt cantores valde dulciter & devote: Nos autem gloriari oportet in Cruce &c.
[15] Et dum Missa de sancta Cruce diceretur, & ab omni populo devotissime audiretur, [in eaque mane deprehenditur a medico,] apparebat sibi, quod Christi passio in mentibus totius populi renovabatur; sua etiam mens ad Christi passionem ferventissime accendebatur; & sic totam illam Missam audivit. Et ibi tantum fuit cum Christo crucifixo confixus, quod non solum ejus passionem & mortem continue portabat in corde, verum pro Christo mori summo peroptabat ardore. Et ex tunc non solum injurias & tribulationes & pericula & damna patienter ferebat, imo de quibuscumque adversis gaudebat, & suos persecutores & adversarios æque aut solito plus diligebat, & pro ipsis Deum specialiter exorabat. In ista autem mentali elevatione & raptu mirabili usque ad solis ortum insensibiliter perduravit: & tunc medicus liberorum dicti regis adveniens, & aulam ingrediens, atque eum in fenestra immobiliter & insensibiliter stantem reperiens, accessit, & bis advocans eum, nihil respondit. Tandem tertio vocatus, ad se rediit, & oculos, quos continue apertos tenuerat, cum difficultate & dolore clausit: videbatur enim sibi, quod haberet eos arena minuta plenos. Invenit etiam totam raubam d suam in pectore lachrymis irrigatam.
V.
[16] [uti & alias a B. Dalphina, luce coruscans.] Alio semel tempore, cum esset in Ausoisio, quodam sero, virgo Dalphina lavabat sibi caput. Cui Sanctus inquit: Cito te expedias & perfice sine mora; sentiebat enim se a Domino visitari. Et surgens ibidem in cameram, se orationi dedit, & in eodem loco tota illa nocte orando & contemplando permansit. Cumque esset aurora, vocavit sponsam, quæ statim accessit cum lumine, & invenit eum totaliter inflammatum. Videbat enim, quod de ejus facie quædam claritas procedebat, luce candelæ clarior & pulchrior, quæ faciem ipsius & spatium convicinum reddebat speciosum & clarum. Et congruo tempore revelavit sibi, scilicet suæ sacræ sponsæ, quod tota illa nocte viderat & senserat illam ineffabilem bonitatem divinam & præmia vitæ æternæ, quæ Deus præparaverat suis amatoribus & dilectis, sic quod omnem alium amorem penitus abhorrebat; clare tunc videns & continue sentiens, quod Deus erat semper paratus nobis communicare sua dona & gratias, si personas inveniret volentes recipere, sicut ipse erat paratus donare. Et per tales visiones & divinos influxus sæpe visitabatur a Domino, & totus nutriebatur spiritualiter in iisdem.
VI.
[17] [Alio item tempore nocturno orationi vacans,] Alio tempore in eodem castro de Ausoisio, cum annum decimumoctavum, vel circiter, attigisset, quodam sero Sabbati in principio noctis intrans cameram, invenit sponsam suam virginem Dalphinam ibidem orantem. Qui similiter, ut habebat de more, orationi se dedit, & stetit e tota illa nocte orans & contemplans usque mane die Dominicæ, orto jam sole. Et sicut suo confessori, viro spirituali & devoto scilicet Fratri Joanni Juliani, ac etiam suæ sanctæ conjugi in conclavi processu temporis revelavit, magna & magnalia Deus sibi illa nocte monstravit. Ostendit namque sibi tanta ac talia, quæ ipse a Deo nunquam petere attentasset. Nam vidit, cum inæstimabili gaudio sentiendo, Personas divinas. Vidit quomodo Pater genuerat Filium, & ab eo continue noscebatur; & quomodo a Patre & Filio procedit Spiritus sanctus, qui erat amor in divinis Personis, & erat unus Deus: ita tamen, quod modum hujus generationis & spirationis exprimere non poterat nec formare f; sed cum vellet juxta posse hujus rei aliqua enarrare, aiebat: O quam male & imperfecte dico! Nescio quidem nec possum formare sicut vidi, nec exprimere loquela, sicut didici experientia.
[19] [per cælestem visionem] Et ideo dicebat, quod talia proferre erat grandis pœna, cum essent inexplicabilia; & aiebat, quod in toto mundo non audiebat nec cogitabat aliquid, in quo secundum aliquam similitudinem seu proprietatem, seu convenientiam declarare seu manifestare volebat illa, quæ Deus sibi ostenderat in illa visione. Item videbat in illa mentali visione & sentiebat continue, qualiter illi infinitæ bonitati, quæ Deus est, placuit habere creaturas, quibus bonitatem suam communicare posset, & quod ad hoc ipsas creaverat, scilicet naturam angelicam & humanam. Item sentiebat, quod Deus naturam humanam creaverat cum tanto amore, quod propter eam cunctas alias fecerat creaturas; &, si posset se in statu innocentiæ conservare, ut non deviaret, nec ad prava opera declinaret, hic plene cognosceret, & nunquam aliquid extra Deum amaret. Item ostendebat sibi Deus ruinam primi parentis, & quomodo nos adduceret ad mortem æternam, nisi summa charitas subvenisset.
[19] Unde sentiebat, quod Deus peccatores in tantum puniebat, [multa de mysteriis fidei cognoscit,] quantum digni erant, imo etiam ut damnatos g, & omnibus ex parte bonitatis suæ dabat occasionem veniendi ad salutem, ita quod sola nostra malitia ad mortem nos trahebat æternam; quia gratiam suam accipere nolebamus. Et quomodo judicia Dei erant justificata in semetipsa: & insuper illam inexplicabilem charitatem, qua Dei Filius pro nostra * reparatione naturæ se humiliaverat, carnem assumendo humanam, quam ineffabilem charitatem ipse felix Juvenis exprimere non valebat. Insuper de Virgine gloriosa tanta mysteria & opera inexplicabilia, quæ Deus operatus erat in ea ad faciendum eam sibi Matrem, sentiebat, quod etiam exprimere non poterat. Item quomodo sic pauper & humilis voluit nasci, & totum cursum vitæ suæ in angustiis consummari, dando se nobis in exemplum propter excessum amoris, & istum amorem ibidem sentiendo; & quomodo prædicationem suam nemini committens, ipse voluit operari. Item sentiebat excessivum amorem, quo se nobis dedit in Sacramento altaris, volens continuo suam bonitatem & seipsum nobis communicare, & usque ad finem mundi nobiscum esse sic familiariter pro nostra utilitate & salute.
[20] Sentiebat illum divinum amorem, quo venire voluit ad tam duram & asperam passionem & mortem, [& ad Dei amorem vehementer accensus;] & quomodo omnia pro sola nostra necessitate faciebat; & hoc videns, flebat amare ipse angelicus Juvenis, eo quod omnes Christiani hoc non totis medullis cordium sentiebant: & mirabatur, propter peccata Christianos privari tali ac tanto bono, ut hanc charitatem & misericordiam non sentirent h. Videbat insuper, quomodo per Christi passionem & mortis meritum est Sanctis vita æterna restituta, & illi de inferno liberati, & nobis janua vitæ aperta. Ostendebat etiam sibi Dominus triumphum, cum quo cælos ascendit, & gloriam resurrectionis & charitatem, cum qua misit Spiritum sanctum. Cum hoc etiam sentiebat charitatem Dei diffusam in cordibus Apostolorum, cum qua eos loqui & prædicare faciebat ad convertendum mundum. Et sentiebat, cum quanta amoris firmitate tunc fides accipiebatur, & quomodo pro eo sancti martyres, gaudentes properabant ad mortem, affectantes in corde suo, & summe desiderantes, se tempus illud invenisse; & [cum i] omnibus pro fide mori potuisset, sentiens ibidem gaudium, quod habebant illi, qui ob Dei reverentiam persecutiones & molestias passi sunt.
[21] Et in hoc dicebat se sentire curam & protectionem, quam Dominus habebat de Ecclesia sua sancta, [terrena fastidit,] quam Dominus habebat de Ecclesia sua sancta, & immensam charitatem, qua Sacramenta ordinaverat ad nostram salutem, in quibus misericordiam & amorem inexplicabilem sentiebat k. Et prædicta narrans, dicebat, quod hoc non posset verbo exprimere, sicut viderat, & sicut Deus sibi ostenderat, & sicut in corde sentiebat; & erat sibi maximus labor & pœna, sed * oportebat, ipsum sic aliquando in exterioribus occupari. Tantum autem ex prædicta visione felix Juvenis fuit in melius immutatus & alter homo factus, ut sequenti die Dominica in mensa non posset comedere, & esset sibi magna pœna inter homines conversari. Ideo suus avus dominus Elzearius de Sabrano, sibi compatiens, inquiebat: Quid habes, Fili? Cur non comedis? Gravaris forte aliqua infirmitate, & similia. Ipse vero mirabilia, quæ Deus sibi ostenderat illa nocte, tacitus ruminabat. Et quia, gustato spiritu, desipit omnis caro, ideo quotiescumque in actibus habebat vacare & cum secularibus occupari, [erat sibi maximus labor & pœna, si oportebat, ipsum sic aliquando in exterioribus occupari l] & cum talibus conversari, sicut a Deo mandatum acceperat in visitatione divina sibi in loco de Saltu facta, ut patet supra m. Ex quo credi potest, quod talis patientia atque pœna erat sibi non modicum meritoria.
[22] [& etiam dormiens divina meditatur.] Accidit autem tempore illo, quod quædam sua consanguinea extitit Senascalco tunc Provinciæ n desponsata, in cujus solemnitate, quæ quinque duravit diebus, iste Sanctus fuit, licet multum invitus. Erat enim in verbis ita honestus & castus, quod nunquam fuit ab aliquo vivente auditum ab ore suo verbum emittere impudicum: & quia in illa curia, ut moris est, erant nobiles & alii, diebus ac noctibus in canticis & choræis atque humanis solatiis occupati, qui multa verba inhonesta, lasciva & impudica dicebant, mundo & casto Juveni exinde molestiam non modicam inferentes, unde cor ejus displicentiæ sagittis graviter feriebatur; maxime cum non posset, ut consueverat, orationi & contemplationi vacare. Et quia consueverat degustare divina, languebat ipsius spiritus interior præ desiderio æternorum: sed clemens & benignus Dominus talem sibi in illis quinque diebus consolationem immisit, quod qualibet nocte, dum excitabatur, inveniebat oculos, faciem & pannos prope faciem lachrymis irrigatos; quia quod vigilando implere non poterat, inflammatum cor ejus & mens dormiendo supplebat. De quo Deo gratias referens, consolatus in spiritu remanebat.
VII.
[23] [Devotæ matronæ revelatur, S. Elzearium] Nobilis domina Garsenda Alphanti, de castro Ausoisii oriunda, quæ, vivente viro suo nobili milite, cum eodem votum castitatis emiserat, & propter vitæ suæ sanctitatem tantum divino lumine illustrata fuerat, quod sæpe longe distantia & futura præsentialiter cognoscebat, & divinis revelationibus & consolationibus sæpius visitata erat o; quæ de sancto juvene Elzeario duas visiones vidit mirabiles, non tacendas. Nam quia ipsa istum sanctum Juvenem in parte nutrierat, idcirco pro eo Deum sæpe & ferventer orabat. Et cum quadam nocte in ecclesia hujusmodi preces funderet, audivit corporeis auribus Christum sibi dicentem: Juveni, pro quo tantum me rogas, Matrem meam ejus magistram constitui: quare de ipso nullatenus dubites. Ad cujus responsum nimium stupefacta, & tandem ad se reversa, incepit iterum rogare Deum, ut, si illusio esset, discederet; si autem verum esset, quod cor suum de hoc plenius informaretur. Et cum die sequenti Missam devote audiret, post Corporis sacri consecrationem corporeis auribus de ipsa Hostia vocem ad se directam audivit dicentem: Quæ nocte præterita de juvene Elzeario tibi dixi, vera sunt & certa, & te de hoc dubitare non licet.
[24] Cumque ista confessori suo valde spirituali, Fratri scilicet Joanni Juliani narrasset, præfatus confessor sanctum Juvenem interrogat, [sub singulari tutela sanctæ Dei Genitricis esse.] secrete dicens: Dic mihi, in tuis orationibus quam formam & modum tenes, & quem Sanctum in tuum præelegisti præ aliis advocatum? Cui Sanctus, Ego, inquit, Virginem gloriosam advocatam elegi, & cum ad orationem me volo præparare, meam indignitatem & vilitatem primitus considero; & ideo ad Matrem gratiæ me converto, & ipsam humiter rogo, ut ea, quæ sunt placita sibi & suo benedicto Filio, ponat in corde & ore meo; & cum quanta devotione possum, offero sibi semel Ave Maria; qua dicta, nunquam deficit nova materia de divinis. Quibus auditis, plene cognovit ille confessor, quod ea, quæ domina Garsenda dixerat, essent vera. Ad hoc facit, quod communiter iste sanctus Juvenis in Sabbato & in nocte sequenti a Domino visitabatur, & in festo Assumptionis fuit primo a Domino visitatus.
[25] Alio semel tempore eadem domina Garsenda, cum quadam nocte in capella B. Catharinæ castri de Ausoisio pernoctando oraret, [Eidem ipsius virginitas per lapidem pretiosum,] circa mediam horam noctis vidit unam manum, quendam lapidem pretiosum tenentem, de quo tantus procedebat splendor, quod radiis undique circumfusis capellam istam totaliter illustrabat. Et admirans lapidis splendorem atque decorem, cogitabat intra se, quid hoc esset; & ibidem corporeis auribus vocem audivit dicentem: Lapis cum splendore est virginitas Elzearii, pro quo oras, quæ sic in mundo fulgebit; sed respice plus, & vide quantum coram Deo lucet. Et revolvens lapidem, major claritas, quam prima, & tam fervens inde processit splendor, quod oculi ejus illum portare non poterant, sed clausis oculis, consequenter visio disparuit; de quo ipsa remansit nimium consolata p. Domina Mablina de Simana q, illustris & valde potens in castris, reditibus & vasallis, & non minus Deo devota & chara; quæ orbata viro in anno sextodecimo, cum quo remansit tantum tribus mensibus, & extunc ad secundas nuptias noluit convolare, quamvis pulsata a parentibus & propinquis, & ex hoc multipliciter tribulata, sed caste & honeste atque sancte vixit in viduitate usque ad senilem ætatem.
[26] Quæ post multos labores & opera pietatis ad tantam mentis devenit serenitatem, [alteri alio modo commendatur.] quod sæpe ita erat in divinis attenta, quod, quid circa eam fieret, non sentiret. Referam unum de multis: nam semel a die Jovis sancto usque ad Sabbatum sanctum sequens, quoniam officium Missæ dicebatur, stetit in eodem loco, & insensibilis perseverans. Hæc, inquam, de S. Elzeario, qui tunc juvenis erat r, talem meruit videre visionem, cujus etiam sanctum celibatum penitus ignorabat. Vidit namque in spiritu per quandam planitiem spatiosam & magnam sanctum juvenem Elzearium, habitu splendido amictum, portantem in manibus vexillum candidum & luminosum, cujus decor & splendor totum aërem & planitiem illustrabat. Quem sequebatur multitudo innumerabilium populorum utriusque sexus, diversarum ætatum, statuum & conditionum, in cujus aspectu plurimum lætabatur. Et cœpit Deum ex corde rogare, ut sibi, quid significaret hæc visio, demonstraret. Et ibidem fuit responsum a Domino: Hæc est, inquit, virginitas & sanctitas Elzearii, quem totus mundus debet venerari & multi imitari.
[27] Frater Philippus de Regio s, Ordinis Fratrum Minorum, nobilis & propinquus virginis Dalphinæ, qui fuit sanctæ vitæ atque simplicitatis columbinæ, [Eamdem etiam Minorita quidam] in tantum, quod videbatur ad statum primæ innocentiæ jam reductus; cui propter suam nimiam puritatem beata Virgo Maria apparuit sæpe; cum semel in oratione & contemplatione ferventer esset intentus, vidit in spiritu S. Elzearium & suam consortem Dalphinam in uno lecto decoro & magno dormientes simul, in quorum medio ad caput lecti vidit Jesum stantem, & vultu placido & benigno ipsos, modo unum, modo alium respicientem. Ex quo cognovit, Christum Jesum in eorum celibatu plurimum jucundari.
[28] [& alia pia mulier divinitus cognoscunt.] Bertranda Carmata t de civitate Carpentoracensi u, mulier sanctæ vitæ, & in divinis valde erudita, cui inter alia Deus hanc gratiam fieri semel fecit. Nam cum in quadam solemnitate ad receptionem Dominici corporis se præparasset devote, & sacerdos per incuriam seu oblivionem omisisset Hostiam ministrare, adfuit Dei virtus & clementia, quæ ipsam modo mirabili & singulari voluit consolari. Nam cum illa Missam audiret devotissime, in qua Christi corpus spiritualiter manducabat, angelus Domini unam partem Hostiæ consecratæ & jam divisæ accipiens de altari, sibi ad manducandum præbuit. Presbyter vero cum Christi Corpus assumeret, & illam partem hostiæ non inveniret, respiciendo & quærendo hinc inde & infra corporalia, anxiebatur & nimium tristabatur, donec dicta domina gratiam, quam sibi Dominus fecerat, revelavit. Hæc, inquam, mulier vidit semel in spiritu similem visionem per omnia, sicut Frater Philippus prius dictus, hoc addito, quod Christus inter eos ad caput lecti sedebat.
ANNOTATA.
a Id est, hominibus.
b Designat Carolum II, Neapolis regem & comitem Provinciæ, cujus filios decem & quinque filias, quos omnes ex unica uxore sua Maria, Stephani Hungariæ regis filia, suscepit, Boucheus in Historia Provinciæ, tom. 2, pag. 337 enumerat. Civitas Aquensis, de qua hic, est Aquæ-Sextiæ, Gallice Aix, Provinciæ metropolis.
c Id est, humili meditatione defixus. Vox barbara est, qualis etiam supra est sentimentum pro notitia vel sensu.
d Id est vestem: Galli dicunt robbe & robe.
e Verbum stare videtur hic usurpari pro permanere.
f Hæc omnia ego de insigni mentis per Deum illuminatione, non de visione Dei proprie dicta, accipienda arbitror.
g Forte legendum hic est damnatis, hoc scilicet sensu, quod, qui damnati sunt, sua culpa damnati sint; quia divina gratia, dum viverent, uti noluerunt. Surius hæc longe aliter exposuit, hoc scilicet modo: Ostensum ipsi fuit, quo pacto Deus sua gratia præveniat peccatores, atque adeo, ut etiam impiorum damnatione, quantum ad Deum attinet, occasio præbeatur hominibus pertingendi ad salutem &c.
h Mirabatur scilicet, illos tam duri cordis esse, ut divina bonitate ac misericordia non moverentur ad meliora; tamque insanos, ut propter illicitas voluptates jacturam tanti boni facerent.
i Voculam cum uncis inclusam, quæ desideratur in apographo nostro, addidi.
k De hac ecstasi dicta existimo, quæ habentur in Summario processus canonizationis illius his verbis: Super XV articulo, Item quodam alio, prima testis, videlicet domina Dalphina, fol. CXIV, pagina prima prope principium, dicit, verum esse, quod dictus Elizarius se posuit in oratione; & dixit eidem testi, quod Deus in oratione sua sibi ostenderat multa mirabilia.
l Uncis inclusa, quæ in apographo nostro Bodecensi desiderabantur, & ad periodi perfectionem pertinent, Papebrochius propria sua manu ex Ms. Rotendorffii adjecit.
m Consule Vitam num. 10.
n Senascalcus vel Senescallus, Gallice Senechal, officii nomen est, variæ pro variis locis ac tempore dignitatis auctoritatisque. De Senescalcis Provinciæ disserit Boucheus in Historia Provinciæ tom. 2 a pag. 1042, ubi etiam eorumdem seriem exhibet.
o Vide, quæ de hac illustri pariter sanctæque vitæ matrona in Commentario prævio num. 41 & sequenti annotavi.
p De alterutra vel de utraque hac visione etiam in processu actum esse suspicor, cum in ejusdem Summario hæc legantur: Super XVII articulo, qui incipit, Accidit, quod quædam; prima testis, videlicet domina Dalphina, folio CXVIII, pagina 2 ultra medium, dicit, se etiam audivisse contenta in articulo a domina Garcendi, & Fratre Johanne. Sequitur ibidem testimonium alterius, qui causam reddit, quia audivit dici a domina Garcendi. Eodem pariter spectare videtur, quod mox subditur: Super XVIII articulo, qui incipit, Item vidit; prima testis domina Dalphina fol. CXV, pagina prima, deponit, dicens, quod audivit dici. Item quartus testis, videlicet dominus Guido Guidonis folio CXXXIII, pagina secunda, deponit, dicens, se credere, contenta in dicto articulo esse vera, quia sic audivit dici a confessore dominæ Garcendis.
q Fortunatus Hueberus hanc Menologio suo Franciscano ad diem 16 Novembris inter Tertiarias S. Francisci inseruit, ingentique anachronismo ad seculum decimum septimum retulit. Eidem cum titulo Beatæ locum in Gynæceo sacro ad 31 Maii dedit Arturus a Monasterio, ex quo ad eumdem diem memorata apud nos est inter Prætermissos, dictumque, de illa agendum hodie simul cum S. Elzeario, si de illius cultu interim edocti essemus; quod hactenus factum non est. Ceterum quæ isti de eadem narrant, ex hac Vita deprompta sunt.
r Vivebat ergo S. Elzearius, dum hæc visio Mablinæoblata fuit. Viventem e suo Ms. credidit Surius, qui Mablinam ista de B. Elzeario adhuc juvene vidisse scripsit: consentitque Raphaël in Vita Gallica parte 1, cap. 8. Contra Borelyus in Commentario prævio sæpe laudatus lib. 1, cap. 4, ubi prædictam matronam Mabiliam de Simiana appellat, & insignem hanc ipsius ecstasim multis exposuit, asseverat, eamdem post S. Elzearii obitum contigisse, cum singulis annis die 27 Septembris Aptæ in ecclesia Fratrum Minorum ejusdem Sancti virginitas pro concione publice assereretur, cœptumque esset pro illius canonizatione colligi suffragia, & ipsa Mabilia nihilominus de illius virginitate subdubitaret. Quin etiam addit, publicum de eadem ecstasi instrumentum tunc temporis confectum fuisse. Judicent hac de re alii, qui vel laudatum instrumentum vel processum canonizationis legere poterunt; nam mihi neutrum licuit consulere.
s Insigne hujus viri elogium habes apud Arturum in Martyrologio Franciscano, cui ad diem 18 Maii velut Beatus inscriptus est Philippus de Aqueriis, qui alio nomine Philippus Rhegiensis appellatus fuisse ibidem dicitur in Annotatis. Ad eumdem diem in Opere nostro de eodem ex laudato Martyrologio inter Prætermissos tantum mentio facta est, quia cultus desiderabatur, de quo nec mihi hactenus constat.
t Hanc quoque velut Beatam simul cum supra dicta Mablina de Simana in sacro Gynæco ad diem 31 Maii memoravit Arturus a Monasterio, & Majores mei ex ipso inter Prætermissos eodem die recensuerunt.
u Id est Carpentoractensi. Est autem Carpentoracte, vulgo Carpentras, urbs Galliæ in Provincia, in ditione Ecclesiæ, comitatus Vindascini caput, & episcopalis sub archiepiscopo Avenionensi.
* forte nostræ
* forte si
CAPUT III.
Pium Sancti in familia sua regimen: virtutes variæ: misericordia
in pauperes & leprosos miraculis illustrata: ægri ab eodem sanati.
VIII.
[Familiam suam optimis legibus] Sanctus iste Juvenis, sicut crescebat ætate, ita proficiebat & augmentabatur gratia & merito & perfectione, & ejus sanctum desiderium ad melius operandum crescebat continue. Unde cum factus estet annorum viginti, & in castro Ausoisio non esset quietum suum cor propter curam superfluam, quam habebat avus suus & tota familia ejus in nutriendo ipsum in actibus & lasciviis mundanorum a; post multas precum instantias obtinuit, quod posset ire ad castrum Podii-Michaëlis, quod erat virginis Dalphinæ proprium ex successione & ordinatione paterna b; in quo castro per triennium permanserunt, & mutando locum mores mutaverunt in melius. Nam cum fuerunt in dicto castro, novus Pater-familias noviter cœpit in domo sua suæ familiæ præsidere, & novorum morum plantula novos mores institui, & transgressoribus pœnas imposuit. Ordinavit namque primo orationes, ut singuli homines, viri & mulieres, in suo servitio commorantes, unam Missam ad minus sine defectu qualibet die audirent.
[30] [ad omnem virtutem instituit,] Secundo, quod omnes tenerent viam castam & mundam; & oppositum facientes de sua domo & familia expellebat. Nam semel cum unus, qui cum eo commorabatur, commisisset fornicationis peccatum, statim, dum sibi innotuit, ipsum de domo sua expulit. Idem fecit alio tempore semel de duobus aliis. Nam nolebat, aliquem, quem sciret vivere in peccato mortali, comedere panem suum, ne alios inficeret, & ne videretur nutrire peccatum. Tertio, quod nobiles & milites, virgines & matronæ semel in qualibet septimana confiterentur, & se in quolibet mense devote præpararent ad recipiendum Eucharistiæ Sacramentum. Quarto, quod præfatæ virgines & matronæ mane usque ad prandium se in oratione vel in devotis ac piis actibus occuparent, & post prandium insisterent operi manuali. Quinto, quod nullus auderet inferre blasphemiam contra Deum, nec contra Virginem gloriosam, nec contra aliquem Sanctorum, nec false jurare, nec vitiose & leviter sine causa, nec verba impudica vel inhonesta proferre quia mors & vita in manibus linguæ sunt, ut inquit Sapiens: Corrumpunt bonos mores colloquia prava, ut inquit Apostolus.
[31] Trangressores autem hujus statuti hoc modo puniebantur. [& delinquentes pœnis coërcet,] Nam sedebant in terra in toto prandio coram aliis, panem & aquam tantummodo comedentes c, vel stabant per totam diem unam inclusi in una camera, & communia comedebant. Sexto, ut nullus luderet ad taxillos, seu ad alium illicitum ludum, seu inhonestum; & contrarium facientes graviter puniebat. Septimo, quod omnes de sua familia in pace, amicitia & concordia habitarent, & quod unus alium non offenderet verbo, neque facto; &, si quis contrarium faceret, statim reconciliaretur offenso: & ad hoc Sanctus iste non modicum vigilabat; reum autem, & in delicti quantitate, puniebat. Octavo, quod qualibet die post prandium, vel alia hora de sero, nisi causa legitima obviaret, haberent collocutionem simul, & ipse cum eis, de verbis Domini pro informatione animarum; & in illo colloquio, uno loquente, omnes alii in corde suo pro ipso orarent, ut Deus sibi ministraret verba, in quibus omnes proficerent. Et quod nullus esset ausus verba sic loquentis interrumpere, vel alias impedire. Et contrarium faciens privabatur tali devoto & bono colloquio, quo usque correctus & emendatus per alios vocaretur d.
[32] Ipse vero præ aliis in illis collocutionibus & in suis colloquiis, [ut domus ejus monasterium esse videretur;] mente & facie jucundus & hilaris, & non modicum divina gratia decoratus, habebat verba ignea, a fonte divinæ sapientiæ procedentia, ita quod audientes sentiebant ex verbis suis magnam in corde mutationem, & bonis ac sanctis desideriis æstuabant, & humiles ac timorati efficiebantur. Docebat enim familiam suam, ut alter Tobias, timere Deum, & abstinere a peccatis, atque divina servare præcepta. Hortabatur etiam eos ad divinum amorem, & ut se mutuo diligerent, atque ut sua vasa munda & nitida custodirent. De oratione vero dicebat: A consideratione suorum defectuum debet assumere initium oratio Christiani, & ibi primitus humiliari; quia oratio humiliantis se nubes penetrat. Hæc & multa similia dicebat, quæ omnia scribere longum esset. Et licet in bona voluntate & in omni bono opere omnes, qui cum eo habitabant, sentirent se proficere; singulariter tamen propter ejus propinquitatem & familiaritatem sentiebant, incendia carnis & flammam libidinis consopiri.
[33] [maxime vero suis castitatem commendat] Nam ex hoc milites & nobiles & alii alterius status & conditionis quamplures promiserunt & servaverunt perpetuo castitatem, & nonnulli virgineam puritatem. Unde in sua domo tanta erat omnium charitas, tanta maturitas, tanta devotio, tanta morum honestas, tanta pax, tanta benignitas, tantaque puritas, ut dempto habitu, magis appareret ibi vera religio & vita monachalis, quam domus comitis, seu vita secularis. Quapropter domina Alasia e monialis, soror virginis Dalphinæ, quæ cum istis sacris Conjugibus continue morabatur, sæpius asserebat, quod multo magis religiose, honeste & rite vivebat cum eis, quam in proprio monasterio; imo ex cohabitatione istorum magnum sentiebat suæ vitæ profectum. Et unum referam non tacendum. Nam cum tempore quodam per dies aliquot tentatione carnis vexaretur, semel ad cameram istorum secrete accessit, & se ibi includens, thorum immaculatum, in quo consuetudinarie dormiebant, flexis genibus circuivit, & orans totis præcordiis, inquiebat: Domine Jesu Chiste, rex virginum & amator castitatis, rogo te, ut per illam sanctam puritatem & virginitatem, quæ in hoc lecto servatur, liberes me ab ista tentatione.
[34] [& impetrat: ipse ceteris exemplo suo præiens,] Mirabile dictu! Ita fuit subito & perfecte liberata ab illa tentatione, ut, si postea voluisset contra puritatem cogitare & delectari, vix posset. Asserebat etiam, quod stando cum eis, spiritualiter multum profecit, & a magnis tentationibus liberata fuit. Unde vero, quotquot cum eo habitabant, vitam in melius commutabant, quorum aliqui ad magnam vitæ sanctitatem ejus meritis pervenerunt. Currenti namque undique fama celebris hujus Sancti de regimine domus suæ, cœperunt aliqui secundum ipsius formam vivere & regere domos suas. Nam tempore illo venerabilis dominus, episcopus tunc Dignensis f, istius Sancti regulas supradictas habere voluit, & illas suæ familiæ in domo sua servari præcepit. Sciens autem Vir sanctus, quod viam veritatis ostendere & per illam incedere duplex est meritum virtutis, idcirco præfatas regulas toto vitæ suæ tempore observavit, & in domo sua observari præcepit. Insuper omni die Officium divinum secundum ritum Romanæ Ecclesiæ dicebat g, & tam devote & attente, quod audientes ad devotionem magnam trahebat.
[35] [virtutibus emicat: dono orationis & contemplationis] Diebus statutis per Ecclesiam, & ultra hoc sexta feria, & in toto Adventu, atque in pluribus aliis festivitatibus jejunabat. Cilicium ad carnem sub vestibus pretiosis portabat, & cum eo sæpe dormiebat. Et postquam fuit in loco de Saltu h primo a Domino visitatus, nunquam, dum sanus existeret, nudus jacebat. Sæpe cum catenulis ferreis se disciplinavit, & dicendo totum psalmum Miserere mei Deus, memor Christi plagarum, in quolibet versu ter dorsum suum feriebat fortiter. Omnibus diebus Dominicis Quadragesimæ, Adventus, in omnibus magnis festivitatibus totius anni, & plurium aliorum, maxime virginum, sumebat devotissime Eucharistiæ Sacramentum. Unde retulit semel suæ sanctæ consorti, quod, cum Corpus Christi sumeret, videbatur sibi in sapore, quod optimam zuccuram i deglutiret. Et cum interrogaretur, quale signum hoc esset, respondit: Apparet mihi, quod voluntas Dei sit, quod istam sanctam Communionem frequentem. Tantam insuper gratiam orandi ac meditandi & contemplandi sanctus iste Juvenis a Deo meruit adipisci, quod, ex quo in loco de Saltu, ut dictum est, fuit a Domino visitatus, in omni tempore, & in omni hora & in omni loco erat paratus & promptus sine difficultate & labore ad aliquem actum prædictorum k.
[36] [etiam inter negotia & ludicra fruitur,] Nam ejus nobilis spiritus, qui Deo unitus erat, & ei peculiari familiaritate continue adhærebat, quando erat in mensa, comedendo, gustabat divina, & tunc crebræ novæ materiæ & devotissimæ ex insperato suæ menti occurrebant, sicut ejus sacræ consorti & sponsæ in conclavi aliquando revelavit. Insuper, quando erat in colloquio cum diversis, & confabulabatur cum iisdem, ejus spiritus minime longabatur a Deo; imo, quod plus est, quando erat in choreis, cantus & instrumenta musica audiendo, mens ipsius mirabili & maximo excessu rapiebatur in Deum, ita ut sua benedicta sponsa, quando in talibus erat præsens, in suis experta l, multum timeret, ne pes ejus collideret, & casus eveniret m. Et post tales actus cum ad domum redibat, introibat ad cameram, & subito divinam dulcedinem sentiendo, ponebat se in oratione & contemplatione, & consolabatur ad plenum. Erat etiam pernoctans in oratione, & quasi semper lachrymas permaximas effundebat.
[37] In his autem actibus devotionis erat magis liber, [iisque cum beata sua conjuge vacat.] quando erat cum sua sponsa virgine, a qua, ut dictum est supra, se non, ut ab aliis, absentabat n; imo cum simul erant in eorum secreto thalamo, colloquia de divinis habebant, & se ad actus devotionis mutuo invitabant. Simul devote Matutinum dicebant; quo finito, uterque seorsum in eadem camera orationi vel sanctæ meditationi vacabat, ita quod propria camera erat eis devotum oratorium, & utriusque anima verum Dei templum. Studium denique ipsius sancti Viri tam publicum, quam privatum, ad tria erat intentum. Primo, ut omne peccatum fugeret, & quamcumque divinam offensam, ut flammas inferni, vitaret. Secundo, ut ejus animam Deo per incendium amoris & devotionis offerret. Et ideo erat sibi magna pœna, quando propter actus mundanos se a talibus elongabat; sed quia de hoc mandatum a Domino in prima visitatione acceperat o, se ab eis retrahere non audebat. Tertio, quod bona, quæ agebat in occulto, & divinas visitationes & illuminationes, quas sæpius sentiebat, absconderet, & maxime a personis carnalibus & mundanis.
IX.
[38] Erat Vir iste sanctus, sicut naturaliter liberalis, sic ex dono supernæ gratiæ pius & misericors ad Christi pauperes & leprosos. [Pauperes leprosos, quorum sex osculo sanat,] Nam omni die habebat duodecim pauperes & leprosos, quorum pedes ipse lavabat, osculabatur & ora. Sumpta vero refectione, cum largis eleemosynis ad propria remeabant p. Unde referam unum mirabile, non tacendum. Cum semel in suo comitatu pergeret cum multa familia ad venandum, fecit omnes præcedere, & ipse, retentis solum unico milite & suo barbitonsore, divertit ad quoddam domicilium leprosorum, ubi sex gravi lepra percussos invenit, quorum aliqui erant deformes, quod eos intueri erat horrendum. Habebant namque labia corrosa & consumpta, ita ut dentes apparerent & caderent ab eisdem. Quos ut vidit Sanctus clemens & pius, eos benigne salutans, & salubriter eos informans, singulatim eos devotissime fuit osculatus. Mirabile dictu! Statim post ejus oscula omnes perfectæ restituti sunt sanitati, & tota illa domus odore suavissimo est repleta; & eleemosyna eis data, inde recessit.
[39] Cum autem de dicto hospitali recederet, flamma ignea, [gemino prodigio illustratus, pascit & curat.] sive radius igneus & lucidus, de ejus capite usque ad ipsam leprosorum domum attingens, cunctis cernentibus emanavit, & ipso ulterius procedente, flamma, seu radius, ulterius protendebatur in longum, semper a capite ejus egrediens & ad ipsorum leprosorum hospitium se protendens, totum spatium intermedium modo mirabili perlustrando. Hoc autem duravit, quousque ad suam familiam pervenit, quæ satis longe distabat. Cumque ad eos pervenisset, statim flamma discessit; & Sanctus, qui in omnibus mirabilibus, quæ Deus operatur * per ipsum, laudes fugiebat humanas, suis stricte mandavit, ne hoc miraculum alicui hominum revelarent, quamdiu ipse vitam duceret in humanis. Leprosi vero, qui curati fuerunt, misero hospitali relicto, ex tunc absque repulsa cum sanis habitarunt. Sæpe etiam visitabat secrete alias domos leprosorum, uno tantum socio comitatus, ibique flexis genibus eorum pedes lavabat & osculabatur plagas, mundabat atque ligabat, ita ut socius, qui cum eo erat, stabat totus stupefactus, & magna admiratione repletus aliter efficiebatur in mente, & ex devoto devotior reddebatur q.
[40] Tanta etiam pietate & devotione compassione ejus viscera movebantur ad proximorum miserias relevandas; [Largas eleëmosynas largitur; & tempore famis] quoniam faciem suam ab ullo paupere nunquam avertit, quin imo manum & animum omnibus pro Christi amore petentibus semper affluenter exhibuit: nam hæc virtus activalis sibi videbatur esse innata. Faciebat namque secrete pauperes & egenos inquiri, quibus etiam aliquando non petentibus magnas eleëmosynas destinavit. Accidit anno quodam, ipso existente in castro Podii Michaëlis, quod propter magnam temporis sterilitatem incolis illius patriæ defecit annona; qui ad Sanctum recurrentes, ut valerent illo anno transire *, subsidium postulabant. Ipse vero, provisione hospitii seorsum designata, totum residuum mutuavit incolis præfatis. Cumque per aliquod tempus ante messem pauperes & egentes adhuc petere non cessarent, præcepit, ut eis de illa provisione hospitii donaretur. Tandem cum nihil de blado r in horreo remansisset, & unus pauper ad petendum bladum venisset, præcepit Sanctus cuidam mulieri, vocata Stephana *, quæ claves granarii custodiebat, ut pauperi bladum daret.
[41] Quæ respondit, nihil penitus de blado in granario remansisse. [miseris subvenit, frumento etiam divinitus accepto] Cui Sanctus inquit confidenter, Vade, vade & quære diligenter; quia forte invenies. Tunc illa sciens, quia nihil ibi de blado remansisset, ut suo tamen domino obtemperans obediret, abiit ad horreum, & tantum ibi de blado invenit, quantum fuerat a principio pro hospitii provisione servatum. Quod videns, maxima admiratione repleta, dedit eleëmosynam pauperi, & statim, quod invenerat & fecerat, suo Domino enarravit. Sanctus vero mox ipsam Stephanam juramento constrinxit, ne, quamdiu ipse viveret, hoc alicui hominum aperiret: quod finaliter celari non potuit, quia præcedens evacuatio & bladi finitio pluribus de hospitio erat nota. Sanctus autem bladum, quod illo anno præfatis incolis mutuaverat, non repetiit, sed totum iisdem Dei amore remisit. Similiter accidit alio tempore propter magnam caristiam s & famen incolis de Ausoisio & de tota baronia. Nam ducenta sextaria de blado partim Dei amore donavit, partim mutuavit, & solum quod erat de * sua familia necessarium retinuit.
[42] [in suo horreo: infirmos visitans sanat,] Cumque per aliquod tempus ante messem pauperes passim venirent; præcepit, ut eis de ista provisione daretur. Et cum sibi fuisset facta relatio, quod non erat in horreo amplius de blado, præcepit tamen, quod irent & viderent, ac diligenter quærerent, & cuidam pauperi importune petenti tribuerent. Mirabile certe: iverunt & tantum de frumento in horreo invenerunt, quod usque ad novum suffecit toti familiæ & omnibus pauperibus abundanter. Illud autem, quod incolis commodaverat, totum remisit t. Infirmos etiam interdum visitavit, & multis sanitatis gratiam impertiebatur. Unde contigit semel, cum esset in civitate Arelatæ u, quod Constantia, puella septem annorum, filia Joannis Albæ, quæ quatuordecim diebus febrem continuam passa fuerat, & per unam diem naturalem visum & loquelam amiserat, usque ad mortem infirmaretur: de qua mater sua irremediabiliter tristabatur.
[43] [& inter hos moribundam puellam.] Vir autem sanctus, sentiens & dolori materno compatiens, ad dictam puellam accessit, cujus exitus cum accensis luminaribus expectabatur. Et ponens manum suam super caput puellæ, inquit: Dei voluntas, filia, in te compleatur. Et inde exiens, matrem lacrymosam & dolorosam consolatus est, dicens, quod filia ejus viveret. Prædicta vero puella mox cibum petit, asserens, quod quidam homo ipsam curaverat tangendo sibi faciem & caput; & in eodem die totaliter est liberata, & in crastinum per domum & vicum propriis pedibus ambulavit x.
ANNOTATA.
a Vide, quæ de hac molesta apud avum Elzearium de Sabrano habitatione § 5 Commentarii prævii aliunde recensui.
b Adi eumdem Commentarium num. 44.
c Vocem comedentes, quæ in nostro Bodecensi apographo deerat, Papebrochius ex Ms. Rottendorffii adjecit. Verbum stabant, quod sequitur, non in propria sua significatione, sed pro erant, hic denuo accipiendum est.
d Decem alia præcepta, quæ a S. Elzeario omnibus suis subditis præscripta, & a se in archivo Aptensi Fratrum Minorum inventa fuisse, affirmat Borelyus, dedi in Commentario prævio num. 103 & sequentibus. Porro de domesticis illis legibusforte loquitur Summarium processus canonizationis verbis, quæ sequuntur. Super XX articulo, qui incipit, Item transacto, … octava testis, videlicet Bertranda Bartholomæa, folio CLVI, pagina secunda, deponit dicens, vera esse, quæ in articulo continentur; quia audivit dici, & vidit servari statutum. Super XXI articulo, qui incipit, Item statuit, prima testis, videlicet domina Dalphina, deponit folio CXVI, pagina secunda circa principium dicens, verum esse, quod in articulo continetur, quia fuit præsens, quando fecit statutum, & vidit observari… Item dicit in effectu una testis folio CL, pagina prima circa finem dicens, se fuisse præsentem, quando prædicta statuit. Item octava testis, videlicet Bertranda Bartholomæa, deponit folio CXVI, pagina secunda dicens, quæ in articulo continentur, esse vera. Causam quoque reddit sui dicti; quia vidit servari statutum, licet præsens non esset, cum fuit editum… Item vigesimus nonus testis, videlicet religiosus vir, dominus Ysnardus de Albano, Prior Capuæ, folio CLXXXV, pagina secunda deponit, quod vidit contenta in prædicto articulo observari in hospitio domini Elizarii. Denique pro eodem articuloetiam duo alii testimonium ibidem dixerunt.
e Alibi Alasacia vocatur: de illa consule Commentarium prævium num. 45.
f Id est Diniensis. Est autem Dinia, incolis Digne, urbs Galliæ Narbonensis in Provincia, episcopalis sub metropoli Ebrodunensi. Ex ratione vero temporis colligo, episcopum, de quo biographus hic loquitur, esse Rainaldum de Porcelleto, ipsius S. Elzearii ex amita consobrinum, cujus mentionem feci in Commentario prævio num. 28 & sequenti, quique ob vitæ sanctimoniam, licet nullo cultu gaudeat, Sanctus tamen passim appellari dicitur in elogio ipsius tom. 3 Galliæ Christianæ auctæ, Col.amp; sequenti inter episcopos Dinienses.
g In Summario processus canonizationis ad articulum 33 sic legitur: Item vigesimus nonus testis, videlicet religiosus vir Ysnardus, Prior Capuæ fol. CLXXXVII, pagina secunda deponit, dicens, quod ipse vidit eum dicentem horis debitis Horas suas canonicas, & Missas suas multum devote audire; super aliis inibi contentis deponit tam de auditu, quam de visu. Vide etiam dicenda ad lit. k.
h Lege Annotata ad cap. 1, lit. f.
i Id est, optimum saccharum.
k He Horis canonicis, orandi studio, aliisque sacris operibus, in quorum exercitio ad mortem usque perseveravit, actum fuisse in processus articulo 33, colligo ex ejusdem Summario, in quo hæc lego. Super XXXIII articulo, qui incipit, Item quod in dicto proposito; prima testis, videlicet domina Dalphina, folio CXX, pagina prima, prope principium deponit plenissime, dicens, vera esse in articulo contenta, quod sanctis proposito operibus (forte legendum est, in sancti propositi operibus) & variis virtutibus perseveravit usque ad mortem. Causam reddit sui dicti. Item quartus testis, videlicet dominus Guido Guidonis miles folio CXXXVI, pagina secunda in principio deponit dicens, quod vidit eum continue perseverare usque ad mortem in sancta oratione. Item septima testis, videlicet domina Alasacia folio CLIII, pagina prima prope finem deponit, dicens, verum esse tam de oratione, quam aliis, quæ in articulo continentur. Eadem ibidem testati dicuntur Bertranda Bartholomæa & Petrus Ruffi. Huc etiam spectat testimonium Ysnardi, Prioris Capuæ, quod ad litteram g produxi.
l Obscura hæc phrasis forte sic exponenda est, In semetipsa similia experta; vel experta, seu gnara, quantopere Sponsus suus tunc in Deum raperetur.
m Id est, ne totus in divina intentus, collisis vel fallentibus pedibus, laberetur.
n Hoc est, coram ipsa libere orabat.
o Adi caput 1, num. 10 & sequenti.
p De hoc argumento Summarium processus canonizationis habet sequentia. Super articulo XXVII, qui incipit, Item contine (hæc vox vitiosa est) prima testis, videlicet domina Dalphina, fol. CXVIII, pagina secunda in fine deponit, dicens, verum & notorium esse, quod in articulo continetur, quantum ad duodecim pauperes; sicut (ab) aliis dicit, se audisse de leprosis. Item septima testis, videlicet religiosa domina Alasacia, fol. CLII, pagina prima in fine deponit, dicens, verum esse, quantum ad duodecim pauperes, quod in articulo continetur. Reddit causam dicti sui, quia vidit fieri. Et insuper credit, verum esse, quod de leprosis in articulo continetur. Item octava testis, videlicet Bertranda Bartholomæa, folio CLVII, pagina secunda deponit, dicens, verum esse, quod in articulo continetur, quantum ad duodecim pauperes. Credit etiam, contenta in articulo quoad leprosos esse vera, causam reddens, sui dicti. Item nonus testis, videlicet religiosus vir frater Gerandus Raybaudi, Ordinis Fratrum Minorum, folio CLXII, pagina secunda deponit, dicens, verum esse, quod in articulo continetur, quantum ad duodecim pauperes. Audivit etiam de leprosis. Item vigesimus nonus testis, videlicet venerabilis & religiosus vir, dominus Ysnardus de Albano, Prior Capuæ Ordinis S. Johannis Jerosolymitani, folio CLXXVI, pagina secunda deponit, dicens, quod vidit de duodecim pauperibus, quando fuit in hospitio dicti domini Elizarii: imo juvit ipsum sæpe ad ministrandum eis. Multa alia dicit de pauperibus, dum dictus Elizarius esset Neapoli. Consule etiam Bullam canonizationis in Commentario prævio num. 206. Suspicionem meam super leprosis, de quibus prædicti ex auditu tantum testati fuere, ad sequentem litteram exponam.
q Ad hæc omnia, aut eorum aliqua, quæ toto hoc numero & præcedenti de leprosis dicta fuere, suspicor referenda esse testimonia ex auditu de leprosis ad præcedentem litteram data; quia, cum prædicta leprosorum sanatio in comitatu Ariano duobus tantum e suis præsentibus, & cetera quoque pietatis opera leprosis impensa, uno dumtaxat comite conscio, facta essent, non potuerunt B. Dalphina ejusque domestici ac familiares de his aliter testari, quam ex auditu, non autem ex visu, uti fecerunt de duodecim pauperibus, quos sanctus Comes domi suæ alere soluerat. Verum hæc videant, quibus processus canonizationis ad manum est.
r Bladum, Italis Biada, & Biado, medio ævo pro quovis tritico usurpatum fuit. Exempla videri possunt apud Cangium in Glossario.
s Caristia annonæ caritas seu penuria est, ab Italico carestia. Vide Glossarium mox laudatum.
t De hisce audi Summarium processus canonizationis. Super articulo XXXVI, qui incipit, Primo quod triginta, deponit prima testis, videlicet domina Dalphina, folio CXXII, pagina prima dicens, quod prope messes pauperibus indigentibus faciebat bladum (in Ms. nostro est blandum, quod & hic & deinde correxi) tradi, quod pro necessitate sui hospitii faciebat custodiri. Super aliis inibi contentis deponit de auditu & credulitate, causam reddens. Item nonus testis, Frater Gerandus Rabaudi (supra Raybaudi scribitur) Ordinis Minorum, folio CLXIII, pagina secunda ante medium deponit de auditu, dicens, quod, licet in horreo nullum esset bladum, cuidam egenti etiam tradi præcepit & fecit; & inventum fuit in horreo in magna quantitate bladum; prout eidem dixit custos clavium ipsorum horreorum. Eadem & alius ibidem testatus dicitur. Tum sequitur ibidem Super articulo XXXVII, qui incipit, Item quod viginti quinque, prima testis, videlicet domina Dalphina, folio CXXIII, pagina secunda ante medium deponit, dicens, quod audivit a multis, dictum miraculum fuisse factum. Item nonus testis, videlicet Gerandus Rabaudi, Ordinis Fratrum Minorum, folio CLXIV, pagina prima circa medium, dixit, se credere, contenta in dicto articulo esse vera. Causam reddit, quia ita audivit a dicta Stephania narrari. Ex Stephaniæ nomine suspicor, hic agi de miraculo multiplicati tritici, quod Stephana deprehendisse mox dicta est. Qui processum canonizationis servant, certiora & plura de his dicere poterunt.
u Arelate, vulgo Arles archiepiscopalis civitas est ad Rhodanum in Provincia, regnique Arelatensis olim caput. Est & aliud oppidulum Galliæ in comitatu Ruscinonensi, Arelate & Arulæ, Gallice autem etiam Arles dictum, ut videri potest apud Baudrandum in Lexico; sed de priori urbe verisimillime hic sermo est.
x In Summario processus, titulo De miraculis factis, ipso vivente, quædam Jacoba Alba testata legitur super articulis trigesimo nono & Quadragesimo; sed præter cognomen Albæ nihil inde pro prædicto miraculo eruere potui. Præmittitur ibidem alterius febricitantis sanatio, quæ potest una fuisse ex iis, quas biographus generatim tantum memoravit. Sic itaque habet laudatum Summarium: Super articulo XXXVIII, qui incipit Item contigit per septem annos, prima testis, videlicet domina Dalphina, fol. CXXIV, pagina secunda circa finem deponit, contenta in ipso articulo se audivisse dici tam a dictis domino Elizario, & ab ipso Fratre Minore, quam ab aliis: quod quidam Frater Minor ab eo de febre curatus fuit, etiam audivit a multis. Item quartus testis, videlicet nobilis vir, dominus Guido Guidonis, folio CXL, pagina secunda deponit, dicens, quod uno die vidit ipsum Fratrem graviter infirmari, & per duos dies post vidit eum sanum & curatum & tribus diebus sequentibus prædicare. Et credit, eum per ipsum dominum Elizarium, per manuum impositionem & invocationem miraculose fuisse curatum. Sunt & alia ibidem testimonia de miraculis factis ipso vivente, sed tam compendiose laudata, ut mihi usui esse nequeant.
* l. operabatur
* i. e. ali
* imo vocatæ Stephanæ
* i. e. pro
CAPUT IV.
Sancti Comitis in rebelles & calumniatores mansuetudo: Ordo
equestris ipsi collatus: votum virginitatis ab eo emissum: integritas in
suscepto Calabriæ ducis magisterio & cura pauperum.
X.
Cum factus esset annorum viginti trium, ejus patre defuncto a, [Subditis sibi rebellibus parcit] remansit comes Ariani & dominus baroniæ & Ausoïsii ex ordinatione paterna. Et tunc primo Italiam ingressus ad capiendam possessionem dicti comitatus; & civitas Ariani sibi per triennium rebellavit, & multas injurias, magna damna & opprobria passus *. Qui etiam aliquando sibi insidias paraverunt, & falsa crimina imposuetunt, & in multis quoque gravaminibus per totum illud triennium lacessitus, numquam de eis a Deo vindictam petiit, nec fecit. Et licet princeps Tarentinus b, qui singularem amorem ad eum habebat, sibi nimium compatiens, plures de prædicta civitate vellet suspendere, multosque mutilare, ut ceteri territi obedirent, nequaquam ipse permisit, sed constanter prohibuit, asserens, quod Dominus & justitia eos inclinaret. Et factum est post hoc, quod, divina clementia ordinante, & ipsius patientia promerente, ut verus dominus ab omnibus honorabatur & diligebatur ut pater.
[45] [& calumniatoribus præ ceteris bene facit;] Invenit autem quasdam literas, quas aliqui nobiles miserant patri suo, tunc viventi, in quibus eum graviter accusabant & false, ipsumque patrem inducebant ac fortiter stimulabant, ne eum dimitteret hæredem c, false & proditorie rationes multiplices allegando. Cumque prædictas literas suæ sacræ consorti in conclavi legisset, interrogavit illum, si illas literas falsis accusatoribus ostenderet, ut essent magis humiles, & de tam magno crimine pœnitentes. Cui Vir mansuetissimus sic respondit: Ego, inquit, in hoc crimine eis parco totaliter & ex corde; & absit a me, ut eis literas istas pandam. Imo volo, eos scire, me talia simpliciter ignorare: si enim perciperent, me illa scire, jam essent pro magna parte puniti; quia semper me timerent, & in eorum cordibus assidue suspectus essem. Et literis destructis, numquam ad eorum notitiam hoc perveniet. Quinimo paulo post cum unus miles d, qui dictarum literarum fuerat principalis fabricator, cum aliis nobilibus præsens esset in solemnitate quadam, sanctus Comes, benignus & pius, prædictum militem plus cæteris honoravit, & majorem familiaritatem ostendit, atque in suam cameram e introducens, raubas f pretiosas sui corporis dedit, & in vita sua specialia signa dilectionis monstravit.
[46] Erat quippe Vir iste sanctus tantæ virtutis & gratiæ, tantæque fortitudinis & patientiæ in adversis, quod in tota vita ab aliquo, [nec umquam visus irasci est;] quantumcumque familiari vel domestico, pro quacumque tribulatione numquam visus fuit verbo vel facto impatiens nec iratus. Unde virgo S. Dalphina, quæ ipsius virtutes & actus contemplabatur assidue, videns, quod contra sibi injuriantes & adversantes minime tribulabatur, sed æquanimiter omnia vultu hilari & placito tolerabat, admirans tam magnam & invincibilem patientiam, quæ in eo sedem sibi constituerat tam nobilem, ipsum voluit experiri. Et dum essent simul in conclavi, ipsum talibus verbis aggreditur. O, inquit, Elzeari, qualis homo es tu, qui nunquam contra te injuriantes irasceris, nec turbaris? Tu quidem videris insensibilis, & tamen es homo passibilis & mundanus: vel forte nescis aut non potes irasci. Quid noceret malis, qui interdum te lædunt injuste, si tu aliquando te eis iratum ostenderes?
[47] Ad quam Vir mitissimus sic respondit: Dalphina, ad quid valet irasci? [cujus rei ipse rationem exposuit.] Ad nihilum proficit talis ira. Tibi nihilominus pandam nunc cordis mei secretum. Scias, quod aliquando contra me impugnantes intus in corde incipio indignari; sed ibidem me statim converto ad cogitandum & sustinendum injurias Christo illatas. Et dico mihi: Si tui servitores g tuam barbam depilarent, & alapas tibi darent, Christus majora sustinuit. Et assero tibi, Dalphina, quod nunquam Christi injurias desisto meditari, quo usque animus est totaliter quietatus: & hanc gratiam Deus mihi contulit singularem, quod æquali dilectione, vel majori, meos adversarios diligo post irrogatas injurias, sicut ante; & pro eis specialiter Deum exoro. Et scio & confiteor, me maioribus & peioribus injuriis esse dignum h. De quibus verbis virgo Dalphina mansit mirabiliter ædificata & cælesti dulcedine recreata, intelligens, quod ejus nobilis spiritus, in desiderio æternorum totus accensus, tantum erat Deo unitus, quod non sinebat in eo passionem aliquam dominari.
[48] Et cum invenisset comitatum & baroniam magnis legatis & debitis obligatum & oneratum, [Justitiam sic administrari jubet,] constituit certas personas, quæ certos reditus & bona reciperent & solverent, quousque omnia per integrum essent satisfacta. Et quando tam magna onera & gravamina audiebat, dicebat intra se: Gratias tibi ago, Domine Deus meus, quia sicut, quando me primitus visitasti i, amorem hujus seculi & terrenorum omnium a meo animo abstulisti, ita quoque, te jubente nunc & ordinante, istas terras & hæreditates possideo, quas in tantum debitis & legatis oneratas conspicio, quod etiam amator hujus seculi vix posset in eis aliqualiter delectari. Quoniam autem pietas sine justitia, maxime in principe, vacua esse censetur, ideo Vir iste sanctus, ut per universas Domini vias incederet pede recto, sicut erat misericors, sic & justitiæ zelator, quam cum misericordia temperabat, & suis subditis ministrabat, officialibus suis imponens, ut in judiciis suis & sententiis a regula justitiæ minime deviarent.
[49] Remissos vero in hac virtute, & ex negligentia differentes, [ut eam misericordia temperet.] acriter increpabat, & quandoque de officiis deponebat, substituens digniores. Malendrinos k & alios malefactores viriliter persequebatur & captos atque detentos puniebat juxta demerita pravitatis. Condemnatos autem ad mortem salutaribus monitis informabat, & eos, ut de suis confiterentur peccatis, benignius inducebat; maxime ut ad Christi passionem recurrerent. Unde dum semel quidam sceleratus malendrinus per suam curiam fuisset ad suspendium judicatus, accessit ad carcerem, & ipsi diu prædicans & exhortans, atque ad veram pœnitentiam inclinans, taliter ei sua delicta ostendit, quod eum ad veram contritionem induxit l, & lachrymans ac gemens, atque ex intimis cordis visceribus dolens confitebatur, tali morte & ad amplius confusibili se fore dignum. Et gratias referens, patienter & lætanter illud supplicium mortis suscepit. Condemnatis in pecuniis de more partem tertiam dimittebat, & aliquibus medietatem; & si essent pauperes, totum remittebat iisdem, licet secrete & per manum aliam eis daret, ut taliter puniti timorem non perderent, & a delictis consimilibus abstinerent. Bona vero condemnatorum ad mortem, quæ erant dominio confiscata, si tales haberent uxorem & proles, eis secrete per manum alteram restituebat.
XI.
[50] [Equestri Ordini adscribendus, reperitur in ecstasi:] Quando a rege Ruberto m, cui valde acceptus erat, extitit Neapolim * sacramentis militaribus insignitus, illa nocte, ut moris est, in ecclesia, in qua festum illud fiebat, vigilavit. Magna autem multitudo militum & aliorum nobilium cum luminaribus ecclesiam ingredientes, & ante ipsius faciem transeuntes cum tubis & aliis diversis generibus musicorum gaudentes & exultantes, ipse mundana gaudia in cælestia commutavit. Nam quæ circa se agebantur, minime sentiens, totus fuit ad cælestia elevatus, & inter angelorum agmina & beatos spiritus mentaliter transportatus, cum ipsis contemplabatur divina, & sic tota illa nocte terrena transcendens, degustavit proinde cum magna mentis suavitate & dulcedine spiritualia & æterna; sicut postmodum suæ sacratæ consorti secretius revelavit. Pulsabatur proinde in corde plus solito, ut cum sua felici sponsa sacrum virginitatis votum emitteret, sicut iisdem sæpe inspiraverat Spiritus sanctus n.
[51] [conjugem suam per litteras arcessit in Italiam,] Idcirco misit sibi literas per nuntium specialem, quia tunc in partibus Provinciæ morabatur, ut statim veniret ad ipsum, & dominam Garsendam Alphanti duceret secum. Ipsa vero, ut vere humilis & obediens Viro suo, dimissa domina Garsenda infirma, navigando sui sancti Viri aspectibus se præsentat. Quam cum vidisset & cum gaudio suscepisset, sibi secrete dixit: Ego, inquit, misi pro te, ut votum virginitatis, sicut pluries tractavimus, impleamus: verumtamen quia voluntas Dei est, ut domina Garsenda in hoc voto sit præsens, eo quod ad hoc sæpe induxit, & a nostra pueritia salutaribus monitis & cum magna devotione & diligentia nutrivit, & hoc videre & audire peroptavit, idcirco pergamus ad eam. Et licentia a rege Roberto cum non modica difficultate obtenta, injungens * eis, ut infra biennium redirent ad eum, partibus Italiæ dimissis, ubi fuerat quinque annis, in regionem Provinciæ sunt reversi.
[52] [cum eaque in Provinciam reversus] Quibus venerunt obviam multi nobiles & affines, ipsos cum gaudio suscipientes, inter quos Rostangnus de Sabrano miles, ejus consanguineus, cum ipsum amplexatus fuisset, subito fuit ejus spiritus in melius valde immutatus. Nam cum esset antiquus dierum, & jam a duobus annis non fuerat confessus, tantum onus sensit suorum peccatorum, quod non potuit quiescere, nec cibum sumere, nec alium actum facere, quousque omnia peccata sua cum magna contritione & lachrymarum effusione in Sacramentali detegeret confessione; & ex tunc vitam in melius commutavit. Felices autem Conjuges ad castrum de Ausoïsio pervenientes, inveniunt dominam Garsendam adhuc in lecto jacentem. Et cum eam visitassent, & causam eorum adventus indicassent, devota domina exultans in spiritu, nimio repleta gaudio inquit: Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe, qui me voluisti duplici gaudio consolari: quia sicut magna desiderabam hæc vota audire & videre, sic toto animo cupiebam dissolvi & tecum esse. Nam cum pro hujusmodi ferventer orarem, (inquit) est mihi responsum a Domino, quod deberem in hoc mortali corpore detineri, quousque viderem hoc sanctos Conjuges virginitatis votum exprimere.
[53] In eodem autem castro simul Pascha fecerunt, & ibidem cum Maria, [votum virginitatis nuncupat in præsentia Garsendæ,] gloriosa Matre Jesu, & Maria Magdalena, & sanctis Maria Jacobi & Salome, atque sanctis Apostolis Resurrectionis gaudium contemplantes, idem festum celebrarunt spiritualiter; & a festo Paschæ usque ad festum Mariæ Magdalenæ in dicto castro Ausoïsii divinis laudibus & meditationibus insistentes, in ipso festo Mariæ Magdalenæ in capella B. Catharinæ devotissime Missam audierunt, & Sacramentum Eucharistiæ receperunt. Et quoniam domina Garsenda in Missa esse non poterat, cum jaceret infirma, idcirco, finita Missa, statim ad domum ejus accedunt, & coram ea præsentibus domina Alasia, sorore virginis Dalphinæ, & domino Inardo milite, filio dictæ dominæ Garsendæ, cunctis aliis exclusis, vota sua fecerunt in hunc modum. Primo quidem sanctus Comes, flexis genibus, & junctis manibus super Missale; votum vovit dicens.
[54] Domine Jesu Christe, a quo omne bonum & omne donum procedit, [quæ paulo post moritur, & utrique] ego peccator fragilis & infirmus sine tuo speciali dono non possum esse continens neque castus; sed confidens de tuo singulari adjutorio, voveo & promitto tibi & Virgini gloriosæ & omnibus Sanctis toto tempore vitæ meæ caste vivere, & virginitatem servare, quam in me usque nunc tua clementia custodivit; & pro hoc promisso servando paratus sum pati quascumque tribulationes ac pœnas, & mortem insuper corporalem. Et ibidem sancta Virgo Dalphina modo consimili votum virginitatis, quod prius in secreto fecerat, in publico iteravit. Postremo vero præfatus miles, dominus Inardus, simile votum castitatis emisit. Quibus peractis, domina Garsenda gaudio spirituali repleta inquit: Laus, honor & gloria sit omnipotenti Deo, qui me fecit videre, quod tantum optavi. Jam læta moriar, nec aliquod amplius in hoc mundo desidero; sed suscipe, Domine, amodo ancillam tuam, & tua sancta voluntas de me & in me totaliter impleatur. Domine Jesu Christe, seminator casti consilii, suscipe seminum fructus, quos in Dalphina virgine seminasti.
XII.
[55] Sanctus autem Comes omnibus stricte mandavit, ut votum suum & suæ sanctæ consortis nulli hominum aperirent. [apparet in gloria. Carolo Calabriæ duci moderator datus] Post modicum vero temporis domina & sancta Garsenda, plena bonis operibus, migravit ad Dominum, ut optabat; in cujus obitu & sepultura sanctus Comes cum sua sancta consorte præsens fuit. Post ipsius autem obitum tota gloriosa in habitu splendido & pulcherrimo apparuit utrique, Comiti scilicet ac sanctæ comitissæ; uni dormienti, & alteri vigilanti, quos de sua gloria certificavit, & spiritualiter consolatos reliquit, ut expressius habetur in Vita & Legenda sanctæ Comitissæ o. Corpus vero ipsius sepultum est in ecclesia Fratrum Minorum de Apta prope tumulum sancti Comitis & sanctæ comitissæ, cum habitu B. Francisci p. Completis autem duobus annis, quibus fuit in partibus Provinciæ, reversus est Neapolim, sicut a rege Roberto habuerat in mandatis, & ibidem ordinatus est magister domini Caroli, regis primogeniti & ducis Calabriæ q.
[56] [illum ad pietatem instituit,] Quem cum cerneret in moribus levem, & lascivum in actibus, atque ad verba levia & inhonesta audiendum assuetum & promptum, ipsum vocavit ad partem r, cui & dixit: Non decet insignem personam & regem verba levia & inhonesta audire vel loqui; quia corrumpunt bonos mores colloquia prava; sed potius sanguinis claritas verbis honestis & moribus virtuosis nobiliter debet decorari. Et hæc verba & similia cum tanta efficacia sibi dixit, & ejus animo impressit, quod statim descendit super eum spiritus mansuetudinis & suavis *, ita ut in brevi tempore non sine magna admiratione comitum & aliorum nobilium, qui sibi continue assistebant, & totus in moribus alteratus s & in melius commutatus, quibusdam dicentibus: Dominus dux est mutatus in virum alterum; aliis asserentibus: Comes Ariani locutus est cum duce. Et non solum ex tunc a verbis inhonestis & moribus invirtuosis ipse abstinuit, verum etiam nullus, illo audiente, loqui talia ausus fuit.
[57] [& in rerum administratione] Videntes autem nobiles & potentes de regno, & alii inferiores, quod Sanctus iste tantum erat domini ducis factus familiaris & intimus, qui illo tempore totum regimen regebat, eo quod pater suus rex Robertus in partibus Provinciæ morabatur t, cœperunt sanctum Comitem plus honorare; & qui cum duce, vel in ejus curia habebant aliquid expedire, plures veniebant ad Sanctum & ei primitus loquebantur. Aliqui offerebant sibi pannum de Scarleto u; aliqui auri multas uncias; aliqui vero alia jocalia x & munera pretiosa: Vir autem sanctus divinitus illustratus, sciens *, quod munera excœcant oculos accipientium; & ideo ab omni munere excussit manum & animum. Et cum aliquando aliqui de sua familia dixissent, quod pro recompensatione laborum post collatum beneficium sine pacto aliquo præcedenti poterat juste & sine peccato aliqua munera & encenia y recipere, Vir purus & mundus taliter respondebat: Receptio talium posset esse materia scandali, & insuper vitium & occasio injuste recipiendi: quare volo ab omnibus generaliter abstinere.
[58] [omnia oblatæ dona respuens, pauperibus] Cum semel de duce & ejus curia veniens, propriam cameram, ut consueverat, introisset, ut se cum Deo actuali meditatione recolligeret, eructabat verba hujusmodi, Deo loquens: O Domine Deus, tu mihi debes in paradiso centum uncias auri, & duas petias de scarleto z. Cumque casualiter domina Alasia monialis cameram intrasset, & talia verba audisset, admirans, inquit: Domine mi, quid volunt hæc verba? Cui Sanctus respondit: Hodie ista munera habere potui; sed nolui accipere amore Dei. In secreto etiam dicebat suæ sanctæ consorti, quod quamplures crebro donis & muneribus ipsum corrumpere nitebantur aa. Cumque querelæ multorum pauperum ad suas devenirent aures, advertens, quod eorum negotia & causæ dormirent in curia, jaculo compassionis in corde plagatus, accessit ad ducem, & audacter ab eo petiit, ut causas pauperum posset assumere, & eorum advocatus in curia esse bb. Cumque ei benignum præberet assensum, Sanctus pius & misericors fecit fieri novam bursam, in qua solum ponebat supplicationes pauperum & querelas; & quando ibat per plateas civitatis, ad ipsum pauperes per turmas & circa ostium suæ domus in tanta multitudine confluebant, quod cum difficultate ipse & sua familia introibat.
[59] Audiebat eorum verba & rationes cum magna diligentia & quiete, [& exsulibus verum patrorum] & de multis verbis, inter quæ plures imbecilles plura miscebant superflua, ipse sicut ingeniosus & prudens, in certis punctis facti substantiam reducebat, & pro eis duci & officialibus loquens, eorum negotia terminabat. Illo tempore venerunt Neapolim aliquæ dominæ nobiles & generosæ cum filiis & aliqua familia de regno & insula Siciliæ, propter guerrarum cc dispendia exulatæ. Quibus Sanctus miro modo compatiens, procuravit officium, & tantum fecit cum duce, quod omni die habebant ordinarie de suo palatio provisionem. Ipse etiam providit eis de pannis & multis aliis necessariis, quia earum indigentiam & aliorum pauperum sine magna compassione videre non poterat. Quodam semel die, cum lotis manibus mensam intraret pro prandio, quidam pauper importune domum intrans, se sibi ingessit, dicens: Domine, quid de mea supplicatione fecistis? Cui Sanctus benigne respondit: Expecta me modicum; quia, priusquam comedam, tuum volo negotium expedire. Et surgens de mensa, ivit ad curiam, & reversus, paupere expedito, mensam intravit.
[60] Aliqui enim propter longam moram, qui non habebant, [publice sese exhibet.] ut de suo sibi ipsis possent providere, ipse Sanctus de sua substantia providebat dd, & sic animum, linguam & manus eis tribuens, triplex in uno homine Deo gratum sacrificium offerebat; memor nostri Redemptoris, qui nasci, vivere & mori voluit ita pauper; qui dixit: Quoties uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis. Fama autem per totam civitatem currente, quod Comes Ariani factus est pauperum advocatus, ipse propter hoc non destitit; quia thesaurum thesaurizabat in cælo, ubi cor suum erat totaliter transportatum.
ANNOTATA.
a Ermongai mortem, sanctique Elzearii profectionem in Italiam, ut comitatum Ariani hereditate adiret, ad annum circiter 1309 retulimus in Commentario prævio num. 95 & sequentibus. ComitatusAriani notitiam dedimus ibidem num. 32.
b Fuit hic quartus Caroli II, Neapolis ac Siciliæ regis filius, nomine Philippus, qui etiam titulum imperatoris Constantinopolitani gessit, & initium dedit principibus Tarantinis e regio sanguine comitum Andegavensium.
c Haud dubie hi Ermongao persuadere conati sunt, ut, præterito primogenito suo S. Elzeario, heredem scriberet alterum filium suum Guilielmum, qui eidem sancto Fratri suo postmodum ex testamento successit. De eodem egimus in Commentario prævio num. 39, 40 & 130.
d Id est, vir nobilis.
e Id est, cubiculum.
f Per vocem raubas, vestes significari, supra jam monui.
g Hoc est, servi vel famuli, seu qui in ipsius obsequiis erant.
h Pro hisce omnibus confirmandis nihil eruere potui e Summario processus, quod, ut alias monui, numeros tantum cum initio articulorum nominaque testium passim exhibet. Huc tamen pertinet, quod Gregorius XI summus Pontifex in Bulla canonizationis de eodem Sancto ait, nimirum: Nec de ullo suo æmulo vindictam facere volebat.
i Nimirum per ecstasim in comitatu Saltus, de qua consule Vitam hanc num 8 & sequentibus.
k Malendrinus vox Italica est: nam Malandrino Italis grassatorem, piratam, & id genus infestatores significat.
l Huc referri potest, quod in Bulla canonizationis ipsius legitur: Tantaque abundavit caritate, quod nihil tam carum illi erat, quin libenter erogasset, ut saltem unam animam trahere potuisset ad Christum.
m Robertus, de quo hic, fuit filius tertio genitus Caroli II, cui anno 1309 e vivis sublato in regnum Neapolis & comitatum Provinciæ successit; quia Carolus primogenitus, vivente patre, regnum Hungariæ jam obtinuerat, secundo autem genitus S. Ludovicus mundo valedixerat, Ordinem S. Francisci professus, factusque Tolosanus & Appamiensis episcopus, vivere jam desierat ab anno 1297. Acta hujus illustrata habes in Opere nostro ad diem 19 Augusti, quo colitur.
n Quæ hic sequuntur usque ad num. 55, satis prolixe exposui in Commentario prævio § 6, ubi etiam de tempore ceterisque rerum adjunctis disputatum est.
o Nescio, quam hic Vitam seu Legendam B. Dalphinæ designet. Certe in ea, quam Petrus Eberardus sub finem seculi XV vel initio XVI Gallice conscripsit, nullum verbum de apparitione Garsendæ S. Elzeario facta legere est. Vide Commentarium prævium num. 13 & duobus seqq.
p De eadem illustri matrona aliqua annotavi in prædicto Commentario num. 41 & sequenti.
q Consule eumdem Commentarium § 6, in quo a num. 127 disserui de tempore, quo sanctus Comes cum conjuge sua virgine B. Dalphina in Italiam reversus est, deque suscepto ab illo Caroli Calabriæ ducis regimine, aliisque huc spectantibus, quæ, ne actum agam, hic prætereo.
r Id est, seorsum ab aliis duxit.
s Alteratus vox barbara, quasi alter factus, nempe melior, ut sequitur.
t Adi Commentarium prævium num. 131 & duobus sequentibus.
u Scarletum alias scarlatum, Latine coccus seu color coccineus est. Itaque pannus de scarleto, pannus est cocco tinctus.
x Jocalia, Gallis joyaux, Latine monilia, gemmas, annulos, aliaque id genus pretiosa esse, recteait Cangius in Glossario, ubi consuli potest, si quis plura velit.
y Encenia, encœnia, exenia pro xeniis aliisve donis sæpe usurpari vide apud laudatum Cangium.
z Petio de scarleto hic portionem incertæ mensuræ panni coccinei designat.
aa De hoc argumento sic habet Summarium processus canonizationis: Super XXX articulo, qui incipit, Item cum propter familiaritatem, prima testis, videlicet domina Dalphina, folio XIX, pagina secunda prope principium deponit, dicens, quod numquam vidit, nec scivit, eum aliquid recipere. Item quartus testis videlicet dominus Guido Guidonis, folio XXXVI, pagina prima prope medium deponit, dicens, verum esse, quod in articulo continetur. Causam reddit, quia numquam scivit, quod aliquid reciperet; & super hoc erat fama, quia nihil recipiebat. Eadem ibidem testati fuisse leguntur domina Alasacia monialis, soror B. Dalphinæ, Bertranda Bartholomæa, & Frater Gerandus Raybaudi Ordinis Fratrum Minorum.
bb Pro hisce ac sequentibus ista accipe ex Summario processus super articulo XXIX. Item quartus testis, videlicet dominus Guido Guidonis miles, folio CXXXV pagina secunda ultra medium deponit, dicens, quod vidit eum recipere supplicationes pauperum, & quod fama erat de contentis in articulo. Eumdem articulum suo testimonio etiam confirmarunt B. Dalphina, domina Alasacia, Bertranda Bartholomæa, Frater Gerandus Raybaudi Ordinis Minorum, & Ysnardus Prior Capuæ, e quibus sola Alasacia ait: quod non recordatur, se audivisse, eum vocari Advocatum pauperum. Id ipsum tamen etiam probatum fuisse, patet ex Bulla canonizationis, in qua legitur: Et dum consilio ducis Calabriæ præfuit, petitiones pauperum interim promovebat, quod omnes ipsum Advocatum pauperum nominabant.
cc Guerræ a voce Gallica guerres, Latine bella. Indicantur autem hic bella, quæ Fredericus Arago, Siciliæ rex, gessit pro hoc ipso regno cum Roberto Neapolis rege, vel adversus Guelfos, quorum idem Robertus dux erat; de quibus consule historicos.
dd Vitiosam hanc periodum sic restitue: Aliquibus enim (sive etiam) qui propter longam moram (seu tempus, quo eorum negotia differebantur) non habebant, unde sibi ipsis possent providere, ipse Sanctus de sua substantia (seu ære suo) providebat. Supra laudata Bulla canonizationis de misericordia illius hæc præterea ait: Circa servos Christi ac pauperes, aliasque miserabiles personas valde compatiens, seipsum in eleëmosynarum elargitione, eis plerumque ministrando, munificum exhibebat.
* adde est
* Neapoli
* l. injungente
* an suavitatis?
* sciebat
CAPUT V.
Aliæ sancti Comitis virtutes: militia: morbus &
convalescentia: legatio in Franciam: obitus, sepultura, translatio &
miracula.
XIII.
Fidelis & verax & Catholicus sanctus comes Elzearius zelo fidei totus erat accensus. [Sancti Comitis firma fides,] Nam pro ipsa fide non solum erat paratus quæcumque adversa pati; verum etiam optabat mori. Sic enim fuit a Deo radiis fidei illustratus præcise in prima & quarta visitatione, quod, sicut tunc in spiritu Creatorem & creaturas, & Redemptionis mysterium viderat, sic continue ex tunc in anima sentiebat. Uno namque tempore semel conferebat in conclavi cum sua sancta consorte, & de finalibus temporibus ex malitia Antichristi; & in illo sancto colloquio dixit virgo S. Dalphina: Horrenda illa persecutio fidelium erit: nam si virtutes cælorum movebuntur, quomodo mortales homines stabunt? Ad quam Sanctus; Videas, inquit, Dalphina, si magister Franciscus Maronis, qui est unus de majoribus clericis mundi & in fide instructus & firmus, & Frater Joannes Juliani, confessor noster, qui est in fide illuminatus & vita sancta clarus, & domina Garsenda, cujus vita sancta est per virtuosa opera & miracula multis nota, quæ, ut scis, semper in sanctis operibus & virtuosis actibus a pueritia nos nutrivit: Si isti tres, inquam, de quibus æstimo a, venirent ad me concorditer, & dicerent mihi, quod fides nostra esset falsa, & usque nunc in errore viximus & decepti sumus; & quod Papa & Cardinales vellent fidem mutare, & quod totus mundus inciperet hoc clamare; dico tibi, quod propter hæc omnia a vera fide Catholica, quam Deus mihi ostendit, non deviarem in puncto, etiamsi pro hoc millies deberem mori.
[62] [pia sensa. conjunctio animi] Nec Antichristus, nec sui discipuli ab hoc me retrahere possent, nec ab aliquo articulo fidei, quam nunc tenet sancta mater Ecclesia. De quibus verbis virgo Dalphina fuit non minus in fide firmata, quam spiritualiter consolata. Habebat in magna reverentia prælatos & omnes presbyteros sanctæ Ecclesiæ, eo quod per ipsos derivatur ad alios via salutis. Personas spirituales & devotas libenter videbat, & cum iisdem reficiebatur poculis charitatis. Alio semel tempore, cum sanctus Vir esset in Monte Pessulano b, & ibi moram aliquam traheret, virgo Dalphina, quæ tunc erat in castro Podii Michaëlis, misit sibi famulum cum litera, ut posset de ipsius statu & mora certificari. Ipse taliter sic rescripsit, Sanus corpore sum & sospes, & si me videre cupis, quære me in dextera plaga lateris Jesu Christi: nam ibi habito, ibi me poteris invenire, & alibi me non quæras. Cum semel alio tempore esset cum rege Roberto in civitate Avenionensi, quadam die festo post Sacramentalem confessionem de mane dixit cuidam sacerdoti, volenti celebrare, quod sibi ministraret Hostiam, quia communicare volebat; & factum esset, dum presbyter vellet Missam incipere, quod vocatur * a rege; & tunc dixit presbytero, quod non procederet, sed ipsius reditum expectaret.
[63] [continua cum Deo, fiducia in periculis,] Tunc exiens de capella, equitavit cum rege usque ad palatium Papæ, quod satis longe distabat. Post regressum vero cum descendit de equo, sic intrat capellam, & jubet sacerdoti, ut Missam inciperet & perficiat, post quam communicavit devote. In quo actu possumus advertere, quantum ipsius fides & divina unitio ejus animam perlustrabat, cum ex quibusdam visis vel auditis in via vel in termino non fuit dispersus interius, nec distractus; quia ille bonus spiritus, qui ipsum movebat cum Deo, sic aditus & vias circa ipsum tenebat obsessas, quod nihil sordidum vel immundum aut sibi dissimile, contrarium, seu displicibile in cor suum permittebat intrare. Alio semel tempore, cum iret una cum sponsa sua & tota familia de Neapoli ad partes Provinciæ navigando, orta est tanta tempestas in mari, quod, fracto velo cum arbore *, navis inter undas periclitaretur. Fit planctus magnus & dolor omnium, quod nullus de vita sperabat. Sanctus vero fidem habens in Domino, de corde suo ipsum deprecabatur devote, & cæteris lachrymantibus, solus non fuit in exterioribus alteratus.
[64] [contemptus mortis, & humilitas] Cumque navis non sine magno prodigio ad terram applicasset, & Deo gratias referentes pervenissent ad portum, cœpit aliquos de sua familia increpare, eo quod, fusis lachrymis & clamoribus, nimis excessive mortem timebant, & de divina protectione modicum confidebant. Tunc sancta virgo Dalphina seorsum eum interrogavit, dicens: Domine, qui sic alios arguitis, numquid mori in tanto periculo metuistis? Cui Sanctus, Scias, inquit, Dalphina, quod, postquam de loco in Saltu Deus me primitus visitavit, in quocumque loco, sive in mari sive in terra, quocumque genere mortis me vocare voluerit, recipere præsto sum; nec nunc, nec aliquando, quantumcumque in magnis periculis constitutus, nunquam * ex tunc mori timui; & dum pericula video de propinquo, cor meum offero ipsi Deo in hunc modum: Domine Deus meus, cui cordium occulta sunt clara & manifesta, qui omnia nosti, antequam fiant, si decrevisti nos, vel aliquos nostrum, punire, convertatur, obsecro, ira tua contra me peccatorem ingratum; & indulgeas aliis: quia in quocumque de ista familia es plus, quam in me, honoratus. Et dico tibi, Dalphina, (inquit) quod post hanc orationem semper invenio me magis in anima consolatum.
[65] Erat enim tam profunda ejus humilitas, quod in propria reputatione coram Deo se annihilans æstimabat, [cum eximia castæ mentis] se fore * maximum peccatorem, & suis beneficiis multum ingratum; cum in veritate esset vas purissimum, vasque omni virtutum odore confertum, de quo tam ipsa sponsa S. Dalphina, quæ ipsius actus & mores perscrutabatur attente, quam etiam alii, qui plus cæteris a sua primæva ætate usque ad mortem fuerunt sibi familiares & domestici, asserebant. Et aliqui eorum, tactis sacrosanctis, firmaverunt, quod nunquam potuerunt cognoscere, quod in tota vita sua mortalem culpam committeret. Confessores etiam sui, & illi, quibus magis assidue contebatur, & quibus generaliter de tota vita sua per integrum fuerat confessus, qui erant sanctitatis magnæ & vitæ perfectæ, asserebant hoc idem, addentes insuper, quod cum magno dolore & lachrymis pœnitebat & confitebatur de minimis.
[66] Tanta enim erat puritas conscientiæ, & tam ingens lumen gratiæ, [integritate. Belligerat pro Ecclesia;] quod non patiebatur etiam levibus inquinari; & tamen, ut dictum est, ex nimia humilitatis profunditate se putabat maximum peccatorem. Et ita in tali ac tanta humilitate fundatus cæteras virtutes super eam ædificabat securius. Honores mundani, quamvis eos exterius simularet, erant sibi despicabiles & onerosi, & illos interius moleste portabat. Et quando non reddebatur sibi honor secundum exigentiam sui status, magis solito erat lætus. Ista autem virtus humilitatis magnam sibi securitatem in omnibus actibus conferebat, ita ut, quocumque pergeret, sive in mortem, sive in vitam, securus & constans sub divina protectione & confidentia habitaret. Accidit namque Viro sancto, quod semel de mandato regis Roberti, cujus erat subditus & vasallus, ivit Romam pro factis armorum cum domino Joanne c, fratre regis, contra imperatorem hæreticum, qui contra libertatem Ecclesiæ plura commiserat. Et cum esset in bello, Romæ unum Alemannum fortem partis adversæ a manibus ipsum interficere volentium liberavit.
[67] Finito vero bello, in quo pars imperatoris succubuit, [deinde æger, & a Deo correptus, subito convalescit.] statim in eadem civitate Romana Sanctus cecidit in lectum, tam gravi & ardenti febre gravatus, ut sibi appareret, quod inter duos igneos lectos tunc arderet. Et cognito de bello præterito, cœpit, quia ibi præsens fuerat, fortiter pœnitere. Et cum in isto cogitatu persisteret, vocem Christi audivit, corporis auribus sic dicentem: Elzeari, scias, quod in bello, in quo armatus fuisti, posuisti te in periculo amittendi gratiam meam; sed postquam pœnites, volo tibi dare pro offensa disciplinam. Tunc ille inclinavit se, & cœpit dicere, Miserere mei, Deus, & totum psalmum usque ad finem complevit. Christus vero in quolibet versu cum disciplinis ter regulariter ipsum fortiter percutiebat in dorso d. Post hoc cum obdormivisset, fuit perfecte a febre liberatus & curatus in corpore, & indicibili consolatione recreatus in mente.
XIV.
[68] Biennio itaque, priusquam Sanctus iste spiritum redderet cælo, fuerunt fere persoluta omnia debita & legata, quibus sua terra extiterat obligata. Et dicebat in conclavi suæ sanctæ consorti: Postquam debita comitatus & baroniæ erunt ab omnibus oneribus expedita, [Extinguit omnia debita sua: legatur in Franciam,] & non remanserit aliquid insolutum, non remanebo longo tempore super terram. Quod in veritate completum fuit: nam postquam fuerunt soluta per integrum universa, per unum annum tantummodo supervixit. De hujusmodi autem verbis virgo Dalphina non modicum tristabatur. Post hoc autem contigit, quod rex Robertus & ipsius solemne consilium miserunt sanctum Comitem legatum in Franciam ad regem Francorum cum honorabili comitiva ad procurandum uxorem, quæ esset de sanguine regio, moribus & persona dotatam, unico filio suo, domino Carolo, duci Calabriæ e. Et antequam recederet, ut suam consortem virginem dimitteret consolatam, dicebat sibi: Si, Domino permittente, revertar de Francia, volo relinquere, quantum potero, omnia ista negotia destructiva; & nostram constituemus in Ausoïsio mansionem, ut elongati a terrenis & a mundano tumultu, degustationes spirituales plenius sentiamus. Erat enim iste Sanctus vir desideriorum, & æstimabat, se modicum, vel nihil, fecisse pro Deo, quamdiu vixerat in hoc mundo; & ideo fervebat ejus animus & proponebat, pro Christo ingentia se facturum.
[69] [& perfecto negotio, in morbum incidit Parisiis,] Cum autem in Francia negotium sibi commissum perfecte & feliciter consummasset, in civitate Parisiensi decidit in lectum, gravi infirmitate correptus. Et cognoscens, se morti approximare, magistro Francisco de Marone Ordinis Minorum, compatriotæ f suo, ibidem existenti, fuit confessus generaliter & devote cum lachrymarum effusione. Omni etiam mane ante suum lectum Missam devote audivit, & sæpius in illa infirmitate ad Sacramentalem confessionem redibat. g Et quamvis in tota vita sua virginitatem suam & suæ sanctæ consortis celaverit studiose, nihilominus in fine dierum suorum, spiritu sancto compulsus loquens h, de ea coram simul astantibus in hæc verba prorupit: Salvatus est homo malus per mulierem bonam, quam sicut virginem accepi, ita in hac vita mortali virginem relinquo i. In illa autem infirmitate, quæ gravissimis doloribus ipsum vexabat continue, cum magna patientia proposito sibi gaudio sustinebat. Erat indesinenter ejus spiritus unitus Deo, & cum hoc volebat audire bona verba & Christi passionem, quam sibi legi poposcit.
[70] [pieque ad obitum comparatus] Lingua etiam ipsius minime a laude Dei cessabat, illum versum dicens: Dominus opem feret illi super lectum doloris ejus; universum stratum ejus versasti in infirmitate ejus, quasi continue in ore tenebat. Suscepto vero Dominico Sacramento, cum postea oleo sancto ungeretur, & ille versus diceretur; Per sanctam Crucem & passionem tuam libera eum, Domine, ipse eumdem versiculum tribus vicibus replicavit, & in fine dixit: Hæc est spes mea, in hac volo mori k. Postremo factus in agonia, cœpit facere faciem valde terribilem, & vultum prætendentem, eum pati magnum laborem ex quibusdam contra ipsum objectis l; & in tali conflictu laborans & clamans, ait: Magnam potestatem habent dæmones, sed eorum vim amiserunt in virtute & meritis benedictæ Incarnationis & passionis Jesu Christi. Et post paululum iterum clamans, inquit: Totum vici finaliter. Post aliquantum temporis spatium cum clamore valido ait: Divino judicio me totum committo.
[71] Et his dictis, fuit ejus facies renovata & effecta rubea & splendida valdeque decora, [moritur, & ibidem sepelitur,] & emisit spiritum. Vultus autem ejus non fuit ex hoc aliqualiter immutatus, imo remansit serenus & pulcher, ut prius. Hæc omnia vidit quidam domicellus inter alios, qui fuit multum lascivus & vanæ vitæ. Hic ex hoc tantum peccatorum suorum habuit sentimentum & dolorem intrinsecum, quod amplius ferre non potens, statim vocato uno Fratre Minore, ibidem existente, seorsum in quadam camera cum ingenti dolore, devotione & lachrymarum abundantia est confessus. Obiit autem Vir sanctus, plenus virtutibus & bonis operibus, anno ab Incarnatione Domini millesimo trecentisimo vicesimo tertio, quinto Kal. Octobris; anno totius vitæ suæ vicesimo octavo m, cum habitu & corda Fratrum Minorum n in ecclesia eorum Parisiis tumulatus.
[72] Eodem vero anno ejus sacrum corpus est translatum, [deinde Aptam transfertur, ubi miraculis claret.] & ad civitatem Apte portatum, atque ibidem in ecclesia Fratrum Minorum, sicut, dum adhuc viveret, præelegerat, sepulturæ honorifice traditum o; ubi magnis & crebris continue coruscat miraculis, ut sublimitas sanctitatis ejus, quæ, cum carne mortali vivebat, in occulto servata & nondum plene innotuerat mundo, per divinæ potentiæ miracula postmodum comprobaretur e cælo. Unde per ipsius invocationem & merita divina virtute sunt mortui suscitati, cæci illuminati, contracti liberati, & quamplurimi infirmi præter naturæ ordinem sanitati pristinæ mirabiliter restituti p. Ac demum ipso visibiliter & mirabiliter apparente & revelante, regnum Maioricarum, quod erat intempestivo bello turbatum, sine sanguinis effusione juxta ipsius promissum extitit modo mirabili quietatum q.
ANNOTATA.
a Id est; quos maximi facio. Porro de Mayronio vide dicta in Commentario prævio num. 7 & duobus sequentibus; de Garsenda vero num. 41 & 42.
b Mons Pessulanus, vulgo Montpellier, Galliæ urbs est in Occitania inferiori, cujus nunc caput est, fuitque seculo XVI facta episcopalis, translata ad eam sede Magalonensi, & archiepiscopo Narbonensi subjecta.
c Apud Boucheum tom. 2 Historiæ Provinciæ pag. 337 hic Joannes recensetur inter Caroli II regis filios octavo loco, dicitur que dux Dyrrachii,princeps Moreæ & comes Gravinæ. De bello hoc adversus Henricum VII, alias VI, imperatorem gesto aliqua observavi in Commentario prævio num. 108 & sequenti.
d Prudens lector procul dubio desiderabit hæc aliunde solide confirmari; quod ego quidem facere nequeo: imo vehementer dubito, an ista flagellatio non potius piæ sancti Comitis meditationi somniove adscribenda sit. Raphaël tamen in Vita Gallica cap. 15 nihil de morbo memorans, eadem in eodem bello bis contigisse scribit, primo scilicet oranti in cubiculo suo, atque iterum in quadam silva. Asserti vades requiro.
e Processus, pro impetranda canonizatione B. Dalphinæ confectus, hujus legationis meminit his verbis: Dominis Roberto rege & Sanxia regina Jerusalem & Siciliæ in civitate Avinionensi tunc existentibus, dictus dominus Elziarius, comes Ariani, sponsus dictæ dominæ Dalphinæ, ad partes Franciæ ambaxiator sive nuncius fuit missus, causa eligendi uxorem pro domino Carolo duce Calabriæ, dicti regis filio primogenito, unam de domicellabus regalibus domus regiæ Franciæ, illam videlicet, quæ eidem domino Comiti aptior & idoneior videretur. Plura non addo; quia de eadem legatione, ejusdemque tempore, successu, aliisque adjunctis sat prolixe egi in Commentario prævio § 7, quem consule, si lubet.
f Id est, populari, sive ex eadem patria, nempe Provincia Gallica, orto. Hinc alterum argumentum desumi potest adversus eos, qui Franciscum Mayronium Hibernum vel Britannum facere voluerunt. Adi Commentarium prævium num. 8.
g Adi Commentarium num. 140.
h Alii, nec improbabiliter, asserunt, S. Elzearium id præstitisse, jubente confessario.
i Admirabilem hanc conjugum virginitatem per annos viginti quinque, quibus convixerunt, integerrime servatam, etiam a Gregorio XI ex B. Dalphinæ testimonio, & ipsius sancti Comitis confessarii affirmatione celebratam habes in Bulla canonizationis num. 206 Commentarii prævii relata.
k De hisce omnibus, sed forte paulo aliter, actum esse in processu, colligo ex ejusdem Summario, in quo super XXXIV articulo, qui incipit, Item, quod Parisius, quemque B. Dalphina suo testimonio confirmavit, dominus Guido Guidonislegitur dixisse, contenta in articulo esse vera; excepto, quod non audivit, quod faceret replicari verba illa: Per passionem &c.
l In prædicto Summario laudatus vir nobilis Guido Guidonis super articulo 35, qui incipit Item cum esset, testatus est, dicens, verum esse, quod ipse dominus Elizarius stans (id est, dum esset,) in agone mortis, quodammodo ostendit unam faciem, acsi rem terribilem videret. Super aliis contentis deponit de auditu. Et nihilominus, quod inter notos fama est, quod devotissime mortuus est. Præsentes fuerunt, ut asserit, reverendus pater dominus Pastor, nunc Cardinalis, & etiam quidam alii, quos nominat. Cardinalis Pastor, de Sarestudio vel de Serrescuderio, & ab Albernaco seu Albenaco, cognominatus, Gallus, fuit Ordinis Minorum & sacræ Theologiæ doctor in academia Parisiensi, postea primo episcopus Assisiensis, deinde vero archiepiscopus Ebredunensis & S. R. E. Cardinalis factus, vivebat adhuc annis 1351 & sequenti, quando processus canonizationis S. Elzearii confectus fuit; de quo consuli potest Opus Ciaconic & Oldoïni de Vitis Romanorum Pontificum & Cardinalium tom. 2, col. 508.
m Annum Incarnationis, mensemque ac diem emortualemrectissime se habere, sed pro anno ætatis S. Elzearii legendum esse, tricesimo Octavo, tam clare demonstravimus in Commentarii prævii § 7, ut nihil hic addere necesse sit.
n Forsitan fuit Tertii Ordinis S. Francisci, uti in eodem Commentario num. 126 dictum est.
o Ita mandaverat in testamento suo, facto Telone in Provincia Gallica anno 1317, de quo adi Commentarium num. 128. De translatione vero sacri corporis, magnisque prodigiis, quæ aliqui sine solidis monumentis enarrant, consule eumdem Commentarium § 8.
p Quædam ex his miraculis retuli in prædicto Commentario § XI, quædam etiam ex Bulla canonizationis num. 208.
q Desumpta hæc sunt ex libello supplice, quem a Francisco Mayronio anno 1327 pro postulanda S. Elzearii canonizatione scriptum esse, sæpe dixi. Hinc suspicor, de illo bello hic agi, de quo Hieronymus Surita in Indicibus rerum ab Aragoniæ regibus gestarum, lib. 2 ad annum Christi 1324 sic meminit: Ad diem 2 Non. Sept. Formicariis, Cæretaniæ oppido, moritur Sanctius Balearium rex. Cum id regnum a rege (Aragoniæ Jacobo II) affectaretur, quod Sanctius ex Maria regina uxore, quæ soror Roberti regis (Neapolis ac Siciliæ) erat, liberos non suscepisset, Alfonsus regis filius Ruscinonensem & Cæretanam ditionem, exercitu immisso, vi occupat. Sed Philippo Sancti fratre, qui Cæsaraugustæ regem convenerat, adnitente atque deprecante, rex de sententia desistit, & Jacobo puero, Ferdinandi Sanctii fratris filio, agnationis jure, regno Balearico & reliquis ditionibus illi contributis, suprema potestate recepta, cedit. Hæc ibi; verum de S. Elzearii apparitione, a Mayronio & biographo asserta, nihil præterea alibi legi.
* l. vocaretur
* sive malo
* umquam
* i. e. esse
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 27. September
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 27. September
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.