29. September

SEPTEMBRIS VIGESIMA NONA DIES.

SANCTI, QUI III KAL. OCTOBRIS COLUNTUR.

Sanctus Michaël archangelus.
Omnes Angeli.
S. Fulgentius episc. conf., Atinæ in Campania.
S. Euticus vel Euthichius M. in Thracia.
S. Plautus M. in Thracia.
S. Heraclea M. in Thracia.
S. Placidus M. in Thracia.
S. Ambutus M. in Thracia.
S. Tracia M. in Thracia.
S. Donata M. in Thracia.
S. Salutarius martyr Romanus, Romæ.
S. Possessus martyr Romanus, Romæ.
S. Januarius martyr Romanus, Romæ.
S. Amplus martyr Romanus, Romæ.
S. Celedonus martyr Romanus, Romæ.
Milites aliquot martyres Romani, Romæ.
S. Dadas M. in Perside.
S. Gobdelaas M. in Perside.
S. Casdia aut Casdoa M. in Perside.
S. Gudelia M. in Perside.
S. Fraternus episc., Autissiodori in Burgundiæ ducatu.
S. Ursio conf., forte monachus, in diœcesi Galliarum Trecensi.
S. Cyriacus abbas conf., in Palæstina.
S. Leodowinus seu Lutwinus, archiepiscopus Trevirensis.
B. Alaricus vel Adalricus, Ordinis S. Benedicti, in Ufnaugia, lacus Tiburini insula, in Helvetia.
S. Grimoaldus presbyter conf., Ponte-curvo in regno Neapolitano.
B. Joannes de Monte-mirabili, Ordinis Cisterciensis, in monasterio Longi-pontis in Gallia.
B. Nicolaus de Furca conf., Ordinis Eremitarum S. Hieronymi, Romæ.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.

Sanctus Blandinus Conf. hodie notatur in editione Usuardi Lubeco-Coloniensi, idemque videtur, qui Blandus scribitur apud Grevenum. Erit fortasse S. Blandinus Trecis cultus, de quo breviter actum est ad	I Maii
Presbyteri complures Catholici, qui sub Valente ab Arianis navi fuerunt impositi, incensaque deinde navi aquis submersi, hodie in Menæis impressis annuntiantur Constantinopoli sive Byzantii. Nequeo dubitare, quin iidem sint cum illis, ex quibus nominantur apud Socratem Urbanus, Theodorus & Menedemus. De his autem actum est ad	XVIII Maii.
Petroniæ martyris mentio fit in Menæis impressis, & in Synaxario Ms. Sirmondi, ubi additur Anastasia inferius memoranda. Brevissima est annuntiatio sine elogio, adjectis tamen duobus versiculis, quibus dicitur capite minuta. In Synaxario ad 8 Octobris rursum breviter indicatur Petronia, Petri apostoli filia, de qua apud Græcos plura non invenio. Existimo eamdem utroque die designari, cumque Petronia apud Græcos idem sit nomen, quod Petronilla apud Latinos, Romanam Petronillam designatam puto. De hac apud nos actum est ad	XXXI Maii.
S. Disibodi reliquiarum repositio hodie memoratur apud Wionem, Menardum & Bucelinum. Vita S. Disibodi episcopi data est ad	VIII Julii
Brixius ep. conf. sine loco hodie annuntiatur in Florario Ms. Fortasse erit Brixius aut Brictius episcopus de quo egimus ad	IX Julii.
B. Joannis de Dukla, Ordinis Minorum, memoria hodie est in Martyrologio Franciscano Arturi a Monasterio; at in Martyrologio Franciscano, quod subjectum est recuso per Benedictum XIV Martyrologio Romano, ponitur die, quo colitur, & quo in Operis Supplemento dandus est,	XIX Julii.
Victorinus confessor, cultus Namnetibus, sine aliis adjunctis hodie ponitur a Castellano, neque alibi Victorinum illum invenio, non apud Saussayum in Martyrologio Gallicano, non apud Albertum le Grand in Sanctis Britanniæ Armoricæ, non in Kalendario aut Officiis propriis diœcesis Namnetensis, impressis anno 1623. Quapropter cogor suspicari, errasse Castellanum, & fortasse S. Victorem, qui in diœcesi Namnetensi 31 Augusti colitur, ad hunc diem fuisse repetitum. De S. Victore confessore actum est apud nos ad	XXXI Augusti.
S. Bertellinus eremita in Martyrologio Anglicano anni 1640 refertur ad hunc diem; apud alios & nos datus est ad	IX Septemb.
Martyres centum & quinquaginta brevissime hodie indicantur in Menæis impressis, ponunturque in Palæstina, ut procul dubio sint illi, de quibus egimus sub nominibus Pelei, Nili &c. ad	XIX Septembr.
SS. Januarii & Sosii mentio hodie fit in variis Apographis Hieronymianis, non expresso loco, nimirum in codicibus Florentinii, in Corbeiensi, Gellonensi, Augustano, Labbeano. In Epternacensi solius Januarii cum aliis fit mentio, non Sosii. Et Januarii rursum meminit Florarium Sanctorum Ms. sine ullo loco. Grevenus Sosium cum duobus aliis conjunxit. Galesinius & Ferrarius Sosium & Januarium annuntiant Antiochiæ. Laudat autem Galesinius librum scriptum sine ullo nomine. Mihi plane ignoti sunt Januarius & Sosius hodierni, nisi aut duo sint ex martyribus Romanis hodie dandis, aut sint Januarius episcopus & Sosius diaconus, passi Puteolis cum aliis quinque, de quibus actum est ad	XIX Septembris.
Lotharius imperator cum titulo Beati memoratur apud Menardum, qui ipse observat, sanctitatem Lotharii ex pœnitentia brevi non adeo fieri certam, ideoque rectius non vocasset Beatum, aut etiam omisisset. Bucelinus tamen rursum inter Beatos recensuit, & laudibus ornavit speciosis magis, quam veris.
S. Ceolfridus abbas ad hunc diem refertur a Camerario. Vide Acta data	XXV Septemb.
S. Firminus Ambianensis ep. M. apud eumdem hodie memoratur. Spectat ad	XXV Septemb.
S. Barrus episcopus apud Camerarium hodie, apud nos ad	XXV Septemb.
Martyres Olivenses Ordinis Cisterciensis in Prussia a Ferrario in Annotatis referuntur ad hunc diem. Vide observata in Prætermissis ad	XXVII Septemb.
B. Bernardinus Feltriensis hodie ponitur apud Ferrarium. At colitur, & Acta data sunt die præcedenti	XXVIII Septemb.
Lucii cum Plauto & Eraclea fit mentio in Martyrologio Usuardino Centulensi. At legendum est Eutici, ut videri potest in Eutico, Plauto &c., de quibus hodie agimus.
Casdoas & Casdoa MM. hodie memorantur in Menæis. At Casdoa eadem est cum Casdia, de qua hodie agitur cum Dada & Gobdelaa, ubi & de Casdoa viro disputatur.
Joannes Gandavensis eremita, sive a patria, sive a familia nominatus, & vulgo Eremita S. Claudii dictus, cum titulo Beati hodie memoratur apud Miræum in Fastis Belgicis & Burgundicis, uti & apud Castellanum in Martyrologio universali, tacentibus de eo aliis Martyrologiis. Nicolaus Des-Guerrois in Historia ecclesiastica Trecensi eumdem Beati titulum Joanni Gandensi attribuit. At Nicolaus Camuzatus, ex quo omnes illi hauserunt, in Promptuario antiquitatum Trecensium a folio 322 de Joanne quidem diligenter agit, sed a Beati titulo abstinet. Ex hoc autem scriptore omnino liquet, cultu publico stricte dicto carere Joannem, etiamsi piam duxerit vitam miraculisque post mortem claruerit, & Ludovicus XI Galliæ rex etiam laboraverit ad obtinendam ejus canonizationem. Quæ speciem aliquam cultus publici præferunt, hæc sunt. Sepultus est Trecis apud Patres Prædicatores, ut observat Castellanus, in tumba elevata. Ut Miræus advertit, fuit e terra elevatus per Ludovicum episcopum Trecensem, petente Ludovico XI Galliæ rege. Id factum anno 1482, sed non sufficit ad Beati titulum Joanni dandum, cum ea corporis elevatio facta sit ad petendam canonizationem, & canonizatio quidem petita sit, sed numquam secuta. Nam talis elevatio corporis, quod depositum est, teste Camuzato, in arca lignea sub fornice & testudine in muro cymbæ seu navis templi, cui ferrei clathri objecti sunt: talis, inquam, elevatio cultum publicum non importat, ut etiam observavit Benedictus XIV in Opere de Canonizatione Sanctorum lib. 2 cap. 12 num. 14, ubi afferuntur similia exempla. Itaque cum non afferantur alia publici cultus indicia, remittimus ad laudatum Camuzatum, & ad Des-Guerrois, qui in Historia ad annum 1419 de Joanne fuse agit, & in fine probat, serius defunctum esse, quam anno 1419. Idem multa refert miracula ad annum 1482.
Baudi Conf. meminit Florarium Ms. sine aliis adjunctis.
Nicolaus Avenionensis, Ordinis Prædicatorum, apud Marchesium & Lafonum in Anno Dominicano vocatur Beatus, sed sine indiciis cultus ecclesiastici.
Petrum Guillot, ejusdem Ordinis, Beatum primo loco vocat laudatus Lafonus, sed postea sæpius venerabilem nominat. Occisus fuit anno 1568 cum pluribus religiosis, quibus præerat, ab hæreticis in Occitania.
Michaëlem de Fabra, Ordinis Prædicatorum, & discipulum S. Dominici, iis verbis commemorat Marietta in Sanctis Hispaniæ lib. 12 cap. 64, ut nonnullam ingerat suspicionem, Beatum vocari posse, præsertim ob translationem ac venerationem corporis, si hæc veneratio publica sit & satis vetusta. Abstinet tamen a titulo Beati, & Leander Albertus ac Silvanus Razzius, quos laudat, similiter ab illo abstinent titulo, nec innuunt tantam corporis venerationom: omnes etiam silent de obitus die. Itaque occasione festi S. Michaëlis archangeli de eo hic mentionem facimus, plura de eodem libenter scripturi, si quis cultum docuerit, & festivitatis aut obitus diem.
Henricus Scarampus, episcopus Feltriensis in Marchia Tarvisina, hoc die obiisse traditur, ut videre est apud Ughellum in Italia Sacra recusa tom. 5 col. 375, ubi dicitur sanctimonia vitæ vir longe clarissimus. Deinde additur: Cujus corpus omnino huc usque incorruptum perseverat, atri quidem coloris, sed palpabile, & frequenti piorum hominum lustratione & cultu venerabile, ubi ejus meritis frequentia visuntur miracula, ejus sanctimoniam testantia. Hæc Ughellus. Attamen cultu caret publico Henricus, & præcedenti seculo Bartholomæus Giera episcopus Feltriensis decrevit, ne amplius ostenderetur corpus Henrici; sine obtenta ad id facultate sua. Non inveni, causam Henrici fuisse agitatam Romæ, aut processus pro beatificatione institutos.
Carolus Blesensis, dux Britanniæ Armoricæ, ad hunc diem Beatus vocatur apud Albertum le Grand in Sanctis Britanniæ, ubi Vitam ejus scribit. Fuerunt & alii scriptores Galli, qui canonizatum auctoritate Romani Pontificis existimarunt & scripserunt. Certum quoque est, cultum Caroli fuisse inchoatum in Armorica ob famam miraculorum, sed præpropere & illegitima auctoritate. Cultum illum postea cessasse, & nullum fuisse præterito seculo, habeo ex variis litteris ad Majores nostros datis. Hac de causa, opinor, nomen Caroli Blesensis non fuit adscriptum Martyrologiis. Fuerunt tamen processus formati auctoritate Pontificia Urbani V & Gregorii XI, qui ad nos olim missi fuerunt, petitumque a rege Galliarum, aliisque pluribus, ut Pontifices Carolum Beatorum catalogo adderent; sed nihil fuit obtentum. Benedictus XIV in Opere de Canonizatione lib. 2 cap. 8 recitat partem litterarum Apostolicarum, quibus Urbanus V cultum Caroli severe prohibet. Mox etiam refutat Andream du Chesne, qui perperam volebat, Carolum fuisse in Sanctorum album relatum. Gesta Caroli possunt legi apud laudatum Albertum le Grand, aut in Historia Britanniæ apud Lobineau & alios.
Metropolus, ut quartus episcopus Tungrensis, legitur hodie in Florario Ms. At nec nomen Metropoli reperio in Kalendario, quod præfixum est vetusto Breviario Tungrensi, nec novi, an fuerit umquam Tungrensis episcopus, licet nomen habeatur in Catalogis medii ævi.
Simon de Roxas, Ordinis SS. Trinitatis, hoc die mortuus notatur in indice nostro. De processibus ad ejus beatificationem institutis varia habet Benedictus XIV in Opere de Servorum Dei Beatificatione & canonizatione.
B. Virginis Mariæ apparitio, ut facta Mario cuidam, in Valle Tellina apud Tiranum opidum diœcesis Novocomensis, ad hunc diem refertur in Martyrologio Novocomensi: sed illa spectat ad Opus particulare de beatissima Virgine.
Hermannus, abbas Waldsassensis in Germania, Ordinis Cisterciensis, ac Cistercii defunctus, memoratur apud Henriquez cum titulo Beati, omnibus piis passim ibidem attributo, & sine indiciis cultus publici. Accessit Bucelinus in Menologio Benedictino, in quo etiam multi, qui cultu carent, Beati vocantur.
Martinus Spoletinus, Ordinis Minorum, ut Beatus martyr, celebratur a Jacobillo in Sanctis Umbriæ ad hunc diem; sed nulla affert publici cultus indicia.
Antonius Nugnez, Ordinis Franciscani, Valentiæ in Hispania, cum titulo Beati annuntiatur ab Arturo a Monasterio in Martyrologio Franciscano, ubi & plures videri possunt eodem titulo insigniti, quos coli, non invenimus, excepto B. Joanne de Dukla, superius memorato.
Ripsimis & Sociarum Martyrum hodie meminit Martyrologium Romanum cum Galesinio: quod sequeremur de more, nisi ex Actis S. Gregorii Armeni innotescerent. At apud Græcos sequenti die cum S. Gregorio Armeno celebrantur. Quare, cum in Actis S. Gregorii memorentur, de iis simul agemus ad	XXX Sept.
Leopardus M. in Mss. aliquot Kalendariis ad hunc, in pluribus ad sequentem diem refertur	XXX Septemb.
B. Simon, ex comite Crispiacensi monachus, ad hunc diem refertur a Castellano, a pluribus ad sequentem	XXX Septembris.
B. Felix de Meda, abbatissa Ordinis Franciscani, cum titulo Beatæ, ad hunc diem refertur in Martyrologio Mediolanensi, apud Franciscanos vero ad sequentem, ubi cultus probabitur	XXX Septemb.
S. Verissimi, Maximæ & Juliæ martyrum Ulyssiponensium, inventio memoratur in Martyrologio Hispanico, examinanda in eorumdem natali,	I Octobris.
Rogerius, cognomento Niger, episcopus Londinensis, ad hunc diem insertus est Martyrologio Anglicano anni 1640, in priori ad 1 Octobris. At in nullo alio Martyrologio Rogerium hunc invenio, nec ullum antiquius laudatur in Anglicano. Videtur auctor istius Martyrologii credidisse, Rogerium fuisse electum patronum a Parmensibus ob victoriam anno 1248 de Friderico II, Parmam obsidente, relatam. At nihil ea de re invenio apud scriptores Parmenses, quos consulere potui. Quapropter, cum nihil uspiam inveniam de cultu ecclesiastico Rogerii, (præter dicta aliqua in Historia Matthæi Parisii ad annum 1248, quibus non fidimus, & quæ ne sufficiunt quidem) interim de eo nihil ulterius dicemus, libenter tamen scripturi plura, si quis cultum docuerit, ad	I Octobris.
S. Gisleni episcopi inventio ad hunc diem celebratur apud Molanum, Canisium, Ferrrarium, & martyrologos Benedictinos. Natalis est	IX Octobris.
Coganus abbas ut Sanctus, legitur in Martyrologio Anglicano, quod impressum est anno 1608, sed sub asterisco, quo insinuatur, non esse inventum in vetustis Martyrologiis. Wion in Appendice Sanctum similiter vocat. Hos secutus est Ferrarius, Coganum abbatem in Scotia annuntians hodie: sed nulla nos invenimus cultus ipsius indicia. Si forte idem sit cum Congano, de quo in Prætermissis ad 20 Februarii, aut Comgano, de quo ad 2 Augusti, cultus iterum examinari poterit, ad	XIII Octobris.
Aquilini episcopi meminit Grevenus, & in Ms. Florario mentio fit Aquilani Coloniensis episcopi. Idem verisimiliter ab utroque designatur Aquilinus Coloniensis, jam in Prætermissis ad 16 Maii memoratus, indeque remissus ad S. Ursulam, quam sepeliisse dicitur, sive ad	XXI Octobris.
Tryphon, Trophimus & Dorymedon hodie conjunguntur in Menæis impressis, sed brevissime sine elogio aut versiculis additis, ut vel ex eo verisimile fiat, eos ad hunc diem non spectare, nisi quod forte aliquo loco simul colantur. Trophimus & Dorymedon procul dubio fuerint illi, qui Synnadis in Phrygia sunt passi. Horum Acta, in quibus etiam agitur de S. Sabbatio, ante in Pisidia passo, data sunt ad XIX Septemb. Cum autem Tryphon, qui a Græcis memoratur ad 1 Februarii, ab iis in Phrygia passus dicatur, simul cum aliis cultum habere potuit. An hic Tryphon hodie videatur memoratus, examinandum veniet, die, quo insertus est Martyrologio Romano,	X Novembris.
Josaphat regis meminerunt hodie Florarium Ms. Sanctorum, Martyrologium Germanicum, & Grevenus ex Petro de Natalibus Barlaam & Josaphat. De his simul agetur cum Martyrologio Romano ad	XXVII Novembris.
S. Maximus, episcopus Regiensis, hodie a pluribus recentioribus annuntiatur, & ab aliquibus non sine errore. Grevenus, Galesinius, aliique non exprimunt, cujus Regii fuerit episcopus. At Maurolycus ipsum fixit Regii in Gallia Cisalpina, quod Regium Lepidi dicitur, idque leviter secutus est Ferrarius ad hunc diem, cum tamen eumdem rectius Regii in Gallia annuntiaverit die 26 Novembris. In Romano Martyrologio recte annuntiatur apud Regium in Gallia ad	XXVII Novembris.

DE S. MICHAELE ARCHANGELO, ET DE OMNIBUS ANGELIS

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Michaël archangelus (S.)
Omnes Angeli

BHL Number: 5948, 5951

AUCTORE J. S.

§ I. Sancti Michaëlis & Angelorum in Martyrologiis aliisque sacris Fastis commemoratio, & festivitates variæ.

[Memoria S. Michaëlis in monte Gargano] Ut singulas S. Michaëlis archangeli apparitiones, institutasque earum causa festivitates, clarius ordine suo referre & elucidare possimus, prius breviter colligemus, quæ variis diebus & mensibus de iis reperiuntur in Fastis vetustioribus. Ordior ab hac die XXIX Septembris, qua peragitur præcipua S. Michaëlis & omnium Angelorum festivitas in Ecclesia Romana totaque Latina. In Hieronymianis apud Florentinium ad hunc diem leguntur sequentia: Dedicatio basilicæ angeli Michaëlis, vel in monte, qui dicitur Garganus, ubi multa mirabilia Deus ostendit. In Epternacensi brevius legitur: Et dedicatio basilicæ S. Michaëlis. In Corbeiensi latius: Dedicatio basilicæ archangeli Michaëlis in monte, qui dicitur Garganus. In Richenoviensi: Et dedicatio basilicæ sancti archangeli Michaëlis. Consonant Gellonense, Augustanum & Labbeanum, nisi quod in postremo addatur, in monte Gargano. In Kalendario, quod parvum Hieronymianum vocat Florentinius, & post Martyrologium edidit, sic legitur: Dedicatio S. Michaëlis archangeli. Corbeiense brevius ab omnibus diversum est. Sic enim habet: Romæ, milliario sexto, dedicatio basilicæ angeli Michaëlis, vel in monte, qui dicitur Garganus. Verum illud, Romæ, milliario sexto, mendosum videtur, cum apud Florentinium sit, Romæ milites VI, & horum mentio in aliis quoque habeatur. Itaque priora illa verba alio spectant & corrupta sunt.

[2] Beda in Martyrologio apud nos dato tom. 2 Martii prædictis consentit: [aut dedicatio in vetustis Fastis celebrata;] Dedicatio ecclesiæ sancti angeli Michaëlis. Idem in Martyrologio metrico tom. 10 Spicilegii:
Michaëlis ternas (nempe Kalendas Oct.) templi dedicatio sacrat.
Consonat Vetus Kalendarium ibidem editum. Omnia etiam vetusta Martyrologia & Kalendaria, quæ edidit Martenius tom. 3 Anecdotorum eamdem ecclesiæ S. Michaëlis dedicationem similibus verbis annuntiant, excepto Corbeiensi breviori ibidem recuso, de quo egi, & Kalendario ultimo, quod sic habet: Festum sancti Michaëlis archangeli. Pleraque etiam ex iis, quæ dedit Martenius tom. 6 Collectionis amplissimæ, jam dictis consonant. Kalendarium vetustum Stabulense disertis verbis habet: In monte Gargano dedicatio basilicæ archangeli Michaëlis. De alio ibidem edito mox dicam. Locum dedicatæ ecclesiæ omittit Wandelbertus, metri forsan causa, ita canens:
Ætherea virtute potens, princepsque supernæ
Militiæ Michaël terno (Kal. Oct.) sibi templa sacravit.
At Rabanus, Notkerus, Usuardus, aliique mox laudandi, montem Garganum exprimunt: sed de unius solum ecclesiæ dedicatione agunt. Rabani solum verba huc traduco: Dedicatio ecclesiæ sancti Angeli Michaëlis in monte Gargano. Usuardus & Notkerus dubium relinquunt, utrum dedicationem an aliam festivitatem annuntiare voluerint, de quo infra dicam.

[3] [in nonnullis addita Dedicatio ejusdem ecclesiæ Romæ.] Auctor Romani parvi, quod edidit Rosweydus, duas S. Michaëlis festivitates eodem die memoravit, ita scribens: In monte Gargano, venerabilis memoria archangeli Michaëlis. Et Romæ dedicatio ecclesiæ ejusdem Archangeli, a beato Bonifacio Papa constructæ in Circo, qui locus INTER NUBES dicitur. Ado istud Martyrologium sequi solitus, amplam historiam, quam de veneratione S. Michaëlis in monte Gargano recitat, sic orditur: In monte Gargano, venerabilis memoria beati archangeli Michaëlis, ubi ipsius consecrata nomini habetur ecclesia, vili facta schemate, sed cælesti prædita virtute. Deinde, relata historia, addit: Sed non multo post Romæ venerabilis etiam Bonifacius Pontifex ecclesiam sancti Michaëlis nomine constructam dedicavit, in summitate Circi cryptatim miro opere altissime porrectam. Unde & idem locus in summitate sua continens ecclesiam, INTRA NUBES situs vocatur. Martyrologium Autissiodorense hisce conformia habet: In monte Gargano venerabilis memoria S. Michaëlis archangeli, ubi multa mirabilia Deus ostendit. Romæ dedicatio oratorii S. Michaëlis, quod venerabilis Bonifacius Pontifex dedicavit in summitate Circi, miro opere altissime porrectum. In omnibus quoque Martyrologiis & Kalendariis, quæ edidit Georgius post Adonem, memoria S. Michaëlis hac die recolitur, & in aliquibus dicitur dedicatio. Addo ex his tantum verba Kalendarii Vaticani: In monte Gargano, dedicatio basilicæ archangeli Michaëlis. In aliquot Auctariis Usuardi apud Sollerium nostrum ad VI Octobris annuntiatur Octava S. Michaëlis, quia cum Octava in aliquibus ecclesiis festum eius celebratur.

[4] Vidimus duas S. Michaëlis ecclesias, quarum dedicatio vetustis temporibus celebrata videtur. [Ecclesiæ S. Michaëlis in via Salaria] Georgius in Annotatis ad Adonem & tertiam memorat, cujus dedicatio a seculo V aut citius celebrata fuit, sed die XXX Septembris, nisi librariorum aut imprimentium vitio dies mendose sit expressus. Blanchinus in Prolegomenis ad Anastasium Bibliothecarium tom. 4 edidit Opusculum antiquum, cui hic præpositus titulus: Codex Sacramentorum vetus Romanæ Ecclesiæ. Hunc ait se eruisse ex manuscripto libro, … ante mille annos confecto, … capituli Veronensis. In eo autem pag. XXXIX legitur hic titulus: Pridie Kalendas Octobris N. (id est, natale) basilicæ Angeli in Salaria. Georgius hæc allegans, ait, forte librarii errore legi, pridie, pro III Kalendas Octobris. Attamen incertum est istud mendum, & dedicatio etiam fieri potuit pridie Kalendas. Quidquid vero sit de die, non existimo, illam esse ecclesiam, quam in circo ædificatam mox vidimus. Nam pro memorata ecclesia Georgius laudat Notitiam ab Eccardo editam, quæ mihi ad manum non est, & ex ea recitat hæc verba: Per eamdem quoque viam (Salariam) venitur ad ecclesiam S. Michaëlis, septimo milliario ab Urbe. At ecclesia in circo posita aut in Urbe erat, aut certe minus ab Urbe distabat, & serius etiam fuit constructa. Itaque nequeo assentiri Georgio, de hac viæ Salariæ ecclesia agi in Hieronymianis Fastis, aut saltem id minus est probabile. Nam Corbeiense brevius num. 1 laudatum, quod solum huic opinioni favere videtur, probabilius mendosum est, & ab omnibus vetustioribus diversum.

[5] Verumtamen ex laudato Sacramentario saltem habemus, [Dedicatio a seculo V celebrata,] a seculo V celebratam fuisse festivitatem S. Michaëlis & Angelorum in ecclesia eidem dicata extra Urbem in via Salaria. Hujus autem ecclesiæ celebratam fuisse dedicationem, ex laudato Sacramentario pag. XL intelligimus. Hæc enim ibi leguntur: Vere dignum, … teque profusis gaudiis prædicare in die festivitatis hodiernæ, qua in honorem beati archangeli Michaël sacrata nomini tuo loca divinis sunt instituta mysteriis. Quamvis enim illius sublimis gloriosæque substantiæ sit habitatio semper in cælis; tuorum tamen fidelium præsumit affectus pro tuæ reverentia potestatis per hæc piæ devotionis officia quoddam retinere pignus in terris adstantium in conspectu tuo jugiter Ministrorum. Ex verbis jam datis, & magis etiam ex reliquis orationibus, insuper colligitur, festivitatem illam non de solo archangelo Michaële, sed etiam de omnibus simul Angelis fuisse peractam. Idem insinuant hæc ibidem verba: In honorem beati archangeli Michaël loca nomini tuo dicata mystico frequentamus obsequio: præsta, quæsumus, eorum nos gaudere suffragiis, quorum sublimia merita recensemus.

[6] [ut forte trium ecclesiarum dedicatio ad unam deducta] Habemus jam tres S. Michaëli antiquis temporibus dedicatas ecclesias, quarum dedicatio Officio ecclesiastico honorata dicitur. At satis verisimile fit, omnes has dedicationes in unam coaluisse festivitatem, quæ etiamnum celebratur die XXIX Septembris, & Dedicatio S. Michaëlis archangeli vocatur. Baronius credidit, eo die dedicatam fuisse ecclesiam S. Michaëlis in monte Gargano, idque indicat in Annotatis. In Martyrologii textu de illa festivitate sic habet: In monte Gargano venerabilis memoria beati Michaëlis archangeli, quando ipsius nomine ibi consecrata fuit ecclesia, vili quidem facta schemate, sed cælesti prædita virtute. Diem hunc esse dedicationis in monte Gargano, verisimillimum fit ex vetustissimis Fastis ante laudatis. Potuit tamen & Romana S. Michaëlis in circo ecclesia eodem die dedicari. Quæ vero erat via Salaria, aut postridie, aut eodem etiam die dedicata videtur, ex antiquissima festivitate. Porro festivitas illa, etiamsi Dedicatio vocetur, non peragitur, sicuti aliarum ecclesiarum Dedicatio, sed magis in memoriam & honorem S. Michaëlis & Angelorum, eaque consuetudo antiquissima est, ut solum videatur vocari Dedicatio, quia festivitas die dedicationis fuit fixa.

[7] [sit S. Michaëlis & Angelorum festivitatem.] In antiquo Kalendario Ecclesiæ Romanæ, quod edidit Martenius tom. 5 Anecdotorum, cum assignatis Euangeliis, festivitas indicitur his verbis: Die XXIX mensis Septembris. Dedicatio ecclesiæ S. Michaëlis angeli: sed pro Euangelio ex Matthæo cap. 18 assignantur hæc: Accesserunt discipuli ad Jesum dicentes: Quis putas major est in regno cælorum? &c., ubi ℣ 10 leguntur de Angelis sequentia: Quia Angeli eorum in cælis semper vident faciem Patris mei, qui in cælis est. Hæc verba Euangelio inclusa ostendunt, Angeli aut Angelorum institutam fuisse festivitatem, non simplicis dedicationis. In codice Sacramentorum per Thomasium edito nulla fit mentio de dedicatione, sed solum legitur: Orationes in sancti archangeli Michaëlis III Kalendas Octob. In altero per Menardum vulgato, qui S. Gregorio tribuitur, titulus hic legitur: Dedicatio basilicæ sancti archangeli Michaëlis. At rursum orationes, quæ præscribuntur, non referuntur ad dedicationem ecclesiæ, sed ad honorem & cultum S. Michaëlis & Angelorum, ut ibidem videri potest.

[8] [quæ Dedicatio quidem vocatur, sed magis] In Kalendario Romano per Frontonem edito titulus sic legitur: Die XXIX mensis Septembris, dedicatio ecclesiæ Archangeli. Verum, cum idem hic assignetur Euangelium, quod supra apud Martenium, recte hæc observat Fronto: Non tantum hac die Dedicatio celebratur, sed etiam memoria specialis S. Michaëlis. Hinc proprium adscribitur Euangelium. Rursus in Kalendario, quod impressit Allatius in Opere de Consensione Ecclesiæ Occidentalis & Orientalis, Col.estivitas ea S. Michaëlis sic annuntiatur: III Cal. Octob., Dedicatio sancti Angeli. At non invenio aliam rationem, qua illa festivitas in vetustis Fastis passim Dedicatio vocetur, quam quod ex dedicatione ecclesiæ ortum habuerit, eoque fixa sit die, quo aut ecclesia in monte Gargano, aut etiam aliæ, S. Michaëli fuerunt dedicatæ. Nam manifestum est, etiam antiquis temporibus eo die celebratam esse S. Michaëlis & Angelorum memoriam, quemadmodum fit nostris temporibus, antiquo retento nomine.

[9] Certe ad colendam S. Michaëlis & Angelorum memoriam omnia referuntur in Codicibus Sacramentorum jam dictis, [in memoriam S. Michaëlis & Angelorum peragitur.] omissa etiam mentione locorum S. Michaëli sacrorum, quæ in Sacramentario Leonis fuerat addita. Hinc in Gregoriano Præfatio sic habet: Vere dignum & justum est, æquum & salutare, nos tibi semper & ubique gratias agere, Domine sancte, Pater omnipotens, æterne Deus, sancti Michaëlis archangeli merita prædicantes. Quamvis enim nobis sit omnis Angelica veneranda sublimitas, quæ in Majestatis tuæ consistit conspectu, illa tamen est propensius honoranda, quæ in ejus ordinis dignitate cælestis militiæ meruit principatum. Per Christum &c. Ceterum hanc festivitatem initio non fuisse distinctam ab altera, quæ Apparitionis vocatur, omnino existimo, cum hæc, de qua jam agam, videatur multo recentior.

[10] Baronius in Martyrologio Romano ad VIII Maii alteram annuntiat S. Michaëlis festivitatem, [Apparitio S. Michaëlis die VIII Maii celebrata,] præcedenti minus solemnem, communem tamen omnibus, qui Romano utuntur Breviario. Verba ejus hæc sunt: In monte Gargano Apparitio sancti Michaëlis archangeli. Non assignat in Annotatis Baronius tempus, quo institutum est hoc festum, nec antiqua pro eo allegat Martyrologia. In antiquioribus plerisque non invenitur de eo ulla mentio, sive in Hieronymianis, aut genuinis Bedæ, Adonis, Usuardi, Wandelberti, Rabani, Notkeri. Verumtamen in vetusto Kalendario, quod edidit Acherius tom. 10 Spicilegii ex codice Corbeiensi, quodque in Præfatione probat scriptum anno 826, ad VIII Maii hæc leguntur: Inventio S. Michaëlis archangeli in monte Gargano. Accedit aliud Kalendarium Corbeiense, quod ex codice seculi X edidit Martenius tom. 3 Anecdotorum. In hac ad eumdem diem ita legitur: Revelatio basilicæ sancti Michaëlis archangeli.

[11] Appendix Adonis sic habet: In monte Gargano Apparitio S. Michaëlis archangeli, [& in aliquot antiquis Fastis memorata.] quando illa sagitta, velut flamine retorta, eum, a quo jactata est, mox reversa percussit: & dictum est ad episcopum: Ego sum Michaël archangelus, qui in conspectu Dei semper assisto. In auctariis Usuardi apud Sollerium codex Pulsanensis ita habet: In monte Gargano, Apparitio beatissimi Michaëlis archangeli &c. Codex Hagenoyensis: In Apuliæ finibus, in monte Gargano, Inventio oratorii beati Michaëlis archangeli &c. Editio Lubeco-Coloniensis plura habet, sed minus probata. Martyrologium Ottobonianum apud Georgium ad VIII item Maii: Et dedicatio ecclesiæ sancti Michaëlis in monte Gargano. In eodem Dedicatio etiam legitur ad XXIX Septembris, ut passim in aliis. Apud eumdem in Kalendario Mediolanensi secundo ad VIII Maii: Apparitio sancti Michaëlis. Possem hisce addere complura Martyrologia recentioris ævi, & ex iis non pauca manuscripta. Verum hæc omnia mitto, quia abunde constat de festo illo aliquot jam seculis celebrato. De tempore, quo fere institutum est, sicuti & primum, si utcumque deprehendi valeat, disseram postea.

[12] Ad eumdem diem VIII Maii apud Sollerium ex codice Bruxellensi alia memoratur S. Michaëlis apparitio his verbis: [Alia Apparitio celebrata die XVI Octobris.] Item Apparitio sancti Michaëlis archangeli. Qui sanctum Autbertum Abrincatensis ecclesiæ episcopum semel, iterum & tertio admonuit, ut in mari, loco, qui propter eminentiam Tumba dicitur, ecclesiam suo nomini dicatam fundaret… Et ex eo tempore inibi, sicut in monte Gargano, memoria S. Michaëlis archangeli cœpit frequentari. Verum hæc S. Michaëlis festivitas spectat ad XVI Octobris, ubi idem codex sic habet: Item in monte maris, qui dicitur Tumba, dedicatio ecclesiæ sancti Michaëlis archangeli. De eadem apparitione ibidem codex Florentinus hæc suggerit: Apparitio secunda sancti Michaëlis archangeli, quæ circa annum Domini septingentesimum decimum accidisse legitur. Eadem Apparitio memoratur in variis Usuardi editionibus. Ex his verba Greveni subjungo: In territorio Abrincensi, Apparitio S. Michaëlis archangeli, qui circa annum Domini DCCVII apparuit Autberto Abrincatensi episcopo, monens, ut in loco maris, qui Tumba propter sui eminentiam, & etiam In Periculis Maris dicitur, ecclesiam in sui memoriam fundaret, volens nimirum sibi in pelago æqualem ei, quæ in monte Gargano est, venerationem exhiberi. Mitto recentiora Martyrologia, in quibus hæc festivitas memoratur. Historiam & tempus rei peractæ examinabo suo loco; ubi videbimus, non generalem, sed particularem esse celebritatem. In aliquot Martyrologiis particularibus ad XXV Martii una cum morte Christi conjuncta legitur Victoria S. Michaëlis archangeli contra draconem, ut videri potest tom. III Martii pag. 541 num. 6. [Præcipuum S. Michaëlis & sanctorum Angelorum]

[13] Græci similiter aliquot habent S. Michaëlis archangeli festa, sed aliis diebus. Tria memorantur in Menologio Sirletiano, nimirum ad VIII Novembris, quod simul est omnium Angelorum, prout præcipuum apud Latinos. De eo ita breviter habet: Celebritas Principis militiæ cælestis Michaëlis, & reliquarum virtutum incorporearum. Eadem festivitas in reliquis quoque Græcorum Fastis commemoratur, amplumque de ea Officium legitur in Menæis impressis, prout etiamnum habetur in novissimis eorum libris ritualibus. Mosci de more hanc Græcorum de S. Michaële & reliquis Angelis celebritatem in Fastis suis similiter annuntiant. In hoc autem festo non celebratur ulla Apparitio Novæ Legis, aut ullum particulare beneficium in Nova Lege hominibus præstitum; sed laudatur Angelorum obedientia, Luciferi & rebellium angelorum peccatis opposita: memorantur etiam ea, quæ in veteri Testamento de S. Michaële reperiuntur; & Michaëlis ceterorumque Angelorum in homines beneficia generatim prædicantur.

[14] [festum die VIII Novembris;] Eutychius Alexandrinus in Annalibus, prout ex Arabico Latine redditi sunt, & impressi anno 1656 Oxoniæ, pag. 435 originem hujus festi videtur repetere ex eo, quod S. Alexander patriarcha Alexandrinus templum, a Cleopatra regina olim structum, in quo idolum Michaël colebatur, dedicasset S. Michaëli archangelo. Seldenus in Opere de Synedriis veterum Hebræorum lib. 3 cap. 15 num. 8 multa de illo Eutychii loco disserit. Agnoscit tamen, apud vetustiores nihil ea de re inveniri. Itaque cum idolum istius nominis prorsus ignotum sit, & confractio idoli in urbe Alexandrina tempore Constantini Magni non fiat verisimilis, Eutychius ipse sit scriptor fabulosissimus, & assertis suis hic quoque misceat adjuncta prorsus improbabilia, rem totam ad fabulas amandandam existimo, ut jam insinuavit Tillemontius tom. 6 in S. Alexandro art. 2; & Renaudotius in Patriarchis Alexandrinis pag. 80. Quapropter de hoc Alexandrinorum, ut infra dicetur, æque ac Græcorum festo dixisse sufficiat, generale esse festum S. Michaëlis & omnium sanctorum Angelorum, quale celebrant Latini XXIX Septembris. Versiculi, qui leguntur in Menæis, nihil aliud indicant. Duo habentur in S. Michaëlem, ut cælestis militiæ principem: duo rursum in novem Angelorum choros, videlicet in Seraphim, Cherubim, Thronos, Dominationes, Potestates, Principatus, Virtutes, Archangelos & Angelos. Sic ibi enumerantur. Versiculos, ut nihil particulare habentes, omitto. Festivitatem hanc Græcorum commemoravit etiam Molanus.

[15] Celebris quoque est apud Græcos & Moscos in præcipuis eorum Fastis altera S. Michaëlis festivitas ad VI Septembris, [aliud de Apparitione die VI Septembris:] uti apud nos ibi dictum est in Prætermissis. Menologium Sirletianum de ea breviter habet sequentia: Commemoratio miraculi, ostensi a principe militiæ cælestis Michaële in urbe Colossensium, quæ postea dicta est Chone. In Menæis de illo S. Michaëlis beneficio Officium præscribitur eodem die, miraculumque breviter enarratur. In Menologio Basiliano idem miraculum paulo prolixius refertur, sed modo nonnihil diverso. Factum examinabimus infra, & in tempus inquiremus. Interim hic dixisse sufficiat, celebrem esse festivitatem, & in omnibus passim Fastis Græcis memoratam, eamdemque a Molano æque ac priorem commemorari. Accedunt Coptitæ: nam in eorum quoque Fastis a Ludolfo editis festum istud annuntiatur ad IX mensis primi, id est, ad VI Septembris.

[16] Ad VIII Junii in Menologio Sirletiano hæc rursum leguntur: [aliud particulare die VIII Junii:] Celebritas archangeli Michaëlis. Majores nostri ad quatuor Junii dies consequentes, videlicet ad sextum, septimum, octavum & nonum, de S. Michaële archangelo aliqua in Prætermissis annotarunt. Ad IX Junii, opinor, attingunt idem festum, de quo pridie loquitur laudatum Menologium. Verba huc transfero: S. Michaëlis archangeli celebritas in Sosthenio, suburbio Constantinopolitano, indicatur in Ms. Synaxario ecclesiæ Constantinopolitanæ & alio Mediolanensi. Celebritas in Sosthenio suburbio particularis erat, forte dedicationis ecclesiæ. Nam in eo Constantinopolis suburbio ædificatam fuisse a Constantino Magno ecclesiam S. Michaëli, eamque celeberrimam evasisse, dicemus per decursum. Potuit tamen & aliud particulare S. Michaëlis festum peragi in illa ecclesia, quæ miraculis claruisse dicitur. Quod autem in ea tantum ecclesia celebraretur, inde factum puto, ut Menæis & plerisque aliis Fastis adscriptum non sit.

[17] Aliud rursum S. Michaëlis festum invenio annuntiatum pro ecclesiis patriarchatui Alexandrino subjectis ad VI Junii, [alia apud Æthiopes & Coptitas mense Junio,] ubi in Prætermissis hæc annotata sunt: S. Michaëlis archangeli propter miraculum, factum ab ipso Alexandriæ, festum agi indicatur in Martyrologio Arabo-Ægyptiaco, ex lingua Arabica in Latinam translato a Gratia Simonio prælaudato, & nobis Roma transmisso per Athanasium Kircherum, atque in alio per Seldenum edito, ubi etiam notatur secundum & tertium festum biduo subsequenti agendum. Hæc omnino sic notata reperio, sed illud propter miraculum non additur apud Seldenum, in Martyrologio contra non fit mentio de secundo & tertio festo. Apud Ludolfum in Fastis Æthiopum & Coptitarum ad eumdem diem Fasti Æthiopum habent: Michaël archangelus, sed nihil sequentibus diebus de secundo & tertio festo. Fasti vero Coptitarum ad VI: Princeps Angelorum; ad VII: Secundum festum Michaëlis; ad VIII: Tertium festum Michaëlis. Apud Æthiopes die VII Gabriel archangelus signatur.

[18] Præter ea festum S. Michaëlis archangeli apud Æthiopes signatur singulis mensibus eorum die XII, qui aliquando cum nono, alias cum octavo, alias cum septimo, alias cum sexto aut etiam quinto mensium nostrorum die concurrit. Solo tamen mense Junio mentionem reperio de secundo & tertio festo, [& apud Æthiopes singulis mensibus.] quod eo mense ad tres dies continuari potest ob insigne aliquot beneficium, & solum apud Coptitas. Hi vero in suis Fastis non habent festivitatem illam singulis mensibus. Æthiopes autem præter menstruam habent etiam mense primo, die IX, qui concurrit cum sexto Septembris, festivitatem Græcis omnibus communem, de qua egi superius. Quæ de S. Michaële & omnibus Angelis agitur VIII Novembris, incidit in diem XII mensis tertii, ubi etiam notatur ex Fastis Coptitarum, & in ante laudato Martyrologio Arabico Ægyptiaco signatur his verbis: Festum Michaëlis. Princeps virtutum angelicarum cælestium, & custodiens fidem, dum cecidit dæmon de sede sua & principatu. Hactenus de festivitatibus, in quibus nominatim colitur S. Michaël archangelus.

[19] [Nonnulla alia apud Æthiopas & Coptitas] Cum autem cum S. Michaële omnes simul Angeli colantur, tam hac die apud Latinos, quam apud Orientales, Græcos & Moscos die VIII Novembris, visum est huc etiam congerere, quæ de particularibus Angelorum festis dicenda se offerent, exceptis tamen SS. Gabriele & Raphaële, qui ut nomina sic & festa habent sibi propria. Apud Ludolfum in Fastis Æthiopum ad IX Novembris nostri legitur: Seraphim & Cherubim, ut eo die singularis de beatis illis Spiritibus festivitas haberi videatur. In iisdem Fastis ad XX Novembris notatur, Seraphim, quod particulare de illis festum insinuat. In Fastis vero Coptitarum legitur: Viginti quatuor Seniores angelici, ad quod Ludolfus observat: Intelliguntur illi, quorum mentio Apocal. 4 ℣ 4. Locus hic est: Et in circuitu sedis sedilia viginti quatuor, & super thronos viginti quatuor seniores, circumamicti vestimentis albis, & in capitibus eorum coronæ aureæ. Verum an per viginti quatuor seniores Angeli veniant intelligendi, interpretibus examinandum relinquo: nam locum aliter explicari video. Porro Seraphim & Cherubim, qui supremi sunt Angelorum ordines, rursum apud Æthiopes celebrantur ad XXVII Junii nostri, ut etiam eo die notatum est in Prætermissis. Ad VIII Novembris in dictis Fastis Cherubini equi memorantur, sed minus congrue. Si enim id intellexerint de quatuor animalibus, de quibus Apocal. 4 ℣ 6, ut conjicit Ludolfus in Annotatis, rursum de iis interpretes in varias abierunt opiniones. Sic non placebit Catholicis, quod legitur ad XV Julii, Uriel archangelus, quandoquidem illud Angeli nomen non innotuerit ex Scripturis canonicis, sed solum legatur in apocryphis.

[20] [Festum de Angelis castodibus] De Angelis custodibus, quorum eo titulo festivitas serius in Ecclesia Latina invaluit, recentiora tantum Martyrologia meminerunt. Ecclesia tamen antiquitus Angelos custodes coluit generali S. Michaëlis & omnium Angelorum festo, quod apud Sollerium in Usuardo ad XXIX Septembris codex Hagenoyensis indicat his verbis: Hac etiam placuit die sanctæ matri Ecclesiæ, ut omnium sanctorum Angelorum memoria solemniter agatur, quia unusquisque hominum creditur unum Angelum habere sibi a Deo deputatum ad custodiam. At singularem quoque festivitatem de Angelo suo custode postmodum fidelium pietas induxit. Grevenus de ea ad XXVIII Septembris ita habet: Festum de proprio Angelo hic quidem servant. Hoc ipsum adoptavit Canisius in Martyrologio Germanico, ut heri dictum in Prætermissis. Plures particularem illam festivitatem memorant ad I Martii, præeunte Molano, cujus hæc sunt verba: Festivitas sanctorum Angelorum custodum singulorum hominum. Consentit eodem die jam laudatus Canisius. Saussayus vero in Supplemento ad eumdem diem sic habet: Festum Angeli custodis ex ecclesiæ Toletanæ pio more ad Rutenos deductum, auctore beato (id est, beatæ memoriæ) Francisco de Stanno Rutenensi episcopo, probante Sede Apostolica. Præfuit ecclesiæ Rutenensi Franciscus sub initium seculi XVI.

[21] Antiquius est idem festum in Hispania, ubi illud annuntiavit ad eumdem diem Ferrarius in Catalogo Generali his verbis: Toleti & alibi in Hispania festum Angeli custodis. Addit in Annotatis: Ex tabulis Toletanæ & aliarum ecclesiarum. Joannes Tamayus in Martyrologio Hispanico similiter ad I Martii ita habet: Hispaniæ celebris sancti Angeli custodis in omnibus provinciæ ecclesiis festivitas perseverat, licet ex aliquarum monumentis dies varietur Officii. Addit in Annotatis, festivitatem illam celebratam fuisse variis diebus, ut sequitur. Nam Toletana ecclesia, Compostellana, Legionensis, Ovetensis, Salmanticensis, Cordubensis, Conchensis, Segobiensis, Seguntinensis, Pampilonensis, Zamorensis, Calagurritana, Asturicensis, Gadicensis, Urcetana, Accitana, Mindoniensis & Canariensis & Granatensis, & earum diœceses, nec non Ordines Militares & Regulares, in hunc diem (I Martii) festum hocce concelebrant. Ecclesia Hispalensis, Placentina, Giennensis, Abulensis, Malacitana, Carthaginensis & Ordo B. Mariæ de Mercede in diem I Octobris. Ecclesia Valentina & Cæsaraugustana in Dominicam I post Octavam Apostolorum Petri & Pauli. Tarraconensis in Dominicam I Maii: Dertonensis in diem I Augusti: Segorbicensis in Dominicam 2 Octobris: Turiasonensis in diem XV Julii: Ilerdensis in diem VI Septembris: Urgelensis in Dominicam III Julii: Oxomensis in diem XIII ejusdem: Pacensis in diem II Octobris. Hactenus Tamayus, etiamsi nolim asserere, totam hanc dierum enumerationem prorsus accuratam esse.

[22] Apud nos in Prætermissis ad X Martii observatum est ex Martino de Roa, [tandem die 2 Octobris fixum.] eo die Sanctum Angelum custodem coli in ecclesia Cordubensi. Ad XV Julii ejusdem cultus in diœcesi Turiasonensi pro Dominica III ejus mensis assertus. Ad X Maii hæc data observatio: Angeli custodis festum in Styria solitum observari, traditur in Litteris annuis Societatis nostræ ad annum MDCVI pag. 484. Id nunc celebratur in Ecclesia 2 Octobris. Antea tamen remiserant Majores nostri ad diem I Octobris, quod ante Clementem X non alia esset statuta dies, quam proxima post festum S. Michaëlis. Saussayus ad 2 Octobris ita habet: Hac die celebratur festum Angeli custodis ex decreto Pauli V, nimirum ubi illa dies erat proxima non impedita post festum S. Michaëlis. Nam 2 Octobris serius fixa est a Clemente X. At redeamus ad Saussayum: Quæ solemnitas, inquit, Parisiis mox recepta, in ecclesia sanctorum confessorum Lupi & Ægidii, ipsius Pontificis auctoritate & Henrici Cardinalis, de Retz nuncupati, urbici antistitis permissu, instituta est. Ubi quotannis eximia devotione, non modo parœcianorum, sed & multorum aliorum insignium civium, qui tutelæ Angelicæ præsidia expetunt, ipsa hæc festivitas peragitur. At pridem ante S. Ludovicus, se ut Angelica clientela muniret, Carnuti in summo Deiparæ templo capellam in honorem sanctorum Angelorum fundaverat. Claromonte autem Arvernorum antiquissima existunt altaria, Angelis custodibus nuncupata, ut ista devotio apud Galliæ populos non nupera, sed vetusta satis, fluensque e religionis sanctissimæ fontibus, qui a Majoribus ad posteros emanarunt, merito videatur. Clemens X tandem anno 1670 Officium de Angelis custodibus pro tota Ecclesia fixit die 2 Octobris. Hinc hodie in Martyrologio Romano ad 2 Octobris leguntur hæc verba: Festum sanctorum Angelorum custodum. Verum hæc interim sufficiant ex Martyrologiis.

§ II. Recensentur ea, quæ de S. Michaële reperiuntur in sacris Scripturis.

[Ex relatis de S. Michaële apud Danielem,] Quamquam mihi propositum non est, omnia examinare, quæ de S. Michaële ex sacris Litteris probabiliter colligi possunt. Tamen huc congeram, quæ certiora videntur, & communi Patrum ac theologorum sententia comprobantur. Quatuor solum locis expresso nomine S. Michaël in Scripturis memoratur. Daniel cap. 10 nomen S. Michaëlis bis exprimit, dum narrat visionem Angeli ad se loquentis, qui a plerisque Gabriel fuisse creditur. Hanc visionem recitabo inferius num. 35. Ad S. Michaëlem spectant sequentia Angeli verba. Princeps autem regni Persarum restitit mihi viginti & uno diebus: & ecce Michaël unus de principibus primis venit in adjutorium meum, & ego remansi ibi juxta regem Persarum. Et inferius ℣ 20 in eadem adhuc visione ait Angelus. Et nunc revertar, ut prælier adversum principem Persarum. Cum ego egrederer, apparuit princeps Græcorum veniens. Verumtamen annuntiabo tibi, quod expressum est in Scriptura veritatis: & nemo est adjutor meus in omnibus his, nisi Michaël princeps vester. De alio Danielis loco agetur inferius.

[24] [intelligitur protector fuisse populi Hebraici.] S. Hieronymus in Danielem cap. 10, ubi explicat allegatum locum, existimat, per principes Persarum & Græcorum intelligi Angelos, cui regna illa a Deo erant credita, & ad eam sententiam probandam allegat hæc verba Deut 32 ℣ 8: Quando dividebat Altissimus gentes, & disseminabat filios Adam; statuit terminos gentium juxta numerum Angelorum Dei. Verum locus ille allegatus est juxta Septuaginta interpretes, a quibus dissentit Scriptura vulgata cum textu Hebraico, ut illa probatio sit minus efficax, cum de Angelis in vulgata non fiat mentio. Attamen recte locum explicari de Angelis protectoribus Persarum & Græcorum, postea videbimus. Quod huc spectat, verba illa, Et ecce Michaël unus de principibus primis venit in adjutorium mihi, laudatus Hieronymus ita exponit: Resistente Persarum Angelo precibus tuis, & meæ legationi, qui orationes tuas Deo offerebam; venit in adjutorium mihi angelus Michaël, qui præest populo Israël. Principes autem primos, Archangelos intelligimus. Rursum in illa verba, Et nemo est adjutor meus in omnibus his, nisi Michaël princeps vester, Hieronymus sic commentatur: Ego sum, inquit, Angelus ille, qui offero Deo orationes tuas: & nullus est alius, qui adjutor meus sit rogandi pro vobis Deum, nisi Michaël archangelus, cui creditus est populus Judæorum. Itaque ex loco allegato collegit S. Hieronymus, S. Michaëlem archangelum fuisse protectorem & præsidem populi Hebraici, eaque est obvia & communis loci intelligentia. Hinc Chrysostomus Hom. 2 de Laudibus S. Pauli ait: Michaëli gens commissa est Judæorum: eaque est communis sententia tam Judæorum quam Christianorum, ut asserit Calmetus in locum allegatum.

[25] Alter locus, in quo nomen S. Michaëlis exprimitur, est in Epistola canonica Judæ apostoli, [ut etiam innuit altercatio ejus cum diabolo de corpore Moysis.] qui sic habet: Cum Michaël archangelus cum diabolo disputans altercaretur de Moysi corpore, non est ausus judicium inferre blasphemiæ; sed dixit: Imperet tibi Dominus. Allegat hunc textum S. Hieronymus in Epistolam ad Titum cap. 3, & hæc subjungit: Si igitur Michaël non fuit ausus diabolo, & certe maledictione dignissimo, judicium inferre blasphemiæ; quanto magis ab omni maledicto puri esse debemus. Merebatur diabolus maledictum: sed per Archangeli os blasphemia exire non debuit. De causa disputationis S. Michaëlis archangeli cum diabolo in sacra Scriptura nihil legitur. Verum, cum Gen. 50 ℣ 6 de Moysis sepulchro dicatur; Et non cognovit homo sepulchrum ejus usque in præsentem diem; probabiliter conjiciunt interpretes, voluisse diabolum, ut sepulchrum Moysis innotesceret Israëlitis, sive ut corpus ejus sepeliretur loco Israëlitis cognito, ad occasionem subministrandam idololatriæ, in quam pronus erat populus Hebraicus: Michaëlem vero pro cura populi Hebraici ablatum corpus loco plane ignoto abscondisse ac sepelivisse, ne illud honore indebito afficere possent Israëlitæ. Nam corpus Moysis a Deo sepultum ministerio Angelorum, plerique probabilissime existimant, ut dictum est ad IV Septembris in S. Moyse § 50, ubi de causa hujusce disputationis etiam actum. Igitur illa disputatio rursum ostendit curam, quam de populo Hebraico gessit S. Michaël archangelus.

[26] Tertius locus, in quo Michaël nominatur, hic est Apocal. 12 ℣ 7: [Pugna S. Michaëlis cum dracone,] Et factum est prælium magnum in cælo: Michaël & Angeli ejus præliabantur cum dracone, & draco pugnabat, & angeli ejus: & non valuerunt, neque locus inventus est eorum amplius in cælo. Et projectus est draco ille magnus, serpens antiquus, qui vocatur diabolus, & satanas, qui seducit universum orbem; & projectus est in terram, & angeli ejus cum illo missi sunt. Non convenit inter eruditos, de quo S. Michaëlis prælio ibidem agatur. Mihi satis erit huc transferre illa, quæ in locum allegatum scripsit Cornelius a Lapide, propriam explicans sententiam. Dico, inquit, historice hic alludi ad prælium Luciferi cum suis, gestum cum Michaële ejusque asseclis in cælo: illud enim clarissime hic perstringitur. Tunc enim Lucifer cum suis cælo dejectus, ex angelo factus est diabolus. Sed per hoc prælium symbolice significatur bellum, quod Lucifer indies gerit contra fideles in Ecclesia, eorumque tutelares Angelos: prophetice vero & genuine ad litteram significatur prælium, quod ipse geret acerrimum & ultimum in fine mundi contra Sanctos. Hoc enim proprie hic intenditur: est enim continua prophetia de fine mundi…

[27] Tunc ergo præliabitur Michaël cum suis Angelis contra Luciferum ejusque dæmones, adjuvando, confortando & amando * Christianos fortiores & constantiores, ut se cum Elia & Henoch aperte & generose opponant Antichristo, cum quo & pro quo pugnabit Lucifer per blandiloquentiam, astutiam, fraudes, ficta miracula, hypocrisim, minas, tormenta, cæterasque artes & arma, quæ ipse Antichristo suggeret. Rursum tunc præliabitur Michaël defendendo suos hosce fideles in judicio Dei, præsertim post eorum mortem, contra accusatorem diabolum… Ex hoc loco colligunt doctores, S. Michaëlem fuisse & esse principem omnium Angelorum, qui in Dei obsequio, ac consequenter in cælo perstiterunt; sicut Lucifer princeps fuit omnium cadentium. Quocirca S. Michaël præses fuit olim synagogæ Judæorum, uti nunc præses est & princeps Ecclesiæ Christianorum. Hactenus Cornelius ibidem.

[28] [ad idem tempus referenda videtur] Quartus locus, qui S. Michaëlis nomen diserte exprimit, habetur apud Danielem cap. 12. In tempore illo consurget Michaël princeps magnus, qui stat pro filiis populi tui: & veniet tempus, quale non fuit ab eo, ex quo gentes esse cœperunt, usque ad tempus illud. Et in tempore illo salvabitur populus tuus omnis, qui inventus fuerit scriptus in libro &c. Multa ibi sequuntur, ex quibus evincitur, agi de tempore Antichristi, uti locum exposuit S. Hieronymus, & plerique Patres, fatente Calmeto in hunc locum. Merito igitur laudatus Cornelius a Lapide in Danielis cap. 12 existimat, de eodem Michaëlis contra Luciferum & apostatas angelos prælio agere Joannem in Apocalypsi & Danielem hoc loco. Consurget Michaël, id est, inquit, Michaël exurget in prælium contra regem Aquilonis, id est, contra Antichristum, ut tueatur fideles & Sanctos in tantis persecutionibus contra eum & contra Luciferum… Unde S. Thomas & alii docent, in hoc prælio occidendum esse Antichristum a Michaële. Sic enim explicat illud 2 Thes. 2 ℣ 8 “Quem (Antichristum) Dominus Jesus interficiet spiritu oris sui, id est, mandato suo” Quia, inquit, Michaël interfecturus est eum in monte Oliveti, unde Christus in cælum ascendit. Christus ergo executionem suæ sententiæ contra Antichristum committet Michaëli, qui post Christum supremus est judex, & præses divinæ justitiæ.

[29] [victoria S. Michaëlis per Danielem prædicta;] Tum refutat eos, qui per Michaëlem intelligunt Christum. Certum est enim, inquit, quod Angelus (qui allegata verba dicebat Danieli) eumdem Michaëlem hic intelligat, quem intellexit cap. 10 ℣ 13 & 21: ibi autem intellexit Michaëlem archangelum: vocat enim eum principem Judæorum. Simili modo nuncupat eum hic, dicens: “Qui stat pro filiis populi tui” qui scilicet præest tueturque Judæos tanquam fideles, populumque Dei ac filios patriarcharum: ideoque curabit, ut Judæi in fine mundi ad Christum convertantur & salventur. Refutat etiam eos, qui omnia referunt ad tempora Antiochi Epiphanis, & per Michaëlem intelligunt Mathathiam, quod in Porphyrio improbavit S. Hieronymus. Verum obstant sequentia, inquit Cornelius: Et multi de iis, qui dormiunt in terræ pulvere, evigilabunt, alii in vitam æternam, & alii in opprobrium. Quod ad litteram de resurrectione, non morali ad patrum & avorum virtutem & constantiam, … sed naturali ad vitam æternam, accipi debere clarum est, uti accipiunt S. Hieronymus, Theodoretus, & passim veteres ac recentiores. Nullus sane ex Machabæis aut eorum asseclis tunc resurrexit ad vitam æternam, ut nequeat locus eorum temporibus accommodari, nisi violenter. Quare Patrum & Cornelii aliorumque plurium sententia de Michaële tempore Antichristi pro Christianis pugnaturo longe mihi probabilior videtur, quam opposita, quæ prophetiam Danielis refert ad tempora Antiochi, pugnam vero a Joanne memoratam ad persecutiones Romanorum imperatorum, sive ad tempora Diocletiani.

[30] Vera tamen esse possunt, quæ ex locis illis aliter expositis infert Calmetus in Dictionario Riblico ad vocem Michaël, ubi ex dato Danielis loco hæc colligit: Missus igitur S. Michaël, ut suppetias populo (Judaico) sub persecutionum pondere fatiscenti ferret, [licet aliis etiam temporibus opem tulerit S. Michaël,] Machabæorum virtutem acuit, impium Antiochum percussit, ac tandem Judaicam ecclesiam duris persecutionibus oppressam relevavit. Hæc, inquam, veræ esse possunt pro perpetua protectione, qua populum Judaicum S. Michaël servabat, sed futura tempore Antichristi ibidem prædici, omnia fere insinuant. Similiter ut vera facile admittam, quæ ex loco Apocalypsis ita infert. Ex iis Scripturæ verbis vulgo colligunt, archangelum S. Michaëlem patronum datum esse Ecclesiæ Christianæ, cujus erga nos curæ potissimum in persecutionibus ethnicorum contra fideles specimen exhibuit. Ea enim occasione satanæ impetus repressit, fidemque Christianam, persecutorum audaciam contundens, asseruit. At unam aliquam ex iis persecutionibus S. Joanni revelatam esse, vocatamque ab eo prælium magnum in cælo, non tam facile dixero, cum istud prælium videatur feliciori exitu finitum aut finiendum, quam finita sit ulla persecutio.

[31] S. Gregorius Magnus Hom. 34 in Euangelia de S. Michaële hæc scribit: [uti existimavit etiam S. Gregorius Magnus:] Michaël namque (interpretatur) Quis ut Deus… Et quoties miræ virtutis aliquid agitur; Michaël mitti perhibetur, ut ex ipso actu & nomine detur intelligi, quia nullus potest facere, quod facere prævalet Deus. Unde & ille antiquus hostis, qui Deo esse per superbiam similis concupivit, dicens: “In cælum conscendam, super astra cæli exaltabo solium meum, sedebo in monte testamenti, in lateribus Aquilonis, ascendam super altitudinem nubium, similis ero Altissimo”: dum in fine mundi in sua virtute relinquetur extremo supplicio perimendus, cum Michaële archangelo præliaturus esse perhibetur, sicut per Johannem dicitur (Apocal. 12 ℣ 7:) “Factum est prælium cum Michaële archangelo”: ut, qui se ad Dei similitudinem superbus extulerat, per Michaëlem peremtus discat, quia ad Dei similitudinem per superbiam nullus exsurgat. Video, hunc locum in indice editionis novissimæ S. Gregorii ad Luciferum referri. At, cum perimendus dicatur & peremtus, de Antichristo Gregorius loquitur, sic tamen ut in Antichristo superandum Luciferum affirmet. Nam lib. 18 in Job in cap. 18 ℣ 17 ait: Caput quippe iniquorum diabolus est. Ipse quippe in ultimis temporibus illud vas perditionis ingressus, Antichristus vocabitur, alias quod Antichristus vocabitur. Itaque ex mente Gregorii, per mortem Antichristi diabolus quoque vincetur. Plura de S. Michaële huc non transferam. Si quis multa probabiliter ad S. Michaëlem relata videre desiderat, adire poterit laudatum Cornelium a Lapide in cap. 12 Danielis.

[Annotata]

* l. animando

§ III. Relata in Scripturis de SS. Gabriele & Raphaële archangelis.

Quandoquidem cum S. Michaële omnes Angelos Ecclesia colat eadem festivitate, [Daniele prophetæ visionem celebrem] huc etiam congerenda censui, quæ de SS. Gabriele & Raphaële in sacris memorantur Scripturis. Egit quidem Henschenius noster ad XXVI Martii de cultu S. Gabrielis, ac similiter cultus S. Raphaëlis exponi poterit illo ipso die, quo præcipua ejus festivitas peragitur; hoc tamen loco dabimus ex Scripturis, quæ de omnibus Angelis ad historiam pertinent, prætermissis quæstionibus unice ad theologiam spectantibus. Daniel propheta cap. 8 refert celeberrimam visionem, quam eidem exposuit S. Gabriel archangelus, ita ordiens: Anno tertio regni Baltassar regis visio apparuit mihi. Ego Daniel post id, quod videram in principio, vidi in visione mea, cum essem in Susis castro, quod est in Ælam regione: vidi autem in visione esse me super portam Ulai. Et levavi oculos meos, & vidi &c.

[33] [apparens S. Gabriel exponit;] Relata visione, quæ ibidem legi potest, ℣ 15 Daniel sic pergit: Factum est autem cum viderem ego Daniel visionem, & quærerem intelligentiam; ecce stetit in conspectu meo quasi species Viri. Et audivi vocem Viri inter Ulai: & clamavit, & ait: Gabriel, fac intelligere istum visionem. Et venit, & stetit juxta, ubi ego stabam: cumque venisset, pavens corrui in faciem meam, & ait ad me: Intellige, fili hominis, quoniam in tempore finis complebitur visio. Cumque loqueretur ad me, collapsus sum pronus in terram: & tetigit me, & statuit me in gradu meo; dixitque mihi: Ego ostendam tibi, quæ futura sunt in novissimo maledictionis, quoniam habet tempus finem suum. Tum visionem Danieli exponit S. Gabriel, ut videri potest loco allegato. Visionem autem a Gabriele expositam, locus ipse manifeste habet. At non additur, cujus voce jussus sit visionem exponere. S. Hieronymus de eo in hunc locum scribit sequentia. Virum istum, qui præcepit Gabrieli, ut Danielem faceret intelligere visionem, Judæi Michaëlem autumant. Consequenter autem, quia visio de præliis erat regumque certaminibus, imo regnorum successionibus, Gabriel, qui præpositus est præliis, huic officio mancipatur. Gabriel enim in linguam nostram vertitur, Fortitudo, vel robustus Dei. Unde & eo tempore, quo erat Dominus nasciturus, & indicturus bellum dæmonibus, & triumphaturus de mundo, Gabriel venit ad Zachariam & ad Mariam.

[34] [rursumque eidem revelat prophetiam de septuaginta hebdomadibus:] Alteram Gabrielis apparitionem refert Daniel cap. 9, factam in anno primo Darii Medi. Narrat primum Daniel, orasse se pro populo suo, quando instabat finis septuaginta annorum, quibus duratura erat captivitas Babylonica. Tum ℣ 20 ita pergit: Cumque adhuc loquerer & orarem, & confiterer peccata mea, & peccata populi mei Israël, & prosternerem preces meas in conspectu Dei mei pro monte sancto Dei mei: adhuc me loquente in oratione, ecce vir Gabriel, quem videram in visione a principio, cito volans tetigit me in tempore sacrificii vespertini. Et docuit me, & locutus est mihi, dixitque: Daniel, nunc egressus sum, ut docerem te, & intelligeres. Ab exordio precum tuarum egressus est sermo: ego autem veni, ut indicarem tibi; quia vir desideriorum es: tu ergo animadverte sermonem, & intellige visionem. Tum subdit celeberrimam revelationem de septuaginta hebdomadibus. Aliam rursus visionem refert Daniel cap. 10 & 11, & plerique interpretes existimant, eumdem fuisse Gabrielem, qui tunc Danieli apparuit. Hoc tamen non videtur omnino certum, cum quia in Scripturis non dicitur, tum quia multo augustiori specie Angelus apparuit.

[35] [idem Gabriel, ut creditur, augustiori apparens specie,] Visionem a ℣ 4 Daniel ita narrat: Die autem vigesima & quarta mensis primi (& anno tertio Cyri regis Persarum ℣ 1) eram juxta fluvium magnum, qui est Tygris. Et levavi oculos meos, & vidi: & ecce vir unus vestitus lineis, & renes ejus accincti auro obrizo: & corpus ejus quasi chrysolithus, & facies ejus velut species fulguris, & oculi ejus ut lampas ardens: & brachia ejus, & quæ deorsum sunt usque ad pedes, quasi species æris candentis: & vox sermonum ejus, ut vox multitudinis. Vidi autem ego Daniel solus visionem: porro viri, qui erant mecum, non viderunt, sed terror nimius irruit super eos, & fugerunt in absconditum. Ego autem relictus solus vidi visionem grandem hanc: & non remansit in me fortitudo, sed & species mea immutata est in me, & emarcui, nec habui quidquam virium. Et audivi vocem sermonum ejus: & audiens jacebam consternatus super faciem meam, & vultus meus hærebat terræ. Et ecce manus tetigit me, & erexit me super genua mea, & super articulos manuum mearum. Et dixit ad me: Daniel vir desideriorum, intellige verba, quæ ego loquor ad te, & sta in gradu tuo: nunc enim sum missus ad te. Cumque dixisset mihi sermonem istum, steti tremens. Et ait ad me: Noli metuere, Daniel; quia ex die primo, quo posuisti cor tuum ad intelligendum, ut te affligeres in conspectu Dei tui, exaudita sunt verba tua: & ego veni propter sermones tuos. Princeps autem regni Persarum restitit mihi viginti & uno diebus: & ecce Michaël unus de principibus primis venit in adjutorium meum, & ego remansi ibi juxta regem Persarum.

[36] Veni autem, ut docerem te, quæ ventura sunt populo tuo in novissimis diebus, [futura Danieli multa prædicit usque ad tempora Antichristi.] quoniam adhuc visio in dies. Cumque loqueretur mihi hujuscemodi verbis, dejeci vultum meum ad terram, & tacui. Et ecce quasi similitudo filii hominis tetigit labia mea. Et aperiens os meum locutus sum: & dixi ad eum, qui stabat contra me: Domine mi, in visione tua dissolutæ sunt compages meæ, & nihil in me remansit virium. Et quomodo poterit servus Domini mei loqui cum Domino meo? Nihil enim in me remansit virium, sed & halitus meus intercluditur. Rursum ergo tetigit me quasi visio hominis, & confortavit me, & dixit: Noli timere, vir desideriorum: pax tibi: confortare, & esto robustus. Cumque loqueretur mecum, convalui, & dixi: Loquere, Domine mi, quia confortasti me. Et ait: Numquid scis, quare venerim ad te? Et nunc revertar, ut prælier adversum principem Persarum. Cum ego egrederer, apparuit princeps Græcorum veniens. Verumtamen annuntiabo tibi, quod expressum est in Scriptura veritatis: & nemo est adjutor meus in omnibus his, nisi Michaël princeps vester. Ego autem ab anno primo Darii Medi stabam ut confortaretur & roboraretur. Et nunc veritatem annuntiabo tibi &c. Mox incipit multa prædicere de regibus Persarum & Græcorum cap. XI & 12, pergens usque ad novissima Antichristi tempora, ut ibidem legi poterit. Gabrielem autem fuisse, qui omnia illa Danieli revelavit, plerorumque est, ut dixi, interpretum sententia, etiamsi nomen ejus in illa visione non legatur expressum.

[37] Duas S. Gabrielis apparitiones narravit S. Lucas in Euangelio cap. 1. [Rursum Gabriel Joannis Baptistæ] In prima Zachariæ sacerdoti, quando ministrabat in templo, & ponebat incensum, prædixit, filium ei nasciturum Joannem Baptistam. Hoc a ℣ XI sic refertur: Apparuit autem illi Angelus Domini, stans a dexteris altaris incensi. Et Zacharias turbatus est videns, & timor irruit super eum. Ait autem ad illum Angelus: Ne timeas Zacharia, quoniam exaudita est deprecatio tua: & uxor tua Elisabeth pariet tibi filium, & vocabis nomen ejus Joannem: & erit gaudium tibi & exultatio: & multi in nativitate ejus gaudebunt: erit enim magnus coram Domino, & vinum & siceram non bibet: & Spiritu sancto replebitur adhuc ex utero matris suæ: & multos filiorum Israël convertet ad Dominum Deum ipsorum: & ipse præcedet ante illum in spiritu & virtute Eliæ, ut convertat corda patrum in filios, & incredulos ad prudentiam justorum, parare Domino plebem perfectam. Et dixit Zacharias ad Angelum: Unde hoc sciam? Ego enim sum senex, & uxor mea processit in diebus suis. Et respondens Angelus, dixit ei: Ego sum Gabriel, qui asto ante Deum: & missus sum loqui ad te, & hæc tibi euangelizare. Et ecce eris tacens, & non poteris loqui usque in diem, quo hæc fiant, pro eo quod non credidisti verbis meis, quæ implebuntur in tempore suo. Et erat plebs expectans Zachariam: & mirabantur, quod tardaret ipse in templo. Egressus autem non poterat loqui ad illos &c.

[38] [& Christi nativitatem annuntiavit.] Deinde altera Gabrielis apparitio a ℣ 26 exponitur hoc modo: In mense autem sexto (post conceptum Joannem Baptistam) missus est angelus Gabriel a Deo in civitatem Galilææ, cui nomen Nazareth, ad Virginem desponsatam viro, cui nomen erat Joseph, de domo David, & nomen Virginis Maria. Et ingressus Angelus ad eam, dixit: Ave gratia plena: Dominus tecum: benedicta tu in mulieribus. Quæ cum audisset, turbata est in sermone ejus, & cogitabat, qualis esset ista salutatio. Et ait Angelus ei: Ne timeas, Maria: invenisti enim gratiam apud Deum: ecce concipies in utero, & paries Filium, & vocabis nomen ejus Jesum. Hic erit magnus, & Filius Altissimi vocabitur, & dabit illi Dominus Deus sedem David patris ejus: & regnabit in domo Jacob in æternum, & regni ejus non erit finis. Dixit autem Maria ad Angelum: Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco? Et respondens Angelus, dixit ei: Spiritus sanctus superveniet in te, & virtus Altissimi obumbrabit tibi. Ideoque & quod nascetur ex te Sanctum, vocabitur Filius Dei. Et ecce Elisabeth cognata tua, & ipsa concepit filium in senectute sua: & hic mensis sextus est illi, quæ vocatur sterilis: quia non erit impossibile apud Deum omne verbum. Dixit autem Maria: Ecce ancilla Domini, fiat mihi secundum verbum tuum. Et discessit ab illa Angelus. Plures non invenimus in Scripturis apparitiones, in quibus S. Gabrielis fit mentio. Ex allegatis habemus, maxima a Gabriele fuisse annuntiata.

[39] [S. Raphaël, orantibus Tobia & Sara,] S. Raphaël archangelus unica apparitione innotuit, sed ea admodum mirabili & diuturna, quam discimus ex libro Tobiæ. Missus est autem a Deo S. Raphaël, ut recrearet duas personas, pietate & fide in Deum præstantes, & multis afflictionibus pressas. Primus erat Tobias senior, junioris Tobiæ pater, cujus virtutes & pia opera referuntur tribus prioribus libri capitibus, quemadmodum & captivitas in Assyria, cæcitas, aliæque afflictiones, atque ejus ad Deum oratio. Altera erat Sara filia Raguelis, cujus afflictio ob septem viros a dæmone occissos cap. 3 exponitur, uti & pietas & oratio. Tum vero ℣ 24 hæc sequuntur: In illo tempore exauditæ sunt preces amborum in conspectu gloriæ summi Dei: & missus est angelus Domini sanctus Raphaël, ut curaret eos ambos, quorum uno tempore sunt orationes in conspectu Domini recitatæ. Huc transferam omnia ad S. Raphaëlem attinentia, prætermissis brevitatis gratia iis, quæ ad sanctum Archangelum non spectant.

[40] Tobias filio suo inter pia documenta cap. 4 relata ℣ 21 dixit: [Tobiæ juniori, ducem itineris quærenti, ignotum se offert,] fili mi, dedisse me decem talenta argenti, dum adhuc infantulus esses, Gabelo in Rages civitate Medorum: & chirographum ejus apud me habeo: & ideo perquire, quomodo ad eum pervenias, & recipias ab eo supra memoratum pondus argenti, & restituas ei chirographum suum. Respondit ad hoc cap. 5 Tobias filius: Quo modo autem pecuniam hanc requiram, ignoro. Ille me nescit: & ego eum ignoro. Quod signum dabo ei? Sed neque viam, per quam pergatur illuc, aliquando cognovi. Tunc pater suus respondit ei, & dixit… Perge nunc, & inquire tibi aliquem fidelem virum, qui eat tecum, salva mercede sua… Tunc egressus Tobias, invenit Juvenem splendidum, stantem præcinctum, & quasi paratum ad ambulandum. Et ignorans, quod Angelus Dei esset, salutavit eum, & dixit: Unde te habemus, bone Juvenis? At ille respondit: Ex filiis Israël. Et Tobias dixit ei: Nosti viam, quæ ducit in regionem Medorum? Cui respondit: Novi: & omnia itinera ejus frequenter ambulavi, & mansi apud Gabelum fratrem nostrum, qui moratur in Rages civitate Medorum, quæ posita est in monte Ecbatanis. Cui Tobias ait: Sustine me, obsecro, donec hæc ipsa nuntiem patri meo. Tunc ingressus Tobias, indicavit universa hæc patri suo. Super quæ admiratus pater, rogavit, ut introiret ad eum.

[41] Ingressus itaque salutavit eum, & dixit: Gaudium tibi sit semper. [cæmque ducendi curam in se recipit, in itinere,] Et ait Tobias: Quale gaudium mihi erit, qui in tenebris sedeo, & lumen cæli non video? Cui ait Juvenis: Forti animo esto, in proximo est, ut a Deo cureris. Dixit itaque illi Tobias: Numquid poteris perducere filium meum ad Gabelum in Rages civitatem Medorum? Et cum redieris, restituam tibi mercedem tuam. Et dixit ei Angelus: Ego ducam & reducam eum ad te. Cui Tobias respondit: Rogo te, indica mihi, de qua domo, aut de qua tribu es tu? Cui Raphaël angelus dixit: Genus quæris mercenarii, an ipsum mercenarium, qui cum filio tuo eat? Sed ne forte sollicitum te reddam, ego sum Azarias Ananiæ magni filius. Et respondit Tobias: Ex magno genere es tu. Sed peto, ne irascaris, quod voluerim cognoscere genus tuum. Dixit autem illi Angelus: Ego sanum ducam & sanum tibi reducam filium tuum. Respondens autem Tobias, ait: Bene ambuletis, & sit Deus in itinere vestro, & Angelus ejus comitetur vobiscum. Tunc paratis omnibus, quæ erant in via portanda, fecit Tobias vale patri suo & matri suæ, & ambulaverunt simul. Cum interim mater, timens filio suo, fleret, inter alia ei Tobias dixit ad consolandum: Credo enim, quod Angelus Dei bonus comitetur ei.

[42] Mox cap. 6 de itinere Tobiæ cum S. Raphaële, factisque in via agitur hoc modo: [eum monet, ut capiat piscem invadentem;] Profectus est autem Tobias, … & mansit prima mansione juxta fluvium Tigris. Et exivit, ut lavaret pedes suos, & ecce piscis immanis exivit ad devorandum eum. Quem expavescens Tobias, clamavit voce magna, dicens: Domine, invadit me. Et dixit ei Angelus: Apprehende branchiam ejus, & trahe eum ad te. Quod cum fecisset, attraxit eum in siccum, & palpitare cœpit ante pedes ejus. Tunc dixit ei Angelus: Exentera hunc piscem, & cor ejus, & fel, & jecur repone tibi: sunt enim hæc necessaria ad medicamenta utiliter. Quod cum fecisset, assavit carnes ejus, & secum tulerunt in via: cetera salierunt, quæ sufficerent eis, quo usque pervenirent in Rages civitatem Medorum. Tunc interrogavit Tobias Angelum & dixit ei: Obsecro te, Azaria frater, ut dicas mihi, quod remedium habebunt ista, quæ de pisce servare jussisti? Et respondens Angelus, dixit ei: Cordis ejus particulam si super carbones ponas, sumus ejus extricat omne genus dæmoniorum, sive a viro, sive a muliere, ita ut ultra non accedat ad eos. Et fel valet ad ungendos oculos, in quibus fuerit albugo, & sanabuntur.

[43] [eidem, de nuptiis pie contrahendis prius edocto,] Et dixit ei Tobias: Ubi vis, ut maneamus? Respondensque Angelus ait: Est hic Raguel nomine, vir propinquus de tribu tua, & hic habet filiam nomine Saram, sed neque masculum, neque feminam ullam habet aliam præter eam. Tibi debetur omnis substantia ejus, & oportet eam te accipere conjugem. Pete ergo eam a patre ejus, & dabit tibi eam in uxorem: Tunc respondit Tobias, & dixit: Audio quia tradita est septem viris, & mortui sunt: sed & hoc audivi, quia dæmonium occidit illos. Timeo ergo, ne forte & mihi hæc eveniant: & cum sim unicus parentibus meis, deponam senectutem illorum cum tristitia ad inferos. Tunc angelus Raphaël dixit ei: Audi me, & ostendam tibi, qui sunt, quibus prævalere potest dæmonium. Hi namque, qui conjugium ita suscipiunt, ut Deum a se & a sua mente excludant, & suæ libidini ita vacent, sicut equus & mulus, quibus non est intellectus: habet potestatem dæmonium super eos. Tu autem cum acceperis eam, ingressus cubiculum, per tres dies continens esto ab ea, & nihil aliud, nisi orationibus vacabis cum ea. Ipsa autem nocte, incenso jecore piscis fugabitur dæmonium. Secunda vero nocte in copulatione sanctorum patriarcharum admitteris. Tertia autem nocte benedictionem consequeris, ut filii ex vobis procreentur incolumes. Transacta autem tertia nocte, accipies virginem cum timore Domini, amore filiorum magis quam libidinis ductus, ut in semine Abrahæ benedictionem in filiis consequaris.

[44] [uxorem procurat Saram.] Tum cap. 7 exponitur, quomodo Raphaël cum Tobia venerit ad Raguelem, & quam amanter ab eo sint excepti. Cum vero Raguel multa bona diceret de Tobia patre, ℣ 5 dixit Angelus ad Raguelem: Tobias, de quo interrogas, pater istius est. Rursum, cum Tobias filius a Raguele Saram sibi peteret uxorem, & ille non auderet annuere ob mortem priorum sponsorum, & non daret petenti ullum responsum, dixit ei Angelus: Noli timere dare eam isti, quoniam huic timenti Deum debetur conjux filia tua: propterea alius non potuit habere illam. Continuo libenter consensit Raguel, & filiam suam Saram Tobiæ dedit uxorem. Tobias vero, ut narratur cap. 8, monita S. Raphaëlis accurate secutus est. Tunc ut dicitur ℣ 3, Raphaël angelus apprehendit dæmonium, & religavit illud in deserto Superioris Ægypti.

[45] [Rogante Tobia, pecuniam pro eo accipit a Gabelo,] Cum vero Raguel cuperet Tobiam aliquo tempore secum detinere, ille Raphaëlem misit ad pecuniam accipiendam, ut cap. 9 refertur hoc modo: Tunc vocavit Tobias Angelum ad se, quem quidem hominem existimabat, dixitque ei: Azaria frater, peto, ut auscultes verba mea. Si meipsum tradam tibi servum, non ero condignus providentiæ tuæ. Tamen obsecro te, ut assumas tibi animalia sive servitia, & vadas ad Gabelum in Rages civitatem Medorum; reddafque ei chirographum suum, & recipias ab eo pecuniam, & roges eum venire ad nuptias meas. Scis enim ipse, quoniam numerat pater meus dies: &, si tardavero una die plus, contristatur anima ejus. Et corte vides, quomodo adjuravit me Raguel, cujus adjuramentum spernere non possum. Tunc Raphaël assumens quatuor ex servis Raguelis, & duos camelos, in Rages civitatem Medorum perrexit: & inveniens Gabelum, reddidit ei chirographum suum, & recepit ab eo omnem pecuniam. Indicavitque ei de Tobia filio Tobiæ omnia, quæ gesta sunt: fecitque eum secum venire ad nuptias. Cumque ingressus esset domum Raguelis, invenit Tobiam discumbentem: & exiliens, osculati sunt se invicem, nimirum Gabelus & Tobias.

[46] Deinde cap. 10 refertur sollicitudo senioris Tobiæ & discessus junioris, [redeuntique ait, quo modo pater eius visum sit recepturus,] cui abeunti dixit Raguel: Angelus Domini sanctus sit in itinere vestro, perducatque vos incolumes &c. Tum cap. XI de reditu hæc leguntur: Cumque reverterentur, pervenerunt ad Charan, quæ est in medio itinere contra Niniven, undecimo die. Dixitque Angelus: Tobia frater, scis quemadmodum dereliquisti patrem tuum. Si placet itaque tibi, præcedamus, & lento gradu sequantur iter nostrum familiæ simul cum conjuge tua, & cum animalibus. Cumque hoc placuisset, ut irent, dixit Raphaël ad Tobiam: Tolle tecum ex felle piscis: erit enim necessarium. Tulit itaque Tobias ex felle illo, & abierunt. Tum refertur, ab Anna matre adventum Tobiæ e longinquo fuisse cognitum, relatumque marito, subditurque: Dixitque Raphaël ad Tobiam: At ubi introieris domum tuam, statim adora Dominum Deum tuum: & gratias agens ei, accede ad patrem tuum, & osculare eum. Statimque lini super oculos ejus ex felle isto piscis, quod portas tecum. Scias enim, quoniam mox aperientur oculi ejus, & videbit pater tuus lumen cæli, & in aspectu tuo gaudebit.

[47] Sequitur lætissimus Tobiæ piissimusque ad parentes adventus, [ut in adventu contingit. Utrique Tobiæ, amplam mercedem offerenti,] & ℣ 13: Tunc sumens Tobias de felle piscis, linivit oculos patris sui. Et sustinuit quasi dimidiam fere horam: & cœpit albugo ex oculis ejus, quasi membrana ovi, egredi. Quam apprehendens Tobias traxit ex oculis ejus, statimque visum recepit. Et glorificabant Deum &c.… Et narravit (Tobias junior) parentibus suis omnia beneficia Dei, quæ fecisset circa eum per Hominem, qui eum duxerat. Post adventum Saræ conjugis, omnisque familiæ, pecorum & pecuniæ, ac septem convivii dies, cap. 12 uterque Tobias cogitare cœpit de amplissima mercede Raphaëli danda: & vocantes eum, pater scilicet & filius, tulerunt eum in partem: & rogare cœperunt, ut dignaretur dimidiam partem omnium, quæ attulerant, acceptam habere. Tunc dixit eis occulte: Benedicite Deum cæli, & coram omnibus viventibus confitemini ei, quia fecit vobiscum misericordiam suam. Etenim sacramentum regis abscondere bonum est: opera autem Dei revelare & confiteri honorificum est. Bona est oratio cum jejunio & eleemosyna magis, quam thesauros auri recondere; quoniam eleemosyna a morte liberat, & ipsa est, quæ purgat peccata, & facit invenire misericordiam & vitam æternam. Qui autem faciunt peccatum & iniquitatem, hostes sunt animæ suæ.

[48] Manifesto ergo vobis veritatem, & non abscondam a vobis occultum sermonem. Quando orabas cum lacrymis, & sepeliebas mortuos, & derelinquebas prandium tuum, & mortuos abscondebas per diem in domo tua, [declarat S. Raphaël, quis sit, monens, ut Deum laudent.] & nocte sepeliebas eos, ego obtuli orationem tuam Domino. Et quia acceptus eras Deo, necesse fuit ut tentatio probaret te. Et nunc misit me Dominus, ut curarem te, & Saram uxorem filii tui a dæmonio liberarem. Ego enim sum Raphaël angelus, unus ex septem, qui astamus ante Dominum. Cumque hæc audissent, turbati sunt, & trementes ceciderunt super terram in faciem suam. Dixitque eis Angelus: Pax vobis, nolite timere. Etenim, cum essem vobiscum, per voluntatem Dei eram: ipsum benedicite, & cantate illi. Videbar quidem vobiscum manducare & bibere: sed ego cibo invisibili & potu, qui ab hominibus non potest videri, utor. Tempus est ergo, ut revertar ad eum, qui me misit. Vos autem benedicite Deum, & narrate omnia mirabilia ejus. Et, cum hæc dixisset, ab aspectu eorum ablatus est, & ultra eum videre non potuerunt. Tunc prostrati per horas tres in faciem, benedixerunt Deum, & exurgentes narraverunt omnia mirabilia ejus. Hactenus de mirabili apparitione Raphaelis. Quæstiones aliquot hic proponi possent. At, cum contextus sit satis clarus, & mira Dei bonitas, & benignissima in omnibus Angeli cura luculentissime ex ipsis verbis sine ullo commentario innotescat; plura non addam. Interpretes sacræ Scripturæ consuli possunt tam de hisce, quam de aliis præcedentibus.

§ IV. Apparitiones Angelorum, qui non nominantur; aliaque de iis relata in Pentateucho.

[Agar ab Angelo jubetur redire ad dominam suam:] Ut perpetua Angelorum de humano genere cura magis elucescat, placet huc etiam eas Angelorum apparitiones transferre, quæ sine eorum nomine in Scripturis referuntur, atque eo ipso ordine, quo ibidem leguntur. Cum Agar, ancilla Saræ, quod affligeretur, a domina sua fugisset Gen. 16, optimo Angeli apparentis consilio reducta est in domum Abrahæ & Saræ. Conceperat Agar ex Abrahamo, ideoque Saram despicere cœperat. Affligente igitur eam Sarai, ut dicitur ℣ 6, fugam iniit. Cumque invenisset eam Angelus Domini juxta fontem aquæ in solitudine, qui est in via Sur in deserto, dixit ad illam: Agar ancilla Sarai, unde venis? & quo vadis? Quæ respondit: A facie Sarai dominæ meæ ego fugio. Dixitque ei Angelus Domini: Revertere ad dominam tuam, & humiliare sub manu illius. Et rursum: Multiplicans, inquit, multiplicabo semen tuum, & non numerabitur præ multitudine. Ac deinceps: Ecce, ait, concepisti, & paries filium, vocabisque nomen ejus Ismaël, eo quod audierit Dominus afflictionem tuam. Hic erit ferus homo, manus ejus contra omnes, & manus omnium contra eum: & e regione universorum fratrum suorum figet tabernacula. Huc usque Angelus, cui obedivit Agar, alia quoque Angeli apparitione post aliquot annos recreata, ut videbimus.

[50] [Abraham tres Angelos hospitio excipit,] Celeberrima est apparitio Gen. 18 trium Angelorum, quos Abraham hospitio excepit hominum instar, quia viros, initio saltem, credebat. De illa simul & sequenti cap. 19 apparitione loquitur Apostolus ad Hebræos cap. 13, dum de hospitalitate, quam commendat, dicit: Per hanc enim latuerunt quidam, Angelis hospitio receptis; id est, ignorantes hospitio receperunt Angelos. Apparitio refertur in hunc modum. Apparuit autem ei (Abrahæ) Dominus in convalle Mambre, sedenti in ostio tabernaculi sui in ipso fervore diei. Cumque elevasset oculos, apparuerunt ei tres Viri, stantes prope eum. Quos cum vidisset, cucurrit in occursum eorum de ostio tabernaculi, & adoravit in terram. Et dixit: Domine, si inveni gratiam in oculis tuis, ne transeas servum tuum: sed afferam pauxillum aquæ, & lavate pedes vestros, & requiescite sub arbore. Ponamque buccellam panis, & confortate cor vestrum, postea transibitis: idcirco enim declinastis ad servum vestrum. Qui dixerunt: Fac, ut locutus es. Festinavit igitur Abraham cum Sara, & convivium Hospitibus suis exstruxit, ut ibidem legi potest.

[51] Deinde ℣ 9: Cumque comedissent, dixerunt ad eum (Angeli ad Abraham) ubi est Sara uxor tua? [& nasciturum sibi filium, ex iis intelligit,] Ille respondit: Ecce in tabernaculo est. Cui dixit: Revertens veniam ad te tempore isto, vita comite, & habebit filium Sara uxor tua. Quo audito, Sara risit post ostium tabernaculi… Dixit autem Dominus ad Abraham: Quare risit Sara, dicens: Num vere paritura sum anus? Numquid Deo quidquam est difficile? Juxta condictum revertar ad te hoc eodem tempore, vita comite, & habebit Sara filium. Negavit Sara, dicens, Non risi, timore perterrita. Dominus autem: Non est, inquit, ita; sed risisti. Cum ergo surrexissent inde Viri, direxerunt oculos contra Sodomam: & Abraham simul gradiebatur, deducens eos. Dixitque Dominus: Num celare potero Abraham, quæ gesturus sum; cum futurus sit in gentem magnam, ac robustissimam, & benedicendæ sint in illo omnes nationes terræ? Scio enim quod præcepturus sit filiis suis, & domui suæ post se, ut custodiant viam Domini, & faciant judicium & justitiam, ut adducat Dominus propter Abraham omnia, quæ locutus est ad eum.

[52] Dixit itaque Dominus: Clamor Sodomorum & Gomorrhæ multiplicatus est, [rogansque pro Sodomitis, benigne auditur.] & peccatum eorum aggravatum est nimis. Descendam & videbo, utrum clamorem, qui venit ad me, opere compleverint: an non est ita, ut sciam. Converteruntque se inde, & abierunt Sodomam: Abraham vero adhuc stabat coram Domino. Et appropinquans, ait: Numquid perdes justum cum impio? Si fuerint quinquaginta justi in civitate, peribunt simul? & non parces loco illi propter quinquaginta justos, si fuerint in eo? … Dixitque Dominus ad eum: Si invenero Sodomis quinquaginta justos in medio civitatis, dimittam omni loco propter eos. Respondensque Abraham ait: Quia semel cœpi, loquar ad Dominum meum, cum sim pulvis & cinis. Quid si minus quinquaginta justis, quinque fuerint? Delebis, propter quadraginta quinque, universam urbem? Et ait: Non delebo, si invenero ibi quadraginta quinque. Rursumque locutus est ad cum: Sin autem quadraginta ibi inventi fuerint, quid facies? Ait: Non percutiam propter quadraginta. Ne, quæso, inquit, indigneris, Domine, si loquar. Quid si ibi inventi fuerint triginta? Respondit: Non faciam, si invenero ibi triginta. Quia semel, ait, cœpi: loquar ad Dominum meum: Quid, si ibi inventi fuerint viginti? Ait: Non interficiam propter viginti. Obsecro, inquit, ne irascaris, Domine; si loquar adhuc semel. Quid si inventi fuerint ibi decem? Et dixit: Non delebo propter decem. Abiitque Dominus, postquam cessavit loqui ad Abraham: & ille reversus est in locum suum. Multa in hac apparitione humano more dicuntur & fiunt, ut bis illud vita comite, & illud: Descendam & videbo, aliaque nonnulla. Unus autem ex tribus Angelis frequenter Dominus vocatur, quia, inquiunt interpretes, præcipuus erat judex, & Dei personam repræsentabat.

[53] [Lot duos Angelos excipit, & ab iis servatur] De eo nulla fit mentio in apparitione aliorum Angelorum in Sodoma, quæ mox sequitur cap. 19 hoc modo: Veneruntque duo Angeli Sodomam vespere, & sedente Lot in foribus civitatis. Qui cum vidisset eos, surrexit, & ivit obviam eis: adoravitque pronus in terram, & dixit: Obsecro, Domini, declinate in domum pueri vestri, & manete ibi: lavate pedes vestros, & mane proficiscemini in viam vestram. Qui dixerunt: Minime, sed in platea manebimus. Compulit illos oppido, ut diverterent ad eum: ingressisque domum illius fecit convivium, & coxit azyma: & comederunt. Interea Sodomitæ, qui putabant juvenes esse, advenerunt, ut eos e domo Lot educerent, & eo resistente, vim parabant: Jamque prope erat ut effringerent fores. Et ecce miserunt manum Viri (sive Angeli humana specie) & introduxerunt ad se Lot, clauseruntque ostium: & eos, qui foris erant, percusserunt cæcitate a minimo usque ad maximum, ita ut ostium invenire non possent. Dixerunt autem ad Lot: Habes hic quempiam tuorum, generum, aut filios aut filias? Omnes, qui tui sunt, educ de urbe hac: delebimus enim locum istum, eo quod increverit clamor eorum coram Domino, qui misit nos, ut perdamus illos. Egressus itaque Lot, locutus est ad generos suos, qui accepturi erant filias ejus, & dixit: Surgite, egredimini de loco isto; quia delebit Dominus civitatem hanc. Et visus est eis quasi ludens loqui.

[54] [& eam suis Sodoma mox peritura educitur.] Cumque esset mane, cogebant eum Angeli, dicentes: Surge, tolle uxorem tuam, & duas filias, quas habes; ne & tu pariter pereas in scelere civitatis. Dissimulante illo, apprehenderunt manum ejus, & manum uxoris, ac duarum filiarum ejus, eo quod parceret Dominus illi. Eduxeruntque eum, & posuerunt extra civitatem: ibique locuti sunt ad eum, dicentes: Salva animam tuam: noli respicere post tergum, nec stes in omni circa regione: sed in monte salvum te fac, ne & tu simul pereas. Dixitque Lot ad eos: Quæso, Domine mi, quia invenit servus tuus gratiam coram te, & magnificasti misericordiam tuam, quam fecisti mecum, ut salvares animam meam, nec possum in monte salvari, ne forte apprehendat me malum, & moriar: est civitas hæc juxta, ad quam possum fugere, parva, & salvabor in ea. Numquid non modica est, & vivet anima mea? Dixitque ad eum: Ecce etiam in hoc suscepi preces tuas, ut non subvertam urbem, pro qua locutus es. Festina, & salvare ibi; quia non potero facere quidquam, donec ingrediaris illuc. Idcirco vocatum est nomen urbis illius Segor. Sol egressus est super terram & Lot ingressus est Segor. Igitur Dominus pluit super Sodomam & Gomorrham sulphur & ignem a Domino de cælo &c. Urbium earum ruina cum reliquis ibidem sequitur sine ulteriori mentione de Angelis.

[55] [Ismaël puer voce Angeli ad Agar loquentis servatus:] Alia Angeli apparitio per vocem refertur cap. 21. Agar ancilla cum filio Ismaële, quem ex Abrahamo pepererat, per Saram ejecta erat, aut ab ipso potius Abrahamo ob querelas uxoris dimissa, & in solitudine Bersabee ad extremas angustias redacta. Cumque consumpta esset aqua in utre, abjecit puerum subter unam arborum, quæ ibi erant. Et abiit, seditque e regione procul, quantum potest arcus jacere. Dixit enim: Non videbo morientem puerum: & sedens contra, levavit vocem suam, & flevit. Exaudivit autem Deus vocem pueri: vocavitque Angelus Dei Agar de cælo, dicens: Quid agis, Agar? noli timere. Exaudivit enim Deus vocem pueri de loco, in quo est. Surge, tolle puerum, & tene manum illius; quia in gentem magnam faciam eum. Aperuitque oculos ejus Deus. Quæ videns puteum aquæ, abiit, & implevit utrem, deditque puero bibere. Et fuit cum eo &c. Sic Angeli voce ab imminenti morte erutus est puer Ismaël.

[56] Prohibuit similiter Angelus, ne Isaac occideretur, ut refertur cap. 22. [mors Isaaci item voce Angeli impedita.] Cum enim Deus fidem & obedientiam Abrahami probare, & mundo manifestare vellet, præcepit eidem, ut filium suum Isaacum immolaret. Paruit Abraham, duxitque filium, & posuit eum in altare super struem lignorum. Extenditque manum, & arripuit gladium, ut immolaret filium suum. Et ecce Angelus Domini de cælo clamavit, dicens: Abraham, Abraham. Qui respondit: Adsum. Dixitque ei: Non extendas manum tuam super puerum, neque facias illi quidquam. Nunc cognovi, quod times Deum, & non pepercisti unigenito filio tuo propter me. Et paulo post: Vocavit autem Angelus Domini Abraham secundo de cælo, dicens: Per memetipsum juravi, dicit Dominus, quia fecisti hanc rem, & non pepercisti filio tuo unigenito propter me; benedicam tibi, & multiplicabo semen tuum sicut stellas cæli; & velut arenam, quæ est in littore maris: possidebit semen tuum portas inimicorum suorum, & benedicentur in semine tuo omnes gentes terræ, quia obedisti voci meæ. Observari potest, Isaacum hic bis vocari unigenitum Abrahami, etiamsi hic haberet etiam filium Ismaëlem. At erat unicus ex Sara, &, ut habet Apostolus Heb. XI ℣ 17, qui susceperat repromissiones.

[57] Quanta porro fuerit Abrahami fiducia de subsidio Angelorum, [Abrahami de Angelorum ope fiducia.] liquet ex relatis cap. 24, ubi Abraham servum suum mittit in Mesopotamiam ad uxorem filio suo quærendam, & eidem inter alia dicit ℣ 7: Dominus Deus cæli… Ipse mittet Angelum suum coram te, & accipies inde uxorem filio meo. Hæc verba narravit servus Abrahami, ubi venerat ad Bathuelem Rebeccæ patrem, quando Rebeccam Isaaco petebat sponsam. Ego vero, inquit servus ℣ 39, respondi domino meo: Quid si noluerit venire mecum mulier? Dominus, ait, in cujus conspectu ambulo, mittet Angelum suum tecum, & diriget viam tuam: accipiesque uxorem filio meo de cognatione mea, & de domo patris mei. Tam prospere in Mesopotamiam profectus est Abrahami servus, tam feliciter omnia ibi peregit, tam facile Rebeccam pro Isaaco accepit & ad Isaacum perduxit, ut non vana videatur fuisse Abrahami fiducia de Angeli præsidio per Deum mittendo.

[58] Protectio Angelorum rursum insinuatur cap. 28 per scalam, [Protectio Angelorum Jacobo per scalam indicata,] quam vidit Jacob, quando proficiscebatur in Mesopotamiam ad avunculum suum Labanum. Res ita narratur a ℣ XI: Cumque venisset ad quemdam locum, & vellet in eo requiescere, tulit de lapidibus, qui jacebant, & supponens capiti suo, dormivit in eodem loco. Viditque in somnis scalam stantem super terram, & cacumen illius tangens cælum: Angelos quoque Dei ascendentes & descendentes per eam, & Dominum innixum scalæ dicentem sibi: Ego sum Dominus Deus Abraham patris tui, & Deus Isaac: terram, in qua dormis, tibi dabo, & semini tuo &c. Nonnulli credunt, Angelum quoque fuisse superioris ordinis, qui promissa ibidem latius expressa Dei nomine faciebat Jacobo. Sic multa alia, quæ a Deo facta referuntur in sacra Scriptura, probabiliter creduntur ab Angelis Dei ministris ejus nomine facta. At ea non referam ob varietatem sententiarum, contentus recensere illa, quæ clare Angelis tribuuntur. Nolim etiam exponere omnia scalæ illius mysteria, sed solum breviter observare, per Angelos … ascendentes & descendentes insinuari curam, quam, Deo mandante, suscipiunt de hominibus. De hac visione in loco Bethel inde dicto, mox fiet mentio in alia.

[59] [aliisque modis manifestata,] Rursum Jacob cap. 31 per Angelum monitus est in somnis, ut ex Mesopotamia, ubi ditatus erat apud Labanum avunculum suum, reverteretur ad terram suam. Monitum istud ℣ 3 Domino attribuitur his verbis: Maxime dicente sibi (id est, Jacobo) Domino: Revertere in terram patrum tuorum, & ad generationem tuam, eroque tecum. Verum & de causa divitiarum suarum, & de mandato redeundi, Jacob ℣ XI ad uxores suas, Rachelem & Liam ita loquitur: Dixitque Angelus Dei ad me in somnis: Jacob. Et ego respondi: Adsum. Qui ait: Leva oculos tuos, & vide universos masculos ascendentes super feminas, varios, maculosos, atque respersos. (Agitur de ovibus & alio pecore, ex quibus Jacob accipiebat ex pacto omne, quod coloris erat varii, & sic maxime ditatus est.) Vidi enim omnia, quæ fecit tibi Laban. Ego sum Deus Bethel, ubi unxisti lapidem, & votum vovisti mihi. Nunc ergo surge & egredere de terra hac, revertens in terram nativitatis tuæ. Paruit Angelo, aut potius Deo, cujus nomine Angelus loquebatur, & clanculum cum uxoribus, servisque & gregibus suis a Labano discessit. Singularem quoque Dei protectionem expertus est contra Labanum, qui iratus Jacobum persecutus est diebus septem; sed, prohibente Deo, nihil eidem mali intulit.

[60] [maxime per obvios Angelos, & in luctatione:] Timebat Jacobus non a solo Labano, sed etiam a fratre suo Esau, qui similiter dives & potens erat effectus, & cujus iram ante fugerat. Contra hunc igitur timorem recreatus videtur gemina visione Angelica cap. 32. Prior narratur his verbis: Jacob quoque (post discessum Labani) abiit itinere, quo cœperat: fueruntque ei obviam Angeli Dei. Quos cum vidisset, ait: Castra Dei sunt hæc, & appellavit nomen loci illius Mahanaim, id est, Castra. Non abstersit tamen hæc visio omnem timorem, ut liquet ex legatione, quam mox ad Esau destinasse dicitur. Crevit ejus timor, quando ex nuntiis reversis intellexit, Esau obviam venire cum quadringentis viris. Itaque alia visione, eaque admodum mirabili timorem illum Deus mitigare dignatus est, ut narratur a ℣ 24 hoc modo: Traductisque omnibus (per vadum Jaboc) quæ ad se pertinebant, mansit (Jacob) solus: & ecce Vir luctabatur cum eo usque mane. Qui cum videret, quod eum superare non posset, tetigit nervum femoris ejus, & statim emarcuit. Dixitque ad eum: Dimitte me, jam enim ascendit aurora. Respondit: Non dimittam te, nisi benedixeris mihi. Ait ergo: Quod nomen est tibi? Respondit: Jacob. At ille, Nequaquam, inquit, Jacob appellabitur nomen tuum, sed Israël: quoniam si contra Deum fortis fuisti, quanto magis contra homines prævalebis? Interrogavit eum Jacob: Dic mihi: quo appellaris nomine? Respondit: Cur quæris nomen meum? Et benedixit ei in eodem loco. Vocavitque Jacob nomen loci illius Phanuel, dicens: Vidi Deum facie ad faciem, & salva facta est anima mea. Ortusque est ei statim sol, postquam transgressus est Phanuel: ipse vero claudicabat pede.

[61] Multa hic quæri possunt, sed satis mihi est observasse, [hanc vero testatus est in fine vitæ.] a plerisque Angelum credi, qui luctabatur cum Jacobo, gratiamque hanc ei præstitam dici ad timorem ejus tollendum aut certe minuendum. Oseas propheta cap. 12 ℣ 4 & 5 ad illa respiciens, de Jacobo dicit: Et in fortitudine sua directus est ab Angelo. Et invaluit ad Angelum; & confortatus est: flevit & rogavit eum: in Bethel invenit eum: & ibi locutus est nobiscum. Ceterum multis periculis liberatum se fuisse per Angelum suum, testatur Jacobus morti proximus Gen. 48 ℣ 15 & 16, quando nepotibus suis, Josephi filiis, benedixit his verbis: Deus, in cujus conspectu ambulaverunt patres mei Abraham & Isaac; Deus, qui pascit me ab adolescentia mea usque in præsentem diem: Angelus, qui eruit me de cunctis malis, benedicat pueris istis: & invocetur super eos nomen meum, nomina quoque patrum meorum Abraham & Isaac, & crescant in multitudinem super terram. De illo tamen loco non pauci dubitant, an vox Angelus in vulgari sumatur significatione, quandoquidem benedicere magis sit Dei, quam Angeli. Certe Dei benedictionem pueris precatur Jacob, sed fortasse Angelum adjungere voluit, ut Dei ministrum, aut rogare Deum, ut Angeli ministerio pueris benefaciat.

[62] Celebris est apparitio, quæ narratur Exod. 3, [Angelus Dei nomine apparet Moysi in rubo,] ubi Dominus Moysi in rubo apparuisse dicitur. At eamdem memorat S. Stephanus Act. 7 ℣ 30 his verbis: Apparuit illi (Moysi) in deserto montis Sinai Angelus in igne flammæ rubi. Et ℣ 35: Hunc Moysen… Deus principem & redemptorem misit cum manu Angeli, qui apparuit illi in rubo. Visio Exod. 3 sic refertur: Moyses autem pascebat oves, … cumque minasset gregem ad interiora deserti, venit ad montem Dei Horeb. Apparuitque ei Dominus in flamma ignis de medio rubi: & videbat, quod rubus arderet, & non combureretur. Dixit ergo Moyses: Vadam & videbo visionem hanc magnam, quare non comburatur rubus. Cernens autem Dominus, quod pergeret ad videndum, vocavit eum de medio rubi, & ait: Moyses, Moyses. Qui respondit: Adsum. At ille: Ne appropies, inquit, huc: solve calceamentum de pedibus tuis: locus enim, in quo stas, terra sancta est. Et ait: Ego sum Deus patris tui &c. Mox missio Moysis ad Pharuonem ad liberandos ex Ægypto Israëlitas fuse describitur, ut ibidem videri potest. At omnia peraguntur Dei nomine, ideoque a me omittuntur.

[63] Celeberrimus est Dei favor Israëlitis præstitus in discessu ex Ægypto & in toto itinere usque ad terram promissam, [Israëlitis præit in columna ignis & nubis,] quo Angelum eis præmisit ductorem. De eo favore Exod. 13 ℣ 21 Scriptura sic loquitur: Dominus autem præcedebat eos (Israëlitas) ad ostendendam viam, per diem in columna nubis, & per noctem in columna ignis, ut dux esset itineris utroque tempore. Numquam defuit columna nubis per diem, nec columna ignis per noctem, coram populo. Deut. 1 ℣ 32 & 33 Moysesde his ad populum dicit: Et nec sic quidem credidistis Domino Deo vestro, qui præcessit vos in via, & metatus est locum, in quo tentoria figere deberetis, nocte ostendens vobis iter per ignem, & die per columnam nubis. Similiter Num. 14 ℣ 14 dicitur Deus præcessisse in columnia nubis … per diem, & in columnia ignis per noctem. Mitto alia loca, in quibus de eodem, Dei beneficio fit mentio. Unum tamen affero locum, ex quo liqueat, id per Angelum fecisse Deum. Cum enim Israëlitæ castra haberent ad mare Rubrum, & Ægyptii eos persequerentur Exod. 14, hæc narrantur ℣ 19: Tollensque se Angelus Dei, qui præcedebat castra Israël, abiit post eos; & cum eo pariter columna nubis, priora dimittens, post tergum stetit, inter castra Ægyptiorum & castra Israël, & erat nubes tenebrosa (Ægyptiis scilicet,) & illuminans noctem (Israëlitis,) ita ut ad se invicem toto noctis tempore accedere non valerent.

[64] [multaque Dei nomine cum Moyse agit,] Quin imo & omnia illa, quæ inter Deum & Moysen gesta dicuntur, Angelorum ministerio facta esse, sed nomine Dei, omnino credidit & probavit S. Augustinus, ut ostendi ad IV Septembris in S. Moyse § 9. Hinc S. Stephanus Act. 7 varia Angelis attribuit, quæ alias Deo leguntur attributa, & recte quidem: nam & jussu & nomine Dei illa peregerunt Angeli. Hoc ait ℣ 38: Hic est (Moyses) qui fuit in ecclesia in solitudine cum Angelo, qui loquebatur ei in monte Sina. Et ℣ 53: Qui accepistis Legem in dispositione Angelorum. Hinc etiam Gal. 3 ℣ 19 dicitur Lex ordinata per Angelos. Multa igitur facta sunt per Angelos ad montem Sinai quæ referuntur Exod. 19 & sequentibus capitibus, ac deinde multis locis. At ea, utpote Dei nomine facta, omnino prætermittam. Michaëlem archangelum fuisse, qui nomine Dei Israëlitas ducebat, & Moysen alloquebatur, nonnulli credunt. Hoc ego nec affirmare nec negare volo: censeo tamen ad illum Angelum spectare promissionem Dei, quæ Exod. 23 ℣ 20 itarefertur inter gesta ad montem Sinai: Ecce ego mittam Angelum meum, qui præcedat te & custodiat in via, & introducat in locum, quem paravi. Observa eum, & audi vocem ejus, nec contemnendum putes; quia non dimittet, cum peccaveris, & est nomen meum in illo (id est, meo nomine aget.) Quod si audieris vocem ejus, & feceris omnia, quæ loquor; inimicus ero inimicis tuis, & affligam affligentes te. Præcedetque te Angelus meus, & introducet te ad Amorrhæum, & Hethæum, & Pherezæum, Chananæumque, & Hevæum, & Jebusæum, quos ego conteram.

[65] [quæ probabilius Angelo proprie dicto sunt tribuenda.] Qui allegatum locum exposuerunt de Filio Dei, recte refutati sunt a S. Augustino, ut ostendi in Moyse loco supra assignato. Satis etiam ex ipsa Scriptura refutatur opinio eorum, qui Josue per illum Angelum voluerunt designatum. Certe Exod. 32 ℣ 33, cum oraret Moyses pro populo, qui peccaverat, post alia Dominus ei respondit: Tu autem vade, & duc populum istum, quo locutus sum tibi: Angelus meus præcedet te. Rursum cap. 33 ℣ 2 Dominus dicit Moysi: Vade, ascende de loco isto tu, & populus tuus, quem eduxisti de terra Ægypti, in terram, quam juravi Abraham, Isaac, & Jacob, dicens: Semini tuo dabo eam: & mittam præcursorem tui Angelum, ut ejiciam Chananæum, & Amorrhæum, & Hethæum, & Pherezæum, Hevæum, & Jebusæum, & intres in terram fluentem lacte & melle. Hæc omnia de eodem Angelo, quem ante promiserat Deus, videntur dicta, & de Angelo proprie dicto, quemadmodum & de Angelo accipienda videntur verba, quæ Moyses Num. 20 ℣ 14 & 16 per legatos dixit ad regem Edom: Nosti omnem laborem, qui apprehendit nos, … & quo modo clamaverimus ad Dominum, & exaudierit nos, miseritque Angelum, qui eduxerit nos de Ægypto.

[66] De Balaamo, qui vocabatur a rege Moabitarum ad maledicendum Israëlitis, [Balaamo, ad nocendum Israëlitis proficiscenti,] prohibente primum Deo, ne iret; postea tamen indulgente sub ea conditione, ut nihil faceret, nisi præcipiente Deo, agitur Num. 22. De ejus autem itinere ℣ 21 hæc leguntur: Surrexit Balaam mane, & strata asina sua, profectus est cum eis (nuntiis nimirum regis.) Et iratus est Deus. Stetitque Angelus Domini in via contra Balaam, qui insidebat asinæ, & duos pueros habebat secum. Cernens asina Angelum stantem in via, evaginato gladio, avertit se de itinere, & ibat per agrum. Quam cum verberaret Balaam & vellet ad semitam reducere, stetit Angelus in angustiis duarum maceriarum, quibus vineæ cingebantur? Quem videns asina, junxit se parieti, & attrivit sedentis pedem. At ille iterum verberabat eam: & nihilominus Angelus ad locum angustum transiens, ubi nec ad dexteram nec ad sinistram poterat deviare, obvius stetit. Cumque vidisset asina stantem Angelum, concidit sub pedibus sedentis: qui iratus, vehementius cædebat cædebat fuste latera ejus.

[67] Aperuitque Dominus os asinæ, & locuta est: [Angelus in via obsistit.] Quid feci tibi? cur percutis me? ecce jam tertio? Respondit Balaam: Quia commeruisti, & illusisti mihi: utinam haberem gladium, ut te percuterem. Dixit asina: Nonne animal tuum sum, cui semper sedere consuevisti usque in præsentem diem? Dic, quid simile umquam fecerim tibi. At ille ait: Numquam. Protinus aperuit Dominus oculos Balaam, & vidit Angelum stantem in via evaginato gladio, adoravitque eum pronus in terram. Cui Angelus: Cur, inquit, tertio verberas asinam tuam? Ego veni, ut adversarer tibi, quia perversa est via tua, mihique contraria; & nisi asina declinasset de via, dans locum resistenti, te occidissem, & illa viveret. Dixit Balaam: Peccavi, nesciens quod tu stares contra me: & nunc, si displicet tibi ut vadam, revertar. Ait Angelus: Vade cum istis, & cave, ne aliud, quam præcepero tibi, loquaris. De Balaamo & de factis mirabilibus plura dixi in Moyse § 44. Hic breviter solum observo, Angelum obstitisse malæ voluntati hominis, qui munerum cupiditate victus, quærere & desiderare videbatur occasionem, qua maledicere aut nocere posset Israëlitis, sicut eis revera multum nocuit pessimo suo consilio. Hactenus de Angelis ex Pentateucho Moysis.

§ V. Relata de Angelis in libris Josue, Judicum, Regum & Paralipomenon.

[Angelus, apparens Josuæ, eum docet,] Cum post mortem Moysis divino mandato populi Hebraici præfecturam suscepisset Josue, huic quoque non defuit Angelorum subsidium. Insignis est apparitio, relata Jos. 5 & 6, in qua Angelus Josuam docuit, quo modo caperet Jericho, primam urbem hostilem post transitum Jordanis. Nam Jos. 5 ℣ 13 hæc leguntur: Cum autem esset Josue in agro urbis Jericho, levavit oculos, & vidit Virum stantem contra se, evaginatum tenentem gladium, perrexitque ad eum, & ait: Noster es, an adversariorum? Qui respondit: Nequaquam: sed sum Princeps exercitus Domini, & nunc venio. Cecidit Josue pronus in terram. Et adorans, ait: Quid Dominus meus loquitur ad servum suum? Solve, inquit, calceamentum tuum de pedibus tuis: locus enim, in quo stas, sanctus est. Fecitque Josue, ut sibi fuerat imperatum. Jericho autem clausa erat atque munita timore filiorum Israël, & nullus egredi audebat aut ingredi.

[69] [quomodo capienda sit urbs Jericho:] Dixitque Dominus ad Josue: Ecce dedi in manu tua Jericho, & regem eius, omnesque fortes viros. Circuite urbem cuncti bellatores semel per diem: sic facietis sex diebus. Septimo autem die sacerdotes tollant septem buccinas, quarum usus est in jubileo: & præcedant arcam fœderis: septiesque circuibitis, & sacerdotes clangent buccinis. Cumque insonuerit vox tubæ longior atque concisior, & in auribus vestris increpuerit, conclamabit omnis populus vociferatione maxima, & muri funditus corruent civitatis, ingredienturque singuli per locum, contra quem steterint. Nonnulli voluerunt, fuisse Filium Dei, qui hic Josuæ apparuit. Verum non videtur dubitandum, quin sit Angelus ille, quem Israëlitis promiserat Deus Exod. 23 ℣ 20, qui agere debebat Dei nomine. Hinc communior post S. Augustinum opinio est, verum fuisse Angelum, quem multi existimant esse S. Michaëlem. Capta est Jericho eo modo, quo expugnandam Angelus prædixerat, ut continuo sequitur.

[70] [post Israëlitas reprehendit ob inobedientiam.] Cum vero Israëlitæ non satis exsecuti essent mandata Dei in exstirpandis habitatoribus terræ sibi promissæ, reprehensi sunt per Angelum, verisimiliter eumdem, Jud. 2 hoc modo: Ascenditque Angelus Domini de Galgala ad Locum flentium, & ait: Eduxi vos de Ægypto & introduxi in terram, pro qua juravi patribus vestris: & pollicitus sum, ut non facerem irritum pactum meum vobiscum in sempiternum, ita dumtaxat ut non feriretis fœdus cum habitatoribus terræ hujus, sed aras eorum subverteretis: & noluistis audire vocem meam. Cur hoc fecistis? Quamobrem nolui delere eos a facie vestra, ut habeatis hostes, & dii eorum sint vobis in ruinam. Cumque loqueretur Angelus Domini hæc verba ad omnes filios Israël; elevaverunt ipsi vocem suam, & fleverunt. Et vocatum est nomen loci illius: Locus flentium sive lacrymarum: immolaveruntque ibi hostias Domino. De Angelo hic memorato variæ sunt opiniones. Nonnulli voluerunt, eum fuisse summum Hebræorum Pontificem, alii maluerunt, Prophetam fuisse a Deo missum. Alii rectius meo quidem judicio censent, verum fuisse Angelum. Ego certe in tota Scriptura sacra non inveni ullum locum, in quo aut Sacerdos, aut Pontifex, aut propheta, Angelus Domini sic vocatur, ut nullo modo innotescat, hominem fuisse. Minus etiam homini cuicumque congruit dicere: Eduxi vos de Ægypto, & Pro qua juravi patribus vestris &c., quæ dicuntur Dei nomine, & congruunt Angelo, qui Israëlitas in terram promissam induxerat.

[71] [Gedeoni apparens Angelus, eum hortatur,] Celeberrima est apparitio Angeli, quæ oblata est Gedeoni Judic. 6, quando Israëlitæ oppressi erant a Madianitis. Res narratur a ℣ XI hoc modo: Venit autem Angelus Domini, & sedit sub quercu, quæ erat in Ephra, & pertinebat ad Joas patrem familiæ Ezri. Cumque Gedeon filius ejus excuteret atque purgaret frumenta in torculari, ut fugeret Madian, apparuit ei Angelus Domini, & ait: Dominus tecum, virorum fortissime. Dixitque ei Gedeon: Obsecro, mi Domine, si Dominus nobiscum est, cur apprehenderunt nos hæc omnia? Ubi sunt mirabilia ejus, quæ narraverunt patres nostri, atque dixerunt: De Ægypto eduxit nos Dominus? Nunc autem dereliquit nos Dominus, & tradidit in manu Madian. Respexitque ad eum Dominus, & ait: Vade in hac fortitudine tua, & liberabis Israël de manu Madian: scito quod miserim te. Qui respondens ait: Obsecro, mi Domine, in quo liberabo Israël? Ecce familia mea infima est in Manasse, & ego minimus in domo patris mei. Dixitque ei Dominus: Ego ero tecum, & percuties Madian, quasi unum virum. Et ille, Si inveni, inquit, gratiam coram te, da mihi signum, quod tu sis, qui loqueris ad me. Nec recedas hinc, donec revertar ad te, portans sacrificium, & offerens tibi. Vox sacrificum fortasse ibi non significat sacrificium proprie dictum, quod offertur Deo, sed munusculum, ut ex afferendis fit verisimile, nisi Gedeon per Angelum, quem prophetam credere poterat, sacrificium offerre voluit. At forsan volebat Gedeon Angelo, quem virum credebat, prandium parare; quod allatum in sacrificium convertit ipse Angelus. Redeo ad textum.

[72] Qui (Angelus) respondit: Ego præstolabor adventum tuum. [ad liberandum Israëlitas jugo Madianitarum.] Ingressus est itaque Gedeon, & coxit hœdum, & de farinæ modio azymos panes: carnesque ponens in canistro, & jus carnium mittens in ollam, tulit omnia sub quercu, & obtulit ei. Cui dixit Angelus Domini: Tolle carnes & azymos panes, & pone supra petram illam, & jus desuper funde. Cumque fecisset ita, extendit Angelus Domini summitatem virgæ, quam tenebat in manu, & tetigit carnes & panes azymos: ascenditque ignis de petra, & carnes azymosque panes consumpsit: Angelus autem Domini evanuit ex oculis ejus. Vidensque Gedeon, quod esset Angelus Domini, ait: Heu! mi Domine Deus: quia vidi Angelum Domini facie ad faciem. Dixitque ei Dominus: Pax tecum: ne timeas, non morieris. Ædificavit ergo ibi Gedeon altare Domino, vocavitque illud, Domini pax, usque in præsentem diem. Reliqua mandata deinde a Domino aut Deo dicuntur Gedeoni data, ideoque omittuntur, etiamsi Angeli ministerio omnia fieri potuerint. Poterunt hæc legi ibidem, uti & maxima Gedeonis de Madianitis victoria, modo plane mirabili relata. Hunc quoque Angelum multi S. Michaëlem fuisse existimant.

[73] Idem rursum S. Michaël creditur fuisse Angelus Judic. 13, [Parentibus Sampsonis Angelus, eum nasciturum prædicit,] qui apparuit & prænuntiavit parentibus Sampsonis, filium eis nasciturum. Relationem totam huc transfero: Erat autem quidam vir de Saraa, & de stirpe Dan, nomine Manue, habens uxorem sterilem. Cui apparuit Angelus Domini, & dixit ad eam: Sterilis es & absque liberis: sed concipies, & paries filium: cave ergo, ne bibas vinum, nec immundum quidquam comedas: quia concipies, & paries filium, cujus non tanget caput novacula: erit enim nazaræus Dei ab infantia sua, & ex matris utero, & ipse incipiet liberare Israël de manu Philistinorum. Quæ cum venisset ad maritum suum, dixit ei: Vir Dei venit ad me, habens vultum Angelicum, terribilis nimis. Quem cum interrogassem, quis esset, & unde venisset, & quo nomine vocaretur, noluit mihi dicere: sed hoc respondit: Ecce concipies, & paries filium: cave ne vinum bibas nec siceram, & ne aliquo vescaris immundo: erit enim puer nazaræus Dei ab infantia sua, ex utero matris suæ usque ad diem mortis suæ. Oravit itaque Manue Dominum, & ait: Obsecro, Domine, ut vir Dei, quem misisti, veniat iterum, & doceat nos, quid debeamus facere de puero, qui nasciturus est.

[74] [quomodo educandus sit, docet,] Exaudivitque Dominus deprecantem Manue, & apparuit rursum Angelus Dei uxori ejus, sedenti in agro. Manue autem maritus ejus non erat cum ea. Quæ cum vidisset Angelum, festinavit, & cucurrit ad virum suum, nuntiavitque ei, dicens: Ecce apparuit mihi Vir, quem ante videram. Qui surrexit, & secutus est uxorem suam, veniensque ad Virum, dixit ei: Tu es, qui locutus es mulieri? Et ille respondit: Ego sum. Cui Manue. Quando, inquit, sermo tuus fuerit expletus, quid vis, ut faciat puer? aut a quo se observare debebit? Dixitque Angelus Domini ad Manue: Ab omnibus, quæ locutus sum uxori tuæ, abstineat se: & quidquid ex vinea nascitur, non comedat: vinum & siceram non bibat, nullo vescatur immundo: &, quod ei præcepi, impleat atque custodiat. Dixitque Manue ad Angelum Domini: Obsecro te, ut acquiescas precibus meis, & faciamus tibi hœdum de capris. Cui respondit Angelus: Si me cogis, non comedam panes tuos: si autem vis holocaustum facere, offer illud Domino. Et nesciebat Manue, quod Angelus Domini esset. Dixitque ad eum: Quod est tibi nomen, ut, si sermo tuus fuerit expletus, honoremus te? Cui ille respondit: Cur quæris nomen meum, quod est mirabile?

[75] [& cibum ab eis allatum offert in sacrificiam.] Tulit itaque Manue hœdum de capris, & libamenta, & posuit super petram, offerens Domino, qui facit mirabilia: ipse autem & uxor ejus intuebantur. Cumque ascenderet flamma altaris in cælum, Angelus Domini pariter in flamma ascendit. Quod cum vidissent Manue & uxor ejus, proni ceciderunt in terram, & ultra eis non apparuit Angelus Domini. Statimque intellexit Manue Angelum Domini esse, & dixit ad uxorem suam: Morte moriemur, quia vidimus Deum. Cui respondit mulier: Si Dominus nos vellet occidere, de manibus nostris holocaustum & libamenta non suscepisset, nec ostendisset nobis hæc omnia, neque ea, quæ sunt ventura, dixisset. Peperit itaque filium, & vocavit nomen ejus Sampson &c. Gesta Sampsonis contra Philistinos deinde prolixe referuntur. Ex duabus posterioribus Angeli visionibus colligitur, fuisse quorumdam persuasionem, mortem sibi imminere post visum Angelum. Attamen in ea opinione non fuerunt plures alii ante memorati, ac ne mater quidem Sampsonis, ut ex ejus responso innotescit. Responsum Angeli, de nomine suo interrogati, quod est mirabile, etiamsi Hebraice sumi posset pro nomine proprio, pro tali certe non habetur in Ecclesia, quæ non nisi tria Angelorum nomina agnoscit.

[76] [Magna Hebræorum & aliorum de Angelis existimatio.] Ex allegatis hactenus abunde constat, notissimos Hebræis fuisse Angelos, & ab iis in magno honore habitos. Ipsis quoque alienigenis nec Angeli videntur ignoti fuisse, nec bonitas & sanctitas Angelorum. Certe 1 Reg. 29 ℣ 9 Achis, rex Geth urbis Philistinorum, Davidi dicit: Scio quia bonus est tu in oculis meis, sicut Angelus Dei. Qua comparatione omnino insinuat rex ille Philistinus maximam de Angelorum perfectione existimationem. Ita sapiens mulier Thecuitis, quando 2 Reg. 14 captabat gratiam Davidis pro Absalone, Regi dicit ℣ 17: Sicut enim Angelus Dei, sic est Dominus meus rex, ut nec benedictione nec maledictione moveatur. Rursum ℣ 20: Tu autem, domine mi rex, sapiens es, sicut habet sapientiam Angelus Dei, ut intelligas omnia super terram. Similiter Miphiboseth 2 Reg. 19 ℣ 27 ad benevolentiam ejus captandam, Davidi ait: Tu autem, domine mi rex, sicut Angelus Dei es, fac, quod placitum est tibi. Esther quoque dixit Assuero cap. 15 ℣ 16: Vidi te, domine, quasi Angelum Dei. Hæc omnia insinuant sanctitatem, justitiam, sapientiam, aliasque Angelorum perfectiones, quibuscum David, ut virtutibus præstans, comparatur.

[77] Verumtamen sanctus David, licet cum Angelis aliquoties comparatus, [David per Angelum, Deo jubente, peste punitus,] experientia subinde didicit, quantum a constanti Angelorum sanctitate distet hominum mortalium fragilitas, populumque suum, ubi peccaverat, Angeli ministerio vidit castigatum. Exemplum habemus 2 Reg. 24, ubi legitur David deliquisse, quod populum suum numerari jussisset. Reprehensus vero a propheta, electionem accepit, malletne castigari fame, an bello, an pestilentia. Elegit pestilentiam David, & continuo immissa est a Deo per Angelum, de quo ℣ 16 hæc leguntur: Cumque extendisset manum suam Angelus Domini super Jerusalem, ut disperderet eam, misertus est Dominus super afflictione, & ait Angelo, percutienti populum: Sufficit; nunc contine manum tuam. Erat autem Angelus Domini juxta aream Areuna Jebusæi. Dixitque David ad Dominum, cum vidisset Angelum cædentem populum: Ego sum, qui peccavi &c. Idem paulo prolixius refertur 1 Paralip. 21, ubi in ipsa optione data Davidi offert propheta Angelum Domini interficere in universis finibus Israël.

[78] Hoc autem cum præ aliis elegisset David, de plaga illa ℣ 14 hæc subjunguntur: [ejusque monito altare exstruens plaga illa liberatus.] Misit ergo Dominus pestilentiam in Israël: & ceciderunt de Israë septuaginta millia virorum. Misit quoque Angelum in Jerusalem, ut percuteret eam: cumque percuteretur, vidit Dominus, & misertus est super magnitudine mali, & imperavit Angelo, qui percutiebat: Sufficit, jam cesset manus tua. Porro Angelus Domini stabat juxta aream Ornan Jebusæi. Levansque David oculos suos, vidit Angelum Domini stantem inter cælum & terram, & evaginatum gladium in manu ejus, & versum contra Jerusalem: & ceciderunt tam ipse quam majores nati, vestiti ciliciis, proni in terram. Dixitque David ad Deum: &c.… Angelus autem Domini præcepit Gad (prophetæ,) ut diceret Davidi, ut ascenderet, extrueretque altare Domino Deo in area Ornan Jebusæi. Hoc ubi fecerat David, exaudivit eum (Deus) in igne de cælo super altare holocausti. Præcepitque Dominus Angelo, & convertit gladium suum in vaginam. Hic finis pestilentiæ. Quantus vero fuerit terror Davidis ex visu Angeli, additur ℣ 30 his verbis: Et non prævaluit David ire ad altare (in Gabaon,) ut tibi obsecraret Deum: nimio enim fuerat in timore perterritus, videns gladium Angeli Domini. Verum, si rex ille sanctus manum Angeli percutientis semel sensit, ut vidimus, sexcenties eorum præsidio & auxilio gavisus est, ut videbimus deinde ex Psalmis.

[79] Cum Elias propheta ob minas reginæ Jezabel gravi timore correptus esset, [Angelus Eliam tristem recreat,] Angeli præsidio recreatus est 3 Reg. 19, ubi ℣ 4 hæc leguntur: Cumque venisset, & sederet subter unam juniperum, petivit (Elias) animæ suæ, ut moreretur, & ait: Sufficit mihi, Domine, tolle animam meam: neque enim melior sum, quam patres mei. Projecitque se, & obdormivit in umbra juniperi. Et ecce Angelus Domini tetigit eum, & dixit illi: Surge, & comede. Respexit, & ecce ad caput suum subcineritius panis, & vas aquæ: comedit ergo & bibit, & rursum obdormivit. Reversusque est Angelus Domini secundo, & tetigit eum, dixitque illi: Surge, comede: grandis enim tibi restat via. Qui cum surrexisset, comedit & bibit, & ambulavit in fortitudine cibi illius quadraginta diebus & quadraginta noctibus usque ad montem Dei Horeb. Sequuntur alia multa de Elia, sed ibi dicitur Dominus ad eum locutus.

[80] [eumque monet, ut regi Ochoziæ mortem prædicat.] Verum rursum Angelus Eliæ locutus est 4 Reg. 1, quando Ochozias rex Israël nuntios miserat ad consutendum in civitate Accaron Beelzebub de infirmitate sua. Nam ℣ 3 dicitur: Angelus autem Domini locutus est ad Eliam Thesbiten, dicens: Surge, & ascende in occursum nuntiorum regis Samariæ, & dices ad eos: Numquid non est Deus in Israël, ut eatis ad consulendum Beelzebub deum Accaron? Quamobrem hæc dicit Dominus: De lectulo, super quem ascendisti, non descendes, sed morte morieris. Ubi hæc erant regi nuntiata, bis misit quinquaginta viros ad accersendum Eliam. At illi, pro imperio loquentes, igne misso de cælo absumpti sunt. Misit tamen & tertio rex viros quinquaginta: sed horum ductor, aliorum exemplo doctus, maluit humilibus precibus uti, quam imperio. Locutus est autem (℣ 15) Angelus Domini ad Eliam, dicens: Descende cum eo, ne timeas. Paruit Elias, & constanter locutus est ad regem, eique mortem prædixit.

[81] [Angelus in castris regis Sennacherib una nocte] Famosa est historia, quæ narratur 4 Reg. 19. Sennacherib rex Assyriorum ingentem duxerat exercitum contra Ezechiam regem Judæorum, multaque & regi minatus erat, & urbi Hierosolymæ, adjectis non paucis in Deum blasphemiis, quando una nocte totus fere ejus exercitus deletus est. De eo breviter dicitur ℣ 35: Factum est igitur in nocte illa, venit Angelus Domini, & percussit in castris Assyriorum centum octoginta quinque millia. Cumque diluculo surrexisset (Sennacherib,) vidit omnia corpora mortuorum: & recedens abiit. De illo facto scripsit Isaias propheta, exponens cap. 36 & 37 molitiones regis Sennacherib, horrendasque ejus & Rabsacis, quem ille miserat Hierosolymam versus, blasphemias, & deinde cap. 37 ℣ 36 hæc de clade Assyriorum: Egressus est autem Angelus Domini, & percussit in castris Assyriorum centum octoginta quinque millia. Et surrexerunt mane: & ecce omnes cadavera mortuorum. Causa tantæ cladis exprimitur Tob. 1 ℣ 21 his verbis: Cum reversus esset rex Sennacherib, fugiens a Judæa plagam, quam circa eum fecerat Deus propter blasphemiam suam.

[82] [occidit centum octoginta quinque millia virorum,] Rursum Eccli. 48 ℣ 20 hæc leguntur: In diebus ipsius (Ezechiæ) ascendit Sennacherib, & misit Rabsacen, & sustulit manum suam contra illos, & extulit manum suam in Sion, & superbus factus est potentia sua. Tunc mota sunt corda & manus ipsorum… Et invocaverunt Dominum misericordem: … & sanctus Dominus Deus audivit cito vocem ipsorum… Dejecit castra Assyriorum, & contrivit illos Angelus Domini. De illa Assyriorum clade loquitur etiam liber primus Machabæorum cap. 7 ℣ 41 hoc modo: Qui missi erant a rege Sennacherib, Domine, quia blasphamaverunt te, exiit Angelus & percussit ex eis centum octoginta quinque millia: & brevius liber secundus Machabæorum cap. 8 ℣ 19: Admonuit autem eos (Judas Machabæus) & de auxiliis Dei … & quod sub Sennacherib centum octoginta quinque millia perierunt. Eadem Historia narratur lib. 2 Paralip. cap. 32 cum omnibus, quæ præcesserunt inter reges Ezechiam & Sennacherib, & ℣ 20 hæc dicuntur: Oraverunt igitur Ezechias rex & Isaias filius Amos prophetes, adversum hanc blasphemiam (Sennacherib,) ac vociferati sunt usque in cælum. Et misit Dominus Angelum, qui percussit omnem virum robustum & bellatorem & principem exercitus regis Assyriorum: reversusque est cum ignominia in terram suam.

[83] De his S. Hieronymus in allegatum Isaiæ locum ita loquitur: [quod de bono Angelo videtur intelligendum.] Centum octoginta quinque millia fortissimorum virorum ab uno Angelo una nocte cæduntur, & absque vulneribus occisorum mors sæva discurrit, excludens a corporibus animas Dei voluntate. Hæc expositio locis allegatis omnino congrua videtur. Nam immensa illa clades ita in libro Regum & ab Isaia describitur, ut sine murmure videatur peracta, & regi Sennacherib tantum innotuisse, quando surrexit diluculo aut mane, & occisorum vidit cadavera. Aliqui volunt, fuisse S. Michaëlem archangelum, qui tantam cladem Assyriis intulit: hoc neque certo affirmabo, neque negabo, cum S. Michaël Judæorum fuerit protector, ideoque hac etiam occasione eos contra Assyrios defendere potuerit, nullibi tamen in Scripturis exprimatur, quis sit Angelus, qui id fecit. At certe non placet eorum opinio, qui dicunt, malum Angelum fuisse tum hic tum in relata pestilentia, qua castigatus est rex David: neque illorum conjectura, qui Assyriorum cladem aut procellis aut mutuis cædibus attribuunt, cum de illis omnibus taceant sacræ Litteræ.

§ VI. Relata de Angelis in reliquis Veteris Testamenti libris.

[Protectio Angelorum indicata a Judith,] Non repetam ea, quæ jam ex sequentibus sacræ Scripturæ libris recitata sunt de factis ante narratis. Breviter tamen observo, in libro Tobiæ multam insinuari Hebræorum de Angelorum custodia confidentiam, uti potest videri § 3 in gestis S. Raphaëlis. Judith eamdem habuit de Angelorum protectione fiduciam, quandoquidem summis erepta periculis, ubi reversa erat a cæde Holofernis, cap. 13 ℣ 20 sic fuerit locuta: Vivit autem ipse Dominus, quoniam custodivit me Angelus ejus, & hinc euntem, & ibi commorantem, & inde huc revertentem, & non permisit me Dominus ancillam suam coinquinari, sed sine pollutione peccati revocavit me vobis, gaudentem in victoria sua, in evasione mea, & in liberatione vestra.

[85] In libro Job subinde etiam fit mentio de Angelis. Primo Angelorum præ hominibus præstantia insinuatur cap. 4 ℣ 18 his verbis: [a Jobo,] Ecce qui serviunt ei (Deo,) non sunt stabiles, & in Angelis suis reperit pravitatem. Quanto magis hi, qui habitant domos luteas, (id est, homines,) qui terrenum habent fundamentum, consumentur velut a tinea? Tale est ratiocinium: Si pars Angelorum, qui præstantioris sunt naturæ, in peccatum tamen lapsa est; quanto magis homines non erunt immunes a peccato? Patrocinium Angelorum pro hominibus apud Deum innuitur cap. 33 ℣ 23 hoc modo: Si fuerit pro eo Angelus loquens, unus de millibus, ut annuntiet hominis æquitatem: miserebitur ejus (Deus) & dicet: Libera eum, ut non descendat in corruptionem: inveni, in quo ei propitier. Verum S. Gregorius per Angelum hic intelligit Christum: alii tamen Angelum proprie dictum, alii quoque aliter locum intelligunt.

[86] [in Psalmis, & ab Eliseo:] In Psalmis frequentius Angeli memorantur; sed pauca tantum seligam. Protectio Angelorum hominibus a Deo concessa clare affirmatur Psal. 33 ℣ 8: Immittet Angelus Domini in circuitu timentium eum: & eripiet eos. Talem Angelorum protectionem Eliseo prophetæ datam 4 Reg. 6, agnoscunt passim interpretes, & merito, licet nomen Angelorum ibi non exprimatur. Erat Eliseus in civitate Dothan, quando rex Syriæ, ut eum comprehenderet, subito misit exercitum, a quo civitas noctu circumdata est. Consurgens autem diluculo (ut legitur ℣ 15) minister viri Dei (Elisei) egressus, vidit exercitum in circuitu civitatis, & equos & currus: nuntiavitque ei, dicens: Heu heu heu, domine mi, quid faciemus? At ille respondit: Noli timere. Plures enim nobiscum sunt, quam cum illis. Cumque orasset, Eliseus ait: Domine, aperi oculos hujus, ut videat. Et aperuit Dominus oculos pueri, & vidit: & ecce mons plenus equorum & curruum igneorum, in circuitu Elisei. Non addam, quomodo Eliseus exercitum Syrorum, cæcitate percussum, in civitatem Samariæ & in manus regis tradiderit, quod ibidem legi potest. Satis erit observasse, Eliseo contigisse illud ipsum, quod Psalmista affirmat de omnibus Deum timentibus.

[87] [alia in Psalmis de Angelorum præstantia.] Tutela Angelorum luculentis verbis asseritur Psal. 90 ℣ 10, ubi hæc leguntur: Non accedet ad te malum, & flagellum non appropinquabit tabernaculo tuo. Quoniam (Deus) Angelis suis mandavit de te; ut custodiant te in omnibus viis tuis. In manibus portabunt te, ne forte offendas ad lapidem pedem tuum. Super aspidem & basiliscum ambulabis, & conculcabis leonem & draconem. Ad laudandum Deum Angeli subinde in Psalmis invitantur. Unum recito locum, quia in eo simul fortitudo & obedientia in exsequendis Dei mandatis insinuatur. Psal. 102 ℣ 20 sic invitantur: Benedicite Domino omnes Angeli ejus, potentes virtute, facientes verbum illius, ad audiendam vocem sermonum ejus. Benedicite Domino omnes virtutes ejus; ministri ejus, qui facitis voluntatem ejus. Psal. 103 ℣ 4 dicit propheta Deo: Qui facis Angelos tuos, spiritus; & ministros tuos, ignem urentem. Hunc locum allegat Apostolus Heb. 1 ℣ 7, ut probet, Angelos longe inferiores esse Filio Dei sive Christo. Eaque occasione ibidem ℣ 14 de Angelis dicit: Nonne omnes sunt administratorii spiritus, in ministerium missi propter eos, qui hæreditatem capiunt salutis? Tandem Psal. 8 ℣ 5 Angeli natura dicuntur homine superiores his verbis: Minuisti eum paulo minus ab Angelis. Etsi enim Apostolus Hebr. 2 locum referat ad Christum, quem Angelis longe superiorem probat, tamen natura humana Angelica inferior simul insinuatur.

[88] [Servati per Angelum tres Hebræi in fornace ardente,] Ecclesiastes cap. ℣ 5 ait: Ne dederis os tuum, ut peccare facias carnem tuam: neque dicas coram Angelo: Non est providentia. S. Hieronymus in hunc locum existimat, hunc Angelum esse custodem, qui unicuique adhæret comes. Et quamvis loquatur ibi ex sententia præceptoris sui Hebræi, eamdem tamen de Angelo custode sententiam esse Hieronymi videbimus. Epistola Jeremiæ prophetæ, quæ apud Baruch cap. 6 scripta est ad abducendos captivos in Babyloniam, sic Dei nomine loquitur ℣ 6: Angelus enim meus vobiscum est: quibus verbis indicari videtur Angelus custos gentis Judæorum, quem S. Michaëlem plerique interpretes existimant. Idem S. Michaël a quibusdam creditur, de quo legitur Dan. 3 ℣ 49, quando tres socii Danielis jussu Nabuchodonosor injiciebantur in caminum ardentem: Angelus autem Domini descendit cum Azaria & sociis ejus in fornacem, & excussit flammam ignis de fornace, & fecit medium fornacis quasi ventum roris flantem: & non tetigit eos omnino ignis neque contristavit, nec quidquam molestiæ intulit. Nabuchodonosor ipse agnovit beneficium illis per Angelum a Deo præstitum, & dixit ℣ 95: Benedictus Deus eorum, Sidrach videlicet, Misach & Abdenago, qui misit Angelum suum, & eruit servos suos, qui crediderunt in eum.

[89] Ab eodem rursum Michaële aliqui volunt servatum Danielem, [item Daniel bis in lacu leonum, cui & prandium Angeli ope allatum.] quando Dan. 6 a Dario rege missus erat in lacum leonum. Certe Daniel inter leones servatus est incolumis, idque beneficium per Angelum sibi a Deo præstitum testatur ipse ℣ 22 ita regem alloquens: Deus meus misit Angelum suum, & conclusit ora leonum, & non nocuerunt mihi, quia coram eo justitia inventa est in me &c. Duo posteriora Angelorum beneficia breviter etiam memorantur 1 Machab. 2 ℣ 60. Cum Daniel iterum in lacum leonum missus esset Dan. 14; ibique esset diebus sex, ut fame non minus periclitaretur, quam a leonibus, eum non modo contra leones tutatus est Deus, sed modo etiam mirabili misit alimenta, ut narratur ℣ 32 his verbis: Erat autem Habacuc propheta in Judæa, & ipse coxerat pulmentum, & intriverat panes in alveolo: & ibat in campum, ut ferret messoribus. Dixitque Angelus Domini ad Habacuc: Fer prandium, quod habes, in Babylonem Danieli, qui est in lacu leonum. Et dixit Habacuc: Domine, Babylonem non vidi, & lacum nescio. Et apprehendit eum Angelus Domini in vertice ejus, & portavit eum capillo capitis sui, posuitque eum in Babylone supra lacum in impetu spiritus sui. Et clamavit Habacuc, dicens: Daniel serve Dei, tolle prandium, quod misit tibi Deus. Et ait Daniel: Recordatus es mei, Deus: & non dereliquisti diligentes te. Surgensque Daniel comedit. Porro Angelus Domini restituit Habacuc confestim in loco suo. Hic quoque S. Michaëlem aliqui existimant. At ratio, quæ sumitur ex eo, quod fuerit præses gentis Hebraicæ, magis fit verisimilis in beneficiis toti populo præstitis.

[90] Zacharias propheta, qui frequenter de Angelis meminit, [Zachariæ plurium Angelorum visio oblata,] cap. 1 ℣ 7 sic habet: In die vigesima & quarta undecimi mensis Sabath, in anno secundo Darii, factum est verbum Domini ad Zachariam, filium Barachiæ, filii Addo, prophetam, dicens: Vidi per noctem, & ecce Vir ascendens super equum rufum, & ipse stabat inter myrteta, quæ erant in profundo: & post eum equi rufi, varii, & albi. Et dixi: Quid sunt isti, Domine mi? Et dixit Angelus ad me, qui loquebatur in me: Ego ostendam tibi, quid sint hæc. Et respondit Vir, qui stabat inter myrteta, & dixit: Isti sunt, quos misit Dominus, ut perambulent terram. Et responderunt Angelo Domini, qui stabat inter myrteta, & dixerunt: Perambulavimus terram, & ecce omnis terra habitatur & quiescit. Et respondit Angelus Domini, & dixit: Domine exercituum usque quo tu non misereberis Jerusalem & urbium Juda, quibus iratus es? Iste jam septuagesimus annus est. Et respondit Dominus Angelo, qui loquebatur in me, verba bona, verba consolatoria. Et dixit ad me Angelus, qui loquebatur in me: Clama, dicens: Hæc dicit Dominus exercituum &c. Idem Angelus aliam visionem prophetæ explicat ℣ 19; & aliam rursus ℣ 21: Ad verba autem data observari potest, præcipuum Angelum, qui S. Michaël passim creditur, prius Virum vocari, deinde Angelum Domini; & hunc orasse pro Judæis in captivitate constitutis, ut Angelorum pro hominibus apud Deum intercessio ex allegato loco fiat manifesta.

[91] [eaque de S. Michaële & provinciarum præsidibus Angelis exposita:] S. Hieronymus locum egregie explicat, tam historice quam moraliter. Quapropter ex ejus historica interpretatione hic recitabo, quæ spectant ad Angelos, omissis aliis. Primum observat, Virum sive Angelum, qui ascendebat super equum rufum, & … stabat inter myrteta, ab Hebræis credi S. Michaëlem archangelum. Deinde de tota visione sic loquitur: Vidente ergo propheta Virum ascendentem super equum rufum, & post eum equos rufos, varios, & albos; & ignorante, quod viderat, visionisque suæ cupiente scire rationem, atque dicente: “Quid sunt isti, Domine mi?” Angelus, qui loquebatur in eo, promittit se esse dicturum: & illo reticente, Vir, qui stabat inter myrteta, commemorat… Denique Angeli, qui regnis & nationibus præsidebant, non ad alium veniunt, sed ad ipsum Virum & Angelum Domini, qui stabat inter myrteta, & dicunt: “Perambulavimus terram, & ecce omnis terra habitatur & quiescit” Et est sensus: Omnia sub nobis regna tuta sunt & pacata, nec aliqua premuntur angustia. Ex qua responsione Angelus, qui interpellabat pro Israël, occasionem accipit pro populo deprecandi: & dicit ad Dominum: Quum omnis orbis quietus sit & pacatus, quare Domine, non misereris Jerusalem, & urbium Juda; maxime quum secundum promissa tua captivitatis tempus expletum sit? Responditque Dominus Angelo, qui loquebatur in propheta, verba bona, verba consolatoria de præsentium necessitate. Hæc juxta litteram, ne videremur celare nostros, quæ a peregrinæ linguæ magistris didicimus. Tum subdit expositionem mysticam.

[92] [eidem Zachariæ plura mysteria per Angelos indicata.] Zacharias cap. 2 aliam Angelorum visionem narrat his verbis: Et levavi oculos meos, & vidi: & ecce Vir & in manu ejus funiculus mensorum. Et dixi: Quo tu vadis? Et dixit ad me: Ut metiar Jerusalem, & videam, quanta sit latitudo ejus, & quanta longitudo ejus. Et ecce Angelus, qui loquebatur in me, egrediebatur, & Angelus alius egrediebatur in occursum ejus. Et dixit ad eum: Curre, loquere ad puerum istum, dicens: Absque muro habitabitur Jerusalem &c. Observat S. Hieronymus, felicem prophetiam de latitudine Jerusalem, quæ erat typus Ecclesiæ, in urbis ædificatione utcumque, sed magis in Ecclesia impletam. De Angelis vero ait, alterum ab Hebræis Michaëlem credi, alterum Gabrielem; ad Christum vero videtur referre Virum, qui metiebatur Jerusalem. Sic ab interpretibus Angelus, qui cap. 3 legitur stetisse pro Jesu sacerdote, passim creditur S. Michaël. Mihi ad propositum nostrum satis erit observasse, Zachariam prophetam multa per Angelos edoctum, prout studiosus lector inveniet etiam cap. 3, 4, 5 & 6. Nam mysteria maxima, multaque ad Christum & Ecclesiam spectantia, ibidem referuntur, quæ huc non traducam ob varietatem interpretationum.

[93] [Machabæorum tempore templum Hierosolymitanum] Fiducia Hebræorum de tutela & ope Angelorum vigebat etiam tempore Machabæorum. Celebre est illius protectionis exemplum, quod legitur lib. 2 Machab. cap. 3. Missus est Heliodorus a rege, ut ex templo Hierosolymitano thesauros auferret. Onias summus sacerdos frustra conatus erat se opponere, & Heliodoro persuadere, ut desisteret. Heliodous autem (ut legitur ℣ 23) quod decreverat, perficiebat eodem loco ipse cum satellitibus circa ærarium præsens. Sed Spiritus omnipotentis Dei magnam fecit suæ ostensionis evidentiam, ita ut omnes, qui ausi fuerant parere ei, ruentes Dei virtute, in dissolutionem & formidinem converterentur. Apparuit enim illis quidam equus terribilem habens sessorem, optimis operimentis adornatus: isque cum impetu Heliodoro priores calces elisit. Qui autem ei sedebat, videbatur arma habere aurea. Alii etiam apparuerunt duo juvenes, virtute decori, optimi gloria, speciosique amictu: qui circumsteterunt eum, & ex utraque parte flagellabant, sine intermissione multis plagis verberantes. Subito autem Heliodorus concidit in terram, eumque multa caligine circumfusum rapuerunt, atque in sella gestatoria positum ejecerunt. Et is, qui cum multis cursoribus & satellitibus prædictum ingressus est ærarium, portabatur, nullo sibi auxilium ferente, manifesta Dei cognita virtute: & ille quidem per divinam virtutem jacebat mutus, atque omni spe & salute privatus.

[94] Hi autem Dominum benedicebant, quia magnificabat locum suum: [contra Heliodorum per Angelos defensum:] & templum, quod ante timore ac tumultu erat plenum, apparente omnipotente Domino, gaudio & lætitia impletum est. Tunc vero ex amicis Heliodori quidam rogabant confestim Oniam, ut invocaret Altissimum, ut vitam donaret ei, qui in supremo spiritu erat constitutus. Considerans autem summus sacerdos, ne forte rex suspicaretur malitiam aliquam ex Judæis circa Heliodorum consummatam, obtulit pro salute viri hostiam salutarem. Cumque summus sacerdos exoraret, iidem Juvenes, eisdem vestibus amicti, adstantes Heliodoro dixerunt: Oniæ sacerdoti gratias age: nam propter eum Dominus tibi vitam donavit. Tu autem a Deo flagellatus, nuntia omnibus magnalia Dei & potestatem. De hisce, ut sequitur, Heliodorus ipse omnibus testem se exhibuit. Angelico autem ministerio in hisce usum Deum agnoscunt interpretes.

[95] Quando Judas Machabæus cum suis profecturus erat contra numerosum Lysiæ ducis exercitum 2 Machab. XI, [iisdem opitulantibus victoria de ducibus Lysia, Timotheo,] Deum oravit, ut ibi legitur ℣ 6: Ut autem Machabæus, & qui cum eo erant, cognoverunt expugnari præsidia, cum fletu & lacrymis rogabant Dominum, & omnis turba simul, ut bonum Angelum mitteret ad salutem Jsraë. Et ipse primus Machabæus, sumptis armis, cæteros adhortatus est simul secum periculum subire, & ferre auxilium fratribus suis. Cumque pariter prompto animo procederent, Jerosolymis apparuit præcedens eos eques in veste candida, armis aureis hastam vibrans. Tunc omnes simul benedixerunt misericordem Dominum, & convaluerunt animis; non solum homines, sed & bestias ferocissimas, & muros ferreos parati penetrare. Ibant igitur prompti, de cælo habentes Adjutorem, & miserantem super eos Dominum. Leonum autem more impetu irruentes in hostes, prostraverunt ex eis undecim millia peditum, & equitum mille sexcentos: universos autem in fugam verterunt. &c. Similis favor obtigerat antea Judæ Machabæo contra ducem Timotheum, ut narratur cap. 10, ubi similiter humilibus precibus divinum imploravit auxilium, ac deinde contra hostes processit: Sed, cum vehemens pugna esset, apparuerunt adversariis de cælo Viri quinque in equis, frænis aureis decori, ducatum Judæis præstantes: ex quibus duo Machabæum medium habentes armis suis circumseptum, incolumem conservabant: in adversarios autem tela & fulmina jaciebant, ex quo & cæcitate confusi, & repleti perturbatione cadebant. Interfecti sunt autem viginti millia quingenti, & equites sexcenti &c.

[96] [Necanore per Machabæos relatæ.] Horum Dei per Angelos beneficiorum memor erat Judas, quando pugnaturus erat contra blasphemum Nicanorem, ingenti exercitu Judæis minitantem lib. 2 cap. 15, ubi ℣ 7 dicitur: Machabæus autem semper confidebat cum omni spe auxilium sibi a Deo affuturum: & hortabatur suos, ne formidarent ad adventum nationum, sed in mente haberent adjutoria sibi facta de cælo, & nunc sperarent ab Omnipotente sibi affuturam victoriam. Deinde ante pugnam sic Deum orasse legitur ℣ 22: Tu Domine, qui misisti Angelum tuum sub Ezechia rege Juda, & interfecisti de castris Sennacherib centum octoginta quinque millia; & nunc Dominator cælorum, mitte Angelum tuum bonum ante nos in timore & tremore magnitudinis brachii tui, ut metuant, qui cum blasphemia veniunt adversus sanctum populum tuum. Nicanor autem, & qui cum ipso erant, cum tubis & canticis admovebant. Judas vero, & qui cum eo erant, invocato Deo, per orationes congressi sunt, manu quidem pugnantes, sed Dominum cordibus orantes, prostraverunt non minus triginta quinque millia, præsentia Dei magnifice delectati. Cumque cessassent, & cum gaudio redirent, cognoverunt Nicanorem ruisse cum armis suis. Facto itaque clamore, & pertubatione excitata, patria voce Omnipotentem Dominum benedicebant. &c. Hactenus ex Scripturis Testamenti veteris.

§ VII. Præcipua de Angelis ex sacris Scripturis Testamenti novi.

[Per Angelum Josepho exemptum de gravida Maria dubium:] De Angelis frequentissime meminerunt sacræ Scripturæ Novi Testamenti. Prolixum esset omnia recitare, dabo tamen præcipua ex Euangeliis aliisque libris, servato magis temporis ordine quam Euangeliorum reliquorumque librorum. Duplex Gabrielis archangeli legatio, prima ad Zachariam de nascituro Joanne Baptista, altera ad Mariam de Christo, jam data est § 3. Tertia Angeli legatio ad S. Josephum missa est, quando anxius hærebat, quod S. Mariam intellexisset gravidam. Hanc Matthæus cap. 1 ita narrat a ℣ 18: Cum esset desponsata mater ejus Maria Joseph, antequam convenirent, inventa est in utero habens de Spiritu sancto. Joseph autem vir ejus, cum esset justus, & nollet eam traducere, voluit occulte dimittere eam. Hæc autem eo cogitante, ecce Angelus Domini apparuit in somnis ei, dicens: Joseph fili David, noli timere accipere Mariam conjugem tuam: quod enim in ea natum est, de Spiritu sancto est. Pariet autem Filium, & vocabis nomen ejus Jesum: ipse enim salvum faciet populum suum a peccatis eorum… Exurgens autem Joseph a somno, fecit, sicut præcepit ei Angelus, & accepit Conjugem suam.

[98] [pastores per Angelos de nato Christo edocti:] Visio Angelorum oblata pastoribus, Christo nato, sic enarratur Luc. 2 ℣ 8. Et pastores erant in regione eadem vigilantes, & custodientes vigilias noctis super gregem suum. Et ecce Angelus Domini stetit juxta illos, & claritas Dei circumfulsit illos, & timuerunt timore magno. Et dixit illis Angelus: Nolite timere: ecce enim euangelizo vobis gaudium magnum, quod erit omni populo: quia natus est vobis hodie Salvator, qui est Christus Dominus, in civitate David. Et hoc vobis signum: invenietis infantem pannis involutum, & positum in præsepio. Et subito facta est cum Angelo multitudo militiæ cælestis, laudantium Deum, & dicentium: Gloria in altissimis Deo, & in terra pax hominibus bonæ voluntatis. Et factum est, ut discesserunt ab eis Angeli in cælum, pastores loquebantur ad invicem: Transeamus usque Bethlehem &c.

[99] Iterum S. Josephus ab Angelo monitus est, quando Herodes volebat occidere puerum Jesum, [Josephus ab Angelo jussus in Ægyptum fugere ac deinde redire.] ut habet Matthæus cap. 2 ℣ 13 hoc modo: Qui (magi) cum recessissent, ecce apparuit Angelus Domini in somnis Joseph, dicens: Surge & accipe Puerum & Matrem ejus, & fuge in Ægyptum & esto ibi usque dum dicam tibi. Futurum est enim ut Herodes quærat Puerum ad perdendum eum. Qui consurgens, accepit Puerum & Matrem ejus nocte, & secessit in Ægyptum: & erat ibi usque ad obitum Herodis. Deinde de altera apparitione ℣ 19: Defuncto autem Herode, ecce Angelus Domini apparuit in somnis Joseph in Ægypto, dicens: Surge, & accipe Puerum, & Matrem ejus: & vade in terram Israë: defuncti sunt enim, qui quærebant animam Pueri. Paruit iterum S. Josephus, ut sequitur.

[100] Angeli deinde in Euangelio memorantur, quando tentatus est Jesus in deserto Matth. 4. [Angeli Christo ministrarunt:] Ausus est diabolus inter tentationes Jesu objicere paratum justis Angelorum præsidium his verbis ℣ 6: Quia Angelis suis mandavit de te, & in manibus tollent te, ne forte offendas ad lapidem pedem tuum, quo eidem persuaderet, ut ex pinnaculo templi se præcipitaret. Non negavit Dominus veritatem verborum, sed docuit verbis illis, Non tentabis Dominum Deum tuum; diabolum abuti verbis sacris ad malum persuadendum. Ubi vero Dominus tentatorem abire jusserat, subdit Matthæus ℣ XI: Tunc reliquit eum diabolus: & ecce Angeli accesserunt, & ministrabant ei &c. Marc. 1 ℣ 13: Et Angeli ministrabant illi. Nimirum post quadraginta dierum jejunium, & post tentationem. Quando Dominus incipiebat vocare discipulos, Joan. 1 ℣ 51 Nathanaëli, miranti, quod Jesus occultum aliquid sibi cognitum ostendisset, ait: Majus his videbis. Et ait: Amen, amen dico vobis, videbitis cælum apertum, & Angelos Dei ascendentes & descendentes supra Filium hominis. Ministeria magni momenti ab Angelis sibi præstanda, illis verbis insinuavit Dominus. Non tamen satis convenit inter eruditos, quænam illa sint, de quibus ibi præcipue est locutus.

[101] Beneficium, quod Judæis per Angelum præstabat Deus, [Angelus movebat piscinæ aquam, qua prior ingressus sanabatur:] narrat Joannes cap. 5 ita ordiens: Est autem Jerosolymis probatica piscina, quæ cognominatur Hebraice Bethsaida, quinque porticus habens. In his jacebat multitudo magna languentium, cæcorum, claudorum, aridorum, expectantium aquæ motum. Angelus autem Domini descendebat secundum tempus in piscinam, & movebatur aqua. Et qui prior descendisset in piscinam post motionem aquæ, sanus fiebat a quacumque detinebatur infirmitate. Multa interpretes disputant de illa piscina, quæ omitto. Etiam non inquiram, fueritne S. Michaël, qui aquam illius piscinæ movebat, ut nonnemo voluit, an Raphael, qui medicina Dei dicitur, ut volunt alii. Nam Scriptura solum dicit, id factum fuisse per Angelum, quod nobis sufficiat.

[102] [aderunt Angeli Christo in judicio,] Matth. 13 nonnulla docuit Dominus de faciendis per Angelos in fine mundi. Cum enim proposuisset parabolam de tritico, in quo seminata erant zizania, volentibus zizania colligere & eradicare respondit ℣ 30: Sinite utraque crescere usque ad messem, & in tempore messis dicam messoribus: Colligite primum zizania, & alligate ea in fasciculos ad comburendum, triticum autem congregate in horreum meum. Hæc deinde a ℣ 39 Dominus exposuit: Zizania autem filii sunt nequam… Messis vero consummatio sæculi est. Messores autem Angeli sunt. Sicut ergo colliguntur zizania, & igni comburuntur: sic erit in consummatione sæculi. Mittet Filius hominis Angelos suos, & colligent de regno ejus omnia scandala, & eos, qui faciunt iniquitatem: & mittent eos in caminum ignis. Post aliam parabolam de sagena, quæ ad eumdem tendit finem, iterum hanc expositionem ℣ 49 subjecit Dominus: Sic erit in consummatione sæculi: exibunt Angeli & separabunt malos de medio justorum, & mittent eos in caminum ignis. Sic Matth. 16 ℣ 27 ait Angelos sibi in judicio adfuturos his verbis: Filius enim hominis venturus est in gloria Patris sui cum Angelis suis: & tunc reddet unicuique secundum opera ejus.

[103] [& judicandos congregabunt:] Ad tempus judicii similiter spectat & præsentiam Angelorum, quod dicit Christus Marc. 8 ℣ 38: Qui enim me confusus fuerit, & verba mea, … & Filius hominis confundetur eum, cum venerit in gloria Patris sui cum Angelis suis. Item Luc. 9 ℣ 26: Nam qui me erubuerit, & meos sermones; hunc Filius hominis erubescet, cum venerit in majestate sua, & Patris, & sanctorum Angelorum. Item cap. 12 ℣ 8: Omnis, quicumque confessus fuerit me coram hominibus, & Filius hominis confitebitur illum coram Angelis Dei: qui autem negaverit me coram hominibus, negabitur coram Angelis Dei. Idem insinuatur Apocal. 3 ℣ 5. Matth. 25 ℣ 31 Christus iterum sic loquitur: Cum autem venerit Filius hominis in majestate sua, & omnes Angeli cum eo, tunc sedebit super sedem majestatis suæ, & congregabuntur ante eum omnes gentes, & separabit eos ab invicem, sicut pastor segregat oves ab hœdis; & statuet oves quidem a dextris, hœdos autem a sinistris. Hæc separatio videtur supra in parabola de tritico & zizaniis, & in alia de sagena, attribui Angelis, ut Angelorum ministerio videatur separationem facturus Dominus. Certe Angeli omnes congregabunt, ut dicitur Matth. 24 ℣ 31 his verbis: Et mittet Angelos suos cum tuba & voce magna: & congregabunt electos ejus a quatuor ventis, a summis cælorum usque ad terminos eorum. Et Marc. 13 ℣ 27: Et tunc mittet Angelos, & congregabit electos suos a quatuor ventis, a summo terræ usque ad summum cæli. De iis etiam Apostolus 1 Thessal. 4 ℣ 15 ait: Quoniam ipse Dominus in jussu, & & in voce Archangeli, & in tuba Dei descendet de cælo: & mortui, qui in Christo sunt, resurgent primi &c. De resurrectione mortuorum ad tubam illam etiam loquitur 1 Cor. 15 ℣ 52. De hisce porro Angelorum tempore judicii officiis, quæ hic recensui, quo ordine a Christo manifestata sunt, plura dabunt theologi & interpretes aliqui.

[104] [benevolentia Angelorum, eorumdem beatitudo:] Benevolentiam Angelorum in homines viventes declaravit Dominus Luc. 15 ℣ 10 hisce verbis: Ita dico vobis, gaudium erit coram Angelis Dei (nimirum in cælo, ut legitur ℣ 7) super uno peccatore pœnitentiam agente. Idem locus indicat, Angelos esse in cælo; quod ex aliis multis locis fit manifestum. Illos ibidem esse visione Dei beatos, insinuat Christus Matth. 18 ℣ 10: Videte, inquit, ne contemnatis unum ex his pusillis: dico enim, quia Angeli eorum in cælis semper vident faciem Patris mei, qui in cælis est. Quod ex hoc loco habemus pro Angelis custodibus, seorsum dabitur postea. De beato ac fixo Angelorum statu in cælo aliqua etiam Christus insinuat Luc. 20 ℣ 35 & 36, ubi Beatos homines post resurrectionem in aliquibus fore Angelis æquales affirmat hoc modo: Neque nubent, neque ducent uxores: neque enim ultra mori poterunt: æquales enim Angelis sunt & filii sunt Dei, cum sint filii resurrectionis. Non desinunt tamen Angeli de hominibus curam habere, & de animabus etiam pie defunctorum, ut colligitur ex verbis Christi Luc. 27 ℣ 22 de Lazaro mendico: Factum est autem, ut moreretur mendicus, & portaretur ab Angelis in sinum Abrahæ.

[105] Christo etiam Angelos passim servivisse in miraculis, [eorum etiam ministerio usus Christus.] quæ patrabat, credunt interpretes. Quando ante passionem Dominus ingenti tristitia ac dolore corripi dignatus est in horto, & in illa tristitia oravit, teste Luca cap. 22 ℣ 43, non dedignatus est Angelum habere consolatorem. Apparuit autem illi Angelus de cælo, confortans eum. Præterea, si, ut homo, Angelorum auxilium desiderasset, illud habere potuisset contra Judæos persecutores, ut insinuat S. Petro, ubi auriculam servo sacerdotis gladio amputaverat, ita loquens Matth. 26 ℣ 52: converte gladium tuum in locum suum: omnes enim, qui acceperint gladium, gladio peribunt. An putas, quia non possum rogare Patrem meum, & exhibebit mihi modo plusquam duodecim legiones Angelorum? Quomodo ergo implebuntur Scripturæ? &c.

[106] Post resurrectionem Christi variæ fuerunt Angelorum apparitiones. [Variæ post resurrectionem Christi] Matth. 28 ℣ 2 de prima hæc leguntur: Et ecce terræ motus factus est magnus. Angelus enim Domini descendit de cælo: & accedens (ad Christi, ubi resurrexerat, sepulcrum) revolvit lapidem (sepulcralem) & sedebat super eum: erat autem aspectus ejus sicut fulgur: & vestimentum ejus sicut nix. Præ timore autem ejus exterriti sunt custodes, & facti sunt velut mortui. Ubi hæc erant facta, accesserunt Maria Magdalene & altera Maria, quæ dicuntur ℣ 1 venisse, videre sepulchrum. Quomodo cum his egerit Angelus, sequitur ℣ 5 hoc modo: Respondens autem Angelus, dixit mulieribus: Nolite timere vos: scio enim, quod Jesum, qui crucifixus est, quæritis: non est hic: surrexit enim, sicut dixit. Venite, & videte locum, ubi positus erat Dominus. Et cito euntes, dicite discipulis ejus, quia surrexit: & ecce præcedit vos in Galilæam. Et exierunt cito de monumento cum timore & gaudio magno, currentes nunciare discipulis ejus. De his Marcus cap. 16, ubi additur Salome, ℣ 5 sic habet: Et introëuntes in monumentum, viderunt Juvenem sedentem in dextris, coopertum stola candida, & obstupuerunt. Qui dicit illis: Nolite expavescere: Jesum quæritis Nazarenum, crucifixum: surrexit, non est hic: ecce locus, ubi posuerunt eum. Sed ite, dicite discipulis ejus, & Petro, qui præcedit vos in Galilæam: ibi eum videbitis, sicut dixit vobis. At illæ exeuntes, fugerunt de monumento: invaserat enim eas tremor & pavor.

[107] Lucas cap. 24 primo intuitu aliam videtur narrare Angelorum visionem, quod tamen non ausim affirmare, [Angelorum apparitiones,] cum interpretes eamdem credant, & omnia conciliare conentur. Una autem Sabbati, inquit de prædictis mulieribus, valde diluculo venerunt ad monumentum, portantes, quæ paraverant, aromata: & invenerunt lapidem revolutum a monumento. Et ingressæ, non invenerunt corpus Domini Jesu. Et factum est, dum mente consternatæ essent de isto, ecce duo Viri steterunt secus illas in veste fulgenti. Cum timerent autem, & declinarent vultum in terram, dixerunt ad illas: Quid quæritis viventem cum mortuis? non est hic, sed surrexit. Recordamini, qualiter locutus est vobis, cum adhuc in Galilæa esset, dicens: quia oportet Filium hominis tradi in manus hominum peccatorum, & crucifigi, & tertia die resurgere. Et recordatæ sunt verborum ejus. Et regressæ a monumento, nuntiaverunt hæc omnia &c. Joannes cap. 20 de primo Magdalenæ ad sepulcrum accessu ita loquitur: Una autem Sabbati, Maria Magdalene venit mane, cum adhuc tenebræ essent, ad monumentum: & vidit lapidem sublatum a monumento. Cucurrit ergo, & venit ad Simonem Petrum &c. Hic de nulla Angeli aut Angelorum visione fit mentio, & præterea credebat Magdalena, sublatum esse corpus Domini.

[108] [in quibus Euangelistæ facile conciliari possunt:] Verumtamen interpretes existimant, de eodem mulierum accessu omnes loqui Euangelistas, diversitatem vero relationis ex eo solum oriri, quod omnes aliqua omiserint. Possunt sane omnia conciliari, sed interpretes, ut fit, in varias abierunt sententias. Mihi propositum non est de his prolixe disserere. Quod vero spectat ad Angelos, facile mihi videntur omnia conciliari, modo dicamus, unum Angelum apparuisse initio mulieribus, eumque benigno admodum modo dixisse ea, quæ referunt Matthæus & Marcus; post inspectum vero a mulieribus sepulcri locum, ubi positus fuerat Dominus, duos ab iisdem Angelos visos, qui illas paulo severius allocuti sunt, sicut habet Lucas, quod non crederent Domini resurrectionem ab Angelo jam assertam ab initio. Si Joannes loquitur de eodem Magdalenæ cum aliis mulieribus accessu, visionem illam Angelorum una cum reliquis mulieribus omisit, ut deinde prolixius exponeret, quo Christus modo deinde apparuerit S. Mariæ Magdalenæ.

[109] [Magdalenæ bis Angelos vidisse videtur.] Certe Magdalena iterum accessit ad monumentum, postquam de factis in primo accessu edocti fuerant Apostoli. Mansit quoque ibidem Magdalena, postquam Petrus & Joannes monumentum lustraverant, & revertebantur, ut habet Joannes cap. 20. His enim relatis ℣ XI de Magdalena leguntur sequentia: Maria autem stabat ad monumentum foris plorans. Dum ergo fleret, inclinavit se, & prospexit in monumentum: & vidit duos Angelos in albis sedentes, unum ad caput, & unum ad pedes, ubi positum fuerat corpus Jesu. Dicunt ei illi: Mulier, quid ploras? Dicit eis: Quia tulerunt Dominum meum: & nescio, ubi posuerunt eum. Verum, ubi hæc dixerat, Jesum vidit, & paulo post cognovit. Quapropter bis Angelos vidisse videtur Magdalena, primum cum aliis, deinde sola ante ipsam Christi apparitionem. De priore visione loquitur Cleophas ad Christum, ignoto habitu in via Emmaus apparentem, Luc. 24 hæc dicens: Sed & mulieres quædam ex nostris terruerunt nos, quæ ante lucem fuerunt ad monumentum, &, non invento corpore ejus, venerunt, dicentes se etiam visionem Angelorum vidisse, qui dicunt eum vivere. Nam nihil hic dicitur de viso Jesu, cum tamen in secundo adventu eum viderit Magdalena, & id ipsum Apostolis nuntiaverit Marc. 16 ℣ 10.

[110] Sicut resurrectio Christi per Angelos primum annuntiata est piis mulieribus, [Christi ascensionem in cælum Angeli confirmarunt.] ita & ejus ascensio in cælum Apostolis aliisque præsentibus, qui Ascendentem viderant, Angelorum vocibus fuit confirmata, ut legitur Act. 1 ℣ 9 hoc modo: Et cum hæc dixisset (Jesus) videntibus illis elevatus est: & nubes suscepit eum ab oculis eorum. Cumque intuerentur in cælum euntem illum, ecce duo Viri astiterunt juxta illos in vestibus albis, qui & dixerunt: Viri Galilæi, quid statis aspicientes in cælum? Hic Jesus, qui assumptus est a vobis in cælum, sic veniet, quemadmodum vidistis eum euntem in cælum. Ad hæc observare lubet, præcipua Christi in terra conversantis mysteria ab Angelis annuntiata esse hominibus. Joannem Christi præcursorem ipsumque Christum nasciturum, prænuntiavit Gabriel archangelus; conceptum a Maria, salva virginitate, Josepho aperuit Angelus, natum continuo pastoribus Angelus annuntiavit, uti modo vidimus resurrectionem ejus & ascensionem ab Angelis manifestatam. Hinc Apostolus 1 ad Timotheum cap. 3 ℣ 16 de Incarnationis Christi mysterio ait: Apparuit Angelis.

[111] Quando Apostoli in custodia publica per principem sacerdotum detinebantur Hierosolymæ, [Apparentium Angelorum] liberati sunt per Angelum, de quo Act. 5 ℣ 19 hæc leguntur: Angelus autem Domini per noctem aperiens januas carceris, & educens eos, dixit: Ite, & stantes loquimini in templo plebi omnia verba vitæ hujus. Paruerunt Apostoli, & iterum sunt comprehensi, non tamen in carcerem conjecti. Philippo, qui unus erat ex septem diaconis, præsto fuit Angelus ad conversionem eunuchi Candacis reginæ Æthiopum, ut legitur Act. 8 ℣ 26: Angelus autem Domini locutus est ad Philippum, dicens: Surge, & vade contra meridianum ad viam, quæ descendit ab Jerusalem in Gazam: hæc est deserta. Et surgens abiit. Et ecce Vir Æthiops, eunuchus potens Candacis reginæ Æthiopum, qui erat super omnes gazas ejus, venerat adorare in Jerusalem, & revertebatur sedens super currum suum, legensque Isaiam prophetam. Dixit autem Spiritus Philippo: Accede, & adjunge te ad currum istum. Hoc fecit Philippus, eunuchumque instruxit & baptizavit. Tum sequitur ℣ 39: Cum autem ascendisset de aqua, Spiritus Domini rapuit Philippum, & amplius non videt eum eunuchus… Philippus autem inventus est in Azoto, urbe Philistinorum. Per Spiritum hic fortasse indicatur prædictus Angelus.

[112] Celebris est conversio Cornelii centurionis ad Christum, [pro Apostolis, aliisque] quæ narratur Act. 10. Is (Cornelius, vir religiosus ac timens Deum) vidit in visu manifeste quasi hora diei nona Angelum Dei introëuntem ad se, & dicentem sibi, Corneli. At ille intuens eum, timore correptus, dixit: Quid est, Domine? Dixit autem illi: Orationes tuæ & eleemosynæ tuæ ascenderunt in memoriam in conspectu Dei. Et nunc mitte viros in Joppen, & accersi Simonem quemdam, qui cognominatur Petrus. Hic hospitatur apud Simonem quemdam coriarium, cujus est domus juxta mare. Hic dicet tibi, quid te oporteat facere. Et cum discessisset Angelus, qui loquebatur illi, vocavit duos domesticos suos &c. Misit igitur Cornelius ad Petrum, & visionem per nuntios S. Petro exposuit, in qua expositione de Angelo dicitur: Ecce Vir stetit ante me in veste candida. Tota conversionis historia ibidem videri potest.

[113] Liberatio Petri e carcere, in quem conjectus erat a rege Herode, narratur Act. 12 hoc modo: [tempore Apostolorum] Cum autem producturus eum esset Herodes, in ipsa nocte erat Petrus dormiens inter duos milites, vinctus catenis duabus: & custodes ante ostium custodiebant carcerem. Et ecce Angelus Domini astitit: & lumen refulsit in habitaculo: percussoque latere Petri, excitavit eum dicens: Surge velociter. Et ceciderunt catenæ de manibus ejus. Dixit autem Angelus ad eum: Præcingere, & calcea te caligas tuas. Et fecit sic. Et dixit illi: Circumda tibi vestimentum tuum, & sequere me. Et exiens sequebatur eum, & nesciebat, quia verum est, quod fiebat per Angelum: existimabat autem se visum videre. Transeuntes autem primam & secundam custodiam, venerunt ad portam ferream, quæ ducit ad civitatem: quæ ultro aperta est eis. Et exeuntes processerunt vicum unum: & continuo discessit Angelus ab eo. Et Petrus ad se reversus, dixit: Nunc scio vere, quia misit Dominus Angelum suum, & eripuit me de manu Herodis, & de omni exspectatione plebis Judæorum. Quo se contulerit S. Petrus, ibidem videri potest. Mors misera Herodis Agrippæ, qui Jacobum fratrem Joannis occiderat, & Petrum vinxerat, refertur paulo post ℣ 23, & attribuitur ejus superbiæ, quia audiverat acclamantem populum: Dei voces & non hominis. Nam subditur: Confestim autem percussit eum Angelus Domini, eo quod non dedisset honorem Deo: & consumptus a vermibus, expiravit.

[114] [officia cum in aliis,] Quando S. Paulus, ubi diu vinctus fuerat in Judæa, navigabat in Italiam, & in Cretam insulam pervenerat, prædixit centurioni, qui vinctos ducebat in Italiam, magnum fore navis & omnium periculum, si tunc pergerent navigare; ille tamen voluit pergere Act. 27. Itaque tanta & tam diuturna tempestate jactati sunt per mare, ut jam ablata esset spes omnis salutis. Tum additur ℣ 21: Et cum multa jejunatio fuisset, tunc stans Paulus in medio eorum, dixit: Oportebat quidem, o viri, audito me, non tollere a Creta, lucrique facere injuriam hanc & jacturam. Et nunc suadeo vobis bono animo esse: amissio enim nullius animæ erit ex vobis. Astitit enim mihi hac nocte Angelus Dei, cujus sum ego, & cui deservio, dicens: Ne timeas, Paule, cæsari te oportet assistere: & ecce donavit tibi Deus omnes, qui navigant tecum. Evenit, ut Angelus S. Paulo promiserat, & omnes homines salvi evaserunt in Melitam insulam, sicut ibidem pluribus narratur.

[115] [tum maxime in conversione hominum,] Angelis curæ esse labores & laudabilia studia sanctorum hominum, colligitur etiam ex verbis S. Pauli 1 Cor. 4 ℣ 9: Quia spectaculum facti sumus mundo & Angelis & hominibus: nam loquitur de se & aliis Apostolis. Non satis video, cur aliqui id de malis Angelis dictum voluerint. Chrysostomus locum sic explicat: Quid sibi vult autem, Et Angelis? Possunt hominibus esse spectaculum, sed non Angelis, quando vilia sunt gesta: at certamina nostra talia sunt, ut digna sint, quæ spectentur ab Angelis. Hinc, etiamsi Angelus non vocetur, nullus dubitat, quin fuerit Angelus, qui Act. 16 apparuit S. Paulo, eumque invitavit in Macedoniam. De quo ℣ 8 hæc leguntur: Cum autem pertransissent Mysiam, descenderunt Troadem: & visio per noctem Paulo ostensa est. Vir Macedo quidam erat stans, & deprecans eum, & dicens: Transiens in Macedoniam, adjuva nos. Ut autem visum vidit, statim quæsivimus proficisci in Macedoniam, certi facti, quod vocasset nos Deus euangelizare eis. De hoc loco iterum agendum erit postea.

[116] Multam erga sanctos Angelos venerationem ostendit Paulus 1 Timoth. 5 ℣ 21, [Angeli omnes sunt ministri, quorum opera utitur Deus.] ubi discipulum suum obtestatur his verbis: Testor coram Deo & Christo Jesu, & electis Angelis, ut hæc custodias &c. Multum venerationis in Angelos, inquam, his verbis exhibet Apostolus, cum in obtestatione sua Deo & Christo Angelos adjungat. Verumtamen scribens ad Hebræos cap. 1 prolixe probat, quam immens+ sit inter Christum Dominum & Angelos Dei ministros differentia, & de his ℣ 14 ita loquitur: Nonne omnes sunt administratorii Spiritus, in ministerium missi propter eos, qui hæreditatem capient salutis? Deinde cap. 2 ℣ 5: Non enim Angelis subjecit Deus orbem terræ futurum, de quo loquimur. De quocumque orbe hic loquatur, de quo non consonant interpretes, illum non esse Angelis subjectum ut dominis, docet Apostolus; sed omnia, quæ pro salute hominum in mundo faciunt, ab Angelis fieri, ut a ministris Dei, ejusque voluntate & mandato, priora verba omnino indicant. Multitudinem Angelorum, qui Ecclesiæ militanti ministeria sua exhibent, utcumque ostendit Apostolus Heb. 12 ℣ 22 de Ecclesia loquens his verbis: Sed accessistis ad Sion montem, & civitatem Dei viventis, Jerusalem cælestem, & multorum millium Angelorum frequentiam &c. Mitto alia, omniaque de Angelis in Epistolis Canonicis asserta, quod ea parum prodesse possint ad propositum nostrum.

[117] Apocalypsis S. Joannis frequentius de Angelis meminit, [Scripta in Apocalypsi per Angelum Joanni a Deo revelata.] quam ullus alius liber sacer. Verum, cum sit prophetia de rebus futuris, pleraque admodum obscura sunt, eaque obscuritas multum variavit interpretum sententias. Hinc pleraque omittam, & pauca tantum seligam. Omnia sibi a Jesu Christo per Angelum revelata, ipso initio indicat Joannes, ita ordiens: Apocalypsis Jesu Christi, quam dedit illi Deus palam facere servis suis … & significavit, mittens per Angelum suum servo suo Joanni &c. Hinc iterum circa finem cap. 22 ℣ 6 dicitur: Et Dominus Deus spirituum prophetarum misit Angelum suum ostendere servis suis, quæ oportet fieri cito. Et ℣ 16: Ego Jesus misi Angelum meum, testificari vobis hæc in ecclesiis. De hoc Angelo dicit Joannes cap. 19 ℣ 10: Et cecidi ante pedes ejus, ut adorarem eum. Et dicit mihi: Vide ne feceris: conservus tuus sum, & fratrum tuorum habentium testimonium Jesu. Deum adora. Testimonium enim Jesu est spiritus prophetiæ. Rursum cap. 22 ℣ 8 hæc leguntur: Et ego Joannes, qui audivi, & vidi hæc. Et postquam audissem & vidissem, cecidi, ut adorarem ante pedes Angeli, qui mihi hæc ostendebat. Et dixit mihi: Vide, ne feceris: conservus enim tuus sum, & fratrum tuorum prophetarum, & & eorum, qui servant verba prophetiæ libri hujus: Deum adora. Hæc objiciuntur ab hæreticis contra cultum Angelorum, sed sine idonea ratione, ut alii dudum probarunt.

§ VIII. Novem Angelorum chori aut ordines.

[Angeli, qui nomen habent ab officio, prorsus incorporei,] Non est nobis propositum de omnibus disputare, quæ theologi de Angelis prolixe inquirunt & disserunt. Illa solum trademus, quæ præ aliis clarius ex sacris Scripturis & Patribus innotescunt, prætermissis reliquis omnibus. Illud tamen breviter moneo, Angelos nomen accepisse ab officio, quo a Deo mittuntur ad homines, Græcumque esse nomen, quod Latine exponitur Missus aut Nuntius. Præterea observo, neminem moveri debere, quod Angelis frequenter corpora attribuantur in sacra Scriptura, & actiones hominum actionibus similes. Nam corpora ad tempus assumere possunt, ut per ea hominibus appareant, & humano modo peragant ea, ad quæ facienda a Deo mittuntur. Verumtamen communis hodie & certa est theologorum sententia, Angelos esse spiritus omni corpore, etiam tenuissimo & subtilissimo, carentes, sive substantias prorsus incorporeas. De hac veritate dubitarunt olim Patres aliqui, iique etiam doctissimi, & nonnulli videntur iis attribuisse corpora subtilia aut cælestia. Verum ea opinio postmodum repudiata fuit, & vera sententia, quod Angeli sint spiritus prorsus incorporei, omnino invaluit, & communi theologorum consensu recepta est. Quod observasse sufficiat, ne cogamur prolixas texere dissertationes.

[119] [aliique aliis sublimiores,] Non omnes Angelos ejusdem esse dignitatis aut excellentiæ, sed alios aliis sublimiores, ex Scripturis docent Patres & theologi. Verumtamen non eadem prorsus de diversis Angelorum ordinibus Patres tradiderunt. Nam eorum aliqui non curarunt recensere omnes Angelorum ordines vel choros, quos ex Scripturis collegerunt alii. Inter hosce autem, qui novem Angelorum ordines aut choros ex diversis sacræ Scripturæ locis enumerarunt, non infimo loco habendus est S. Gregorius Magnus, cujus sententia sic adoptata est a theologis, ut aliqui tamen in nonnullis adhærere maluerint S. Dionysio Areopagitæ, quem credunt auctorem Operis de Cælesti Hierarchia. Consentiunt ambo de novem Angelorum ordinibus, quos & alii plures agnoscunt: sed in ordine omnes recensendi choros utcumque variant. Imo ipse S. Gregorius eosdem quidem choros duobus locis enumerat, sed non eodem ordine.

[120] [in novem ordines seu choros sunt distincti,] Etenim lib. 32 Moralium in Job, cap. 23 editionis novæ num. 48 sic habet: Nam cum per ipsa sacra Eloquia Angeli, Archangeli, Throni, Dominationes, Virtutes, Principatus, Potestates, Cherubim & Seraphim, aperta narratione memorentur; quantæ sint supernorum Civium distinctiones, ostenditur. At Hom. 34 in Euangelia hoc modo eosdem choros recenset: Novem vero Angelorum ordines diximus; quia videlicet esse, testante sacro Eloquio, scimus Angelos, Archangelos, Virtutes, Potestates, Principatus, Dominationes, Thronos, Cherubim atque Seraphim. Posuit quidem Gregorius, qui ab infimis ad supremos ascendit, utroque loco Angelos & Archangelos postremos choros, supremos vero Seraphim & Cherubim; sed in mediis variat, ut ex collatione liquet.

[121] [de ordine omnium chororum] Dionysius Areopagita, aut auctor Operum ejus nomine vulgatorum, (quem hic non inquiro, sed ad IX Octobris totam controversiam remitto) in libro de Cælesti Hierarchia cap. 6 novem istos Angelorum choros in tres dividit hierarchias. In prima autem & suprema hierarchia primos aut præcipuos statuit Seraphim, deinde Cherubim, & demum Thronos. In secunda recenset Virtutes, Dominationes & Potestates: in tertia Principatus, Archangelos & Angelos. Hæc enumeratio ordine differt ab utraque Gregorii. Nam incipiendo a minimis, hic est novem chororum ordo. Angeli, Archangeli, Principatus, Potestates, Dominationes, Virtutes, Throni, Cherubim ac Seraphim. Verumtamen in hoc ordine aliquid ipse immutavit cap. 8. Cum enim omnium chororum nomina exponat, a superioribus exordiens, Dominationes, quas Virtutibus videtur postposuisse, ibidem præponit, & sic omnes choros recenset cap. 7, 8 & 9, videlicet Seraphim, Cherubim, Thronos in prima hierarchia; in secunda Dominationes, Virtutes, Potestates; in tertia Principatus, Archangelos, Angelos.

[122] Ex locis Apostoli, e quibus S. Gregorius quinque choros intermedios probavit, [non tam certo constat:] nihil etiam certi invenio, ad eorum ordinem stabiliendum. Nam alter locus Eph. 1 ℣ 21 habet, Christum fuisse elevatum supra omnem Principatum, & Potestatem, & Virtutem, & Dominationem, & omne nomen, quod nominatur non solum in hoc seculo, sed etiam in futuro. Si voluerit Apostolus ordinem quatuor chororum, quos hic nominat, secundum dignitatem recensere, ab inferioribus verisimiliter inchoavit, & sic hæc erunt conformia ordini, ultimo loco per Dionysium dato, postremisque verbis, & omne nomen &c. insinuabit, superesse & alios choros superiores, quos non nominat. Verum alter locus Coloss. 1 ℣ 16 non insinuat eumdem ordinem, cum Principatus ibi in medio ponantur. Locus enim sic habet: Quoniam in ipso condita sunt universa in cælis & in terra, visibilia & invisibilia, sive Throni, sive Dominationes, sive Principatus, sive Potestates. Hic Principatus ponuntur inter Dominationes & Potestates, cum priori loco utrisque præponantur, ut nequeamus ex his certum Principatibus dare locum. Verumtamen ordo trium hierarchiarum, qualem ex Dionysio dedi, magis receptus est a theologis, quibus ulteriorem probationem relinquo.

[123] Ipsos vero novem Angelorum choros laudatus Gregorius in Euangelia hoc ratiocinio probat: [sed novem Chori ex Scripturis a S. Gregorio probati.] Esse namque Angelos & Archangelos, pene omnes sacri Eloquii paginæ testantur. Cherubim vero atque Seraphim sæpe, ut notum est, libri Prophetarum loquuntur. Quatuor quoque ordinum nomina Paulus Apostolus ad Ephesios enumerat, dicens: “Supra omnem Principatum & Potestatem & Virtutem & Dominationem”. Qui rursus ad Colossenses scribens, ait: “Sive Throni, sive Potestates, sive Principatus, sive Dominationes”. Dominationes vero & Principatus ac Potestates, jam ad Ephesios loquens descripserat: sed ea quoque Colossensibus dicturus, præmisit Thronos, de quibus necdum quidquam fuerat Ephesiis locutus. Dum ergo illis quatuor, quæ ad Ephesios dixit, id est, Principatibus, Potestatibus, Virtutibus, atque Dominationibus, conjunguntur Throni, quinque sunt ordines, qui specialiter exprimuntur. Quibus dum Angeli & Archangeli, Cherubim atque Seraphim adjuncta sunt, procul dubio novem esse Angelorum ordines inveniuntur. Hactenus Gregorius, cujus probatio nobis de hisce sufficiet.

[124] Deinde laudatus Pater singulos choros suis quoque officiis aut ministeriis distinguit, [Officia Angelorum, Archangelorum,] incipiens a minimis. Sed, inquit, cur istos persistentium Angelorum choros enumerando perstrinximus, si non eorum quoque ministeria subtiliter exprimamus? Græca etenim lingua Angeli nuntii, Archangeli vero summi nuntii vocantur. Sciendum quoque, quod Angelorum vocabulum, nomen est officii, non naturæ. Nam sancti illi cælestis patriæ Spiritus semper quidem sunt spiritus, sed semper vocari Angeli nequaquam possunt: quia tunc solum sunt Angeli, cum per eos aliqua nuntiantur. Unde & per Psalmistam dicit: “Qui facit Angelos suos Spiritus”: acsi patenter dicat, Qui eos, quos semper habet spiritus, etiam, cum voluerit, Angelos facit. Ita quidem Gregorius. Attamen videntur potius ab officio, ad quod destinantur, Angeli passim vocati, quam ab ipso illius officii exercitio. Hi autem, ait pergens Gregorius, qui minima nuntiant, Angeli; qui vero summa annuntiant, Archangeli vocantur. Hinc est enim, quod ad Mariam Virginem non quilibet Angelus, sed Gabriel archangelus mittitur. Ad hoc quippe ministerium summum Angelum venire dignum fuerat, qui summum omnium nuntiabat.

[125] [& trium nomina exposita,] Qui idcirco etiam privatis nominibus censentur, ut signetur per vocabula etiam, in operatione quid valeant. Neque enim in illa sancta civitate, quam de visione omnipotentis Dei plena scientia perficit, idcirco propria nomina sortiuntur, ne eorum personæ sine nominibus sciri non possint: sed cum ad nos aliquid ministraturi veniunt, apud nos etiam nomina a ministeriis trahunt. Michaël namque, quis ut Deus: Gabriel autem, fortitudo Dei: Raphaël vero dicitur, Medicina Dei. Et quoties miræ virtutis aliquid agitur, Michaël mitti perhibetur, ut ex ipso actu & nomine detur intelligi, quia nullus potest facere, quod facere prævalet Deus. Plura ibi subjicit de S. Michaële, jam num. 31 data.

[126] [quos Archangelos passim dicimus:] Ad Mariam quoque Gabriel mittitur, qui Dei Fortitudo nominatur. Illum quippe nuntiare veniebat, qui ad debellandas aëreas potestates humilis apparere dignatus est. De quo per Psalmistam dicitur:… “Quis est iste Rex gloriæ? Dominus fortis & potens, Dominus potens in prælio.” Et rursum: “Dominus virtutum ipse est Rex gloriæ”. Per Dei ergo Fortitudinem nuntiandus erat, qui virtutum Dominus, & Potens in prælio, contra potestates aëreas ad bella veniebat. Raphaël quoque interpretatur, ut diximus, Medicina Dei; quia videlicet, dum Tobiæ oculos quasi per officium curationis tetigit (id mandans juniori Tobiæ) cæcitatis ejus tenebras tersit. Qui ergo ad curandum mittitur, dignum videlicet fuit, ut Dei Medicina vocaretur. Hisce expeditis occasione duorum chororum, quibus Michaëlem, Gabrielem & Raphaëlem annumerasse videtur Gregorius, videlicet Archangelis, (etiamsi interpretes quidam recentiores eosdem ad superiores choros, imo etiam ad supremum referant, quod ego non examinabo, utpote supra intellectum meum) ad ministeria aliorum chororum ex nominibus magis, quam ex certis sacræ Scripturæ auctoritatibus, explicanda progreditur.

[127] [qui ex Angelis Virtates, Potestates, Principatus,] De Virtutibus autem, quos ponit supra Archangelos, & quos Dionysius, ut dixi, multo altiori ponit loco, ita habet: Virtutes etenim vocantur illi nimirum Spiritus, per quos signa & miracula frequentius siunt. Cum dicit frequentius, omnino insinuat, per alios choros etiam fieri miracula. Subjungit de Potestatibus Gregorius: Potestates etiam vocantur hi, qui hoc potentius ceteris in suo ordine perceperunt, ut eorum ditioni virtutes adversæ (id est, dæmones) subjectæ sint, quorum potestate refrenantur, ne corda hominum tantum tentare prævaleant, quantum volunt. Tum de Principatibus, quos inferiori loco supra Archangelos collocavit Dionysius, ita disserit Gregorius: Principatus etiam vocantur, qui ipsis quoque bonis Angelorum Spiritibus præsunt: qui subjectis aliis dum quæque sunt agenda disponunt, eis ad explenda divina ministeria principantur.

[128] Tum Dominationes a Principatibus distinguit hoc modo: Dominationes autem vocantur, qui etiam potestates Principatuum dissimilitudine alta transcendunt. [Dominationes, Throni, Cherubim, Seraphim.] Nam principari est inter reliquos priorem exsistere: dominari vero est etiam subjectos quosque possidere. Ea ergo Angelorum agmina, quæ mira potentia præeminent, pro eo quod eis cetera ad obediendum subjecta sunt, Dominationes vocantur. Ad Thronos ita procedit: Throni quoque illa agmina sunt vocata, quibus ad exercendum judicium semper Deus omnipotens præsidet. Quia enim Thronos Latino eloquio Sedes dicimus; Throni Dei dicti sunt hi, qui tanta Divinitatis gratia replentur, ut in eis Dominus sedeat, & per eos sua judicia decernat. Unde & per Psalmistam dicitur: “Sedes super Thronum, qui judicas æquitatem.” De Cherubinis subdit: Cherubim quoque plenitudo scientiæ dicitur. Et sublimiora illa agmina idcirco Cherubim vocata sunt, quia tanto perfectiori scientia plena sunt, quanto claritatem Dei vicinius contemplantur; ut secundum creaturæ modum, eo plene omnia sciant, quo visione Conditoris sui per meritum dignitatis appropinquant. De Seraphinis tandem sic habet: Seraphim etiam vocantur illa Spirituum sanctorum agmina, quæ ex singulari propinquitate Conditoris sui incomparabili ardent amore. Seraphim namque Ardentes, vel Incendentes, vocantur. Quæ, quia ita Deo conjuncta sunt, ut inter hæc & Deum nulli alii Spiritus intersint, tanto magis ardent, quanto hunc vicinius vident. Quorum profecto flamma amor est; quia quo subtilius claritatem Divinitatis ejus aspiciunt, eo validius in ejus amore flammescunt. Hactenus Gregorius.

[129] De proprietatibus singulorum chororum disserit etiam Dionysius, [An aliqui ex supremis Angelorum choris] sed obscuriora mihi visa sunt ejus asserta. Theologi multo etiam plura de illis inquirunt, & malim ad illos lectorem remittere, quam prolixius disserere de iis, quæ neque ex Scripturis, neque ex consensu Ecclesiæ aut Sanctorum Patrum, probata invenio. Quæ vero ex Gregorio dedi, etiamsi cuipiam videri possint non omnia æque certa, saltem clara satis, sensataque & probabilia mihi videntur. Quare ejus assertis malim reverenter acquiescere, quam tam sublimia, quæ miseri mortales parum intelligimus, post S. Gregorium novis ratiociniis investigare. Disserit deinde aliqua Gregorius ad inquirendum, an ex omnibus Angelorum choris aliqui a Deo mittantur ad ministeria hominibus præstanda, & rem relinquit indecisam. Fertur vero, inquit, Dionysius Areopagita, antiquus videlicet & venerabilis pater, dicere, quod ex minoribus Angelorum agminibus foras ad explendum ministerium vel visibiliter vel invisibiliter mittuntur; scilicet quia ad humana solatia, ut Angeli aut Archangeli, veniunt. Nam superiora illa agmina ab intimis numquam recedunt; quoniam ea, quæ præeminent, usum exterioris ministerii nequaquam habent. His verbis hactenus alienam illam Dionysii opinionem proponit.

[130] Tum contra illam format objectionem hoc modo: [numquam in ministerium mittantur a Deo,] Cui rei illud videtur esse contrarium, quod Isaias dicit: “Et volavit ad me unus de Seraphim, & in manu ejus calculus, quem forcipe tulerat de altari, & tetigit os meum.” Ad objectionem vero quid respondeat Dionysius, deinde explicat, ita pergens: Sed in hac Prophetæ sententia vult (nimirum Dionysius) intelligi, quia ii Spiritus, qui mittuntur, eorum vocabulum percipiunt, quorum officium gerunt. Qui enim, ut peccata locutionis incendat; de altari Angelus carbonem portat, Seraphim vocatur, quod incendium dicitur. Responsio Dionysii legitur cap. 13, ubi ait, Seraphino attribui actionem, quia Angelus nomine aut mandato Seraphini Isaiæ labia purgavit. Subdit vero Gregorius: Huic autem sensui (quod supremi chori non mittantur) & illud creditur non inconvenienter opitulari, quod per Danielem dicitur: “Millia millium ministrabant ei, & decies millies centena millia assistebant ei”. Aliud namque est ministrare, aliud assistere: quia hi administrant Deo, qui & ad nos nuntiando exeunt: assistunt vero, qui sic contemplatione intima perfruuntur, ut ad explenda foras opera minime mittantur. Hæc quidem profert Gregorius pro sententia Dionysii, nec tamen ausus est eam asserere, ut liquet ex sequentibus.

[131] [examinat, sed non definit, S. Gregorius,] Potest certe contra illam sententiam, quod aliqui ex supremis choris non mittantur, objici generale assertum Apostoli de Angelis Heb. 1 ℣ 14: Nonne omnes sunt administratorii Spiritus, in ministerium missi propter eos, qui hæreditatem capient salutis? Etenim non modo omnes hic dicuntur administratorii Spiritus, sed omnes etiam in ministerium missi, & quidem ob hominum salutem. Hinc dubitationem suam Gregorius ita declaravit: Sed quia in quibusdam Scripturæ locis quædam per Cherubim, quædam vero per Seraphim agi didicimus; utrum per se hæc faciant, an per subjecta agmina agantur, quæ, sicut dicitur (nempe a Dionysio, cujus sententiam examinat) in eo, quod a Majoribus veniunt, Majorum vocabula sortiuntur, nos affirmare nolumus, quod apertis testimoniis non approbamus. Laudo moderationem Gregorii, nolentis affirmare de Angelis, quæ nequit Scripturæ testimoniis probare.

[132] [Minores tamen a Majoribus mitti dicit.] Angelos tamen ab aliis Angelis etiam mitti, & in Scriptura invenit, & indubitanter asseruit, ita pergens: Hoc tamen certissime scimus, quia ad explendum de supernis ministerium, alii Spiritus alios mittunt, Zacharia scilicet Propheta testante, qui ait. “Ecce Angelus, qui loquebatur in me, egrediebatur: & ecce alius Angelus egrediebatur in occursum ejus, & dixit ad eum: Curre & loquere ad puerum istum, dicens: Absque muro habitabitur Jerusalem”. Dum enim Angelus ad Angelum dicit: Curre & loquere, dubium non est, quia alius alium mittit. Minora vero sunt, quæ mittuntur; majora, quæ mittunt. Sed hoc quoque de ipsis agminibus, quæ mittuntur, certum tenemus; quia & cum ad nos veniunt, sic exterius implent ministerium, ut tamen numquam desint interius per contemplationem. Et mittuntur igitur, & assistunt: quia etsi circumscriptus est Angelicus spiritus, summus tamen Spiritus ipse, qui Deus est, circumscriptus non est. Angeli itaque & missi & ante ipsum sunt; quia quolibet missi veniant, intra ipsum currunt. Hanc ultimam observationem videtur addidisse Gregorius, ut responderet ad objectionem, ex verbis Danielis supra datis petitam, Et decies millies centena millia assistebant ei, ut nimirum ostenderet, eos & simul ministrare posse, & simul assistere. Si quis plura de his desiderat, videre poterit theologos.

§ IX. Angeli custodes singulis hominibus asserti ex sacris Scripturis & Patribus.

[Sacra Scriptura cuilibet Angelum custodem tribuit;] De protectione Angelorum plurima jam data sunt, & non pauci sacræ Scripturæ textus recitati, ex quibus sancti Patres docuerunt, singulis hominibus Angelum custodem a Deo fuisse datum. Verumtamen, cum de Angelis custodibus particulare habeamus festum, ac de iis nominatim hic agamus, veritas illa paulo prolixius confirmanda & elucidanda venit. Psal. 90 a ℣ XI de datis a Deo Angelis custodibus, & de eorum insigni pro clientibus suis cura, hæc leguntur: Quoniam Angelis suis mandavit de te, ut custodiant te in omnibus viis tuis. In manibus portabunt te, ne forte offendas ad lapidem pedem tuum. Psal. 33 ℣ 7: Immittet Angelus Domini in circuitu timentium eum, & eripiet eos. Cum quis tamen dicere possit, in illis Psalmorum locis illud privilegium iis solis asseri, qui multum de Dei protectione confidunt, sive solis justis, locum profero, in quo certe non agitur de iis solis. Matth. 18 ℣ 10 Christus ita Discipulis suis loquitur: Videte, ne contemnatis unum ex his pusillis: dico enim vobis, quia Angeli eorum in cælis semper vident faciem Patris mei, qui in cælis est. Hæc interim ex Scripturis, quibus præcipuorum Patrum auctoritatem adjungemus, eaque occasione subinde & alia Scripturæ loca proferentur.

[134] S. Hieronymus in mox allegatum Matthæi locum, [ut asserit & probat S. Hieronymus.] Quia Angeli eorum &c., ita exclamat: Magna dignitas animarum, ut unaquæque habeat ab ortu nativitatis in custodiam sui Angelum delegatum. Lubet & alia quædam recitare ex Hieronymo. Allegatum Psalmi 33 locum similiter de Angelis custodibus explicat in Epistolæ ad Galatas caput 4, ad illa verba, Sed sub tutoribus & actoribus est, quæ ait intelligi etiam posse de Angelis parvulorum, Qui, inquit, quotidie vident faciem Patris, & interpellant pro eis. De quibus dictum est: “Immittet Angelus Domini in circuitu timentium eum, & eruet eos”. In Epitaphio S. Paulæ sub initium sic loquitur: Testor Jesum & Sanctos ejus, ipsumque proprium Angelum, qui custos fuit & comes admirabilis feminæ &c. In Isaiam ad cap. 66 ℣ 20 ita ratiocinatur: Longum est, si velimus utrumque explanare testimonium. Hoc solum dicam, quod diversa vehicula, quibus homines adducuntur ad fidem, Angeli sint, vel sancti viri, qui de hominibus in Angelos profecerunt. Quod autem unusquisque nostrum habeat Angelos, multæ Scripturæ docent, e quibus illud est: “Nolite contemnere unum de minimis istis, quia Angeli eorum vident quotidie faciem Patris, qui est in cælis”. Et puella Rode * Petrum Apostolum nuntiante, alii Angelum ipsius esse credebant. Sin autem hoc de minimis dicitur, & de uno homine, quanto magis de omnibus Sanctis, & præcipue de Apostolis sentiendum est? quorum Angeli quotidie vident faciem Patris, juxta illud, quod scriptum est: “Circumdat Angelus Domini in circuitu timentium eum”. [Ps. 33. 7.] Et Jacob de se loquitur: “Angelus, qui liberavit me. ” [Gen. 48. 16.] Hactenus Hieronymus, qui & alia similia aliis locis habet.

[135] S. Hilarius in allegatum Matthæi locum, Videte, ne contemnatis &c. commentatur hoc modo: Artissimum vinculum mutui amoris imposuit, ad eos præcipue, [Custodiam Angelorum etiam asserit S. Hilarius] qui vere in Domino credidissent. Pusillorum enim Angeli quotidie Deum vident; quia Filius hominis venit salvare, quæ perdita sunt. Ergo & Filius hominis salvat, & Deum Angeli vident, & Angeli pusillorum sunt. (Alias legitur: Angeli pusillorum præsunt fidelium orationibus, ut observat editor.) Tum sequitur: Fidelium orationibus præesse Angelos, absoluta auctoritas est. Salvatorum igitur per Christum orationes Angeli quotidie Deo offerunt. Ergo periculose ille contemnitur, cujus desideria ac postulationes ad æternum & invisibilem Deum ambitioso Angelorum famulatu ac ministerio pervehuntur. Custodiam Angelorum adversus malignos spiritus asserit Hilarius in Psalm. 134 num. 17 his verbis: Sunt enim Angeli parvulorum, quotidie Deum videntes. Hi igitur Spiritus ad salutem humani generis emissi sunt: neque enim infirmitas nostra, nisi datis ad custodiam Angelis, tot tantisque spiritalium cælestium nequitiis obsisteret. Opus ad id fuit Naturæ potioris auxilio: & hoc ita esse, ex his dictis docemur, quibus trepidum ac paventem Moysen Dominus confirmat, dicens: “Ecce Angelus meus antecedet te”. [Exod. 23. 23.] Hos igitur de thesauris suis Ventos producit, tribuens in his auxilium humanæ infirmitati, ut hæc nos divina præsidia adversus mundipotentes harum tenebrarum in hæreditanda nobis salute tueantur. Idem agnoscit paucis verbis in Psalmum 65 num. 13, & num. 14 ait: Ergo incorporalis Deus misericordiæ suæ oculis, & tamquam ministerio famulantium Angelorum protegit gentes: & in omnes credentes donum se divinæ miserationis effundit. Hæc & alia Hilarius, nominatim in Psalmum 129 num. 7.

[136] [& saltem generatim S. Ambrosius:] S. Ambrosius Serm. 7 in Psalmum 118 num. 36 ait: Si bonos custodes accipimus, utique Angeli sunt. Antea Serm. 1 num. 9 dixerat, plena esse Angelorum omnia, aëra, terras, mare, Ecclesias, quibus Angeli præsunt: mittit enim Dominus Angelos suos ad defensionem eorum, qui heredes futuri sunt promissorum cælestium. Tum num. 10 peccatores ita alloquitur: Non reveritus esses Angelorum præsentiam, si præsentes esse crederes? In Lucam lib. 7 num. 210, ubi observaverat, Angelos hominum redemptione lætari, subjungit: Quamquam hoc quoque proficiat ad incentiva probitatis, si unusquisque conversionem suam gratam fore credat cœtibus Angelorum, quorum aut affectare patrocinium, aut vereri debet offensam. In Sermone contra Auxentium num. XI memorat multitudinem Angelorum, quæ 4 Reg. 6 ab Eliseo ostensa est servo timenti, & subjungit: Advertistis igitur, quod servulos Christi ii magis custodiant, qui non videntur, quam qui videntur. Sed & illi si custodiunt, vestris custodiunt orationibus advocati. Ita Ambrosius generalem Angelorum custodiam abunde declarans, minus tamen diserte loquens de particulari custodia singulorum hominum. Id factum suspicor, quod non scripserit in illos Scripturæ locos, in quibus illa clarius asseritur.

[137] [Chrysostomus omnibus hominibus] Chrysostomus, qui sacram Scripturam pro magna parte exposuit, & diligentissime consideravit, in locum Matthæi: Quia Angeli eorum &c. omnibus Angelos custodes omnino attribuere videtur. Nam post verba Scripturæ subjungit, quæ propter diversitatem lectionis Græca dabo. ἐντεῦθεν δῆλον, ὅτι ἀγγέλους ἔχουσιν ὁι ἅγιοι ἐκεῖ πάντες. Sic edidit Montfauconus, sed annotavit, ultima verba in editione Morelliana sic legi, ὁι ἅγιοι, ἢ καὶ πάντες, & vix ulla mihi potest esse dubitatio, quin hæc sit vera lectio, cum hanc totus contextus exigat. Priora verba ad litteram sic Latine redduntur. Hinc manifestum est, quod Angelos habeant Sancti ibi omnes. Illud ibi manifeste redundat, uti & Græcum ἐκεῖ. At alterius lectionis sensus elegans est, & ulteriori probationi, quæ subditur, & sententiæ Chrysostomi aliis quoque locis declaratæ conveniens. Nam sic redditur Latine: Hinc manifestum est, quod Angelos habeant Sancti, aut etiam omnes. In his verbis nihil redundat, sed infertur, quod erat inferendum. Nam si pusillis sui sunt Angeli, ut habet Scriptura, recte infertur, illos quoque aliis non deesse, & ratiocinium simile Chrysostomi mox videbimus. Juvat tamen hoc ratiocinium alio etiam argumento, quod sic subjungit: Apostolus enim ait de muliere, oportere eam potestatem, id est, velamen, super caput habere propter Angelos. Eodem argumento etiam utitur Hieronymus in allegatum Matthæi locum, ut confirmet, unicuique esse Angelum ad sui custodiam deputatum.

[138] Chrysostomus vero in Homilia 7 de Laudibus S. Pauli sententiam suam rursum edicit, [Angelos custodes,] & confirmat alio loco, quem similiter ab Hieronymo allegatum jam vidimus. Si enim, inquit, propriam tantummodo vitam regentibus, nihilque pro communi utilitate facientibus, Angeli ab omnium Domino deputati sunt [custodes, ut Græce additur] sicut ait unus ex justis (nimirum Jacob Gen. 48 ℣ 16) “Angelus, qui eruit me a juventute mea”: multo magis his, quibus totius orbis cura commissa est,… Virtutes adsunt supernæ. Clarissime loquitur in illud Act. 12 ℣ 15, Angelus ejus est, quod dicebatur de Petro portam pulsante, quando liberatus erat e carcere. Hinc, inquit, verum probatur, unumquemque nostrum Angelum habere. Eodem rursus argumento usus est Hieronymus. Laudatus Chrysostomus Hom. 3 in Epistolam ad Colossenses num. 3 ait Angelos esse secundum numerum fidelium, & ad probandum adducit frequenter laudatum Matthæi locum, ex quo concludit: Unusquisque enim fidelis habet Angelum. Nam etiam ab initio unusquisque vir probus habebat Angelum, ut rursum probat exemplo & verbis Jacobi Gen. 48. In Epistolam ad Hebræos Hom. 14. circa finem ait: Habemus nos quoque fautores, si velimus. Unicuique nostrum assidet Angelus. Ex allegatis habemus, alias sic loqui Chrysostomum, acsi solis fidelibus Angelos custodes credidisset attributos, alias omnibus omnino hominibus Angelos custodes ab eodem adscriptos.

[139] Verumtamen existimo, eamdem fuisse Chrysostomi & Hieronymi sententiam, [licet ubique id non dicat,] & utrumque Angelos custodes singulis hominibus attribuisse. Hoc de Hieronymo ex ejus verbis in Matthæum omni caret dubio. Chrysostomus vero videtur uno loco in Epistolam ad Colossenses minus dicere, quia necesse non erat ibi plura asserere, cum non explicaret locum Scripturæ de Angelis custodibus agentem. Ita frequenter non asserimus totum, quod de re aliqua sentimus, quando id necesse non est ad propositum nostrum. In ea ipsa Homilia 3 & in eodem plane loco, in quo singulis fidelibus Angelos sic attribuit, ut eos non neget infidelibus, clare ostendit, non semper se totum dicere, quod sentit. Nam de Angelis in veteri Lege ita loquitur: Primo (in Lege antiqua) secundum numerum gentium erant Angeli. Nunc autem (in nova Lege) non secundum numerum gentium, sed secundum numerum fidelium… Unusquisque enim fidelis habet Angelum. Nam etiam ab initio unusquisque vir probus habebat Angelum, sicut dicit Jacob: “Angelus, qui pascit me, & liberat me a juventute mea”. Si ergo habemus Angelos, modeste nos geramus, tamquam nobis adsint quidam pædagogi. Uti noluit dicere, non plures in veteri Lege fuisse Angelos custodes, quam gentes diversas, cum continuo omnibus probis Angelum in veteri lege attribuat; sic Angelorum custodum numerum noluit restringere pro numero fidelium.

[140] [clare tribuit, uti auctor Homiliæ cum ejus scritis editæ.] Propositum ibi non erat Chrysostomo perfectam de Angelis tradere doctrinam, sed ad pacem & concordiam fervida oratione exhortari, ut continuo facere incipit. Itaque potius consideranda sunt verba Chrysostomi, ubi dicit; Unicuique nostrum assidet Angelus, &, Unumquemque nostrum Angelum habere. Cum enim in concionibus non loqueretur ad solos fideles, sed etiam ad hæreticos, ad gentiles, ad Judæos, ad catechumenos, ad omnes denique, qui adesse volebant, non poterat vere sic loqui, nisi credidisset omnibus hominibus Angelos esse custodes. Inter Opera spuria, olim Chrysostomo attributa, apud Montfauconum tom. 8 pag. 285 legitur brevis Homilia de Angelis, cujus auctor clarissime omnibus hominibus æque ac provinciis Angelos custodes tribuit his verbis: Non modo enim gentes custodire jussi sunt Angeli, … sed etiam singuli homines Angelum sortiti sunt.

[141] [S. Basilius singulis fidelibus] S. Basilius in Psalmum 33 num. 5 de Angelis custodibus scribit sequentia: Assidet Angelus cuilibet in Dominum credenti, nisi nos illum operibus pravis abigamus. Quemadmodum enim fumus apes fugat, & fœtor columbas expellit; sic Angelum vitæ nostræ custodem lacrymabile ac graveolens peccatum abigit. Opera custodiæ Angelicæ digna in tua anima si habeas, & mens in veritatis contemplatione dives in te inhabitet, ob divitias præclarorum operum virtutis, Deus necessario stipulatores tibi & custodes constituit, teque Angelorum munit custodia. Considera autem, quanta sit Angelorum natura, quandoquidem exercitui toti & castris frequenti milite refertis Angelus unus comparatur. Propter magnitudinem igitur ejus, qui te custodit, Dominus castra tibi impertit; propter fortitudinem vero Angeli, tutela ipsius ceu muro undelibet te munit. Nam illud, IN CIRCUITU, hoc ipsum significat. Quemadmodum enim urbium muri, in circuitu omni ex parte circumducti, undecumque hostium assultus arcent: ita etiam Angelus & præmunit a fronte, & a tergo custodit, nec quidquam utrimque incustoditum relinquit. Ea de causa “cadent a latere tuo mille, & decem millia a dextris tuis”, ad te autem ne plaga quidem cujusquam hostis appropinquabit, quoniam Angelis suis mandavit de te. Ita Basilius in illud ℣ 7: Castrametabitur Angelus Domini in circuitu timentium eum, & eripiet eos. In vulgata pro castrametabitur habemus immittet.

[142] [Angelos adscribit,] Rursum in Psalmum 48 num. 9 ait: Cuilibet enim fidelium est Angelus adjunctus. Et lib. 3 contra Eunomium num. 1 ita disserit. Nimirum Angeli omnes, ut appellationem unam, ita etiam eamdem omnino inter se naturam habent: sed tamen ex iis alii quidem præfecti sunt gentibus, alii unicuique fidelium adjuncti comites sunt. Quanto autem gens tota uni viro præstat, tanto certe necesse est, Angeli alicui genti præsidentis dignitatem dignitate alterius, cui viri privati tutela concreditur, majorem esse. Quod autem unicuique fidelium adsit Angelus, velut pædagogus quidam & pastor vitam dirigens, nemo contradicet, qui meminerit verborum Domini, qui ait: “Ne contemnatis unum ex his pusillis, eo quod Angeli eorum &c.”

[143] Addit probationes ex aliis Scripturæ locis jam relatis. [nec tamen infideles diserte excipit.] Tum etiam probat, Angelos integris præesse gentibus, de quibus postea. Illud autem observo, non dicere Basilium duobus posterioribus locis, Angelum ob peccata clientum recedere, aut eorum peccatis expelli. Quapropter non credidero, Basilium existimasse, Angelum custodem sic recedere a peccatore, ut omnem ejus curam deponat, ejusque Angelus custos esse desinat; sed non tanta diligentia illi assistere, quanta justos & Sanctos circumdat & protegit, ut in Psal. 33 magnifice exponit. Observo præterea, culibet fideli Angelos ita tribuere Basilium, ut nullibi tamen infideles disertis verbis excipiat.

[144] S. Gregorius Nazianzenus pauciora quidem scripsit de Angelis custodibus: [Omnibus eos tribuit Nazianzenus,] cum tamen in Orationibus suis & ecclesiarum & urbium custodes agnoscat Angelos, ut postea videbimus; dubium esse nequit, quin & hominum custodiam, clarius in Scripturis assertam, agnoverit. Præterea opem nobis per Angelos præstari, disertis verbis edicit in Oratione 40 pag. 664, hæc scribens: Quin etiam quidam (Ps. 75) Deum ad hunc modum affatur: “Illuminas tu mirabiliter a montibus æternis”; hoc est, ut opinione assequor, ab Angelicis virtutibus, quæ nobis ad optima quæque adjumento sunt. At custodiam hominum clarius affirmat in Carmine de substantiis mente præditis tom. 2 pag. 169, ubi varia Angelorum officia recenset, & illorum curis, quas aliis alias dedit Deus, accenset homines, urbes, gentes integras, ut habent verba Græca. Itaque nullum est dubium, quin Nazianzenus agnoverit, Angelis aliis hominum, aliis urbium, aliis integrarum gentium custodiam fuisse commissam. Quemadmodum autem κόσμον ἅπαντα, mundum totum, curæ & custodiæ Angelorum a Deo commissum scribit, & nec urbes infidelium, nec gentes fide carentes excipit, sic homines infideles non est censendus excipere.

[145] S. Gregorius Nyssenus Hom. 7 in Cantica agnoscit Angelicum præsidium, [Nyssenus Angelos custodes omnibus] quo circumsepti sumus, putatque illud indicatum per turrim David, ex quo pendent mille clypei Cant. 4 ℣ 4, expositoque loco subjungit: Adeo ut, quod dicitur, conveniat ei, quod est in Psalmis: “Castrametabitur Angelus in circuitu timentium eum, & liberabit eos”. In Vita Moysis, sive in mystica ejus interpretatione tom. 1 editionis anni 1615, pag. 194 ostendit, doctrinam de Angelo custode cujuslibet hominis non solum ex sacra Scriptura haustam, sed etiam ex traditione. Cum enim in mystica expositione circumcisionis filii Moysis, qua Exod. 4 ℣ 26 dicitur Dominus Moysi placatus, dixisset, propitium nobis fieri Dei Angelum, quando mystica circumcisione abjicimus prava dogmata, paulo post scribit sequentia: Verum ne ænigma historiæ per ænigmata exponi videatur, latius, quod sentio, explanandum est. Occultior quædam traditio, & verus sermo ad nos usque descendit, quo creditur, posteaquam in peccatum natura nostra lapsa est, non omnino a clementia divina neglectam, neque absque suo patrocinio dimissam, sed Angelorum, qui natura incorporei sunt, aliquem in adminiculum cuique constitutum fuisse: naturæque nostræ corruptorem, in omnibus contra adnitentem, pravum aliquem atque maleficum dæmona, ad male vivendum homines impellentem, ad singulos destinasse. Mox ait, Angelum custodem ad bona excitare, dæmonem ad prava.

[146] [sine ulla exceptione adscribit.] Et rursum subdit: Si ergo (homo) sejunxerit se ab iis, quibus ad malum pelliciebatur, cogitationibus suis in melius conversis, & velut rejecto in tergum vitio, tamquam speculum quoddam animum suum ex adverso spei futurorum bonorum collocarit, sic ut ostensæ divinitus sibi virtutis species & imagines animæ suæ puritate possit exprimere, tunc ei manifestius Fratris auxilia undique apparent, secum adversus hostes armati. Frater enim quodammodo hominis Angelus est: rationali quippe ac intellectuali natura secum annectuntur: qui tunc maxime nobis assistere videtur, ut dictum est, cum Pharaoni appropinquamus. Hæc ibidem: & pergens ratiocinari de sua expositione, rursum pag. 196 memorat Angelum custodem nobis divinitus datum. Rursum etiam ibidem agnoscit, auxilio nobis maxime tunc esse (Angelum) cum adversus incorporales hostes insurgimus. Ex allegatis concludo, Nyssenum sic omnibus & singulis attribuere Angelum custodem, ut nec peccatores excipiat nec infideles. Præterea, cum recte advertat, tunc manifestius auxilia Angelorum nobis adesse, quando recte agere conamur, videntur ejus verba valere ad exponenda data num. 141 S. Basilii verba, quibus ait, peccatis Angelum fugari, sicut ea jam exposui. Cum enim Nyssenus Basilii frater absolute omnibus Angelum tribuat, sine exceptione, quemadmodum nullum excipit Nazianzenus, utriusque amicus; verisimile non fit, Basilium de hisce aliter sensisse, quam doctissimum fratrem, aut amicissimum Nazianzenum.

[147] [Origenes Angelos castodes frequenter agnoscit,] Origenes in libro de Oratione, tom. 1 Operum novissimæ editionis Parisiensis pag. 215 unicuique Angelum tribuit, ita scribens: Sed & uniuscujusque Angelus, etiam eorum, qui in Ecclesia pusilli sunt, semper videns faciem Patris, qui in cælis est, Deique conditoris nostri Divinitatem inspiciens, orat nobiscum, & iis, quæ petimus, quantum fieri potest, collaborat. Similia habet lib. 8 contra Celsum pag. 767, & rursum pag. 769, ubi docet, dæmones Christianis nocere non posse: Cujus rei causa est, inquit, quia castrametabitur Angelus Domini in circuitu timentium eum, & eripiet eos. Et ejus Angelus, qui semper videt faciem Patris cælestis, ejus preces per solum Sacerdotem magnum semper universorum Deo offert, & ipse precatur cum eo, cujus ipsi commissa cura est. Hom. 2 in Numeros tom. 2 pag. 350 ita habet: Adest unicuique nostrum, etiam minimis, qui sunt in Ecclesia Dei, Angelus bonus, Angelus Domini, qui regat, qui moneat, qui gubernet, qui pro actibus nostris corrigendis, & miserationibus exposcendis, quotidie videat faciem Patris, qui in cælis est, sicut Dominus designat in Euangeliis. Similiter unicuique Angelum tribuit Hom. 23 in Josue, & aliis locis pluribus. At multa omitto, quia Origenes plura scripsit de Angelis, quam probare potuit, & non pauca, quæ ab Ecclesia prorsus sunt improbata.

[148] [sed nec recte ubique,] Præterea locis allegatis ita loquitur, ut solis fidelibus Angelos custodes videatur tribuere. Alias quoque innuit, eos ob peccata recedere, sed dubitanter. Imo & aliquot locis insinuat, solis parvulis esse Angelos custodes, non item majoribus, rursum tamen dubie, & certe improbabiliter, quemadmodum & alia multo magis absurda & falsa, quæ prætermittam, de Angelis disserere sustinuit. De aliis vero pauca huc traducam ex ejus in Matthæum Commentariis tom. 3 impressis. Explanans verba Christi Matth. 18: Videte, ne contemnatis unum ex his pusillis, … quia Angeli eorum in cælis semper vident faciem Patris mei &c., recte primum pag. 605 observat, alios esse parvulos aut pusillos corpore, alios animo & virtutum tenuitate. At non recte in disserendo inferre nititur, parvulorum esse Angelos, perfectorum vero ductorem esse ipsum Dominum. Locus uterque, quem allegat, nihil prodest ad id probandum. Nam prior ex Psalmo 33 ℣ 7. Castrametabitur (aut, ut habet Vulgata, immittet) Angelus Domini in circuitu timentium eum: & eripiet eos: quem ad parvulos aut imperfectos detorquet Origenes, acsi omnis Dei timor imfectionem significaret, de Sanctis rectius explicatur ab aliis. Verba quoque Psalmi 90 ℣ 15: Cum ipso sum in tribulatione, frustra allegantur. Nam Deus quidem cum justo est in tribulatione, eumque sua gratia protegit. Sed justus ideo non caret subsidio Angelorum, cum in eodem Psalmo dicatur: Quoniam Angelis suis mandavit de te, ut custodiant te in omnibus viis tuis &c.

[144] Certum igitur est, nec imperfectos carere Christi per internam gratiam auxilio; [nec invicem consentientia scripsit,] nec perfectos Angelorum custodia. Origenes vero in contrarium nitens, objicit sibi locum Act. 12 ℣ 15 de Petro portam pulsante: Angelus ejus est. His enim verbis Angelus custos tribuitur Petro, qui Apostolicis virtutibus & miraculorum gloria erat maximus. Respondet autem, verba eorum, qui illa dicebant, non necessario pro dogmate habenda. At saltem allegata verba evincunt, opinionem illam de Angelo custode cujuslibet fuisse communem apud primos Christianos Hierosolymitanos. Præterea dicta sunt illa verba in domo matris S. Joannis Marci, ubi primi Christiani erant congregati & orabant pro Petro, & in eadem domo verisimiliter congregati fuerunt Apostoli cum aliis, quando acceperunt Spiritum Sanctum. Accedit, quod Lucas Euangelista illa narraverit, nec opinionem de Angelo custode cujuslibet, quam involvunt, vel minimo indicio correxerit, sed relatione simplici potius confirmaverit. Hinc Hieronymus, Chrysostomus, aliique Patres crediderunt, vulgarem sententiam de Angelis uniuscujusque illis verbis solide confirmari.

[150] Rursum ibidem pag. 607 inquirit Origenes, a quo tempore parvulorum custodiam suscipiant Angeli, [communem tamen de omnium agnovit sententiam.] utrum a baptismo, an ab ipsa nativitate, & quæstionem non decidit. At hodie theologi omnibus Angelos custodes ab ipso nativitatis ortu cum S. Hieronymo attribuunt. Origenes ipse aliquando innuit, hanc sententiam suo tempore viguisse, licet ipse dubitaverit. Nam pag. 576 ait: Si modo omnem humanam animam Angelo alicui subditam esse dicendum est. Rursum Hom. 12 in Lucam videtur sententiam suam declarare his verbis: Hoc autem, quod de singulis provinciis dicit, puto etiam de universis hominibus generaliter debere credere. Unicuique duo assistunt Angeli, alter justitiæ, alter iniquitatis. Si bonæ cogitationes in corde nostro fuerint, & in animo justitia pullularit, haud dubium, quin nobis loquatur Angelus Domini. Si vero mala fuerint in nostro corde versata, loquitur nobis angelus diaboli. Hæc Origenes, cujus opinionem de angelis malis, sive de diabolo non examinabo. Satis sit observasse, multa ipsum diversis locis scripsisse de Angelis, & subinde non cohærentia invicem, aliqua etiam passim ab aliis Patribus improbata, quæ censui omittenda brevitatis gratia: sententiam tamen communem theologorum de Angelis custodibus omnium, sine ulla exceptione, ab Origene quoque assertam.

[151] [Omnibus demum custodes Angelos tribuit] S. Augustinus, qui scripsit post Patres hactenus allegatos, in Opere de Civitate Dei, quod senex perfecit, lib. 20 cap. 14 clare agnoscit Angelos custodes omnium & singulorum hominum, nullis exceptis, quando dubium suum de qualitate libri, in extremo judicio aperiendi, declarat, & ea occasione hanc suggerit conjecturam: An tantus Angelorum numerus aderit (in judicio,) quantus hominum erit, & vitam suam quisque ab Angelo sibi adhibito audiet recitari? Conjecturam ipsam non examino, utpote minus spectantem ad propositum nostrum; sed solum observo, eam non potuisse proponi ab Augustino, nisi credidisset, singulis hominibus suos esse Angelos. Adjutores autem nobis esse sanctos Angelos ad obtinendam salutem æternam, qua ipsi fruuntur, variis locis indicat. In Psalmum 62 num. 4 ita loquitur: Ideo beati sunt (Angeli,) & de tanta beatitudine, quia in illa sunt civitate Jerusalem cælesti, unde nos modo peregrinamur, adtendunt nos peregrinos, & miserantur nos, & jussu Domini auxiliantur nobis, ut ad illam patriam communem aliquando redeamus (id est, veniamus) & ibi cum illis fonte Dominico veritatis & æternitatis aliquando saturemur.

[152] [S. Angustinus, quemadmodum & theologi scholastici.] In libro de Quæstionibus 83 quæst. 65 num. 7 observat, nos quidem juvari ab Angelis, sed sine dolore eorum. Quamvis enim, inquit, adjuvent nos pro sua sublimitate, dum obtemperant Deo, qui pro nobis etiam unicum Filium suum dignatus est mittere; tamen sine gemitu & doloribus id facere credendi sunt &c. Clarissima verba S. Gregorii Thaumaturgi dabo num. 404. Mitto alia similia, imo & Patres scriptoresque priorum seculorum non paucos, & præsertim antiquissimos, etiamsi Angelos custodes tribuerint singulis hominibus, & aliqui ex iis malum etiam Angelum cuilibet adjunxerint. Mitto etiam S. Thomam Aquinatem reliquosque doctores theologiæ scholasticæ, de quorum sententia satis constat. Qui plura de his desideraverit, poterit adire Suarezium lib. 6 de Angelis cap. 17 & seqq., vel alios theologos.

[Annotata]

* Act. 12

§ X. Angeli custodes regnorum, urbium, ecclesiarum &c.

[Angelos regnis etiam & gentibus præfectos,] Non modo hominibus singulis Angelos custodes asseruerunt sancti Patres, sed etiam regnis & provinciis, urbibus & ecclesiis, præeunte rursum sacra Scriptura, ex qua eam sententiam hauserunt. Dabo solum præcipuos, ut jam facere cœpi, & nonnullos sacræ Scripturæ textus præmittam. Dan. 10 ℣ 12 Angelus, qui apparebat Danieli, & quem plerique interpretes credunt fuisse S. Gabrielem, dixit Danieli: Noli metuere, Daniel: quia ex die primo, quo posuisti cor tuum ad intelligendum, ut te affligeres in conspectu Dei tui, exaudita sunt verba tua: & ego veni propter sermones tuos. Princeps autem regni Persarum restitit mihi viginti & uno diebus: & ecce Michaël unus de principibus primis venit in adjutorium meum. Rursum ℣ 20 idem Angelus ait Danieli: Et nunc revertar, ut prælier adversum Principem Persarum. Cum ego egrederer, apparuit Princeps Græcorum veniens. Verumtamen annuntiabo tibi, quod expressum est in Scriptura veritatis: & nemo est adjutor meus in omnibus his, nisi Michaël princeps vester. Ex eo loco Patres & plerique interpretes inferunt, mentionem hic fieri de Angelo tutelari Persarum & de Angelo Græcorum, sicuti memoratur Michaël princeps Judæorum, ipsum vero Gabrielem Judæis exsulantibus similiter fuisse præfectum, adjiciunt aliqui.

[154] Attamen nonnulli voluerunt, per principes Persarum & Græcorum, [ex prophetia Danielis intelligitur,] harum gentium reges intelligi, non Angelos. At hoc mihi non videtur probabili ratione asseri, cum certum sit, per Michaëlem principem Judæorum designari Angelum; cumque Angelus eo modo loquatur de Michaële principe, quo loquitur de Principibus Persarum & Græcorum, nisi quod opposita iis attribuat studia. Nam Michaël cum Angelo loquente stabat pro Judæis, & contra Judæos pugnabat Princeps Persarum. De Principe Græcorum allegatis verbis necdum dicitur, quas tueretur partes: sed hoc ex sequenti capite utcumque intelligitur secundum expositionem vulgarem, qua principes omnes sunt Angeli regnorum custodes, & secundum S. Hieronymi de his sententiam. Adventus autem Principis Græcorum facit, ut prorsus non intelligam, qua ratione per Principes Persarum & Græcorum aliqui velint reges intelligere. Nam facile quidem intelligimus, Angelos illis regnis præfectos simul apud Deum interpellasse pro suis singulos clientibus; at regem Græcorum aut Macedonum fuisse apud regem Persarum, ut secundum illam interpretationem esset dicendum, plane non intelligitur. Itaque sequenda est interpretatio S. Hieronymi, de Angelis regnorum custodibus omnia explicantis.

[155] Hujus autem explicatio hæc est: Princeps autem Persarum &c.; [prout illa exposita est a S. Hieronymo,] Videtur mihi, inquit, hic esse Angelus, cui Persis credita est… Restitit autem princeps, id est, Angelus Persarum, faciens pro credita sibi provincia, ne captivorum omnis populus dimitteretur. Et forsitan, quum prima die, ex quo posuit cor suum propheta ad intelligendum, exauditus sit a Deo; idcirco non statim missus est Angelus, qui ei Dei indulgentiam nuntiaret; quia viginti & uno diebus restitit ei Princeps Persarum, enumerans peccata populi Judæorum, quod juste tenerentur captivi, & dimitti non deberent. Tum in illa: Et ecce Michaël &c., sic habet: Resistente Persarum Angelo precibus tuis, & meæ legationi, qui orationes tuas Deo offerebam, venit in adjutorium mihi Angelus Michaël, qui præest populo Israël. Principes autem primos Archangelos intelligimus. Deinde in illa, Et nunc revertar, ut prælier adversum Principem Persarum, sic commentatur. Quod dicit, hoc est: Veni quidem, ut docerem te, exauditas preces tuas: sed reversurus sum rursum, ut pugnem contra Principem Persarum in conspectu Dei, qui non vult populum tuum de captivitate laxari. Et in illa: Quum ego egrederer, apparuit Princeps Græcorum &c. Ego, inquit, egrediebar de conspectu Dei, ut tibi nuntiarem, quæ ventura sunt populo tuo in novissimis diebus; licet adhuc non sim securus, stante Principe Persarum & contradicente tuis precibus ac meæ legationi.

[156] Et ecce Princeps Græcorum, id est Macedonum, veniebat, & ingressus est in conspectu Dei, ut accusaret Persarum principem atque Medorum; ut in locum eorum regnum Macedonum succederet. Et revera mira sacramenta Dei! [& ab aliis Patribus & interpretibus:] Laxato enim de captivitate populo Judæorum, Persarum regnum atque Medorum, interfecto Dario, subvertit Alexander rex Macedonum, & Princeps Græcorum vicit Principem Persarum. Tandem ultima verba: Et nemo est adjutor meus … nisi Michaël, sic exponit: Ego sum, inquit, Angelus ille, qui offero Deo orationes tuas: & nullus est alius, qui adjutor meus sit rogandi pro vobis Deum, nisi Michaël archangelus, cui creditus est populus Judæorum. Hæc Hieronymi expositio, quatenus per principes intelligit Angelos, quibus regnorum tutela commissa est, omnibus passim antiquis placuit, & iis etiam recentioribus, qui ex mente sanctorum Patrum Scripturas interpretati voluerunt; non æque tamen adoptarunt omnia alia interpretationis adjuncta, quæ ad propositum nostrum non conducunt, nec ulterius examinanda suscipio.

[157] [illam Angelorum præfecturam pluribus locis asserit Hieronymus.] Dictam Angelorum præfecturam asserit etiam Hieronymus in caput 7 Danielis ℣ 2, exponens illa verba, Et ecce quattuor venti cæli &c. Quattuor ventos cæli, inquit, quattuor arbitror Angelicas potestates, quibus principalia regna commissa sunt, juxta illud, quod in Deuteronomio legimus (cap. 32 ℣ 8 secundum Septuaginta:) Quando dividebat Altissimus gentes; quando separabat filios Adam, constituit terminos populorum juxta numerum Angelorum Dei. Pars autem Domini populus ejus &c. Hic locus ad idem probandum a plurimis Patribus, qui editionem Septuaginta secuti sunt, allegatur. Attamen in Vulgata non legitur Angelorum Dei, sed filiorum Israël. Hoc non ignorabat Hieronymus, quando locum hic recitavit, & iterum loco mox allegato; cum ipse ex Hebræo textu vertisset, sicut habet Vulgata. Itaque credidit, non contemnendam auctoritatem versionis Septuaginta, eamque saltem valere ad confirmandam sententiam aliunde jam probatam. Itaque rursum in caput 15 Isaiæ circa finem de Angelis indubitanter dicit: Qui singulis præsunt gentibus. Et in cap. 48 ait, significari Angelum gentis Babyloniæ præsidem. Similiter in cap. 57 ecclesiarum præsides Angelos memorat. Ac tandem, ut mittam alia, in Epistola 93 ad Sabinianum lapsum ita loquitur: Et ecce Angelus ille, cubiculi Mariæ janitor, cunarum Domini custos, & infantis Christi gerulus, coram quo tanta faciebas, ipse te prodidit.

[158] [Eamdem ex eodem Danielis loco,] S. Gregorius Magnus lib. 17 Moralium in Job cap. 25 allegatum supra locum Danielis examinat, & inquirit, quo modo dicatur pax in sublimibus summa retineri, si Angeli invicem resistant: nam per principes Persarum & Græcorum, Angelos iis regionibus præpositos cum Hieronymo intelligit. Quos itaque alios principes gentium, inquit, nisi Angelos appellat, qui sibi resistere exeunti potuissent? Quæ ergo esse pax in sublimibus potest, si inter ipsos quoque Angelicos spiritus præliandi certamen agitur, qui semper conspectui Veritatis assistunt? Ad objectionem vero sic respondet: Sed quia certa Angelorum ministeria dispensandis singulis quibusque gentibus sunt prælata, cum subjectorum mores adversum se vicissim præpositorum Spirituum opem merentur, ipsi, qui præsunt, Spiritus contra se venire referuntur. Is namque Angelus, qui Danieli loquebatur, captivis Israëlitici populi, in Perside constitutis, prælatus agnoscitur: Michaël autem eorum, qui ex eadem plebe in Judææ terra remanserant, præpositus invenitur. Unde & ab hoc eodem Angelo paulo post Danieli dicitur: “Nemo est adjutor meus in omnibus his, nisi Michaël princeps vester”. De quo & hoc, quod præmisimus, dicit: “Et ecce Michaël, unus de Principibus primis, venit in adjutorium mihi”. Qui, dum nequaquam simul esse, sed venire in adjutorium dicitur, aperte ei populo prælatus agnoscitur, qui captivus in alia parte tenebatur.

[159] Quid est ergo, Angelum dicere: “Ego veni propter sermones tuos: [in quem de oppositis Angelorum subsidiis congrue disserit,] Princeps autem regni Persarum restitit mihi”, nisi sua subditis opera nuntiare? Acsi aperte dicat: Precum quidem tuarum merita exigunt, ut Israëliticus populus a jugo suæ captivitatis exuatur: sed est adhuc, quod in eodem populo Persarum dominio purgari debeat, ut de ereptione illius Persarum Princeps mihi jure contradicat, quamvis preces tuas eorum quoque lacrymæ, qui in Judæa sunt, adjuvent: Unde hoc quoque, quod diximus, subjungit: “Michaël princeps vester venit in adjutorium mihi”. Cumque, ut adversus Principem Persarum prælietur, egreditur, Græcorum sibi Princeps adveniens apparet. Qua ex re innuitur, quod adversum Græcos quoque aliquid Judæa commiserat, quorum profecto causa ereptioni illius resistebat. Prophetæ igitur preces Angelus exaudit, sed Persarum Princeps resistit: quia etsi jam vita justi deprecantis ereptionem populi exigit, ejusdem tamen populi adhuc vita contradicit; ut, quia necdum hi, qui in captivitatem fuerant ducti, plene purgati sunt, jure eis adhuc Persæ dominentur. Michaël adjuvat, sed Græcorum Princeps ad prælium venit; quia mereri quidem veniam tam longa oppressorum captivitas poterat, sed ereptionis eorum beneficio hoc quoque, quod in Græcos deliquerant, obviabat.

[160] Recte ergo dicitur, quod contra se Angeli veniunt; [similiter asserit S. Gregorius.] quia subjectarum sibi gentium vicissim merita contradicunt. Nam sublimes Spiritus, eisdem gentibus principantes, nequaquam pro injuste agentibus decertant, sed eorum facta juste judicantes examinant. Cumque uniuscujusque gentis vel culpa vel justitia ad supernæ curiæ consilium ducitur, ejusdem gentis Præpositus vel obtinuisse in certamine, vel non obtinuisse perhibetur. Quorum tamen omnium una victoria est sui super se Opificis voluntas summa: quam dum semper aspiciunt, quod obtinere non valent, numquam volunt. Bene ergo dicitur: “Qui facit concordiam in sublimibus suis”. Sunt hæc verba Job 25 ℣ 2, quorum occasione omnia illa disseruit S. Gregorius. Facile videbit studiosus lector, pie admodum & probabiliter exponi, quæ humano agendi modo prolata sunt a Propheta; totamque expositionem, quatenus spectat ad principatum Angelorum, & ad propositum nostrum, plane conformem esse Hieronymianæ; differre tamen in eo, quod aliam rationem, cur venerit Græcorum Princeps, dederit Hieronymus, aliam Gregorius. Verum ad propositum nostrum ea non pertinet.

[161] S. Basilius lib. 3 contra Eunomium num. 1, [Consentit S. Basilius, & alia quoque ex Scripturis allegat:] postquam asseruerat Angelos hominum custodes, ita pergit: Quod autem rursus sint Angeli quidam, qui gentibus integris præpositi sunt, docet nos per Canticum Moses, dum ait: “Quando dividebat Altissimus gentes, quando dispersit filios Adam, constituit terminos gentium juxta numerum Angelorum suorum”. Et sapiens Daniel in visione Angeli audivit ipsum dicentem: Princeps regni Persarum &c. Allegat locum Scripturæ jam datum. Tum subdit: Sed & copiarum Domini imperator ac dux dicitur is, qui Jesu Nave ad Jordanem manifestatus est. Apparitio, quam hic recte ad confirmationem suæ sententiæ producit Basilius, legitur Jos. 5, & data est supra § 5 num. 68. Dicebat Angelus de se: Sum Princeps exercitus Domini. Custos igitur erat gentis Israëliticæ, quæ exercitum constituebat. Eadem porro ratione, qua Basilius assignat dictam visionem ad confirmandam Angelis gentium integrarum tutelam, videtur adduci posse in confirmationem locus num. 64 datus Exod. 23 ℣ 20: “Ecce ego mittam Angelum, qui præcedat te, & custodiat in via &c.”; cum procul dubio promissio illa Moysi detur pro tota gente.

[162] [quibus & nonnulla ex Scripturis, & aliqui Patres adduntur.] Si quis vero contendere vellet, singulari privilegio Israëlitis Angelum custodem a Deo fuisse datum, ideoque ex eorum exemplo non recte inferri, aliis quoque gentibus Angelos præfuisse tutelares; responderem, idem non posse dici de Angelis Persarum & Græcorum. Accedit secundum interpretationem variorum Angelus custos Macedoniæ, qui S. Paulo apparuisse legitur Act. 16 ℣ 9, ut relatum est num. 115. Invenit etiam S. Hieronymus provinciarum Angelos in visione Zachariæ, relata num. 91 cum interpretatione S. Hieronymi, qui illa verba: Isti sunt, quos misit Dominus, ut perambulent terram, explicat de Angelis custodibus, qui regnis & nationibus præsidebant. Isidorus Pelusiota lib. 2 Epist. 85 plane consentit, quod cuique nationi Angelus attributus est, uti & Nazianzenus, num. 144 laudatus. Origenes de Angelis provinciarum præsidibus meminit variis locis, ac nominatim Hom. 23 in Josue, & Hom. 12 in Lucam, ubi Angelum, qui S. Paulo apparuit Act. 16, Macedoniæ custodem credit. Mitto alios, ne fiam justo prolixior.

[163] [Aliarum quoque rerum custodes Angeli.] Multorum quoque Patrum sententia est, singulis ecclesiis suos præesse Angelos custodes. Locus tamen Apocalypseos cap. 2 & 3, ubi Joannes jubetur scribere ad Angelos septem ecclesiarum, quem nonnulli allegarunt ad memoratam Angelorum præfecturam probandam, passim aliter explicatur, nimirum de episcopis. Et merito quidem negamus, per Angelos ibi beatos Spiritus significari, cum aliqui eorum reprehendantur ob nonnullos defectus, qui non cadunt in sanctos Angelos, faciem Dei semper videntes, & peccati expertes. Error fuit Origenis, quod aliqui ex Angelis deessent subinde officio suo, & sic peccarent ac Dei gratiæ etiam exciderent. At is error a multis seculis reprobatus est, & a plerisque Patribus refutatus. S. Augustinus lib. 83 Quæstionum Quæst. 79 ait: Unaquæque res visibilis in hoc mundo habet potestatem Angelicam sibi præpositam, sicut aliquot locis divina Scriptura testatur. Rursum lib. 8 de Genesi ad litteram cap. 23 docet, Deum omnes creaturas alteri cuipiam sublimiori subdidisse, & deinde cap. 22 hæc scribit: Ac per hoc sublimibus Angelis, Deo subdite fruentibus, & Deo beate servientibus, subdita est omnis natura corporea, omnis irrationalis vita, omnis voluntas vel infirma vel prava, ut hoc de subditis vel cum subditis agant, quod naturæ ordo poscit in omnibus, jubente illo, cui subjecta sunt omnia. Multa particularia tradidit Origenes, de quibus videri poterunt theologi. Propositum mihi non est plura de his accumulare.

§ XI. Præcipua Angelorum, maxime custodum, in clientes suos beneficia, quæ ex sacris Litteris colliguntur.

[Angeli custodes clientibus suis] Sanctus Augustinus lib. 1 de Doctrina Christiana cap. 30 hæc scribit: Jam vero, si vel cui præbendum est, vel a quo nobis præbendum est officium misericordiæ, recte proximus dicitur, manifestum est, hoc præcepto, quo jubemur diligere proximum, etiam sanctos Angelos contineri, a quibus nobis tanta misericordiæ impenduntur officia, quanta multis divinarum Scripturarum locis animadvertere facile est. His insinuat, partim generalibus Scripturæ verbis, partim exemplis particularibus, Angelorum in homines officia innotescere. Generalia sunt in verba Psalmi 90, Angelis suis (Deus) mandavit de te, ut custodiant te in omnibus viis tuis. Ex iis S. Bernardus in dictum Psalmum, Qui habitat Serm. 12 ita monet: Quantam tibi debet hoc verbum inferre reverentiam, afferre devotionem, conferre fiduciam! reverentiam pro præsentia, devotionem pro benevolentia, fiduciam pro custodia. Caute ambula, ut videlicet cui adsunt Angeli, sicut eis mandatum est, in omnibus viis tuis. In quovis diversorio, in quovis angulo, Angelo tuo reverentiam habe. Tune audeas illo præsente, quod vidente me non auderes? An præsentem esse dubitas, quem non vides? Quid si audires? quid si tangeres? quid si olfaceres? Vide, quia non solo visu rerum præsentia comprobatur… Si fidem consulas, ea tibi Angelicam probat præsentiam non deesse… Adsunt igitur, & adsunt tibi, non modo tecum, sed etiam pro te. Adsunt ut protegant: adsunt, ut prosint. Hactenus Bernardus de præsentia Angeli custodis omni loco.

[165] Eamdem præsentiam confirmat Serm. 39 in Cantica, [ubique adsunt, piosque protegunt] ubi simul docet, adesse Angelum, ut pericula omnia a cliente suo avertat. Noveris, inquit, hujusmodi animam (videlicet piam) numquam esse sine Angelorum custodia, qui eam æmulantur Dei æmulatione, solliciti suo Viro servare, & virginem castam exhibere Christo. Et ne dixeris in corde tuo: Ubi sunt? Quis eos vidit? Vidit eos propheta Elisæus, insuper & fecit orando, ut videret etiam Giezi. Tu non vides, quia non es propheta, nec puer prophetæ. Vidit patriarcha Jacob, & ait: “Castra Dei sunt hæc”. Vidit & Doctor gentium, qui dicebat: “Nonne omnes administratorii Spiritus sunt, missi in ministerium propter eos, qui hæreditatem capient salutis?” Generalis illa protectio piorum per Angelos custodes egregie confirmatur ex Psal. 33 ℣ 7: Immittet Angelus Domini in circuitu timentium eum: & eripiet eos. Nam ibi præcedunt hæc verba: Et de omnibus tribulationibus ejus salvavit eum, videlicet Deus pauperem ad se clamantem: tum vero sequuntur verba de protectione Angeli, quasi ad explicandum, quomodo Deus de omnibus tribulationibus pios sit erepturus.

[166] Magnis se ereptam a Deo periculis, agnovit Judith, [in periculis] quando post occisum Holofernem cap. 13 ℣ 20 sic loquebatur: Vivit autem ipse Dominus, quoniam custodivit me Angelus ejus, & hinc euntem (ad castra Holofernis) & ibi commorantem, & inde huc revertentem. Non autem corporis solum & vitæ periculis liberatam se testatur Judith, sed etiam sine pollutione peccati rediisse. Jacob Gen. 48 de cunctis malis erutum se ab Angelo agnoscit. Conservationem similiter in gravibus & manifestis periculis significant illa Psal. 90 ℣ 12, quæ post verba superius allegata sequuntur: In manibus portabunt te; ne forte offendas ad lapidem pedem tuum. Super aspidem & basiliscum ambulabis: & conculcabis leonem & draconem. Laudatus ante Bernardus ex allegatis verbis colligit, quanta nobis sit necessitas Angeli custodis, cum tot inter pericula vivamus, parvulique simus & imbecilles.

[167] [& tentationibus.] Vide enim, inquit Serm. 12, quam tibi necessaria sit ista protectio, ista custodia in omnibus viis tuis. “In manibus (inquit) portabunt te, ne umquam offendas ad lapidem pedem tuum”. Parum tibi videtur, quod sit lapis offensionis in via? Considera, quæ sequuntur: “Super aspidem & basiliscum ambulabis, & conculcabis leonem & draconem”. Quam necessarius pædagogus, imo etiam bajulus, præsertim parvulo, inter hæc gradienti! “In manibus (inquit) portabunt te”. In tuis quidem viis custodient te & deducent parvulum, quia potest parvulus ambulare. Ceterum non te patientur tentari supra quam sustinere potes, sed in manibus tollent, ut pertranseas offendiculum. Quam facile transit, qui illis portatur in manibus l Hinc continuo ita monet: Quoties ergo gravissima cernitur urgere tentatio, & tribulatio vehemens imminere, invoca Custodem tuum, ductorem tuum, adjutorem tuum in opportunitatibus, in tribulatione. Inclama eum, & dic: Domine, salva nos, perimus. Antea animos addiderat his verbis: Ceterum etsi tam parvuli sumus, & tam magna nobis, nec modo tam magna, sed & tam periculosa via restat; quid tamen sub tantis Custodibus timeamus? Nec superari, nec seduci, minus autem seducere possunt, qui custodiunt nos in omnibus viis nostris. Fideles sunt, prudentes sunt, potentes sunt. Quid trepidamus? Tantum sequamur eos, adhæreamus eis, in protectione Dei cæli commoremur.

[168] [quatenus eis utile est ad salutem.] Ultima addit Bernardus, quia tam singularis protectio promittitur iis, qui habitant in adjutorio Altissimi, & qui timent Deum, qualis erat Jacob, qualis Judith, qualis Tobias, quem modo singulari adversus omnia pericula protexit Angelus Raphaël, ut vidimus § 3. Si quis vero objicere voluerit, etiam justis oriri quandoque gravia damna, incommoda, adversa, calamitates & miserias, uti contigit Jobo, Tobiæ, aliisque plurimis; neque ea averti per Angelos custodes: facile respondebitur, temporalia adversa diligentibus Deum frequenter prodesse ad immensa æternaque bona in cœlo obtinenda, ideoque nec a Deo, nec ab Angelo custode, qui voluntatem Dei sequitur, semper averti. Hinc Raphaël Tob. 12 ℣ 13 ait Tobiæ seniori: Et quia acceptus eras Deo, necesse fuit, ut tentatio probaret te. Et cap. 2 ℣ 12, relata cæcitate, quæ obvenerat Tobiæ, Scriptura subjungit: Hanc autem tentationem ideo permisit Dominus evenire illi, ut posteris daretur exemplum patientiæ, sicut & sancti Job. Nam cum ab infantia sua semper Deum timuerit, & mandata ejus custodierit, non est contristatus contra Deum, quod plaga cæcitatis evenerit ei, sed immobilis in Dei timore permansit, agens gratias Deo omnibus diebus vitæ suæ. Nam sicut beato Job insultabant reges, ita isti parentes & cognati ejus irridebant vitam ejus &c.

[169] Peccantes non tam singulari protectione Angeli custodis gaudere, observat S. Bernardus Serm. XI ad hæc verba, [Non tanta Custodem de male agentibus cura,] In omnibus viis tuis, subjungens sequentia: In quibus omnibus viis? Quibus declinas a malo, quibus fugis a ventura ira. Multæ sunt viæ, & genera multa viarum: magnum profecto periculum viatori! Quam facile in multarum occursu errabit in via sua, qui viarum discretione caruerit! Nam neque Angelis mandavit, ut in omnibus viis custodiant nos, sed in omnibus viis nostris. Sunt autem, a quibus, non in quibus, oporteat custodiri. Observat quoque Serm. 12, Angelum quandoque dissimulare præsentiam suam, etsi revera adsit clienti suo, subdens: Spirituales enim sunt manus istæ (Custodis,) & auxilia utique spiritualia, quæ singulis electorum pro cujusque discriminis modo & objectæ difficultatis, tamquam lapideæ molis quantitate, ab his, qui sibi deputati sunt, Angelis spiritualiter & multipliciter exhibentur.

[170] Dico ego tamen aliqua ex his, quæ communia magis arbitror, [sed magna de iis, qui internis] & paucis, qui inter vos sunt, inexperta. Turbatur aliquis vehementer, seu corporali quovis incommodo, seu tribulatione aliqua sæculari, seu acedia spiritus, & quadam animi defectione languescens? Jam tentari incipit supra quam potest sustinere, jam impinget & offendet in lapidem, si non fuerit, qui subveniat. Quis vero est lapis iste? Ego illum intelligo lapidem offensionis, & petram scandali, in quam si offenderit quis, collidetur: super quem vero ceciderit, conteret eum; lapidem utique angularem, electum, pretiosum, qui est Dominus Christus. In hunc Lapidem offendere est murmurare adversus eum, scandalizari a pusillanimitate spiritus & tempestate. Itaque opus est illi Angelica ope, Angelica consolatione, Angelicis manibus, qui jam defecit, jam propemodum offendit in Lapidem. Et vere offendit in Lapidem, qui murmurat & blasphemat, seipsum collidens, non eum, in quem furibundus impingit. Arbitror sane, velut duabus quibusdam manibus ejusmodi homines interdum ab Angelis supportari, ut quodammodo non sentientes transeant, quod tantopere formidabant, nec parum mirentur postmodum, tam super posteriori facultate, quam super difficultate priori.

[171] Vultis scire, quas intelligam duas manus? Duplicem utique demonstrationem, [agitantur molestiis.] dum videlicet hinc quidem tribulationis brevitas, inde æternitas retributionis ostenditur, aut magis pingitur vel imprimitur cordi, ut intimo affectu sentiamus, quoniam momentaneum hoc & leve tribulationis nostræ supra modum in sublimitate æternum pondus gloriæ operatur in nobis. Quis vero istas tam bonas per bonos non credat fieri, cum certum sit, quod e contrario malæ utique fiant immissiones per Angelos malos? Habetote familiares Angelos, fratres mei, frequentate eos sedula cogitatione & devota oratione, qui semper vobis adsunt ad custodiam & consolationem. Hæc Bernardus, qui, dum bonas id genus cogitationes tentatis suggeri ab Angelis custodibus asserit, non excludit internam Dei gratiam, quam multis locis necessariam testatur. Si expendamus pia consilia, quæ Raphaël suggessit juniori Tobiæ, quæ Angelus apparens Cornelio Act. 10, aliique Angeli aliis locis ante memoratis, non dubitabimus de assertis S. Bernardi.

[172] Idem alia quoque Angelorum officia memorat in Epistola 78 ad Sugerium abbatem S. Dionysii, cui gratulatur de restituta disciplina monastica, & occasione cantus in choro de Angelis ita loquitur: [Alia Custodum beneficia,] O si quis haberet oculos apertos, quos orando propheta (Eliseus) puero (Giezi) revelavit, videret procul dubio, quemadmodum præveniunt Principes, conjuncti psallentibus, in medio juvencularum tympanistriarum. Videret, inquam, qua cura, quove tripudio intersunt cantibus, adsunt orantibus, insunt meditantibus, supersunt quiescentibus, orantibus & procurantibus præsunt. Agnoscunt nimirum supernæ Potestates concives suos, & pro his, qui hæreditatem capiunt salutis, sollicite congaudent, confortant, instruunt: protegunt, providentque omnibus, omnes in omnibus. Ita certe Raphaël providit Tobiæ.

[173] [quibus obstricti sunt clientes.] Hinc Serm. 12 in Psalm. 90 monet quidem, omnia ab Angelis fieri, mandante Deo, ideoque gloriam ad solum Deum referendam; mox tamen addit sequentia; Verumtamen, etsi ille mandavit, ipsis quoque, qui & ei tanta caritate obediunt, & nobis subveniunt in tanta necessitate, ingratos esse non licet. Simus ergo devoti, simus grati tantis custodibus; redamemus eos, honoremus eos, quantum possumus, quantum debemus. Et inferius: In ipso (Deo) itaque, fratres, affectuose diligamus Angelos ejus, tamquam futuros aliquando coheredes nostros, interim vero actores & tutores a Patre positos & præpositos nobis. Multis aliis locis S. Bernardus hortatur ad cultum Angelorum, non modo ut licitum, de quo nullus dubitat Catholicus, sed etiam ut nobis utilem valdeque fructuosum. Posset Angelorum cultus vindicari contra hæreticos, qui eum oppugnarunt: sed id factum est a pluribus, quam ut necesse videatur Catholicum illud dogma ulterius hic confirmare.

[174] [Preces nostras Angeli Deo offerunt,] Officium quoque Angeli custodis est, clientem suum ad bona opera excitare, ut allegata mox Bernardi verba clare insinuant; preces nostras piaque vota & opera bona Deo offere, ut se fecisse ait Raphaël Tob. 12 ℣ 12 his verbis: Quando orabas cum lacrymis & sepeliebas mortuos &c. … ego obtuli orationem tuam Domino. Idem quoque indicatur Apoc. 8 ℣ 3 & 4 hoc modo: Et alius Angelus venit, & stetit ante altare, habens thuribulum aureum: & data sunt illi incensa multa, ut daret de orationibus Sanctorum omnium super altare aureum, quod est ante thronum Dei. Et ascendit fumus incensorum de orationibus Sanctorum de manu Angeli coram Deo. Sic autem censendi sunt nostras preces Deo offerre, ut suas pro nobis ad Deum adjungant. Nam Angelos pro nobis orare, colligitur etiam ex Daniele cap. 10, ubi Angelus Danieli apparens, qui Gabriel creditur, cum Michaële pro Judæis stabat contra Principem Persarum, nimirum precibus pro illis apud Deum agendo, ut exponunt sancti Patres.

[175] [& pro nobis apud Deum intercedunt,] S. Bernardus Serm. 31 in Cantica pie admodum exponit, quomodo in hisce Angelus custos cum anima agat, & pro pia anima apud Deum intercedat: Sed & Angelus ejus, inquit num. 5, qui unus est de sodalibus Sponsi, in hoc ipsum deputatus, minister profecto & arbiter secretæ mutuæque salutationis: is, inquam, Angelus quomodo tripudiat, quomodo collætatur & condelectatur, & conversus ad Dominum, dicit: Gratias ago tibi, Domine majestatis, quia desiderium cordis ejus tribuisti ei, & voluntate labiorum ejus non fraudasti eam. Ipse est, qui in omni loco sedulus quidam pedissequus animæ non cessat sollicitare eam, & assiduis suggestionibus monere, dicens: Delectare in Domino, & dabit tibi petitiones cordis tui. Et rursum: Exspecta Domininum & custodi viam ejus. Item: Si moram fecerit, exspecta eum, quia veniens veniet, & non tardabit. Ad Dominum autem: Sicut cervus, inquit, desiderat ad fontes aquarum, ita desiderat anima ista ad te, Deus. Desideravit te in nocte, sed & Spiritus tuus in præcordiis ejus de mane vigilavit ad te. Et iterum: Tota die expandit ad te manus suas: dimitte illam, quia clamat post te: Convertere aliquantulum, & deprecabilis esto super eam. Respice de cælo, & vide, & visita desolatam. Fidelis Paranymphus, qui mutui amoris conscius, sed non invidus, non suam quærit, sed Domini gloriam; discurrit medius inter Dilectum & dilectam, vota offerens, referens dona. Excitat istam, placat illum. Interdum quoque, licet raro, repræsentat eos pariter sibi, sive hanc rapiens, sive illum adducens: siquidem domesticus est, & notus in palatio, nec veretur repulsam, & quotidie videt faciem Patris. Hactenus Bernardus, monens, omnia mystice intelligenda.

[176] Rursus Angelorum officium est, coërcere dæmones, [dæmonum tentationes cohibent:] ne magis homines tentent, quam perferre valeant, aut Deus permiserit. Colligitur hoc ex facto S. Raphaëlis Tob. 8 ℣ 3, ubi dicitur: Tunc Raphaël apprehendit dæmonium, & religavit illud in deserto superioris Ægypti. Ad illud etiam pertinent verba Psalmi 90: Super aspidem & basiliscum ambulabis &c. Quare S. Bernardus Serm. 13 infert necessitatem maximam custodiæ Angelicæ, hæc scribens: Enimvero manifestius audi, quam necesse habeas portari in manibus alienis, nec aliis quam Angelicis tamen: “Super aspidem & basiliscum ambulabis, & conculcabis leonem & draconem.” Quid inter hæc faceret pes humanus? Quid humanæ affectionis inter tam horribilia monstra constaret? Nempe nequitiæ spirituales sunt, & quidem non incongruis appellationibus designatæ… Quis vero scire potest, an divisæ sint inter eos operationes malitiæ, ministeria iniquitatis, ut ex diversis officiis, vel potius maleficiis, vocabula quoque diversa sortiti, nominentur alius quidem aspis, alius vero basiliscus, alius autem leo, & alius draco, quod videlicet suo quidem invisibili modo varie noceant, quasi alius morsu, alius visu, alius rugitu vel ictu, alius flatu? Mitto complures Patres, qui Angelorum præsertim contra dæmones protectionem agnoscunt.

[177] Ex variis Scripturæ locis colligi etiam videtur, delinquentes ab Angelis corrigi & emendari, [videntur aliquando castigare delinquentes,] ac pœnis etiam ad emendationem impelli, quemadmodum ægroti non raro durius tractantur a medicis, & filii a suis genitoribus, si id ad eorum sanationem aut emendationem expedire videtur, aut necessarium esse. De Angelo, quem Deus Israëlitis custodem dedit, Exod. 23 ℣ 20 ita monuit: Nec contemnendum putes, quia non dimittet, cum peccaveris. Hinc Jud. 2 Angelus, qui verisimiliter erat idem custos Israëlitarum, graviter objurgavit populum congregatum, quod non delevisset incolas terræ promissæ, & pœnam Dei nomine ℣ 3 adjungit, ita loquens: Quamobrem nolui delere eos a facie vestra, ut habeatis hostes, & dii eorum sint vobis in ruinam. Gravis sane est pœna, quam Angelus nomine Dei minatur propter inobedientiam, & ex ea S. Augustinus quæst. 12 in Judices infert, nonnulla etiam de ira Dei venire peccata, nimirum quod Deus in pœnam præcedentis peccati non avertat occasiones, quibus in alia peccata delabuntur, ut hic se facturum Deus per Angelum suum minatur. Neque tamen alia est pœna illa, quam beneficiorum minime debitorum subtractio. Quomodo punitus etiam per Angelum sit David, relatum est num. 77.

[178] [& visitationem suam subtrahere.] Quapropter S. Bernardus Serm. 1 in festo S. Michaëlis hæc monet: Quæ cum ita sint, pensate, quanta etiam nobis sollicitudine opus est, dilectissimi, ut dignos nos exhibeamus eorum frequentia, & eo modo conversemur in conspectu Angelorum, ne forte sanctos offendamus obtutus. Væ enim nobis, si quando provocati peccatis & negligentiis nostris, indignos nos judicaverint præsentia & visitatione sua, ut jam necesse habeamus & nos plangere, & dicere cum Propheta: “Amici mei & proximi mei adversum me appropinquaverunt, & steterunt; & qui juxta me erant, de longe steterunt; & vim faciebant, qui quærebant animam meam”, elongatis nimirum eis, quorum præsentia protegere nos, & propulsare poterat inimicum. Quod si tam necessariam habemus familiaritatem dignationis Angelicæ, cavenda nobis eorum offensa, & in his maxime exercendum, quibus eos novimus oblectari. Addit aliqua bona hominum opera, quam maxime Angelis grata. At, ne fiam prolixior, dixisse sufficiat, omnia, quæ Deo placent, Angelis quoque placitura.

[179] [Subsidia ab Angelis in vitæ periculis,] Manifestis quoque vitæ amittendæ periculis homines Angelorum suorum subsidio eripi, variis probatur exemplis. Sic Gen. 21 Ismaël puer, quem mater Agar moriturum jam deseruerat, Angeli apparentis hortatu in vita servatus est. Sic Dan. 3 Ananias, Misaël & Azarias in medio fornacis ardentis per Angelum servati sunt illæsi. Sic Daniel in lacu leonum Dan. 6 in vita servatus est, & rursum Dan. 14 non solum contra leones servatus, sed etiam, ne fame moreretur, ope Angeli cibum accepit. Sic S. Petrus Act. 12, quando jussu Herodis erat occidendus, per Angelum vinculis solutus, carcere eductus, & morte imminente liberatus est. Alia quoque particularia beneficia, ad præsentem vitam spectantia, per Angelos non pauci obtinuerunt. Gen. 16 Agar ancillam, quæ fugiens e domo dominæ suæ in deserto periculis erat exposita, monitis suis reduxit Angelus, numerosamque eidem posteritatem Dei nomine promisit. Quando Elias ob minas reginæ Jezabel vehementi timore erat correptus, mortemque etiam desiderabat 3 Reg. 19, sedens in deserto sine cibo & potu, adfuit Angelus, & timentem recreavit, cibumque eidem & potum subministravit. Eliseus vero, cum 4 Reg. 6 circumdatus esset ab exercitu Syrorum, Angelos complures habuit adjutores, & salvus evasit.

[180] [aliis in necessitatibus,] S. Josephus Matth. 1 monitus est, ne dimitteret sanctissimam Mariam conjugem suam, quod facere cogitabat, & rursum cap. 2, ut Jesum puerum & Matrem ejus persecutioni Herodis subtraheret, ac deinde ut ex Ægypto in Judæam rediret. Rursum Joan. 5 Angelus in probatica piscina suo ministerio infirmis sanitatem reddebat. Christus ipse Dominus, quando pro nobis in agonia volens erat, Luc. 22 non dedignatus est Angelum habere consolatorem. Attamen Matth. 26 legiones Angelorum noluit petere, ut pro nobis pateretur. Post resurrectionem adsunt Angeli, ut lugentibus mulieribus, & per eas Apostolis, nuntiarent Christi resurrectionem, eaque ratione eis animos adderent. Ita Angelus Act. 27 revelavit S. Paulo, neminem ex iis, qui erant in navi peritura, vitam amissurum, & sic timore quasi mortuos recreavit, omnesque animæquiores reddidit. Mitto varia ante relata, de auxilio tamen in bellis per Angelos præstito breviter colligam jam data.

[181] Primo Exod. 14, persequente Israëlitas Pharaone cum exercitu, [++ bellis,] Angelus columnam nubis sic posuit inter castra Ægyptiorum & castra Israël, ut Ægyptii accedere non valerent, & ita effecit, ut Israëlitæ trepidantes nec pugnare cogerentur nec se reddere captivos. Secundo Jos. 5 & 6 Angelus docuit Josue, quo modo capienda esset urbs Jericho, eoque plane modo urbs illa fuit expugnata. Cum oppressi erant Israëlitæ a Madianitis, Angelus Jud. 6 apparuit Gedeoni, eumque animavit ad populum suum Madianitarum jugo liberandum, quod ille cum trecentis solum viris feliciter perfecit ope divina, ut refertur cap. 7. Ezechias rex pius 4 Reg. 19 ingenti Assyriorum exercitu extrema quæque minitante, per Angelum liberatus est, cæsis una nocte centum octoginta quinque millibus, & fugientibus reliquis. Judas Machabæus variis vicibus ingentes hostium exercitus ope Angelica profligavit, & famosos duces partim fugavit, partim occidit, videlicet Timotheum, cum ingenti clade primum vicit & deinde occidit: Lysiam cum numerosissimo exercitu superavit fugavitque: & Nicanorem tandem, edita hostium strage omnium maxima, in pugna occisum intellexit. Hæc breviter recensenda censui, ne quis pro fabulis habenda statim existimet, si similia legerit in historiis ecclesiasticis aut profanis.

[182] Possent & alia addi particularia Angelorum beneficia, [aliisque pluribus. Iidem dem creduntur piorum defunctorum] cum S. Raphaël uxorem divitem & piam procuraverit Tobiæ juniori, eidemque opem præstiterit in recipienda pecunia a Gabelo: visum vero ejus patri Tobiæ restituerit, præclara monita juniori dederit, eumque omnibus periculis in prolixo itinere liberaverit, ut inferendum videatur, similia ab Angelis custodibus non raro piis clientibus præstari. Verum & hæc & alia ante recensuimus, & data modo sufficiunt, ut intelligamus, nihil esse necessitatis aut animæ aut corporis, in quo Angeli clientibus suis non succurrant, quotiescumque id divinæ Majestati placuerit. Demum igitur adjungo ultimum beneficium, quod animabus piorum post mortem a custodibus Angelis præstari creditur, nimirum quod eas in cælum perducant, si omnino sint puræ, aut in locum purgatorium, si quæ expiandæ sint maculæ. Colligitur id ex verbis Christi Domini Luc. 16 ℣ 22 de mendico Lazaro: Factum est autem, ut moreretur mendicus, & portaretur ab Angelis in sinum Abrahæ.

[183] Hinc S. Bernardus Serm. 13 in Psalm. 90 ℣ 12, [animas in cælum aut purgatorium portare.] ita ratiocinatur: Possumus hunc versum, qui in manibus est, videlicet; “In manibus portabunt te” &c., non modo de præsenti consolatione dictum accipere, sed etiam de futura. Nempe custodiunt nos in viis nostris Angeli sancti, sed via finita (quod est utique vita finita) in manibus tollunt. Nec enim desunt nobis testes fideles. Proxime lectum est vobis de beatissimo patre nostro, vere per omnia Benedicto, quod, dum intentam oculorum aciem in splendore coruscæ lucis habere videretur, vidit Germani animam Capuani episcopi in sphæra ignea ab Angelis in cælum deferri. Sed quid hujusmodi testimonia requiramus? Ipsa in Euangelio Veritas de mendico & ulceroso ait, quoniam portatus est ab Angelis in sinum Abrahæ. Neque enim in illa tam nova nobis tamque incognita regione ambulare ipsi poslemus &c. Hoc dæmonum causa necessarium credidit S. Bernardus; eademque de causa Serm. 7 de morientibus dixerat: Siquidem omnino opus erit illic custode, opus erit duce fideli, opus erit consolatore magno, propter horribiles illas visiones, non minus quam hic adjutore & propugnatore contra invisibiles tentatores. Hoc tamen loco videtur potius de Christo adjutore loqui, quam de Angelo custode.

[184] [Plura de Angelis custodibus ab aliis quæsita.] Plura de Angelis non inquiram, etiamsi multo plura de iis disputent theologi. Itaque non investigabo, ex quibus Angelorum ordinibus aut choris sint hominum custodes, aut custodes ecclesiarum, congregationum, urbium, provinciarum: nihilo magis, an ex alio Angelorum ordine sint custodes episcoporum, principum, regum, summorum Pontificum, quam personarum privatarum Angeli. Non examinabo, an aliqui in ejusmodi dignitatibus constituti geminos habeant custodes, alterum pro sua persona, alterum ratione officii, ut nonnulli voluerunt. Magis etiam ambigua mihi videtur quæstio, utrum ex omnibus Angelorum ordinibus aliqui a Deo ad custodiam hominum ablegentur, aut certe ad officia quædam hominibus præstanda mittantur; an vero ex solis aliquot ordinibus inferioribus illi eligantur; quam ut de illa disserere lubeat. Vidimus num. 129 & 130 dubitantem ea de re S. Gregorium Magnum, rationesque dubitandi, quas affert, liquido sublatas necdum inveni. Hinc consequenter statuere non possumus, ex quo Angelorum choro sint SS. Michaël, Gabriel & Raphaël, quos novimus administratorios spiritus, & in ministerium missos. Nonnulli enim volunt, eos ex supremo esse ordine Seraphinorum, alii ex ordine Archangelorum, alii ex diversis ordinibus. Malim de his plura discere, quam docere.

§ XII. De apparitione S. Michaëlis in Chonis, relata in Fastis Græcorum: qualia hujus apparitionis sint Acta, & quo fere tempore contigisse videatur.

[Ex apparitione S. Michaëlis & miraculo] Celebrari apud Græcos die VI Septembris famosam S. Michaëlis apparitionem, quæ in urbe Colossensium, quæ postea dicta est Chone, contigisse dicitur, observavimus num. 15 ex Menologio aliisque Græcorum, Moscorum & Coptitarum Fastis. In Menæis impressis ad VI Septembris factum narratur verbis Græcis, quæ Latine reddita huc transfero: Viri gentiles, invidia tabescentes ob miracula, quæ fiebant in templo archistrategi Michaëlis, fluvium in vicinia manantem volebant contra templum vertere, ut & templum submergerent, & virum venerabilem Archippum, prope habitantem, perderent. Apparens vero solum divinus Archistrategus, jubensque Archippum bono esse animo, petram virga percutit, transitum in ea faciens fluvio: ab eo tempore usque ad hoc transire cernitur infusus. In Menologio Basiliano ad eumdem diem modo nonnihil diverso res narratur.

[186] [dicitur urbs Colossæ deinde Chonæ vocata.] Quare illius relationem etiam transcribo: In ea urbe, quæ nunc Chone, olim autem Colassa dicebatur, vir quidam pius ac timens Deum, nomine Archippus, habitabat apud eum locum, unde magni Archistrategi opera emanarant aquæ. Ubi cum innumeris, quæ per aquam edebantur, miraculis multos infideles converteret ac baptizaret, Græcorum invidiam concitavit, non ferentium admiranda illa prodigia videre. Immani itaque rabie in lustralem aquam, & sanctum Archippum inflammati, coacta innumera operarum manu, duobusque magnis in unum corrivatis fluminibus, rapidam fluentis aquæ molem in eum locum immiserunt, ut templum simul & lustralem illam aquam, & Archippum convellerent. Ut vero sensit Archippus irruentis aquæ murmur; imploravit Archistrategi auxilium: qui statim adfuit, & virga, quam præ manibus habebat, percussa petra, repentino ejusdem petræ hiatu aquas obruit: & ex eo tempore locus iste Chonæ vocatus est. Hæc mutati urbis nominis ratio etiam asseritur in Synaxario Sirmondi, inferius subinde laudando. Facile videbit studiosus lector, nonnullam in hisce relationibus esse diversitatem. Nam in Menæis de uno tantum fluvio fit mentio, in Menologio de duobus. Secundum Acta danda & Synaxarium duos simul fluvios impii voluerunt e montibus in oratorium S. Michaëlis præcipites ducere, ut habet Menologium.

[187] Quod spectat ad locum designatum, urbs est Phrygiæ Pacatianæ, [Lycus fluvius prope Colossas subibat terram,] quæ olim Colossæ, aut, ut volunt aliqui, Colassæ dicebatur, & postmodum Chonæ fuit dicta. Agit de ea Cellarius in Geographia antiqua tom. 2 pag. 92, ostenditque, Colassas fuisse sitas ad Lycum fluvium, & vicinas fuisse Laodiceam & Hierapolim, ejusdem provinciæ civitates. Profert & hæc Herodoti verba: Pervenit Colossas, Phrygiæ oppidum eximium, ubi Lycus amnis hiatum terræ subit, deinde fere post quinque stadia emergens, elabitur & ipse in Meandrum. Circa eamdem civitatem memorat & Caprum flumen. Recitat ibidem de Lyco fluvio verba quoque Plinii sequentia: Subeunt terras rursumque redduntur Lycus in Asia, Erasinus in Argolica, Tygris in Mesopotamia. Strabo lib. 12 pag. 578, ubi de Laodicea egerat, & in vicinia Colossenos habitare dixerat, hæc subjungit: Ibi etiam Caprus & Lycus in Mæandrum incidunt. Lycus fluvius est justæ magnitudinis, a quo & Laodicia cognomen habet, ut ad Lycum sita dicatur. Supra urbem situs est mons Cadmus, e quo Lycus defluit, item alius monti cognominis: qui cum haud exiguo spatio terram subeat rursumque emergens reliquis misceatur fluminibus; simul & multis foraminibus pervium declarat solum, & obnoxium facile terræ esse motibus &c.

[188] Hæc de flumine terram subeunte afferre volui, [ut hoc tribuendum non sit Miraculo S. Michaëlis:] quia simile quid exhibent cum iis, quæ in allegatis Fastis contigisse dicuntur miraculo S. Michaëlis. Nam ex monte Cadmo dicuntur oriri duo flumina, aliud Lycus, aliud monti cognomine, id est, Cadmus. Sic Acta num. 12 duo flumina in monte exhibent, vocantque Cuphum & Lycocaprum. Menologium vero addit, ea per S. Michaëlem fuisse in terram immersa, ut Lycus hiatum terræ subire dicitur. Acta vero ipsa exiguæ auctoritatis esse, inferius videbimus. Quapropter multi facile suspicabuntur, mirabilem illum cursum Lyci fluvii, qui diu ante natum Christum visus est terram subire, ac deinde iterum erumpere, ut ex Herodoto constat & aliis allegatis, occasionem dedisse exornando miraculo S. Michaëlis. Fateor, allegata observatione & me hærere, quia eodem, ut videtur, loco, ubi fluvius jam ante sub terram ingrediebatur, miraculo S. Michaëlis dicitur in hiatum terræ infusus. Imo in Menæis, Menologio, Synaxario, Actis a Surio editis, aliisque Græcis Archippo perperam attributis, talem fere terræ hiatum ad transitum fluvio præbendum fecisse dicitur S. Michaël, qualem ibidem antea fuisse novimus. Itaque non dubito edicere, in omnibus istis monumentis miraculum corrupte relatum.

[189] [qui aquarum inundationem ibidem tamen repressit,] Verum Acta Græca, quæ mox edam, etiamsi aliis defectibus non careant, istud aquarum repressarum miraculum rectius exponere videntur. Certe observatio de Lyco Colossis terram ab antiquissimis temporibus subeunte illis non repugnat, sed potius hac ex parte probabilitatem conciliat. Nam facile capimus, stuvium aliquem, qui notabili intervallo per angustiorem terræ hiatum decurrit, necessario ante hiatum elevari & redundare, quando major descendit aquarum copia, quam hiatus valet transmittere. In Actis autem dandis num. 16 & 17 solum dicitur S. Michaël aquas appropinquantes ad oratorium & in altum se elevantes primum continuisse, ac deinde retro egisse ad petram jam ante perruptam ac in quamdam fornacis speciem hiantem, id est, ad ipsum terræ hiatum, per quem Lycus solebat fluere. Consentit igitur auctor Actorum de hiatu terræ, per quem Lycus fluebat, cum vetustis geographis. Miraculum vero in eo agnoscimus, quod Archangelus aquas continuerit, donec per solitum hiatum possent defluere, & fortasse hiatum fecerit ampliorem, ut verisimile est, si verus est terræ motus, quem adjungit.

[190] [& celebrem ædem habuit Colossis, quarum nomen] Qualecumque autem fuerit S. Michaëlis miraculum, certe famosa fuit ædes S. Michaëli Colossis sive Chonis sacra. De ea meminit Constantinus Porphyrogenitus in Opere de Thematis themat. 3 his verbis: Duodecima (inter civitates, quas recenset) Colossæ, quæ nunc Chonæ dicuntur, ubi visitur celeberrimum templum Michaëlis archangeli. Mutatio illa nominis, quæ miraculo Michaëlis attribuitur in Menologio & Synaxario videtur contigisse seculo VII aut VIII: nam apud Lequienum in Oriente Christiano tom. 1 col. 815 & 816 recensentur episcopi Colossenses, iique in subscriptionibus conciliorum usque ad concilium Trullanum, quod apud Labbeum tom. 6 Col.figitur anno 692, dicuntur Colossenses, sicut Cosmas canonibus dicti concilii Col.egitur subscriptus.

[191] [seculo VII aut VIII in Chonas mutatum.] Contra synodo VII œcumenicæ, sive Nicænæ II, tom. 7 Conciliorum col. 571 Dositheus episcopus Chonensis legitur subscripsisse. Hoc concilium anno 787 habitum est. Non fuisse tamen prius nomen tunc prorsus obliteratum, discimus ex recensione episcoporum, quæ præcessit, cum in ea col. 549 fiat mentio Δοσιθέου ἐπισκόπου Ψόνων (Χώνων) ἤτοι Κολασσῶν; Dosithei episcopi Chonarum sive Colossarum. In allegatis verbis legendum esse Χώνων, ut habet Lequienus, non Ψόνων, res ipsa declarat, secutaque ipsius episcopi subscriptio. Qui deinde recensentur ejusdem civitatis episcopi apud Lequienum, facti seculo IX metropolitani, omnes dicuntur Chonenses aut Chonarum. At non satis intelligo, cur laudatus Lequienus dicat, Quamobrem Colossensis episcopatus Chonas omnino translatus est, nisi velit, Colossas fuisse destructas, & Chonas in ejus vicinia natas ad templum S. Michaelis. At omnia fere, quæ adducit, magis insinuant, nomen urbis mutatum. Improbabile quoque non est, ex miraculo S. Michaelis nominis mutationem exortam.

[192] [Acta Apparitionis in Chonis Latine edita:] Quod vero spectat ad Acta apparitionis S. Michaëlis in Chonis, tam quæ Latine edita sunt, quam quæ Græca habemus inedita, multis ea laborant difficultatibus, ut mox videbimus. Lipomanus tom. 6 Vitarum fol. 229 inter ea Acta, quæ attribuit Metaphrasti, edidit Acta hujus apparitionis, prout ex Græcis facta erant Latina sub hoc titulo: Narratio miraculi, quod factum est in regione Chonensi a Michaële archangelo principe militiæ cælestis. Hæc editio deinde recusa est apud Surium ad XXIX Septembris, quo Latini præcipuum S. Michaëlis festum celebrant. Lipomanus vero voluit exprimere particularem Græcorum festivitatem, sed pro VI Septembris, quo illa apparitio celebratur, notavit V Septembris. Habemus & aliam eorumdem Actorum interpretationem Latinam, quam tempore Bollandi elucubravit aliquis Societatis nostræ presbyter, ut ex charactere colligo: nam nomen interpretis non legitur adscriptum. Quisquis fuerit, interpretatio illa parum proderit, cum Acta illa, quæ Metaphrastæ recte adscripta existimo, non sim recusurus, sed alia daturus Græca, quæ videntur Metaphrastæ præluxisse.

[193] Accepimus hæc per Petrum Possinum, virum Societatis nostræ Operibus erudite scriptis editisque notissimum, [alia Græca a nobis edenda, quæ Possinus invenit] qui anno 1640 Acta illa cum litteris suis ad Bollandum misit. Acta ipse propria manu exscripsit ex bibliotheca illustrissimi domini Caroli de Montchal archiepiscopi Tolosani, & ex codice, qui inter ejus libros Ms. ordine quinquagesimus primus est. In litteris ait, codicem illum non antiqua quidem, sed plane transmarina tamen exaratum esse manu. Addit, in eodem codice haberi collectionem Homiliarum sine ordine, magnis nominibus præfixis Chrysostomi, Procli, Damasceni; sed non audet pro veritate inscriptionum respondere. Homilia autem, de qua agimus, adscripta est Sisinnio patriarchæ Constantinopolitano. De veritate hujus quoque inscriptionis dubitari poterit, etiamsi nihil dubitationis insinuet Possinus. Inter patriarchas Constantinopolitanos duo fuere Sisinnii, nimirum seculo V S. Sisinnius, & Sisinnius II exeunte seculo X. Videtur Possinus credidisse, primi Sisinnii partum esse, cum scribat in Epistola: Est aliquid in tam paradoxis narrationibus habere quasi fundum, & veluti vadem offerre posse nomen autoris idoneæ antiquitatis ac dignitatis. Et inferius: Est, opinor, cur sperare ausim, in Fastis istis vestris nostro Sisinnio locum eum, quem hactenus ejus mutilator ac pene plagiarius (Metaphrasten dicit) occupaverat.

[194] Ex iis liquet, Possino Sermonis illius auctorem visum esse S. Sisinnium primum, [adscripta Sisinnio Constantinopolitano.] qui patriarchatum Constantinopolitanum administravit ab anno 426 usque ad finem fere anni 427, non integro biennio, ut videri potest ante tom. 1 Augusti in Patriarchis Constantinopolitanis. Nam Sisinnius II floruit post Symeonem Metaphrastem, ut illius nec mutilator nec plagiarius esse potuerit Metaphrastes. Leo Allatius in Diatriba de Simeonum scriptis pag. 96 dictum sermonem assignat cum initio & titulo præfixo, & attribuit Sisinnio Constantinopolitano, sed non addit, primine sit, an secundi, hoc modo: Θαυμάσια τὰ ἔργα σου, Κύριε, ὁ μεγαλοφωνότατος προφήτης Δαυὶδ. Sisinni archiepiscopi Constantinopolitani λογος, εἰς τὸ ἐν Χώναις θαῦμα τοῦ ἀρχιστρατήγου Μιχαὴλ. Priora verba Græca initium, posteriora titulum Sermonis exhibent. Titulus autem cum reliquis sic redditur Latine: Sisinnii archiepiscopi Constantinopolitani Sermo in miraculum principis cælestis militiæ Michaëlis, quod in Chonis gestum est. Non insinuat Allatius, ut dixi, utrius ex duobus Sisinniis sit Sermo. Ego nec primi nec secundi Sisinnii Constantinopolitani cum esse existimo, & rationes allegabo: sed alia quædam prius observanda.

[195] Superstitiosum aliquem Angelorum cultum in Phrygia, & apud Colossenses fuisse, colligitur ex Apostolo, [Viguit olim Colossis & in Phrygia cultus] Coloss. 2 ℣ 18 ita monente: Nemo vos seducat volens in humilitate & cultu Angelorum, quæ non vidit ambulans, frustra inflatus sensu carnis suæ, & non tenens caput, ex quo totum corpus, per nexus & conjunctiones subministratum & constructum, crescit in augmentum Dei. Locus hic ingenia multorum interpretum exercuit. At saltem consentiunt, improbari superstitiosum Angelorum cultum, quem nonnulli conabantur inducere. Placet mihi interpretatio Chrysostomi, in allegatum locum hæc observantis: Erant quidam, qui dicerent, non oportere nos per Christum adduci, sed per Angelos. Judæos fuisse, qui Angelos Christo præferebant, plerique existimant. Hinc illa verba, & non tenens caput, sive Christum. Hinc concilium Laodicenum, quod seculo IV habitum est apud Labbeum tom. 1 Col.ta habet can. 35: Quod non oportet Christianos, relicta Dei Ecclesia, abire, & Angelos nominare, vel congregationes facere, quod est prohibitum. Si quis ergo inventus fuerit huic occultæ idololatriæ vacare, sit anathema, quia reliquit Dominum nostrum Jesum Christum, & accessit ad idololatriam.

[196] [superstitiosus eorum, qui Angelos Christo præferebant,] Theodoretus in datum Apostoli locum scribit sequentia: Qui Legem defendebant, eos etiam ad Angelos colendos inducebant, dicentes Legem fuisse per eos datam. Mansit autem perdiu hoc vitium in Phrygia & Pisidia. Proinde synodus, quæ convenit apud Laodiceam Phrygiæ, lege prohibuit, ne precarentur Angelos. Et in hodiernum usque diem oratoria sancti Michaëlis apud illos illorumque finitimos videre est. Loquitur Theodoretus congruenter ad verba Apostoli, quæ explicat, & vitium, quod Apostolus reprehenderat, diu mansisse probat ex concilio Laodiceno, a quo idem fuerat condemnatum. Non tamen ait, istud vitium ad sua usque tempora continuatum; sed verbis mansit perdiu contrarium magis innuit: nam alias dixisset, huc usque mansit, aut quid simile.

[197] [deinde vero legitimus.] Quod vero addit, suo etiam tempore visa fuisse oratoria S. Michaëlis in illis partibus, non videtur improbare: sed illis verbis insinuare, legitimum S. Michaëlis cultum in illis partibus maxime viguisse, ubi olim superfluus fuerat & superstitiosus. Certe Theodoreti tempore & Constantinopoli & Romæ erant ecclesiæ S. Michaëli dicatæ, ut dicetur per decursum, idque ignorare non poterat vir summæ eruditionis, & consequenter non poterat improbare ejusdem oratoria, præsertim cum & de cultu Sanctorum præclare senserit, & Angelorum opera nos indigere agnoverit in Genesim Interrog. 4, & ibidem Interrog. 3 singulis hominibus Angelos custodes attribuat. Verum hæc paucis: nam locus non exigit, ut pluribus ostendam, de cultu Angelorum recte sensisse Theodoretum.

[198] [Acta forte sunt alterius cujuspiam Sisinnii.] Illud solum hic ago: non videtur saltem Theodoretus novisse famosum illud S. Michaëlis templum in Chonis, cum partibus illis assignet S. Michaëlis oratoria, sed nullum præ ceteris celebre & miraculis inclytum. Præterea, ut jam dixi, nomen in Chonis, sive civitatis Chonensis, videtur recentius, & certe ortum post seculum V, quo & Sisinnius Constantinopolitanus primus & Theodoretus floruerunt. Tertio in nullis monumentis seculi V, imo nec VI nec VII aut VIII ullam inveni mentionem de apparitione aut de templo S. Michaëlis in Chonis, ut illa omnia videantur recentiora. Quapropter non existimo, primi Sisinnii Constantinopolitani fœtum esse Sermonem illum, de quo agimus. Secundo Sisinnio eumdem nihilo magis tribuere ausim, cum videatur antiquior Metaphraste. Fortasse alius quispiam Sisinnius Sermonis istius est auctor; sed vix credam seculo VIII aut IX vetustiorem esse. Si consulamus indices conciliorum apud Labbeum, inveniemus seculo VII & VIII & IX plurimos Sisinnios, episcopos Orientales, fuisse in conciliis Constantinopolitanis illorum temporum & Nicæno II. Inter illos est alter Hieropolitanus, alter Laodicensis, qui Chonis vicini erant, uti & plures alii ibidem memorati. Quare magis credo, episcopum aliquem illarum partium Sermonis auctorem esse, quam Sisinnium Constantinopolitanum.

[199] Exstat & alia ejusdem Apparitionis relatio Ms., [Alia Acta Archippo adscripta,] quam ex codice Vaticano Græco 807 exscribendam curavimus, & nos ipsi anno 1753 cum codice contulimus. Illam commemorat laudatus Allatius pag. 94, dans hoc initium: Η ἀρχὴ τῶν ἰαμάτων καὶ δωρεῶν καὶ χαρισμάτων τῶν δοθέντων ἡμῖν ὑπὸ Θεοῦ. Titulum Latine tantum exhibet cum modica mutatione hoc modo: Archippi eremitæ ac paramonarii Narratio de miraculo S. Michaëlis archangeli in Urbe Chonis patrato. In codice relatio hæc posita est, non ad VI Septembris, quo festum illud a Græcis celebratur, sed ad VIII Novembris, quo præcipua S. Michaëlis festivitas apud eosdem peragitur. Titulus vero integer sic habet: Διήγησις καὶ ἀποκάλυψις τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Αρχίππου καὶ προσμοναρίου τοῦ πανσέπτου ναοῦ τοῦ ἀρχιστρατήγου Μιχαὴλ ἐν ταῖς Χώναις. Verbum de verbo reddam Latine: Narratio & revelatio sancti patris nostri Archippi, & prosmonarii (id est, æditui, opinor) venerabilis templi S. Michaëlis in Chonis. Titulus ille Archippum ipsum, qui variis vicibus in decursu relationis προσμονάριος vocatur, videtur facere illius Opusculi auctorem. Attamen tota relatio sic contexta est, ut scriptor Archippum miris extollat laudibus, & de eo semper loquatur tamquam de alia persona.

[200] Allatius pag. 113 quasi aliud ejusdem Archippi scriptum commemorat his verbis: [sed nomen auctoris videtur fictitium.] Τῶν θαυμάτων καὶ δωρεῶν καὶ χαρισμάτων τῶν δοθέντων. ἡμῖν ὑπὸ τοῦ Θεοῦ. Verum siquis hoc principium cum principio scripti jam dicti diligenter contulerit, videbit eadem esse verba, exceptis tribus vocibus, & pro ἡ ἀρχὴ τῶν ἰαμάτων substitutum esse τῶν θαυμάτων, reliqua consonare. Titulus quoque idem innuit scriptum. Hunc ita exprimit Allatius: Archippi prosmonarii περὶ τῆς ἀποκαλύψεως τοῦ ἀρχαγγέλου Μιχαὴλ. De revelatione archangeli Michaëlis. Paucioribus in hoc titulo dicitur, quod pluribus in priori, & voces Græco-barbaræ παραμονάριος & προσμονάριος idem quoque significant, deductæ a vocibus παραμονὴ & προσμονὴ. Vel illa ipsa vox προσμονάριος, quæ est in nostro Ms., videtur evincere, non esse scriptum illud priorum seculorum, cum vox illa omnino videatur recentioris ævi. Si vero Archippi esset scriptum, & fide dignum, referendum videretur ad tempora Gentilium in Minori Asia dominantium, sive ad seculum secundum aut tertium, aut saltem ad quartum. Quapropter nequeo Archippum illum, cui relatio facta dicitur, illius scripti auctorem facere. Hinc dubito, utrum Relatio illa sit vetustior, quam Sermo Sisinnio attributus, an recentior, & potius recentiorem credo, quam vetustiorem, cum aliquot locis augeat ea, quæ in utroque scripto videntur fabulosa.

[201] [Acta omnia multis laborant vitiis,] Quod modo spectat ad auctoritatem Actorum apparitionis, tam quæ nomine Sisinnii mox daturus sum, quam quibus Archippi nomen improbabiliter adjectum est, difficultates in iis reperio mihi prorsus insuperabiles. Idem dicendum de Actis Metaphrastæ Latine editis, imo & de compendio Actorum, quod habetur in Synaxario Constantinopolitano ad VI Septembris: nam hoc Actis fere est conforme, sed multo brevius. Primo enim principium miraculorum S. Michaëlis in loco, ubi celebre fuit S. Michaëlis templum, repetitur a temporibus Apostolorum Joannis & Philippi. At non invenio ullum ex vetustis scriptoribus, qui de illis meminit, nullum plane de iis documentum, quod seculo VIII vel IX antiquius credere possum. Secundo nec canon Laodicenus nec verba Theodoreti, quæ data sunt num. 195 & 196, recte consentiunt cum celebritate illius ecclesiæ, in qua illorum tempore & legitimus S. Michaëlis cultus viguisset secundum Acta, multisque inclaruisset miraculis. Tertio Archippus templi custos in Actis repræsentatur, ut vir vitæ severissimæ & sanctissimæ: nec tamen in ullis Græcorum Fastis invenio, Archippum illum umquam cultu ecclesiastico honoratum, aut alia occasione memoratum. Quarto molitiones Gentilium contra oratorium S. Michaëlis supra verisimilitudinem exaggeratæ sunt, quemadmodum & tota relatio ab initio usque ad finem. Mitto alia, ab ipsis lectoribus facile deprehendenda.

[202] [nec tamen tota historia videtur neganda.] Quid ergo faciendum? omniane ad fabulas amandanda, ipsaque etiam S. Michaëlis apparitio, quæ festo omnium Græcorum & Orientalium occasionem præbuit, rejicienda? Non existimo. Etenim novimus, fabulosas narrationes plerumque ex vero aliquo principio oriri; sed verum ita frequenter commentitiis narrationibus exaggerari, ut difficulter dici possit, quid veri contineant. Ita & hic factum credidero. Non negavero, exstitisse in Phrygia circa Colossas oratorium aliquod S. Michaëlis, cujus curam gesserit vir pius, qui & Archippus vocari potuit. Verum non facile credidero, illud referendum esse ad tempora Apostolorum aut S. Joannis: sed videtur multo esse posterius. Non est incredibile, istud oratorium aliquando ab exundatione fluminum in manifesto fuisse periculo una cum custode suo, & beneficio apparentis Archangeli contra impetum aquarum fuisse conservatum, aliisque S. Michaëlis miraculis inclaruisse. Si quid tale contigerit, ut verisimiliter ac probabiliter conjicere possumus, sive periculum fuerit ortum malitia aliquot hominum, sive etiam casu fortuito, facile intelligimus, nimia exaggerandi & fictitia adjuncta comminiscendi licentia paulatim oriri potuisse relationem, quam habemus. Hanc igitur subjiciam, prout huc missa est a Possino, additis tamen ad calcem annotatis, partim ad elucidanda aliqua, partim ad assignanda ea, quæ in aliis Actis notabiliter differunt.

§ XIV. Acta apparitionis in Chonis Sisinnio attributa cum interpretatione Possini & Annotatis nostris.

AUNCTORE SISINNIO

ΘΑυμάσια τὰ ἔργα σου κύριε, ὁ μεγαλοφωνότατος προφήτης Δαβὶδ καὶ θεοπάτωρ, μελωδῶν ἐκήρυξε. Καὶ πῶς γὰρ οὐ θαυμαστὰ καὶ ἐξαίσια, τά τε ἤδη καλῶς μεγαλουργηθέντα, καὶ ὡς οὐκ ἀν ἐφίκοιτο λόγος τῆς τούτων ἐκφράσεως; ἐπείπερ αὐτοῖς τὸ καλὰ εῖναι παρὰ τοῦ δημιουργοῦ λόγου ἀποκεκλήρωται. Καὶ ἃ νῦν δι᾽ ἁγίων ἀγγέλων ὅσαι ἡμέραι μεγαλοπρεπῶς τελεσιουργεῖται. Εἰ γὰρ θαυμάτων ὧν ἡττᾶται νοῦς ἅπας καὶ λόγος ἀνθρώπινος, πολλοὶ τὴν οἰκουμένην ἐπλήρωσαν, οἷς ἡ τοῦ ἁγίου πνεύματος διὰ τῶν φυλασσόντων ἀγγέλων ἐπεσκίασε δύναμις, ὅσων καὶ οἵων εἰκὸς αὐτῶν τοῖς ἀΰλοις μετεῖναι καὶ μάλιστα τῷ πάσης τῆς τῶν ἀγγέλων στρατιᾶς προεξάρχοντι; Καὶ εἰ τοὺς σῶμα περικειμένους τοσούτων καὶ οὕτως ὑπερφυῶν δωρεῶν καὶ χαρισμάτων ἠξίωσεν, ὧστε καὶ νεκροῖς τὸ ζῆν, καὶ τυφλοῖς τὸ ὁρᾶν, καὶ χωλοῖς εὐδρομίαν, καὶ δαιμονῶσι τὸ μηκέτι διοχλεῖσθαι, χαρίζεσθαι· καὶ ταῦτα δύνασθαι κατορθοῦν τῷ ἐκείνου ὀνόματι, ὅσης χρὴ λογίζεσθαι τῆς δυνάμεως τοὺς ἀσωμάτους λειτουργοὺς τῆς ἄνω λαμπρότητος, τοὺς δι᾽ ὧν κἀκείνοις τοῖς ἐν σώμασι, γεγόνασιν αἱ τῶν Θαυμάτων ἐνέργειαι;

[2] Καὶ γὰρ τοῖς ὑπὲρ ἀνθρωπίνην κατάληψιν σημείοις καὶ τέρασιν, ὁμοῦ τε τὸ τῆς ἰσχύος αὐτῶν παραδεικνῦσι μέγεθος καὶ ὅτι δεύτερα φῶτα αὐτοῦ μεθέξει τοῦ πρώτου φωτὸς, χρηματίζουσι. Τοιγαροῦν, μηδεὶς τῶν ἐνταῦθα συνειλεγμένων τοῖς βιωτικοῖς καὶ οἷς ἥκιστα χρὴ, τὸν νοῦν ἐχέτω περιελκόμενον μηδ᾽ ἐπὶ τὰ ἔξω διαχεόμενον, ἀλλὰ πάντων ἀπηλλαγμένον, καὶ πάσης ὑλικῆς φροντίδος σχολάζοντα τοῦτον δεικνύτω, καὶ παρ᾽ ἑαυτῷ συναγέτω, ἵν᾽ εὐθέως τῶν λεγομένων μεταλαμβάνοιτο. Προθεῖναι γὰρ ὑμῖν ἐπειγόμεθα, τὰ δι᾽ ὧν ἡ τοῦ μεγάλου ἀρχιστρατήγου Μιχαὴλ ἅπασιν ἐκηρύχθη χάρις καὶ δύναμις, καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν μεγαλουργήματα· ὃς ἐν τούτῳ διαφερόντως γνωρίζεται καὶ θαυμάζεται, τῷ τὰ κρείττω λόγου καὶ ἀκοῆς, τοῦτο μὲν δι᾽ ἑαυτοῦ, τοῦτο δὲ καὶ διὰ τῶν αὐτοῦ θεραπόντων, παραδύξως ἐπιτελεῖν.

[3] Ἀλλ᾽ ἀρκτέον ὅθεν ἡ τοῦ κηρύγματος χάρις διὰ τῶν ἀποστόλων Φιλίππου καὶ Ἰωάννου, τοῖς πᾶσιν ἔθνεσι διεδόθη. Καὶ γὰρ ἐκεῖθεν ἡ τῶν θαυμάτων ἀρχὴ πρόεισιν· ἐπεὶ καὶ τῆς ἐκείνων θαυματουργίας φύλαξ ὁ μέγας τοῦ Θεοῦ γέγονεν ἀρχιστράτηγος. Τῶν τοῦ λόγου κηρύκων ἄλλων ἀλλαχοῦ τῆς οἰκουμένης περιθεόντων καὶ τὰς πόλεις καὶ κώμας περιἳόντων καὶ τὸ εὐαγγέλιον κηρυττόντων, ὁ τῆς βροντῆς υἱὸς περὶ τὸ κήρυγμα τὸν αὐτὸν ἐκείνοις ἀγῶνα ποιούμενος, ὡς τῶν ἴσων ἠξιωμένος, μᾶλλον δὲ καὶ μειζόνων ὅσω καὶ πλειόνως ἠγαπήθη τε καί ἠγάπησεν, ὡς καὶ παρὰ τῷ σωτηρίῳ σταυρῷ ἑστὼς, ἀκοῦσαι υἱὸς τῆς τοῦ κυρίου μητέρος. οὗτος ἐν ἐφέσῳ γενόμενος, καὶ τὸ ἐν τάυτῃ τοῖς ἀνοήτοις τιμώμενον τῆς Ἀρτέμιδος καταστρεψάμενος ἄγαλμα, ἦκεν εἰς Ἱεράπολιν, συμπαρειληφὼς τὸν ἀπόστολον Φίλιππον, ὡς κἀνταῦθα τὸν τῆς πίστεως λόγον κηρύξαντες, καὶ τῆς τῶν δαιμόνων ἐξαπάτης τοὺς ἀνθρώπους ἐλευθερώσοντες.

[4] Οἱ γὰρ δαίμονες μυρίας μορφὰς τρεπόμενοι, καὶ πάντα φθόνῳ τῷ πρὸς ἡμᾶς μορφαζόμενοι, πολλάκις καὶ θηρίων ὁμοιότησιν εἰκαζόμενοι, καὶ τῆς ἑαυτῶν κακίας καὶ πονηρίας τούτοις ὀργάνοις χρώμενοι, δι᾽ αὐτῶν ἐγχέουσι τοῖς ἀφυλάκτοις τῶν ἀνθρώπων τὸν τῆς ἀπωλείας ἴον. Καὶ γὰρ δὴ καὶ τότε στήλην ἐχίδνης διὰ τῆς τῶν ἑλλήνων ἀνοίας στησάμενοι καὶ πρὸς αὐτὴν εἰσιόντες, οὕτως τοὺς ἕλληνας ὑπηγάγοντο, ὡς μίαν τῶν παρ᾽ αὐτοῖς σεβομένων καὶ τιμωμένων θεῶν καὶ τὴν ἔχιδναν ὑπειλῆφθαι φάσμασί τισι φοβεροῖς τοὺς ἀθλίους καταγοητεύοντες, καὶ παντοίως αὐτοὺς κατασοφιζόμενοι. πολλάκις δὲ Φιλίππου τοῦ ἀποστόλου τοὺς ἐν Ἱεραπόλει προσφοιτῶντας αὐτῷ, τὰ θεῖα διδάσκοντος, καὶ πείθοντος ἀφέντας τὸ ἐπὶ ματαίοις ὀνειροπολεῖν, εἰς ἐπίγνωσιν γενέσθαι Θεοῦ, ἐξελθεῖν αὐτὸν τῆς πόλεως, πρὶν κακῶς ἀπολέσθαι, διὰ τῆς ἐχίδνης φωνὴν ἀφιέντες, προυτρέποντο· ἀλλὰ τότε μὲν τῶν δαιμόνων τῇ τῶν ἀποστόλων προσευχῇ τῆς πόλεως ἀπελαθέντων, οἱ τῇ πλάνῇ δουλεύοντες πρός θεοσέβειαν μετετάξαντο.

[5] Ἑπεὶ δὲ τὸ τῆς πίστεως κήρυγμα θαυμάτων ἐπιδείξεσιν αὐξάνεσθαί τε ὁμοῦ καὶ βεβαιοῦσθαι, ἡ τῶν καιρῶν ἀπῄτει κατάστασις, εἰς τόπον ἀφικόμενοι Χαιρέτοπα προσαγορευόμενον οἱ τοῦ λόγου αὐτόπται, κᾀνταῦθα πνεύματι ἁγίῳ Θαυματουργοῦσιν, ἐπισκιαζούσης ἐκεῖσε καὶ θείας χάριτος πρότερον, ταῖς τοῦ μεγάλου ἀρχιστρατήγου Μιχαὴλ ἐντεύξεσι καὶ πρεσβείαις, οὐδὲν ἧττον τοῦ μωσαἳκοῦ θάυματος, μᾶλλον δὲ κρεῖττον καὶ ὑψηλότερον. ὁ μὲν γὰρ ἐν ἐρήμῳ πέτραν ἄνικμον πηγάζουσαν τοῖς Ἰσραηλίταις ὕδωρ ἀωέδειξε σπμάτων δίψαν ἰώμενον, οἱ δὲ πηγὴν ὕδατος, οὐ σώμασι μόνον, ἀλλὰ καὶ ψυχαῖς τὰς ἰάσεις βλυστάνοντος, δι᾽ εὐχῆς ἀπειργάσοντο, ἔνθα καὶ τέμενος τοῦ ἀρχαγγέλου ἵδρυτο. Ἕως μὲν οὖν οἱ ἀπόστολοι ἐπὶ γῆς ἔτι ὄντες, τάς τε πόλεις καὶ κώμας περιἳόντες τὰ τῆς εὐσεβείας δόγματα τοῖς ἔθνεσι παρετίθεντο, καὶ τῇ σαγήνῃ τῆς πίστεως πάντας ἐφείλκοντο, οὐδεμία τοῖς εἰδωλοθύταις κατὰ τῶν Χριστιανῶν ἐδίδοτο πάροδος, τὰς παρὰ τῶν ἀποστόλων ἐπιτελουμένας δυνάμεις τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ δεδιόσιν.

[6] Ἐπεὶ δὲ οὗτοι τῶν ὧδε ἀπάραντες, ἐν οὐρανοῖς κατεσκήνωσαν, αὖθις οἱ ἕλληνες τὸ τῆς δυσσεβείας ὑποτρέφοντες νόσημα ἐπετίθεντο, καὶ τοῖς προτέροις ἐπηγωνίζοντο καὶ κατὰ τῶν Χριστιανῶν ἐξεκαίοντο, καθορῶντες μάλιστα τοὺς τῷ ἁγίῳ ὕδατι, καὶ τῷ τοῦ ἀρχαγγέλου σεπτῷ σκηνώματι προσιόντας, τῶν νοσούντων ἀπαλλαττομένους, καὶ τῷ θείῳ προσερχομένους βαπτίσματι. Άνὴρ δέ τις ἐν Λαοδικείᾳ τηνικαῦτα ἦν προσανέχων εἰδώλοις καὶ τούτοις τὸ σέβας ἀποδιδοὺς· οὗτος πατὴρ μονογενοῦς ὑπῆρχε θυγατρὸς, ἀλάλου ἀπὸ κοιλίας μητρὸς. τοῦτον δὴ βουληθέντα σὺν ἑτέροις ὁμόφροσιν, ἔνθα τὸ ἅγιον ὕδωρ τὰς ἰάσεις ἐπήγαζεν, ἀφικέσθαι ἐπὶ τὸ καταχῶσαι, καὶ ἀφανισμῷ αὐτὸ παραδοῦναι, ἐπιστὰς κατ᾽ ὅναρ ὁ ἀρχιστράτηγος οὐκ ἐκώλυσεν, ἀλλ᾽ ἄπιθι, φησὶ, μετὰ τῆς παιδός σου, ὅπου τὸ ἅγιον ἅναδέδεικται ὕδωρ, καὶ εἴ γε πιστεύσεις, τῆς ἰάσεως ἡ παῖς ἐπιτεύξεται.

[7] Ὁ δὲ ἀφυπνιθεὶς εὐθέως μετὰ τῆς παιδὸς ᾔει πρὸς τὴν ἴασιν ἐπισπεύδων· καὶ τὸ ἁγίασμα κατιδὼν, τοὺς θεραπευομένους ᾔρετο· τίνος ἐπικλήσει τοῖς σώμασιν ὑμῶν τοῦτο ἐνίετε; τῶν δὲ ἐπ᾽ ὀνόματι τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος, εἰρηκότων, πρεσβεύοντος μεγάλου Μιχαὴλ γνησίου καὶ παναληθεστάτου θεράποντος τῆς αὐτῆς ἁγίας καὶ ὁμοουσίου καὶ τρισυποστάτου θεότητος· διάρας οὗτος πρὸς οὔρανον τὰς χεῖρας, προσηύξατο, λέγων· Κύριε ὁ Θεὸς τῶν δυνάμεων, πατὲρ παντοκράτορ υἱὲ μονογενὲς, καὶ τὸ πανάγιον πνεῦμα, ἡ τρισυπότατος κὰὶ ὁμοούσιος θεότης, καὶ βασιλεία καὶ δύναμις, ταῖς τοῦ μεγάλου ἀρχιστρατήγου Μιχαὴλ πρὸς σὲ ἀκαταπαύστοις ἐντεύξεσι, βοήθει μοι τῷ εἰλικρινῶς σοι πιστεύσαντι, καὶ παράσχου τῇ παιδίσκῃ σου ταύτῃ τὴν ἴασιν. καὶ ἀρυσάμενος τοῦ ἁγίου ἐκείνου ὕδατος ἐπήντλει σὺν τῇ ὄψει καὶ ὅλῳ τῷ σώματι τῆς παιδός. ἡ δὲ παραχρῆμα δεξαμένη τὴν ἴασιν, χεῖρας τῳ στήθει ἐπιθεῖσα, μέγα ἐβόησε· δόξα τῷ ἐν πατρὶ καὶ υἱῷ καὶ ἁγίῳ πνεύματι, προσκυνουμένῳ Θεῷ ἡμῶν· μεγάλη τῷ ὄντι ἡ ἐκ Θεοῦ σοι δοθεῖσα δύναμις, Μιχαὴλ ἀρχιστράτηγε. Βαπτισθεὶς οὖν αὐτίκα οὗτός τε καὶ ἡ παῖς καὶ οἱ περὶ αὐτὸν ἅπαντες, τὸ ἐπ᾽ ὀνόματι τοῦ ἀρχιστρατήγου Μιχαὴλ αὐτόθι εὐκτήριον περικαλλὲς ἀπειργάσατο. Καὶ οὕτω σὺν θυγατρὶ τὸν Θεὸν εὐλογῶν ἐπὶ τῇ παραδόξῳ ταύτῃ θαυματουργίᾳ ἐπορεύετο ἀγαλλιώμενος· οἱ οὖν ἕλληνες διεπρίοντο, καὶ πρὸς ὀργὴν ἐκμανῶς ἠρεθίζοντο, τὴν ἀπὸ τοῦ ἁγιάσματος ἀρυομένην ἀλεξίκακον δύναμιν, καὶ τὴν τοῦ ἀρχαγγελικοῦ τεμένους μεγαλοπρέπειαν μὴ στέγοντες καθορᾷν.

[8] Χρόνων τοίνυν ἐνενήκοντα σχεδὸν παρωχηκότων, ἀφ᾽ οὗπερ ὁ Θεῖος οἶκος ἐκεῖνος εἰς κάλλος ἐπῳκοδόμητο, θεοσεβὲς παιδίον, ᾧ πόλις ἦν ἱεράπολις, δέκατον ἔτος ἄγον τῆς αὐτοῦ ἡλικίας, πρὸς τὸ ἱερὸν ἐκεῖνο ἀφίκετο τέμενος. Άρχιππος ὄνομα τούτῳ ὃς τῷ θησιαστιριῳ ἀδιαλείπτως προσήδρευεν. οὗτος ἐπειδὰν πρὸς μέτρον ἧκε τῆς τελειότητος, τοσοῦτον τῆς ἀσκήσεως εἴχετο, ὥστε ἄρτου, ἢ οἴνου, ἢ τῶν ἄλλων ἐδωδίμων ἔκ τοτε μὴ μεταλαβεῖν. Καὶ οὕτω διήνεγκεν ἐπὶ χρόνοις ἐκήκοντα· καὶ τροφῇ μὲν ἐχρῆτο βοτάναις ἀγρίαις, ἃς αὐτὸς ἑψῶν, ἤσθιεν ἁλῶν ἄνευ, ἅπαξ τῆς ἑβδομάδος· ποτῷ δὲ ὕδατος οὐγγίαις τρισὶν, εἰς ἀνάκτησιν τοῦ κατεσκληκότος τῇ ἄγαν ἀσιτίᾳ καὶ κατειργασμένου σώματος. ἀρετῆς γὰρ εἶναι κρηπίδα τὴν ἐγκράτειαν ἐλογίζετο· ἦν δὲ καὶ τὸ ἔνδυμα αὐτοῦ σάκκος τρίχινος, ὅνπερ ἀμπεχόμενος οὐκ ἀπετίθετο, μέχρις οὗ περὶ τὸ σῶμα αὐτοῦ δειῤῥύη· ἡ δὲ τούτου εὐνὴ λίθοις ὀξέσι, ὑπέστρωτο, ἐφ᾽ ὧν ἐρικνωμένον ῥάκκος ἐτέτατο, χάριν τοῦ μὴ τούτους ὁρᾶσθαι. τῇ δὲ κεφαλῇ σάκκος ἀκανθῶν πλήρης ὑπέκειτο, ἐν οἷς ὁ ὅσιος πῶς εἴπω ἐπλήττετο μᾶλλον ἢ ἀνεπαύετο; Καὶ οὕτω τὸν τῆς ἀγρυπνίας πικρότατον καὶ δυσφορώτατον ὕπνον ἐξετέλει, καιρὸν ἀνέσεως μηδόλως ἑαυτῷ παρεχόμενος· ἀλλὰ τὸ μὲν σῶμα μετὰ τὸν θεῖον ἀπόστολον ὑπωπιάζων, τὴν δὲ ψυχὴν ἄσπιλον καὶ ἀνωτέραν τῶν τοῦ πολεμίου θηράτρων διατηρῶν ὅτι μάλιστα. Τὴν γὰρ στενὴν καὶ τεθλιμμένην τρίβον βαδίζειν ἑλόμενος, μὴ Χαρείην, ἔλεγεν, ἐπὶ γῆς, κύριε, μὴ τὰ τοῦ κόσμου τούτου τερπνὰ ἐπ᾽ ἐμὲ ἔλθοιεν· μὴ μετεωρεσθεῖεν οἱ ὀφθαλμοί μου τῇ ματαιότητι τοῦ αἰῶνος τούτου, ἀλλὰ δακρύων μᾶλλον πνεευματικῶν ἐμπλησθεῖεν καὶ ἡ καρδία μου εἰς ἐπίγνωσιν τῶν σῶν ἐντολῶν φωτισθείη.

[9] Τί γάρ μοι τοῦτο τὸ σῶμα ἢ βόρβορος πάντως δυσωδίας ἀνάπλεως, εἰς διαφθορὰν καταβαῖνον; καὶ κόσμος μὲν ὁ τούτου ἀκοσμία ψυχῆς· περιστολὴ δὲ ταύτης κοσμία, πίστις ἀδίστακτος πρὸς Θεὸν, καὶ ἀκηλίδωτος βίος, σαρκὸς ὑπεροψία καὶ νῆψις διηνεκὴς, χαμευνία, προσευχὴ, ἐλεειμοσύνη, δάκρυα συνεχῆ, καὶ τὸ πάντα ποιεῖν εἰς δόξαν τοῦ πεποιηκότος Θεοῦ ἡμῶν· τότε γὰρ οὐ μὴ αἰσχυνθῶ, καὶ ὁ προφὴτης ἔφησεν, ἐν τῷ με ἐπιβλέπειν ἐπὶ πάσας τὰς ἐντολάς σου. Τούτοις ὑπερήδεται ψυχὴ, τούτοις ἐγκαλλωπίζεται, ὥσπερ τοῖς ἐναντίοις τὸ σῶμα, γαστριμαργίαις, ἀκολασίαις, πονηρίαις, ἐπιθυμίαις ἀτόποις, καὶ πᾶσιν οἷς τὸ κρεῖττον αἰχμαλωτίζεται. Τοῦτον ἑαυτὸν τοῖς λογισμοῖς ἀεὶ κατεπᾴδων, προσηύχετο λέγων. Βοήθησόν μοι, κύριε ὁ Θεός μου, καὶ σῶσόν με; καὶ τὴν καρδίαν μου σύντριψον, καὶ ταπείνωσον· ὅπως ἂν μὴ ἐξουδενωθῶ παρά σου. τὸ πρωῒ γὰρ ὡσεὶ χλόη ἤνθησα, καὶ ἑσπέρας ἀποπίπτων παρέρχομαι. Καὶ ὁ μὲν ταῦτα μελετῶν νυκτὸς καὶ ἡμέρας, καὶ βίον ἰσάγγελον ἐν σαρκὶ μετερχόμενος, τὸν τὴν ὑπομονὴν αὐτῷ παρεχόμενον ἐδόξαζε κύριον.

[10] Οἱ δὲ τῆς ἀληθείας ἐχθροὶ βαλλόμενοι τοῖς τοῦ φθόνου τοξεύμασιν, οὐχ οἷοί τε ἧσαν σφαδάζοντα τὸν φυμὸν παρ᾽ ἑαυτοῖς κατασχεῖν· ἀλλ᾽ ἐντόπως παρεσκευάζοντο τόν τε δοῦλον τοῦ Θεοῦ διασπᾶσαι, καὶ τὸ ἅγιον τέμενος σὺν ἁγιάσματι καταστρέψαι, νόμου γὰρ θείου τὸ φαῦλον ἀνήκοον. δι᾽ ὃ καὶ παρανομεῖ· ὁ μὲν γὰρ καὶ τοὺς ἐχθροὺς ἐντέλλεται ἀγαπᾶν· οἱ δὲ κακὰ τῷ μηδὲν ὅλως ἠδικηκότι ἐτέκταινον, ὥστε καὶ πολλάκις εἰσιόντες, οἱ μὲν μάστιξιν αὐτὸν ἀνηλεῶς κατῃκίζοντο, οἱ δὲ τῶν τριχῶν ἐπειλημμένοι τῆς κεφαλῆς ἔσυρον, ἅλλοι τὸν πώγωνα ἔτιλλον. Ὁ δὲ ὅσιος κατὰ θεῖον ἀπόστολον χαίρων ἐν τοῖς παθήμασι, τὸ προφητικὸν ἐπλήρου ῥητὸν, καὶ τὸ τοῦ σωτηρίου πάθους ἐμιμεῖτο ἑκούσιον, ὅπερ δι᾽ ἡμὰς ὑπέστη Θεὸς, ἱν᾽ ἡμῖν χαρίσηται τὴν ἀπάθειαν, οὐκ ἐρίζων οὐδὲ κραυγάζων, οὐδὲ ἐν πλατείαις φωνὴν προἳέμενος. Τῷ δεσπότῃ γὰρ κατὰ τὸ δυνατὸν ἐξωμοίωτο, καὶ μέγα τι χρῆμα ἡγεῖτο ἀρετῆς τὴν πραότητα, ἣν ὁ καθ᾽ ἡμᾶς γενόμενος ἄνθρωπος καὶ τῆς οἰκείας θεότητος μὴ ἐκστὰς, τύπους ἡμῖν διδοὺς καθυπέδειξεν ὑπὸ τῶν ἀγνωμώνων βαλλόμενος καὶ παιζόμενος.

[11] Τινὲς δὲ αὐτῶν ἐπέτρεχον μὲν, ὡς τὴν τοῦ ἁγιάσματος πηγὴν καταφράζοντες· Θεώμενοι δὲ φλόγα πυρὸς ἐκεῖθεν ἐξιοῦσαν, καὶ κατὰ πρόσωπον αὐτοῖς ὑπαντῶσαν, ἔκφρονες καὶ περιδεεῖς ὑπενόστουν. Τούτων οὕτω μανιωδῶς καὶ δυσμενῶς ἐχόντων, ὁ ὅσιος καίπερ ἀφορήτοις ἀεὶ προσπαλαίων κακοῖς, οὐδὲν ἧττον ὅμως ἀκλινὴς ἔμενε, τὸ τῆς ψυχῆς ὄμμα πρὸς Θεὸν ἀνατείνων, καὶ ὅλος τῆς εἰς αὐτὸν ἐλπίδος γινόμενος· ψυκὴ γὰρ ἀρεταῖς παντοίαις κεκαθαρμένη, καὶ Θεῷ προσῳκοιωμένη, ἀνένδοτος ταῖς τῶν πειρασμῶν καταιγίσι πέφυκε διαμένειν· ὁ δὴ τοὺς εἰδωλοθύτας διαφερόντως ὑπέκνιζεν· ὡς γὰρ τοῦ φωτὸς τὸ ἀνακλώμενον ἐνοχλεῖ τὰς ἀσθενεῖς ὁράσεις· οὕτω τὸ πρὸς τὰ δεινὰ τοῦ ὁσίου εὐσταθὲς καὶ γενναῖον παράστημα, οὐ μικρῶς παρελύπει τοὺς τὴν κακίαν ὑποικουροῦσαν ταῖς ψυχαῖς κεκτημένους· ὁρῶντες οὖν αὐτὸν οὕτως ἔχοντα καρτερῶς καὶ διαφυλαττόμενον ἀσινῆ, καὶ ἅμα τὴν οὐκ εἰς μακρὰν ἐσομένην τῶν Θεῶν αὐτῶν ἐξουδένωσιν λογιζόμενοι, ἐπικεχειρήκασι μὲν, ὤ τῆς ἐκείνων τόλμης, τὸ ἐπ᾽ ἐκείνου τοῦ χώρου κατερχόμενον ποτάμιον ὕδωρ, ὅ δὴ χρύσης κατονομάζεται, καὶ τῷ θυσιαστηρίῳ ἀεὶ παραῤῥέον, ἐνῶσαι τῷ ἁγιάσματι, καὶ τοῦτο κατεπικλῦσαι.

[12] Ὡς δ᾽ ἀνήνυτον τὸ ἐγχείρημα καὶ οὐδὲν ἦν αὐτοῖς πλέον, ἡνίκα γὰρ ἐπειρῶντο τοῦτο ποεῖν, θείᾳ τινὶ δυνάμει τὸ ὕδωρ εἴργετο τοῦ προσώπου καὶ τῆς φορᾶς ἀνεκόπτετο, διχῆ τε διαιρούμενον ἐν δεξιᾷ τοῦ θυσιαστηρίου διήει, μὴ δ᾽ ὁτιοῦν λυμαινόμενον, διηποροῦντο ὅτι καὶ δράσαιεν. Ἀλλ᾽ ὁ τῶν ζιζανίων σπορεὺς οὐκ ἐνεδίδου ὑποσπορῶν αὐτοῖς καὶ ὑποτιθέμενος, ἅπερ ἦν εἰκὸς αὐτόν τε εἰσηγεῖσθαι, κἀκείνους ὑπηρετεῖν, τοὺς ἅπαξ ἁλόντας τοῖς αὐτοῦ δικτύοις καὶ μηχανήμασι. συμμορίαν γὰρ οἱ τῆς τῶν εἰδώλων θρησκείας ὡσεὶ πεντακισχιλίων ἀνδρῶν συναγηοχότες ἔν τε Λαοδικείᾳ γενόμενοι συμβούλιον ἐπ᾽ ὀλέθρῳ τῆς ἑαυτῶν κακοτέχνου ψυχῆς τίθενται· ὅπως τοὺς ἐξ ἑώας ἑτέρους δύο ποταμοὺς κατιόντας, καὶ οὐ πολὺ τοῦ εὐκτηρίου διέχοντας· ὧν τὸν μὲν Κοῦφον, τὸν δὲ Αυκόκαπρον προσηγόρευον, ἀλλήλοις τε κατὰ τὴν τοῦ ὅρους κορυφὴν συνεισβάλλοντας, καὶ μέχρι τῶν τῆς Λυκίας ὅρων διήκοντας, κατὰ τοῦ θείου τεμένους ἐκείνου καὶ ἁγιάσματος ἐπαφήσουσι, μὴ πολλοῦ πόνου δεήσειν αὐτοῖς λέγοντες εἰς τὴν τοῦ τόπου κατάκλυσιν, τῶν ποταμῶν ὑψόθεν κατερχομένων, καὶ κατὰ πρανοῦς φερομένων· οὐκ ἔσται γὰρ οὐδὲν τὸ τὴν φορὰν ἐφέξον αὐτῶν πρὸς τὸ μὴ πάντα ῥαδίως ἐπικλυσθῆναι τῷ ὕδατι. οὐδὲ γὰρ ἠνείχοντο τὴν ἑαυτῶν μὲν καθορᾷν ἤδη ἀσέβειαν ἀπεληλαμένην, θεοσέβειαν δὲ ταῖς τῶν ἀνθρώπων ψυχαῖς εἰσαγομένην καὶ τιμωμένην.

[13] Καὶ δὴ ἀπὸ τῆς ἀκρωρείας ἀρξάμενοι, ἕνθα οἱ ποταμοὶ συνέῤῥεον, βαθείαν διώρυγα πεποιήκασιν, ἵν᾽ ἐν ταύτῃ τὸ ὕδωρ καθελκύσωσι, καὶ οὕτω τὸ ἁγίασμα τοῦ Θεοῦ ἐπικλύσωσιν· ἀναστομωσάντων δὲ τὰς τῶν ὅρων διεξόδους, τὸ ὕδωρ ὅτι μάλιστα πλεῖστον συῤῥεῦσαν τὰς τῶν ὁρῶν πεπλήρωκε φάραγγας. ὁ δὲ ὅσιος ὁρῶν τὰς διὰ τῶν εἰδωλοθυτῶν μεμηχανημένας ἐπινοίας τοῦ διαβόλου, ἐπὶ γῆς ὡσεὶ νεκρὸς ἐῤῥιμμένος τὸν Θεὸν ἐξελιπάρει τοῦ τὸν ἅγίον τόπον ἐκεῖνον διαφυλαχθῆναι ἀλώβητον τῆς τῶν ὑδάτων ἐπικλύσεως· καὶ διῆγεν ἐπὶ πλείσταις ἡμέραις ἀπόσιτος ὢν καὶ μὴ ἀνιστάμενος. ἀλλ᾽ οἱονεὶ τῷ ἐδάφει κεκολλημένος ἐναποπνιγῆναι τῷ ὕδατι μᾶλλον ᾑρεῖτο, ἢ τοῦ, ἐν ᾧ κατέκειτο, τόπου μετακλιθῆναι, πιστεύων εἰς τὸν Θεὸν, τὸν ἀπὸ ὀλιγοψυχίας καὶ καταιγίδος τοὺς εἰς αὐτὸν ἠλπικότας ῥυόμενον· ἐπεὶ δὲ τοῖς ἀσεβέσι πάντα πρὸς τὸ δοκοῦν παρητοίμαστο, ἀλλήλοις παρεκελεύοντο, λέγοντες· ἀφέντες κατὰ τοῦ λεγομένου ἁγιάσματος τοὺς ποταμοὺς στῶμεν ὡς ἀποτάτω, καὶ τη ἐξ αὐτῶν τούτου παράληψιν θεασώμεθα.

[14] Τοῦτο οὖν ἐργασάμενοι, ἐξ αὐτῆς ᾤχοντο φεύγοντες τὸ μὴ τῷ ὕδατι ἐναποληφθῆαι. καὶ πόῤῥω ποι ἀφικόμενοι πρὸς μεσημβρίαν, ἑώρων ἀλλήλοις τὸ ὕδωρ ὑποδεικνύντες σὺν πολλῇ τῇ ῥύμῃ καὶ ἤχῳ καταφερόμενον· ὁ δὲ ὅσιος, ὢ τῆς ἀδιστάκτου πίστεως· πρὸς τὸν δυνάμενον σώζειν Θεὸν ὅλον ἑαυτὸν ἀναθέμενος, πρηνὴς εἰς τοὔδαφος κείμενος, καὶ δακρύων πηγὰς ἐκχέων, ἀνενδότως δὲ τὸν Θεὸν, ὥσπερ ἔφθην εἰπὼν, ἐπιβοώμενος, ἐξαποστεῖλαι Μιχαὴλ τὸν μέγαν αὐτοῦ ἀρχιστράτηγον· καὶ κύκλῳ τούτου παρεμβαλεῖν καὶ ῥύσασθαι· ὥσπέρ τινι κέντρῳ θείᾳ δυνάμει νυγεὶς, ἀθρόως ἐξαναστὰς ἤρξατο τὸ προφητικὸν ἐκεῖνον ᾄδειν μελώδημα. Ἐπῇραν οἱ ποταμοὶ, κύριε, ἐπῆραν οἱ ποταμοὶ φωνὰς αὐτῶν· ἀροῦσιν οἱ ποταμοὶ ἐπιτρίψεις αὐτῶν ἀπὸ φωνῶν ὑδάτων πολλῶν. τὰ μαρτύριά σου ἐπιστώθησαν σφόδρα. τῷ οἴκῳ σου πρέπει ἁγίασμα, κύριε, εἰς μακρότητα ἡμερῶν. ἐν ᾧ δὲ ταύτα οὗτος ἔψαλλεν, εὐθέως ἦχος βροντῆς ἐξαίσιος ἐπὶ τῇ τοῦ μεγάλου ἀρχιστρατήγου Μιχαὴλ γέγονε παρουσίᾳ. οἶδε γὰρ ἐντέλλεσθαι κύριος τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ, τοῦ διαφυλάττειν τὸν ἐν τῇ αὐτοῦ κατοικοῦντα βοηθείᾳ ἐν πάσαις ταῖς τούτου ὁδοῖς.

[15] Ἵν᾽ οὖν ὅ τε δίκαιος φυλαχθείη, καὶ ὁ τοῦ ἁγιάσματος τόπος τε καὶ ναὸς, καὶ οἱ διὰ κενῆς ἀνομήσαντες εἰς ἐπίγνωσιν θεῖαν μεταμειφθεῖεν, καὶ δοξασθείη Θεὸς, ὁ ποιῶν μεγάλα καὶ ἀνεξιχνίαστα θαύματα, ὤφθη, ὡσεὶ στύλος πυρὸς ἀπὸ γῆς εῖς οὐρανὸν διήκων, Μιχαὴλ ὁ ἀρχάγγελος, καὶ ἐπὶ τῆς πρὸς τᾦ θυσιαστηρίῳ ἐρηρεισμένης στερεᾶς πέτρας ἑστὼς, μεγάλῃ φωνῇ τὸν ὅσιον μετεκαλέσατο, γενοῦ, λέγων, πρός με Θεοῦ ἄνθρωπε. ὁ δὲ τὴν ἀπαστράπτουσαν αἴγλην τῆς ἀγγελικῆς δόξης μὴ στέγειν οἷός τε ὢν, εἰς ἀγωνίαν ὑπαχθείς τε καὶ φόβον, ἐπὶ γῆς ὡσεὶ νεκρὸς ἔπεσε. Καὶ ὁ ἀρχιστράτηγος αὖθις ἀναστῆναί τε καὶ τάχιστα πρὸς αὐτὸν ἀφικέσθαι προσέταξε. τοῦ δὲ σφόδρα περιδεῶς εἰρηκότος, κύριε, οὐκ εἰμὶ ἄξιος προσελθεῖν σοι, φρίττω γάρ σου τὴν θέαν, ἀνάστηθί, φησι, μηδὲν δεδιὼς· ἀναστὰς οὗν δέους ὁμοῦ καὶ θάμβους τὴν ψυχὴν πεπλησμένος, καὶ μικρόν τι προσελθὼν, ὑπότρομος ἔστη. Καὶ τῷ μὲν ἀπροσίτῳ μεγέθει τῆς δόξης αὐτοῦ οὐδ᾽ ἀτενίζειν ἐδύνατο, φωνῆς δέ μεγίστης ἤκουσεν οὑτωσὶ λεγούσης· ἐγώ εἰμι Μιχαὴλ ὁ ἀρχιστράτηγος τῆς δυνάμεως κυρίου. καὶ εἰ αὐτὸς δίκαιος ὢν τὴν ἐμὴν τοῦ δούλου καταπλήττῃ μορφὴν, πῶς ἄρα οἱ ἐν ἀδικίαις βιώσαντες ὑποστήσονται τὴν μεγάλην τοῦ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ δευτέραν ἐπιφάνειαν, ἡνίκα ἐμφανῶς ἥξει; στῆθι οὖν ἑδραῖος, μηδαμῶς δεδιττόμενος.

[16] Καὶ ἰδοὺ τὸ ὕδωρ, βαβαὶ τοῦ θαύματος· περιστρεφόμενόν τε καὶ ἐλισσόμενον ἤχῷ τε πολλῷ καὶ ῥαγδαίως φερόμενον, τῷ τόπῳ, οὗ εἰστήκει ὁ ἀρχιστράτηγος, προσεπέλασε μὲν, τῷ δὲ αὐτοῦ ῥήματι ἐπιτιμηθὲν, θᾶττον ἢ λόγος ἀνεχαιτίσθη. καὶ ἐπὶ πολὺ μετεωρισθὲν, τρόμῳ οἱονεί πως δεδιττόμενον, ὡς ἐφ᾽ ὕψους τινὸς ἀπηώρητο· εἰ γὰρ ὡσεὶ τεῖχος ἐπάγη πάλαι τὰ ὕδατα ῥάβδῳ πληγέντα Μωσέως, στρατὸν ἀπ᾽ Αἰγύπτου πρός τὴν γῆν τὴν ἐπαγγελίας μετάγοντος, πῶς οὐχὶ καὶ τοῦ ταξιάρχου Μιχαὴλ τῆς οὐρανίου ἁπάσης στρατιᾶς τῷ ῥήματι τῆς δυνάμεως; εἶτα φησὶν ὁ ἀρχάγγελος πρὸς τὸν ὅσιον· ὁρᾶς ὅση τίς ἐστιν ἡ δύναμις τοῦ Θεοῦ; ὁ δὲ φρίττων ὁμοῦ καὶ χαίρων, ὁρῶ, ἔφησε, κύριε.

[17] Καὶ τηνικαῦτα ὁ ἀρχιστράτηγος τὸ παράδοξον ἐκεῖνο καὶ λόγου κρεῖττον ἐνεδείξατο θαῦμα· ῥάβδου γὰρ πληγῇ καὶ μόνῳ προσφθέγματι τὴν τῶν ποταμίων ὑδάτων πλημμύραν κατὰ τῆς ἤδη ἀποῤῥαγείσης πέτρας, καὶ δίκην οὔσης χωνείας, προὐτρέψατο εἰς ἀεὶ μεταφέρεσθαι· αὐτίκα δὲ τῶν ὑδάτων ἐν τῇ πάλαι χωνείᾳ καταῤῥαγέντων, καὶ πάσης ἐντεῦθεν τῆς περιχώρου κατασεισθείσης, καὶ ὡς εἰκὸς, πάντων καταπλαγέντων ἐν αὐτῇ, ὁ ἀρχιστράτηγος σφραγίδα τῷ χάσματι ἐπιθεὶς, ἔφησεν· ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ ἡμῶν καὶ σωτῆρος, πᾶσα μαλακία ἐν τῷ τόπῳ τούτῳ συντριβήσονται, οἱ ὀχλούμενοι πνεύμασιν ἀκαθάρτοις ἰαθήσονται, καὶ πάντες οἱ πίστει ἀδιστάκτῳ καὶ εἰλικρινεῖ προσιόντες, καὶ τοῦδε τοῦ ἁγιάσματος ἀρυόμενοι εὐθέως θεραπευθήσονται. Καὶ ὁ μὲν ταῦτα εἰπών, ἐπὶ τὴν οὐράνιον ἄνεισι τρίβον.

[18] Ὁ δὲ ὅσιος ὁρῶν αὐτὸν ὡσεὶ φλέγον πῦρ εἰς οὐρανοὺς ἀναχθέντα, ἰλίγγου καὶ φρίκης πλησθεὶς, εἴσεισι ψάλλων πρὸς τοῦ Θείου τεμένους ἄδυτα· ἐξαπέστειλεν ὁ Θεὸς τὸν ἄγγελον αὐτοῦ, καὶ ἐῤῥύσατό με, καὶ ἔσωσε τῆς τῶν θηρευόντων παγίδος, καὶ τὸν ἅγιον αὐτοῦ οἶκον ἀλώβητον τῆς τῶν ὑδάτων ἐτήρησεν ὺποκλύσεως. οὕτως οὖν μελῳδήσας προσέμεινεν ἔκ τοτε τῷ θυσιαστηρίῳ, τῆς τε ἀσκήσεως, καὶ τῆς πρὸς Θεὸν αὐτὸν ἀναγούσης διηνεκοῦς προσευχῆς καὶ νήψεως ἀνδρικώτερον ἀντεχόμενος, μέχρις οὗ πρὸς ὃ ἐκ πλείονος εἶχεν ἐφετὸν, μετετάξατο. Ταῦτα τῆς τοῦ Χριστοῦ δυνάμεως τὰ τέρατα· ταῦτα τῆς παντοδυνάμου χειρὸς αὐτοῦ τὰ μεγαλουργήματα. Ταῦτα τοῦ ἀρχιστρατήγου Μιχθαὴλ τῆς θερμῆς προστασίας καὶ ἀντιλήψεως τὰ ἐκ Θεοῦ τούτῳ δοθέντα ἐξαίσια θαύματα. Τοιγαροῦν καὶ ἡμεῖς τὸν θαυμάσιον τοῦτον Ἄρχιππον μιμησώμεθα, τὸν ἄξιον ἑαυτὸν δι᾽ ἀρετῶν οἰκειότητα τῆς τοῦ μεγάλου ἀρχιστρατήγου Μιχαὴλ θέας ἀναδείξαντα, καὶ τοῦ κατὰ Θεὸν βίου τὴν ἀγωγὴν ἔργοις αὐτοῖς ἀσπασώμεθα. μηδενὶ τῶν ἐν τῷ βίῳ τερπνῶν περισπώμενοι, ἵνα τῷ μεγάλῳ τούτῳ ἀρχιστρατήγῳ συνόμιλοι, ὡς ὁ θαυμάσιος οὗτος, γενόμενοι, τὸν ἀκατάπαυστον ὕμνον τῷ παναιτίῳ Θεῷ προσάγωμεν.

[19] Ἀλλ᾽ ὦ τοῦ Θεοῦ Μιχαὴλ ἀρχιστράτηγε· ὀ μεγάλα καὶ ἐξαίσια ὑπερθαύμαστά τε καὶ παράδοξα τῇ ἐκ Θεοῦ σοι δοθείσῃ χάριτι καὶ δυνάμει ἐκτελῶν τεράστια, αὐτὸς ἄνωθεν καὶ ἡμᾶς ἐποπτεύων πᾶν εἴ τι καλὸν καὶ συμφέρον, ταῖς σαῖς πρὸς Θεὸν ἀπαύστοις δεήσεσι, καὶ πρεσβείαις ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν ὅσαι ἡμέραι πρυτάνευσον. Καὶ ἀνεπαίσχυντον τὴν ζωὴν ἡμῶν, καὶ ἀνώδυνον παρὰ Θεοῦ ἡμῖν αἴτησαι τοῖς ὑμνοπόλοις σου βραβευθῆναι. καὶ ὡς εἰρήνης ἄγγελος, καὶ πιστῶν ὁδηγὸς, σωμάτων τε καὶ ψυχῶν ἡμῶν φύλαξ, ὁπηνίκα τῶν ἐνταῦθα ἀπᾴρωμεν, μετὰ δόξης ἡμᾶς προσλαβεῖν, καὶ εἰ τὸ αἰτούμενον μέγα, ἐπίνευσον, ὡς ἄν καὶ αὐτόθεν ᾄδωμεν εὐχαριστήρια τῷ Θεῷ ἡμῶν ᾄσματα. ᾧ πρέπει πᾶσα δόξα, τιμὴ, καὶ προσκύνησις, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν

[Præfatio de potestate Angelorum] Mirabilia opera tua, Domine, prædicat in carminibus suis magniloquentissimus propheta & Dei pater David. Quomodo enim non mirabilia & stupenda quæque jam præclare ac plane magnifice perfecta sunt, ut ea nulla oratio possit enarrando consequi? Quippe quibus sua pulcritudo ab eorum artifice Dei Verbo propagata constat, quæque nunc per sanctos Angelos diebus singulis magnifice perficiuntur. Si enim miraculis cogitationem omnem & rationem humanam superantibus multi mundum impleverunt, quibus sancti Spiritus opera custodum Angelorum virtus obumbravit; quanta & qualia consentaneum est illis ipsis a materia segregatis licuisse mentibus, præsertim vero magno illi Angelorum exercitus Imperatori? Si, inquam, corpore implicitos tantis ac tanto intervallo naturam excedentibus donis & charismatis dignatus est, ut per illos & mortuis vita, & cæcis visus, & claudis rectus incessus; & agitatis a dæmone tranquillitas donaretur; & hæc possent una ejus nominis mentione perficere, quanta existimare oportet præditos esse potestate incorporeos ministros supernæ claritatis, quorum ope his, qui habent corpora, miraculorum efficientia communicatur?

[2] Signis etenim illis & prodigiis humana comprehensione majoribus simul suæ ipsorum potentiæ magnitudinem ostendunt, [in patrandis miraculis.] simul id agunt, ut secunda lumina a primo lumine participationem aliquam lucis hauriant. Quare nemo eorum, qui huc convenerunt sæcularibus iisque, quibus minime oportet, rebus mentem habeat distractam, neque in exteriora effusam; sed ab omnibus abjunctam & ab omni humili cura vacantem eam exhibeat, in seque colligat, quo statim percipiat, quæ dicentur. Proponere siquidem vobis volumus ea, per quæ magni cœli militum imperatoris Michaëlis gratia & virtus manifestata est, & magnalia Dei nostri, quem in eo præcipue cognoscimus & admiramur, quod tum per se tum per suos famulos ea mirabiliter efficit, quæ nec satis explicari sermone, nec auditu queant percipi a.

[3] Sed incipiendum est inde, unde prædicationis Euangelicæ gratia per apostolos Philippum & Joannem omnibus gentibus promulgata est. [Joannes & Philippus apostoli Hierapolim ingressi,] Inde quippe miraculorum procedit initium: quoniam illorum mirificæ potestatis custos & quasi administrator ille magnus Dei exercituum Imperator fuit. Divini verbi præconibus & Apostolis aliis alias orbis oras concursantibus perque urbes ac vicos Euangelium promulgantibus, filius tonitrui pari studio in prædicationem incumbens; quippe qui paribus cum ipsis donis dignatus esset, imo & majoribus, utpote qui & plus esset dilectus & plus dilexisset, adeo ut juxta salutiferam crucem astans se filium Matris Domini ab ipso audiret appellari. Hic Ephesi cum esset, & adoratum a dementibus in ea civitate Dianæ simulacrum evertisset, Hierapolim venit, assumpto secum apostolo Philippo b, ut illic quoque fidei verbum promulgarent, dæmonumque præstigiis homines liberarent.

[4] Dæmones quippe innumeras induentes formas, & præ invidia nostri generis nullam larvæ speciem, [dæmones per viperam loquentes compescunt,] qua sperent fallere, recusantes, sæpe etiam ferarum formas assimularunt propriæque improbitatis atque malitiæ talibus instrumentis usi, per ipsas incautis hominibus venenum suum pestiferum infuderunt. Nam & tunc cum signum viperæ ministra usi Gentilium dementia statuissent, in id ingredientes eo superstitionis miseros traxerunt, ut in numerum cultorum ab ipsis adoratorumque numinum etiam hanc viperam c reciperent, spectris scilicet terribilibus miseros decipientes, omnique ipsis illudentes artificio malitiæ. Sæpe vero Philippo apostolo eos, qui Hierapoli ad se ventitabant, de divinis rebus docente, & suadente, ut omissis stultarum superstitinum somniis, ad cognitionem accederent Dei; hortabantur eum, vocem per os viperæ mittentes, ut exiret e civitate, priusquam male periret. Sed tunc quidem dæmonibus per orationem Apostolorum Urbe ejectis; qui errori servierant, ad Dei religionem se transtulerunt.

[5] [& fontem scaturire faciunt miraculis insignem,] Quoniam vero fidei prædicationem miraculorum ostensionibus augeri simul ac confirmari, temporum eorum exigebat status, in locum proficiscentes chæretopa d nominatum oculati Verbi testes Apostoli, ibi, sancto Spiritu cooperante, mirabilia patrant, obumbrante jam antea locum illum divina gratia precibus & intercessionibus magni militiæ principis Michaëlis, haud infra mosaicum miraculum, imo illustrius & sublimius. Hic enim in deserto de rupe arida redundantem extudit aquæ copiam, siti corporum medentem. Illi vero fontem aquæ non corporibus solum, sed etiam mentibus, medicinam scaturientis, oratione repræsentarunt: quo loco templum Archangeli constructum erat e. Ac quamdiu quidem superstites Apostoli, urbes & vicos concursantes, religionis dogmata gentibus proponebant, & sagena fidei omnes trahebant, nullus se idololatris dabat aditus ad impetum in Christianos faciendum, virtutes nimirum Jesu Christi, quæ per Apostolos fiebant, metuentibus.

[6] [ubi puella, quæ muta erat nata,] Postea vero quam illi ex humanis migrantes in cœlestibus tabernacula fixerunt, rursus in eos Ethnici, diu dissimulatæ impietatis tum demum elati furiis, incurrebant, errorem veterem propugnantes, odioque incensi Christianorum simul & invidia: præsertim cum cernerent multitudinem ad sanctum fontem in venerandum Archangeli templum confluentem, cum morbis liberari, tum ad divinum baptismum accedere. Vir autem quidam ea tempestate Laodiceæ fuit idolis deditus, summosque iis honores adhibens. Hic pater erat unigenitæ filiæ, ex matris utero mutæ. Hunc cum aliis ejusdem sectæ eo proficisci parantem, ubi sacra aqua curationes profundebat, animo fontem obruendi penitusque obliterandi, superstans per somnium Archangelus non prohibuit: sed, Ito, dixit, cum puella tua, ubi sacer mirabiliter extitit fons; &, siquidem credideris, curationem puella consequetur.

[7] [loquelam obtinet, eiusque pater oratorium S. Michaëli exstruit.] Ille vero experrectus statim cum puella ibat ad curationem properans, sanctumque fontem intuens, eos, qui curabantur, interrogabat: Cujus invocatione vestris corporibus hanc aquam immittitis? Illis vero, In nomine Patris & Filii & Spiritus sancti, respondentibus: intercedente magno Michaële fideli & verissimo famulo ejusdem sanctæ, consubstantialis f, tres hypostases habentis Deitatis: attolens hic in cœlum manus orabat, dicens: Domine Deus virtutum, Pater omnipotens, Fili unigenite, & sancte Spiritus, in tribus Personis consubstantialis Deitas, & regnum & virtus magni militiæ principis Michaëlis, continuis apud te precibus auxiliare mihi, syncere tibi credenti, & præbe filiolæ huic tuæ curationem: haustamque sanctam illam aquam infudit, cum in faciem tum in universum corpus filiæ. Hæc vero repente curata, manus pectori imponens, alte exclamavit: Gloria Deo nostro, qui in Patre & Filio & sancto Spiritu adoratur. Magna profecto potestas tibi a Deo data, militiæ princeps Michaël. Baptizatus igitur statim ille, & filia, & qui circa ipsum omnes, perelegans illud oratorium in nomine militiæ principis Michaëlis illic ædificavit g: atque ita cum filia Deum benedicens super inopinato illo miraculo revertebatur exultans. Ethnici porro ringebantur, & in iram furiose concitabantur: medicam virtutem, quæ e sacro fonte hauriebatur, & Archangelici sacrarii magnificentiam non sustinentes videre.

[8] Annis autem elapsis fere nonaginta, ex quo divina illa domus in majorem elegantiam h constructa est, [Archippus vitæ austeritate] religioni deditus puerulus, cui patria erat Hierapolis, decimum ætatis annum agens, ad sacrum illud se contulit templum, Archippo nomen ipsi fuit: qui altari indesinenter assidebat. Hic ubi perfectæ ætatis mensuram attigit, tanto austerioris vitæ studio captus est, ut pane, vino, cæterisque consuetis cibis exinde non uteretur: sicque perduravit annis sexaginta i. Ac cibo quidem utebatur herbis agrestibus, quas ipse coquens sine sale comedebat semel in hebdomada: potu vero, aquæ unciis tribus ad reparationem fracti nimia inedia & confecti corpusculi. Virtutis enim esse fundamentum temperantiam reputabat. Erat vero ipsi vestis faccus cilicinus, quem postquam induerat, non deponebat, donec circa corpus difflueret. At ejus cubile lapidibus acutis sternebatur, quos super setis contextus extendebatur cento, ea dumtaxat gratia, ut ii hominum aspectibus subtraherentur. Jam capiti cervical saccus spinis fartus subjacebat, in quibus vir sanctus pungebatur dicam an requiescebat? hocque modo somno defungebatur multo acerbiori & intolerabiliori quam vigilia, remissionis spatium nullum sibi ipsi tribuens: sed corpus quidem, juxta divinum Apostolum, castigans, animam vero immaculatam, & superiorem hostilibus laqueis custodiens quam maxime. Arctam quippe & angustam ingredi cum elegisset semitam, Ne gaudeam, ajebat, super terram, Domine: neque mundi hujus oblectamenta ad me veniant: ne extollantur oculi mei vanitate sæculi hujus, sed lacrymis potius spiritualibus impleantur; & cor meum ad agnitionem tuorum mandatorum illuminetur.

[9] Quid enim mihi corpus istud nisi lutum omnino fœtore plenum, [& sanctitate insignis apud oratorium Michaëlis habitat,] in corruptionem vergens? ac hujus quidem ornatus, fœditas est animæ. Vestis vero animæ præclara certa in Deum fides, & immaculata vita, carnis contemptus, jejunium assiduum, humicubatio, oratio, eleemosyna, lacrimæ continuæ, & omnia facere in gloriam ejus, qui nos fecit, Dei. Tunc enim non confundar, ait quoque Propheta, cum perspexero in omnibus mandatis tuis. His supra modum delectatur anima, his ornatur; perinde ac contrariis corpus, crapulis, libidinibus, flagitiis, cupiditatibus absurdis, similibusque omnibus, quibus præstantior nostri pars inferiori subjugatur. Talem se ipsum tacitis cogitationibus assidue vovens, orabat in hunc modum. Adjuva me, domine Deus meus, & salva me; & cor meum contere, & humilia, ne in nihilum redigar apud te: mane enim sicut herba florui, & vespere decidens transeo. Et hic quidem hæc meditans nocte & die, & vitam angelicæ similem in carne agens, patientiam sibi præbentem glorificabat Deum.

[10] Hostes porro veritatis invidiæ telis vulnerati, jam continere non valebant effervescentem in se ipsis iram, [& multa ab impiis patitur,] sed opportunitate captata, comparabant se tum ad Dei servum discerpendum, tum ad sanctum templum cum mirifico fonte delendum. Impii quippe legem Dei non audiunt: quapropter & peccant. Hæc enim inimicos etiam jubet amare. Illi vero mala homini parabant, nihil umquam de ipsis omnino male merito: adeo ut sæpe irrumpentes quidam flagellis ipsum crudeliter conscinderent, quidam per crines arreptum a capite traherent, alii barbam vellerent. Sanctus vero juxta divinum Apostolum gaudens in passionibus, propheticum implebat dictum, & imitabatur libertatem, qua Christus ultro in salutarem nobis passionem se obtulit, quam propter nos Deus sustinuit, ut nobis impassibilitatem k gratificaretur, non contendens neque altercans, neque vocem in plateis mittens. Domino siquidem, quantum in ipso fuit, similem se præstabat, præcellentemque virtutem quandam secum statuebat esse mansuetudinem: cujus ille qui ad nostram similitudinem homo est factus: nec Divinitate tamen propria excidens, ideam nobis informavit, dum pulsaretur & illuderetur ab impiis.

[11] [qui fontem moliuntur miscere cum flumine.] Ac gentilium quidem aliqui manu facta concurrebant, velut sacrum fontem obturaturi, videntes autem flammam ignis illinc emicantem atque in faciem ipsis occurrentem, territi metuque amentes recedebant. Quibus tali furore sacrilegum odium expromentibus, Sanctus, quamquam intolerabilibus semper colluctans malis, nihilo minus tamen invictus perstitit; mentis oculum in Deum intendens, speque inde totus pendens. Anima siquidem virtutibus omnis generis purgata, Deoque conciliata, ac propius admota, valet & solet tentationum procellis immota obstare. Quod nimirum idololatras incredibiliter angebat. Ut enim lucis refracti radii percellunt infirmos oculos, sic status ille generosus & constans, quem vir sanctus adversis omnibus opponebat, haud mediocri dolore pungebat impiorum animas veneno malitiæ turgentes. Videntes igitur illum ita se fortiter gerentem Deique protectione damno immunem; simul intelligentes superstitionis interitum non longe abfore; conati sunt: o incredibilem audaciam! fluvium, qui illac transibat nomine Chrysen, juxta sacrum altare fluentem, cum fonte sancto confundere, sicque miraculum obruere.

[12] [Ubi prima molitio effectu caret, plures congregati] Ut autem successu cassa machinatio erat, nec procedebat inceptum (quippe cum maxime conabantur id facere, divina quadam vi aqua a fronte repellebatur ejusque impetus refringebatur, bifariamque se dividens a dextris altaris fluebat innoxie) quid consilii caperent non habebant. At seminator zizaniorum non cedebat victus, subspargens ipsorum mentibus atque subjiciens, quæ consentaneum erat & suggerere ipsum, & illos exequi, semel ejus retibus captos & machinis. Cohorte enim idololatræ quasi quinque millium l virorum collecta, Laodiceæ consilium in suam autorum perniciem profecturum inierunt. Ut nimirum ab orientali parte alios duos fluvios descendentes, neque longe ab oratorio distantes, quorum alterum Cuphum, alterum Lycocaprum m vocabant, inter se in montis cacumine miscentes, & ad terminos hinc Lyciæ perducentes, in divinum templum & sacrum fontem immitterent: haud magnæ sibi operæ rem fore dicentes eluvione locum delere, fluminibus ex alto per præceps eo ruentibus: non enim utique obstiturum quidquam adversus tantam vim, quominus facile omnia aquis obruerentur. Neque jam sustinebant ipsorum quidem suam videre superstitionem exulem n; religionem vero mentibus hominum admissam & in honore habitam.

[13] [per aquas duorum fluminum locum obruere conantur:] Igitur a jugo montis orsi, ubi fluvii confluebant, profundam fossam excavant; ut in eam aquam derivarent, Deique templum ita mergerent. Quod autem abrupta montium ac declivia studiose molibus occupassent, obturatis effugiis omnibus, ingenti copia confluens aqua voragines montium implevit. Sanctus porro videns diabolicas gentilium molitiones, abjectus humi tamquam mortuus, Deum obsecrabat, locum ut sanctum illum innoxium ab eluvione servari annueret. Sicque afflictus ad multas dies perduravit impastus, velut affixus solo, aquis potius inundantibus suffocari certus, quam ex eo, in quo consederat, loco cedere, credens in Deum, a pusillanimitate spiritus & tempestate sperantes in se liberantem. Postquam vero impiis omnia ad destinatum parata erant, hortabantur se invicem, dicentes; Immissis in fontem & locum, qui Sanctus dicitur, fluviis, abstemus longissime & ejus submersionem, ipsorum inundationem mox futuram spectemus.

[14] Perfectis igitur omnibus, ex eo loco recesserunt, ne præoccuparentur aqua caventes. [sed orante pro loci conservatione Archippo,] Longeque ad Meridiem progressi, spectabant alius alii demonstrantes aquam magno impetu & sonitu ruentem. Interea Sanctus, O fidem non vacillantem! ad salvare potentem Deum totum se ipsum conferens, pronus humi jacens, lacrymarumque vim fundens; atque, ut jam dixi, sine intermissione Deum alta voce rogans, mitteret Michaëlem magnum suum militiæ principem: castraque circum metaretur, & se protegeret. Tum repente velut divinitus œstro quodam percitus rapide exurgens cepit propheticum illud cantare carmen: Elevaverunt flumina, Domine, elevaverunt flumina voces suas: elevabunt flumina fluctus suos a vocibus aquarum multarum. Testimonia tua credibilia facta sunt nimis. Domum tuam decet sanctitudo, Domine, in longitudinem dierum. Dum autem hic talia psalleret, horribilis repente tonitrus fragor extitit testis præsentiæ magni militiæ principis Michaëlis. Novit enim mandare Dominus Angelis suis, ut custodiant eum, qui habitat in ejus adjutorio, in omnibus viis suis.

[15] Ut igitur & justus servaretur, & locus ac templum sacrum, [& apparente S. Michaële archangelo,] & qui supervacue peccaverant, ad cognitionem Dei converterentur, & glorificaretur Deus, faciens magna & investigabilia miracula, visus est, tamquam columna ignea pertingens a terra in cœlum, Michaël archangelus, ac rupi, cui altare innitebatur o, insistens, magna voce Sanctum ad se vocavit: Ades huc, inquiens, vir Dei. Ille vero fulgurantem splendorem Angelicæ gloriæ capere non valens, consternatusque ac perterritus in terram velut mortuus cecidit. At cælestis militiæ Princeps surgere ipsum ac quantocyus ad se venire præcepit. Qui cum in summa trepidatione respondisset: Domine, non sum dignus accedere ad te; horrore enim concutior ad aspectum tuum: Surge, respondit, nihil metuens. Cum surrexisset igitur timore mentem ac stupore plenus, ac paululum processisset, tremens stetit: & inaccessam quidem magnitudinem gloriæ ejus ne intueri quidem poterat: vocem autem audivit maximam sic dicentem: Ego sum Michaël imperator exercitus Domini: quod si tu, cum sis justus, ad meam servi consternaris speciem, quomodo qui in injustitiis vixerunt, sustinebunt magnam Dei & Salvatoris nostri Jesu Christi secundam apparitionem; quando manifeste veniet? Sta igitur immotus nequaquam metuens.

[16] Et ecce aqua, pro miraculum! sese devolvens vorticosis fluctibus, [aqua e montibus delata primum consistit, in altum assurgens,] sonituque ac collisione magna præcipitans, loco, cui Archangelus institerat, appropinquavit quidem: cæterum ejus verbo increpita, dicto citius reflexa est. Diuque suspensa tremore quodam veluti trepidans in altitudinem quandam elevata est. Si enim ad muri soliditatem concreverunt olim aquæ virga percussæ Moysis, exercitum ex Ægypto in terram promissionis traducentis, quidni factum idem fuerit verbo magni cœlestis omnis militiæ præfecti Michaëlis? Jam porro, ait Archangelus ad Sanctum: Vides, quanta sit virtus Dei? Ille autem tremens simul & gaudens, Video, ait, Domine.

[17] [deinde recedit ad petram, & sanandi virtutem accipit.] Et tunc supernæ militiæ Princeps inopinatum illud & sermone majus miraculum ostendit. Virgæ enim ictu p & uno vocis imperio redundantem fluviorum torrentium æstum ad petram jam ante perruptam ac fornacis in quandam speciem hiantem retro avertit, perenniter in contraria fluxurum. Statim porro ac ad eam, quæ jam olim ibi erat, fornacis speciem refractæ sunt aquæ, omnisque circa commota regio, omnesque, ut par erat, perculsi sunt incolæ, cœlestis militiæ Dux signaculum q crucis hiatui imponens, dixit: In nomine Jesu Christi veri Dei nostri & Salvatoris, omnis languor in loco isto conteretur, vexati a spiritibus immundis curabuntur, & omnes, qui fide non dubia ac syncera accesserint, ac ex hoc sacro fonte hauserint, repente sanitati restituentur. Quibus ille quidem dictis in cœlum redit.

[18] [Pius Archippi obitus+] Sanctus autem ipsum videns instar flammantis ignis in cœlos referri, vertigine & horrore plenus, subit psallens sacri templi adyta: Misit Deus Angelum suum & liberavit; & servavit me a laqueo venantium, sanctumque templum suum ab aquarum inundatione custodivit illæsum. Sic gratulatus, mansit ex tunc juxta altare, male habendo corpori, ad Deumque adducenti orationi assiduæ, ac jejunio generosius insistens, donec eo, quo tamdudum desiderio ferebatur, translatus tandem r est. Hæc sunt virtutis Christi prodigia. Hæc omnipotentis manus ejus excelsa opera. Hæc militiæ principis Michaëlis seduli patrocinii & benevoli auxilii divinitus ipsi data stupenda miracula. Nos vero admirabilem illum Archippum imitemur, qui virtutum usu dignum semetipsum magni militiæ principis Michaëlis visione reddidit. Vitæ vero, Deo gratæ disciplinam operibus ipsis amplectamur s, nullis hujus vitæ gaudiis nos sinentes abstrahi; ut magni hujus Archangeli colloquio dignati, quemadmodum Sancto illi contigit, æternas gratias omnium bonorum autori Deo referamus.

[19] [invocatio S. Michaëlis,] At o divinæ militiæ princeps Michaël! O magna & stupenda, admiratione & fide majora, per concessam tibi divinitus gratiam & virtutem efficiens prodigia! ipse nos e cœlo intuens, quidquid bonum & utile nobis videris, assiduis tuis ad Deum precibus & intercessionibus, animabus nostris in singulos dies impetra: vitaque opprobrio & dolore carens nobis tuis laudatoribus ut indulgeatur, apud Deum oratione confice. Atque ut pacis Angelus, & fidelium viæ dux, corporumque & animarum nostrarum custos, quandocumque hinc migrabimus, cum gloria nos suscipere, quamvis magnum sit, quod petimus, tamen annue: ut ob id ipsum gratulatoria Deo nostro cantica canamus: quem decet omnis gloria, honor & adoratio, nunc & semper & in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Hæc Præfatio non est in Actis Archippo tributis, nec in Latine editis. In his tamen habetur alia perbrevis, quæ apud Surium videri potest.

b Consonant Acta in referendo ad tempora Philippi & Joannis miraculorum S. Michaëlis initium. Verumtamen, ut ante monui, legitimus S. Michaëlis cultus ibidem multo recentior videtur. S. Philippum Hierapoli prædicasse, etiam habent ejus Acta, ad 1 Maii data, aliaque monumenta vetusta. S. Joannem in Asia prædicasse similiter constat; an vero cum Philippo fuerit Hierapoli, aut umquam in prædicatione fuerint conjuncti, necdum inveni. Quid vero fecerit S. Joannes contra sacrilegum cultum Dianæ, qui multum vigebat Ephesi, ubi diu habitavit, examinari poterit ad 27 Decembris.

c Viperam Hierapoli, quæ civitas erat Phrygiæ Pacatianæ, cultam fuisse a Gentilibus, & orationibus S. Philippi occisam, habent qualiacumque S. Philippi Acta, ad 1 Maii data. Apud Surium etiam dicitur occisa. In his vero & aliis Græcis Actis mors viperæ non asseritur, saltem clare, sed dæmones dicuntur urbe ejecti.

d Locus etiam Χαιρέτοπα scribitur in Synaxario Sirmondi & in Actis Archippi, imo & in Græcis, quæ Latine data sunt a Surio, ut perspicio ex alia versione eorumdem Actorum, memorata num. 192. Surius tamen habet Cheretopa. In solo Synaxario locus videtur poni in civitate Colossensi, & solus Joannes ad illum locum profectus dicitur, ut etiam est apud Surium, ubi martyrium Philippi præmittitur, & in Actis Archippi, omisso tamen Philippi martyrio. Verba Synaxarii huc transfero: ἐπεδήμησεν Ιωάννης ὁ θεολόγος καὶ εὐανγελιστὴς καὶ εἰς Κολασσὰς εἰς τόπον οὕτω καλούμενον Χαιρέτοπα &c. Profectus est Joannes theologus & euangelista etiam Colossas in locum Chæretopa nominatum &c. Sic ibidem, & apud Surium, facta in illo loco attribuuntur soli Joanni: sed apud personatum Archippum deinde rursum ab Apostolis acta dicuntur.

e Vox ἵδρυτο, quam Possinus vertit contructum erat, potest etiam verti construebatur. In aliis omnibus Actis laudatis non dicitur jam tum exstructum fuisse templum, sed exstructio postea refertur.

f Voces consubstantialis & tres hypostases, sive ὁμοούσιος & τρισυπόστατος non sunt temporum Apostolicorum, nec trium primorum seculorum, sed inventæ hæresis Arianæ causa.

g Si verum est miraculum modo relatum, eaque de causa oratorium S. Michaëlis exstructum, res illa potius contigerit seculo V aut VI circiter, quam secundo, ad quod referendum esset ex ordine relationis. In reliquis Actis constructio templi hoc tantum loco refertur, illudque in Actis Archippi vocatur oratorium parvum, apud Surium vero & in Synaxario dicitur templum magnificum. Verisimile est, initio modicum fuisse oratorium, & postmodum extructum fuisse templum magis amplum, sed omnia multo serius peracta.

h Existimo, illud εἰς κάλλος recte exponi posse pulchre, ut sensus tantum sit, ex quo divina illa domus pulchre constructa erat; acsi Laodicenus ille oratorium primus exstruxisset, ut in aliis Actis legitur. Magis tamen credo cum Possino, Sisinnium nostrum voluisse, minus aliquod S. Michaëlis oratorium ibi antea fuisse, cum num. 6 dixerit, fideles accurrisse ad sacrum fontem, & addiderit, καὶ τῷ τοῦ αρχαγγέλου σεπτῷ σκηνώματι & ad Archangeli venerandum tabernaculum. Si enim auctor per tabernaculum voluerit templum, ut vertit Possinus, aut saltem oratorium designare, credidit oratorium exstitisse ante sanationem filiæ mutæ, atque hoc verisimillimum fiet, modo omnia referantur ad tempora posteriora.

i Consentiunt reliqua Acta de ætate & gestis Archippi hic relatis, sed Synaxarium ætatem decem annorum, qua ibi cœpisset habitare omittit, virtutes vero breviter compendio insinuat, & septuaginta annos ejusdem apud oratorium habitationi attribuit. Verum, cum Archippus ille nullibi in Fastis Græcorum, ut honoratus cultu ecclesiastico, compareat, suspecta saltem sunt, quæ de ejus ætate, modo vivendi, & virtutibus, referuntur a scriptoribus, qui aut multa commenti sunt, aut omnia saltem supra verum exaggerarunt.

k Intellige excellens pravarum affectionum per Dei gratiam dominium, non omnimodam impassibilitatem aut ἀπάθειαν, ad quam humana fragilitas non pertingit.

l Quemadmodum vexationes Archippi, relatæ num. 10, aut commontitiæ videntur, aut saltem supra veritatem amplificatæ, sic & sequentes Gentilium conatus ad obturandum fontem, & ad Chrysen fluvium cum aqua salutifera miscendum, parum habent probabilitatis. At asserta hic quinque millium virorum collectio contra unum hominem, & ad evertendum oratorium, omnem superat fidem. Nam si publico magistratuum consilio ista fiebant, ut insinuant Acta Archippi, poterant minori difficultate locum ipsum adire, Archippum occidere, & oratorium cum fonte destruere. Si vero privatorum seditionem quis maluerit credere, tot hominum seditiosorum audacia minori compendio omnia peragere tentasset.

m Fluvii Lycus & Caper noti sunt circa Colossas & Laodiceam, & ambo in Meandrum decurrunt, ut & Lycocaper ex eorum concursu nomen habere potuerit. Cuphus, uti & Chryse, num. XI nominatus, quos apud geographos non invenio, possunt esse amnes ignobiles, quales ubique fere reperiuntur complures. Facile credi potest, ut jam dixi, exundatione dictorum fluminum, aut unius ex illis, in præsenti periculo fuisse oratorium S. Michaëlis, & deinde hominum malitiæ attributum fuisse, quod sola aquarum violentia factum erat. Tamen paucorum hominum malitia clanculum etiam aquarum impetui occasionem præbere potuit, perruptis nocturno tempore aquarum repagulis. Verum quinque millia hominum congregare ad perficiendum, quod duorum fortasse aut trium perniciosa industria moliri poterat, est fabulosas conjecturas comminisci.

n Si vere aliquot hominum malitia periculum oratorio fuerit illatum, & Gentiles id egerint, quod suam viderent superstitionem exsulem, res non fuit peracta tribus primis æræ Christianæ seculis, & ne quarto quidem verisimiliter figi potest.

o Malim hic vertere, cui oratorium erat vicinum.

p Consentit Archippus de modo, uti & Synaxarium, apud Surium vero pro ictu virgæ substitutum est signum Crucis. Verum hic non dicitur S. Michaël hiatum terræ fecisse, ut reliqua omnia habent, sed aquam ad hiatum terræ, qui ante ibi erat, retro egisse, ut observatum in Commentario num. 189.

q Illud signaculum crucis etiam est in Actis Archippi & Surii cum verbis, quæ sequuntur; nec tamen omnia illa S. Michaëlis credenda sunt, sed potius auctoris, qui verisimiliter meditatus est omnia dicta factaque S. Michaëli attributa. In Synaxario Sirmondi, relato miraculo, quo multitudo aquarum in hiatum terræ infusa dicitur, adjungit, ab eo locum Χώνας vocatum, ut habet etiam Menologium Basilianum. Hoc autem si verum est, miraculum certo contigit ante annum 787, & verisimiliter post 692: nam intra illud tempus nomen Colossarum in Chonas videri mutatum, ostendi in Commentario num. 191. Non inveni ullum monumentum, ex quo constare possit, miraculum esse vetustius.

r In Actis Archippo tributis mors ejus omittitur cum reliquis sequentibus. Apud Surium vero & hic obiisse dicitur, nec ullibi aut miraculi, aut mortis Archippi tempus exprimitur, aut ullus imperator vel episcopus nominatur.

s Pro hisce & sequenti S. Michaëlis invocatione apud Suriam hæc solum leguntur: Miracula autem in hodiernum usque diem fidelibus scatent uberius intercessionibus ipsius Michaëlis principis incorporeorum. Synaxarium de cultu S. Michaëlis subjungit: Διὰ ταῦτα τόινυν τὴν ἀνάμνησιν τοῦ ἀρχιστρατήγου ποιούμενοι, συναγόμεθα ἐν τῷ σεπτῷ ἀυτοῦ τεμένει τῷ ἐν τῷ ἀνάπλῳ. Hac igitur de causa memoriam Archangeli celebrantes, congregamur in venerando ejus templo, quod situm est in Anaplo. De hac S. Michaëlis ecclesia continuo disseram.

§ XVII. Ecclesiæ S. Michaëli vel Angelis dicatæ circa Constantinopolim, & in ipsa urbe.

[Templa S. Michaëli ante apparitionem Chonensem dicata.] Bailletus ad XXIX Septembris in S. Michaële existimat, ab apparitione S. Michaëli in Chonis exordium fuisse generali ejusdem cultui per Officium ecclesiasticum apud Græcos. Verum nequeo huic opinioni subscribere; sed existimo, vetustiorem esse S. Michaëlis & omnium Angelorum festivitatem, quæ celebratur die VIII Novembris, ut dictum est num. 13 & 14. Cum enim constet, a seculo IV ecclesias S. Michaëli fuisse dicatas, non est verisimile, eumdem Officio ecclesiastico caruisse usque ad seculum VIII vel IX, præsertim cum ejusdem Officium multo antiquius sit apud Latinos. De tempore tamen, quo institutum est, nihil invenimus, prout contingit de plerisque primorum seculorum festivitatibus. Ratio colendi Angelos erant eorum excellentia, sanctitas, beatitudo, patrocinium apud Deum, beneficia per ipsos a Deo hominibus data, de quibus ex sacra Scriptura abunde semper constitit: non particularis aliqua apparitio, licet apparitiones conducere potuerint ad cultum eorumdem augendum.

[204] De ecclesia S. Michaëlis, quæ prope Constantinopolim a Constantino Magno exstructa est, [Celebris erat ædes S. Michaëlis,] agit Sozomenus lib. 2 cap. 3, simul referens beneficia aliqua ibidem fidelibus præstita. Testatur, plurimas in dicta urbe a Constantino ædificatas ecclesias, & subjungit: Earum autem nobilissimam, tum ab exteris, tum a civibus, eo tempore habitam esse constat ecclesiam illam, quæ est in Hestiis. Locus est olim ita dictus, qui nunc Michaëlium vocatur, ad dextram positus navigantibus ex Ponto Constantinopolim; distans ab urbe navigio quidem pergenti circiter triginta quinque stadiis: terrestri vero itinere sinum interjacentem circumeunti septuaginta & amplius stadiis. Hic autem locus eam, quam dixi, appellationem ideo sortitus est, quod divinus Michaël archangelus illic apparere creditur. Idque ipse quoque maximo affectus beneficio, verissimum esse testor. Sed & in aliis compluribus ipsa rerum fides atque experientia id ita esse declarat.

[205] Quidam enim in gravissimas calamitates aut inevitabilia pericula prolapsi; [& beneficiis in miseros] alii morbis ac doloribus quibusdam inusitatis oppressi, precibus illic ad Deum fusis, statim malis liberati sunt. Verum, quomodo ista & quibus contigerint, singillatim commemorare prolixum foret. Quæ vero acciderint Aquilino, viro, qui hodieque mecum una versatur, & in eodem foro causidicinam exercet, partim ut ab ipso audivi, partim ut ipse conspexi, dicam necessario. Nam cum vehemens febris, ex flava bile orta, eum invasisset, potionem ei dederunt medici ad purgandam alvum. Eam ille evomuit: ac simul cum vomitu diffusa bilis cutem omnem colore suo tinxit. Ex quo factum est, ut, quidquid edisset ac bibisset, evomeret. Cumque id multo jam tempore passus esset, nec cibum ullatenus retinere posset, medici de curatione morbi desperabant. Ille ergo jam semimortuus, domesticis suis præcepit, ut se in ecclesiam deferrent, affirmans fore omnino, ut aut illic moreretur, aut morbo liberaretur. Illic jacenti divinum Numen noctu apparens, jubet, ut potione, ex melle, vino ac pipere simul commixtis confecta, cibum intingat. Atque ea res hominem morbo liberavit; quamvis medici potionem calidissimam morbis flavæ bilis contrariam esse, ex artis suæ ratione judicarent.

[206] [collatis clara;] Audivi præterea, Probianum quemdam ex medicis sacri palatii, cum pedum gravissimo dolore vexaretur, ibidem dolore liberatum, ac divinam quamdam visionem prorsus mirabilem promeritum esse. Nam cum initio Gentilis fuisset, Christianus postea factus, reliqua quidem religionis nostræ satis probabilia existimabat; istud vero neutiquam probabat, quod crux salutis omnium causa exstitisset. Huic ita sentienti divina visio oblata, crucis signum ostendit, quod in altari supradictæ ecclesiæ erat dedicatum: palamque affirmavit, ex quo crucifixus fuisset Christus, eorum, quæ ad communem humani generis utilitatem, aut ad privatum quorumdam commodum facta essent, nihil absque veneranda crucis potentia, seu divinos Angelos, seu pios ac sanctos homines perpetrasse. Et ista quidem ex iis, quæ in hac ecclesia accidisse cognovi, hic referenda esse duxi, cum omnia recensere haudquaquam tempestivum sit. Hactenus de illa ecclesia Sozomenus.

[207] [quæ prope Constantinopolim constructa est a Constantino] Theophanes pag. 18, ubi egerat de concilio Nicæno, & de constructa Constantinopoli, inter templa a Constantino ædificata, etiam meminit ecclesiæ Archangeli ad locum, qui Anaplus dicitur. Cedrenus pag. 284 rursum meminit ejusdem ecclesiæ per Constantinum constructæ in Anaplo & Sosthenio, addens de Constantino: Ubi etiam miraculose audivit divinarum vocum omina atque vidit. Vocat vero Græce ecclesiam τοῦ ἀρχιστρατήγου archistrategi, ut S. Michaëlem passim nominarunt Græci, quod in versione Latina obscurius expressum est vocibus, copiarum præfecti; acsi de homine ageretur, & rectius exprimeretur, cælestis militiæ principis. Nicephorus Callistus lib. 7 cap. 50 plura memorat, sed non omnia æque certa. Non unum modo, sed duo S. Michaëli templa a Constantino exstructa asserit, ita ordiens: ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ ἀνάπλῳ, καὶ ὃ Σωσθένιον ὁ χῶρος κλῆσιν ἠυμόιρησεν. Dedi verba Græca, quod non recte sint expressa Latine. Sic autem vertenda existimo, ut subjungo cum sequentibus: Sed etiam in Anaplo (& nomen Sostenium locus feliciter sortitus est) ecclesias [alias] duas archangelo Michaëli exstruxit: in quibus splendide exornandis ad imperialem magnificentiam nihil omisit. Tum ab argonautis, apud poëtas notissimis, repetit historiam, quam potius fabulam credo, ex qua locus ille Sosthenium fuisset vocatus.

[208] Missis fabulis, audiamus, qualem visionem ibidem Constantino oblatam dicat. Somni porro capiendi tempore assistens illi visio ita dixit: Ego sum Michaël magister militiæ Domini Sabaoth virtutum, [ad Bosphorum in littore Europæo sive Thracio:] Christianorum fidei tutor: qui tibi contra impios tyrannos belligeranti, fideli & dilecto illius ministro, auxiliaria arma contuli. Itaque e somno excitatus, regionem eam pulcherrime excoluit, & ara imperiali magnificaque manu & liberalitate in parte Orientali constructa, celeberrimum id templum civibus simul & advenis reddidit. Maxime tamen sacram illam ædem apparitionibus suis illustravit Archangelus. Subjungit de beneficiis in illa ecclesia obtentis eadem fere cum iis, quæ dedi ex Sozomeno. Tum de loco, ubi sita erat, sic loquitur: Ora autem hæc ad dextram partem ex Ponto Constantinopolim naviganti consistit, circiter stadia triginta quinque ab ea maritimo itinere, septuaginta vero .. pedibus fretum, quod in medio est, circumeunti distans. Ex allegatis habemus, ecclesiam illam fuisse constructam ad littus Thracium Bosphori, & abfuisse Constantinopoli versus Pontum Euxinum stadiis circiter triginta quinque, sive hora fere & media itineris per Bosphorum. Iter tamen est Septuaginta stadiorum, sive paulo minus quam trium horarum, si quis totum iter pedibus conficere voluerit, & sinum Ceraticum circumire; sed multo brevius erit iter, si quis ad sinum se conferat, eumque navigio trajiciat.

[209] Quod spectat ad nomina loci, in quo ecclesia illa fuit ædificata, [varia loci, in quo condita est nomina referuntur.]Petrus Gyllius in Opere de Bosphoro Thracio lib. 2 cap. XI agit de vico Michaëlio & de promontorio Estiis, situm locorum uberius exponens. Mihi, ne prolixior fiam, satis erit pauca compendio huc transtulisse. Estiæ nomen erat promontorio, in quo condita est S. Michaëlis ecclesia, ad hanc vero excrevit vicus Michaelium dictus. De vico ita loquitur laudatus Gyllius: Perveni ad vicum Michaëlium, in maritima vallis planitie situm, lata juxta mare quingentos passus, longa sexcentos. Et infra de vico ait, quem Græci hodie appellant Asomaton, id est, incorporeorum, sive Angelorum. Deinde vero observat, ecclesiam a Procopio dici structam in Anaplo, multaque de eo loco disserit ambigue. Ut paucis mentem explicem, vehementer suspicor, Estias esse vetustius ejusdem loci nomen, Anaplum recentius. Aliud rursum ejusdem loci nomen videtur Sosthenium, quod Nicephorus improbabiliter ab Argonautis accersit. Gyllius Sosthenium inde longe vult abfuisse, & cap. 15 existimat, Leosthenium sinum cum Sosthenio eumdem esse. Verum recte se opponit Cangius in Constantinopoli Christiana lib. 4 pag. 187, ubi agit de ecclesia S. Michaëlis. Nam videtur illud quoque loci nomen recentius esse, & Nicephorus clare dicit, Anaplum etiam vocari Sosthenium.

[210] Quod supra dixit Nicephorus de gemina S. Michaëlis ecclesia per Constantinum condita, [Alia erat S. Michaëlis ecclesia in opposito Bosphori littore Asiatico:] nequeo aliunde confirmare. Certum tamen est, fuisse & vetustam S. Michaëlis ecclesiam in opposito Bosphori littore Asiatico, & utramque a Justiniano imperatore instauratam. Etenim Procopius in Opere de Ædificiis Justiniani lib. 1 cap. 8 sic habet: Templa duo Michaëli archangelo sacra, sibique adversa, hinc inde freto (Bosphoro) imminebant: quorum alterum erat in Anaplo, ad lævam navigantium in Pontum Euxinum; alterum in opposito littore, quod meo quidem judicio, Proochthos ideo dixere veteres, quia longe ultra reliquam oram prominet, nunc Brochos appellant, vocabula per temporis longinquitatem corrumpente indigenarum inscitia. Cum templa illa ævo dirupta cernerent utriusque sacerdotes, ac, ne ruina propediem opprimerentur, vehementer timerent; imperatori supplicarunt, ut ambo in formam pristinam restitueret. Neque enim illius principatu, vel nova condi, vel ruinosa ecclesia reparari ulla potuit, nisi cæsareis sumptibus, non modo Byzantii, sed in universo etiam orbe Romano.

[211] [utramque solo æquavit, & splendidius reædificavit] Eam nactus occasionem imperatur, statim utramque ædem æquavit solo, ne quid vitii pristini superesset: & eam quidem, quæ est in Anaplo sic reædificavit. Interiorem littoris illius partem lapidea complexus crepidine, qua portus muniretur, forum fecit ex ora maris, quod hic placidissimum commercia cum terra miscet: ita ut institores maritimi, appulsis ad crepidinem navibus onerariis, cum iis, qui in terra sunt, merces e foris commutent. Post forum illud littoreum, templo objacet atrium, cujus marmora hic fructus varios, illic nives colore referunt. Qui ibi inambulant, hinc eorum nitore, inde maris aspectu mirifice hilarantur: simul etiam recreantur auris, quæ ex mari præterlabente collibusque communiter spirant. Ædem ambit porticus in orbem ducta, desinensque ad ejus latus Orientale. Est in medio templum mille coloribus marmorum varium ac tholo sublimi tectum. Quis pro operis dignitate recenseat porticus pensiles, interiores recessus, gratissimum nitorem marmorum, quæ & parietes & solum omnino vestiunt? Adde immensam auri vim, ubivis alliti, ita ut congenitum videatur… Sic in Anaplo templum Archangeli constructum est.

[212] [Justinianus, qui & tertiam ad Bosphorum condidit.] In adverso autem littore parum distat a mari locus, situ planus, lapideoque aggere editus. Ibi condita est Archangeli ædes altera, decore summo, præcipua magnitudine, eaque magnificentia, ut digna sit, quæ & Michaëli sacra, & a Justiniano augusto posita dicatur. Ad idem fretum, in Asiatico similiter littore aliam quoque S. Michaëli ecclesiam exstruxit Justinianus. De hac laudatus Procopius cap. 9 scribit sequentia: Littus est (Mochadium appellant) vicinum loco, qui Hieri nomen etiamnum retinet. Hic templum Archangelo condidit augustissimum, neque ullo eorum, quæ eidem dicata paulo ante commemoravi, dignitate inferius. De duabus posterioribus ecclesiis etiam meminit Cangius supra laudatus, qui de prima in Anaplo etiam plura adducit, ostenditque deinde etiam instauratam fuisse & ornatam a Basilio Macedone, & a pluribus scriptoribus commemoratam. Tres hactenus memoratæ S. Michaëlis ecclesiæ certo distinctæ sunt, cum de omnibus, ut distinctis, egerit Procopius.

[213] [Alia S. Michaëlis ad flumen Athyram ædes sacra:] Laudatus Cangius pag. 186 & seq. alias quatuor ædes S. Michaëli dicatas profert ex variis scriptoribus. Prima, quæ innotescit ex Zonara tom. 2 pag. 247 & Cedreno pag. 753 in Zoë imperatrice, alia certe est, cum esset in Thracia & distaret Constantinopoli versus Occidentem, ubi est fluvius Athyras, qui currit in Propontidem. Uterque refert, Constantinum Monomachum, quando Zoë nubere eidem volebat, ab exsilio revocatum, ductumque esse ad templum S. Michaëlis ἐν Δαμοκρανέιᾳ, quem locum non invenio, sed addit Cedrenus, memoratum templum fuisse prope Athyram.

[214] [alia in suburbio Constantinopolitano:] Pro secunda laudat Chronicon Alexandrinum sive Paschale, in quo pag. 389 narratur, tempore Heraclii imperatoris chaganum sive principem Avarorum cum exercitu suo fuisse prope Constantinopolim, subitoque impetu urbem capere voluisse, sed conatum fuisse irritum. Prædam tamen ex suburbanis locis magnam rapuerunt Avares, & ingressi dicuntur templum SS. Cosmæ & Damiani in Blachernis, καὶ εἰς τὸν ἀρχάγγελον πέραν εἰς τὰ Προμώτου, quod ita vertit in Chronico Cangius, Et ecclesiam sancti Archangeli trans urbem in Promoti suburbano. Adverbio πέραν trans, quod hic vertitur trans urbem, existimat laudatus Cangius, insinuari trans Bosphorum, & sic vellet illam S. Michaëlis ecclesiam locare in Asiatico Bosphori littore. At ea opinio videtur improbabilis, cum Avares essent in Europa sive in Thracia, non in Asia, ut non possent invadere ecclesiam ibi positam. Hoc non solum habetur ex habitatione Avarum, qui sedes habebant in hodierna Hungaria, sed etiam ex ecclesia SS. Cosmæ & Damiani in Blachernis, quam eodem tempore ingressi sunt. Per vocem trans forsan indicatur, ecclesiam illam S. Michaëlis fuisse trans sinum Ceraticum. Quidquid sit, videtur alia ab omnibus hactenus memoratis.

[215] Longius Constantinopoli distabat, & serius conditum erat, [aliud monasterium prope Pontum.] S. Michaëlis monasterium, quod tertio loco recenset laudatus Cangius ex Niceta Choniata, qui lib. 7 num. 4 de Manuele Comneno sic habet: Et monasterium in Ponti faucibus, loco qui Catascepe dicitur, archiducis (imo Archistrategi) Michaëlis nomine exstruxit: in quo celeberrimos quosque & præstantissimos monachos collocavit ea ratione, ut solitariam & quietam vitam sine ulla sollicitudine possent degere. Erat itaque istud monasterium prope Pontum Euxinum, fundatumque est seculo XII, ante cujus medium Manuel Comnenus imperare cœpit; defunctus anno 1180, ut consentiunt Baronius & Pagius.

[216] De alio monasterio laudatus Cangius num. 33 agit ex Leone Grammatico, [aliud rursum, quod nomen habuit] qui in Basilio Macedone imperatore pag. 471 hæc tantum habet: Ignatius autem patriarcha ecclesiam insignem ad Satoris emporium sub Orientis Archistrategi nomine constructam virorum effecit monasterium, ubi corpus ejus depositum est. Observat autem Cangius ex Continuatore Theophanis & Symeone Logotheta, quibus addi potest Vita S. Ignatii, pro Σάτωρος legendum esse Σατύρου vocatumque esse Satyri, quod ibi Græcanica superstitione eidem Satyro fanum exstructum erat, ex cujus vicinia hæc ipsa appellatio monasterio adhæserat, ait Continuator Theophanis pag. 13.

[217] Rationem vero, cur idem monasterium ἀνατέλλοντος, sive Orientis, [ab inventa inscriptione vetusta.] vocatum fuerit, hanc adjungit: Ut autem Oriens vocaretur, ejusmodi causa accidit. Veniente aliquando Nicephoro imperatore ad eas partes, ubi jam monasterium conditum est, eo quod locus dumosus esset & impervius, silvestriumque animalium venationi idoneus, cum apparuisset prægrandis cervus, infestisque canibus eo ipso loco, in quo nunc monasterii sacrarium erectum est, captus esset, inventa est vetus mensa, quam columna fulciebat, hocce titulo: τοῦτό ἐστι τὸ θυσιαστήριον τοῦ ἀρχιστρατήγου Μιχαὴλ τοῦ ἀνατέλλοντος, ὅπερ ἐνεθρόνισεν ὁ ἀπόστολος Ανδρέας. Hoc est altare Michaëlis cælestis militiæ principis, quod Andreas apostolus pofuit. Eadem leguntur apud Simeonem Logothetam in Basilio Macedone num. 9, ibique constructio monasterii refertur ad annum VI Basilii, qui concurrit cum anno 872 æræ Christianæ. Vox ἀνατέλλοντος omissa ab interprete in verbis datis, est etiam apud Logothetam, ibique Latine expressa est Orientis, sed verti etiam potest apparentis, & sic sensus erit: Hoc est altare Michaëlis, cælestis militiæ principis, apparentis &c. Insinuatur itaque vetustissima aliqua S. Michaëlis apparitio, cujus causa conditum fuerit oratorium postea destructum.

[218] [Tres priores Constantinopoli a Cangio ex variis memoratæ.] Laudatus Cangius pag. 97 & sequentibus in urbe Constantinopolitana & suburbiis quindecim recenset ædes S. Michaëli sacras, de quibus eodem ordine nunc agam. De prima Georgius Codinus in Originibus Constantinopolitanis pag. 59 ita habet: Templum beati archangeli Michaëlis, nuncupatum ad Abacos, quod est prope Xerolophum, ædificavit Leo Macelas. Ita vero nominatum est, quod ibi inventi fuerint abaci magnitudinis admirandæ. De Xerolopho, qui septimus erat collis Constantinopolitanus, agit Gyllius lib. 4 cap. 7. Leo, cognomento Macelas, primus est istius nominis imperator, qui post Marcianum obtinuit imperium anno 457. De altera idem Codinus pag. 60 hæc scripsit: Ecclesiam novam beati Archangeli Zeno (successor Leonis) & Ariadno (imperatrix) ædificarunt. Græce vocatur Parva & Nova. De tertia laudat Cangius Codinum pag. 43, qui sic habet: Templum S. Michaëlis archangeli, cognominatum Adæ, ab eodem Justino II (imperatore) conditum est. Cognomen vero habet ab Ada magistro, cujus domus ibi erat. Consentit Cedrenus pag. 391, & ab Adda domum prius habitatam scribit. Alter tamen habet Adæ, alter Addæ.

[219] [Quarta Cangii a Basilio Macedone structa,] De quarta, si tamen distincta est a secunda, plures scriptores laudat Cangius. Symeon Logotheta de ea in Basilio Macedone num. XI ita scribit: Basilii imperii anno nono cœpit imperator ædificare Novam ecclesiam. Rursum num. 16: Anno Basilii imperii quartodecimo, Kalendis Maii, dedicatur, divinisque officiis publice celebrandis aperitur a Photio patriarcha Nova ecclesia. De illa ecclesia bis loquitur Constantinus Porphyrogenettus in Vita Basilii Macedonis, & primum num. 76 ait: Eo tempore exstruebatur pulcherrimum illud ac spectabile templum, quod Novam basilicam ecclesiam vocare consuevimus, ac Salvatoris nostri Jesu Christi, & Angelorum primatis Michaëlis, nec non Eliæ Thesbitæ nomine, erigebatur. Addit, tapetes miri operis a Danelide matrona in ornamentum istius ecclesiæ fuisse donatos, eaque erat ratio ibidem loquendi de illa ecclesia. Verum num. 82 eamdem ecclesiam fuse describit, & præcedentibus alios addit patronos, ita ordiens: Quid enimvero circa pusilla ipsius (Basilii) operum versamur, etsi & illa valde ingentia; nec magnum illud omnique dignum admiratione adjungimus, quod ad ipsum regiæ atrium, ipse operi præsidens auctorque molitionis extruxit; quod vel unum illius in Deum pietatem & cultum, inque iis, quibus manum admovisset, magnificentiam admirandosque conatus abunde potest ostendere? Velut enim Christi in eum, Angelicarumque potestatum Primatis *, Gabrielis, nec non & Eliæ Thesbitæ (zelotis illius, qui ejus matri provehendi filii in regni solium nuntius fuerat) benevolentiam munerans, in eorum nomen ac memoriam sempiternam; itemque sanctæ Dei Genitricis, & Nicolai, inter Hierarchas (id est episcopos) primas obtinentis, divinum pulcherrimumque templum ædificavit: in quo pari fœdere ars & divitiæ fervensque fides & locupletissima voluntas coivere, ac quæ ubique gentium pulcherrima sunt concurrere: ipsa ejusmodi, ut penes convisentes, quam audientes, majorem fidem habeant.

[220] Templum hoc, velut sponsam splendide ornatam cultamque margaritis & auro argentique nitore, [& splendidissime exornata;] prætereaque marmorum multiplici colorum varietate tesselarumque compositionibus, ac sericorum pannorum stragulis collucentem, immortali Sponso addixit. Tectum enim quinque semicirculis constans, auro renidet, imaginibusque velut stellarum splendoribus micat: parte extima æris metallis auri fulgorem quam proxime referens: parietes hinc inde pretiosis variisque coloris marmoribus variati collucent; templique penetralia ipsa, auro argentoque & lapillis margaritisque interstincta variaque, magnifice splendescunt. Ab exteriori nave sanctuarium secludentes cancelli, inque illis columellarum ordines, eisque imposita, quæ vocant, hyperthyra; intusque positæ sedes, & qui ante illas sunt gradus, ipsæque sacræ mensæ, omnia argentea superfuso auro lapidibusque pretiosis, unionibus inditis conflata compactaque consistunt. Ipsum stratum solum sericis texturis aut Sidonii operis expansis aggravescere videbitur. Sic universum subjectis varii coloris marmorum crustis, variique generis ambientibus tessellati operis zonis, exquisitæque artis compage, in omnibus denique circumfluentis gratiæ abundantia condecoratur ac variatur. Cantorum in eo ministrantium constituta multitudo, uberesque assignati reditus, quos magnifice largiterque in eos impartiendos præcepit, qui istiusmodi propitiatorii obsequiis addicti essent; hoc nempe ambiens, ut omnes fere superiores hoc munificentiæ genere superaret. Describit etiam exteriorem templi ornatum, ut ibidem videri poterit.

[221] De eadem ecclesia brevius agunt alii plures apud Cangium laudati, [quæ tamen ante Basilium exstitisse videtur,] quos mitto brevitatis gratia. Porro, etiamsi plures viderimus illius ecclesiæ patronos, nomen tamen S. Michaëlis præcipue invaluisse, colligitur ex Liutprando, qui deinde Constantinopoli fuit legatus. Nam in Historia lib. 1 cap. 2 Basilii Macedonis gesta concludit his verbis: Fabricavit autem pretioso & mirabili opere juxta palatium, Orientem versus, ecclesiam, quam νέαν, id est, Novam vocant, in honore summi, & cælestis militiæ principis, archangeli Michaëlis, qui Græce ἀρχιστρατηγὸς appellatur. Hæc verba insinuant, unicum fere S. Michaëlis nomen seculo X, quo scripsit Liutprandus, usitatum fuisse. Meminit ille de eadem lib. 3 cap. 8, ibique ait, non solum νέαν passim vocatam fuisse, sed ab aliquibus, etiam ἐννέαν, quod, inquit, lingua nostra Novennalem sonat, eo quod ibidem horarum ecclesiasticarum machina novem pulsata ictibus seu vocibus sonet. Mitto plures Cangii observationes.

[222] Unam, ex qua suspicor, ecclesiam illam S. Michaëlis diu ante Basilium Macedonem exstitisse, [ut forte sit eadem cum secunda, quam instauraverit Basilius.] huc transfero: Ejusdem ædis, inquit, sub S. Michaëlis & Αρχιστρατήγου appellatione mentio est præterea apud Theophanem anno XX Anastasii imperatoris, XXXVI Justiniani magni, & VI Constantini Irenes filii, pag. 132, 200, (imo 201) & 397, apud Scylitzem, Glycam &c. Ex hac observatione, quam veram agnosco, ulterius colligo, ecclesiam illam diu exstitisse ante Basilium, cum Theophanes Basilio sit antiquior, & de illa ecclesia scribere non potuerit, nisi exstaret. Hinc verisimillimum mihi fit, eamdem esse cum secunda Cangii, quam a Zenone & Ariadne conditam ait Codinus, & instauratam fuisse a Basilio Macedone. Nam priori loco dicitur apud Theophanem, in Archangeli æde palatii, pag. 201 innuitur, ecclesiam fuisse prope palatium, & pag. 397 dicitur Plato hegumenus, qui recesserat a communione S. Tarasii, in ergastulo ad Michaëlis cælestis militiæ principis in palatio erectam ædem inclusus. Hæc omnia clare indicant, diu ante Basilium imperatorem exstitisse in palatio, sive ad palatium S. Michaëlis ecclesiam. Verumtamen scriptores, quos vidimus, aliique plures, ac nominatim Georgius monachus in Basilio num. XI, XIII & XIX sic referunt constructionem illius ecclesiæ, cujus causa multas ornamentis spoliasse dicitur Basilius, ut a fundamentis structam insinuent. Quare suspicor, priorem ante destructam, novamque ampliori forma constructam a Basilio.

[223] [Quinta apud Cangium,] De quinta Cangii Codinus pag. 19 tam breviter meminit his verbis, In regione Michaëlis archangeli, ut magis pro loco aut vico sic dicto verba viderentur sumenda, quam pro ecclesia. At ab ecclesia vicus nomen acceperit, cum aliunde etiam constet, ecclesiam aliquam S. Michaëlis fuisse in Arcadianis, ubi erat dicta regio. Certe in Vita S. Basilii Junioris, a Gregorio ejus discipulo scripta, & edita apud nos ad XXVI Martii, quam etiam laudat Cangius, cap. 4 num. 28 hæc leguntur: Habitabat vero tunc Sanctus, uti dictum est, in Arcadianis prope duo templa sub invocatione sanctorum Archangelorum extructa ab imperatore Basilio, volente sic reparare cædem Michaëlis (imperatoris, decessoris sui, &) filii Theodoræ imperatricis. Utrum ambo Michaëli & aliis Archangelis simul dicata fuerint; an vero alterum S. Michaëli, alterum S. Gabrieli, ut conjecit Combefisius, mihi non constat.

[224] [sexta est monasterium, forsan extræ urbem:] De sexta Cangius solum affert subscriptiones duorum conciliorum. Vocatur monasterium Αιθρίου Ætrii, vel ἐν τῷ Αιτρίῳ in Ætrio. Præpositus hujus monasterii sex locis legitur subscriptus aut memoratus in concilio Constantinopolitano sub Menna apud Labbeum tom. 5 Conciliorum, nimirum col. 34 hoc modo: Polychronius presbyter & prior (Græce ἡγούμενος) monasterii Ætrii (Αιθρίου) rogans subscripsi. Deinde pag. 63: Polychronius Æthrii, uti & col. 75. At col. III hocce modo: Polychronius Dei gratia presbyter & archimandrita monasterii S. Michaëlis archangeli in Æthrio, per Anastasium monachum supplicavi & subscripsi, & eodem fere modo col. 134, ac demum col. 174: Polychronius presbyter & archimandrita monasterii sancti Michaëlis in Æthrio subscripsi. Ex hisce certo habemus, Polychronium fuisse præpositum alicujus monasterii S. Michaëlis; non tamen liquet, an istud S. Michaëlis monasterium fuerit in ipsa urbe Constantinopolitana.

[225] [septima, monasterium in urbe,] Septima Cangii ecclesia est aliud monasterium urbis, de quo meminit Georgius Pachymeres lib. 8, seu part. 2 lib. 2 cap. 27 agens de Cosma monacho, qui deinde fuit patriarcha Constantinopolitanus. De eo autem, ut habet versio Latina, ita loquitur: Hic postea in urbem adveniens, in monasterio imperatoris, cui Archistrategi, a sancto, cui dicatum est, cælestis militiæ Principe, nomen est, cum alia exercuit ministeria, tum ecclesiarchæ officio functus est. Hæc verba certo evincunt, monasterium aliquod S. Michaëlis in urbe Constantinopolitana fuisse, istudque fuisse ex iis, quæ βασιλικὰ sive imperatoris vocantur, non solum ex allegatis verbis colligitur, sed etiam ex mox sequentibus de eodem: Cum imperator in proprium monasterium certos homines misisset.

[226] [octava in urbe, non item certo nona, quæ monasterium.] De octava apud Cangium ecclesia S. Michaëlis Codinus pag. 48 hæc scribit: Chrysobalandum sive Auricrumena domus erat Nicolai patricii & domestici Orientalium, quam ille mutavit in duo templa, sancti archangeli Michaëlis & S. Pantelemonis, ob hanc causam. Uxor supradicti domestici, marito in castris commorante, ab alio quodam adulterabatur. Qua de re ipse certior factus, improviso in urbem rediit, & ambos simul deprehensos articulatim consecuit. Postea autem recordatione & metu extremi judicii duo hæc templa condidit. Cum vero, absoluta jam fere structura, defectu pecuniæ plurimum angeretur, apparuit ei in somno Archangelus, dicens: Abi ad illum locum vicinum Asparis cisternæ, & invenies crumenam centum auri libras continentem. Domesticus igitur eo accedens, crumenam invenit, & consummata templorum structura, locum, ut antea diximus, nominavit Chrysobalandum. Quantum sit credendum de causa nominis, prudentis lectoris judicio relinquo. De nona ecclesia Cangius hæc solum affert: S. Michaëlis, seu τοῦ ἁγίου Αρχαγγελου ἐν τοῖς Πουσέου, monasterii abbas Leontius libello monachorum ad synodum sub Hormisda subscripsit. Ex his verbis constat, fuisse aliquod monasterium S. Michaëlis; non item, an fuerit in urbe, & distinctum ab omnibus jam memoratis.

[227] De ea, quam decimam ponit Cangius, apud Codinum pag. 40 hæc leguntur: [Decima in urbe, quæ instaurata magnifice a Justiniano.] Templum Archangelorum, nominatum Sterilis (Græce Στείρου) a patricia quadam sterili (quæ prolem procreavit, ut Græce additur) cognomen accepit, & fuit tempore Leonis Maceli parvum oratorium. Annis autem septuaginta quinque postquam illa mulier obiit, extruxit ibi templum Justinianus, magnæ ecclesiæ conditor. Quod terræ motu subversum post annos trecentos & triginta octo renovavit Basilius imperator, & insuper ablatam ex Strategio phialam æream illuc transposuit. Existimat probabiliter Cangius de eadem ecclesia loqui Procopium lib. 1 de Ædificiis Justiniani cap. 3, ubi sic habet: Byzantii ædem Archangeli Michaëlis (Justinianus) invenerat angustiorem ac nimis obscuram, nec dignam, quæ diceretur Archangelo posita a senatore quodam, patricio veteri; cum persimilis esset cubiculo domus non admodum locupletis. Quare illam demolitus a fundamento, ne quid squaloris pristini remaneret; peramplam, qualem modo videmus, fecit, & ad decus summa dignum admiratione perduxit. Templum hoc ita quadratum est, ut longitudo latitudinem haud multum superare videatur. Exortivi lateris paries extrema habet crassiora, ac magna lapidum mole utrinque constat: in medio paulatim se subducens & contrahens, recessum efficit; columnis natura versicoloribus suffulta hinc inde æde. E regione murus, qui ad solis occasum spectat, templi januis est interstinctus. Modica quidem in datis relationibus est differentia: nam alter patriciæ, alter patricio primam fundationem tribuit: at id fieri potuit, quia maritus condidit uxoris causa. Procopius Michaëlis vocat ædem, Codinus Archangelorum. Sed quæ primum Michaëli fuerat sacra, dum instaurata est a Basilio, generatim Archangelis dedicari potuit.

[228] Pro undecima S. Michaëlis ecclesia Cangius adducit verba Justiniani imperatoris, [Undecima item in urbe, sed forsan a præcedente non distincta,] inserta Collationi Constantinopolitanæ Catholicorum cum Severianis, quæ apud Labbeum tom. 4 Conciliorum Col.ic leguntur: Ingressus sum in oratorium gloriosi Michaëlis archangeli, quod est in Cochlio. In margine editor notat, in Choclio, & Cangius legit, in Cochilo. Quænam ex tribus lectionibus sit verior, edicere nequeo. At ex allegatis verbis colligitur, dictum S. Michaëlis oratorium fuisse Constantinopoli. Non tamen video, a reliquis omnibus Constantinopolitanis necessario distinguendum per cognomen in Cochilo aut Cochlio. Fuerit fortasse idem Oratorium, quod Justinianus destruxit, ut amplam eodem loco conderet ecclesiam, sicut jam diximus.

[229] [aut forte eadem cum duodecima.] Duodecimam apud Cangium S. Michaëlis ecclesiam commemorat Theophanes pag. 205 ad annum IV Justini junioris, dicens in ea sepultum Justum Justini filium. Ad eamdem refert verba Antiquitatum Constantinopolitanarum lib. 3, apud Anselmum Bandurum tom. 1 pag. 47, ubi titulus ponitur, De S. Michaële archangelo prope S. Julianum; de ecclesia vero hæc leguntur: Similiter & ædem S. Michaëlis archangeli, quæ est juxta S. Julianum, Anastasius Dicorus extruxit, cum Dyrrachio in urbem venisset. Etenim, cum puer esset, ibi habitans litteras didicit. Cum hac præcedens etiam eadem esse posset.

[230] [Tertiadecima cum diaconia.] Decimam tertiam, quam Cangius a Basilio Macedone excitatam dicit, Constantinus Porphyrogenettus commemorat in Basilio cap. 92, sed mihi instauratam potius dicere videtur a Basilio, quam conditam. Ex diverso etiam loci, in quo memoratur, nomine mihi certum non fit, ab omnibus aliis distinctam fuisse. Angelorum item Principis, inquit Constantinus de Basilio, divinum templum in Tzeri (locus aut tractus est ita dictus) humanissimumque circa illud ministerium, & in pauperes subministrationem, ille ipse curæ sibi esse voluit, tum scilicet templum splendidius instaurans, ac qua nunc pulchritudine visitur, coaptans ac provehens; tum auctis proventibus, ne egenorum ministerio facultas deesset, prospiciens, ac in pauperes large suppeditans. Omnia verba insinuant, ecclesiam ante exstitisse, sed instauratam & splendidius ornatam a Basilio, diaconiam vero eidem adjunctam proventibus fuisse auctam.

[231] [Quartadecima a Theophilo condita:] Pro quarta decima S. Michaëlis æde Cangius profert Anonymum Theophanis continuatorem, cujus hæc sunt verba Græca lib. 3 num. 8: κατὰ δὲ τὸ προαύλιον τῶν τοιούτων παλατίων, τὸν τρίκογχον ναὸν κάλλει τε κάλλιστον, καὶ μεγέθει πολλῶν διαφέροντα καὶ τὸ μὲν μέσον εἰς ὄνομα τοῦ Αρχιστρατήγου, τὰ δὲ ἑκατέρωθεν τούτου εἰς μαρτύρων γυναικῶν ἁγίων ὀνόματα Hæc verba sic Latina fecit Cangius, addito verbo exstruxit, quod præcedit. Ad eorumdem vero palatiorum atrium (Theophilus imperator) templum triplici constans concha exstruxit, longe pulcherrimum, ac multis magnitudine præstans: ac medium quidem S. Michaëli, quæ vero utrimque adjuncta sunt, sanctis feminis martyribus dicavit. Dubitat tamen Cangius, an voce τρικόγχου unica ædes, ut expressit, intelligatur, an triplex. Existimo, unicam designari ædem, etiamsi aliquis dicatur cæsus ἐν τῷ τρικόγχῳ παλατίου: nam id intelligi potest de loco vicino, qui nomen ab æde traxerat. Bryense palatium vocatur, ad cujus atrium condita est hæc ecclesia, ut certo distincta sit a S. Michaëlis ecclesia Nova.

[232] [Quintadecima in Galata, seculo XVI destructa:] De postrema S. Michaëlis ecclesia, quæ erat in oppido Galata, Cangius profert verba Petri Gyllii. Hic autem in Topographia Constantinopolitana lib. 4 cap. XI ita habet: Forum vero in planitie vicina portui, ubi nunc xenodochium ædificatum est in fundamentis templi divi Michaëlis, quod integrum extabat, cum venissem Byzantium. Non inquiram, an hæc S. Michaëlis ecclesia, quæ forte postrema permansit sub Turcarum dominio, a præcedentibus omnibus fuerit distincta. Cum enim Galata oppidum fuerit pars Constantinopolis, dicta alias Pera, potuit eadem ecclesia alio nomine commemorari in præcedentibus. Videtur parœcia Latinorum fuisse, quandoquidem Waddingus in Annalibus Minorum ad annum 1326 num. XI meminerit de controversia quadam composita inter Rectorem ecclesiæ S. Michaëlis de Peyra, … & Guardianum ac fratres (Minores) ejusdem loci.

[233] Demum aliam Angelorum Constantinopoli ecclesiam assignat Cangius lib. 4 pag. 188, [alia Novem Angelorum Ordinum Constantinopoli ecclesia.] quæ dicta fuit, τῶν ἐννέα ταγμάτων, Novem Ordinum, nimirum Angelorum. Meminit de ea ecclesia Joannes Cantacuzenus lib. 3 Historiarum cap. 88, narrans captivos ex palatio Constantini fugisse ad vicinum, Novem Ordinum cognominatum templum. Plures laudatus Cangius adducit scriptores, qui de eadem meminerunt. Illos ego prætermitto, quod huc usque allata de ecclesiis S. Michaëlis & sanctorum Angelorum, quæ Constantinopoli & in ejus vicinia fuerunt a temporibus Constantini Magni usque ad extinctum fere Græcorum imperium, abunde sufficiant, ut quilibet possit intelligere, quanta fuerit Angelorum veneratio per totum imperium Orientale. Ex multitudine enim ædium sacrarum, quæ Constantinopoli & in locis vicinis dicatæ fuerunt S. Michaëli & Angelis, verisimillima conjectura existimabimus, multas in aliis provinciis Orientalis imperii Angelis ecclesias fuisse erectas, præsertim cum festa eorumdem per totum imperium Orientale fuerint fere eadem. Quapropter non percurram alias provincias Orientales, ut inquiram in ædes sacras Angelis dicatas, quæ investigatio longe magis laboriosa esset & tædiosa, quam lectoribus utilis aut jucunda.

[Annotata]

* Michaelis

§ XVIII. Qualia Acta Apparitionis S. Michaëlis in monte Gargano: tempus apparitionis investigatur.

[Acta apparitionis S. Michaëlis in monte Gargano] Progredior ad celeberrimam S. Michaëlis Apparitionem in monte Gargano, quæ in pluribus codicibus Mss. relata est, & in plerisque eodem modo, sic tamen, ut bina Actorum genera discernere valeam. Acta, prout scripta fuerunt ex libello, in ipsa olim ecclesia posito, aliis antiquiora existimo. Habemus ea in tribus codicibus, circa seculum IX scriptis, & in quarto minus vetusto. Eadem habemus apographa huc missa a Chiffletio nostro ex Mss. monasteriorum Accincti & Caritatis, Ordinis Cisterciensis in diœcesi Bisonticensi: item ex codice Trevirensi S. Martini, collato cum alio Trevirensi S. Maximini, & tandem ex codice Florentino bibliothecæ S. Laurentii. Hæc omnia, manuscripta diligenter inter se, & tandem cum editione Surii, qui similibus usus est codicibus, conferre volui, reperique omnia in factis invicem passim consentientia, in vocibus non raro dissentientia. Auctor anonymus est & ætatis incertæ, tempusque Apparitionis S. Michaëlis similiter relinquit incertum, cum notis careat chronologicis, nec ullam nominet personam, cujus ætas innotuit.

[235] [diu post incerto tempore composita sunt.] Hoc de ætate scriptoris certum est, eum scripsisse ante Adonem, qui magnam ejus partem exscripsit, uti abunde etiam ostendit ipsorum codicum vetustas. Aliunde vero dubitari nequit, quin auctor longo tempore post peractam apparitionem scripserit, cum studiose abstinuerit a nominibus Romani Pontificis & episcopi Sipontini, de quibus meminit. Horum enim nomina auctor contemporaneus aut suppar scire facile potuisset, & nequaquam omisisset. Accedunt errores, in quos non incidisset scriptor rei gestæ propinquus. Nam monti Gargano nomen ait inditum a viro Gargano, etiamsi mons ille idem nomen habuerit tempore Virgilii & Horatii, ac deinceps retinuerit. Errore etiam non carent, quæ referuntur de bello Neapolitanos inter, quos auctor paganos facit, & Sipontinos, ut § 19 videbimus. Plura auctoris asserta, quæ non satis probabilia credimus, inferius examinabo. De ætate ejus interim nihil certi statuo, nec refert, scripseritne seculo VIII an IX inchoato.

[236] [Hæc deinde interpolata sunt, additis notis chronologicis,] Alia Acta, aut eadem potius nonnihil aucta & interpolata, habemus ex codice Vaticano 6074. His tamen deest in fine aliquid, quod pars folii deesset in codice, sed nulla est ea jactura, cum eadem cum præcedentibus sint Acta, exceptis iis, quæ pro chronotaxi postmodum imperite sunt addita, & aliis paucissimis. Præterea jam edita habemus apud Ughellum tom. 7 Italiæ sacræ in Episcopis Sipontinis, sed cum aliqua diversitate. Nam chronotaxis, quæ in Ms. Vaticano in exordio ponitur, apud Ughellum in fine addita est, & notabiliter mutata. In reliquis hæc Acta nihil fere differunt a dandis, nisi quod episcopum Sipontinum nominent Laurentium, & Romanum Pontificem, qui consultus dicitur, Gelasium, quod conforme est chronotaxi initio additæ. Pauca alia observabo in Annotatis ad Acta mox danda: hic vero examinabo, quanti valeat addita chronotaxis.

[237] [quæ & invicem repugnant & rectæ chronotaxi.] Hæc initio in Ms. sic habetur: Anno quingentesimo sexto ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi, Indictione quartadecima, imperante imperatore Zenone, in præsulatu autem Romanæ Sedis præsidente Gelasio Pontifice, cathedram vero Sipontinam tenente Laurentio præsule. Vitiosa certo est hæc annorum ordinatio: neque enim anno 506 vivebat Zeno imperator, ab anno 491 defunctus; neque S. Gelasius Papa, anno 496 ad meliorem vitam translatus. Indictio 14 cum anno 506 recte congruit: at incertum est, an anno 506 jam episcopatum tenuerit S. Laurentius Sipontinus, de quo actum est apud nos ad VII Februarii. Apud laudatum Ughellum col. IIII in fine Actorum chronotaxis ita legitur expressa: Anno a Nativitate Domini nostri Jesu Christi quadringentesimo nonagesimo tertio, octavo die mensis Maii, Indictione decimaquarta, facta est inventio cælestis basilicæ mirifici & gloriosissimi principis Michaëlis archangeli in monte Gargano, sedente Gelasio I beatissimo Romano Pontifice, ac imperatore Zenone piissimo imp. Constantinopolitano. Hæc unde acceperit Ughellus, plane ignoro. At certum est, non magis valere, quam præcedentia. Nam anno 493 non superera Zeno imperator, nec currebat Indictio decimaquarta, sed prima. Gratis quoque intrusus videtur dies octavus Maii, cum non sit certum, illo die inventum esse locum, quo nunc eius inventionis festivitas celebratur. Utraque epocha consentit de Gelasio, quod forte desumptum fuerit ex Anastasio Bibliothecario, qui in Gelasio ait: Hujus temporibus inventa est ecclesia S. Angeli in monte Gargano. At unde id ille acceperit, nescio.

[238] [ut ex his nequeat innotescere tempus apparitionis.] Ex allegatis hactenus tempus apparitionis S. Michaëlis, & inventæ cryptæ aut dedicatæ in monte Gargano ecclesiæ mihi incertum admodum apparet. Qua enim ratione certi aliquid statuemus, cum Acta, prout primum conscripta sunt, careant notis chronologicis, præsertim consideratis erroribus, in quos incidit interpolator, qui eas postmodum incerto tempore Actis adjungere tentavit? Baronius ad Gelasium Papam respexit, quando ad annum 493 ex Sigeberto Apparitionem memoravit anno Gelasii secundo. Verum auctoritas Sigeberti nequit esse magna pro rebus tam vetustis, & is omnino videtur secutus vitiosam chronotaxim interpolatoris: nam similiter pontificatum Gelasii conjungit cum imperio Zenonis, imo & Gelasii mortem uno anno figit ante obitum Zenonis. Qua de causa, si Zenonis anni considerentur, anno 488, (non 493) de inventione cryptæ S. Michaëlis hæc scribit Sigebertus: Hoc tempore facta est inventio cryptæ sancti Michaëlis archangeli in monte Gargano: unde & ejus memoria singulis annis celebri festivitate in ecclesiis Dei recolitur. Alii etiam neoterici, qui de inventione illa agunt, ad Gelasium Papam solent respicere. Hinc, cum Gelasius pontificatum administraverit ab anno 492 usque ad annum 496, tempore intermedio a plerisque figitur inventio. Sedulo quæsivi, an hanc inventionis epocham firmis argumentis stabilire possem: infirmum enim nimis est argumentum, quod præbet vitiosa chronotaxis, qua imperium Zenonis & Indictio 14 cum pontificatu Gelasii componitur, quandoquidem certo mortuus erat Zeno ante pontificatum Gelasii, & nulla Indictio 14 cum annis Gelasii concurrit.

[239] Consului Acta S. Laurentii episcopi Sipontini, quæ gemina apud nos data sunt ad VII Februarii. [In gemina Vita S. Laurentii Sipontini apparitio] In Vita primo loco edita cap. 3 ad propositum nostrum hæc leguntur: Eo autem tempore famosissima illa, & per orbem terrarum divulgata Michaëlis archangeli in monte Gargano apparitio facta est: & B. Laurentio, quid faciendum esset, Michaël ipse archangelus per visionem narravit, prohibendo consecrari ab homine suam ecclesiam, dicens: Ego mihi eam condidi etiam & consecravi. Tu vero cum tibi credito populo intro ingredere, &, me exsistente ibi patrono, locum precibus frequentate. Qua in re B. Laurentii prudentia vehementer enituit, & quod summam virtutum arcem possideret, aperte demonstravit: totum namque Domino negotium committens, nihil per se temere facere præsumpsit; & Angelicæ jussioni sine mora obediens, supernorum se civium socium evidentissime declaravit. Hæc utcumque consonant cum relatis in Actis apparitionis. Multo tamen pauciora hic asseruntur, quam ibidem, ut inferius ostendam.

[240] Vita secunda S. Laurentii, quæ ante primam fuit scripta, [ejus tempore figitur, eique facta asseritur.] ut probabitur, de iisdem agit cap. 2 num. 6, & aliqua ex recitatis omittit. Tempore autem episcopatus ejus (Laurentii,) famosissima illa, & per orbem terrarum divulgata Michaëlis archangeli in monte Gargano apparitio facta est: & B. Laurentio, quid faciendum esset, Michaël ipse archangelus per visionem narravit. Qua in re B. Laurentii prudentia vehementer enituit, & quod summam virtutum arcem possideret, aperte demonstravit. Jam * totum Deo committens, nihil ipse facere temere præsumens, & Angelicæ sine mora visioni obediens, supernorum se civium socium evidentissime declaravit. Hic non dicitur S. Michaël ipse condidisse & consecrasse ecclesiam, sicut in Vita altera & in Actis apparitionis; sed edoctus solum a S. Michaële Laurentius asseritur, quid esset faciendum. Multa quoque alia in Vita secundo loco impressa probabilius mihi narrari videntur, quam in prima aut in Actis apparitionis.

[241] [Ex dictis Vitis primum scripta est.] Quapropter operæ pretium videtur futurum, si examinaverimus, utra ex duabus illis Vitis sit antiquior: nam alteram ex altera compositam, verba frequenter eadem luculenter ostendunt. Bollandus credidit, primo scriptam esse, quam primam edidit: alteram vero ex illa contractam & interpolatam. At utraque expensa & collata, cogor contrarium judicare, & existimare, illam, quæ primo data est loco, ex altera compositam esse, sive nonnihil esse amplificatam & interpolatam. Rationes mihi claræ videntur & certæ. Auctor Vitæ secundæ clare indicat, necdum scriptam fuisse S. Laurentii Vitam, quando ipse rogatus est, ut eam componeret. Ubi enim dixerat, utile esse multis Sanctorum gesta nosse, ideoque Acta eorum scribenda esse, num. 2 ita pergit: Quod tu rectissime quidem, præsul Benedicte, intelligens, sæpius exegisti, ut B. Laurentium Sipontinæ urbis episcopum sua scriptura commendaret, & ad laudem Domini nostri Jesu Christi, ad ædificationem vero eorum, qui audituri sunt, quod in diversis de eo locis invenitur, unum in locum colligeretur, & diversa membra invicem convenientia unum corpus conflarent. Accipe igitur exactionem tuam, & qui per extraneas scripturas hactenus celebris habebatur, nunc, me id faciente, proprio charactere innotescat, & vivus in æternum viva per ora volitet.

[242] [quæ secundo loco edita:] Hæc tam aperte indicant, nullam exstitisse S. Laurentii Vitam, dum ista fuit conscripta, ut nullum videatur superesse dubium. Etenim rogabatur auctor curare, ut B. Laurentium Sipontinæ urbis episcopum sua Scriptura (id est, Vita scribenda) commendaret. Rogabatur, ut unum in locum colligeret, quod in diversis de eo locis inveniebatur. Demum ait se facere, quod exigebatur, ut qui per extraneas scripturas hactenus celebris habebatur, proprio charactere (id est, Vita propria) innotescat &c. Nihil ex his dicere poterat auctor Vitæ secundo loco editæ, si jam conscripta exstabat alia S. Laurentii Vita. Itaque illa procul dubio prima est, & reliquis omnibus probabilior Vita, præsertim cum similia non legantur in altera. Nam auctor editæ priori loco adoptavit quidem principium Præfationis, sed omnia modo data verba omisit. Itaque Vita secundo loco edita omnino dicenda est prima, uti reliqua etiam insinuant: nam alterius auctor ubique fere aliquid amplificationis addidit, multaque habet, quæ primus scriptor non omisisset, si post ipsum scripsisset, certe si vera credidisset.

[243] [ex iis & Vita S. Sabini quærenda chronotaxis.] Porro animadverto, in Vita S. Laurentii, quam modo primam tempore non dubitamus, de apparitione S. Michaëlis talia solum asseri, ut nuspiam recedatur a probabilitate; illa vero aucta esse non solum per notas chronologicas, sed etiam per asserta aliqua minus probabilia, in altera S. Laurentii Vita; ac demum multo magis amplificata esse cum in Actis apparitionis S. Michaëlis, tum in antiphonis & responsoriis Officii, ex quibus data est tertia eaque metrica S. Laurentii Vita. Aliqua etiam habentur in Vita S. Sabini episcopi Canusini, quæ spectant ad chronotaxim, & difficultatem ingerere possunt. At fatendum est, nullam ex prædictis Vitis esse scriptoris contemporanei aut supparis: omnesque esse imperfectas admodum, & certa auctoritate destitutas. Cum tamen meliora non habeamus documenta, examinandum videtur, quid in iis, cum pro chronotaxi, tum pro factis assertis, sit probabilius, ut modo facere aggredior.

[244] Vita S. Laurentii, reliquis vetustior, nullum habet verbum de S. Gelasio Papa, [Ex prima Vita colligitur, S. Laurentium] nec asserit, S. Laurentium sub imperio Zenonis factum esse episcopum, etiamsi de Zenone meminerit. Contrarium potius ex illa Vita colligitur, si recte consideretur. Nam num. 3 sic habet: Defuncto ergo B. Felice Sipontinæ civitatis episcopo, diu populus Sipontinus absque pastore fuit, sive seditione episcopi electionem prohibente, sive potius variis cladibus impedientibus, quibus tunc universa Italia affligebatur. Eo namque tempore Zeno rebus humanis præerat imperator: & ab eo ad Italiam possidendam directus Gothorum rex Theodoricus, … acriter dimicabat contra Odoacrem Erulorum regem, & ipse Romanam urbem & totam Italiam tyrannica dominatione possidebat. Infinitis itaque miseriis Italia laborabat, aliis Erulorum regi, aliis Gothorum faventibus: unde civibus acrior erat cura salutem vitamque tuendi, quam de pontifice consulendi. Sedatis autem ex parte præliis, consulti Sipontini cives electos de clero & populo ad imperatorem miserunt, suppliciter deprecantes, quatenus eorum ecclesiæ subveniret, & talem eis a latere suo virum dirigeret, qualem tali in tempore sciret in domo Domini necessarium &c.

[245] Si allegata, quæ cum historia illius temporis optime congruunt, [episcopum factum post tempora] vera sunt, ut vera judicare possumus, certum est primo, S. Laurentium ad cathedram pervenisse aliquot annis post mortem Zenonis, qui obiit anno 491. Nam sedes Sipontina diu vacasse dicitur; & pro causa allegatur bellum, quod in Italia gestum fuit inter reges Theodoricum & Odoacrem. At bellum istud non est finitum, nisi anno 493, quando occisus est Odoacer. Secundo, cum dicantur Sipontini episcopum petiisse Constantinopoli ab imperatore, & Sipontum cum tota Italia ab anno 493 subesset Theodorico regi, verisimile non fit, episcopum ab iis petitum, antequam inter Theodoricum regem & Anastasium imperatorem concordia fuisset inita. Qua enim ratione ad imperatorem pro episcopo recurrere ausi fuissent Sipontini, quamdiu inter Theodoricum regem, quem timebant, & imperatorem erat dissensio? Hæc autem dissensio aliquot annis post occupatam a Theodorico Italiam videtur continuata, etiamsi in apertum bellum non eruperit, & certo non constet de anno, quo consensit Anastasius imperator, ut Theodoricus Italiam titulo regis possideret. Itaque ex hac observatione episcopatus S. Laurentii saltem differendus videtur usque ad finem fere seculi V.

[246] Tertio multa concurrunt, ex quibus probabilius fit, [Gelasii Papæ:] S. Laurentium non esse episcopum factum ante inchoatum aliquot annis seculum VI. Nam tam in hac Vita, quam in reliquis, dicitur vixisse usque ad tempora regnantis in Italia Totilæ, eaque de causa mors S. Laurentii a Bollando recte signata est circa medium seculi VI, sive annum DL. Hinc in altera Vita num. 10 dicitur floruisse cum S. Benedicto, cum S. Germano Capuano, & cum S. Sabino Canusino, quorum ultimus usque ad annum fere 566 superfuit. Fuisset igitur diuturnus admodum episcopatus Laurentii, & ad quinquaginta aut plures annos protractus, si sub Gelasio aut paulo post cathedram ascendisset, cum tamen nullibi aut juvenis dicatur factus episcopus, aut senex obiisse.

[247] Accedit & alia ratio ex subscriptionibus conciliorum. Nam sub finem seculi V & initium VI sex habita sunt tempore Symmachi Papa concilia Romana. Prolixi catalogi episcoporum, qui primo, tertio, [Ex conciliis vero ulterius infertur,] quarto & sexto subscripserunt, exstant apud Labbeum tom. 4 a Col.sque ad 1370. At nuspiam comparet Laurentius Sipontinus, ut verisimillimum fiat, cathedram Sipontinam toto illo tempore vacasse. Dictis conciliis similiter non adfuit S. Sabinus Canusinus, qui necdum erat episcopus. Nam primo subscripsit Rufinus Canusinus anno 499. Deinde tertio, quinto & sexto subscripsit Memor Canusinus. Quinto etiam additæ sunt plurimæ subscriptiones, sed eæ merito sunt suspectæ, ut observatur apud Labbeum Col.eaque de causa omittuntur, etiamsi neque in illis compareant Laurentius Sipontinus & Sabinus Canusinus.

[248] [Laurentium necdum sedisse anno 504.] Jam vero ex dictis conciliis, quorum postremum figitur anno 504, omnino dicendum videtur, Laurentium non sedisse Siponti anno 504, sicut Sabinus necdum regebat cathedram Canusinam. Cum enim plerique Italiæ episcopi dictis conciliis adfuerint, non est verisimile, Laurentium sedisse episcopum, & ab omnibus abfuisse. Quapropter non nisi pro conjecturis male fundatis habenda sunt, quæ auctor Vitæ primo loco editæ de tempore episcopatus S. Laurentii Vitæ prius scriptæ adjunxit, dum ait num. 3: Anno itaque salutiferæ Incarnationis Domini Salvatoris quadringentesimo nonagesimo, Indictione quartadecima, Gelasio beatissimo Papa Romanæ Sedi præsidente, & Zenone regnante in regia urbe Constantinopolitana, Sipontina civitas, innumero populo habitata, suo antistite, Felice nomine, est orbata &c. Male jungitur imperium Zenonis cum pontificatu Gelasii, atque hic videtur fuisse scopulus, in quem impegit, qui chronotaxim Actis apparitionis adjungere voluit.

[249] [ut fortasse episcopus non fuerit] Verum quidem esse potest, Felicem Sipontinum sub Zenone circa annum 490 fuisse defunctum, cum id ipsum innuat primus biographus. At hic ait, deinde sedem diu vacasse. Secundus vero datæ epochæ paulo post addit: Præfata civitas Sipontina per unius anni circulum sine pastore extitit, ita exponens illud diu de uno anno, acsi anno 491 promotus fuisset Laurentius. At vox diu ibidem non minus viginti annos significare potest, quam unum; dictaque de conciliis Romanis innuunt, saltem usque ad annum 504 sedem Sipontinam vacasse. Tam diuturnæ vacationis ratio esse potuit, (post finitum bellum, sublatamque dissensionem Anastasii imperatoris & regis Theodorici) quod Sipontini timerent, ne Arianus obtruderetur episcopus, si quem peterent a Theodorico. Potuerunt & aliæ rationes nobis ignotæ electionem impedire, & primus biographus aperte innuit, rationes sibi non bene fuisse compertas.

[250] [ante imperium Justini.] Pompeius Sarnellius in Chronologia episcoporum Sipontinorum pag. 34 & 36 ait, sedem Sipontinam post mortem Felicis vacasse annis viginti duobus. Unde illud acceperit, non magis indicat, quam unde produxerit multos episcopos Sipontinos anonymos, quos tam ille, quam Coletus Ughellum recudens, sine damno potuisset omittere. Mihi tamen, ut breviter edicam sententiam meam, suspicio est, sedem Sipontinam vacare potuisse usque ad imperium Justini imperatoris, quod inchoatum est anno 518: nam Zeno & Anastasius imperatores fuerunt hæretici, Justinus vero Catholicus, ut magis verisimile fiat, ab isto missum esse Laurentium, qui vel sic diu administraverit episcopatum, si circa annum 520 factus fuerit episcopus.

[251] Longissime ab his distat laudata Chronologia Sarnellii, qui initium episcopatus Laurentii figit anno 488, [Qui Laurentium tempore Gelasii aut citius sedisse volunt,] mortem vero Felicis anno 466. At id omnino sine ulla probatione asseritur, & contra omnes S. Laurentii Vitas. Fuit Felix anno 465 in concilio Romano sub Hilario, & nihil de eo præterea habemus, nisi quod in una Vita dicatur obiisse sub Zenone anno 490, in primo scripta circa tempus, quo erat bellum inter Odoacrem & Theodoricum. Qua igitur ratione anno 466, id est, diu ante Zenonis imperium obiisse asseritur? Video tamen, cur ita festinaverit Sarnellius. Noluit recedere a vulgata opinione, qua apparitio S. Michaëlis fixa est sub Gelasio. Vellem & ego, ut hanc valerem confirmare: sed sequenda sunt vetustiora monumenta, non ea, quæ postmodum per interpolatores sunt adulterata. De Gelasio autem nulla fit mentio in Vita S. Laurentii, prout primum scripta est, nulla quoque in illa, quæ modice aucta est & interpolata, ut neque hæc eorum faveat opinioni, qui apparitionem S. Michaëlis sub Gelasii pontificatu figunt. Ipsa quoque apparitionis Acta sic primum conscripta sunt, ut neque de Gelasio, neque de tempore, quo res peracta est, vel minimum asseratur.

[252] Reducimur igitur ad assertum Anastasii Bibliothecarii, [nihil allegare possunt præter documenta] & ad antiphonas & responsoria Officii ecclesiastici, quæ recentiori ævo de S. Laurentio composita sunt, & apud nos tertio loco data, tamquam Vita metrica. At Anastasio parum pro rebus tam vetustis fidere possumus, & forte ex sola conjectura locutus est: Vitæ vero metricæ exigua potest esse auctoritas. Locus ipse, in quo ecclesiæ Garganensis dedicatio dicitur tentata sub Gelasio, luculentum involvit errorem. Verba ipsa huc transfero:

Cæli aulam dum mandaret Pontifex Gelasius
Consecrari, convenerunt primitus Laurentius,
Hic Sabinus Canusinus, Salpensis Palladius,
Et Joannes Rubesanus, Tranensis Eutitius,
Et cum illis Venusinus affuit Austerius.
Hoc vetavit Deo missus Michaël archangelus,
Dicens: Domum istam feci & sacravi cælitus.
Quibus visu dum adstaret summi Regis Nuntius,
Ut cessarent ab incepto monuit Archangelus.

Inter episcopos hic recensitos numeratur S. Sabinus Canusinus. At anno 504 adhuc ecclesiæ Canusinæ præerat Memor, quando jam octo annis defunctus erat Gelasius. Sabinus vero secundum propriæ Vitæ chronotaxim non est factus episcopus ante annum 512, & Bollandus noster tom. 2 Februarii pag. 300 mortem Memoris figit circa 514. Certum igitur est, Gelasium perperam conjungi cum Sabino, & sic verisimillimum fit, eumdem nihilo rectius commemoratum esse cum S. Laurentio, & forte ex ibi memoratis nullus sub pontificatu Gelasii fuit episcopus. At id investigare non est opus.

[253] Ne quis tamen suspicari possit, alium Sabinum tempore Gelasii episcopum fuisse Canusinum, [interpolata, aut certe vitiosa.] huc transferam verba Vitæ S. Sabini, in qua pro alia dedicatione iidem cum Gelasio reperiuntur episcopi. Dicta Vita, ad IX Februarii edita, num. 5 sic habet: Itaque Dei famulus Sabinus ab omnibus merito venerabatur, intantum etiam, ut Romæ urbis Gelasius Pontifex præ ceteris episcopis eum socium haberet ac familiarem. Nam cum Barolitanam ecclesiam in honore B. Andreæ apostoli benedicere voluisset, eumdem Gelasium Papam ad se adventare rogavit (quod & fecit) eumque supradictam ecclesiam dedicare poposcit, satis de adventu primæ Sedis Episcopi gaudens. Quapropter alacri animo cum ceteris episcopis, quos ad dedicationem ejusdem ecclesiæ vocaverat omnipotenti Deo gratias egit, eo quod ad se tantus Pontifex advenisset. Nam & nomina episcoporum, qui vocati sunt, hic enumeranda existimo: Laurentius Sipontinæ ecclesiæ pontifex, Palladius Salpitanæ, Eutychius Tranensis, Joannes Rubisinæ, Austerius Venusinæ. Hic plane iidem episcopi concurrisse dicuntur cum S. Gelasio Papa ad dedicationem ecclesiæ Barolitanæ, qui superius convenisse Gelasii jussu asseruntur ad dedicandam montis Gargani ecclesiam; nec dubium est, quin auctor loquatur de S. Sabino, eumque perperam cum Gelasio faciat episcopum. Quapropter ex disputatis prudens lector facile intelliget, non esse fidendum notis chronologicis, quæ additæ sunt Vitis seculo demum VIII aut IX exaratis: nec ullum haberi argumentum solidum, quo apparitio, S. Michaëlis referri possit ad tempus S. Gelasii Pontificis.

[254] [At constat, apparitionem S. Michaëlis contigisse, dum S. Laurentius sedebat,] Hoc unicum de tempore apparitionis mihi satis certum videtur, eam contigisse, quando S. Laurentius administrabat cathedram Sipontinam. Cum autem nesciamus, quo anno S. Laurentius factus sit episcopus, & saltem non videatur cathedram obtinuisse ante annum 504, dicaturque floruisse cum SS. Benedicto Casinensi, Germano Capuano, Sabino Canusino, & maxime cum Totila Gothorum rege, non nisi lato admodum modo tempus apparitionis assignare possumus. Fortasse contigerit circa annum 520, fortasse circa 530, forte etiam circa 540: ad totum illud tempus videtur episcopatus Laurentii saltem extendendus. In Chronico Brevi S. Vincentii Metensis, quod edidit Labbeus tom. 1 Bibliothecæ, ad annum 533 ponitur: Inventio cryptæ S. Michaëlis. At scriptum non est ante seculum XIII. Si verba Adonis, data num. 3, Sed non multo post Romæ venerabilis etiam Bonifacius Pontifex ecclesiam sancti Michaëlis nomine constructam dedicavit in summitate circi &c: si hæc, inquam, verba necessario de Bonifacio II essent explicanda, ut probabiliter saltem de eodem exponi possunt, circa annum 520 figenda veniret apparitio S. Michaëlis, quandoquidem Bonifacius II anno 530 exorsus sit brevem duorum circiter annorum pontificatum.

[255] [& ex conjectura figi potest inter annos 520 & 530.] Baronius quidem in Annotatis ad Martyrologium Romanum die XXIX Septembris maluit conjicere, ecclesiam illam Romanam in summitate circi constructam esse a Bonifacio III aut ejus successore Bonifacio IV, qui seculo VII pontificatum gesserunt. Verum eam adoptavit conjecturam, quia existimabat, ædificatam fuisse in mole Adriani, nunc Castro Sancti Angeli dicto. At ea opinio de loco nobis non probatur, & inferius ostendam, molem Adriani incongrue sumi pro summitate circi. Itaque recte quidem ostendit Baronius, necdum tempore Bonifacii II ædem S. Michaëlis fuisse in mole Adriani; sed ea ratione nihil apud nos proficit, cum de alia æde agi credamus. Quapropter malim conjicere, ob apparitionem S. Michaëlis in monte Gargano a Bonifacio II structam fuisse ædem in summitate circi, idque factum esse non multo post illam apparitionem, ut affirmat Ado; quam recurrere ad ædiculam sequenti seculo in mole Adriani alia occasione positam: sed de his latius agendum num. 308. Ceterum si auctor ecclesiæ est Bonifacius II, ut probabilius credimus, Apparitio S. Michaëlis contigerit certo ante annum 530, ut fortasse nequeat rectius figi, quam inter annos 520 & 530.

[Annotata]

* forte Nam

§ XIX. Locus apparitionis: examinantur varia Actorum asserta.

[Mons Garganus in Apulia Dauria ad mare Adriaticum,] Nullum est dubium, quin mons Garganus sit in Apulia, & in illa parte, quæ Apulia Daunia olim dicebatur, hodierno nomine Capitanata. Itaque scriptor Actorum num. 1 dicens, in Campaniæ finibus situm esse, accuratam geographiam neglexit, Campaniamque multo longius extendit, quam oportebat, sicut & alii medio ævo fecerunt. Sipontum, vetusta civitas, quæ postmodum excisa est, ad mare Adriaticum erat, ut ostendunt superstites urbis ruinæ, uno milliario secundum Leandrum Albertum a Manfredonia, quæ in ejus vicinia surrexit. De nomine montis ita laudatus Albertus pag. 377 ex antiquis, quorum verba brevitatis causa omitto: Montem hunc Garganum antiqui vocant, Strabo nempe, Mela, Virgilius, … Lucanus, … Horatius, … Silius Italicus, Livius, Ptolomæus, aliique plurimi scriptores. Hinc merito infert, fabulosum esse, quod in Actis dicitur, a viro Gargano nomen monti esse impositum. Ulterius conjici potest, illud ipsum viri nomen ex monte confictum esse.

[257] Partem verborum, quibus montem describit, huc transfero: [qui describitur,] Præcelsus valde est, & ascensu difficillimo, quo sylvæ quædam peramœnæ reperiuntur, etsi quoque multis in locis arboribus plane careat, ubi tamen diversa salutiferarum & medicarum herbarum genera nascuntur. Latere, quo mare spectat, ut Strabo demonstravit, promontorium habet in exortum spatio trecentorum stadiorum procurrens. Incipit ab Apennino ex cujus radicibus jugum nascitur editissimum, latitudine passuum millium duorum, longitudine viginti: post quod ita paulatim mons ipse assurgit, ut in summam (fructifer tamen) altitudinem, vastitatem, amplitudinemque desinat. In mare tam longe protenditur, ut ambitu radicum, quas planities excipit, ad ducenta passuum millia contineat, quamquam Plinius spatium hoc centum triginta quatuor esse prodiderit. Multis in locis præceps & abruptus est, qua mare spectat, & promontorium paulo superius ex Strabone commemoratum. Hæc de monte sufficiant.

[258] De specu, quem vidit, ita loquitur: Crypta est, [cryptam S. Michaëlis habet] haudquaquam hominum ingenio vel arte, sed Angelica vi consilioque in vivum montis saxum excavata: in quam deorsum per portam ingentem marmoream, quæ Meridiem spectat, a regni principibus ædificatam, ingressus quinquaginta quinque graduum ad Septemtrionem versus patet: qua descendi absque face nullo modo posset, ni plurimis ad saxum excisis spiraculis ac fenestris lumen diurnum in marmoreas admitteretur scalas. Earum ad finem sepulcretum est in plano apertum cum sacellis monumentisque multis: inter quæ læva, priusquam in sacratissimum specum ingrediaris, pulcherrimum apparet quoddam cum nobilis familiæ Neapolitanæ Pudericorum, quondam hujus loci dominorum, insignibus. Prope sacellum hoc per aliam portam ex ære, summo artificio perfectam, quæ ad Occasum respicit, in specum ipsum aditus datur, quo nemini prorsus ante solis exortum ingredi fas est. Ad dextram crypta mirabilis apparet in Orientem explicata, divi Michaëlis archangeli domicilium, tota ex vivo solidoque lapide, purum liquorem perpetuo stillante, horrida, profunda, & obscura, haud in alium, ut puto, finem facta, quam salutis animarum causa. In medio delubrum est exiguum ascensu graduum quatuor: cum autem ad sanctissimam Angeli aram paulo editiorem propius accesseris, ille tibi locus … velis nolis venerandus est.

[259] [cum locis sacris, ut describitur,] Conspicitur ibi ara ab ipso Archangelo consecrata, vestitaque nunc alterius humana manu fabricatæ tegumento: in qua Missæ quotidianæ celebrari plerumque solent: minimeque in hæc penetralia passim omnes admittuntur. Non procul inde fons perennis, at modicus, divino latice scatens, quo sibi propemodum in omnibus morbis oppidani medicinam faciunt. Læva dein aliæ plures aræ, sacella, similesque loci abditi celebrandis Missis, præcipueque duæ aræ ab ipso etiam Archangelo factæ, conspiciuntur. Præterea, quæ supra sunt oratoria, non consilio effecta, sed in saxo natura sic creata putantur, quo ad pœnitentiam atque Divinitatis contemplationem mortales alliciant. Pavimentum specus marmore candido varie stratum est. Exteriora cryptæ, id est, supremum ejus tectum virens densusque lucus altissimis arboribus operit, e quibus multitudo maxima lapidum pendent, quos voti causa collo alligatos sursum in montis jugum bajulant, ibique precibus patratis suspensos reliquunt. Admirationem profecto summam hæc habet sylva, quod magno circumcirca spatio nullus ne frutex quidem appareat alius: quapropter miraculum potius, quam res naturalis habetur tot & tam ingentes arbores hic in vivum saxum radicatas. Mihi accolæ, cum hic essem, narravere, circa Carolum VIII Franciæ regem, qui anno a Christo nato CCCCXCIIII (supra millesimum) Neapolitanum regnum cepit, unam a Gallo quodam milite cæsam, illumque protinus supplicio divino exanimatum concidisse. Vidimus etiam in sacrato specu insignem … crucem ex purissimo crystallo, longam fere dodrantem & semis, quam loci sacerdotes inventam hic aiebant, quo tempore crypta ipsa mirabiliter primum cognita est. Hisce assentitur Ughellus tom. 7 Italiæ sacræ Col.in Sipontinis episcopis, brevius tamen singula enarrans.

[260] [& cum oppido S. Michaëlis.] Celebritas autem specus S. Michaëlis effecit, ut in Gargano exsurrexerit oppidum, de quo agit laudatus Albertus, & post ipsum Ughellus, ita scribens: In summitate Gargani montis, sexto a Manfredonia milliario, positum est oppidum Sancti Angeli, ejusdem Sipontinæ diœcesis: unde mons ipse aliquando Sancti Angeli nuncupatur. Locus est natura munitus, & rerum ad humanum victum necessariarum copia abundans, præcipue vero vino pretiosissimo. Hoc oppidum olim ab Angeli Michaëlis apparitione nuncupatum Saraceni diu habitarunt… In hoc Sancti Angeli oppido visitur sacrum antrum, sive ecclesia toti orbi celeberrima titulo S. Michaëlis archangeli, non manu facta, non humana industria aut labore excitata, sed divina virtute, ut loci traditio habet, in rupe Gargani montis ad templi cujusdam similitudinem conformata est. Quod asseritur de loco nulla hominum industria constructo, similiter legitur in Actis apparitionis, imo & in Vita S. Laurentii Sipontini, quam interpolatam probavi, Michaël Archangelus num. 13 dixisse asseritur de ecclesia: Ego mihi eam condidi, etiam & consecravi. In Actis vero dandis num. 7 Archangelus sic locutus dicitur: Non est vobis opus hanc, quam ædificavi, dedicare ecclesiam: ipse enim, qui condidi, etiam dedicavi. Ado ad XXIX Septembris tale dedit Actorum compendium, ut saltem de dedicatione per S. Michaëlem facta consensisse videatur.

[261] Attamen traditio illa de constructa & dedicata per S. Michaëlem ecclesia videtur suspecta fuisse auctoribus Breviarii & Martyrologii Romani, [In Breviario Romano ecclesia non dicitur exstructa a S. Michaële,] cum prorsus omissa sit in Breviario, in Martyrologio contrarium potius videatur assertum. Nam in Breviario ex tota Apparitionis relatione hæc tantum fuerunt adoptata: Factum est, ut ex gregibus armentorum Gargani cujusdam taurus longe discederet, quem diu conquisitum in aditu speluncæ hærentem invenerunt. Cum vero quidam ex illis, ut taurum configeret, sagittam emisisset, retorta sagitta in ipsum recidit sagittarium. Quæ res cum præsentes, ac deinceps ceteros tanto timore affecisset, ut ad eam speluncam propius accedere nemo auderet, Sipontini episcopum consulunt: qui, indicto trium dierum jejunio & oratione, rem a Deo respondit quæri oportere. Post triduum Michaël archangelus episcopum monet, in sua tutela esse eum locum, eoque indicio demonstrasse, velle ibi cultum Deo in sui & Angelorum memoriam adhiberi. Quare episcopus una cum civibus ad eam speluncam ire pergit. Quam cum in templi cujusdam similitudinem conformatam vidissent, locum illum divinis officiis celebrare cœperunt: qui multis postea miraculis illustratus est. Nihil hic de constructa aut dedicata per S. Michaëlem ecclesia.

[262] In Martyrologio videtur insinuari, dedicatam esse more solito S. Michaëlis in Gargano ecclesiam, [in Martyrologiis vero videtur asseri dedicatio ordinaria.] cum sic habeat: In monte Gargano venerabilis memoria beati Michaëlis archangeli, quando ipsius nomine consecrata ibi fuit ecclesia, vili quidem facta scemate, sed cælesti prædita virtute. Ordinariam per episcopos dedicationem verba ista indicant. Antiqua vero Martyrologia, quæ certe ante Acta apparitionis sunt scripta, Romano præluxerunt, cum in omnibus fere memoretur, Dedicatio basilicæ S. Michaëlis, & in pluribus addatur, in monte Gargano, sicut videri potest § 1 hujus Commentarii. Vita quoque S. Laurentii Sipontini, sicut primo scriptam probavi, nihil habet de constructa aut dedicata per S. Michaëlem ecclesia. Verba num. 6 hæc sunt: Tempore autem episcopatus ejus famosissima illa, & per orbem terrarum divulgata Michaëlis archangeli in monte Gargano apparitio facta est: & B. Laurentio, quid faciendum esset, Michaël ipse archangelus per visionem narravit. Qua in re B. Laurentii prudentia vehementer enituit, & quod summam virtutum arcem possideret, aperte demonstravit. Jam * totum Deo committens, nihil ipse facere temere præsumens, & Angelicæ sine mora visioni obediens, supernorum se civium socium evidentissime declaravit.

[263] Verba hæc nihil aliud indicant, nisi Laurentium per revelationem S. Michaëlis didicisse, [Vita quoque prior S. Laurentii nihil affirmat] quid sibi esset faciendum. Attamen ex iis occasio offerebatur variis conjecturis, quæ postmodum nimis liberaliter sunt factæ. Si hoc etiam tempore liceat conjecturas facere, poterimus conjicere sequentia. Ex revelatione S. Michaëlis discere potuit S. Laurentius, intrandam sibi esse speluncam, ubi factum erat miraculum sagittæ in suum sagittarium reversæ: secundo, locum illum sub tutela esse S. Michaëlis, ibidem eumdem præcipue coli velle: tertio, dicandum eo loco esse ecclesiam, aut si qua forte jam erat ibidem exstructa, eam a populo frequentandam, peragendaque in eadem divina mysteria. Hæc antistiti revelata fuisse a S. Michaële, licet certum non sit, non est tamen improbabile: non enim dubitandum est est de ipsa apparitione, nec de inchoato causa apparitionis cultu S. Michaëlis in monte Gargano.

[264] [de constructa aut dedicata per Archangelum ecclesia,] At dubitari potest, an ante apparitionem ecclesia aliqua fuerit in illa spelunca: quod nec in vetustissimis Martyrologiis, nec in Vita S. Laurentii, sicut primo scripta est, asseritur aut negatur. Si vero constaret, ecclesiam ibi ab episcopo aliisque cum eo speluncam ingressis fuisse inventam, necdum fieret certum, eam ab ipso Archangelo fuisse constructam & dedicatam. Novimus enim, Christianos tempore persecutionum, quibus exerciti fuerunt ab imperatoribus gentilibus, solitos fuisse in cryptis & locis subterraneis divina celebrare mysteria. Quare, si in crypta illa montis Gargani ecclesia fuit inventa, quod nec affirmaverim nec negaverim, construi illa potuit & frequentari a Christianis tempore persecutionum: postea vero deseri ob nimium incommodum, & paulatim in oblivione jacere, quando liberum erat Christianis sacra publice peragere, & ædes sacras in urbibus exstruere.

[265] [at nec nobis istud miraculum videatur reliquis addendum.] Itaque nihil ego affirmandum censeo de constructa aut dedicata per S. Michaëlem ecclesia, sicut nihil Martyrologium aut Breviarium Romanum de illis affirmat, nihil quoque Baronius in Annalibus ad annum 493, unice dicens: Sub hoc anno … ponitur inventio cryptæ Gargani montis in Apulia, quæ ex apparitione S. Michaëlis archangeli reddita celeberrima, pio est cultui mancipata. Nullum de hisce est dubium, nisi quod rem serius peractam dixerimus. Certa quoque sunt, quæ paulo post subjungit: Crevit majoribus indies accessionibus semel cœptus illic religiosus cultus S. Michaëlis archangeli, quem & universa Occidentalis Ecclesia anniversaria celebritate celebrandum suscepit: & locus ipse ob ingentia illic solita edi miracula jugi in posterum peregrinatione fidelium est frequentatus.

[266] [Alia quædam in Actis corrigenda.] Quæri etiam potest, an admittendæ videantur tres S. Michaëlis apparitiones distinctæ, sicut in Actis referuntur, quia duæ tantum leguntur in gemina Vita S. Laurentii. Breviter ad hoc respondeo, probabilius unica S. Michaëlis apparitione edoctum esse S. Laurentium omnia ad speluncam Gargani spectantia, prout omnia ad unicam apparitionem referuntur in utraque S. Laurentii Vita. Hæ enim Vitæ saltem majorem fidem merentur, maxime illa, quæ primo scripta est, quam Acta Apparitionis, in quibus non pauca sunt aperte fabulosa. Hinc multa alia in his Actis asserta, de quibus in Vitis nihil legitur, minus certa & dubia videntur: qualia sunt consultatio Romani Pontificis, quem Acta magis interpolata Gelasium fecerunt; indictum tribus vicibus triduanum jejunium, inventio talis loci, ut episcopus eodem die, quo ingressus est, ibidem obtulerit Missæ Sacrificium, aliaque nonnulla, quæ prudens & eruditus lector facile deprehendet. De consulto summo Pontifice tacet utraque Vita. Unum trium dierum jejunium Laurentio attribuit Vita prior; altera unicum similiter memorat, sed populum ei subjectum adjungit. De inventa ecclesia, in qua statim Missa posset celebrari, utraque rursum tacet. Mihi certe probabilius est, aut nullam in spelunca montis ecclesiam inventam; sed ædificatam aliquam jussu S. Michaëlis; aut inventa forsan vetustæ ecclesiæ rudera, quæ restauranda fuerint & exornanda.

[267] Secunda S. Michaëlis apparitio, quæ in Vitis quoque asseritur, [Secunda S. Michaëlis apparitio, non recte correcta a Baronio,] non caret etiam adjunctis improbabilibus, prout refertur in Actis Apparitionis num. 4. Laudatus supra Baronius vidit, factum non recte relatum esse, emendationemque suggessit, ita scribens: Rei gestæ exstat historia (in Actis Apparitionis,) in eo tamen emendanda, dum ibi dicitur bellum tunc viguisse inter Neapolitanos & Sipontinos, restituendumque est, inter Odoacrem & Theodoricum: ejusmodi enim bello, & non alio privato, tunc vexabatur Italia; cum Sipontini, qui se Theodorico dediderant, male habiti sunt ab Odoacre. Quamobrem occiso tandem Odoacre, summa rerum potitus idem Theodoricus, Sipontinis negotiatoribus duorum annorum tributa relaxari jussit. Extat de his Epistola ejusdem regis ad Faustum præpositum. Hæc quidem Baronii correctio primo intuitu speciem veritatis præfert. Verum, si attentius consideretur, non videbitur probabilis: nam apparitio S. Michaëlis diu post mortem Odoacris, anno 493 occisi, videtur contigisse, ut nequeat agi de bello inter Odoacrem & Theodoricum; nec ullum habemus argumentum, quo probari valeat, Sipontinos male habitos ab Odoacre. Epistola 38 libri secundi, quam laudat Baronius, nullo modo probat, damna illa, quæ Sipontinis negotiatoribus illata fuerunt, & quorum causa eis prospicit Theodoricus, illata fuisse per Odoacrem, & multo minus evincit, bellum contra partem Odoacris gessisse Sipontinos. Ut verbo dicam, Epistola illa non facit ad propositum, cum negotiatores Sipontini damno affici potuerint per alios hostes Theodorici aut in mari, aut in aliqua parte terrarum, ubi negotiabantur.

[268] Fateor tamen, non recte in Actis num. 4 & 5 referri istud bellum, [in utraque S. Laurentii Vita refertur modo minus improbabili,] qualecumque demum fuerit. Primo falsum est, Neapolitanos seculo VI, quo istud bellum esset figendum, adhuc fuisse gentiles. Secundo Neapolis eo tempore non erat sui juris, sed alias sub Gothis, alias sub Græcis, ut cives Neapolitani bellum nomine suo gerere non possent contra Beneventanos aut Sipontinos. Quapropter res tota mihi quam maxime fieret suspecta, nisi commemoraretur in utraque etiam S. Laurentii Vita, ibique assereretur modo minus incredibili. Vita primo scripta num. 7 de S. Laurentio sic habet: Cumque gravi pugna cives suos Neapolitani lacesserent, non equis, non armorum apparatu confisus est: sed semetipsum in caritate Domini affligens, victoriam de cælo adeptus est. Ipse namque Angelorum princeps Michaël pontifici in visione apparens, Sipontinis victoriam, seque ipsum pro eis pugnaturum spopondit. Altera Vita num. 13 fere consentit: Cumque Neapolitani cives suos gravi pugna lacesserent, confisus vir Dei Laurentius, virtutem belli non in multitudine exercitus, sed in virtute Dei consistere, non equis, non armis auxilium sibi parantibus, cum populo sibi subjecto triduano se jejunio affligens, adeptus est de cælo victoriam. Ipse namque Michaël Angelorum princeps, in visione pontifici Laurentio apparens, Sipontinis victoriam, seque ipsum pro eis pugnaturum spopondit. Hæc congruunt cum præcedentibus, excepto Sipontinorum triduano jejunio, quod soli Laurentio in priori Vita inferius tribuitur.

[269] Factum hoc porro tam confidenter in utraque Vita asseritur, ut non videatur negandum, etiamsi incredibile sit, Neapolitanos suo nomine bellum tempore Gothorum intulisse Sipontinis. Itaque conjicio, [asseriturque victoria Sipontinorum indubitanter,] tale aliquid accidisse in diuturno bello, quod Justinianus anno 535 suscepit per Belisarium ducem contra Gothos in Italia regnantes, quodque varia fortuna gestum est. Erat Neapolis Gothorum, quando inchoatum est bellum: sed anno 536 expugnata est a Belisario, mansitque sub Græcis usque ad annum 543, quo rursum capta est a Totila Gothorum rege. Iis itaque temporibus præfectus Neapolitanus potuit cum præsidiariis militibus & parte populi urbis & agri vicini expeditionem aliquam suscipere contra Sipontinos, & ab his patrocinio S. Michaëlis repelli. Quod autem præfectus urbis cum suis & Neapolitanis fecit, id attributum a biographis fuerit Neapolitanis. Nihil de his incredibile, nihil improbabile est. Biographi vero tanta cum fiducia illam Sipontinorum victoriam referunt, ut ejus causa Laurentium episcopum cum Daniele propheta comparent.

[270] [ut non videatur apparitio aut victoria neganda,] Audiamus primum. Veteres, inquit, revolvamus historias & facta B. Laurentii antiquorum operibus comparemus. Daniel quondam, ille vir desideriorum, completo trium hebdomadarum jejunio, quibus se afflixit in conspectu Domini, orationes, quas pro populo faciebat, exauditas agnovit. Laurentius trium dierum jejunio se afflixit, seque a Domino impetrasse populi sui salutem audivit. Danielis orationi de servitute inimicorum liber exiturus populus ejus promittitur. Laurentii precibus hostes in fugam versos, hostium colla calcaturus populus nuntiatur. A Daniele contra Persarum Principem, ut facilius populus liberaretur, Græcorum Princeps venire narratur. Laurentio contra inimicorum principem non aliqua peregrina virtus tribuitur. Danielem Gabriel lætificat, dicens sibi ad victoriam esse Michaëlem. Laurentium Michaël ipse confortat, victoriamque de inimicis se habiturum pollicetur.

[271] [licet dubium sit, a quo fuerint oppugnati.] Tum auctor S. Laurentium invocat his verbis: Sic semper, sic B. Laurentii, pro commisso tibi populo Dominum depreceris: & sicut Sipontini populi, cum præsens eras in carne, curam habuisti: ita & magis nunc, cum sis præsens cum Domino, sui memor esse digneris. Si te per fidem ambulantem, cum corpore peregrinabaris a Domino, de sancto & cælesti habitaculo suo exaudivit Dominus, quanto magis nunc a Domino præsente te omnia, quæ petieris, impetraturum speramus? Impetra ergo semper Angelorum præsidium civitati tuæ. Tueantur semper supernæ virtutes locum habitationis tuæ. Præsentem sentiant te cives tui: potentem te cognoscant inimici tui. Per orationes tuas mereamur habere Michaëlem adjutorem, & contra antiquum serpentem, qui est Satanas, fortissimum pugnatorem &c. Victoria illa Sipontinorum figenda quidem est sub episcopatu Laurentii, potest tamen contigisse multis annis post revelationem speluncæ montis Gargani. Hinc etiam dubium fit, utrum a duce aliquo Gothorum, an Græcorum oppugnati fuerint, quando periculo illo sunt liberati.

[Annotata]

* forte Nam

APPARITIO S. MICHAELIS IN MONTE GARGANO
Auctore anonymo
Ex quinque aut sex Mss. vetustissimis, collatis inter se & cum aliis nonnullis.

A. ANONYMO

[Memoria S. Michaëlis in monte Gargano,] Memoriam B. Michaëlis archangeli toto orbe venerandam, ipsius & opere condita, & consecrata nomine, demonstrat ecclesia. Quæ non metallorum * fulgore, sed privilegio commendata signorum, vili facta scemate, sed cælesti est prædita virtute; utpote quam fragilitatis humanæ memor Archangelus, e cælo veniens, ad promerendam ibi mortalibus supernorum societatem, propria manu sibi condere est dignatus. Vertice siquidem montis excelsi posita, de corpore ejusdem saxi, speluncæ instar, præcavata ostenditur. Est autem locus in Campaniæ a finibus: ubi inter sinum Adriacticum & montem Garganum civitas Sipontus b posita est: qui a mœnibus civitatis ad duodecim millia passuum c præerectus, in cacumine suo supremo beati Michaëlis d archangeli, quam præfatus sum, gestat ecclesiam. Hanc mortalibus hoc modo cognitam, libellus e, in eadem ecclesia positus, indicat.

[2] Erat in eadem civitate prædives quidam, nomine Garganus, [quo miraculo inchoata sit] qui & ex eventu suo monti vocabulum f indidit. Hujus dum pecora, quorum infinita multitudine pollebat, passim per divexi * montis latera pascerentur, contigit taurum armenti gregis consortia spernentem, singularem incedere solitum, & ad extremum, redeunte pecore, domum non esse regressum. Quem dominus, collecta servorum multitudine, per devia quæque requirens, invenit tandem in vertice montis foribus * cujusdam assistere speluncæ: iraque permotus, cur solivagus incederet, correpto arcu, appetiit illum sagitta toxicata. Quæ velut venti flamine retorta, eum, a quo jactata est, mox reversa percussit. Turbati cives & stupefacti, qualiter res fuisset effecta g (non enim propius accedere audebant) consulunt episcopum, h quid facto opus sit. Qui, indicto jejunio triduano, a Deo monuit esse quærendum.

[3] Quo peracto, sanctus Domini Archangelus episcopum i per visionem alloquitur, [per apparitionem S. Michaëlis.] dicens: Jam bene fecistis, quod homines latebat, a Deo quærendo mysterium, causam k videlicet hominis suo telo percussi. Sciatis autem hoc mea gestum voluntate. Ego enim sum Michaël archangelus, qui in conspectu Domini semper adsisto: locumque hunc in terris incolere l, tutumque servare instituens, hoc volui probare indicio, omnium, quæ ibi geruntur, ipsiusque loci me esse inspectorem atque custodem. His revelatione compertis m, consuetudinem fecerunt cives hic Deum precibus, sanctumque * deposcere Michaëlem; duas quidem ibi januas cernentes, quarum Australis, quæ & major erat, aliquot gradibus in Occasum vergentibus, adiri poterat. Sed nec ultra n criptam intrare ausi, pro foribus quotidie orationi vacabant.

[4] Interea Neapolitæ, paganis adhuc ritibus oberrantes o, [Altera S. Michaëlis apparitio,] Sipontinos & Beneventanos, qui quinquaginta p milibus a Siponto distant, bello lacessere tentant. Qui antistitis sui monitis edocti, triduo petunt inducias, ut triduano jejunio liceret eis, quasi fidele patrocinium, sancti Michaëlis implorare præsidium. Quo tempore pagani ludis scenicis falsorum invitant auxilia deorum. Ecce autem nocte ipsa, quæ belli præcederet diem, adest in visione S. Michaël, & apparens antistiti, preces eorum dixit exauditas, victoriam spondet affuturam q, & quarta diei hora bello præmonet hostibus occurrendum. Læti ergo mane, & de Angelica certi victoria, Dominico r reducti spiritu, obviant Christiani paganis: atque primo belli apparatu *, Garganus immenso tremore concutitur: fulgura crebra volant, & caligo tenebrosa totum montis cacumen obduxit, impleta prophetia, quæ Dominum laudans, dicit: Qui facit Angelos suos spiritus, & ministros suos flammam ignis.

[5] [& victoria de hostibus per Sipontinos relata.] Fugiunt pagani, partim ferro hostium, partim igniferis impulsi sagittis: & Neapolim usque, sequentibus atque extrema quæque cædentibus adversariis, mœnia tandem suæ urbis moribundi subintrant. Qui autem evaserunt periculum, comperto, quod Angelus Dei in adjutorium venerit Christianis: nam & sexcentos ferme suorum fulmine * videbant interemptos, Regi regum Christo continuo colla submittentes, armis induuntur fidei. Cumque domum reversi victores, vota Domino gratiarum ad templum referrent Archangeli, vident mane juxta januam Septemtrionalem, quam prædixi instar posterulæ pusillæ, quasi hominis vestigia marmori arctius impressa: agnoscuntque, B. Michaëlem hoc præsentiæ suæ signum voluisse monstrare *: ubi postea culmen appositum, & altare impositum, ipsa ecclesia ob signa vestigiorum Apodanea s est vocata.

[6] [Dubitantibus Sipontinis,] Interea multa fit t dubitatio inter Sipontinos, quid de eodem loco agerent, & utrum intrari, vel dedicari illic ecclesia deberet. Unde, collatione facta, ad Orientem * loci illius, B. Petri Apostolorum principis nomine condunt ecclesiam & dedicant: in qua etiam B. Mariæ semper Virginis sanctique Baptistæ Joannis altaria statuunt. Tandem antistes, salubri reperto consilio, Romanum Episcopum, quid de his agendum sit, per nuntios sciscitatur. Qui tunc forte in monte, quinquagesimo u fere milliario a Romana urbe distante, degebat: quem incolæ Sancti Silvestri cognomine vocant, eo quod ipse ibi quondam exulaverat pro fidei persecutione, & delituerat in Serapti x monte: taliaque mandata remittit: Si hominis est illam dedicare ecclesiam *, hoc maxime die, quo victoria data est, fieri oportet. Sin autem alias sancto Provisori loci placuerit, eodem præcipue die illius in hoc voluntas est quærenda *. Hoc ergo tempore imminente, agamus ambo triduanum cum civibus nostris jejunium, sanctam Trinitatem rogantes, ut munera, quæ per summum suæ sedis Ministrum conferre dignata * est, ad certum usque finem perducat.

[7] Factum est, ut suggesserat Antistes. Nocte vero constituti jejunii suprema Angelus * Domini Michaël episcopo Sipontino per visionem apparens: [quid agendum sit, episcopum docet S. Michaël,] Non est, inquit, vobis opus hanc, quam ædificavi, dedicare ecclesiam y: ipse enim, qui condidi, etiam dedicavi. Vos tantum intrate, &, me adstante patrono, precibus locum frequentate: & te quidem cras ibi Missas celebrante, populus juxta morem communicet: meum autem erit ostendere, quomodo per memetipsum locum consecraverim illum. Adveniunt mane cum oblationibus, & magna instantia precum intrant regiam Australem. Et ecce longa porticus in Aquilonem porrecta, atque illam attingens posterulam, extra quam vestigia marmori diximus impressa. Sed, priusquam huc pervenias *, apparet ad Orientem basilica prægrandis, quo per gradus ascenditur. Hæc cum ipsa porticu sua quingentos fere homines capere videbatur, altare venerandum, rubroque contectum palliolo, prope medium parietis Meridiani ostendens.

[8] Erat autem ipsa domus angulosa, non in morem operis humani parietibus erectis, [Descriptio cryptæ montis Gargani,] sed instar speluncæ præruptis, & sæpius eminentibus asperata scopulis: culmine quoque petroso diversæ altitudinis, quod hic vertice tangi, alibi manu vix possit attingi: credo, docente Archangelo * Domini, non ornatum lapidum, sed cordis quærere & diligere puritatem. Vertex vero montis extrinsecus partim cornea silva tegitur, partim virenti planitie dilatatur. Missarum itaque celebratione completa, magno attoniti gaudio quique redierunt in sua. Episcopus autem, delegato ministrorum, cantorum, sacerdotumque officio, & mansione constructa, omnem ibidem quotidie Psalmorum Missarumque cursum congruo præcepit ordine celebrari. Nullus autem huc nocturno tempore est ausus ingredi; sed aurora transacta, matutinos * ibidem cantant hymnos.

[9] Ex ipso autem saxo, quo sacra contegitur ædes, [quæ clara est miraculis.] ad Aquilonem altaris, dulcis & nimium lucida guttatim aqua dilabitur, quam incolæ stillam vocant. Ob hoc & vitreum vas ejusdem * receptui præparatum, argentea pendet catena suspensum: morisque est, populo communicato, singulos ad hoc vasculum ascendere per gradus, donumque cælestis degustare liquoris: nam & gustu suavis est & tactu salubris. Denique nonnulli post longas febrium flammas, hac hausta stilla, celeri confestim refrigerio potiuntur salutis *. Innumeris quoque & aliis modis ibi & crebro sanantur ægroti: & multa, quæ Angelicæ tantum licet potestati z, geri miracula comprobantur: maxime tamen ejusdem die Natalis, cum & de provinciis circumpositis plus solito conflua * turba recurrit, & Angelicæ virtutis major quodammodo creditur adesse frequentia, ut, quod spiritualiter dixit Apostolus, corporaliter agi videatur; quia Angeli sunt administratorii spiritus, in ministerium missi propter eos, qui hæreditatem capiunt salutis, in Christo Jesu Domino nostro.

ANNOTATA.

a In codice Florentino bibliothecæ S. Laurentii & in Vaticano legitur, In Apuliæ finibus. Est quidem locus revera in Apulia, non in Campania, ut dictum est in Commentario num. 256. Verumtamen non dubito, quin a primo Actorum auctore scriptum fuerit in Campaniæ finibus. Nam tres codices nostri cum duobus, ex quibus apographum ad nos misit Chiffletius, & cum apographo Trevirensi, cum aliis etiam pluribus collato, sine ulla variatione habent in Campaniæ finibus, uti & codex Vaticanus 517, in quo hæc Apparitionis Actanonnihil contracta habemus. Quod vero spectat ad codices, qui habent in Apuliæ finibus cum editione Ughelli, Vaticanus cum Ughello exhibet Acta clare-interpolata, in quibus legitur annus rei peractæ, & inserta sunt nomina Zenonis imperatoris, Gelasii Romani Pontificis, Laurentii episcopi Sipontini, aliaque nonnulla, quæ absunt a vetustissimis codicibus, & cum sana chronotaxi consistere nequeunt. Codex quidem Florentinus non videtur interpolatus, sed reliquis passim consonat, exceptis mendis. At cum unus sit contra multos, eosque admodum vetustos, verisimile fit, librarium, quod sciret locum esse in Apulia, pro in Campaniæ finibus subtituisse in illo codice, in Apuliæ finibus. Hac occasione lectorem velim monitum, me daturum diversas lectiones, ubicumque videbitur operæ pretium: non tamen observaturum quælibet codicum menda, quando lectio ex aliis fit certa, nec quaslibet minutias, quæ solum valerent ad augenda hæc Annotata.

b Sepontus in omnibus codicibus nostris & in aliis plerisque legitur. In uno tamen alterove ex aliis Sipontus. Passim Sipontum & vulgo Siponto dicitur. Sepus, ut volunt aliqui, aut Sipus etiamdicta fuit.

c De distantia duodecim millium passuum inter Sipontum & Garganum consonant codices, etsi aliqua in vocibus sit diversitas. Minor tamen videtur esse distantia: & plerumque in his Actis locorum distantia major dicitur, quam revera sit.

d In pluribus codicibus omisso nomine Michaëlis, solum legitur beati Archangeli &c.

e Hic libellus, in omnibus memoratus, ostendit, Acta esse vetustiora codicibus, ex quibus nostri videntur spectare ad seculum IX.

f Certum est hoc Actorum vitium: nam mons Garganus eodem nomine innotuit ante Christum natum. Itaque id imputandum ignorantiæ scriptoris. Forte homo, qui nomen monti dedisse dicitur, a monte nomen apud posteros accepit, quod nomen ejus esset ignotum. Magister militum dicitur in Actis interpolatis, non in primis.

g Alias legitur, Qualiter res fieret facta, vel effecta.

h In Actis interpolatis, addito nomine, episcopum Laurentium, sed in nostris aliisque codicibus numquam episcopus nominatur, nec ulla persona, a qua possit chronotaxis formari.

i In aliquot codicibus ita legitur: episcopo apparuit per visionem, dicens: &c. & mox pro fecistis in singulari fecisti.

k Hic sensu minus perfecto in tribus Mss. nostris legitur, videlicet hominem suo telo percussum, pro causam videlicet &c. Verba dedi ex Florentino, Chiffletianis & alio.

l Multa hic rursum verborum in codicibus differentia, pro tutumque in Florentino totumque, in uno e nostris eumque, in altero & aliis ritumque. Tertius noster sensum exhibet diversum hoc modo: Locumque hunc in terris incoli, ritumque servari instituens &c.

m De his codices rursum non consonant, cum alii habeant, Hac revelatione comperta, alii, His revelationibus compertis, alii verba data, quæ sola videtur vera lectio.

n Pro nec ultra, quæ videtur lectio præferenda, in uno codice est nec intra, in alio mendose neutram.

o In uno operam dantes, in alio, aberrantes.

p Hic multum dissonant codices. Secutus sum Chiffletii apographum, ex duobus codicibus scriptum, quod hoc veræ distantiæ inter Sipontum & Beneventum sit saltem propinquius. Attamen duo codices e nostris cum Florentino, Trevirensi & Vaticano interpolato habent: centum quinquaginta milibus, quanta certe inter Sipontum & Beneventum non est distantia. Imo in uno e nostris legitur, septingentis quinquaginta, quod manifestius est mendum. Scriptum fuerit quinquaginta, aut forte, septem & quinquaginta milibus: nam hæc vera potest esse distantia, ut conjicio ex mappis geographicis: imperitus librarius ex septem formare potuit septingentis. De bello hic relato consuli potest Commentarius num. 267.

q Nonnulla rursum in codicibus verborum diversitas, sed idem sensus. Pro, victoriam spondet affuturam, in variis legitur, spopondit se affuturum. Alia leviora.

r Hic alium sensum exhibent varii codices, & nonnulli sunt mendosi. Duplex potest esse sensus, cum alii Dominicum spiritum tribuant Christianis, alii dæmonicum aut dæmoniacum paganis. Primus in textu datus est, alter in uno ex codicibus nostris, cui & alii duo favent, sic exprimitur: dæmonico redactis spiritu obviant Christiani paganis. Sensus in textu datus præplacet, & est quinque saltem codicum, sed pro reducti in aliquibus est redacti, in uno Domini cordati spiritu.

s Vox hæc in plerisque codicibus corrupta est, legiturque appodanea, yppodonea, aliisque vicinis modis expressa.

t Pro Interea multa fit &c. In aliis solum, Multa dubitatio &c. at idem ubique sensus.

u De distantia montis Soractis ab Urbe rursum multa in codicibus varietas, quam observabo, ut ex hoc specimine prudens lector intelligat, quantum librariorum negligentia vetusti codices sint corrupti. Quinquagesimo fere milliario, ut in textu posui, in quinque saltem reperitur Mss., ut non dubitem, quin ita fuerit scriptum, etiamsi revera minor sit montis ab Urbe distantia. In uno legitur, quingentesimo miliario, quod apertum est mendum. In apographo, ex duobus codicibus per Chriffletium huc misso, habetur primo fere miliario, quod non minus clare mendosum est. In codice Vaticano, in quo Acta postmodum interpolata dixi, vera distantia propius exprimitur, dum mons ab Urbe dicitur distare tricesimo fere miliario. Procorrectione id habendum.

x Montis nomen similiter corruptum, & in nullo recte expressum. Nam verum nomen est Soracte aut Soractes, situsque est mons in Thuscia Pontificia inter oppidum Nepesinum (Nepi) & Tiberim. Mons S. Silvestri vocatur a monasterio S. Silvestri, de quo egi tom. 1 Septembris pag. 410, ubi etiam observavi, vulgo vocari montem S. Orestis, & de causa corrupti istius nominis egi pag. 420. In codicibus hic pro Soracte legitur Serapti, Sirapti, Syrapti & Sarepti.

y Pro ecclesiam, in paucis Mss. legitur basilicam. De consructione & dedicatione ejusdem per S. Michaëlem, ab aliquot etiam recentioribus asserta, sed sine sufficienti auctoritate, consule dicta in Commentario num. 261.

z Plerique codices habent, ut edidi. In uno e nostris ita legitur: Innumeri quoque ibi sanantur ægroti: & multa Angelica illic potestate geri miracula comprobantur. Mitto alia minutiora, cum nihil de varietate codicum omiserim, quod sententiam præferat diversam. Ceterum post Acta ex collatis codicibus exscripta & his Annotatis illustrata, consului & editionem Surii ante neglectam:vidique passim huic consonam. Pauca illa, quæ habet diversa, partim ex cura stilum modice poliendi, partim ex ipsa codicum varietate proveniunt.

* in uno metalli

* al. divexa

* al. pro foribus

* al. additur intercessorem

* al. paratu

* in uno Ms. flumine

* al. monstrari

* in uno ad Meridiem

* in uno basilicam

* al. requirenda

* al. dignatus

* in uno archangelus

* in uno pervenirent

* al. Angelo

* al. matutinales

* al. ibidem

* in uno salute

* al. confluens

§ XX. Ecclesia S. Michaëlis in monte Gargano votivis peregrinationibus & miraculis illustris.

[Ecclesia montis Gargani peregrinationibus celebris.] De peregrinationibus votivis ad montem Garganum prolixe scripsit Marcellus Cavaglieri, Ordinis Prædicatorum, & postea episcopus Gravinensis, in Opusculo Italico, quod anno 1680 edidit & inscripsit: Il peregrino al Gargano. Verum non omnia, quæ refert, æque certa aut probata sunt; nec videtur necesse singula examinare, quandoquidem istud examen prolixius fieret quam utilius. Quapropter ex laudato Cavalerii Opusculo aliqua solum desumam, quæ certiora videbuntur, & aliunde adjungam ea, quæ studioso lectori sufficere possint, ut perspiciat, S. Michaëlis in monte Gargano ædem sacram piis peregrinationibus celebrem semper fuisse.

[273] [opibus multam increverat ante medium seculi VII,] Nihil invenio seculo VI, quo ecclesia S. Michaëlis innotescere cœpit in monte Gargano, quod huc transferendum censeam. Attamen ab initio locum fuisse celebrem, & frequentatum a plurimis, ex ejusdem opum incrementis conjicere possumus. Nam thesaurus illius ecclesiæ adeo increverat circa medium seculi VII, ut Græci eum ad se transferre cogitaverint. Paulus Diaconus lib. 4 de Gestis Langobardorum cap. 47 de Grimoaldo Langobardorum duce Beneventano sic loquitur: Qui cum esset vir bellicosissimus, & ubique insignis, venientibus eo tempore Græcis, ut oraculum sancti Michaëlis archangeli in monte Gargano situm deprædarentur, Grimoaldus super eos cum exercitu veniens, ultima eos cæde prostravit. Ad hunc locum. tom. 1 Scriptorum Italiæ col. 471 in Annotatis observat Muratorius, suspectam fuisse Camillo Peregrinio fidem Pauli Diaconi, acsi voluisset Græcis attribuere, quod ipsi tentarunt Langobardi. At ille Paulum Diaconum & ibidem defendit, & studiosius apertiusque in Annalibus Italiæ postea scriptis tom. 4 ad annum 650, ubi animadvertit, Græcos sub Constante imperatore Monothelita tam religiosos non fuisse, ut incredibilis fiat tentata spoliatio templi S. Michaëlis, & fides Pauli Diaconi veniat in dubium vocanda. Probat id idoneis rationibus, quæ videri possunt. Ad propositum nostrum satis est, jam circa medium seculi VII tantas illius loci fuisse divitias, ut excitarint principum cupiditatem.

[274] [at deinde deserta, subditur episcopo Beneventano,] Quamvis eo tempore Garganum contra Græcos defenderit Grimoaldus, locus tamen post aliquot annos desertus fuisse videtur, idque verisimiliter contigerit, quia potentior exercitus Græcorum partes illas invasit. Nam ipse Constans imperator in Italiam contra Langobardos trajecit, & anno 663 Beneventum obsedit, absente Grimoaldo, qui regnum Langobardorum occupaverat. Filius tamen ejus Romualdus Beneventum defendit, ut obsidionem solverit Constans: quod in Vita S. Barbati episcopi Beneventani, data apud nos ad XIX Februarii, patrocinio beatissimæ Virginis Mariæ, & precibus S. Barbati adscribitur. Cum autem post victoriam Romualdus dux multa S. Barbato donare vellet, ita num. XI sanctus antistes ducem allocutus legitur: Si munus tuæ salutis offerre studes, unum impende sacrificium, ut beati Michaëlis archangeli domum, quæ in Gargano sita est, & omnia, quæ sub ditione Sipontini episcopatus sunt, sedi beatissimæ Genitricis Dei, cui nunc indigne præsum, in omnibus subdas. Et quoniam absque cultoribus omnia depravantur: unde nec sedulum Deo illic officium persolvi potest, melius a nobis disposita tibi proficient in salutem. Illico princeps viri Dei consentit petitionibus, & eo ordine, quo pactus est, sicut mos est, per præceptum Genitricis Dei sedi universa concessit &c. Eadem fere leguntur de donatione in Vita secunda num. 12. Hoc modo ecclesia S. Michaëlis in Gargano cum toto episcopatu Sipontino subjecta est episcopo Beneventano, mansitque hæc duorum episcopatuum conjunctio usque ad seculum XI, quemadmodum in episcopis & archiepiscopis Sipontinis videri potest apud Ughellum.

[275] De cultu S. Michaëlis occasione istius donationis aucto in urbe Beneventana agit Marius de Vipera in Chronologia Episcoporum Beneventanorum pag. 34 ita scribens: [& S. Michaël eligitur Beneventi patronus.] Ex prædicta concessione ecclesiæ S. Michaëlis archangeli in monte Gargano, per Vitalianum Papam sancto Barbato episcopo (forte quia Vitalianus Papa donationem confirmavit, ut habet bulla eius, quam aliqui habent suspectam) suæque Beneventanensi ecclesiæ factæ, ut supra diximus, ita sancti Michaëlis archangeli devotio Beneventi crevit, ut populus Beneventanus magno animi affectu in patronum elegerunt. Alii in patronum multo antea electum volunt ea occasione; cum octavo Idus Maii, quo beati Michaëlis archangeli solemnia celebrantur, eo die a Beneventanorum populis Neapolitanos in prælio cæsos devictosque fuisse, & ob memoriam tam insignis victoriæ in patronum sibi adscripserunt, quam victoriam recenset Herempertus in suo Chronico Ms. pag. 156, ubi annus desideratur. Verum enimvero, quidquid sit de modo, semper rei veritas constat, ab antiquissimo tempore a Beneventanis patronum venerari colique: quod facile utrumque conjici potest ex monetis, quæ principum tempore Beneventi cudebantur: in quibus effigies & nomen ipsius sancti Patroni ex parte una, & effigies & nomen principis regnantis ex parte altera, quæ ad hæc usque tempora videntur, ingentique devotione Patronum venerantur, templis dicatis. Ita Vipera, qui duos ex nummis exhibuit in Sanctis Beneventanis pag. 63, uti & alios duos Muratorius in Antiquitatibus Italiæ tom. 2 pag. 619. Non inquiram, de qua victoria loquatur Vipera, cum ad propositum nostrum satis sit, S. Michaëlem vetustis temporibus patronum a Beneventanis electum, quod solum hac occasione observare volui.

[276] Quod vero spectat ad montem Garganum, mansisse hunc sub ditione ducis Beneventani existimo, [Peregrinationes deinde continuatæ,] eumdemque deinde votivis peregrinationibus fuisse frequentatum. Certe in divisione ducatus Beneventani, quæ facta notatur anno 851 inter Radelchisum principem Beneventanum & Siconulfum principem Salernitanum, impressaque tom. 2 Scriptorum Italiæ a pag. 260, art. VIII Beneventanus Salernitano hæc promittit: Et dimittam omnes homines vestræ potestatis ire ad venerabilem ecclesiam beati archangeli Michaëlis recto itinere, quomodo temporibus antecessorum nostrorum illuc ibatur, sine omni contrarietate vel damnitate &c. Verba hæc temporibus antecessorum saltem evincunt, octavo & nono seculo crebras fuisse ad ecclesiam montis Gargani peregrinationes. Leo Marsicanus in Chronico Casinensi lib. 1 cap. 13 ita habet: His temporibus (currente ad finem seculo VIII) vir quidam de gente Anglorum, mutus & surdus, cum quibusdam propriæ gentis sociis ad limina venit Apostolorum. Inde cum socios ad memoriam beati Michaëlis archangeli, quæ in monte Gargano sita est, properare conspiceret, simul cum eis iter arripiens, venit ad hoc monasterium &c. Subditur sanatio muti, ad sepulcrum S. Benedicti impetrata. At ego verba dedi, ut ostenderem, remotissimos etiam Anglos ad montem Casinum fuisse peregrinatos. Apud Mabillonium in Actis Sanctorum. Benedict. sec. 3 part. 2 pag. 523 habetur Itinerarium Bernardi monachi Franci, qui ex Gallia Romam, indeque tempore Nicolai Papæ cum sociis, in Montem Garganum, & ulterius Hierosolymam peregrinatus est. Ad propositum vero nostrum habet sequentia: Inde progressi, venimus ad montem Garganum, in quo est ecclesia S. Michaëlis sub uno lapide, super quem sunt quercus glandiferæ: quam videlicet ipse dicitur dedicasse: cujus introitus est ab Aquilone, & ipsa quinquaginta homines potest recipere in se. Intrinsecus ergo ad Orientem ipsius Angeli habet imaginem; ad Meridiem vero est altare, super quod Sacrificium geritur, & præter id nullum munus ibi ponitur. Est autem ante ipsum altare vas quoddam suspensum, in quo mittuntur donaria, quod etiam juxta se alia habet altaria. Cujus loci abbas vocabatur Benignatus, qui multis præerat Fratribus. Ultima verba insinuant, locum eo tempore fuisse sub monachis.

[277] [& pro pœnitentia etiam impositæ;] In Chronico Vulturnensi apud Muratorium tom. 1 Scriptorum Italiæ part. 2 pag. 483 recitatur Charta Landonis Teanensis comitis, signata anno 986, quæ sic inchoatur: In nomine Domini nostri Jesu Christi Dei æterni. Quinto anno principatus domni Landenolfi gloriosissimi principis, mense Novembri, XV Indictione. Ideoque ego Lando Comes ex civitate Teanense, filius bonæ memoriæ domni Atenulfi comitis, declaro me iter facere in oratione ad ecclesiam beati Michaëlis archangeli, quæ sita est in monte Gargano, ut per ejus intercessionem apud omnipotentem Dominum de peccatis meis indulgentiam accipere valeam: ideoque testamentum feci &c. Ejusmodi peregrinationes ad montem Garganum pro pœnitentia etiam impositas fuisse, habemus ex Chronico Casinensi lib. 2 cap. 24 de Ottone III imperatore, cujus peregrinatio ibi figitur anno 1000. Muratorius tamen in Annalibus Italiæ rem refert ad annum 1001. Ratio nota est, nimirum cædes Crescentii, contra jusjurandum ipsi præstitum occisi. In Vita S. Romualdi, data ad VII Februarii, num. 38 a B. Petro Damiano sic refertur: Ipse autem rex (Otto III imperator) ex eodem crimine (occisi Crescentii) beato viro (S. Romualdo) confessus, pœnitentiæ causa nudis pedibus de Romana urbe progrediens, sic usque in Garganum montem ad S. Michaelis perrexit ecclesiam. Plura alia de pœnitentia Ottonis subjunguntur.

[278] [incerta tamen sunt, quæ ibi feruntur contigisse S. Henrico.] Ughellus tom. 7 in Archiepiscopis Beneventanis simul & Sipontinis Col.sserit, tempore Ursi archiepiscopi S. Henricum imperatorem venisse ad ecclesiam S. Michaëlis. Res nequaquam est incredibilis, quandoquidem anno 1022 S. Henricus in vicinia fuerit, urbemque Troiam in Apulia obsederit, ac tandem ad deditionem coëgerit. Non invenio tamen indubitata monumenta, quibus peregrinationem illam confirmem; & multo minus idoneas rationes, quibus certa reddam ea, quæ ibidem S. Henrico contigisse dicuntur, omnia prolixe etiam enarrante Cavalerio cap. XI. Ughellus compendio ista sic exponit: Hic (Ursus) Henricum sanctum imperatorem anno MXXII excepit hospitio, ad montem Garganum devotionis gratia dum peregre proficisceretur: qui cum pernoctare in sacra illa D. Michaëlis spelunca voluisset: & dum oraret, ex quodam Angeli attactu ita femur emarcuisse scribunt, ut, veluti alter Jacob, perpetuo claudicaverit, & Claudus dictus sit, ut in notis Vitæ ejus in lib. de Divis Bambergensibus cap. 22 habetur. Longa relatio est, quæ ibidem legi poterit. Ad XIV Julii in S. Henrico imperatore § 1 examinatæ sunt rationes, quæ afferuntur, cur Claudus fuerit dictus, eaque ut ceteris verisimilior admissa, quod juvenis in venatione graviter læsus sit. Quod ei hic accidisse dicitur in ecclesia montis Gargani, alius retulit ad ecclesiam Romanam S. Mariæ Majoris. Quare omnia adjuncta prætermitto.

[279] Certior est peregrinatio cujusdam e Gallia episcopi, [Aliæ peregrinationes seculo XI & XII,] de quo breviter Chronicon Casinense lib. 2 cap. 56 ita meminit: Quidam reverendæ vitæ episcopus de Galliarum partibus ad memoriam beati Michaëlis archangeli in monte Gargano positam pergens &c. Quod de eo narrat, factum est Capuæ, ideoque huc non spectat. Deinde cap. 81 de S. Leone IX Papa idem asserit auctor his verbis: Qui sanctus Pontifex eodem anno, quo ordinatus est, orationis gratia montem Garganum adiit. Hæ postremæ peregrinationes sunt seculi XI, uti & sequens, quæ lib. 3 cap. 9 ita perstringitur: Sipontum inde contendit (Desiderius abbas Casinensis) & per quemdam episcopum, qui orationis gratia montem Garganum adierat, fratribus (montis Casini) se commendari … rogavit &c. Ad seculum XII pertinet, quod lib. 4 cap. 74 his verbis attingitur: Eodem quoque anno quidam claudus de territorio Turonensi orationis gratia montem statuerat adire Garganum &c. At sanatus est in monte Casino S. Benedicti patrocinio. Jam vero ad ea, quæ ex Chronico Casinensi huc transtuli, velim studiosus lector mecum observet, auctores illius Chronici non aliter agere de peregrinationibus ad montem Garganum, quam occasione sui monasterii, quod illi, quos ad ecclesiam S. Michaëlis dicunt profectus, aut in monte Casino etiam fuissent, aut alia de causa in historia Casinensi venirent memorandi. Quapropter ex paucis in illo Chronico memoratis verisimillimum fit, frequentes ad Garganum fuisse peregrinationes, ut habet traditio.

[280] Idem etiam confirmatur ex Vita B. Alberti eremitæ, [ut ecclesia S. Michaëlis sit inter præcipuas peregrinationibus claras.] qui eodem seculo XII floruit. Actum apud nos est de B. Alberto ad VII Januarii, ubi in Vita num. 2 de eius peregrinationibus hæc asseruntur: Romam discessit ad sanctorum Apostolorum basilicas, inde in Appuliam, S. Michaëlis in Gargano monte sitam ædem visitaturus, se contulit, postremo Venetias ad S. Marci reliquias. Hinc vero in Palæstinam navigat, Christi sacrosanctum sepulchrum, aliaque nostræ salutis celebrata monumentis loca veneratur, eo animi sensu ac pietate, ut omnino statueret, voto nuncupato, penitus sese divino cultui consecrare. Cum aliquod isthic spatium temporis exegisset, nullum subterfugiens aut itineris laborem, aut incommodum corporis, duce, quo agebatur, Dei Spiritu, in Gallæciam abit ad S. Jacobi sepulchrum &c. Hisce ecclesia montis Gargani recensetur inter quinque loca præcipua piis Europæorum peregrinationibus frequentata. Verum hæc de peregrinationibus ad ecclesiam S. Michaëlis in monte Gargano sufficiant pro specimine, missis peregrinationibus, quæ posterioribus seculis continuatæ sunt. Prætermitto similiter calamitates, quæ eidem ecclesiæ dicuntur variis vicibus illatæ a Saracenis, Græcis, aliisque gentibus, quæ illam spoliarunt. Nihilo magis commemorabo controversias, quæ multo tempore viguerunt inter canonicos Sipontinos & Garganicos, postquam Oppidum S. Angeli excreverat, & capitulo canonicorum fuerat exornatum. De his omnibus consuli possunt Ughellus in Episcopis & Archiepiscopis Sipontinis, & Sarnellius in Chronologia eorumdem, licet uterque subinde aliqua correctione videatur indigere.

[281] [Miraculis similiter inclaruit.] Miraculis quoque illustrem esse memoratam S. Michaëlis ædem, generatim asserunt monumenta, quæ de ea agunt, cum vetusta tum recentiora; idemque confirmant dicta de peregrinationibus. Nam mutum & surdum eo ex Anglia profectum num. 276, & claudum ex Gallia num. 279 vidimus. Nullam tamen miraculorum collectionem ullibi invenire potui. Cavalerius, qui fuit vicarius generalis archiepiscopi Sipontini, cap. 12 de miraculis agit, sed fere etiam generalibus verbis. Laudat primo diœcesanam synodum, illam, opinor, quæ recenter erat habita anno 1678 sub eminentissimo Cardinali Vrsino, tunc archiepiscopo Sipontino (postea Benedicto Papa XIII,) & ex ea adducit hæc verba: Quoniam Deus omnipotens sacram divi Michaëlis basilicam non cessat decorare miraculis: & tamen nemo est, qui enarrat omnia mirabilia ejus, qui facit magna & mirabilia absque numero: ideo vicario nostro Garganico districte injungimus, ut quoties sermo exierit de aliquo inibi perpetrato miraculo, juridice perquirere non prætereat, utrum rumori opus respondeat: & nos postmodum consulat, ut non temere peregrini illud sentiant Isaiæ: Tunc videbis & afflues, & mirabitur & dilatabitur cor tuum. Hoc mandatum ostendit, eo etiam tempore continuata fuisse miracula. Non potuit tamen ex eo Cavalerius proficere, quia Opusculum suum scripsit circa idem tempus, cum impressum sit Maceratæ anno 1680, quo etiam Ursinus ad novam cathedram coactus est discedore, secumque duxit vicarium suum Cavalerium. Hic itaque generalia de miraculis aliorum verba adduxit. Addidit tamen facta anno 1656, quorum recens erat memoria, eaque pro specimine huc ex ipso transferam.

§ XXI. Saxa ecclesiæ montis Gargani salutaria contra pestem anno 1656 sævientem, ut apparens S. Michaël archiepiscopo promiserat.

[282] [Diœcesis Sipontina anno 1656 contra pestem servata:] Mirabilia plane sunt, quæ refert Cavalerius de apparitione S. Michaëlis, anno 1656 archiepiscopo Joanni Alphonso Puccinello oblata, & de conservatione incolarum diœcesis Sipontinæ contra luem sævissimam, eo tempore per Italiam, & maxime per regnum Neapolitanum, late grassantem. Inscriptio marmori incisa anno 1658, ipso jubente archiepiscopo, positaque in atrio ecclesiæ S. Michaëlis, quam recitat Sarnellius pag. 405, summam rei totius breviter exhibet, ideoque eam huc totam transfero:

D. O. M.

Anno MDCLVI, grassante Aepidemio morbo, manente tota fere Italia in lacrymis, miraculo grandi archangeli Michaëlis lapidibus cælitus designatis diœcesis Sipontina præservata est, plurimæque civitates & oppida liberata. Tantæ rei oculatus testis existens Joannes Alphonsus Puccinellus, Lucensis, archiepiscopus Sipontinus, numquam interituræ memoriæ marmore fidem posuit. An. MDCLVIII. Archiepiscopus hanc quidem inscriptionem de re omnibus nota ultimo vitæ anno ponendam curavit. At apparitionem sibi factam non vulgavit, nisi paucissimis personis, nimirum Tiberio Nardini archipresbytero Garganico, & Michaëli Nobile canonico Sipontino, confessario suo, quos nominat Cavalerius pag. 650, priorem ut viventem, alterum defunctum, asserens rem se ex vivente Nardino intellexisse, & ex aliis, qui eam ex confessario archiepiscopi post hujus mortem audiverant.

[283] Initium relationis petendum est ex Epistola archiepiscopi Puccinelli ad summum Pontificem Alexandrum VII, [intellecto periculo, ad preces, jejunia, aliaque pia opera] quam recitat Cavalerius pag. 638 hoc modo: Beatissime Pater. Loquar ad Dominum meum, cum sim pulvis & cinis, Sanctitatis vestræ provolutus pedibus, ad osculum accedens, sacramentum aperiam, quod nulli mortalium fas est referri. Mense Maii elapso, cum sanctæ visitationis munia per diœcesim meam Sipontinam obire curarem, dubius quidam rumor audiri videbatur de morbo epidemiæ in Neapolitana civitate, vires eundo acquirens brevi, nec vanus deprehensus est. Dum autem in terra Vici moras traherem, a viris fide dignis, qui, Neapoli periculo pulsi, eo appulerant, strophæ tandem factus sum certior. Ere futurum existimavi, si, diœcesis visitatione posthabita, quam citissime Civitatem montis S. Angeli adirem, inque cælesti basilica S. Michaëlis archangeli pro populi expiatione supplicationes indicerem. Mox illuc me contuli, convocatisque totius civitatis sacerdotibus, pro virili sua quemque contendere necesse habere, in hæc eos verba conveni; nosque tam sancto loco additos supra cæteros Dei ministros pietatis vinculo adstringi, justissimæ iræ Dei litari per diœcesim. Interim, data pastorali Epistola, gregem meum, qua potui ex minusculi talenti mei exiguitate, in Christi visceribus sum exhortatus ad pœnitentiam in cinere & cilicio, indicto trium dierum jejunio & per civitatem supplicationibus.

[284] Increbrescebat in dies contagii terror, qui Neapoli jam alias exundans terras, [archiepiscopus cum suis recurrit, & ad S. Michaëlis] civitates & provincias; hæc Apuliæ tota videbatur in funere. Dum ergo impensius quisque desudabat ingenio, quo furentem morbum immaneque monstrum evaderet; non ambiguis conjecturis incassum obluctari flagello Dei cernebatur. Plurima interim pestis cognata mala animum meum, pro ea, qua obstringor, pastorali cura vehementer urebant: interque illud apprime, ne diræ famis rabie viderem necatos filios, præpeditis jam negotiationibus & mercium communione, quibus alitur diœcesis tota, præcipueque hæc Gargani montis civitas, populorum numero satis abundans. Dumque mœstissimus traherem insomnes noctes, & gregi a Deo commisso consultum cuperem, humanis undique destitutus auxiliis, ecclesiasticorum meorum diu conquisito judicio, in eam tandem sententiam concessi; nimirum nihil nobis reliqui esse, quam causam tantis plenam terroribus ad tribunal Mediatoris cælestis, scilicet ad archangeli Michaëlis speluncam, tota spe omnique fiducia ablegare.

[285] [patrocinium, oblato eidem libello supplici,] Iterum ergo indicto trium dierum jejunio, ac supplicationibus per civitatem Garganicam, mihimet, quasi legatione functuro ad Archangelorum Principem, causam communem perorare, extremum tantorum malorum talem indidit mentem. Libello itaque humano stylo conscripto, sequenti die Dominico, clero convocato, religiosis viris, & toto populo, in hac tremenda crypta ad cæleste altare Principis Archangelorum pontificali habitu accedens, adque ejusdem gradus facie humi procumbens ipse, clero, religiosis viris, fune ad collum ligato, & toto populo psalmis, litaniis, precibus persolutis, sanctissimum altare conscendi, & clamore ab universo populo excitato, undique crypta ejulatu magno & vocibus misericordiam deprecantibus resonante, qua potui, de pectoris mei humilitate & lacrymis supplicem libellum in Principis Angelorum augustissimi simulacri manibus, certa, fidenti ac secura spe reposui, publico injuncto excommunicationis ligamine, ne quispiam attingere ausus esset. Cujus hoc est exemplar. Libellus, quem ante pag. 600 dedit Cavalerius, & cujus initium Epistolæ inseruit, sic habet.

[286] [qui hic recitatur,] Princeps gloriosissime. Jam super nos flagellum Dei, quod meremur, juste pro delictis nostris. Nos autem populus tuus, & oves pascuæ tuæ, cives Garganici montis, ubi cælestem tuam sedem divino munere locatam voluisti, nunc contriti corde, compuncti animo, mœstissimo spiritu, sola in te fiducia, Archangelorum Princeps, ejulatu & lacrymis adorantes in hoc sacro loco, ubi steterunt pedes tui beatissimi, supplices damus libellum per manus archiepiscopi tui, ut nos ab imminente flagello pestilitatis defendere digneris, protegere, eripere. Ita cernui tua saxa veneramur. Fiat, fiat. Amen, amen. Omnia hæc sano & Catholico sensu, quo prolata sunt, prudens lector intelliget.

[287] [cum magna fiducia.] Redeo ad Epistolam, cui libellus ille fuit insertus. Adduci numquam potui, inquit archiepiscopus, ut crederem tot lacrymarum & suspiriorum causam, &, quod magni refert, totius populi de sanctissimo Principe nostro conceptam spem fidemque certam, cælum ipsum non fore penetraturam, teste archidiacono meo Balthasare Jordano spectatæ probitatis viro J. U. D., cui repetitis vicibus id idem asseveranter constanterque asserui. Paucis abhinc (id est post prædicta de libello) diebus currente Dominica XVI post Pentecosten, de hydropico Euangelico sermonem de more ad populum habiturus, opportune hydropici languorem, veluti naturæ incurabilem, epidemiæ morbo comparandum fore existimavi, eoque orationis institutum dirigere, ut non secus ac de more, pestilentiæ a solo Deo, & sanctis mediatoribus esse medelam expectandam. Hactenus archiepiscopus narravit publice gesta & omni populo nota.

[288] [Archiepiscopus arcanis notis consulit Pontificem.] Pergens vero ad ea, quæ solus noverat, usus est notis arcanis & occultis, ut soli Pontifici ista innotescerent. Hinc editor Epistolæ, occultas illas notas omittens, earum loco hanc annotationem posuit: Hoc loco posita fuit cyfra. Ut vero ejusmodi notis uti posset, ante petierat a Pontifice, ut transmitteret exemplar notarum, quibus uteretur, & quas uterque intelligeret. Transmisit Alexander petitas notas per Julium Rospigliosum, tunc archiepiscopum Tarsensem, & postea summum Pontificem Clementem IX, cujus hac de re Epistola Italice scripta recitatur a Cavalerio pag. 635. In eadem etiam petit, ut archiepiscopus saxa quædam cryptæ S. Michaëlis transmittat; Epistolamque securitatis gratia dirigat Neapolim ad nuntium Pontificium, qui eamdem destinaret ad Pontificem. Data est hæc Epistola Romæ die XXV Novembris anni 1656, ut verisimiliter Epistola archiepiscopi, quam pro majori parte jam recitavimus, scripta fuerit eodem anno, mense Decembri: nam caret die & anno, quo data est. Quid vero per arcanas notas archiepiscopus scripserit, & quid per easdem notas responderit Pontifex, nullus exposuit, etiamsi utriusque scriptum servari testetur Cavalerius pag. 647.

[289] Nequit tamen dubitari, quin scripserit de apparitione sibi facta, [verisimiliter de apparitione sibi facta:] & conjicere possumus, sententiæ summi Pontificis permisisse archiepiscopum, eamne publicare deberet, an silentio premere. Præterea verisimillimum est, voluisse Pontificem, ut eam non faceret publicam ante mortem suam, sed fidis aliquot personis eamdem committeret, ut deinde posset per illas innotescere. Hoc voluisse Alexandrum VII credimus, quia constat, ita fecisse Puccinellum: neque enim verisimile est, eum a sententia Pontificis, quem tam caute consuluerat, vel minimum discessisse. Itaque hic locus postulat, ut exponamus S. Michaëlis apparitionem, prout ea fuit post mortem ejus relata a personis, quibus secretum suum revelaverat.

[290] Cavalerius pag. 652 tempus apparitionis designat verbis Italicis, [nam die XXII Septembris ante mediam noctem, S. Michaëlem ex lumine] quæ Latina adnumero: Circa quintam horam noctis, die Veneris XXII Septembris, dum in cubiculo suo erat orationi intentus archiepiscopus, dormientibus omnibus domesticis. Dies XXII Septembris anno 1656 erat revera dies Veneris, & sequens Dominica erat XVI post Pentecosten, qua archiepiscopus exhortationem ad populum habuit num. 187 memoratam. Quare apparitio potuit contingere ea nocte, quæ sequebatur diem, quo libellus supplex Archangelo erat oblatus, ut insinuat Cavalerius, & clarius indicat Sarnellius, exponens facta sequentibus diebus Sabbato & Dominico. Quinta vero noctis hora circa æquinoctium parum tantum præcedit mediam noctem. Eo tempore audivit archiepiscopus insolitum murmur instar terræ motus, & ad partem Orientis vidit ingens lumen, quod scintillabat instar solis in chrystallo reflexi, sive conspexit circulum lucidum; & ex eo audivit vocem ad se loquentem. At verba non plane eadem exprimuntur apud Cavalerium & Sarnellium, ut ipsæ voces non videantur accurate fuisse cognitæ, sive quod archiepiscopus tantum memoria retinuisset summam rei sibi mandatæ, sive quod ipsas voces numquam aliis dixisset.

[291] Verumtamen idem apud utrumque est sensus. Prior verba Italica exprimit, [sibi loquentem audivit de saxis cryptæ contra pestem adhibendis.] ut Latine sic reddi valeant: Scito, o pastor hujus gregis, quod ego Michaël archangelus impetraverim a sanctissima Trinitate, ut, quicumque cum devotione saxa meæ basilicæ adhibebit in domibus, civitatibus & locis, evadat liber a peste. Prædica, narra omnibus gratiam divinam. Addit Latine: Ubi saxa devote disponuntur, ibi pestes de hominibus dispelluntur. Quæ forsan Italice reddidit. Apud Sarnellium Italice hæc sunt verba: Scito, quod sim Michaël archangelus, qui semper assisto in conspectu Dei, a quo impetravi, ut, quicumque cum devotione adhibebit saxa basilicæ meæ in domibus, locis, & civitatibus, sit liber a peste. Prædica igitur, & narra omnibus gratiam divinam. Subjungit deinde solus Cavalerius, forte ex conjectura, credi Archangelum subjunxisse hæc verba: Tu autem narra virtutem, sed tene mysterium. Benedicens saxa, exsculpe in eis signaculum sanctæ crucis cum nomine meo. Prædica denique, placandum esse Deum ab ira ventura concussionis terræ. Uterque demum testatur, archiepiscopum in altum erupisse clamorem, ut domestici clamantem audierint, turbatique surrexerint & accurrerint, ac prostratum in terram invenerint, crediderintque repentinum aliquod corporis malum eidem supervenisse.

[292] [Ubi vero saxa ab omni populo petita fuerunt,] Postero die, inquiunt, id est Sabbato, XXIII Septembris, populo indicavit, non amplius timendum esse a pestilentia: ingressusque S. Michaëlis basilicam, jussit colligi ex parietibus ipsis multa saxorum segmenta, quibus in medio insculpta est crux cum nomine S. Michaëlis hoc modo: S. ✠ M. Ea deinde singulari benedictionis forma consecravit, prout videri potest apud Cavalerium. Demum die sequenti Dominico ad populum habuit sermonem, jam supra num. 287 memoratum. Quæ deinde facta sunt, archiepiscopus in laudata superius Epistola ad Alexandrum VII ita narrat: Mirum dictu est, quam celeri conatu de tota civitate populus lapides sacros exposceret, quæreret, flagitaret; & ad amicos quisque, ad proximos, ad cognatos, tantæ devotionis pignus transmitteret. Usque adeo invaluit sacrorum lapidum fides, & enata in cordibus pestis evadendi securitas, ut brevi nedum tali munierit se præsidio diœcesis tota, sed ad vicinas terras ac civitates vox personuerit ac transierit.

[293] [diœcesis Sipontina metum pestis deposuit.] Tunc temporis archangeli Michaëlis in nos mira diffundi cœpere, quando sanctis hisce lapidibus quisque ad fausta vaticinia impelli videbatur. Ut enim antea mortis objectu, Sipontina diœcesis squalore confecta, toto malorum omnium pondere incumbebat; non amplius postea emollitis fracta in lacrymis, sed pacatissima animo, Angelorum Principi fidens, horrendum, acsi non immineret, epidemiæ monstrum nec timuit nec expavit: eoque securitatis pervenit, ut mœnium etiam stationes derelinquere consilium capere cogitaverit; quod & fecisset, ni rationibus in contrarium prævalidis suadere conatus essem. Miracula inde secuta hic non attexam nec prosequar sermone, quippe suo loco & tempore sanctæ Sedi formiter exponenda. Hæc Sanctitati tuæ, & Ecclesiæ Catholicæ Romanæ magistræ fidei, exposita esse volui, tamquam vermis & non homo (infirma enim mundi elegit Deus, ut confundat fortia) & iterum sanctissimis tuis provolutus pedibus deosculor, & te Christi Vicarium in terris colo, veneror, adoro. Hactenus archiepiscopus Sipontinus ad summum Pontificem. Laudatus archiepiscopus populo etiam prædixisse asseritur terræ motum, qui fuit in Apulia sequenti mense Octobri, die XVII, sine multo damno diœcesis Sipontinæ. Ea vero prædictione plenam fidem apud populum obtinuit.

[294] [Eadem saxa ab Alexandro VII Papa petita & obtenta.] Quod vero breviter in Epistola dicitur de lapidibus ecclesiæ S. Michaëlis per civitates, extra diœcesim Sipontinam sitas, etiam petitis, multum augeri potest & pluribus confirmari. Nam in primis sacros illos lapides desideravit summus Pontifex Alexander VII per litteras jam laudatas Julii Rospigliosi, qui anno sequenti Cardinalis & post Alexandrum summus Pontifex creatus est. In illa enim primo significat, multum gavisum fuisse Pontificem, intellecta liberatione populi Sipontini per S. Michaëlis patrocinium. Secundo petit, ut archiepiscopus transmittat aliquot lapides cryptæ, eo benedicendi modo, quo scripserat, consecratos. Addit vero alia jam dicta. Ubi deinde petiti lapides Romam pervenerant, alia Epistola, data die III Februarii anni 1657, Rospigliosus ad archiepiscopum scribit, eos continuo a se sanctissimo Domino oblatos, ab eo summa humanitate acceptos, iisque Pontificem multum fuisse gavisum. De pluribus civitatibus agam inferius, ut prius exponam attinentia ad montem Garganum.

[195] Scripsit deinde archiepiscopus Puccinellus ad totam diœcesim suam litteras satis prolixas, [Archiepiscopus populo suo de sæva illa peste,] datas anno 1656, die III Decembris, & typis impressas, quas Cavalerius in Opere suo recudit a pag. 603. At sermone Italico conscriptæ sunt, eoque stilo, ut difficulter gratiam suam Latine valeant retinere. Cum tamen major sit auctoritas piissimi & doctissimi archiepiscopi, qui omnia aut vidit aut examinavit, quam aliorum, qui postea de illis scripserunt, conabor fideliter totam Epistolam compendio huc transferre. Hoc solum prævie observo, pestem plane sævissimam fuisse, de qua agitur. Etenim Muratorius, qui non solet facta exaggerare, in Annalibus Italiæ ad annum 1656 scribit, aliquot civitates eo flagello fuisse desolatas, & rumorem fuisse, in sola urbe Neapolitana plusquam ducenta octoginta quinque millia personarum fuisse exstincta; Romæ propter diligentiam magistratuum solum desiderata esse viginti & duo millia, in tota ditione Ecclesiastica circiter centum & sexaginta millia. Cavalerius & Sarnellius soli Neapoli attribuunt funerum quadringenta millia. At is numerus forte supra verum exaggeratus est, ideoque dedi dicta Muratorii. Epistolam cum titulis archiepiscopi subdo.

[296] Joannes Alphonsus Puccinellus, nobilis Lucensis, [de manifestis diœcesis periculis,] archiepiscopus Sipontinus, Epistolam suam inscribit omnibus diœcesis Sipontinæ subditis. Primo autem declarat, gravissima toti diœcesi impendisse ex peste pericula, seque de iis per litteras pastorales monuisse subditos, docuisseque iram Dei ob hominum peccata justissime fuisse accensam. Secundo docet, urgente tanto periculo, populos cum multis lacrymis recurrisse ad varia pœnitentiæ opera; cumque de patrocinio S. Michaëlis maxime confiderent, in crypta Sancti Archangeli illa præcipue obivisse. Tertio insinuat, acceptam fuisse notitiam de saxis cryptæ S. Michaëlis, silens tamen modum, quo illa fuit obtenta: testaturque, indicia favoris & protectionis tam clara fuisse & manifesta, ut patrocinium S. Michaëlis omnes agnoscerent, ut religionis debitum esset illud aperte confiteri, ut negari non posset beneficium tam luculentum, nisi ab homine cæco, insano nimisque temerario. Ad probandam periculi, in quo fuerant, gravitatem observat, omnibus fere civitatibus, oppidis & pagis Sipontinæ diœcesis necessarium fuisse aliquod commercium cum locis peste infectis, ut possent subsistere; nec ulla humana diligentia caveri potuisse, quo minus homines aliquot peste infecti in diœcesim irreperent: multos etiam venisse e terris infectis, ut sacram S. Michaëlis cryptam devote venerarentur, e longinquo tamen.

[297] Quarto ait archiepiscopus, præcedentibus mensibus visum fuisse fecialem Dei irati, [de patrocinio S. Michaëlis per usum saxorum,] quibellum quasi indiceret; se vero nunc venire nuntium pacis, præmissisque Raphaëlis archangeli ad Tobiam verbis: Sacramentum Regis abscondere bonum est: opera autem Dei revelare & confiteri honorificum est; ita suos alloquitur: Omnis fugiendi justissimam Dei iracundiam fiducia nostra in S. Michaële archangelo posita fuit; & in eo, quod domibus & personis vestris provisum esset de istis sanctæ cryptæ saxis, quæ cum divinitus essent ab ipso Archangelo S. Michaële consecrata in sua apparitione, justa erat ista fides vestra vivacissima, qua illa excepistis, & quæ nobis cognita effecit, ut eadem vobis aliquoties non sine lacrymis traderemus. Bene hinc advertebamus, dilectissimi filii, Principem cælestem nobis assistere, & ex variis conjecturis id intelligebamus. At nimium sublimis est modus, quo dignatus est facere, ut favorum suorum protectionisque suæ gressum etiam sensu perciperemus. Forte hic aliquid obscure voluit insinuare de apparitione sibi facta. At mox ad alia pergit, nimirum ad evidentiam protectionis ex factis probandam.

[298] [de quodam peste contacto & confestim sanato,] Itaque quinto observat, non sic diœcesim Sipontinam a peste fuisse liberam, ut id ullis attribui possit causis naturalibus. Hunc in finem refert, Fredericum Spagnoletta, octodecim circiter annorum juvenem, & incolam Oppidi S. Angeli, cum egisset cum hominibus peste infectis civitatis Foggiæ, subito malo & capitis dolore fuisse correptum, quando erat in vindemia uno fere milliari a civitate; postridie mane etiam apparuisse sub brachio sinistro tumorem pestis indicem. Hunc ubi adverterat, ait archiepiscopus, recto tramite se contulit ad civitatem, & ad S. Michaëlis ecclesiam. Hanc ingressus, sensit dolorem recessisse, seque perfecte valere: & ante altare gloriosi principis S. Michaëlis adfuit etiam sacrosancto Missæ sacrificio: sumensque saxum aliquod cryptæ, ubi eo tempore colligebantur a quodam eremita, domum recessit. Tum ubi sacrum saxum posuit supra memoratum tumorem, carbunculus continuo sic disparuit, ut locus, ubi fuerat, amplius cognosci non posset: recuperataque integra sanitate, qua modo gaudet, vovit huic gloriosissimo Principi Angelorum tota vita ejusdem servire ecclesiæ.

[299] [de aliis quoque sanatis edocet perlitteras.] Hæc juridice interrogatus Fredericus, teste archiepiscopo, ipse exposuit. Ad confirmationem addit, matrem & fratres Frederici eodem malo fuisse correptos, indicantibus id tumoribus & carbunculis, omnesque brevi tempore adhibitis cryptæ saxis, patrocinio S. Michaëlis fuisse sanatos. Aliud rursum accedit beneficium. Nam dictæ personæ non modo malum suum ex verecundia celaverant, sed etiam indifferenter cum personis quibuslibet civitatis egerant: nec tamen contagium ullus præterea contraxit. Hæc omnia in juridico examine, coram se instituto, legitime fuisse comperta & probata, testatur archiepiscopus, qui & sacræ theologiæ erat doctor, & consultor fuerat Congregationis sacrorum Rituum, in qua examinanda sunt miracula. Hinc non dubitat edicere, optime sibi perspectum esse rigorem, quo miracula expenduntur; nec tamen ullum sibi fore dubium, si de illis factis sententiam rogaretur, quin affirmaret, verum, certum & indubitatum esse miraculum. Demum omnes invitat subditos ad sacram S. Michaëlis cryptam ad cantandum hymnum, Te Deum laudamus in gratiarum actionem de obtento eatenus S. Michaëlis contra pestem præsidio; hortaturque omnes ad perseverandum in operibus pœnitentiæ, ne flagello in aliis provinciis necdum cessante tandem corripiantur.

[300] [Beneficia S. Michaëlis extra diœcesim] Cavalerius prædictis adjungit alia, quæ verisimiliter post datas archiepiscopi litteras contigerunt. Pricina vel Apricœna, vulgo Porcina, oppidum est ad radices montis Gargani situm, sed extra diœcesim Sipontinam, & in vicina diœcesi Nuceriensi. Hoc oppidum pestilentia invasit eo tempore, quo jam constabat, montis Gargani incolas contra pestem defendi patrocinio S. Michaëlis. Hac autem occasione dicebatur illud oppidum non esse montis Gargani. Quapropter incolæ recurrerunt ad archiepiscopum Sipontinum, ut declararet montis esse incolas. Res juridice agitata est, & archiepiscopus sententiam pronuntiavit in favorem oppidi, & contra pestem, exsecutore constituto S. Michaële, inquit. Sic pestis continuo recessit, ne uno quidem die ibidem persistens, ut affirmat Cavalerius.

[301] Deinde pergit Cavalerius ad beneficia aliis quoque civitatibus & provinciis regni Neapolitani præstita; [in variis provinciis præstita.] sed summatim & brevissime ea solum perstringit. Tabularium, inquit, sacræ hujus basilicæ non minus refertum est libellis supplicibus archiepiscopo oblatis nomine Aprutii, Calabriæ, Campaniæ, Barii, Baruli, Nuceriæ, Bitunti, Andriæ, & centum aliarum civitatum & oppidorum, ad obtinenda illa (sacræ cryptæ saxa;) quam plenum relationibus mirabilium, quæ in multis locis (ubi videlicet non defuit fides & spes) operata sunt; ubique instar sacrarum reliquiarum in pretio habita… Inter alias civitates Gravina & Altus Murus, utpote quæ patronum primarium semper habuerunt S. Michaëlem, sacris istis saxis munitæ, ita potuerunt se tueri, ut nullum conspexerint peste correptum. Deinde speciatim omnia illa loca, quæ Angeli aut Archangeli gaudebant titulo, servata fuerunt immunia. Relucent etiam hodie in hoc sanctuario effectus gratæ memoriæ multarum universitatum, quæ ex voto tributum pendent sancto Principi tunc benefico, videlicet quod nutriant lampades in crypta ardentes, ut explicat pluribus verbis.

[302] Ad probandam evidentiam periculi, in quo fuit diœcesis Sipontina, [Pestis non modo vicina fuit diœcesi, sed in ipso etiam monte Gargano.] addi possunt ex Cavalerio & Sarnellio observationes sequentes. In vicinia montis Gargani & diœcesis Sipontinæ est Foggia oppidum, cujus commercium Garganicis necessarium fuisse testatur archiepiscopus in laudata Epistola, referens etiam Fredericum Spagnoletta illo commercio fuisse infectum. Cavalerius vero affirmat, Foggiam illa peste quasi desolatam fuisse, multumque revera passam testatur etiam Sarnellius. Penetrasse etiam pestem in ipsum montem Garganum, priusquam archiepiscopus cum populo suo S. Michaëlis præsidium tanto studio flagitaverat, uterque agnoscit; Oppidumque S. Joannis Rotundi ea correptum fuisse. Octodecim personas ibidem quamprimum obiisse, ait Sarnellius, non adjungens, quamdiu malum duraverit. At ex litteris archiepiscopi non videtur durasse post saxorum segmenta eo delata. De illo oppido Leander Albertus pag. 380 ita loquitur: Medio deinde montis (Gargani,) ubi planities amœna prataque lætissima, Castellum est D. Joannis Rotundi, quo finitimæ gentes III Idus Junii, die D. Honofrio festo, quotannis conveniunt: & messis annonæque conditione, vel ubertate vel angustia perpensa, communi omnium voluntate assensuque certum frumento pretium ejus anni decernunt, quod excedere nemini liceat. Ex his prudens lector facile intelliget, manifestissimum totius diœcesis Sipontinæ & montis Gargani periculum.

§ XXII. Festivitas S. Michaëlis diu ante apparitionem celebrata: ecclesiæ aliquot vetustiores Romæ, & in aliis civitatibus Italiæ.

[303] [S. Michaëlis, qui & Romæ apparuisse dicitur] Quæ ex Martyrologiis & vetustis Sacramentorum codicibus de cultu S. Michaëlis omniumque Sanctorum Angelorum breviter deduximus, manifeste evincunt, & ecclesias S. Michaëli dicatas fuisse, & festivitatem ejus sanctorumque Angelorum celebratam ante famosam S. Michaëlis in monte Gargano apparitionem, de qua egimus. Baronius idem affirmat in Annotatis ad Martyrologium die VIII Maii, & adducit ad rem probandam carmina vetusti poëtæ. Porro, inquit: longe ante dictas apparitiones agi consuevisse Romæ solemnitatem S. Michaëlis archangeli, alterius cujusdam apparitionis occasione, Drepanius Florus, vetustissimus poëta Christianorum, scribit his versibus:

Clarent Angelici sublimia festa diei,
      Allatura piæ dona beata animæ.
Hunc etenim Michaël, aulæ cælestis alumnus,
      Conspicuo nobis consecrat ore diem,
Dignatus Petri Paulique invisere sedem,
      Imperiumque fovens, inclyta Roma tuum.
Qui proceres intra pia mœnia luce coruscos
      Egregio vultu splenduit, ore * novo:
Cum Deus expulsis lucem depromeret umbris,
      Conderet & stabilem, nocte ruente, diem.

Indicant certe hæc verba apparitionem aliquam Romæ factam.

[304] [a poëta non seculi,] Hujus solum causa recitavi carmina. Neque enim Baronio consentire valeo de ætate illius poëtæ. Credidit Baronius, Drepanium poëtam, qui memoratur a Sidonio lib. 8 Epist. XI, eumdem esse cum Drepanio Floro, cujus quædam Poëmata jam edita fuerunt Basileæ per Georgium Fabricium ex officina Joannis Oporini anno 1564, in Poëtarum vetustorum ecclesiasticorum thesauro. At stilus horum carminum non sapit tantam antiquitatem, acceduntque argumenta alia certiora, quæ eruditis nullum reliquerunt dubium, quin Drepanius Florus ad IX potius seculum spectet, quam ad tempora Sidonio vetustiora. Non alio opus est argumento, quam quod scripserit ad Moduinum Augustodunensem episcopum, qui seculo IX sub Ludovico Pio floruit. Quapropter non valet hoc carmen, nisi ad probandam aliquam apparitionem Romanam, sed hanc Garganica posteriorem esse, inferius videbimus. Nam eam verisimiliter poëta insinuavit, quæ supra molem Adriani oblata dicitur S. Gregorio Magno.

[305] [ecclesiæ in Italia exstiterunt ante apparitionem] Verumtamen exstitisse ædes S. Michaëlis sacras ante celebrem in monte Gargano apparitionem, omnino evincit Codex Sacramentorum S. Leonis, laudatus num. 4 & 5. Nam bis ibi memorantur loca Deo sacrata in honorem beati Archangeli Michaël. Hæc autem verba non videntur explicanda de unica ecclesia, quam extra Urbem via Salaria fuisse diximus, sed etiam de pluribus aliis, quas verisimile est ante S. Leonis tempora non minus in Occidente, & maxime in Italia fuisse, quam fuisse in Orientali imperio vidimus. Officium tamen illud erat pro basilica Angeli, sive, S. Michaëlis in via Salaria, cum titulus sic habeat: N Basilicæ Angeli in Salaria. At vox loca, pluraliter posita, indicat, alias ejusmodi fuisse ecclesias, etiamsi illas assignare in Italia nequeam ante medium seculi V, quo S. Leo floruit. De ecclesia viæ Salariæ aut alia admodum vetusta Romæ, aut in ejus vicinia, locutus fuerit Anastasius Bibliothecarius in S. Symmacho Papa, dum scripsit: Item ad archangelum Michaëlem basilicam ampliavit, & gradus fecit, & introduxit aquam. Hæc Symmachus, qui sedit ab anno 498 usque ad 514, fecit ante apparitionem S. Michaëlis in monte Gargano, nec ad ecclesiam Garganicam ea veniunt referenda.

[306] Ex allegatis liquet, initium festivitatis S. Michaëlis & Angelorum, certo diei affixæ, vetustius esse, quam sit apparitio in monte Gargano, nec ex apparitione ortam festivitatem, [in monte Gargano: ejusque festivitas diu ante celebrata,] ut scriptor neotericus leviter asseruit, & aliifortasse non pauci crediderunt. Facile quidem credam, apparitionem contulisse ad augmentum cultus, sed minime opus erat apparitione, ut Ecclesia Catholica S. Michaëlem, sua excellentia & protectione hominum in Scripturis notissimum, festivitate aliqua honorandum perspiceret. Omnes orationes, quæ in codice S. Leonis præscribuntur, id insinuant, cum nullibi fiat mentio de apparitione, sed aliæ allegentur festivitatis causæ. Prima hæc est: Omnipotens, sempiterne Deus, apud quem cum totius rationabilis pia merita creaturæ semper accepta sint, certum est illius magis esse præcipua, quæ reliquam spiritalem superat dignitatem, grata tibi sit, quæsumus, nostra festivitas, pro veneratione ejus oblata, qui tuæ Majestatis arcanis, naturali per tuam gratiam decore servato, devotis semper excubiis est propinquus. Per. &c. Hic S. Michaëlis sanctitas, excellentia, & merita commemorantur. Similia deinde in aliis pluribus leguntur orationibus.

[307] In secunda oratione, quæ etiamnum usitata est, [non apparitionis, sed excellentiæ & patrocinii gratia.] commemoratur patrocinium sive intercessio S. Michaëlis pro nobis apud Deum. Sic enim habet: Hostias tibi, Domine, laudis offerimus, suppliciter deprecantes, ut easdem, Angelico pro nobis interveniente suffragio, & placatus accipias & ad salutem nostram provenire concedas. Per &c. Idem probat hæc oratio ibidem sequens: Munus populi tui, Domine, quæsumus, dignanter adsume; quod non nostris meritis, sed sancti archangeli tui Michaël deprecatione sit gratum. Per &c. Sequuntur plures aliæ orationes, in quibus de Angelorum intercessione fit mentio. Missis aliis, paucas huc transfero: Deus, qui in auxilium generis humani celestia simul & terrena dispensas, in inferiore mundi parte laborantes supernorum nos, quæsumus, præsidiis refove propitius Ministrorum. Per &c. Vere dignum. Qui non solum nos Sanctorum tuorum confessionibus benignissime consolaris, sed etiam ad cælestium familiaritatem provehis Potestatum: non tantum martyrum intercessione sustollis, sed ipsorum quoque patrociniis erigis Angelorum. Per &c. Sanctorum, Domine, sancta deferimus; quæ cum in omnium justorum tibi commemoratione sint placita, multo magis in Angelicæ veneratione substantiæ grata tuis conspectibus esse confidimus. Per &c. Reliqua apud Blanchinium videri possunt. Nam allegata abunde ostendunt, quæ fuerint causæ instituendi festivitates S. Michaëlis & Angelorum. Evincunt etiam, S. Michaëlis & Angelorum festivitatem in Italia saltem celebratam fuisse tempore S. Leonis, id est, circa medium seculi V. At verisimile est, etiam multo esse vetustiorem.

[308] Transeo nunc ad ecclesiam, de qua Ado meminit his verbis: [Ecclesiam, quæ in Martyrologiis Romæ constructa dicitur,] Sed non multo post Romæ venerabilis etiam Bonifacius Pontifex ecclesiam sancti Michaelis nomine constructam dedicavit, in summitate circi criptatim miro opere altissime porrectam. Unde & idem locus in summitate sua continens ecclesiam, Inter nubes situs vocatur. Auctor Martyrologii Romani parvi, ex quo ea accepisse videtur Ado, cum ipsum passim sequatur, ita solum habet: Et Romæ, dedicatio ecclesiæ ejusdem Archangeli, a beato Bonifacio Papa constructæ in circo, qui locus INTER NUBES dicitur. Ita uterque scribit, ut, quando scripserunt, illa ecclesia videatur exstitisse, cunctisque fuisse notissima. Vel sic tamen dubia oriuntur de loco & tempore, quibus constructa fuit. Nam locus solum exprimitur vocibus in circo, aut in summitate circi, ut habet etiam Martyrologium Autissiodorense num. 3 citatum, quæ variis modis possunt intelligi, cum plures fuerint circi. Sic Bonifacius Pontifex, qui ecclesiam construxit, de tempore nos nequit certos reddere, quandoquidem longo tempore ante laudatos martyrologos quinque floruerunt Pontifices, quibus nomen fuit Bonifacius. Quod addit Ado non multo post apparitionem S. Michaëlis in monte Gargano, ecclesiam illam fuisse constructam, plusculum valeret ad tempus inveniendum, si alter, qui vetustior est, idem haberet, aut constaret, ex vetusto monumento acceptum ab Adone.

[309] [in summitate molis Adriani fuisse,] Eminentissimus Baronius in Annotatis ad XXIX Septemb. conjecturam suam de loco ecclesiæ multis verbis proposuit, sed eam omnibus non probavit. Verba censeo afferenda & examinanda, cum opinio ejus saltem aliquibus & nuperrimo etiam scriptori placuerit. Refutata alia opinione, inferius a nobis examinanda, suam sic proponit: At, cum nec alius sit locus Romæ Michaëlis archangeli memoria celebris, cui prædicta (Adonis verba) conveniant; in eam adducor non invitus sententiam, ut opiner, dictam memoriam Michaëlis, cujus Ado meminit, fuisse olim sitam in summitate molis Hadriani; super ingens saxum, velut eminentem scopulum, positam, ac revera, ut ait, cryptam miro opere altissime porrectam; ut merito locus ille dictus fuerit inter nubes: qui quidem & alio nomine a majoribus appellatus invenitur, nimirum mons sancti Angeli. Ita etenim vocatum habes apud Petrum Damianum in Gestis S. Romualdi. Eo autem nomine ab ecclesia, in ejus summitate erecta, esse dictum, est evidens conjectura. Quæ etiam reduntur clariora ex his, quæ scribit Rodulphus Glaber, quem citat Papirius Massonius in Vita Gregorii quinti. Agens enim de Othone tertio, hæc de eo ait: Quod cum cognovisset Crescentius, illum scilicet Urbi propinquare, conscendens cum suis turrim, quæ sita est extra civitatem trans Tiberim (ob altitudinem sui inter cælos vocant) vallavit eam defensurus pro vita &c.

[310] [credidit Baronius: at id solidis rationibus] Cum autem constet, Crescentii turrim non aliam fuisse, quam Hadriani molem, turri redditam sublimiorem, eumdemque locum dictum esse munitionem sancti Michaëlis archangeli; jam satis perspicuum redditur, eumdem locum dictum esse inter nubes ab Adone, qui a Rodulpho dicitur inter coelos. Quod autem dicat Ado, in summitate circi illam ecclesiam esse positam; puto, pro circi, circuli esse legendum: moles enim illa in orbem ducta, circuli figuram habuit, ut antiqua numismata, quæ eam habent descriptam, declarant. Vel si de circo mavis intelligere; erat illi loco proximus circus Dometiæ. Hactenus Baronius. At ejus opinioni se opposuit Alexander Donatus, Societatis nostræ scriptor eruditus, in Opere de Roma vetere ac recente lib. 1 cap. 10, & adjunxit se Martinellus cum aliis. Mihi quoque illa opinio ab varias rationes non probatur. Nam primo invenietur facile locus, cui omnia Adonis dicta magis congruant; si vero quis existimaret, illa nulli satis convenire, mallem credere, ecclesiam a multis seculis fuisse destructam. Certe numquam credam pro circi legendum esse circuli; cum non modo apud Adonem & in Romano parvo, sed etiam in Martyrologio Autissiodorensi legatur circi, ut num. 3 videri potest; nuspiam vero circuli; primaque lectio optimum exhibeat sensum, non item secunda. Quis enim credat, molem Adriani a scriptoribus designatam nomine circuli, cum apud antiquos suo nomine esset notissima?

[311] Non satis facit etiam altera Baronii responsio de circo Domitiæ, [nequit probari, & melioribus] quæ fuit Neronis amita. Moles Adriani fuit in hortis Domitiæ prope Tiberim, & in altera hortorum parte circus esse potuit. Donatus circum illum admittit, sed ait disjunctum fuisse a mole Adriani, & pluribus de eodem disserit lib. 3 cap. 23. At Dominicus Georgius in Annotatis ad Adonem hoc die negat, in hortis Domitiæ circum exstitisse, affertque silentium omnium vetustorum. Controversiam illam brevitatis gratia non examinabo. At solum observabo, verba Adonis & aliorum ita explicari non posse. Si enim ecclesiam in suprema parte molis Adriani conditam credamus, quomodo Ado dicere potuit, in summitate circi, quomodo alter dixit in circo? Certe Adriani moles non erat circus, sed ædificium magnificum & mausolæum imperatoris, quod a seculis erat notissimum, & tum conversum in arcem munitam. Quis de ecclesia in vertice istiusmodi monumenti condita umquam dixerit, in circo aut in summitate circi conditam esse, etiamsi circus aliquis maxime ibi esset propinquus, quod nullus umquam dixit scriptor antiquus?

[312] Quod vero affert Baronius, Inter cælos dictum fuisse locum ob altitudinem, [refutatur, uti & alia opinio.] habet revera Glaber lib. 1 cap. 4. Verum aliud cognomen est inter-cælos, aliud inter-nubes; &, si Romani molem Adriani, tunc turrim Crescentii dictam, cognominarunt inter-cælos; facile unusquisque videbit, aliud ædificium excelsum ab iisdem inter-nubes dici potuisse, ut dictam S. Michaëlis ecclesiam testatur Ado. Itaque non quidem negavero, fuisse ædiculam S. Michaëli sacram in vertice molis Adriani, sed dicimus, Adonem agere de alia ecclesia in usum populi a Bonifacio Papa constructa. Aliam opinionem cum Baronio refutat laudatus Donatus lib. 1 cap. 10, ita memoratam ab Adone ecclesiam investigare incipiens: De hac re triplex opinio est. Prima eorum, qui circum fuisse Neronianum, eique appositam volunt ædem S. Michaëlis in Vaticano. Quos confutat Baronius; tum quia ædes illa celsitatem non habet, quam eidem tribuunt auctores: tum quia ejus conditorem, Leonem IV Pontificem ex antiquo lapide recognoscit. Hisce de ecclesia S. Michaëlis, in Janiculo prope Vaticanum posita, ut loquitur Baronius, omnino assentior. Plura de illa dicemus inferius num. 322.

[313] Tertia opinio est Donati, qui eam sic exponit: Tertia opinio nostra est. [At probabilius est, conditam fuisse] Putamus autem, in summo circo Flaminio templum S. Michaëlis a Bonifacio fuisse dicatum: quod nunc, in Foro piscario dictum, in Urbe vetustissimum est. Positus enim templi veteri locorum memoriæ, & summo circo Flaminio ad amussim respondet. Adonis autem verba in summitate circi juxta Breviarii narrationem intelligi possunt, (ubi legitur in summo circo.) Summus enim circus est caput circi, cujus adversa pars ima erat, ubi circi carceres, unde emittebantur equi: in summa vero metæ, ad quas cursum flectebant. Ovidius de capite circi Flaminii opposito carceribus loquens, ait:

Prospicit a tergo summum brevis area circum. Ædes ergo S. Michaëlis dedicata in summo circo, est ædes sita in extrema circi parte, quæ in semicirculum desinens circumflectendis curribus apta erat. Quo loco nunc templum S. Michaëlis spectatur.

[314] [in capite circi Flaminii,] Quod si Ado summitatem pro excelsitate videtur usurpare, idque significant ea verba, “ecclesiam constructam in summitate circi, cryptatim miro opere altissime porrectam:” & clarius sequentia. “Unde & idem locus, in summitate sua continens ecclesiam, inter nubes situs vocatur”: atque utrumque intelligit, caput circi & in eo loci altitudinem, hanc quoque nostro olim templo non defuisse probabiliter dicimus. Nam cum olim multa essent in circo Flaminio, partim extructa, partim adjuncta deorum templa, Neptuni, Herculis, Vulcani, Martis, Castoris, Junonis, Dianæ, ut suo loco dicam, aliquod ex his eminens e sedilium gradibus, imminensque eorum cryptis & fornicibus, aut inter circi porticus fuisse verisimile est, sicut in theatris supra scenam dedicabantur templa. Illud ergo instauratum refectumque expiavit dicavitque idem Pontifex, qui Pantheon in honorem beatissimæ Virginis sanctorumque martyrum dedicavit. Dictum porro est inter nubes, quoniam a terra sublatum supra circi gradus erat. Postea vero, collapso penitus circo ac veterum molibus, redactum est in eam, quam videmus formam, & humiliorem situm &c. Assentitur Martinellus pag. 60, laudatque pro eadem sententia Jacobum Grimaldum in Opere Ms.

[315] [ibique supra cryptas multum elevatas ecclesiam conditam.] Hæc sententia Donati de loco, in quo condita est S. Michaëlis ecclesia, ceteris certe probabilior est, assertaque etiam ab auctore recentissimo, qui Romam antiquam & novam Italice tribus tomis anno 1750 edidit. Minus tamen placet secunda expositio, qua super templum falsi dei ecclesia S. Michaëlis constructa crederetur. Hinc ipse Donatus expositionem illam, ut minus probabilem, paulo post, per aliam quasi corrigit, ita scribens: Animadverti verba Adonis planius explicari posse. Est ergo illi summitas circi pro summo circo. Ibi dedicata est ecclesia, “cryptatim miro opere altissime porrecta”; id est, fornicato opere altissimoque sublata. “Ideoque locus in summitate sua continens ecclesiam, inter nubes situs vocatur”. Ideoque locus in summo circo, ubi templum est, propter fabricam altissime fornicatam, inter nubes appellatur. Quo innuitur, illum fornicem tholi, qui hodie in hemisphærium ubique attollitur, & maxime erigitur, similem fuisse. Nec inconsulte cryptatim quasi fornicatim exposui. Nam quamvis crypta testudinem subterraneam significet, aliquando tamen propter curvitatem ad quemcumque fornicem videtur posse transferri &c. Mihi Ado nihil aliud velle videtur, nisi ecclesiam fuisse constructam in summo circo, sive in capite circi; imam vero ecclesiæ partem constitisse cryptis solito altius elevatis & concameratis, & supra cryptas in altum elevatam constitisse ecclesiam ipsam, quæ propter insignem altitudinem dicta fuerit inter nubes.

[316] [Probabilius exstructa est] Nunc aliqua etiam dicenda sunt de tempore, quo ecclesia illa videtur condita. Baronius, prætermisso Bonifacio I, qui Ecclesiam administravit anno 418 & sequentibus, id est, integro seculo ante apparitionem S. Michaëlis in monte Gargano, etiam Bonifacio II, qui anno 530 pontificatum adeptus est, constructionem illius ecclesiæ abjudicat, subjungens: Ex his itaque Bonifacio Papæ III, vel, qui ei proxime successit, Bonifacio quarto, ejus ecclesiæ excitatio potius tribuenda esse videtur. Hi autem, cum post Sabinianum successerint Gregorio Papæ, recenti miraculo de Angelo, qui (ut habet antiqua traditio) supra prædictam molem visus est, in signum luis cessantis, gladium exertum in vaginam recondere; in tantæ rei gestæ memoriam, alterum illorum illic erexisse prædictam ecclesiam, par est credere. Adduxi verba Baronii propter ædiculam in Castro S. Angeli mox memorandam. Donatus verbis num. 314 allatis Bonifacio IV, qui Pantheon … dedicavit, hujus quoque ecclesiæ dedicationem tribuit.

[317] Verum ratio a Baronio allegata oritur a loco, [a Bonifacio II circa annum 530.] in quo ecclesiam credidit constructam. Nam probat, seculo VI, quo moles Adriani erat Urbis munimentum, necdum ullam ibidem fuisse S. Michaëlis memoriam. At ea ratio non pugnat contra ecclesiam alio loco dicatam. Quapropter, si verbis Adonis, qui asserit, ecclesiam illam structam non multo post apparitionem S. Michaëlis in monte Gargano, presse inhærere velimus, dicendum erit, Bonifacium II probabilius illius ecclesiæ fuisse fundatorem, eamdemque videri conditam circa annum 530, non ob miraculum Angeli conspecti supra molem Adriani, sed occasione apparitionis S. Michaëlis in monte Gargano, ut Ado insinuat. Non est dubitandum, quin famosa illa apparitio, sicut vetustis Martyrologiis continuo inserta est, etiam Romam velociter sit perlata. Hinc verisimile non fit, constructionem ecclesiæ, quæ illius causa dicitur condita, toto fere seculo fuisse dilatam. Imo nec satis credibile est, dilatam fuisse constructionem ab anno 493, quo a plerisque apparitio figitur, usque ad annum 530, quo sedit Bonifacius II. At cum nostra chronotaxi, qua apparitio ponitur inter annos 520 & 530, constructio illius ecclesiæ per Bonifacium II optime cohæret. Pancirolus de illa ecclesia ejusque instaurationibus agit pag. 730.

[318] Baronius in Annalibus ad annum 590 num. 13, [S. Gregorius supra molem Adriani Angelum vidisse fertur:] agens de peste tunc Romæ vehementer sæviente, & de litaniis ea de causa a S. Gregorio Papa institutis, addit sequentia: Tunc vero & mirandum illud accidisse tradunt, ut, cum pervenisset procedendo Gregorius ad molem Hadriani, Tiberi adjacentem, in signum reconciliati Numinis, visus fuerit Angelus nudatum gladium in vaginam reponere, eoque symbolo morbum cessasse significare voluisse, quemadmodum (ut superius ex eodem Gregorio lib. 4 Dialogorum cap. 368, dictum est) per sagittas visas cælitus lapsas idem fuerat divinitus præmonstratus. Quod de sagittis dicitur, habet revera loco assignato Gregorius. De Angelo gladium recondere viso nihil apud Gregorium aut scriptores vetustos invenire potui. Eam tamen traditionem passim neoterici cum Baronio asserunt, multique cum eodem volunt, ea de causa ædiculam S. Michaëli sacram in summitate molis Adriani fuisse ædificatam. Jam laudatus Romæ antiquæ & novæ auctor tom. 1 pag. 18 se opponit, aitque, ædiculam illam ædificatam propter apparitionem S. Michaëlis in monte Gargano, dictamque inter nubes, dedicationemque vult factam tempore S. Gelasii. Verum nuperus ille scriptor cum omnibus aliis & secum pugnat. Nam pag. 300 ecclesiam S. Michaëlis aut Sancti Angeli, quæ in circo ædificata est a Bonifacio II, ponit in Foro piscario. At ecclesia in circo ædificata a Bonifacio est illa ipsa, quæ inter nubes dicta est, & ob apparitionem Garganicam constructa. Hæc paucis insinuasse sufficiat.

[319] Quæcumque porro sit causa constructæ ædiculæ, talem in summitate molis Adriani (nunc Castrum Sancti Angeli dicitur) constructam fuisse, testis est Liutprandus, qui lib. 3 cap. 12 hæc scribit: [ecclesia deinde in summitate molis posita,] In ingressu Romanæ urbis quædam est miri operis miræque fortitudinis constituta munitio: ante cujus januam pons est pretiosissimus super Tiberim fabricatus, qui primum Romam ingredientibus atque egredientibus est, nec est alia, nisi per eum transeundi via. Hoc tamen nisi consensu munitionem custodientium fieri non potest. Munitio autem ipsa, ut cetera desinam, tantæ altitudinis est, ut ecclesia, quæ in ejus vertice videtur in honore summi & cælestis militiæ principis, archangeli Michaëlis, fabricata, dicatur ecclesia sancti Angeli USQUE AD CÆLOS. Hæc omnino evincunt, ecclesiam ibi fuisse S. Michaëli dicatam. Fuerit hæc verisimiliter constructa ad usum militum præsidiariorum, aliorumque omnium, qui in castro degebant. Cognomen usque ad cælos vel, ut Glaber habet, inter cælos, magis differt a nomine ecclesiæ inter nubes dictæ, quæ procul dubio patebat omni populo, quam ut illorum causa nominum altera cum altera sit confundenda.

[320] [pro illa deinde alia in Burgo constructa.] Baronius in Annotatis ad Martyrologium de alia rursum S. Michaëlis ecclesia hæc subjungit: Sed cum ad eumdem locum (in castro,) aucta munitione, non pateret omnibus aditus; alia rursum ecclesia prope dictam munitionem in honorem sancti Michaëlis archangeli ædificata est: quam vetustate collabentem nostris diebus instauratam vidimus. Breviter de hac ecclesia meminit Martinellus pag. 59 his verbis: Sancti Angeli in Burgo apud Arcem Hadriani, Societatis laicorum. Pancirolus in Thesauris absconditis Urbis de eadem ecclesia scribit pag. 503, observatque non fuisse ab initio conditam in loco, ubi nunc est, sed sub castro fuisse, dicatamque Angelo, qui apparuit S. Gregorio Magno. Rectius in suprema arcis parte S. Michaëli dicatam dixisset cum Liutprando. Nuperrimus tamen auctor tom. 1 pag. 18 affirmat, non illam ecclesiam, quæ in suprema parte arcis erat posita, ob visionem Gregorii conditam esse & deinde translatam; sed aliam, quæ inferius erat ædificata. Verum si Angelum revera vidit Gregorius supra molem Adriani, eaque de causa aut ipse aut aliquis ex ejus successoribus ecclesiam construxit, fuerit haud dubie jam dicta in suprema arcis parte, de cujus antiquitate constat, & cujus loco aliam inferius prope arcem sive in burgo conditam ait Baronius. Hæc si rursum deinde translata est, gemina fuit illius translatio.

[321] [Aliæ in Urbe ecclesiæ Angelis dicatæ.] Exstant plures aliæ S. Michaëlis ecclesiæ in Urbe, sive titulo sancti Angeli, quo plerumque S. Michaël designatur. At, cum infinitum esset omnes S. Michaëlis recensere ecclesias, illas breviter solum attingam. Martinellus pag. 342 alia loca commemorat olim S. Angelo dicata. Idem pag. 59 assignat ecclesiam S. Angeli custodis, in regione Trivii, archiconfraternitatis laicorum. Item aliam ad Fornaces dictam, quæ est parœcialis extra portam Fabricæ nominatam. De hac plura dabit nuperus Romæ scriptor tom. 1 pag. 114, ubi ait, ædificatam anno 1552. Demum, si quis plures desiderat ecclesias, quæ titulo S. Angeli, S. Archangeli aut S. Michaëlis, olim Romæ exstiterunt aut etiamnum exsistunt, consulere poterit jam frequenter laudatum Floravantem Martinellum, varias breviter commemorantem.

[322] [Ecclesia S. Michaëlis, quam in Janiculo vocat Baronius, alias dicta in Saxia,] De una tamen, quam geminare videtur Martinellus, pauca breviter inquiram. Designat ille pag. 259 templum S. Michaëlis in Saxia, quod ait in burgo situm, & a Saxonum vico sic dictum. Deinde agit de scalis, quas ibi populus flexis genibus ascendit, & subdit de templo: Est basilicæ Principis Apostolorum. Fuit olim nationis Frisonum, ut testatur lapis antiquus. Omnia hæc recte, quantum existimo. Non dubito, quin de eadem ecclesia loquatur Baronius in Annotatis ad Martyrologium die VIII Maii & XXIX Septembris. Hoc loco vocat basilicam S. Michaëlis in Janiculo prope Vaticanum positam. Ad VIII Maii de eadem observat: Itemque illam esse celebrem, quam Leo IV Papa ob Sarracenos devictos atque fugatus apud Vaticanum erexit, ut docet vetus inscriptio in marmore incisa, quæ in eadem ecclesia hactenus asservatur, licet scriptoris vitio Carolus pro Ludovico ponatur. De vitiis inscriptionis mox dicam. Interim certum est, Baronium agere de ecclesia S. Michaëlis in Saxia, etiamsi dicat in Janiculo, forte quia montes Vaticanos latiore loquendi modo sub Janiculo comprehendit: nam inscriptio, quam laudat, est ecclesiæ in Saxia. Quapropter Martinellus, qui pag. 342 aliam vult assignare ecclesiam S. Angeli in Janiculo in monte aureo, aut ex una duas facit, aut certe ecclesiam memorat diu destructam, de qua non superest alia memoria, quam quod anno 1500 lapis de ruinis S. Angeli in Janiculo erutus dicatur.

[323] Quod modo spectat ad ecclesiam S. Michaëlis in Saxia, [ab aliis ad tempus Leonis IV, ab aliis Leonis III aut Caroli Magni refertur:] Baronius ædificatam vult a Leone IV, quia dicta inscriptio exhibet Leonem IV, & addit, eo tempore constructam S. Michaëlis ædem, quo a Saracenis capta fuerat Petrea basilica, id est, Vaticana. Spoliata autem fuit basilica Vaticana per Saracenos anno 846, ut narrat Muratorius in Annalibus Italiæ ad illum annum. Leo IV pontificatum adeptus est sequenti anno 847, eumque gessit usque ad 855. Hæc recte congruunt, & sic ecclesia S. Michaëlis constructa esset circa medium seculi IX, & eodem fere tempore, quo condita est a Leone IV civitas Leonina, in qua consistit. At eadem inscriptio nominat Carolum Magnum imperatorem, tribus vicibus Caroli nomen repetens, eumque cum Leone facit ecclesiæ illius fundatorem. Hinc Pancirolus, aliique, & nominatim Franciscus Maria Torriggius, qui Opusculum Italicum de Origine illius ecclesiæ anno 1629 typis edidit, ad tempus Caroli Magni constructionem retulerunt.

[324] Recitat ille totam inscriptionem cap. 13, eamque explicare & defendere nititur cap. 14 & seqq. Duo præ ceteris tentat, [verum inscriptio, quæ profertur, vitiosa est.] primum Leonem III, qui cum Carolo Magno floruit, in inscriptione designari, & quartum non modo in illa inscriptione, sed etiam ab aliis quibusdam vocari. Multos laudat scriptores, a quibus Leonem III ait quartum nominatum: sed neminem seculo XII vetustiorem. Deinde probat, Saracenos etiam tempore Caroli Magni clades intulisse Christianis: sed minime ostendit, basilicam Vaticanam tempore Caroli Magni ab ipsis captam. Verum, ut paucis dicam, quod sentio, magis aperte vitiosa est inscriptio, quam ut defendi possit, aut ex ea certi aliquid haberi pro tempore, quo condita est ecclesia. Auctor inscriptionis verisimiliter vixerit aliquot seculis post conditam ecclesiam, & fuit certo homo ignorans, qui multa imperite miscuit. Quare ex illa saltem inscriptione dici nequit, utrum tempore Leonis III, an quarti condita sit illa ecclesia, si omnino constructa sit ab alterutro.

[325] Nequaquam mihi propositum est omnes S. Michaëlis aut Angelorum ecclesias per Italiam investigare. [In diœcesi Stabiensi circa annum 820] Infiniti id laboris esset, nec umquam ad plenam enumerationem perveniretur, cum quotannis novæ ædificari possint. De una hic tamen aliqua dabo, quia imperio S. Michaëlis constructa fertur. Res narratur in Vita S. Antonini abbatis Surrentini, data ad XIV Februarii, ubi in Commentario prævio § 2 ætas S. Antonini abbatis, ejusque socii S. Catelli episcopi Stabiensis figitur seculo IX, & secundum ibi disputata oratorii illius constructio late figenda venit circa annum 820. Civitas, apud quam in vicino monte ecclesia illa fuit constructa, Castrum maris, a Leandro Alberto Castellum Almarinum, vulgari nomine Castell' à mare nuncupatur, sitaque est ad mare inter Neapolim & Surrentum, in illo loco ubi civitas antiqua Stabiæ fuit, ex cujus ruinis surrexit. Hinc civitatis episcopus Stabiensis passim vocatus fuit. Præerat autem circa annum 820 ecclesiæ Stabiensi S. Catellus, de quo actum est ad XIX Januarii, sed aberratum a vera chronotaxi, quam Bollandus ipse restituit ad XIV Februarii in S. Antonino abbate. Hujus autem Vita, etiamsi non sit scriptoris contemporanei, saltem vetusta est, ideoque ex illa huc transferam asserta auctoris anonymi.

[326] [in monte ad mare elevato,] Refert num. 3 adventum S. Antonini ad S. Catellum Stabiensem episcopum, intimam eorumdem amicitiam, & mox recessum S. Catelli ad eremum, relicta S. Antonino cura episcopatus. Locus num. 4 sic describitur: Mons ipse, cui Michaël archangelus propter caussam paulo post demonstrandam nomen dedit, per transversum extensus, utraque extremitate marinis fluctibus alluitur. Laterali vero longitudine terram Surrentinorum, quasi linguam terræ in mare porrectam, a mundo patente distinet, & per præcipites scopulos angustas viantibus semitas præbens, ab omni hostili tumultu securam reddit. In summitate autem, dorso ipsius jam finito, continuatim caput mare versus audacius erigit &c.… Illum tunc verticem prædictus Dei famulus Catellus, assumpto certamini aptum judicans, occupavit: ibique Dominum pura mente contemplando, divinis officiis vacavit. Tum ait auctor, S. Antoninum ad eumdem quoque locum venisse, ut ibidem cum S. Catello solitariam duceret vitam.

[327] [jussu S. Michaëlis constructa ecclesia,] Mox vero auctor subjungit: Quorum unanimitatem & parem conversationem taliter demonstrata visio Angelica probavit. Nocte enim intempesta unus & idem utrique apparens, Volo, inquit, ut, in quo loco vos orationibus insistere soletis, & ubi cereum ardentem nuper vidistis, oratorium sub meo nomine construatis. Qui, cum de nomine interrogatus, Archangelus Michaël, respondisset, disparuit. Qui confestim expergefacti, cum alter alterius visionem audisset & retulisset, mutui testimonii auctoritate confirmati, Angelico præcepto assentire parant. Accinguntur deinde strenui divinæ fabricæ opifices, & ligneis compaginibus parvum quidem, sed Archangelo monitori gratum, habitaculum prospero successu ædificarunt. O mira justorum potentia! o saluberrima Sanctorum fortitudo! o ineffabilis mundarum precum virtus! o inæstimabilis puræ mentis efficacia! Ecce meritis Sanctorum istorum operantibus, & orationibus eorum quodammodo fundamenta ponentibus, in lustris ferarum construitur oratorium, in cubilibus bestiarum ædificatur Angelicum habitaculum, in terra vacua, vasta & inculta fabricatur domus sancta, celebris & humanæ saluti apta.

[328] [votivis peregrinationibus olim frequentata.] Ibidem enim bonorum omnium auctori Domino, & B. Michaëli archangelo habitatori laus quotidie offertur. Cujus beneficiis præstantibus, nullus non impetrat, quod digne postulat. De vicinis & longinquis partibus concurrunt, & vota pro quibuslibet tribulationibus promissa solventes, accepta consolatione, alacres in propria redeunt. Populi ille concursus posterioribus seculis videtur imminutus, ut observatur in Annotatis ad Vitam S. Antonini, ubi & alia quædam ad ecclesiam istam spectantia videri possunt. Insignem seculo XIII fuisse ecclesiam, dictamque S. Angeli de Monte aureo, colligitur ex instrumento, quod edidit Ughellus tom. 6 Italiæ sacræ in episcopis Stabiensibus col. 658 editionis Venetæ. In Itinerario Bernardi monachi Franci, quod edidit Mabillonius in Actis Sanctorum Benedict. sec. 3 part. 2 pag. 525 hæc de itinere suo inter Hierosolymam & Romam narrat Bernardus: De Hierusalem intraverunt in mare, & venerunt ad Montem aureum, ubi est crypta habens ibi septem altaria. Habet etiam supra se silvam magnam: in qua crypta nemo potest præ obscuritate tenebrarum intrare, nisi cum accensis luminaribus. Ibidem fuit abbas domnus Valentinus. Nomen Montis-aurei & ratio itineris, quo Hierosolyma Romam navigabatur, verisimilem injiciunt suspicionem, fuisse ecclesiam S. Angeli de Monte aureo, quam visitavit Bernardus cum sociis, quemadmodum & Montem Garganum & ecclesiam S. Michaëlis in Tumba invisit. Si autem vera est ea conjectura, ecclesia illa diœcesis Stabiensis cum monasterio jam celebris erat tempore Nicolai Papæ I, anno 867 defuncti, cujus tempore peregrinationem suam Bernardus instituit.

[Annotata]

* al. orbe

§ XXIII. De Apparitione S. Michaëlis in monte Tumba, nunc monte S. Michaëlis.

[Locus, ubi S. Michaël in Normannia] Mabillonius in Annalibus Benedictinis lib. 19 ad annum 708 refert apparitionem S. Michaëlis in Gallia, ita scribens: Hic etiam annus S. Michaëlis in monte Tumba apparitione insignis fuit, quæ nobili basilicæ ac monasterio occasionem & originem dedit. Promontorium est in confinio Brittonum & Nortmannorum, bino maris accessu ac recessu quotidie circumclusum ac reclusum: in duos montes, quos Tumbas vocant, se erigens, unum majorem, super quem posita est S. Michaëlis basilica cum monasterio; alterum minorem cum arce vertici imposita, Tumbella seu Tumbellana vulgo appellata. Unde S. Michaëlis in Tumba monasterium aliquando Ad Duas-tumbas nuncupatur. Hinc Odo abbas Glannafoliensis in epistola ad Adalmodum archidiaconum Cenomannensem de inventione Vitæ S. Mauri, memorat in pago Abrincatino “locum Sancti Angeli, qui Ad duas-tumbas vocatur”; & in libro de Translatione & miraculis sancti Frodoberti abbatis Cellensis Ratbertus quidam, pagi Milidunensis indigena, properasse dicitur ad sancti Michaëlis ecclesiam, eo loco, qui Ad duas-tumbas ex antiquo vocatur. Passim tamen obtinet vocabulum sancti Michaëlis in monte Tumba, vulgo Mons-Sancti-Michaëlis, aliis In-periculo-maris, propterea quod in illo maris accessu ac recessu incauti, & ignari marini æstus, facile in periculum & in naufragium incidant.

[330] “Hic igitur locus, ut verbis antiqui scriptoris utar, [sub initium seculi VIII apparuit,] Tumba vocitatur ab incolis, ideo quod in morem tumuli, quasi ab arenis emergens, ad altum spatio ducentorum cubitorum porrigitur, Oceano undique mari cinctus, sex millibus ab æstu Oceani inter ostia situs, ubi immergunt se mari flumina Segia & Senuna, ab Abrincatensi urbe sex distans millibus, Occasum prospectans, Abrincatensem pagum dirimit a Brittannia. Illic mare suo recessu devotis populis desideratum bis præbet iter petentibus limina beati Michaëlis archangeli.” Addit idem auctor, hunc locum opacissima olim silva clausum fuisse, & monachos ibidem inhabitasse, duasque ad suum usque tempus exstitisse ecclesias, quas illi scilicet monachi incolebant. Hæc loci facies erat ante sancti Michaëlis apparitionem hoc anno factam religiosissimo Autberto Abrincatensi episcopo, admonentis, se velle, ut sibi in ejus montis vertice ecclesia sub ipsius patrocinio erigeretur. Hærenti antistiti tertio idem intimatum, tandemque operi admota manus. Mox, congregata rusticorum maxima multitudine, purgatus locus, complanatum spatium, disjectis a quodam Baino duabus rupibus, quas nulla manus dimovere valuerat. Exstruxit itaque fabricam pontifex, culmine non admodum celsam, in modum cryptæ rotundam, quæ homines fere centum caperet, instar illius, quæ in Gargano monte erecta fuerat.

[331] [& celebris nomini eius dicata est ecclesia.] Inde, concedente Garganici montis abbate, allata dicitur pars rubri pallioli, quod Archangelus super altare reliquerat, cum parte itidem marmoris, super quod steterat. Omnibus rite dispositis, facta est novæ basilicæ dedicatio XVII Kalendas Novembris ab Autberto episcopo, qui dies olim non modo in Gallicanis Lugdunensis secundæ, aliisque non paucis ecclesiis, sed etiam in Anglicanis celebris erat, probante decreto synodi Oxoniensis anni post millesimum ducentesimi vigesimi-secundi, “Ut dedicatio Sancti Michaëlis in monte Tumba a rectoribus ecclesiarum devotissime celebretur”. Illic primum a sancto Autberto instituti dicuntur clerici, quibus monachi a Richardo primo Nortmannorum duce, loci instauratore, suffecti sunt. Hæc ex Anonymo auctore, qui de hac apparitione scripsit ante introductos illic monachos per Richardum ducem, id est, ante medium seculum decimum, ubi nihil de miraculosa illa ecclesiæ dedicatione a posteris vulgata, nihil de percusso sancti Autberti cunctabundi ac penetrato per Archangelum capite, sed tantum de impressa petra, in qua pontifex locum primo invisens sedisse dicitur. Apparitio illa hoc anno facta legitur in domesticis loci monumentis; dedicatio anno sequenti. Hactenus Mabillonius, cujus relationem totam dedi, ut studiosus lector cum assignatione temporis & loci compendium habeat eorum, quæ in Actis fusius referuntur.

[332] [Acta hujus apparitionis, jam edita & rursum edenda,] Verumtamen auctoritatem Actorum, quæ edidit Mabillonius Sec. 3 part. 1 a pag. 85, more nostro examinandam censemus. Edidit ea Mabillonius ex duobus codicibus, nimirum ex Sangermanensi, quem probat scriptum circa annum 1060, & Chesniano. Acta illa habemus & nos in uno codice, eorumdemque tenemus duo apographa ex variis codicibus, nimirum alterum ex codice Reginæ Sueciæ, & alterum ex codicibus Accinti & Caritatis monasteriorum a Chiffletio nostro exscriptum. Non invenio hanc Apparitionem in tribus vetustioribus codicibus nostris, ex quibus dedi Apparitionem Garganicam; sed solum in quarto minus vetusto, in quo ad XXIX Septembris post Apparitionem Garganicam subjuncta legitur. Quod modo spectat ad auctoritatem Actorum, Bailletus in tabula critica ad XXIX Septembris illa nullo fere loco habuit. At Mabillonius magni videtur fecisse, cum præcipua relationis capita Historiæ Benedictinæ inseruerit, & in Observationibus præviis scriptoris ætatem commendet, eumque nullo uspiam verbo reprehendat aut corrigat. Eruditi Benedictini in Historia litteraria Franciæ tom. 4 pag. 196 Mabilonii judicium secuti sunt, aut etiam majori in pretio hæc Acta habuerunt.

[333] In ætatem auctoris primum inquiramus. Mabillonius existimat, [scripta sunt ante inductos in S. Michaëlis ecclesiam monachos,] Acta fuisse conscripta ante introductos pro canonicis monachos. Hoc omnino existimo, quia Acta num. 10 agunt de clericis ibi statutis, sed de monachis in illorum locum introductis nullum uspiam fit verbum. At ex eo argumento inferre nequeo, quod ait Mabillonius in Observationibus præviis, ita scribens: Qui subjectam apparitionis & dedicationis Historiam descripsit auctor Anonymus, vixit paulo post id temporis, quo res contigit; certe antequam illuc inducerentur monachi &c. Ultimum, ut dixi, verum & satis certum videtur. At nimium est temporis intervallum inter apparitionem, quam Mabillonius figit anno 708, & monachos introductos, quod in Annalibus tom. 3 pag. 579 refert ad annum 966, quam ut eo argumento credi possit, auctorem vixisse non diu post apparitionem. Si enim vixit duobus seculis post apparitionem, si duobus seculis & medio post apparitionem scripsit, vel sic id fecerit ante monachos ibidem statutos. Laudati scriptores Historiæ litterariæ aiunt, Historiam apparitionis scribi potuisse sub finem seculi VIII, & adducunt ex Præfatione verba sequentia: Notum enim se fieri voluit mortalibus ætatis nostræ temporibus. Si hæc verba stricte sumantur de apparitione S. Michaëlis in monte Tumba, ætas scriptoris potius figenda erit ante aut circa medium seculi VIII, quam sub finem ejusdem seculi.

[334] Verum non existimo, Anonymum de sola apparitione S. Michaëlis in monte Tumba cogitasse, [non tamen seculo VIII exeunte, ut existimamus,] quando protulit verba allegata, sed potius locutum esse generatim de miraculis in nova Lege factis & continuatis. Nam id præcedentia & mox sequentia verba utcumque insinuant. Observaverat, S. Michaëlem ita populi ex gentibus ad fidem conversi patronum factum, sicut fuerat olim populi Hebraici, & ad confirmationem illius asserti subjungit: Hæc ita esse devotio credit fidelium propter ostensionem signorum. Notum enim se fieri voluit mortalibus ætatis nostræ temporibus, quo se humanum genus in electorum spirituum societate cognosceret devocatum. Hæc generalem illam locutionem insinuant, eaque confirmatur ex sequentibus, quia ad specialem illam apparitionem mox accedit, ita pergens: Denique advertendum est, quo mysterio locum mortalibus præviderit in partibus Occiduis, ubi ex omni orbe confluit veneranter Angelicum imprecatura subsidium religiosa multitudo fidelium. Hæc de illa apparitione certo dicuntur: sed ea non dicit facta sua ætate. Itaque verbis illis, ætatis nostræ temporibus, probabilius tempora omnia Novæ Legis intelligit, opposita temporibus Legis Veteris: nam probaverat, Christianorum patronum Michaëlem factum, sicut fuerat Judæorum. Si quis tamen vellet, auctorem loqui de sua ætate, vel sic nihil evinceret. Neque enim necessario explicandus esset de apparitione ipsa in monte Tumba, sed intelligi facile posset de miraculis, quibus in illo loco postmodum se manifestavit Archangelus.

[335] Quapropter illa verba non videntur prodesse ad ætatem scriptoris investigandam. Alia vero suspicionem ingerunt, Acta fuisse conscripta aut seculo X, aut vergente ad finem nono. Nam scriptor nullibi insinuat, se vicinum fuisse rebus gestis, de quibus agit. [sed potius post medium seculi IX.] Secundo martyrologi, qui seculo IX floruerunt, videlicet Wandelbertus, Rabanus, Ado, Usuardus, Notkerus, nihil de apparitione S. Michaëlis in Tumba suis Martyrologiis inseruerunt, licet Garganicam apparitionem aut memoriam omnes celebrent, & aliqui Historiam ipsam attingant. Accedit silentium trium codicum nostrorum Mss., qui circa seculum IX videntur conscripti, & Apparitionis Garganicæ Acta continent, non item posterioris, de qua modo agimus. Ex illo tam martyrologorum quam codicum silentio verisimilis oritur conjectura, Acta illa, de quibus agimus, necdum nota fuisse prædictis martyrologis & codicum collectoribus, & consequenter scripta non esse ante illorum tempora, aut certe non diu ante. Neque enim credimus composita esse, ut in angulo quodam Normanniæ aut Britanniæ delitescerent, iisque non innotescerent, qui similia requirebant. Quapropter conjicio, Acta illa aut post medium seculi IX aut seculo X ante medium fuisse conscripta. Ex dictis habemus, Anonymum istius Apparitionis auctorem non habere a tempore, quo scripsit, auctoritatem scriptoris coævi aut supparis. Hinc pro descriptione loci & pro ipsa S. Michaëlis apparitione fidem quidem meretur: sed singula factorum adjuncta non æque fiunt certa, cum varia forte profluxerint ex traditione populi.

[336] [Apparitio figenda anno incerto sub initium seculi VIII.] Pro tempore apparitionis chronotaxi Mabillonianæ consentientem habemus Sigebertum in Chronico, qui de ea apparitione ita scribit: Childeberto monarchiam regni Francorum tenente, archangelus Michaël apparens Autberto, Abrincatensi episcopo, monuit semel & iterum, ut in loco maris, qui propter eminentiam suam Tumba vocatur, fundaret ecclesiam in memoriam sui, volentis talem venerationem exhiberi sibi in pelago, qualis exhibetur in monte Gargano. Interim taurus a latrone furtim raptus, in illo loco religatur. Unde episcopus tertio admonitus, ut in illo loco fundamentum jaceret, ubi taurum religatum inveniret, & sicut eum terram pedibus protrivisse videret, sic ecclesiæ ambitum duceret; ecclesiam in honorem sancti Archangeli constituit: & ex illo tempore, sicut in monte Gargano, ita etiam in illo loco, quod modo dicitur In-periculo-maris, veneratio Archangeli frequentari cœpit. Hæc jam adducta sunt ad XVIII Junii in S. Autberto Abrincensi, ibique observatum, rem referri ad annum 709 aut præcedentem. Pagius in Critica ad annum 709 num. 10 contendit, dedicationem ecclesiæ figendam anno 907, quod dies XVI Octobris, quo facta refertur in Actis, anno 907 inciderit in Dominicam. Chartis monasterii standum non credit, quod eæ aliquot seculis post scriptæ fuerint. Facile credo, chartas non esse satis vetustas ad annum certum figendum: si tamen sint chartæ, & non potius Chronica num. 339 memoranda, quæ indicat Mabillonius. At nec Sigeberti, qui forte præter Acta nihil habuit ad tempus assignandum, tanta videtur auctoritas, ut pro certo anno pugnandum existimem. Nam & anno 701 monarchiam tenebat Childebertus, & dies XVI Octobris erat Dominicus. Quare apparitio sub initium seculi VIII certius figetur, quam ullo anno determinato: nam Acta solum assignant tempus Childeberti regis cum die dedicationis XVI Octobris.

[337] [Acta alia fabulis conspersa:] Quod modo spectat ad varia Actorum exemplaria, Mabillonius in Observationibus præviis hæc annotavit: Præter hanc Anonymi lucubrationem est & alia ejusdem argumenti scriptio in bibliotheca cœnobii S. Michaëlis, quibusdam locis interpolata. Fabulosa quædam illorum Actorum asserta, tamquam traditiones populares, subinde in Annotatis refert & rejicit Mabillonius. Tale est primo, quod S. Michaël, tertia vice apparens, Autberti cunctabundi caput penetrationem usque percussisse dicitur. Tale rursum, quod de rupe per Bainum amota postmodum ita exaggeratum est, ut Mabillonius dicat: Et tamen vulgi traditio fert, infantem unum impulsu pedis id præstitisse. Tale demum, quod de ecclesia, quam ipse Autbertus dedicavit, per Christum ipsum dedicata fuit assertum. In nullo ex Mss. nostris ista leguntur, sed omnia in præcipuis rerum capitibus congruunt codicibus, quibus pro sua editione usus est Mabillonius.

[338] In hisce tamen etiam aliquid reperitur diversitatis: [data a Mabillonio ex pluribus Mss. emendanda.] nam in aliis ad finem plura, in aliis leguntur pauciora. Codex Sangermanensis non habet ultimum caput, sed finitur cum cap. 5 apud Mabillonium, apud nos cum num. XI. Consentit codex noster, in quo postremum caput similiter non legitur: indeque probabiliter colligitur, istud postea additum esse. Legitur tamen caput illud in Ms. Chesniano, quo usus est Mabillonius, & in duobus apographis nostris, altero ex codice reginæ Sueciæ, altero ex duobus codicibus per Chiffletium huc misso. Dissentiunt etiam codices in titulis, qui capitibus habentur præfixi, tantumque dissonant in verbis titulorum, ut non inveniam duos consentientes. Hinc colligo, titulos illos non esse primi auctoris, sed additos per librarios, præsertim cum codex reginæ nec capitum distinctiones, nec ullos habeat titulos. Ceterum de factis codices consentiunt, sed in vocum minutiis non raro dissonant, & mendis Grammaticalibus non carent. Ceteris tamen correctior plerumque est codex noster, aliquando editio Mabillonii. Hinc editionem cum tribus Mss. sic conferam, ut librariorum menda sæpe ex Mss. sim correcturus, &, quantum fieri poterit, emendatiora daturus.

APPARITIO
In monte Tumba
Auctore anonymo.
Ex editione Mabillonii, cum tribus Mss. collata, & ex iis correcta.

A. ANONYMO.

[Sub Childeberto post apparitionem in monte Gargano] Postquam gens Francorum, Christi gratia insignita, longe lateque undique per provincias superborum colla perdomuisset, Childeberto piissimo principe a monarchiam totius Occidentis nec non & septemtrionis, & meridiei partes strenue b gubernante, quia omnipotens Deus non solum in omnibus gentibus, verumetiam in omnibus mundi partibus, quem ipse fecit, per subjectorum spirituum agmina c principatur; beatus Michaël archangelus, unus ex septem in conspectu Domini semper adsistentibus *, qui etiam & paradisi præpositus, salvatorum * animas in pacis regione collocaturus legitur, post eam manifestationem, qua se in monte Gargano ad * adorandum ac glorificandum, quomodo & qualiter voluit, sicut in scriptis habetur, ostendit; his, ut comprehensum est, per beatum Archangelum patratis, inluminatis Christi gratia cunctis gentibus in Orientalibus Romaniæ d partibus, accipe quibus sese indiciis manifestare idem beatissimus Princeps civium supernorum voluerit præsuli Occidentalium populorum: ut qui quondam benedicto in patriarchis populo Israëlitico defensionis attribuerat opem, ipse custos existeret ac prævius vocatis filiis per adoptionem. Namque legitur in visione Danielis Prophetæ dicente eidem Angelo: Nemo est adjutor meus in omnibus his, nisi Michaël archangelus e Princeps vester. Princeps, inquit, vester, populi videlicet Judæorum. Christo vero Domino in propria veniente, atque a suis non recepto, quin potius prodito, ipso ad Patrem remeante, dum aboletur observatio priscæ legis, constabilitur adnuntiationis Euangelicæ admirabile sacramentum; dum exeunte per omnem terram sono Apostolorum, cerimoniæ transferuntur sacrorum per ministeria Angelorum.

[2] [S. Michaël, patronus Ecclesiæ, apparuit in Occidente.] Aiunt etenim historiæ Ecclesiasticæ, quod post passionem & ascensionem Domini ad cælos, post diu exspectatam Israëlitarum penitudinem, cum appropinquaret tempus desolationis, quod f Salvator sacro venturum prænuntiaverat eloquio cum fletu humanitatis; Ecclesia apud Hierosolymam monitu Divinitatis per cunctum orbem gentibus evangelizatura diffunditur. Cumque congregatus undique ex omnibus locis populus, Paschalis festivitatis præstolaretur diem, sacerdotibus solitas excubias observantibus, voces subitas vigiles audiunt g dicentes: Migremus ex his sedibus Voces vero subitæ per Angelos emissæ, quæ enuntiaverunt beatorum Spirituum demigrationem angelicum ministerium insinuarunt ad Ecclesiam gentium transferendum. Ex quibus patenter insinuatur, quod beatus Michaël Archangelus ministerium, quod exercuerat in Dei quondam populo, idem sortitus sit apud gentium electionem. Hæc ita esse devotio credit fidelium propter ostensionem signorum. Notum enim se fieri voluit mortalibus ætatis nostræ temporibus, quo se humanum genus in electorum Spirituum societate cognosceret devocatum. Denique advertendum est, quo mysterio locum mortalibus præviderit in partibus occiduis, ubi ex omni orbe confluit veneranter angelicum imprecatura subsidium religiosa multitudo fidelium.

[3] [Locus, ubi post apparitionem] Hic igitur locus Tumba vocitatur ab incolis; qui in morem tumuli quasi ab arenis emergens in altum, in spatio ducentorum cubitorum porrigitur. Oceano undique cinctus locus, angustum admirabilis insulæ præbet spatium, inter ostia situs, ubi immergunt se mari flumina Segia *, necnon & Senuna *; præbens quoque habitantibus hinc inde non breve nimium spatium. Longitudine vero ac latitudine a radice, qua prominet, non multum distat (ut conjicitur) ab eo opere h, quo servatum est humani generis incrementum. Qui ab Abrincatensi i urbe sex distans milibus, Occasum prospectans, Abrincatensem pagum dirimit a Brittannia. Nulla ibi exerceri valet actio mundalis, his solis congruus exstat locus, qui Christum sedulo venerari disponunt: & hos suscipit, quos ad æthera ardens virtutum amor evehit. Copia tantum * piscium ibidem reperitur, quæ plerumque fluminum marisque infusione congeritur. Procul vero cernentibus nihil aliud fore quam spatiosa immo speciosa turris videtur. Sed & mare recessu suo devotis populis bis in die k desideratum iter præbet beati petentibus limina archangeli Michaëlis, qui primum locus, sicut a veracibus cognoscere potuimus narratoribus, opacissima silva claudebatur longe ab Oceani (ut æstimatur) æstu milibus distans sex, altissima præbens latibula ferarum.

[4] Et quia secretiora cæli per contemplationis subtilitatem rimari volentibus gratissima esse solent remotiora eremi loca, [dedicata est ecclesia.] inibi olim inhabitasse comperimus monachos, ubi, etiam usque nunc duæ exstant ecclesiæ l priscorum manu constructæ. Nam ipsi monachi ibidem Domino servientes dispensatione cuncta regentis Dei sustentabantur, presbytero quodam de villa, quæ dicitur Asteriacus m, taliter eis ferente auxilium. Nam ut illis, sine quo humana non potest exigi vita, deerat victus, fumo signifero discurrente altaque cæli petente, onerabat asellum dapibus dilectione vera farcitis: sicque duce invisibili prævio, per loca ibat invia, ac redibat ferens Domini jussa illisque necessaria n, sed quia hic locus Dei nutu futuro parabatur miraculo sanctique sui Archangeli venerationi, mare, quod longe distabat, paullatim adsurgens, omnem silvæ magnitudinem sua virtute complanavit, & in arenæ suæ formam cuncta redegit, præbens iter populo terræ, ut enarrent mirabilia Dei. Jam vero ad illud veniendum est, qualiter idem beatorum Princeps Spirituum angelica revelatione dedicaverit prædictum locum.

[5] Quodam tempore cum religiosissimus & Deo amabilis præfatæ urbis antistes, [S. Autbertus terna monitus apparitione,] Autbertus o nomine, sopori sese dedisset, admonitus est angelica revelatione, ut jam dicti summitate loci sancti construeret in honore Archangeli ædem: ut cujus celebratur veneranda commemoratio in monte Gargano, non minori tripudio celebraretur in pelago. At sacerdos, dum revolvit illud Apostoli, Probate spiritus, si ex Deo sunt, iterata est admonitus visione, quo perficeret, quod jubebatur. Et quia spiritus prophetarum non semper est prophetis subjectus, distulit adhuc præsul constructionem, sed adhibuit intercessionem, quatenus super istiusmodi negotium Domini nostri Jesu Christi simulque beatissimi Archangeli agnoscere valeret deliberationem. Contigit per idem tempus, ut taurum p cujusdam, quem furtim quidam instinctu pravitatis subtraxerat, in ejusdem deponeret saxi cacumen, ut dum is, qui amiserat juvencum, reperiendi amitteret spem, turpe latrunculus lucrum efficeret ex eodem. Interea tertia admonitione venerandus pulsatur episcopus austerius q, ut qui non adquieverat bis admonitus, locum adiret celerius, a quo tamen se sciret egrediendum nullatenus, priusquam perficeret, quod fuerat jussus r. Ad cujus fidei confirmationem monstratur etiam ibidem usque in præsens petra quasi digito hominis inscripta, super quam memoratus episcopus resedit, quousque opus ad finem adduxit.

[6] Percunctanti igitur episcopo, qui ædificationi congruus posset videri locus, [locumque doctus, ubi condenda erat ecclesia;] angelica in hunc modum est responsione dictatum, ut loco eo ædificaretur ædes, quo inerat taurus abscondite religatus s. Cumque de loci requireret amplitudine vel quantitate, eisdem cognovit responsis, ædificationi eum debere statuere modum, quem videret juvencum pedibus in circuitu protrivisse. Posthæc quoque jussum est, ut suo præreptus domino restitueretur taurus. Venerabilis ergo episcopus de visione certissimus, cum hymnis & laudibus prædictum locum ingressus, exercere imperatum opus adgressus est: congregataqne rusticorum maxima multitudine locum purgavit, atque in spatium complanavit: in cujus medio duæ præeminebant rupes, quas operantium multorum movere non poterant manus, nec a suo divellere statu. Qui cum diu hærerent, nec omnino quid facerent invenirent, nocte insequuta visio apparuit cuidam homini, nomine Baino, in villa, quæ dicitur Icius t, qui duodecim filiis ampliatus magnam inter suos tenebat dignitatis gloriam. Hic ergo per visum monitus, ut cum laborantibus & ipse labori insisteret, festinus ad locum cum filiis venit, impleturus, quod fuerat jussus. Quo cum pervenisset, fretus auxilio sancti Michaëlis archangeli, quod humana non poterat virtus, mirum in modum tam facile molem tantæ magnitudinis removit, ut nullum pondus inibi esse videretur. At omnes in commune laudantes Deum sanctumque archangelum Michaëlem, cœpto attentius insistebant operi. Cumque jam dictus episcopus de magnitudine construendæ fabricæ adhuc dubius cogitaret, nocte media, sicuti quondam Gedeoni in signum victoriæ, ros jacuit super verticem montis; ubi autem fundamenta locanda erant, siccitas fuit, dictumque est episcopo: Vade, & sicut signatum videris, fundamenta jace.

[7] [eam ædificat, & monachos mittit ad montem Garganum,] Qui statim omnipotenti Deo gratias agens, sanctique implorans archangeli Michaëlis auxilium, exurgens gaudens & lætus opus illud adgressus est. Exstruxit itaque fabricam non culmine sublimitatis u celsam, sed in modum cryptæ rotundam, centum (ut æstimatur) hominum capacem, illius in monte Gargano * volens exæquare formam, in monte x prærupti silicis angelico apparatu facta terrigenis ad laudem & gloriam Dei habitatione: manifeste docens semper in cælestibus divini muneris opem esse poscendam, altaque contemplationis intuitu penetrare ætheris astra, non terrenis limosisque paludibus rotantia hominum ponere corda. Quod cum post non multum tempus esset, opem ferente Deo, ædificatum, viro Dei Autberto episcopo manente anxio, proinde quia cernebat sibi deesse sancti Archangeli pignora; beatus eumdem sacerdotem Michaël admonuit, uti Fratres celerrime usque ad locum, quo memoria venerabiliter colitur sanctissimi Archangeli, dirigeret in Gargano, & eam, quam Angelo patrocinante referrent benedictionem, cum summa exciperet gratulatione.

[8] Interea missi nuntii adeunt locum: qui benignissime ab abbate y loci illius suscepti vestibusque mutati *, [qui ibidem dicuntur accepisse,] ac tanti itineris fatigatione sublevati, cuncta, quæ suæ contigerant regioni, simulque ad quod venerant, pandunt. Quæ verba cum ipsius loci abbas suo retulisset antistiti, uberrimas omnipotenti Deo laudes uterque retulit, qui pro lapsis naturæ fragilitate terrigenis adsistentium sibi ministrorum dignatur præbere suffragium. Hinc cum qua decebat veneratione sumtis a loco pignoribus, quo beatus Archangelus sui memoriam fidelibus commendaverat, partem scilicet rubei pallioli, quod ipse memoratus Archangelus in monte Gargano supra altare, quod ipse manu sua construxerat, posuit, & partem scilicet marmoris, supra quod stetit, cujus ibidem usque nunc in eodem loco z superextant vestigia, jam dictis Fratribus usque ad sacrum locum referenda patrocinia contradidit, conditione interposita, videlicet ut quos una angelicæ revelationis sociaverat causa, una quoque æternaliter necteret caritatis connexio.

[9] Summi interea nuntii repedantes, post multa itineris spatia, [& in Galliam tulisse sacra aliquot pignora.] ad locum, quo digressi fuerant, ipso die, quo fabrica completa est aa in monte jam dicto in Occiduis partibus, quasi novum ingressi sunt orbem, quem primum veprium densitate reliquerant plenum. Quo dum propinquant, sacerdos Domini Autbertus occurrens cum multis laudibus, cum canticis spiritalibus bb, in sacro monte * angelica mortalibus devehit profutura præsidia. Dici vero non potest, quantum in adventu (ut ita dicam) Angeli circumjacentes provinciæ gavisæ sunt lætitia & gaudio: quippe quia sibi divinitus providebant supernum tribui donum, in hoc quod beatum Michaëlem archangelum cælestis militiæ principem merebantur obtinere signiferum; cognoscentes etiam signa & mirabilia, quæ Dominus per Ministrum suum operatur mortalibus, ita ut per hujus itineris spatia duodecim cc cæci inluminati, pluresque diversis infirmitatibus acti pristinæ sint redditi sanitati. Et quod his addendum est, mulier quædam orbata luminibus, de villa, quæ dicitur Asteriacus *, dum prosequitur pretiosissima munera summi archangeli Michaëlis, mox ut attigit planitiem arenamque maris, divinitus factum recepit visum, admirans se de tenebris subito in lucem mutatam. Sed & usque hodie per summum Ministrum suum hæc eadem Dominus cotidie ad laudem & gloriam nominis sui in eodem loco operari non desinit.

[10] Igitur eo die, quod est XVII Kalend. Novembris, veneranda completa templi dedicatione, [Ecclesia dicata die XVI Octobris:] vir Domini Autbertus postquam sagaciter omnia sub ordine disposuit, officia quoque servientium clericorum constituit, deputans hos inibi sub numero consistere duodecim dd, qui legitimis observationibus perpetualiter in beatissimi Michaëlis archangeli persisterent famulatu, quamvis non ee ejusdem numeri in eodem loco a successoribus beati viri sint clerici constituti. Simul etiam de episcopio suo eidem loco servientibus villas contradidit, videlicet jam dictam villam Icium & Genitium ff.

[11] Interea idem præsul cuncta pervidens congruo patrata ordine, [aqua ibi divinitus, ut fertur, inventa.] hoc unum, quod poterat valde videri difficile, a sancto censuit expetendum Archangelo, aquæ scilicet elementum, sine quo stare * nequit vita mortalium. Super hoc ergo Domini nostri Jesu-Christi simulque sancti Archangeli dum expetit simul cum grege commisso auxilium, ut qui quondam produxerat sitienti populo de petra poculum, ipse a servis suis amovere dignaretur aquæ penuriam; tandem angelica ostensione locum didicit, ubi in prærupto silice dum concavum foramen exciditur, mirum in modum aquarum mox abundantia reperitur, quæ possit habitantibus competentem præbere usum. Eadem vero aqua profluens quod sit haustu salubris, multis est ostensum modis. Celerem namque fert febricitantibus opem, quoties desiderium provenerit sumendi gg.

[12] Apud beati vero basilicam Archangeli, ipso opitulante, [Miracula in illo loco facta.] virtutes efficiuntur innumeræ: illuminantur namque ibidem cæci, gressum recipiunt claudi, merentur auditum surdi, fugantur ex obsessis corporibus spiritus immundi, Domino Deo nostro præbente auxilium per ministerium Angelorum. Autbertus autem præsul venerabilis altare in memorato loco hh sub honore sanctissimi dedicaverat archangeli Michaëlis: alia vero, quæ nunc videntur in undenarium crevisse numerum, crescente devotione & amore fidelium, successorum ejus exstruxit manus, ubi divina præstantur beneficia, adjuvante Domino nostro Jesu-Christo.

ANNOTATA.

a Mabillonius habet, Childeberto rege &c. At omnes codices, piissimo principe. Hinc monitum velim lectorem, aut ob consensum codicum aut ob textus emendationem me solum recessurum ab editione: neque necesse existimo, id ubique annotare. Agitur autem de Childeberto III, qui regnavit sub finem seculi VII & initium seculi octavi.

b Codices consentiunt in Occidente, Septemtrione & Meridie nominandis, sed pro Occidentis, quod legitur in apographo Chiffletii, alter habet cum Mabillonio Occiduæ, noster Occidui. In omnibus vero legitur partes, non partis, ut edidit Mabillonius. Poterat auctor brevius dicere, Childeberto III regnum Francorum tenente, sed rectius omisisset, strenue gubernante; cum omnia fierent per Pipinum Heristallum, qui pro Childeberto strenue regnum administrabat.

c Ita plane habet codex noster, duo alii per subjectos Spiritus, pro per subjectorum spirituum agmina: quod in idem recidit. Phrasis corrupta est apud Mabillonium, qui sic edidit: In omnibus mundi, quem ipse fecit, subjectorum Spirituum partibus principatur.

d Per Romaniam non designat auctor, quantum existimo, provinciam ullam sic dictam, sed aut imperium Romanum; aut partes Italiæ ad Orientem Romanæ urbis sitas. Si scripsit post restitutum a Carolo Magno imperium Occidentale, ut verisimillimum est, per Romaniam intellexerit Occidentale imperium, & in ejus partibus Orientalilibus locaverit montem Garganum, in Occidentalibus montem Tumbam.

e Vox archangelus addita est ab auctore verbis Danielis cap. 10 ℣ 21.

f Ita omnes Mss. codices. Mabillonius edidit: desolationis civitatis & templi, quam &c. Sic vitiosepro penitudinem habet plenitudinem cum uno Ms., & supra præsulem pro præsuli contra omnia.

g Audiunt in omnibus est Mss. Apud Mabillonium mendose audivit: & paulo post subito pro subitæ; & rursum populum pro populo, atque eumdem mendose pro idem. De omnibus illis Mss. plane consonant.

h Ulterior loci descriptio ex Mabillonio data est in Commentario num. 329. Hic auctore insulam comparat cum arca Noë pro longitudine & latitudine montis.

i Abrincæ, aut Abrincatum, vulgo Avranches, civitas est episcopalis Normanniæ Inferioris versus confinia Britanniæ, sita in monte prope Oceanum. Mons Tumba sive S. Michaëlis ab urbe distat sex circiter passuum millibus, sive tribus circiter leucis Gallicis.

k Bis in die est in omnibus Mss., non bis inde, ut edidit Mabillonius. Nimirum mons ille situs est in littore Oceani, ubi per fluxum & refluxum singulis horis duodecim & minutis viginti quatuor aqua ascendit & descendit. Postquam aqua aliquot horis descendit in mare, littus usque ad montem fit siccum & sic iter præbet montem adeuntibus; sed ascendente rursum mari, paulatim via aquis impletur & impeditur. Totum hoc naturale est. At Bernardus monachus in Itinerario suo apud Mabillonium Sec. 3 part. 2 pag. 525 & 526 de loco a se viso scribit sequentia: Inde venerunt ad sanctum Michaëlem ad duas Tumbas: qui locus est situs in monte, qui porrigitur in mare per duas leucas. In summitate hujus montis est ecclesia in honore sancti Michaëlis, & in circuitu illius montis redundat mare quotidie duabus vicibus, id est, mane & vespere, & non possunt homines adire montem, donec mare discesserit. In festivitate autem sancti Michaëlis non conjungitur mare in redundando in circuitu illius montis, sed stat instar murorum a dextris & a sinistris. Et in ipsa die solemni possunt omnes, quicumque ad orationem venerint, omnibus horis adire montem, quod tamen aliis diebus non possunt. Notabile esset miraculum, si constaret, pluribus annis fuisse factum. At de eo tacet Anonymus noster, nec apud ullam alium id assertum inveni. Hinc Mabillonius in Annalibus tom. 3 pag. 166 ait deillo prodigio: Quod cum nemo alius memoriæ prodiderit, suspectum, ne dicam fabulosum, videri potest. Forte semel iterumque factum fuerit, quod Bernardus ut constanter fieri solitum asseruit. Non ait, se vidisse, quod asserit, sed intellexerit aliqua ab incolis, eaque facile crediderit; & forte etiam exaggeraverit. Accuratum quoque non est, quod ait, mare redundare mane & vespere. Cum enim fluxus & refluxus maris ultra duodecim horas extendatur; non ascendit aqua iisdem semper diei horis; sed quotidie serius ascendere incipit.

l Nempe una in honorem S. Stephani protomartyris, alia in honorem S. Symphoriani, quæ amplius non exstant, inquit Mabillonius in Annotatis.

m Vicum Asteriacus, ex quo num. 9 femina dicitur visum recepisse, ab eo miraculo nunc dici Beauvoir, observat Mabillonius in Annotatis.

n Quam certa sint, quæ de vetustis illius montis monachis narrat Anonymus, dicere nequeo; cum aliunde non innotescant. At incredibile non est, quod de asino victum monachis ferente asseritur. Asini enim vias, quas frequenter terunt, etiamsine ductore inveniunt.

o Fuit S. Autbertus episcopus Abrincensis, de quo apud nos ad 18 Junii. Alius S. Autbertus, Cameracensis episcopus, colitur die 13 Decembris.

p Suspectum esse potest, quod asseritur de tauro in cacumen montis perducto, ibique religato; cum quod ejusmodi locus minus ad furtum occultandum taurumque alendum videatur aptus; tum quod locus S. Michaëli in monte Gargano dicatus per taurum dicatur innotuisse, ut suspicio oriatur de inducto hoc tauro exemplum alterius.

q Pro voce austerius, ut habet codex noster cum Mabillonio, in duobus apographis legitur Autbertus.

r Ita codex noster cum Mabillonio. At in duobus apographis omissum est illud, quod dicitur de non egrediendo e loco.

s Sic habent Mss. Mabillonius, absconditus & religatus.

t Recurret hic vicus infra. Mabillonius in margine nomen vulgare assignat, Huynes, & postea Huyne.

u Sublimitatis edidit Mabillonius. In omnibus Mss. nostris legitur subtilitatis, sed mendose, opinor.

x Hic exemplaria dissentiunt. In monte prærupti silicis &c. habet codex noster, & consentit codex reginæ. At Mabillonius edidit, in modum prærupti silicis. Apographum Chiffletii habet, in morem prærupti filicis. Existimo, in monte scriptum fuisse, quia mox videtur mons opponi paludibus.

y Non inveni in ullis monumentis Italicis, ecclesiam S. Michaëlis in monte Gargano umquam monachis fuisse commissam. Attamen dicendum videtur, monachos illius ecclesiæ curam habuisse, quando eo venit seculo IX Bernardus monachus, cum ibidem invenerit Benignatum abbatem, qui multis præerat Fratribus. Verba ejus dedi num. 276. Abbas itaque monachorum fuisse videtur, qui hic memoratur; non Canonicorum, etiamsi Canonici postea ecclesiam illam administraverint. Itaque verisimile est, episcopum Beneventanum, qui ecclesiam montis Gargani cum toto episcopatu Sipontino accepit seculo VII, ut vidimus num. 274, illam monachorum administrationi commisisse. Quare, si vera sunt, quæ de legatione illa refert Anonymus, Beneventanus erat antistes, cujus consensuomnia obtinuerunt legati monachi.

z In eodem loco, id est, in monte Gargano, legitur in omnibus Mss. Mabillonius edidit in eodem, acsi de marmore diceretur, & de parte translata etiam posset intelligi. Mox etiam apud Mabillonium omissa est vox patrocinia, in omnibus Mss. reperta.

aa Nescio, an hæc bene cohæreant cum dictis num. 7, ubi videtur asseri, nuntios solum fuisse missos post ædificatum oratorium; nisi forte Anonymus velit dicere, illo ipso die, quo fabrica fuerat completa, sed anno sequenti, nuntios rediisse. Quidquid voluerit, ex scriptore vetustiore mallem intelligere omnia, quæ dicuntur de muneribus ex monte Gargano delatis.

bb Addit Mabillonius, cum ineffabili gaudio omnium, & inferius habet, lætitia & gaudio; ubi in Mss. tantum, gaudio: & paulo post inæstimabile additur ad supernum donum, quod tantum est in Mss.

cc Digna erant miracula miracula! ea, quæ magis enucleate exponerentur, si de iis factis Anonymo satis constabat.

dd Ita codex noster cum Mabillonio. In duobusapographis additur, Canonicos. In apographo Chiffletii verba etiam modice mutata sunt hoc modo: Deputans hos inibi sub duodenario numero consistere Canonicos.

ee In iisdem apographis omissum est non, & legitur: quamvis ejusdem numeri &c.

ff Apud Mabillonium vulgaria nomina Huyne & Genet assignantur.

gg Hactenus codex noster, ait hic Mabillonius. Noster similiter plura non habet. Quapropter existimo, pauca illa, quæ sequuntur, postmodum Actis fuisse adjecta. Dedit ea Mabillonius ex codice Chesniano, & leguntur in duobus apographis nostris.

hh Verba dedi ex apographo Chiffletii, quod solum exhibet sensum perfectum. De altari uno in honorem S. Michaëlis dicato per S. Autbertum, & decem aliis per ejus successores additis, loquitur auctor. At in editione Mabillonii de loco dicato sic agitur, acsi decem alia oratoria postmodum in eodem monte fuissent constructa. Malim existimare, in ecclesia, quæ postmodum constructa fuit magis ampla, decem fuisse altaria.

* in Mss. assistentium

* al. Salvandorum

* al. sine ad

* vulgo See.

* Selune

* al. tanta

* al. Gargani

* al. mutatis

* al. in sacrum montem

* al. Austeriacus

* al. constare aut subsistere

§ XXIV. Ecclesia S. Michaëlis in monte Tumba peregrinationibus & miraculis honorata, monasterioque insigni & oppido aucta.

[Ecclesia S. Michaëlis miraculis] De ecclesia S. Michaëlis in monte Tumba, quæ cœnobio Benedictino deinde aucta est, frequenter in Annalibus Benedictinis agit Mabillonius. Exstant quoque apud Labbeum in Bibliotheca tom. 1 tria Chronica brevia ejusdem monasterii, ex quibus ejus ortum, progressum, vicissitudines, & abbates utcumque intelligimus, saltem ex primo & tertio: nam secundum res monasterii vix attingit. Ex hisce igitur lubet pauca decerpere, ut prudens lector perspiciat incrementa cultus S. Michaëlis in memorato monte. In primo ex dictis Chronicis revelatio S. Michaëlis figitur anno 708, & in tertio similiter pag. 351 hæc leguntur: In monte Tumba B. Michaëlis revelatio facta est Justiniano imper., Joanne Papa, Childeberto Francorum rege, Autberto Abrincatensi episcopo, anno DCCVIII: in quo loco per annos 258 multa facta miracula, Canonicis ecclesiæ ministrantibus. Agnoscit auctor Chronici, Canonicos in illa ecclesia fuisse ab anno 708 usque ad 966, quo monachos iis substitutos, mox addit; atque annis 258 intermediis multa facta esse miracula. Quod spectat ad annum apparitionis, jam monui num. 336, nullum tam vetustis aut certis documentis innotescere, ut pro anno determinato videatur contendendum; sed satis constare, apparitionem contigisse sub initium seculi VIII.

[340] Miracula vero facta esse in illa S. Michaëlis ecclesia, [votatis peregrinationibus] ut asseritur in Chronico & in Actis datis, verisimillimum etiam fit ex peregrinationibus, quibus frequentari cœpit. Nam ex Itinerario Bernardi monachi colligitur, locum votivis peregrinationibus celebrem fuisse seculo IX. Erat bernardus natione Francus, & socios peregrinationis ad loca sancta habebat duos monachos, alterum Italum, alterum Hispanum. Ex locis autem sanctis, quæ inviserunt, solum recenset Romam, montem Garganum, loca sacra Ægypti & Palæstinæ; deinde Montem-Aureum (de quo conjecturam meam dedi num. 328) iterum Romam, ac demum Sanctum Michaëlem ad-duas-Tumbas. Verba dedi in Annotatis ad Acta lit. k. Id solum hoc loco observo, ecclesiam S. Michaëlis in monte Tumba recenseri inter quatuor præcipua loca, quæ monachi illi peregrinantes in Europa inviserunt.

[341] Eodem fere tempore contigit, quod narratur in Vita S. Frodoberti abbatis, [illustris erat:] data apud nos ad VIII Januarii, num. 31 & 32, quodque celebritatem ecclesiæ S. Michaëlis luculenter confirmat. Rathbertus quidam gravi scelere in matrem suam insurrexerat, & continuo divina ultione fuerat correptus, & carceri etiam triennio mancipatus jussu archiepiscopi Senonensis, postea tamen dimissus. Hinc, inquit biographus, ad S. Michaëlis ecclesiam properat eo loco, qui ad duas-Tumbas ex antiquo vocatur. Unde digressus, Romam expetit, quo tunc Adrianus Papa Sedem Apostolicam gubernabat: qui cum eum pergentem ad ecclesiam S. Joannis, quæ Lateranensis dicitur, inspexisset, mirabili portento, quod miser ob scelus circumferebat, attonitus, ad se eum præcepit evocari, caussaque ejus sollicitius perquisita, benigne eum ad pœnitentiam exhortatus, denuo eum ad B. Michaëlis ecclesiam pergere, itemque ad se imperat remeare. Mox sequitur miseri hominis sanatio, in pago Tricassino per S. Frodobertum obtenta, subditurque: Depositoque illic cilicio (quo pœnitentium more erat indutus) ad sancti archangeli Michaëlis ecclesiam ex præcepto Apostolico properavit. Pontifex hic memoratus est Adrianus II, successor Nicolai I, cujus tempore laudatus Bernardus monachus cœperat cum sociis peregrinari. Obiit autem Nicolaus I anno 867, ut hæc circa annum 870 contigerint, & non multis annis post iter Bernardi monachi.

[342] [quando pro clericis in eam inducti sunt monachi.] De monachi in ecclesiam S. Michaëlis inductis ad annum 966 ita habet Chronicon supra laudatum: Richardus dux (Normanniæ) monachos Canonicis substituit, & Maynardum illis primum abbatem præfecit de monasterio Fontanellæ. Prius tamen res videtur referri ad annum 965, quo forte agitari cœpit. Cosentit primum S. Michaëlis Chronicon, prætermisso tamen anno. Nam ad annum 942 sic habet: Occisus est Guillelmus filius Rollonis, cui successit Richardus filius ejus, qui primus posuit monachos in ecclesia S. Michaëlis In-periculo-maris. De anno 966 consentit Mabillonius in Annalibus tom. 2 pag. 579, confirmatque auctoritate Roberti de Monte, quem vocat Domesticum auctorem, quod eidem cœnobio deinde abbas præfuerit. Robertus autem in Accessionibus ad Sigebertum anno 966 ita habet: Hoc anno ejecit Richardus marchisus & dux Normannorum clericos seculares de hoc Monte, & aggregavit ibi monachos sub regula B. Benedicti Deo perpetuo servientes. Addit Mabillonius: Illic delubrum miræ amplitudinis, & spatiosa monasticæ habitationis ædificia construxit, teste Dudone, ibique monachos sub ærumnosa theoricæ vitæ palæstra posuit, severioribus vitæ regularis legibus adstrictos. Id factum consilio Hugonis Rotomagensis archiepiscopi & Radulfi comitis, assentiente etiam diœcesano episcopo Abrincensi: quibus Lotharii regis ac Johannis Papæ XIII accessit auctoritas. Hæc recte Mabillonius ex Chronicis ante laudatis, & ex Dudone S. Quintini decano, cujus verba videri possunt in Historiis Normanniæ pag.153.

[343] [Dubitatio Mabillonii, an illa ecclesia illa ecclesia initio non fuerit monachorum,] Verum vix capio, cur tom. 2 insinuet dubitationem non levem, eamque hoc loco repetat, an ab initio non fuerint monachi in illa ecclesia, illisque deinde successerint clerici. Ceterum, inquit tom. 2 pag. 20 ad annum 708, an clerici principio illic a sancto Autberto instituti sint, quod Anonymus (in Actis datis) tradit; an monachi, non levis dubitatio est. Quippe in Constitutione Ludovici augusti inter illa monachorum cœnobia, quæ tantum dona dare debent sine militia, primo loco numeratur “monasterium sancti Michaëlis maresci primi”: quo nomine monasterium sancti Michaëlis in monte Tumba significari Hadrianus Valesius probat, sic dictum, quod situm esset in marisco vel maresco, id est, in solo palustri, quod quotidianis accessibus æstuans inundat Oceanus. Hæc observatio si vera esset, quod suo loco discutiemus, probaret utique, monachos primitus illic institutos fuisse, quibus a tempestate Normannorum, ut in multis aliis locis, clerici successerint. Quæ res cum Anonymum fugeret, habita ratione sui temporis, clericos ibidem ab initio fuisse existimavit. Hactenus Mabillonius ob conjecturam Valesii, quæ habetur in Notitia Galliarum pag. 337.

[344] At ea conjectura Valesii, etiamsi indubitanter prolata sit, [idoneo caret fundamento,] non nititur ulla ratione idonea. Nullus umquam dixit, cœnobium S. Michaëlis de Monte Tumba vocatum esse maresci primi. Hoc Valesius asseruit sine ulla veterum auctoritate: atque ex conjectura prorsus infelici. Ait, maresci primi cognominatum esse, quod situm esset in marisco vel maresca, id est, in solo palustri, quod cotidianis accessibus æstuans inundat oceanus. At monasterium in monte petroso positum est, in circuitu vero montis littus est maris, quod aquis marinis quotidie inundatur. Aqua recedente, montem cingit arena. Itaque ex inscitia conjecit Valesius, in solo palustri situm esse istud monasterium, & ea de causa nomen marefci primi habere, quod nullus ante Valesium eidem scitur tribuisse. Perperam etiam allegatur Robertus de Monte, cuius verba mox exponam. Demum non recte de monasterio addit: Nam multo ante Ricardum a Paterno Abrincatinæ ecclesiæ episcopo exstructum esse creditur. Nam S. Paternus, cujus Vita apud nos data ad XVI Aprilis, varia quidem condidit monasteria; sed obiit seculo VI, ut ab eo certe originem non habuerit monasterium istud S. Michaëlis, cujus ecclesia refertur ad seculum VIII. Igitur conjectura illa Valesii tam omni caret fundamento, quam sabulosum maris littus solo palustri.

[345] Consideremus modo vetustiora monumenta, quæ nullum relinquunt dubium, [& claris vetustiorum scriptorum verbis contraria est.] quin clerici fuerint in ecclesia S. Michaëlis usque ad inductos a Richardo duce monachos. Acta num. 10 clare edicunt, clericos ibi ab initio duodecim constitutos a S. Autberto Abrincensi. Verisimilis autem non est suspicio Mabillonii, Anonymum illum errare potuisse, quod clerici monachis successissent a tempestate Normannorum. Nam forte Anonymus ante ipsas Normannorum irruptiones Acta scripsit, cum de illis nullibi meminerit. Certe non tanto tempore scripsit post stabilitos in Gallia Normannos, ut ignorare potuisset, monachos olim in ecclesia S. Michaëlis fuisse, si illis tempore Normannorum successissent clerici. Præterea, si id omnino ignorasset Anonymus ille, non ignorassent ipsi monachi, qui scripserunt Chronica S. Michaeëlis. Attamen auctor Chronici primi claris verbis de Richardo duce edicit: Qui primus posuit monachos in ecclesia S. Michaëlis. Auctor tertii non minus aperte loquitur, ita scribens: Ricardus Normanniæ dux, a Joanne Papa XIII deputatus, Canonicos, qui in ecclesia S. Michaëlis de monte Tumba in periculo maris per 258 annos a fundatione dicti loci *, expulit, & Religiosos Ordinis S. Benedicti in ea constituit, villis multis, & aureis atque argenteis vasis locupletavit atque ornavit. Demum Robertus de Monte verbis num. 342 datis cum prædictis Chronicis consentit.

[346] Neque dissentit locus a Valesio allegatus ex Tractatu de Abbatibus & abbatiis apud Acherium post Opera Guiberti abbatis pag. 814 cap. 10. [Obscurus locus Roberti de Monte de tribus monasteriis] Ait quidem de Richardo, Tria monasteria … restauravit, iisque annumerat monasterium S. Michaëlis de monte Tumba. At non indicat, in tribus illis ecclesiis aut monasteriis antea fuisse monachos, sed contrarium magis insinuat de illo, de quo agimus. Verba ipsa huc transfero: Primus Ricardus, filius Willelmi ducis, tria monasteria, unum Fiscanni in honorem sanctissimæ Trinitatis, aliud in monte Tumba in honorem sancti Michaëlis; tertium vero Rothomagi in veneratione sancti Petri sanctique Audoëni, multas possessiones, quæ eis a paganis ablatæ fuerant, restituendo restauravit; licet Ricardus filius ejus plurima prædia addendo, & ordinem monasticum in eis ponendo, ipse consummaverit. Hæc breviter & generatim de tribus dicit Robertus, quia pro singulis aliquid fecit Richardus; sed generale ejus assertum diverso modo de singulis intelligendum. Id ipsum, quod dicit, ordinem monasticum a Richardo II inductum, certo falsum est de monasterio S. Michaëlis, quod monachi obtinuerant sub Richardo I.

[347] [explicatur.] Fiscamnense monasterium seculo VII conditum fuerat sacris virginibus, ut refert Mabillonius tom. 1 Annalium pag. 447. Cum vero destructum esset per incursiones Normannorum, Richardus I locum instauravit, in eumque induxit primum Canonicos, quibus Richardus II monachos substituit; ut habet Robertus, & pluribus narrat Mabillonius tom. 4. pag. 62 & 152. Rotomagense S. Petri & S. Audoëni, quod virorum erat, similiter a Normannis fuerat combustum, restauratumque est a Richardo, &, ut asserit Robertus, Hildebertus primus factus est abbas sancti Audoëni in monasterio post restaurationem. Jam vero de monasterio S. Michaëlis, cui ipse præerat, sic loquitur: In monasterio S. Michaëlis jam fuerunt abbates fere quatuordecim, quorum decem habuerunt de extraneis monasteriis. Catalogus abbatum S. Michaëlis, in Notis ad Epistolas B. Lanfranci pag. 350 ab Acherio datus, exhibet quatuordecim abbates ante Robertum de Monte, ita ut hic æque ac alii abbatum catalogum exorsus sit a Maynardo, quem Richardus dux ibi abbatem constituit. Quapropter nullo uspiam verbo indicat, monachos ante Richardum fuisse in monasterio S. Michaëlis de monte Tumba, sed dicens tria monasteria a Richardo instaurata, non distinguit inter monasteria virginum, canonicorum & monachorum. Nam primum ante fuerat virginum, secundum canonicorum, tertium monachorum. Omnia hæc a Richardo I instaurata, in omnia aut ab ipso aut a Richardo II inducti monachi.

[348] [Ecclesia, in quam S. Michaël creditus est penetrasse, bis combusta,] Ad propositum nostrum non spectat, historiam illius S. Michaëlis monasterii scribere: ex Chronicis tamen pauca huc traducam ad sanctum Archangelum propius attinentia. Glaber lib. 3 cap. 3 refert incendium ecclesiæ S. Michaëlis sub Roberto Francorum rege, eaque occasione de eadem dicit: Quæ scilicet constituta in quodam promontorio littoris Oceani maris, toto orbe nunc usque habetur venerabilis. In Chronico tertio apud Labbeum idem incendium ponitur tempore Mainardi II abbatis, sed annus non assignatur. Contingere debuit sub finem seculi X, aut initium sequentis: nam anno 991 Mainardus factus est abbas, & anno 1009 dicitur successorem elegisse. Ecclesia nova in Chronico primo dicitur inchoata anno 1023. In eodem Chronico ad annum MCII hæc leguntur: Visus est a nonnullis, prope & procul positis, S. Michaëlis archangelus, prout credimus, in figura columnæ igneæ, in nocte scilicet suæ festivitatis, penetrasse ecclesiam hujus montis. Idem in Chronico tertio exprimitur his verbis: Visus est a nonnullis, prope ac procul positis, S. Michaël, prout credimus, in figura columnæ igneæ nocte suæ ultimæ festivitatis penetrasse basilicam istius montis: & simile accidit tempore S. Mainardi abbatis & Norgodi Abrincensis episcopi. In utroque etiam Chronico ad annum 1112 ecclesia S. Michaëlis fulmine dicitur combustæ, monachis tamen & burgo illæsis. Idem habet Robertus de Monte in Appendice ad Sigebertum. Secunda hæc est illius ecclesiæ conflagratio.

[349] Non defuisse etiam pias peregrinationes eo tempore, quo Benedictini ecclesiam S. Michaëlis in Monte administrarunt, ait laudatus Glaber, dicens, eam a plurimis terrarum populis sæpius frequentari; [deinde etiam peregrinorum accursu illustrata,] idque paucis exemplis ostendam. Clarius in Chronico S. Petri Vivi tom. 2 Spicilegii pag. 740 hæc scribit: Eodem tempore (inter annum 1016 & 1025) Hludovicus comes Alemannorum orationis causa profectus est ad S. Michaëlis Periculum (id est, ad S. Michaëlem in-periculo-maris) rediensque usque Senonas, infirmitate carnis præventus, in monasterio sancti Petri monachus effectus, migravit in astra locandus &c. Si personæ ejusmodi qualitatis ex longe dissita Germania eo peregrinatæ sunt, dubitare non possumus, quin multi accurrerint ex vicinis Galliæ provinciis. Apud Mabillonium tom. 4 Annalium pag. 506 dicitur Warinus, abbas S. Arnulphi Metensis, ad sanctum Michaëlem orationis causa profectus. Verba ex Epistola ipsius Warini allata sunt, eaque integra videri potest tom. 1 Analectorum.

[350] In Supplemento ad Chronicum Sigeberti Robertus de Monte, [& regum Galliæ & Angliæ] qui tunc abbas erat S. Michaëlis, ad annum 1158 de Henrico II Angliæ rege sic habet: Inde (Abrincis) venit rex ad Montem S. Michaëlis: audita Missa ad majus altare, comedit in refectorio monachorum cum baronibus suis. Hæc in festo S. Michaëlis. Et paulo post de eodem: Post aliquantulum temporis perrexit obviam Ludovico regi Francorum, venienti gratia orationis ad montem S. Michaëlis de periculo maris: quem, ex quo intravit in ducatum Normanniæ, deduxit, & suis impensis decentissime procuravit… In festivitate vero beati Clementis die Dominica venerunt uterque ad Montem beati Archangeli, & cum magno tripudio tam clerici * quam populi itum est regi Francorum obviam. In ipsa autem processione, excepto conventu monachorum & clericorum, & plebe innumera, fuerunt duo summi pontifices, unus archiepiscopus & alter episcopus, & quinque abbates. Audita Missa, abierunt Abrincas, deducente illum rege, & innumeris regiis muneribus tam illum quam suos usque ad fines sui ducatus prosequente. Factum hoc Radulfus de Diceto & Gervasius monachus in Chronisis suis brevius referunt ad eumdem annum 1158. Erat autem eo anno littera Dominicalis e, ut festum S. Clementis, sive XXIII Novembris, in Dominicam inciderit.

[351] Hisce plura de peregrinationibus non addam præter verba Mabillonii in Observationibus præviis ad Apparitionem S. Michaëlis in monte Tumba, [visitationibus.] ubi sic habet: Istuc voti causa frequentes ex universa fere Europa concurrunt peregrini: quos inter Galliæ reges non pauci, nempe Ludovicus VII & S. Ludovicus, Philippus III, Carolus VI, Ludovicus XI, adeoque Henricus II Angliæ rex, suam loco præsentiam exhibere dignati sunt. Istic Ludovicus XI jam dictus S. Michaëlis equestrem ordinem instituit, cujus generalia comitia quotannis eodem convocari diu moris fuit. Guillelmus Maior Andecavorum episcopus, electus anno MCCXCI, Colinum quemdam removit ab incesta consuetudine, ea pœna imposita, “quod ipse in die Pentecostes publice in ecclesia sua peram & baculum a sacerdote, ut moris est, acciperet, inde iturus nudis pedibus ad Montem B. Michaëlis in monte Tumba: qui sacerdos exponat ibidem populo causam, quare dictus Colinus sic vadit in Montem B. Michaëlis, & quod sit ei ex parte nostra injunctum in pœnam dicti publici incestus” inquit Guillelmus ipse in libro de gestis suis cap. 19 tomo 10 Spicilegii Acheriani. Hactenus Mabillonius.

[352] [Ecclesiæ, quæ tertio & quarto combusta,] De donationibus ecclesiæ S. Michaëlis per principes aliosque factis multa accumulari possent, quæ mitto. In Chronico tertio ecclesia iterum combusta a Britannis dicitur tempore Jordani abbatis, sive inter 1191 & 1212. Quarto etiam fulmine conflagravit sub Gaufrido priore, id est, inter 1362 & 1382. Resurrexit tamen maiori cum magnificentia, ut liquet ex Annalibus Benedictinis Mabillonii, qui tom. 4 pag. 75 monasterium & ecclesiam descripsit, prout tum exstabat, & suberat Ordini Benedictino. Verba ejus huc transfero: Mons S. Michaëlis, instar excelsæ rupis seu promontorii, positus est in finibus Normanniæ & Britanniæ, quarum alteram ab altera fluviolus Coëtnus * dirimit. Ad Orientem spectat Abrincas, urbem episcopalem, tribus circiter leucis distantem: ex opposito, pari fere intervallo, Pontem-Ursonis * ad fluviolum Coëtnum. Mons ille quotidie æstu maris cingitur, ad quem, ubi fluctus recessit, ex urbe Abrincatensi accedentibus dimidiæ leucæ via est per varium & instabile salum, peditibus & equitibus non sine periculo permeabile: unde Monti-Sancti-Michaëlis In-periculomaris inditum vocabulum. Periculum auget fluviolus, a Glabro dictus Arduus, aliis Dero, qui aliquando intumescens, atque intransmeabilis effectus, magnum peregrinis impedimentum facessit, ut idem auctor testatur. Periculum oritur maxime ex ignorantia, quod peregrini celeritatem aquæ crescentis non habeant perspectam, & sic undique includantur ab aqua, priusquam evadere valeant in partem littoris aquis inaccessam. Inclusi vero ab aqua, facile in profundiora loca incurrunt.

[352] [monasteriique & oppidi] In decliviori parte montis ad Austrum opidulum est muris cinctum, in cujus extrema parte superiori occurrit porta ad arcem & monasterium, in summo monte cum ecclesia positum, tanta arte fabricatum, ut spectantibus pro miraculo habeatur; tanta vero soliditate, ut ecclesia, cujus Orientalis facies Gothici operis delicatissima est, nullo ventorum procellarumve impetu concuti hactenus potuerit. Adhæret huic portæ domus prima custodiarum, ubi ab ingressuris, siqua habeant, arma deponuntur, nisi ea retinere permittat monasterii prior, qui arcis prorector est. Inde ad ecclesiam, quæ in crepidine montis seu potius rupis sita est, sinuoso tramite asscenditur per urbem & arcem, cujus porta duplici turri instructa, duplici itidem cataracta munita est cum altera domo custodiarum. Illinc fit progressus ad monasterium, ad Orientem januam habens ad claustra ferentem, ex quibus ad ecclesiam & inferius dormitorium planus aditus est. Inferiori dormitorio aliud superius superstructum est cum cellis ad Aquilonem & Austrum conversis, quarum porticus per vitream fenestram ab Oriente illustratur: unde prospectus in urbem Abrincas, & in minorem rupem, vocabulo Tumbelaniam, una fere leuca dissitam: ubi arx & ecclesia cum prioratu aliisque ædificiis non ita pridem visebatur, sed ob periculum hostium modo destructa. Hinc Mons sancti-Michaëlis Ad-duastumbas olim appellatus.

[353] [descriptio] Sub duplici illo dormitorio exstat amplissimum refectorium pulcre illustratum, duplici instructum fornice, columnis in medio interpositis: & sub refectorio ampla itidem aula, erogandis in pauperes eleemosynis deputata. Claustrum antiqui operis fabricatum est tempore sancti Francisci Assisinatis, cujus statua cum primogenio habitu illic cernitur, ab ejus discipulis studiose observata. Claustri pratellum plumbo constratum est, & sub eo fornix, in quo tres cisternæ, quæ pluviales aquas excipiunt. Claustrum ipsum incumbit amplissimæ aulæ, equitibus Ordinis S. Michaëlis destinatæ, triplici fornice cum columnis innixæ: sub qua ejusdem amplitudinis altera aula est ad varios usus, in qua grus tractoria habetur ad sustollendas in altum res loco necessarias. In parte Australi exstant abbatis ædes, infirmorum quoque necnon & hospitum, quorum cœnaculum & aula portæ monasterii adhærent. Super hanc aulam insignis habetur bibliotheca, plurimis referta libris, cum editis tum manu exaratis, maxime tempore Roberti abbatis de Torinneio, vulgo de Monte cognominati, qui centum & quadraginta volumina describi curavisse traditur. De hoc Monte Guillelmus Armoricus initio libri VIII Philippidos pulcre ita canit:

Hic summo rupis in vertice schemate miro
Condidit ecclesiam devotio Christicolarum
Angelico monitu, sibi quam sacravit honore
Perpetuo Michaël Archangelus, ut famuletur
Christo semper ibi monachorum concio sancta.
Quo vix perque gradus ascenditur; inferiusque
Pendula villa domos plures habet & speciosas,
Et populi multi satis ampla sede capaces.
Qui locus in cælum se taliter elevat, ut, dum
A longe aspicitur, aliud nihil esse videtur,
Ardua quam turris hominum fabricata labore,
Quam sola est operata sibi divina Majestas…

[354] Quod attinet ad ecclesiam, quæ tota plumbo tecta est, [a Mabillonio composita.] ejus navis ad crucem usque veteris operis est, haud affabre constructa. At cætera pars, quæ caput ecclesiæ cum capellis in circuitu continet, tanta elegantia & tam exquisito artificio fabricata est ante annos ducentos, ut mirum sit tam delicatum opus tam diuturno tempore ventorum procellis resistere potuisse. Nova illa pars basilicæ, quæ sex aut septem præclara sacella in circuitu habet, grandibus columnis fulta est: inter quas habetur spatium ambulationi in tam angusto loco peropportunum. Ceterum sacra basilicæ supellex loci magnificentiæ respondet, uti & monasterii jura, quo nullum in tota illa plaga nobilius est. Inter sacras reliquias eminet sancti Autberti episcopi Abrincatensis corpus, in pretiosa capsa asservatum præter caput, quod peculiari theca inclusum est. Ad Occidentalem basilicæ portam exstat alia præter superiores aula, quam Suvraii vocant, ex qua ad vastissimum catostroma * aditus est, tam ingentibus fultum pilis, ut horrorem spectantibus præbeant: quod etiam dicendum de pilis, quæ dormitoria fulciunt. Rudem hanc descriptionem augustissimi loci, quem mihi videre non licuit, ex aliorum relatu a me factam, lectori haud injucundam fore arbitratus sum, ait Mabillonius, cujus relationem lectori sine examine communico. Addit in duplici tabula ænea totius augustissimi loci duplicem conspectum, qui videri poterit loco allegato. Descriptionem demum concludit his verbis: Illuc inducti sunt Congregationis nostræ monachi anno MDCXXII, favente & agente serenissimo principe Henrico a Lotharingia, tunc loci abbate commendatario.

[Annotata]

* adde erant

* l. cleri

* Coesnon

* Pontoson

* plate forme

§ XXV. Particularia aliquot S. Michaëlis beneficia & apparitiones.

[De particularibus S. Michaëlis beneficiis.] Infinitum esset recensere omnes ecclesias, monasteria, aliaque loca sacra, quæ in Gallia, Hispania, Germania, reliquisque Europæ regnis ac provinciis, nomini S. Michaëlis dicata sunt. Hunc igitur laborem non assumam, utpote viribus meis imparem, dixisse contentus, plurimas in quibuslibet orbis Christiani provinciis inveniri ædes S. Michaëlis nomine Deo dicatas. Particularia S. Michaëlis beneficia, cum apparitionibus conjuncta, etiam plurima apud scriptores reperiuntur, sed non omnia æque certis testimoniis probata sunt, ut in miraculis & apparitionibus passim contingit. Quapropter ex probatis scriptoribus & Actis Sanctorum nonnulla solum seligere statui, omissis iis, quæ in Actis fabulosis occurrunt. Hæc enim solum refutanda recenserentur. At satis jam refutata sunt, quando Acta, in quibus asseruntur, suis locis sunt improbata. Talis est apparitio S. Michaëlis, asserta in Actis S. Eudociæ martyris, tom. 1 Martii pag. 14. Nam etsi Acta ista, dum Operi nostro primum inserta sunt, non videantur improbata, ut contigit de aliis quibusdam, improbanda tamen esse, satis insinuavit Papebrochius tom. 2 Aprilis ad Acta S. Eleutherii pag. 532, & apertius declaravit ante tomum 1 Maii in Annotatis ad Ephimerides pag. XVII. Hoc pro specimine assigno, ut studiosus lector intelligat, omittere me illa, quæ suis locis jam rejecta sunt, aut ob aperta Actorum vitia certo rejicienda.

[356] [Etsi incertum sit, quod narratur de S. Ambrosio] S. Gregorius Turonensis lib. 1 de Miraculis S. Martini cap. 5 narrat, S. Ambrosium die Dominico publice in ecclesia obdormivisse, & transactis fere duarum aut trium horarum spatiis, a suis excitatum fuisse, ut lectionem juberet legi. Excitatus autem dixit, obiisse S. Martinum, & se ejus funeri obsequium præbuisse. Post pauca Gregorius, tamquam verba Ambrosii referens, in laudem S. Martini sic exclamat: O beatum virum, in cujus transitu Sanctorum canit numerus, Angelorum exsultat chorus, omniumque cælestium virtutum occurrit exercitus; diabolus præsumtione confunditur, Ecclesia virtute roboratur, sacerdotes revelatione glorificantur! Quem Michaël adsumsit cum Angelis, Maria suscepit cum virginum choris, paradisus retinet lætum cum Sanctis &c. Verum tota hæc relatio ab aliquibus pro fictitia habetur, quod existiment S. Ambrosium obiisse ante S. Martinum, ut credidit Baronius, aliique non pauci eum secuti.

[357] [in funere S. Martini: anima tamen S. Martini a S. Michaële] Hinc aliqui voluerunt, dictam visionem non obtigisse S. Ambrosio Mediolanensi, Ecclesiæ doctori, sed S. Ambrosio, qui illo tempore Mediolani Santonum in Gallia episcopatum gerebat, ut observavimus ad XXVIII Augusti, quo de S. Ambrosio Santonensi egimus. Revera fieri potuit, ut quod contigerat S. Ambrosio in Gallia antistiti, per traditionem corruptam a Turonensi transferretur ad celebriorem in Italia Ambrosium. At necdum inveni tam certo probatum, superfuisse S. Martinum post S. Ambrosium, ut S. Gregorium certi erroris arguendum existimem. Poterit ad XI Novembris aut ad VII Decembris res illa prolixius examinari, quam congruat huic loco. Interea credemus, animam S. Martini ab Angelis & a S. Michaële susceptam perlatamque ad cælestem gloriam.

[358] Laudatus Turonensis cap. 4 asserit, tempore obitus S. Martini cælestem melodiam a S. Severino Coloniensi auditam, [suscepta, & ab Angelis ad cælum perlata creditur;] eumque archidiacono suo, similia post preces audienti, dixisse: Domnus meus Martinus episcopus migravit ex hoc mundo, & nunc Angeli canendo eum deferunt in excelsum. Vidimus in hoc Commentario num. 182, Angelorum officium esse, Sanctorum defunctorum animas ad cælum perducere. Quapropter non videtur dubitandum, quin id officii sanctissimo Martino præstiterint, præsertim cum eidem præbuerint favores minus usitatos, teste Sulpicio Severo locis pluribus. In Dialogo 3 cap. XI, sic habet: Veniam ad illud, quod propter notam temporum semper occultavit: sed nos celare non potuit. In quo illud est miraculi, quod facie ad faciem cum eo est Angelus conlocutus. Tum refert cap. 13 occasionem, qua inductus fuerat, ut semel cum Ithacianis communicaret, docetque postero die mœstum rediisse illius facti causa. Deinde subjungit: Haud longe a vico, cui nomen est Andethanna, qua vastas solitudines silvarum secreta patiuntur, prægressis paululum comitibus, ille subsedit, caussam doloris & facti accusante ac defendente invicem cogitatione pervolvens. Adstitit ei repente Angelus: Merito, inquit, Martine, compungeris, sed aliter exire nequisti. Repara virtutem, resume constantiam, ne jam non periculum gloriæ, sed salutis incurreris. Quid postea fecerit S. Martinus, subdit Sulpicius: at id huc non spectat. Sic etiam hic non examino, quantum in eo facto deliquerit.

[359] Aliud de familiaritate S. Martini cum Angelis narrat in Dialogo 2 cap. 5. [sicut idem S. Martinus in vita] Cum Valentinianus imperator nosset, S. Martinum aliquid petiturum, quod nolebat concedere, jussit eum arceri a palatio, idque factum est aliquot diebus. Septimo vero die adstitit ei Angelus: Jubet eum ad palatium ire securum, regias fores, quamlibet clausas, sponte reserandas, imperatoris spiritum superbum molliendum. Igitur istiusmodi præsentis Angeli confirmatus adloquio, & fretus auxilio, palatium petit. Patent limina, nullus obsistit: postremo usque ad regem, nemine prohibente, pervenit. Qui cum venientem eminus videret, infrendens, cur fuisset admissus, nequaquam adsurgere est dignatus adstanti, donec sellam regiam ignis operiret, ipsumque regem ea parte corporis, qua sedebat, adflaret incendium. Ita solio suo superbus excutitur, & Martino invitus adsurgit: multumque complexus, quem spernere ante decreverat, virtutem sensisse divinam emendatior fatebatur &c.

[360] Aliud narrat cap. 13, ita scribens: A Martino autem sæpe Angelos visos familiariter, [Angelorum subsidia frequenter expertus,] & sensimus & experti sumus. Rem minimam dicturus sum, sed tamen dicam. Apud Nemausum episcoporum synodus habebatur, ad quam quidem ire noluerat, sed quid gestum esset, scire cupiebat. Casu cum eo iste Sulpicius navigabat; sed procul, ut semper, a cæteris in remota navis parte residebat. Ibi ei Angelus, quid gestum esset in synodo, nunciavit. Nos postea tempus habiti concilii sollicite requirentes, satis compertum habuimus, ipsum diem fuisse conventus, & ea ibi ab episcopis fuisse decreta, quæ Martino Angelus nunciarat. Aliud narrat in Vita S. Martini cap. 14. Volebat Sanctus templum gentilium evertere, sed horum multitudo resistebat. Secessit igitur, ferventerque precabatur a Domino, ut, quia templum illud evertere humana manu non potuisset, virtus illud divina dirueret. Tum subito ei duo Angeli hastati atque scutati, instar militiæ cælestis, se obtulerunt, dicentes, missos se a Domino, ut rusticam multitudinem fugarent, præsidiumque Martino ferrent, ne quis, dum templum dirueretur, obsisteret: rediret ergo, & opus cœptum devotum impleret. Ita regressus ad vicum, inspectantibus gentilium turbis & quiescentibus, dum profanam ædem usque ad fundamentum dirueret, aras omnes atque simulacra redegit in pulverem. Quo viso, rustici, cum se intelligerent divino nutu obstupefactos atque perterritos, ne episcopo repugnarent, omnes fere in Jesum Dominum crediderunt &c.

[361] [& cum iisdem locutus dicitur.] Aliud cap. 19 narrat his verbis: Ipse autem cum casu quodam esset de cœnaculo devolutus, & per confragosos scalæ gradus decidens, multis vulneribus esset adfectus, cum exanimis jaceret in cellula, & immodicis doloribus cruciaretur, nocte ei Angelus visus est eluere vulnera, & salubri unguine contusi corporis membra contingere: atque ita postero die restitutus est sanitati, ut nihil unquam pertulisse incommodi putaretur. Idem cap. 21 ait: Constat autem, etiam Angelos ab eo plerumque visos, ita ut conserto invicem apud eum sermone loquerentur. Ex tot Angelorum in S. Martinum officiis facile credere possumus, animam morientis a S. Michaële susceptam, & ab Angelis ad cælum perlatam.

[362] [Anima B. Disciolæ, cum gaudio morientis,] Si in S. Ambrosio errare potuit Turonensis, aut potius alienum errorem adoptare, quod duobus fere seculis esset posterior; id timendum non est de alio facto, quod narrat lib. 6 Historiæ cap. 29 de B. Disciola virgine religiosa, quæ beati Salvii Albigensis episcopi neptis erat. De S. Salvio Albigensi, quem noverat Gregorius, actum est ad X Septembris: de B. Disciola, quam similiter nosse potuit, ad XIII Maii. Vivebat hæc & mortua est anno 582 aut 583 in monasterio S. Radegundis in urbe Pictaviensi, quando S. Gregorius præerat ecclesiæ Turonensi. De visione autem, quam in extremo vitæ articulo illa habuit, ita scribit Gregorius: Denique stantibus illis (monialibus) coram ea, exspectabant, quid ab illa elocutionis audirent. Ipsa autem expansis manibus benedictionem, a nescio quo, efflagitans, ait: Benedic, inquit, mihi sancte ac famule Dei excelsi. Ecce enim jam tertio fatigaris hodie mei causa. Et cur, Sancte, pro infirma muliercula crebras injurias sustines?

[363] [ad cælum delata.] Interrogantibus vero illis, ad quem hæc verba proferret, penitus non est effata. Tunc facto modico intervallo, emisit vocem magnam cum risu, & sic tradidit spiritum. Et ecce quidam energumenus, qui tunc ad beatæ Crucis gloriam mundandus advenerat, arrepta manibus cæsarie, conlisit se in terram, dicens: Heu, heu, heu nobis, qui tale damnum perpessi sumus!… Inquirentibus vero his, qui aderant, quod esset hoc verbum, quod loquebatur, respondit: Ecce animam puellæ Michaël angelus suscepit, & ipse eam ad cælos evehit. Princeps vero noster, quem vos diabolum nominatis, nihil in ea participatur. Post hæc corpus aquis ablutum ita candore niveo refulgebat, ut nullum linteum reperire abbatissa potuisset in promtu, quod corpore candidius cerneretur &c. Hactenus Gregorius.

[364] In Vita S. Wilfridi, episcopi Eboracensis, quam scripsit Eddius Stephanus, vir doctus ejusdemque Wilfridi discipulus & familiaris, apud Mabillonium sec. 4 Bened. part. 1 pag. 713 cap. 53 de S. Wilfrido, [S. Wilfrido moribundo S. Michaël apparet,] Meldis in Gallia graviter ægrotante, hæc leguntur: Quippe qui nihil alicujus cibi vel liquoris quatuor diebus & quatuor noctibus degustavit; sed in excessu jacens spiritus, tantum halitus & calida membra vivum demonstrabant. Quinta demum die mane illucescente, ecce Angelus Domini in veste candida sancto pontifici nostro apparuit, dicens: Ego sum Michaël summi Dei nuntius, qui misit me ad te indicare, quod tibi adduntur anni vitæ pro intercessione sanctæ Mariæ Genitricis Dei semperque Virginis, & pro subditorum tuorum lacrymis ad aures Dei pervenientibus: & hoc tibi erit signum, quod ab hac die in dies melioratus sanaberis, & ad patriam tuam pervenies, tibique substantiarum tuarum carissima reddentur, & in pace vitam consummabis. Paratus quoque esto: quia post quatuor annorum spatium iterum visitabo te. Jam enim memento, quod in honore sancti Petri & Andreæ apostolorum domos ædificasti: sanctæ vero Mariæ semper Virgini intercedenti pro te nullam fecisti. Habes hoc emendare, & in honorem ejus domum dedicare. Et post hæc verba Angelus Dei assumptus ab oculis ejus decessit.

[365] Sanctus itaque pontifex noster, quasi de somno excitatus, [eique & sanationem impetratam] surgens, inter choros canentium & flentium resedit, dicens: “Ubi est Acca presbyter?” Qui statim cum gaudio advenit, gratias agens Domino cum omnibus, quod eum sedentem & loquentem vidissent. Deinde ergo, remotis fratribus de domo, solo fidelissimo presbytero suo Acca, qui nunc est beatæ memoriæ gratia Dei episcopus, per ordinem (sicut supra diximus) visionem omnem revelavit. Et statim sanctus presbyter præfatus, acuti ingenii, intellexit, gratias agens Domino, eo modo pontifici nostro pro intercessione sanctæ Mariæ Virginis, Matris Domini, & pro subditorum suorum precibus, annos vitæ additos, sicut Ezechiæ regi Judæ quindecim annos adjectos &c. Eamdem apparitionem S. Michaëlis refert Beda in Historia lib. 5 cap. 20, prætermissis tamen illis verbis, quibus S. Wilfridus dicitur reprehensus, quod non ædificasset ædem beatissimæ Virgini dicatam. Eadem omittuntur in Vita S. Wilfridi apud nos data ad XXIV Aprilis, quam concinnavit Eadmerus, gravis scriptor, sed minus vetustus.

[366] Apud Bedam S. Wilfridus de visione sua ad Accam presbyterum ita locutus legitur: [& alia plura prædicit:] Visio mihi modo tremenda apparuit, quam te audire ac silentio tegere volo, donec sciam, quid de me fieri velit Deus. Astitit enim mihi quidam candido præclarus habitu, dicens se Michaëlem esse archangelum, & ob hoc, inquit, missus sum, ut te a morte revocem. Donavit enim tibi Dominus vitam per orationes ac lacrymas discipulorum & fratrum tuorum, & per intercessionem suæ beatæ Genitricis semperque Virginis Mariæ. Quapropter dico tibi, quia modo quidem ab infirmitate hac sanaberis: sed paratus esto, quia post quadriennium revertens visitabo te. Patriam vero perveniens, maximam possessionum tuarum, quæ tibi ablatæ sunt, portionem recipies, atque in pace tranquilla vitam terminabis. Hæc omnia fuisse impleta, clare perspicitur ex Eddio, Beda & Eadmero. Nam omnes consentiunt, Sanctum convaluisse, in Angliam pervenisse, in episcopatum, quo fuerat privatus, restitutum esse, & demum post quadriennium iterum graviter ægrotasse. In postremo tamen Eddius dissentit a Beda & Eadmero: nam hi ex illo morbo defunctum crediderunt. Eddius vero docet, Sanctum iterum convaluisse, & superfuisse aliquo tempore, atque interim condidisse testamentum. Utrumque tamen congruit prædictioni S. Michaëlis de visitatione post quadriennium.

[367] [videtur postea Wilfridus ecclesiam beatæ Virgini struxisse.] At non ita liquet, an Sanctus perfecerit, quod solus Eddius de verbis S. Michaëlis narravit: Habes hoc emendare, & in honorem ejus (beatissimæ Virginis)domum dedicare. Nam, ut observat, Mabillonius, nullam tamen posthac ecclesiam construxisse dicitur; sed tantum quædam legasse ecclesiæ sanctæ Mariæ, infra cap. 59. Vera est observatio id nullibi aperte dici. Existimo nihilominus, ecclesiam aliquam sanctæ Mariæ Virgini a Wilfrido exstructam & dicatam; idque Eddium illis ipsis testamenti verbis, quibus nonnulla eidem legavit, insinuasse. Diviserat bona sua in quatuor partes: de prima vero parte volebat munera offerre ecclesiis, donaque portare ad ecclesiam sanctæ Mariæ Matris Domini dedicatam &c. Non addit, cuinam ecclesiæ Matris Domini dona destinaret, nisi designet dedicatam a se ecclesiam, aut fortasse Romanam beatissimæ Virginis basilicam. Verum necesse non erat posteriorem hanc designare voce dedicatam, ut magis credam, ecclesiam beatæ Virgini ab ipso dicatam, eamque iis vocibus expressam. Quod vero de ejus constructione apertius non sit locutus Eddius, non mirabimur, si consideremus, paucissima de Sancti gestis eum narrasse quatuor ultimis vitæ ejus annis, eumdemque construendam ab illo dictam ecclesiam, verbis S. Michaëlis clare edixisse, ut fortasse constructionem iterum referendam non crediderit. Sic S. Petri ecclesiam a Wilfrido exstructam cap. 53 & 62 breviter insinuavit, licet ejus constructionem suo loco non narraverit. Quapropter omnino existimo, ecclesiam aliquam beatissimæ Virgini a. S. Wilfrido exstructam, ut eidem a S. Michaële prædictum scribit Eddius; præsertim cum in ipso testamento apud Eddium cap. 59 ostendat illius apparitionis se memorem his verbis: Ideo namque hæc statuta dico, ut me Michaël archangelus visitans, paratum inveniat.

[368] [Patrocinium S. Michaëlis] Inter Miracula S. Joannis Reomaënsis, tom. 2 Januarii pag. 867 refertur liberatio energumenæ, quam auctor se vidisse testatur. Perfectam quidem mulieris sanationem beneficio S. Joannis Reomaënsis scriptor attribuit, favorem tamen S. Michaëlis agnoscit, ita scribens: Tandem ergo, dum vespertina a Fratribus persolverentur suffragia, ipsaque ad S. Michaëlis archangeli fuisset oraculum (id est, oratorium) illata, dæmon cœpit clamare, ab eodem Archangelo se concatenari & valentius ignibus cremari. Sputa quoque mixta pariter cum sanguine ab ea efferuntur, ut ipsam introrsus gravissime discerpi crederes, & pene mortuam agnosceres. Ex quo gratia Domini levius habere visa est, donec mirabili præfati confessoris munere integræ saluti restituta est.

[369] [contra dæmonum] Patrocinium S. Michaëlis contra dæmones asseritur in Vita B. Bernardi Ptolomæi, data ad XXI Augusti. Minoris quidem auctoritatis hæc Vita videri debet, quia scriptoris est recentioris, non caret tamen sua probabilitate, cum Vita Beati fuerit scripta ab auctore contemporaneo, & ex ea recentiores hauserint. Itaque, præmissa hac monitione, asserta recentioris biographi huc transfero. Ubi narraverat, templi Olivetani constructionem impeditam fuisse dæmonum malitia, quod noctu destruerentur, quæ per diem erant constructa; beatumque Bernardum precibus institisse apud Deum contra malignas id genus dæmonum vexationes; subjungit pag. 480 num. 29: Distulit aliquot dies, sed tandem dolore affectum (Bernardum Ptolomæum) mirabili ostento sanavit divina bonitas. Nam inter ferventius orandum exstasi correpto viro Dei apparuit juxta ruinarum acervos militari specie Juvenis, statura procerus, ore elegans, templum circumiens, districtum gladium hac illacque vibrans, & dæmones perturbatores sternens, fugans: eumque superne novit esse Michaëlem cælestis militiæ principem, loci vindicem & custodem in posterum futurum. Jam amico spectaculo Bernardus erigitur animo, perfunditur dulcedine. Fratres vero certiores facti, & ad constructionem ædis alacrius incumbunt, & Archangelo tutelari aram inibi exædificant. Alter scriptor, cujus tituli ibidem in Commentario prævio dati, de eodem facto sic habet pag. 469 num. 26: Celebre templum & cœnobium Montis Oliveti in eremo Acconæ Bernardo ædificante, inserni lemures, assumpta Æthiopum forma, noctu evertentes, quod fuerat constructum interdiu, Bernardi precibus a Michaële archangelo fugantur.

[370] Hic auctor mox num. 28 alterius elogii talem dat titulum: [molitiones.] Contempto a diabolo graviter vulneratus (Bernardus Ptolomæus,) a Michaële archangelo sanatur. Consentit ante laudatus biographus num. 32, ita a dæmonibus exceptum asserens, ut jaceret prope exanimis. Verum, inquit, succurrente eremi vindice Michaële archangelo, qui concussa membra cælesti linivit balsamo, mirifice convalescit. Uterque etiam affirmat, S. Michaëlem cum Jesu & Maria adfuisse morienti Bernardo Ptolomæo. Omnia hæc S. Michaëlis in B. Bernardum beneficia assirmant & plures alii Vitæ ejus scriptores recentiores. Ex eorum consensu verisimile quidem fit, similia a primo, eoque contemporaneo, biographo asserta fuisse. Mallem tamen in uno illo omnia legere, quam in neotericis pluribus.

[371] In Actis B. Ferdinandi, principis Lusitani, qui anno 1443 Fessæ in Africa in carcere obiit, [Beneficium B. Ferdinando Lusitano præstitum.] tom. 1 Junii pag. 584 num. 99 hæc leguntur. Ægrotans B. Ferdinandus confessario in carcerem misso narravit, apparuisse sibi beatissimam Virginem cum multis personis gloriosis, seque genua flexisse coram ea: Quando, inquit, aliquis ex illa societate dixit. Obsecro, Domina, ut miserearis hujus servi tui, qui tantopere tibi servivit, teque honoravit in hoc mundo. Vide, quam diu affligatur; & precare Filium tuum, ut finem ponat tantis ejus ærumnis. Offero tibi, Domina, pro illo preces meas; quia mihi devotus est: placeat tibi efficere, ut nobiscum ponatur. Hoc audito, intendi oculos in eum, & vidi, quod altera manu bilancem, altera crucem teneret, cum quibus symbolis Christiani solent pingere archangelum Michaëlem: & intellexi, ipsummet esse, quem Deus per ejusmodi signa cognoscendum mihi dabat. Ita Lusitanice scripsit Joannes Alvares, principis secretarius, & in carcere socius, postea liberatus, ut ab eo dicta confessario ante postremam confessionem.

[372] Didacus Murillo in Opere Hispanico de urbis Cæsaraugustanæ excellentiis tract. 2 cap. 46 pag. 392 agit de ecclesia parœciali S. Michaelis, [Creditur S. Michaël Christianis apparuisse in expugnatione Cæsaraugustæ:] dicta Navarrorum, quæ condita fuit extra antiquos Cæsaraugustæ muros. Causam autem conditæ illius ecclesiæ refert ad apparitionem S. Michaëlis, quem ait multa cum claritate conspectum fuisse a Christianis urbem obsidentibus, quando eam seculo XII expugnavit Alphonsus Aragoniæ rex. Scriptores quidem, quos laudat, non tam vetusti sunt, ut fidem indubitatam sibi vindicare valeant: attamen, quantum apparet, Cæsaraugustani beneficium istud pro satis comperto habent, cum quod a scriptoribus non paucis assertum fuerit, tum quod per litteras Cæsaraugustanas, anno 1725 ad Majores nostros datas, rogati fuerimus, ut de eo mentionem faceremus, tum quod grata memoria recolatur Cæsaraugustæ. In dicta Epistola dicitur ecclesia constructa in eo ipso loco, unde urbs per Christianos impugnata fuit, memoratamque apparitionem quotannis die XIII Julii in eadem ecclesia celebrari. Addit Hispanice in Epistola Martinus Medardus Corredor, quæ reddo Latine: Tota hæc civitas veneratur sanctum Archangelum, tamquam liberatorem suum, & in ejus festivitate, die XXIX Septembris, omnes civitatis ordines generali processione ad ejus ecclesiam accurrunt.

[373] [ejusdem patrocinio oppidum Tauste] In diœcesi Cæsaraugustana versus confinia Navarræ oppidum non ignobile est, Tauste dictum, in quo festivitas apparitionis S. Michaëlis die VIII Maii magna devotione & cum cessatione operum servilium quotannis ex voto celebratur. Ratio est singulare beneficium, quod anno 1421 patrocinio S. Michaëlis a Deo impetrarunt, quando immensa locustarum agmina omnes terræ fruges vastare & devorare cœperant. De voto ejusque causa, & de celebrata festivitate illa, nobis constat ex Actis publicis, quæ anno 1722, die XVI Junii, Hispanice conscripsit Josephus Antonius Cupillar, notarius regius in oppido Tauste, quæque pluribus testimoniis confirmata eodem anno Cæsaraugusta huc misit P. Joannes Baptista de Arbizu Societatis nostræ sacerdos. Possem Acta integra huc transferre, nisi viderentur prolixiora, quam necesse sit ad rem ipsam exponendam. At brevitatis & majoris etiam claritatis causa, malim præcipua capita seligere, & ordine historico huc referre.

[374] [innumerarum locustarum malo liberatum,] Causa voti exposita fuit in plena congregatione ecclesiasticorum & sæcularium, qui in ecclesiam parœcialem oppidi Tauste voce præconis fuerant convocati, & quorum præcipui longo ordine enumerantur. Allegatum autem ibidem fuit, quod ob hominum peccata Deus immisisset innumerabilem multitudinem locustarum, quæ omnes fruges terræ, & nominatim frumentum, comederant, perdiderant ac devoraverant: quod ea de causa, cum sine Dei ope non possent tantum avertere flagellum, recurrissent ad divinam misericordiam per intercessionem sanctissimæ Virginis Mariæ, omniumque Sanctorum, & specialiter S. Michaëlis archangeli, principis cælestis exercitus: quod in die Apparitionis S. Michaëlis divina Misericordia preces illas exaudisset, ne fame perirent; manumque extendisset, & prodigiose omnes locustas perdidisset ac consumpsisset. In statuto, quod ob has rationes conditum est, clarius dicitur, quod locustæ in die Apparitionis S. Michaëlis sint mortuæ.

[375] [festum Apparitionis solemniter celebrat.] Votum, quod his de causis voverunt communi omnium consensu, continet primo annuam supplicationem in festo Apparitionis instituendam; secundo strictam cessationem operum servilium; tertio pro iis, qui foris sunt, obligationem redeundi eo die ad oppidum, nisi obstet justa ratio. Tale votum nomine omnium, etiam absentium & futurorum, voverunt in perpetuum, & solemni juramento confirmarunt anno 1421. Testatur porro Josephus Antonius Cupillar notarius in Actis anni 1722, quibus Acta illius temporis inseruit, votum istud singulis annis populo prælegi in ecclesia S. Michaëlis, ad quam supplicantium agmen ex ecclesia majore procedit, tantoque cum rigore servari, quanto potuit primo nuncupationis anno.

[376] Habuit & urbs Antverpiensis, ubi hæc scribimus, [Antverpia in festo S. Michaëlis morbo epidemico liberata.] duobus seculis supplicationem annuam in festo præcipuo S. Michaëlis, sive die XXIX Septembris. Ratio datur ab Auberto Miræo in Chronico Belgico ad annum 1529, quo generalis illa omnium ordinum per urbem processio exordium habuit. Nam ibi hæc scribit: Septembri mense novum pestilentis morbi genus, quod Sudorem Anglicum nuncupabant, Germaniam & Belgium graviter afflixit. Antverpiæ tridui spatio quadringentos aut quingentos homines exstinctos, Erasmus in Epistolis testatur. Itaque cum solemnem supplicationem clerus, senatus ac populus Antverpiensis ipso die S. Michaëlis placando Deo instituisset, subito malum serpere desiit. In cujus beneficii memoriam etiamnum quotannis isto die piam Antverpienses habent supplicationem. Ita Miræus sequenti seculo. Supplicatio illa nostro etiam tempore continuata fuit eodem die. Verumtamen cum paucis abhinc annis festo S. Michaëlis & aliis pluribus in Belgio permissa fuerunt opera servilia, relicta solum obligatione assistendi sacro Missæ Sacrificio, supplicatio illa fuit translata ad Dominicam, quæ festum S. Michaëlis præcedit, eaque hodie instituitur. Plura de particularibus S. Michaëlis beneficiis non afferam; examinandum tamen videtur, quid credendum sit de Ordine militari, quem ejusmodi beneficii causa olim in Lusitania institutum, neoterici quidam voluerunt.

§ XXVI. An insignis victoriæ causa in honorem S. Michaëlis institutus sit Ordo militaris de Ala? Ordo S. Michaëlis in Gallia.

[Victoria de Mauris ope S. Michaëlis relata fertur,] Chrysostomus Henriquez in Menologio Cisterciensi ad hunc diem sic habet: In Lusitania Triumphus sancti Michaëlis, quando copiosissimum Agarenorum exercitum visibiliter profligavit: in cujus memoriam Ordinem de Ala Alphonsus Henriquez, Lusitanorum rex, sub Cisterciensium legibus instituit. De victoria illa institutoque illius causa Ordine del Ala in honorem S. Michaëlis fuse etiam agit Angelus Manrique in Annalibus Cisterciensibus ad annum 1167 cap. 8, aliique recentiores. De Ordine del Ala scribit Hippolytus Helyot in Historia Ordinum monasticorum & militarium tom. 6 cap. 6 pag. 69, ubi assignat & alios scriptores, quos secutus est. Inutile esset plures allegare scriptores neotericos, cum omnes satis consentiant, unicumque allegent monumentum antiquum (ut credunt) ex quo tota dicti Ordinis historia fuit desumpta. Beneficium quoque S. Michaëlis, quo Alphonsus Lusitaniæ rex victoriam de Mauris obtinuisse dicitur, similiter ex unico illo instrumento innotescit. Quapropter illud ipsum monumentum videtur diligenter examinandum. Si enim monumentum hoc sit suspectum, tam beneficium S. Michaëlis, quam ipsa Ordinis del Ala institutio, consequenter de falsitate fiunt suscepta.

[378] Nimirum omnes allegant litteras institutionis, quas dedisset æra 1205, sive anno æræ Christianæ 1167, Alphonsus Henriquez Lusitaniæ rex post insignem de Mauris relatam victoriam. Eas primus edidit Bernardus de Brito in Chronico Cisterciensi Lusitanice scripto, & impresso Ulyssipone anno 1602 lib. 5 cap. 19. [eaque de causa institutus Ordo militaris. Litteræ] Totas ex eo huc transferam, ut, qui de fide litterarum non dubitabunt, integram habeant illius Ordinis historiam, alii vero melius perspicere valeant, quali fundamento totus Ordo nitatur. Litteræ sic editæ sunt: In Dei nomine sancti Michaëlis Archangeli, & sancti Angeli custodis. Quoniam quidem decet beneficia omnipotentis Dei debitis compensare obsequiis, idcirco ego Alfonsus Dei gratia Portugalensium rex, volens & desiderans divinum favorem, pro mea parvitate recognoscere, & ut posteri mei recordentur mirabilium suorum, per quæ regnum nostrum stabilivit in terra, de consilio & matura deliberatione bonorum virorum, quos Dominus illegit sibi Martini, scilicet Abbatis Alcobatiæ, Ranulphi in divinis literis magistri, & plurimorum monachorum ejusdem cænobii, qui afuerunt, nec non & nostræ curiæ rectorum, instituimus, quamdam fraternitatem militum in laudem, & honorem Domini nostri Jesu Christi, & beatissimæ Virginis Mariæ Matris ejus, specialiter vero sub invocationem sancti Michaëlis archangeli & Angeli mei custodis.

[379] [regis Lusitaniæ, in quibus refertur victoria,] Ratio vero cur sic instituatur societas ista, hæc est. Dum ego essem in Satarena, venit contra me Albarch rex Sibilliæ, cum ingenti multitudine militum, taliter quod omnes terminos regni mei, cooperiebant sua multitudine, & castra metavit justa opidum, in quo ego cum parva manu meorum eram inclusus, expectans aliquorum adventum, sed accessit nuntius referens adventasse consobrinum meum regem Legionis, & quia erat inter nos suspicio, timui illum, credens quod veniret in auxilium inimicorum meorum, propter quod constitui exire in bellum contra Albarch, antequam veniret, & visi in crastinum præparare gentem meam, & ego in orationem rogavi Angelum meum, quem Deus per suam misericordiam dedit mihi in socium, & custodem, & beatum archangelum Michaëlem, quod veniret in meum auxilium, & eriperent me de manu inimicorum meorum, quod quidem accidit: & cum in bello signum meum esset captum ab inimicis meis, ego desilii de curru, ut liberarem illud, & cum in præsura pedibus pugnarem, mirabile visu evenit juxta me peccatorem brachium pugnantis, & adjuvantis me, armatus quidem, secundum visum meum, & summitatem ejus cooperiebat, Alla tanquam Angeli, corpus autem non videbam, nec aliquis vidit, quamquam multi Maui orum manum vidissent, sicut postea dixerunt captivi, cum ego manum vidi intra me confortatus insilii in hostes, & ecce cadebant a latere meo mille, & decem milia a dextris meis, vulnus autem ad me nullum apropinquabat. Victus est inimicus meus, & colligimus spolia eorum, & vidimus postratam in campis Santarenæ manum magnam, quæ persecuta fuerat nos, & cantavimus laudem Deo nostro, quoniam bonus quoniam & in æternum misericordia ejus.

[380] [ob quam ordo institutus,] Postea autem dum me pararem ad bellandum cum rege Legionis, scivi illum venisse in adjutorium michi, etiam reddere in pace, de quo lætus & gaudens, veni ut lauderem Dominum Jesum Christum ad monasterium Alcobatiæ, in quo fui per dies triginta tres serviens ei, & cogitans de regno Dei, & ne obliviscatur adjutorium sancti Michaëlis, & Angeli mei, de consilio supra dictorum, decrevi facere unum ordinem & societatem militum, qui deferant supra cor Allam purpuream, insignitam auro & fulgore, sicut visum fuit, oculis meis fuisse illam, quam videram in prælio.

[381] Conditiones autem, quas debent servare milites hujus societatis, [legesque præscribuntur] & jurare dum acceperint Allam, hæc sunt. Prima: nullus qui nobilis de palatio & curia nostra non fuerit non deferat Allam, nec admitadatur societatem nostram. 2. Omnes qui in conflictu pugnaverunt, ut eriperent signum meum, erunt admissi ad societatem, & deferent Allam. 3. Ille, qui admititur ad societatem, erit in prælio justa regem, vel justa ejus signum, & nullus poterit illud deferre, nisi portaverit Allam. 4. Ille, cui datur Alla, jurabit in manibus abbatis Alcobatiæ fidelitatem Deo, Romano Pontifici, & regi, in forma solita, & nullus dabit Allam prepter abbas Alcobatiæ. 5. Miles hujus militiæ, recitet quotidie numerum orationum, quas solent recitare conversi ordinis Cisterciensis, sive in pace sive in bello.

[482] Cum alliquis recipit ordinem, dabit quinquaginta solidas ad reparandum altare S: Michaëlis, [militibus observandæ,] quod est in ecclesia Alcobatiæ. 7. Omnes fratres hujus militiæ, ibunt ad Alcobatiam in vigilia sancti Michaëlis, & audient oras vespertinas, matutinas, & Missam, & recipient communionem de manu abbatis induti in cappis albis, ad formam conversorum. 8. Abbas Alcobatiæ habebit jurisdictionem super milites, & poterit illos excommunicare, si male vixerint, & compelere ut relinquant concubinas & pessimam vivendam. 9. Miles hujus societatis post primum matrimonium si habuerint filios, vel filium heredem, non transient ad secundas nuptias post obitum primæ uxoris, sod vivent in continentia. 10. In scutis in bello habebunt Allam absque aliud insigne, & in pace non ibunt sine illa. 11. Erunt equites hujus fraternitatis mites humilibus, duri superbis, mulieribus præcipue nobilibus virginibus & viduis auxiliatores, in omnibus fidei defensores, hostium impugnatores, & superioribus obedientes. 12. Erit numerus militum juxta voluntatem regis, & quem elegerit, mittet ad abbatem Alcobatiæ & ipse dabit ei Allam, & cappam candidam cum sua benedictione, & accipiet ab eo juramentum in forma consueta, & leget ei istas ordinationes, & alias sui ordinis, & describit nomen ejus in codice.

[383] Et quia hæc est mea voluntas & volo memorare posteris meis beneficium Domini & sancti Michaëlis, [cum omnibus mendis, ut editæ fuerunt, recitantur.] constitui ego rex Alfonsus hanc militiam in cænobio Alcobatiæ era M. CC. V. Hactenus litteræ cum omnibus mendis, quæ nolui corrigere, & ne ad marginem quidem annotare, quia nimis sunt frequentia. Intelliget tamen studiosus lector, quid auctor litterarum voluerit. Verum nunc aliqua, tam de asserta in litteris victoria, quam de Ordine militari ejus causa instituto, ut ferunt litteræ, necessario veniunt observanda.

[384] Unicum, ut jam monui, hoc est monumentum, in quo commemoratur militaris Ordo del Ala, [At has litteras de falsitate suspectas faciunt] de quo nullus historicus ante annum 1602, quo litteræ editæ sunt, videtur meminisse. De brachio, quod cum ala regi Alphonso apparuisse dicitur, nullam similiter inveni mentionem ante editas has litteras, imo nec ipsam victoriam ab antiquis assertam, mox videbimus. His de causis rem totam fuisse suspectam eruditis aliquot neotericis existimo, cum dictam quidem regis Alphonsi de Mauris victoriam prope civitatem Santarensem referant, sed sine ulla mentione prodigii, quod accidisset inpugna. Sic Joannes de Ferreras in Chronico Hispaniæ ad annum Christi 1171 victoriam contra Mauros Alphonso adscribit, de prodigio tacet. At Rodericus Toletanus & Lucas Tudensis, quos assignat auctores, ne pugnam quidem memorant.

[385] [Rodericus Toletanus & Lucas Tudensis,] Rodericus lib. 7 de Rebus Hispaniæ cap. 23 hæc solum de obsidione urbis scribit: Arabes autem attendentes, regem (Lusitaniæ) Aldephonsum debilitate (fracti cruris,) qua diximus, præpeditum, eumdem in castro sanctæ Irenææ, congregata multitudine, obsederunt. Quod audiens rex (Legionensis) Fernandus, in succursum ejus celeriter properavit: & ejus adventu territus rex Aldephonsus, timuit, ne ad vindicandas injurias adveniret; sed cognita veritate, egit gratias. Agareni autem regis Fernandi præsentiam non ferentes, ab obsidione continuo recesserunt. Lucas Tudensis in Chronico pag. 107 habet: Post hæc Saraceni, videntes Adefonsum regem Portugalliæ debilitatum, & quod in quibusdam offenderat regem Fernandum, ipsum Adefonsum in oppido, qui * dicitur Sanctarem, obsederunt. Rex autem Fernandus, congregato exercitu magno, ad auxilium regis Adefonsi properavit. Sed rex Adefonsus, ut hæc audivit, timuit valde, credens quod rex Fernandus ad auxilium Maurorum veniret, & misit ad eum nuntios, supplicans pro pace. Rex autem Fernandus declaravit ei, quod ad ejus auxilium properaret. Quod Sarraceni ut audierunt, arrepta fuga, ab obsidione turpiter recesserunt.

[386] [quod fugam Maurorum a civitate Santarena aliter narrent.] Nemo non videbit, opinor, de eadem hic agi obsidione & liberatione civitatis Santarenæ, de qua agunt litteræ regis. Nam timor Alphonsi Lusitaniæ regis ob appropinquantem cum exercitu regem Legionensem eodem explicatur modo: neque tale id factum est, ut credibile fiat sæpius contigisse. Attamen illi neque victoriam Alphonsi aliam referunt, quam quod Mauri metu advenientis regis Legionensis ab obsidione recesserint: nec de subsidio S. Michaëlis per alatum brachium, nec de instituto ea de causa ordine militari meminerunt. Jam vero non videntur hi scriptores, qui suppares sunt & Hispani, ignorare potuisse victoriam tam celebrem, quam esset illa, quæ asseritur in dictis litteris, maxime si ejus causa ordo militaris fuisset institutus. Quapropter vel ex solo horum & antiquorum omnium de pugna silentio litteræ illæ admodum fiunt suspectæ de falsitate: nec solo illorum silentio, sed vel maxime, quod dicant, Mauros fugisse metu regis Legionensis.

[387] [Alia quoque litterarum asserta sunt improbabilia,] Si modo velimus litteras ipsas propius inspicere, in iis inveniemus multa, quæ verisimilia non sunt. Nonnulla ex pluribus assignabo. Primo verisimile non est, regem Alphonsum de curru suo in pugna desiliisse, & peditem pugnasse, cum & senex eo tempore esset, & crus habuisset confractum, ut paulo ante narrat laudatus Rodericus, docens ea occasione a Fernando rege Legionis fuisse antea captum, sed benigne dimissum, addensque de Alphonso hæc ipsa verba: Nec propter læsionem tibiæ potuit postea militare officium exercere. Consentit Lucas Tudensis de fracto crure, & de ejus sequela his verbis: Et in tantum debilitatus fuit de fractura cruris, quod de cætero non potuit equitare. Quis igitur credat, eum postea in pugna de curru desiliisse & peditem conflixisse?

[388] [ut Ordo del Ala non videatur substitisse.] Secundo bellum Alphonso intulisse dicitur Albarch rex Sibilliæ. At regem illum Albarch prorsus non invenio; sed potius reperio Hispalim, quæ Sebillia dicitur, vulgo Sevilla, tunc paruisse præcipuo Maurorum regi, qui regnis suis Africanis Hispalense a seculo XI adjunxerat. Præterea nec dies nec mensis in litteris istis notatus est; nec ullus eisdem legitur subscriptus præter regem ipsum. Mitto alia parum verisimilia, quæ & ad ipsas litteras observari possunt, & ad leges præscriptas. Et breviter dico, mihi non sufficere ejusmodi litteras, ut credere possim, Ordinem de Ala umquam fuisse institutum, præsertim cum nullus antiquus historicus de eo meminerit, nec ulla innotuerit persona, quæ dicto ordini fuerit adscripta.

[389] Postea tamen institutus est Ordo militaris S. Michaëlis in Gallia, [Institutus Ordo S. Michaëlis in Gallia a Ludovico XI,] sed nescimus, eam institutionem ex apparitione aut beneficio aliquo singulari ortum duxisse. Ordinem illum anno 1469 Ambasiæ instituit Ludovicus XI Francorum rex, creatis ibidem quindecim equitibus ex primariis Galliæ proceribus, quibus deinde adjungerentur alii usque ad triginta sex. Nam voluit, ut hunc numerum non excederent. Verum postea multo plures ad Ordinem S. Michaëlis admissi sunt. Festa Ordinis initio debebant celebrari in ecclesia Montis-Sancti-Michaelis, de qua fuse egimus § 24: sed deinde ad sacellum S. Michaëlis in aula regia Parisiensi omnia fuerunt translata. Ordinem illum confirmavit anno 1496 Alexander VI Papa, petente Carolo VIII, ut varii scribunt & cum aliis Odoricus Raynaldus.

[390] At potius Pontifex erexisse aut confirmasse videtur collegium canonicorum, [& postea ab Alexandro Papa VI erectum] qui in sacello Ordinis ministrarent. Partem litterarum Alexandri recitat Raynaldus in Annalibus ad eumdem annum num. 37, ubi sic habent. Pro parte charissimi in Christo filii nostri Caroli Francorum regis illustris nobis nuper exhibita petitio continebat, quod olim claræ memoriæ Ludovicus, etiam eorumdem Francorum rex, ejusdem Caroli regis genitor, tunc in humanis agens, singularis devotionis fervore accensus, cupiens pro tuitione & defensione fidei Catholicæ ac regni sui totiusque reipublicæ Christianæ certam militiam seu auratam societatem, in sincera & clara fraternitate & unione mutuo se perpetuo habiturorum, quæ Regalis ordo in posterum nuncuparetur, instituere triginta sex milites seu auratos, quorum ipse seu successores sui Francorum reges essent caput, haberentque superioritatem, congregavit seu congregari voluit, indixitque pro conservatione & manutentione societatis, fraternitatis & unionis prædictarum certa statuta, nonnullasque ordinationes & consuetudines perpetuo duraturas.

[391] Et deinde pro augmentatione & magnificentia dictæ militiæ regalis votum emisit solemne æternæ, [aut confirmatum collegium canonicorum pro ordinis sacello.] increatæ, immensæ, summæ, omnipotenti, & gloriosissimæ ac individuæ Trinitati, Deo Patri, Deo Filio, Deo Spiritui sancto, de erigendo per Romanum Pontificem pro tempore exsistentem, Sedemque Apostolicam ad honorem ipsius Trinitatis, intemeratæ Virginis Mariæ, ipsius humani generis Redemptoris piæ Matris, dicti S. Michaëlis totiusque curiæ cælestis, in capella ejusdem S. Michaëlis, sita in palatio regali Parisiensi, in quo parlamentum teneri consuevit, in inferiori parte, … unum collegium virorum ecclesiasticorum sæcularium, qui inibi divinum officium horis congruis & competentibus diurnis pariter & nocturnis decantare pariterque celebrare deberent &c. Huc usque litteras Pontificis recitavit Raynaldus, addens, statutas ab Alexandro leges in divino cultu observandas; ut non videantur hæ litteræ datæ ad confirmandum Ordinem; sed potius ad erigendum collegium canonicorum in sacello Ordinis S. Michaëlis. Forte ipsius Ordinis confirmatio diu ante petita & impetrata fuerit. Qui de laudato Ordine ejusque legibus plura desiderat, adire poterit historicos, qui de Ordinibus militaribus agunt.

[Annotata]

* quod

§ XXVII. Particulares Angelorum aliquot apparitiones, aut alia beneficia seculis secundo & tertio.

[Apparitiones aliaque Angelorum beneficia semper continuata.] Apparitiones Angelorum in veteri Testamento relatas collegi § 4, 5 & 6, relataque de Angelis in Scripturis Legis novæ dedi § 7, prætermissis tamen plerisque, quæ de Angelis in Apocalypsi narrantur, ne varias interpretum de illis sententias cogamur examinare. Quæ modo collecturus sum ex Patribus, historicis ecclesiasticis, & Vitis Sanctorum, non quidem æqualem cum relatis in Scriptura habent certitudinem, cum careant auctoritate divina, & humana solum fide nitantur: nec tamen contemnenda sunt, si ex selectis afferantur monumentis, qualia adducturus sum, prætermissis reliquis. Judicium illorum, qui de istis nihil credere volunt præter relata in sacris Scripturis, non minus improbandum videtur, quam nimia credulitas aliorum, qui nolunt inter auctores distinguere, sed asserta quælibet, in scriptis etiam fabulosis, pro veris continuo habenda existimant. Cum enim Angeli omnes, teste Apostolo, sint administratorii spiritus, & tales futuri sint, quamdiu stabit mundus; nulla est ratio dubitandi, quin officia illa, quæ in Lege veteri, & Christi ac Apostolorum tempore, hominibus præstiterunt, deinde etiam continuaverint ac continuaturi sint usque ad finem mundi. Quapropter pauca ex pluribus colligenda credidi, eaque ex selectissimis scriptoribus deprompta, sequens ordinem seculorum, quibus singula contigerunt. Facta seculo I ex Scripturis relata sunt: nunc igitur ordimur a secundo.

[393] [S. Justinus conversionis suæ principium sic exponit,] S. Justinus philosophus, qui floruit seculo 2, in Dialogo cum Tryphone Judæo conversionem suam ita narrat, ut vix ullum nobis relinquat dubium, quin principium habuerit ab Angelo, humana senis forma ipsi apparente. In novissima editione Operum Parisiensi pag. 104, ubi narraverat Justinus, cum quibus egisset philosophis, ut veram disceret sapientiam, exponit congressum suum cum illo sene sibi ignoto, ita ordiens: Sic affectus cum vellem aliquando plurima solitudine animum explere, atque hominum vestigia vitare; profectus sum in agrum quemdam non remotum a mari. Cumque propinquarem huic loco, ad quem cum venissem, mecum eram futurus; senior quidam, non sane aspectu contemnendus, gravitatem & comitatem præ se ferens, modico me intervallo assectabatur. Conversus in eum substiti, atque oculos in eum acrius defixi. Tum ille, Mene, inquit, cognoscis? Negavi ego. Quid me igitur, inquit, ita contemplaris? Miror, inquam, assequutum te esse, ut mecum in eodem loco esses: neque enim fore exspectabam, ut quemquam hic viderem. Sollicitus sum, inquit, de meorum nonnullis. Hi peregre mihi abierunt. Veni ergo & ipse spectatum, an sese mihi alicunde ostensuri sint. Tu vero quidnam hic rerum? Delector inquam, ejusmodi deambulationibus, in quibus, cum nihil occurrat, quod interpellare possit, mecum ipse liberrime colloquor. Sunt enim hæc loca philologiæ aptissima.

[394] Sermonum ergo, inquit ille, amator es, factorum autem & veritatis nequaquam, [tribuens illud colloquio cum sene sibi ignoto,] nec actuosus esse conaris potius, quam sophista? Cum ad hæc in laudem philosophiæ plura respondisset Justinus, senex interrogavit rursum hoc modo: Philosophia igitur beatitudinem efficit? Et mox iterum? Quid sit philosophia, … & quæ ejus beatitudo? Tum continuo: Deum autem quidnam vocas? Deinde: Estne scientia quæpiam, quæ divinarum & humanarum rerum cognitionem afferat &c? Ejusmodi autem interrogationibus, & suavi refutatione eorum, quæ ex doctrina Platonica & Pythagorica falso respondebat Justinus, eo hominem perduxit Senex, ut a philosophis ad sacras Litteras transiret. Finem colloquii pag. 109 Justinus ita refert: Tu vero, inquiebat Senex, ante omnia precare, lucis portas tibi aperiri: neque enim hæc quisquam perspicere & intelligere possit, nisi cui Deus intelligere dederit & Christus ejus. Hæc ille & multa alia cum dixisset, quæ referre non est hujus temporis, abiens præcepit, ut ea meditando persequerer: neque eum amplius vidi. Mihi vero statim in animo ignis accensus est, meque amor invasit prophetarum & hominum illorum, qui Christi sunt amici. Cumque illius sermones apud animum proponerem, hanc solam reperiebam philosophiam, quæ quidem tuta & utilis foret. Ad hunc ego modum atque hac de causa philosophus.

[395] Majores nostri ad XIII Aprilis in S. Justino ad hunc Vitæ locum in Annotatis insinuarunt, [ut omnino videatur dicendum, eam inchoatam per Angelum,] non videri hominem Senem illum, cujus disputatione conversus est S. Justinus. Tillemontius tom. 2 in S. Justino art. 4 pluribus rationibus inculcat, Angelum potius videri, quam hominem. Sane si singula illius colloquii adjuncta diligenter consideremus, vix dubitare poterimus, quin Senex ille fuerit plusquam homo mortalis, ac verisimiliter Angelus. Mirabatur Justinus, dum illum conspiciebat in loco tam solitario. Responsum Senis, cur ibi esset, non videtur verum, si erat mortalis. Sollicitus sum, inquit, de meorum nonnullis. Hi peregre mihi abierunt. Veni ergo & ipse spectatum, an sese mihi alicunde ostensuri sint. At non poterat Senex, si homo erat, reditum suorum peregre profectorum in tali loco sperare. Nam Justinus profectus erat ad locum, ubi neminem videre cogitabat. Hoc cogitare non poterat, si erat prope viam, per quam peregrini redeunt. Et sane Senem non fuisse sollicitum de suis domum redituris, ostendit prolixa disputatio, quam ipse solerter exorditur, & quam diutissime protrahit sine ulla de suis mentione. Angelus autem si fuerit, recte poterat dicere, se e suis, qui a vera fide peregre profecti erant, nonnullos investigare: nam ipsum in primis quærebat Justinum.

[396] Si modo totam disputationem evolvamus, mirabimur, [senis specie ipsi apparentem.] quam dextere ingressus sit in materiam theologicam, quam solerter errores Justini detexerit, quam suaviter eosdem refutaverit, quam facile hominem philosophia sua tumentem errores suos dedocuerit, & in omnibus obsequentem habuerit. Hæc omnia non videntur hominis esse, quantumvis docti & eloquentis, sed potius Angeli specie humana ad Justinum accedentis: minus etiam videntur hominis, qui suorum gratia ad eum locum venerat, & de eorum reditu erat sollicitus. Præterea, si vir pius & doctus tanto incensus fuisset studio fidem propagandi, ut occasionem disputandi cum philosopho confestim captare voluisset; procul dubio studuisset bene cœpta promovere, & alia cum Justino instituere colloquia. At Justinus, qui eadem procul dubio desiderasset, Senem suum amplius non vidit. Poterat nimirum Angelus invisibilis promovere & perficere, quæ visibili specie cœperat. Effectus ipse colloquii innuit, Angelum fuisse, qui cum Justino egerat. Nam eo finito, statim in animo ejus ignis accensus est, & secuta est perfecta conversio. Quapropter, sicut Cornelii centurionis conversionem ad Christum constat inchoatam per Angelum, seculo I visibiliter apparentem, ita & Justinum ope Angeli ad veram fidem impulsum existimo. Si ipse novit aut credidit Angelum fuisse, id præ modestia tacere potuit. Plura non affero pro illo seculo, etiamsi Hermas in Pastore multa scribat, quæ hic locum habere possent.

[397] [Angelus Tryphonem & Respicium in tormentis confortat:] Seculo III sub Decio passi sunt in Bithynia Tryphon & Respicius martyres. Horum Acta edidit Ruinartius inter Sincera & selecta pag. 162. In iis autem num. 5, postquam multis tormentis addicti fuerant Sancti, hæc leguntur: Præfectus ira repletus, jussit ungulas ac lampades eorum lateribus applicari. Quæstionarii accedentes jussa complebant. Igitur applicantibus eis lampades, adstitit Sanctis Angelus Domini, coronas habens in manibus, gemmis & floribus ornatas, quas capitibus eorum imposuit; atque fortes in agone perfecit. Quod cum viderent ministri, cadentes in terram, facti sunt veluti mortui. Ejusmodi solatia martyribus exhibita in eorumdem Actis frequenter occurrunt, & ex iis nonnulla inferius allegabo.

[398] [S. Felix Nolanus, carcere detentus,] Ad seculum III verisimiliter spectat S. Maximus episcopus Nolanus ejusque presbyter S. Felix, quibus mirabilia leguntur ab Angelis præstita beneficia. Ea versibus celebravit S. Paulinus, Nolanus item episcopus, in Poëmate 15 (alias 19) quod quartum est in Natalicio S. Felicis. Ex eo huc spectantia, lector, accipe. Ubi narraverat poëta, acrem ortam esse persecutionem, eaque de causa S. Maximum fugisse ad locum desertum, ubi in periculo erat fame moriendi; S. Felicem vero conjectum fuisse in carcerem, hujus per Angelum e carcere liberationem, ut subveniret periclitanti episcopo, ita canit:

Ergo sacerdotem confessoremque * sereno
Lumine respiciens, tacitis tabescere silvis
Non tulit ulterius mitis Pater; & quia digno
Condignum comitem meritis sociare parabat,
Felicem numero de carceris eligit omni,
Cujus id apponat meritis opus, ut senis almi
Membra levet, revocetque animam, revehatque refotum,
Attonitisque ovibus cari solatia reddat
Pastoris. Venit ergo micans jam nocte silenti
Angelus, & toto vinctorum in plebe reorum
Felicem solum, pietas cui sancta reatum
Fecerat, alloquitur: fugit atri carceris horror.
Voce simul sacri Felix & luce Ministri
Excussus tremit, & verbum trahit aure fideli.

[399]

Ac primum, velut eludentis imagine somni [per Angelum apparentem educitur,]
Accipiat mandata Dei, stupet anxius, & se
Causatur non posse sequi, prohibente catena,
Insuper & claustro simul & custode teneri
Carceris obsessi. Sed vox divina morantem
Increpitans, jubet excussis assurgere vinclis.
Et subito, ut molles, manibus fluxere catenæ,
Sponte jugo cervix ferrato exuta levatur,
Prosiliuntque pedes laxato caudice nervi.
Mira fides! salvis reserato carcere claustris,
Sopito custode, fores interritus exit,
Perque ipsos via fit, per quos via clauditur: ibat
Angelus, & tacitæ per amica silentia noctis
Lux & iter Felicis erat. Nonne unus in omni
Christus adest Sancto? sicut viget omnibus idem
Spiritus in Christo genitis, sic ipsa piorum
Gratia concordat. Veterem remeare recenti
Historia video speciem, qua jussus abire
Bis seno sublimis in agmine Discipulorum
Petrus, sponte sua vinclis labentibus, eque
Carcere processit clauso, qua prævius illum
Angelus, Herodi prædam furatus, agebat.
Sic meus, educente Deo, geminata per atra
Carceris & noctis, reliquis obscura, sed uni
Illustrata sibi, Felix impune per ipsos
Custodes, constante premens vestigia passu,
Callibus ignotis directus, jussa petebat.

[400]

Et postquam emensus secretos avia saltus
Rura, locum fessi senis invenit: ægra trahentem [ut S. Maximum fame moribundum recreet:]
Jam tenui cernit mœstus suspiria flatu.
Et primo ut cari cognovit membra parentis,
Fusus in amplexum, dat vultibus oscula notis,
Et tentat gelidis revocare fovendo calorem
Artubus, & crebris adflatibus oris anheli
Reddere viventes tepefacto corpore sensus.
Sed neque clamatu est neque pulsu mobile corpus,
Jam simile exanimo: modicus tamen ultima vitæ
Flatus, & internæ prodit trepidatio fibræ.
Anxius intuitu tali pia pectora Felix,
Distrahit exsangues artus, & lurida cernens
Ora fame, nec habens quidquam, quo rebus egenis
Ferret opem, non igne procul, neque comminus esca,
Ut dape tabentem recrearet & igne rigentem.
Quærenti, & multa Christum prece convenienti,
Quanam ope, quave via, jussum complere valeret
Servitium, subitam Omnipotens de sentibus uvam
Edidit, & capiti jussit pendere propinquam,
Ut facile attiguo posset decerpere ramo
Natum sponte cibum. Divinitus ergo refectus,
Mente pia oblato lætatur munere Felix,
Decerptumque manu morientis ad ora racemum
Admovet: & quoniam strictis jam dentibus ille
Et sentire negat dulces & sumere victus,
Exprimit humentes acinos, succumque liquentem
Instillat, digito diducens arida labra;
Donec & adspirante Deo conatibus ægris
Et luctante manu, rigidos paulisper hiatus
Laxavit, tenuemque aditum dedit oris aperti,
Quo rorem exiguum resoluta infunderet uva.
Hinc animæ sensus, calor ossibus, atque oculis lux,
Vitaque tota redit: quæque hæserat obsita siccis
Faucibus, exercet solitas jam lingua loquelas.

Hactenus S. Paulinus, mox subjungens primos Maximi ad Felicem sermones, & quo eumdem modo Felix domum portaverit.

[401] [in illa historia, per Bedam & alios] Eadem soluto stilo narrantur a Marcello presbytero, qui Vitam S. Felicis scripsit, uti & a Beda & Gregorio Turonensi. Duorum priorum lucubrationes datæ sunt ad XIV Januarii in S. Felice presbytero; relatio Turonensis ad VII Februarii in S. Maximo episcopo. Verba Bedæ, quæ mentem S. Paulini recte exponunt, huc transfero: Sed ut superna pietas apertissime, quanta sui cura vir ille (S. Maximus) dignus esset, ostenderet, mittitur e cælo Angelus, qui B. Felicem confessorem vinculis exemptum, ad quærendum recreandumque ac domi revocandum antistitem ocyus venire præciperet. Erant autem plures eodem in carcere clausi: sed Angelus adveniens, soli Felici, qui pietatis gratia vinctus erat, apparuit, luce splendens corusca, & ipsam quoque domum gratia lucis adimplens: cujus voce simul & luce Felix motus intremuit, ac primum quidem se somnii imagine illudi putavit. Angelus surgere illum & se sequi exeundo præcepit. Qui stupens ad imperium jubentis, caussabatur se exire non posse, quia & vinculis & claustro carceris, & custodum diligentia teneretur. Porro Angelus iterata voce surgere illum propere, nihil obstantibus vinculis, jussit, & dicto citius catenæ de manibus & collo ejus, compedesque cecidere de pedibus. Eduxit autem illum foras miro rerum ordine, aperta sibi quidem janua carceris, sed cæteris clausa; ita ut per ipsos custodes, quibus claudebatur, ignaros rerum, iter ageret, ipso Angelo instar columnæ Mosaïcæ, & ducatum Felici & lumen, usque dum hostium manus evaderet, præsentiæ suæ fulgore præbente.

[402] [similiter relata,] Ut autem pervenit B. Felix confessor ad locum deserti, quo episcopus secesserat, invenit eum ægra suspiria tenui flatu trahentem. Et quidem gavisus, quod eum viventem invenerit, constristatus vero est multum, quod inventum morti proximum vidit. Itaque complexatus & osculatus est patrem, cœpitque tentare, si forte crebro anhelitu sui oris, & sui fotu corporis aliquid caloris posset gelidis ejus artubus afferre. Cum vero diu laborans, neque clamando neque tangendo aliquid sensus vitalis in ejus posset vel animo excitare vel corpore, sed neque ignem aut alimentum in proximo, quo eum rigentem ac tabescentem recrearet, tandem invento salubri consilio, flectit genua sua ad Patrem Domini nostri Jesu Christi, suppliciter obsecrans, ut ipse cælitus eum juvaret, quo ministerium pietatis, quod jussus erat, erga patrem suum explere valeret. Nec mora: exauditus vidit pendentem vicinis in sentibus uvam: & illius esse munus agnovit, qui naturarum Conditor atque auctor omnium, & aquam de petra produxit arida, & ipsam, cum voluit, in vinum convertit. Lætatusque multum hoc munere divinæ pietatis, tulit racemum atque ad os episcopi morientis admovit. Sed quia ille strictis dentibus instar mortui, utpote omni sensu & cordis & animæ carens, oblatum sibi gustum prorsus accipere nesciebat; tandem sanctus presbyter Felix, felici manuum suarum luctamine aperuit ejus labia, & sic ori ejus, resoluta uva, quantum potuit succi salutaris infudit. Quo gustato, mox pater sensum & animæ recepit & corporis: aperiuntur deinde oculi, linguaque, quæ siccis hærebat faucibus, ad loquendum soluta est.

[403] Et ubi plene reviviscens, Felicem esse, qui ad se quærendum venisset, [multiplex agnoscitur Angeli subsidium.] agnovit, paterna illum pietate complexus, & quare tam sero veniret, conquestus est: Ubi, inquiens, tam diu demoratus es, fili? Nam te jam dudum Dominus ad me venturum promiserat… Unde, nate mi, complere festinus cœptum pietatis opus curato, & impositum me humeris tuis, domum reportare satage. Episcopum revera domum reportavit S. Felix, uti mox apud Paulinum & Bedam sequitur: & consentiunt Marcellus presbyter & Gregorius Turonensis. Jam vero studiosus lector mecum observare poterit, multiplicia in his esse Angeli officia, etiamsi sola Felicis e carcere eductio disertis verbis illi attribuatur. Nam & inventio Maximi, cujus latebras ignorabat Felix, ducenti Angelo adscribenda, & racemus, quo revixit moribundus, per Angelum eo videtur allatus. Ipsa senis in humeris revectio non caruit subsidio Angelico: eoque Felix haud dubie protectus est, quando iterum postea a persecutoribus quærebatur. Nam, ut legitur apud Paulinum & reliquos, cum ipsis locutus est, nec fuit cognitus. Et, ubi id illis innotuerat, fugit in locum, ubi facile capi poterat; monitique erant persecutores, eum ibidem latere. Sed quia aranea divino nutu, cui omnis creatura deservit, confestim nutantes ipso in loco telas suspendit, noluerunt credere, Felicem illuc esse ingressum: & sic iterum Angelico subsidio, ut opinor, servatus est S. Felix.

[404] Eodem seculo III floruit S. Gregorius, Neocæsariensis in Ponto episcopus, [S. Gregorius Thaumaturgus beneficia] qui a miraculorum gloria Thaumaturgus vocatur. Huic multa Angelos attulisse subsidia, vix dubitare sinunt ipsa prodigia, quibus claruit. Ipse etiam in Oratione eucharistica, quam juvenis habuit ad Origenem, magistrum suum, de beneficiis Angeli sui custodis iteratis vicibus loquitur. Exstat Latine ea Oratio tom. 3 Bibliothecæ Patrum Lugdunensis, ubi pag. 329 de Custode suo primum dicit: Qui me a puero, magno quodam judicio regendum educandumque sortitus est, sacer Angelus Dei: “Qui pascit me ab adolescentia mea” ut ait ille Deo carus vir (Jacob,) suum ipsius videlicet intelligens. Et mox, ubi dixerat, suum a Jacobo fuisse cognitum, de se subdit: Nos vero, præter communem omnium Gubernatorem (Deum) hunc etiam (Angelum custodem,) quisquis est privatim pædagogus noster, qui re ipsa pueri & infantes sumus (agnoscimus.) Qui cum in cæteris omnibus bonus semper nutritor & curator meus fuerit (nec enim mihi, aut cuiquam ex affinibus meis, qui cæci sumus, & nihil eorum, quæ ante pedes sunt, videmus, ut conveniens aliquid discernere possimus, sed ipsi, omnia ad animæ nostræ utilitatem prospicienti, quod utile & bonum est, statim apparet) ut olim me, ita nunc quoque, alit & erudit, ac manu ducit: tum præter alia omnia, conjungi me cum hoc viro, quod omnium certe summum est, & cum eo versari fecit.

[405] Magis deinde exponit, quibus modis, cum natus esset patre gentili, [Angeli sui custodis gratus agnoscit.] ad Origenem & ad veram fidem fuerit perductus, omnia attribuens Angelo custodi. Missa relatione, de Angelo pauca produco. Sed pervigil ille divinus Pædagogus, inquit, verusque curator, nec domesticis cogitantibus, nec me ipso desiderante, adfuit. Deinde, ubi exposuerat, qua occasione in Palæstinam voluerit proficisci, etiam tum gentilis, arcanam, sed veriorem, itineris causam fuisse dicit, ut per Origenem disceret veram fidem; subditque. Quare non miles, sed divinus quidam viæ comes & deductor bonus atque custos, qui per totam hanc vitam, tamquam per longam peregrinationem, nos custodit, tum alia præteriens, tum Berytum, quam optare maxime putabamur, huc (Cæsaream) nos recta perductos hic collocavit, omnia faciens movensque, quoad omni nos ope cum hoc multorum nobis bonorum auctore colligaret &c. Mitto alia: nam allata abunde ostendunt, quam sublimia de Angelo suo custode sensa habuerit S. Gregorius Thaumaturgus. Quapropter merito credemus, fidelem Custodem, cujus opem in bonis omnibus agnoscit, eidem quoque adjutorem fuisse in stupendis, quæ patravit, prodigiis. Multa addi possent de beneficiis Angelorum in S. Agnetem: sed ea mitto, ne cogar de Actis S. Ambrosio tributis hoc loco disputare.

[Annotata]

* Maximum

§ XXVIII. Beneficia Angelorum seculo IV.

[Angeli recreant S. Vincentium in pœnis, ejusque] In Actis S. Vincentii Martyris, quæ apud nos data sunt ad XXII Januarii, recusaque apud Ruinartium, num. 13 narratur, S. Vincentium jussu præsidis in obscuro carcere super testarum fragmenta positum fuisse, ut vehementi cruciatu vitam finiret. Tum num. 14 hæc sequuntur: Sed cum prima quies fessos artus custodum somno vincente laxasset, quod Datianus pro pœna gravissimæ mortis intulerat, divinitus commutatur in gloriam. Carceris illius nox æternam accipit lucem. Flagrant cerei ultra solis fulgorem radiantes, laxatumque ligni robur dissiluit, ac testarum asperitas fit florum redolentium jocunditas ac mollities. Quibus invictissimus Dei athleta refectus, psalmum Deo & hymnum dicens, lætus exultat. Sicque solitudo horribilis Angelica relevatur frequentia. Quorum caterva vallatus martyr egregius, venerando fovebatur obsequio, & mulcebatur alloquio. Agnosce, inquiunt, o Vincenti invictissime, pro cujus nomine fideliter decertasti; ipse tibi revera coronam præparatam servat in cælestibus, qui te victorem esse fecit in pœnis. Esto igitur jam securus de præmio, quia mox deposito carnis onere, nostro addendus eris collegio. Dantur hinc laudes Deo, & resonante organo vocis Angelicæ modulata suavitas procul diffunditur. Mox etiam sequitur, expergefactos eo miraculo carceris custodes, eosdemque & alios, visis iis mirabilibus, conversos ad fidem fuisse. De corpore etiam defuncti S. Vincentii num. 17 asseritur, cum feris & avibus nudum fuisset expositum, Angelicis rursum excubiis & exsequiis honoratum fuisse.

[407] [& S. Theodoti M. illæsa conservant corpora.] Similia de servatis Angelorum subsidio martyrum corporibus frequenter recurrunt in Actis. At pleraque omittam, & unum afferam exemplum ex Actis S. Theodoti martyris, quæ Græce scripsit Nilus, testis fere de omnibus oculatus, & edidit Græco-Latina Papebrochius ad XVIII Maii. In his, relata martyris morte, num. 32 corpus narratur igni injectum, sed ab eo illæsum. Id milites, qui illud custodire jussi erant, Frontoni presbytero, illuc cum asina sua delato, exposuerunt num. 35, præmissa morte, his verbis: Denique capite minutus, jussus est igne comburi. Nos vero infelices iterum ejus causa cruciari metuimus: etenim, pyra incensa, circum ignem facta sunt miracula, nullis verbis explicanda, vidimusque lumen in circuitu magnum: neque flamma Theodotum attigit. His intellectis, Fronto, qui cupiebat corpus auferre, vinum secum allatum custodibus abunde obtulit, usque dum illi inebriati & somno gravi correpti sunt. Tum consurgens presbyter, & venerandum corpus tollens, imposuit asinæ suæ, & dixit: Euge, Martyr., adimple, quas mihi fecisti promissiones, simulque annulum inseruit ipsius digito. Deinde ramos fœnumque, uti jacuerant supra Sanctum, sic iterum composuit, ut custodes non suspicarentur aliquid esse ablatum. Dimisit interim asinam cum corpore, ipseque ad tollendam suspicionem ibi mansit. Asina autem deducta ab Angelo, per devia loca abiit in Malum: & cum suo onere procubuit eo loco, ubi nunc est confessio sancti & gloriosi martyris Theodoti &c. Hæc anno 304 figuntur.

[408] Frequens est officium Angelorum, quod asseritur in Vita S. Pauli, [Animæ SS. Pauli, Antonii, & Ammonis per Angelos ad cælum delatæ.] primi eremitæ, quam scripsit S. Hieronymus. Data illa est ad X Januarii, & num. 15 de S. Antonio eunte, ut S. Paulum iterum inviseret, sic habet: Cumque jam dies illuxisset alia, & trium horarum spatio viam remeavisset, vidit inter Angelorum catervas, & inter prophetarum & apostolorum choros niveo candore Paulum fulgentem in sublime conscendere. Idem in alia S. Pauli Vita, primo loco data, refertur. In Vita Antonii, per S. Athanasium composita, dataque ad XVII Januarii, num. 115 de moriente S. Antonio ista leguntur: Verba finierat, & osculantibus se discipulis, extendens paullulum pedes, mortem lætus aspexit, ita ut ex hilaritate vultus ejus Angelorum sanctorum, qui ad perferendam animam ejus descenderant, præsentia nosceretur. Hos intuens, tamquam amicos videret, animam exhalavit. Aliis quoque in vita Angelorum favoribus gavisus est S. Antonius: nam num. 85 raptum se sensit in spiritu, & ab Angelis in sublime deferri &c: & num. 80, cum sederet in monte, & oculos subito tetendisset in cælum, vidit nescio quam animam, ait Athanasius, lætantibus in ejus occursum Angelis, ad cælum pergere. Cujus spectaculi novitate stupefactus, beatum dixit Sanctorum chorum oravitque, ut sibi rei præsentis agnitio panderetur. Et statim vox ad eum facta est, inquiens, istam esse Ammonis monachi animam, qui Nitriæ morabatur.

[409] Inter præcipuos S. Antonii discipulos fuit S. Paulus, [Mira S. Pauli Simplicis Angelis visio:] cognomento Simplex, cujus Vita data est ad VII Martii. Humillimo huic viro concessit Deus, ut Angelos ingredientium in ecclesiam videret, teste Rufino, qui ibidem num. 18 hæc adjungit de S. Paulo. Cum ergo venissent ad ecclesiam & ingrederentur, senex vidit eos clara facie & læto animo ingredi, & Angelos eorum pariter cum gaudio cum ipsis. Unum autem nigrum vidit, & nebulosum habentem corpus, & dæmones hinc inde trahentes eum ad se misso fræno in naribus, & Angelum sanctum ejus a longe sequentem tristem… Post paululum autem, cum absoluta congregatione discederent, iterum omnium vultus circumspiciebat, si tales egrederentur, quales ingressi sunt: & vidit illum, quem ante viderat nigrum, & nebulosum, egressum de ecclesia clara facie & candido corpore, & dæmones a longe sequentes eum; sanctum autem Angelum ejus prope eum, hilarem & gaudentem super eum nimis. Prior visio fletum Paulo extorsit, sequens summum gaudium, ut pluribus ibi dicitur. Ille autem, cujus Angelus primum tristis sequebatur & deinde lætus aderat; rogatus a S. Paulo, fassus est, gravibus peccatis obstrictum se fuisse; sed compunctum in illa congregatione, serio doluisse de peccatis, emendationem proposuisse & veniam flagitasse. Eadem leguntur in Apophthegmatis Patrum apud Cotelerium in Monumentis Græcis tom. 1 pag. 652 & seq. Nimirum figura corporea Deus S. Paulo ostendit, quæ modo spiritali fiunt per Angelos.

[410] [Angeli in distribuendo Christi corpore adjutores & actores.] De S. Macario, alio S. Antonii discipulo, simile quid legitur tom. 1 Januarii pag. 89. Missis iis, quæ de illusionibus dæmonum a Macario visis præmittit Rufinus, huc transfero, quæ de melioribus in susceptione Corporis Christi vidisse Macarium affirmat: Angelum enim Domini assistere cernebat altari, qui cum sacerdotis manu suam quoque manum in Sacramentorum distributione superponeret. Non minus mirabile est, quod S. Macarius cap. 8 vidisse dicitur de S. Marco monacho. Hic Macarius, inquit auctor, nobis narravit (erat enim presbyter) se observasse tempore communionis Christi Sacramentorum, se Marco exercitatori numquam dedisse oblationem, sed ei Angelum dedisse ex ara: solum autem se vidisse digitum manus ejus, qui dabat. De S. Marco actum est ad V Martii, ubi allata sunt verba Sozomeni lib. 6 Historiæ cap. 29. Eadem ex versione Valesii huc transfero: Per idem tempus celebris ille Marcus, & Macarius junior, & Apollonius, & Moses Æthiops Scetim incolebant. Et Marcum quidem ab ineunte adolescentia admodum mitem & temperantem fuisse perhibent, & sacræ Scripturæ libros memoria tenuisse: Deo vero ita carum fuisse, ut Macarius, qui Cellarum presbyter fuit, sæpe affirmaverit, Marcum numquam ab ipso accepisse, quæ sacerdotes fidelibus ad altare præbere jus fasque est: sed Angelum ei præbuisse, cujus manum ad juncturam usque duntaxat se vidisse dicebat.

[411] [Cibus S. Joanni eremitæ ab Angelo subministratus.] In Vita S. Joannis anachoretæ, qui juxta Lycopolim in Ægypto seculo IV vixit, data apud nos ad XXVII Martii, hæc num. 24 scribit Palladius: Novi enim ego hominem in solitudine, qui decem annos cibi terreni nihil gustabat: sed ei Angelus tertio quoque die cælestem afferebat cibum, & in os ei injiciebat, isque erat ei instar cibi & potus. Ibidem Palladius ex relatione S. Joannis narrat exemplum alterius monachi, qui etiam divinitus fuerat pastus, sed lapsus nimia præsumptione cogitaverat ad seculum reverti. Pœnitens vero, ut narratur num. 22, cum se in spelunca inclusisset, & sibi saccum & cinerem substravisset, non prius e terra surrexit, nec cessavit flere, quam vocem Angeli audiisset, ei dicentem in somnis: Accepit Dominus tuam pœnitentiam, & tui est misertus: deinceps autem vide, ne decipiaris. Ad te enim venient fratres, quos admonuisti, & afferent ad te eulogias: quas cum acceperis, vesceris cum ipsis, & perpetuo Deo ages gratias. Multa Angelorum officia, relatis similia, leguntur in Actis S. Onuphrii, datis tom. 2 Junii pag. 530 & seqq.; sed ea mitto, quod scriptor Actorum sit ignotus, & forte minus antiquus.

[412] Ad seculum quartum spectare etiam videtur S. Fronto abbas, [Jussu Angeli, ut fertur, cibus ad monachos perlatus.] ut Papebrochius noster observavit ad XIV Maii in Annotatis ad Vitam S. Pachomii pag. 296. Data est Vita S. Frontonis ad XIII Aprilis, eaque videtur scriptoris contemporanei: sed in fine habet appendiculam, qua res refertur ad seculum 2, de cujus falsitate dubitandum non est, sive ea diu post fuerit adjecta, sive solum corrupta. Fateor tamen, ipsa quoque Acta ob illam appendiculam utcumque de suppositione fieri suspecta. Hinc, quod in iis refertur, illustre alias Angelicæ beneficentiæ exemplar, brevi tantum compendio referam. Laborabat inopia in deserto congregatio S. Frontonis, Pergit itaque Angelus, missus a Domino, inquit auctor num. 6, ad quemdam divitem nocte, & dicit illi: Tu epularis in divitiis splendide, & servi mei in eremo indigent pane. Surge ergo diluculo, & mitte servis meis escas ex omnibus, quæ tibi dedi, quia procuratorem te posui gregis mei &c. Voluit dives ille obtemperare, sed cum ignoraret, ubi degerent isti monachi, nihil interim fecit, & secunda nocte iterum monitus dicitur, sed durius & cum plagis. Itaque septuaginta camelos cibariis onustos sine ductore dimisisse dicitur, camelique recta via perrexerunt, & die quarto ad monasterium S. Frontonis pervenerunt, ut asserit auctor. Nolim quidem pro veritate hujus facti pugnaciter certare; novi tamen similia non raro contigisse.

[413] Quæ de S. Apollonio abbate tradit Palladius in Vita, [Plures favores S. Apollonio] edita apud nos ad XXV Januarii, certiora videntur. Habitabat is in spelunca, & quasi perpetuo orabat. Ejus autem asimentum (inquit num. 4 Palladius, qui senem vidit) tunc quoque, sicut prius, admirabili & præter opinionem ratione a Deo suppeditatur. Ei enim in solitudine per Angelum afferebatur nutrimentum. Deinde refert, tempore Juliani apostatæ quemdam e monachis fuisse captum, Apolloniumque cum aliis monachis venisse ad carcerem, monuisseque captivum, ut esset fortis & constans in laboribus, eaque occasione Sanctum ipsum, & omnes, qui cum eo erant, monachos per tribunum custodiæ inclusos. Tum subdit num. 7: Media autem nocte, lampadem ferens (λαμπαδηφόρος, id est, ingenti luce resplendens) apparet custodibus, lumine illustrans omnes, qui erant in carcere, adeo ut præ stupore hiantes starent custodes. Qui cum surrexissent, eos rogarunt, ut omnes abirent, eis apertis januis. Fatebantur enim, esse satius pro iis mori, quam, quæ ad eos divinitus venisset, libertatem, qui citra rationem detinebantur, despicere. Tribunus itaque cum magistratibus mane veniens in custodiam, contendebat, ut viri egrederentur e civitate: dicebat enim, domum suam cecidisse terræ motu, & e suis servis optimos oppressos fuisse. Ii autem hæc audientes, Deo gratias agentes, abierunt in solitudinem.

[414] Ad favores Angelorum etiam videtur referendum, quod narrat Palladius num. 13 ita scribens: [aut Apollini ab Angelis præstiti.] Erat autem adhuc antea in montis spelunca S. Apollo cum quinque aliis fratribus, qui primi fuerunt ejus discipuli, cum recenter venisset e solitudine. Cum autem adventasset dies festus Paschæ, & Dei cultum implessent, erant esuri ea, quæ inveniebantur: erant autem aliquot sicci panes, & quædam olera reposita. Eis autem dixit Apollo: Si sumus fideles, o filii, & germani Christi filii; petat unusquisque vestrum a Deo id, quod eius animo gratum est ad vescendum. Illi vero ei universum permiserunt, existimantes se esse indignos tali gratia. Cum læto autem vultu orasset, & omnes dixissent, Amen; protinus noctu venerunt in speluncam quidam viri penitus incogniti, qui dicebant se venire a longinqua regione; & omnia ferebant, ea etiam, de quibus ne auditione quidem acceperant, & quæ non nascuntur in Ægypto, horti fructus omnis generis, uvas, & mala punica, & ficus & nuces, omnia intempestive: quin etiam quosdam inventos mellis favos, & urnam recentis lactis, & nicolaos maximos, & panes mundos & calidos e regione externa. Ii autem, qui ea attulerant, cum solummodo tradidissent, tamquam missi a viro magno & divite, protinus propere recesserunt. Cum autem, quæ erant esculenta, percepissent, ea illis suffecerunt usque ad Pentecosten, adeo ut ipsi quoque mirarentur, & dicerent, fuisse ea vere a Deo missa. Non videtur dubitandum, quin Angeli fuerint, qui humana specie cibos illos attulerunt. De nicolais consuli possunt ibidem Annotata.

[415] [S. Pachomius ab Angelo jubetur monasteria] S. Pachomius, primus vitæ cœnobiticæ institutor, seculo IV non multum provecto Angelorum favoribus gaudere cœpit. In Vita ejus, ad XIV Maii edita, hæc leguntur num. 7: In solitudinem igitur longius aliquanto progressus, ad vicum quemdam desertum, Tabennesin nomine, forte pervenit: ubi cum pro ea, qua in Deum ferebatur, caritate orationi vacaret, eamque protraheret longius; vox ad eum defertur (nullam quippe ad id usque temporis cælestem visionem fuerat expertus) ita dicens: Subsiste hic, & monasterium exstrue: plurimi namque monasticæ vitæ amplectendæ avidi huc ad te accedent: quibus ducatum præstabis juxta Regulam, quam monstravero tibi. Et protinus apparuit ei Angelus Domini, deferens ei tabulam, in qua erat omnis forma institutionis adscripta, qua docendi forent, quicumque ad ejus magisterii studia pervenissent: quam Regulam Tabennesiotæ hodieque custodiunt, eodem cibo semper utentes & habitu, ipsam quoque disciplinam solicita circumspectione servantes &c. S. Hieronymus, qui Regulam S. Pachomii Latinam reddidit, in Præfatione tom. 2 editionis Veronensis col. 53 de S. Pachomio ejusque discipulo Theodoro & Orsiesio ait: Qui primi per Thebaïdem & Ægyptum cœnobiorum fundamenta jecerunt, juxta præceptum Dei, & Angeli, qui ad eos ob hanc ipsam institutionem missus venerit.

[316] [exstruere & monachos congregare:] In eadem Vita num. 15 rursum hæc leguntur: Post hæc cum fratribus materiem ad storeas arundineas conficiendas colligentibus, in insula degens Pachomius, vigilias de more servabat: cumque, ut secretius orationi vacaret, reliquorum se consortio tantisper subtraxisset, ac Dei perfectam voluntatem per orationem exquireret; Angelus ei a Domino apparuit, non aliter ac quondam factum est Manoë & uxori ejus, cum de Sampsonis futura nativitate sunt admoniti. Ita autem edixit Angelus: Dei voluntas est, ut servias hominum generi, ipsos ei conciliando: & multitudinem congreges monachorum, juxta formam, quæ tibi præscripta est, cunctos instituens. Acceperat enim dudum tabulam, in qua erant hæc annotata. Tum sequuntur præcepta varia, quorum postremum sic habet: Nec non ab Angelo, qui cum Pachomio loquebatur, hoc quoque constitutum est, ut diurnæ orationes duodecim fierent, & vespertinæ duodecim, & nocturnæ duodecim. Cumque Pachomius diceret, paucas orationes esse; respondit Angelus: Has solas constitui, quas possent infirmiores absque labore perficere. Ceterum qui perfecti sunt, hac lege non indigent: apud se namque in propriis constituti cellis orare non desinunt, qui puritate mentis & divina contemplatione pascuntur. Hæc magnam S. Pachomii cum Angelo familiaritatem indicant. Observandum tamen est, in Vita Græca, prout apud nos edita est tom. III Maii sub finem, utramque Angeli apparitionem legi quidem, sed nihil de tabula S. Pachomio per Angelum tradita: illa vero ex Dionysio Exiguo Vitæ Latinæ alio charactere addita esse.

[417] Hinc Tillemontius tom. 7 Nota 8 in S. Pachomium multis inquirit, [imo & tabulam ab Angelo accepit,] an tabula S. Pachomio tradita sit ab Angelo, uti etiam, an videatur ab Angelo dictata, an vero, jubente solum Angelo, per ipsum Pachomium composita. Fatetur, auctoritatem proferri magnam pro Regula per Angelum ad Pachomium delata; sed opponit silentium aliquorum, & maxime Vitam Græcam apud nos editam, additque subtilia aliquot ratiocinia. Non audet tamen negare, Regulam ab Angelo datam, sed rem mavult relinquere dubiam. Quapropter pauca afferam ad factum ulterius probandum. Primo auctor Vitæ, quam Dionysius Exiguus ex Græca Latinam fecit, quamque edidit Rosweydus in Vitis Patrum a pag. 112, clarissimis verbis asserit pag. 116, tabulam Pachomio in manus traditam ab Angelo. Relata vero apparitione, subjungit biographus: Hanc ergo vocem Pachomius mentis sinceritate discernens, quam illi divina gratia & merita vitæ contulerant, agnovit ad se cælitus delatam, Regulasque valde mirabiles approbavit. Prima hæc est apparitio, in qua dicitur tabula ei tradita. Secunda ibidem cap. 15 breviter sic refertur: Inter hæc Pachomius iterum divinitus admonetur pro Regulis, quibus deberent institui, qui erant per eum Domino credituri: cœpitque cum germano suo habitaculum, in quo manebant, capacius reddere &c. Hic nihil de tabula accepta.

[418] In tertia vero apparitione, quæ jam relata est num. 416, [in qua scripta erat idea instituti,] diserte iterum asseritur tabula Regularum his verbis: Acceperat enim dudum tabulam, in qua erant hæc adnotata. Tum quædam referuntur monachis præscribenda: & subdit auctor: Cumque hoc dixisset, nuntius cælestis abscessit: & Pachomius solite Deo gratias referens, de visione certus est redditus, quam trina revelatione cognoverat. Huic biographo adjungo Palladium, qui apud laudatum Rosweydum pag. 736 cap. 38 ita habet: Eo ergo sedente in hac spelunca, visus est ei Angelus Domini, qui ei dicit: pachomi, ea quidem, quæ ad te pertinent, recte & ex virtute gessisti: supervacanee ergo sedes in hoc loco: age ergo egredere, & congrega omnes juniores monachos, & habita cum eis, & sequens formam, quam dabo tibi, eis leges constitue. Eique dedit tabulam æneam, in qua hæc scripta fuerant: “Concede unicuique, ut comedat & bibat pro viribus comedentium” &c... Cum autem magnus Pachomius contra Angelum diceret, esse paucas orationes, ei dicit Angelus: Has constitui, ut parvi quoque possint procedere ad perficiendam Regulam, nec eis sit molestum, qui autem sunt perfecti, non opus habent, ut leges eis ferantur &c... Cum hæc ordinasset Angelus, & implesset ministerium, recessit a magno Pachomio. Sunt autem hæc monasteria, quæ formam hanc obtinuerunt, habentia virorum circiter septem millia. Ex allegatis invicem consonis colligo, non omnes leges, quas tulit S. Pachomius, in tabula ab Angelo data fuisse scriptas: sed in tabula solum fuisse præscriptum, quales leges monachis suis deberet præscribere.

[419] [secundum quam leges monachis suis] Sozomenus lib. 3 cap. 14 prædictis consentit, & addit: Porro tabulam dedisse ei (Angelus) dicitur, quæ etiamnum custoditur a monachis. Nec dissentit Gennadius in Catalogo, quando cap. 8 (aliis 7) hæc de Pachomio scribit: Pachumius monachus, vir tam in docendo quam in signa faciendo Apostolicæ gratiæ, & fundator Ægypti cœnobiorum, scripsit Regulam utrique generi monachorum aptam, quam Angelo dictante perceperat. Relato autem instituti compendio, de Pachomio rursum subjungit: His legibus discipulos suos instituit Pachomius, vir humanissimus, Deoque admodum carus, ita ut futura prænosceret, & cum Angelis sæpenumero loqueretur. S. Hieronymus in Præfatione jam laudata de alio favore Angeli, Pachomio & aliquot ejus discipulis præstito, ita loquitur: Aiunt autem Thebæi, quod Pachomio Cornelioque & Syro, qui usque hodie ultra centum & decem annos vivere dicitur, Angelus linguæ mysticæ scientiam dederit, ut scriberent sibi & loquerentur per alphabetum speciale, signis quibusdam & symbolis absconditos sensus involvens. Mitto alios, qui de tabula Pachomio data meminerunt: & solum observo, nuspiam apud vetustos dici, in memorata tabula scriptas fuisse omnes Leges, quas Pachomius monachis suis debebat præscribere; sed ideam quamdam Sancto fuisse datam, secundum quam Regulas suas componeret, & latius explicaret.

[420] [debebat præscribere.] Ipsa verba scriptorum datam expositionem omnino exigunt. Palladius tabulæ verba sic orditur: Concede unicuique, ut comedat & bibat pro viribus comedentium: eis quoque manda opera, quæ proportione conveniant, ac respondeant: & neque jejunare prohibe nec comedere &c. In Vita cap. 22 initium tabulæ sic refertur: Singulis juxta vires suas edere concedas & bibere: & pro modo vescentium laborare compellas: & neque comedere modeste, neque jejunare prohibeas. Eadem generatim magis de initio tabulæ dicit Sozomenus: In ea perscriptum erat, inquit, ut unicuique permitteret tantum edere, bibere, operari, ac jejunare, vel secus, quantum posset &c. Sermo ubique dirigitur ad ipsum Pachomium, qui Regulam debebat componere; non ad monachos, Regulam debebat componere; non ad monachos, qui componendam ab eo debebant observare. Jam vero hac observatione concidunt omnia fere Tillemontii argumenta: nam tabulam ab Angelo allatam sic oppugnat, acsi ad monachos directa fuissent mandata, quæ continebat, cum solus Pachomius ea tabula instrueretur ad leges condendas. Alia ipsius argumenta non sufficiunt ad Palladium reliquosque erroris arguendum, aut mendacii: neque enim ex errore videtur dicere potuisse, tabulam æneam fuisse Pachomio datam, & documenta referre, quæ in eadem erant scripta.

[421] [Respondetur ad argumenta Tillemontii,] At objicit primo, nihil de allata tabula legi in Vita Græca, nihil de ea asseri a S. Hieronymo, nihil a Cassiano. Respondeo, & alia fuisse omissa in Vita Græca; Hieronymum vero brevem dumtaxat dedisse præfationem, in eaque saltem dicere, Angelum a Deo missum venisse ob hanc ipsam institutionem, & meminisse de lingua mystica, quam Pachomius ab Angelo didicerat. De hac ipsa nihil dicit biographus Græcus, qui multa a se omissa eo ipso ostendit, quod post Vitam conscriptam etiam Paralipomena dederit satis prolixa. Fortasse etiam de industria omisit, tabulam Pachomio ab Angelo datam fuisse, ne monachi audaciores illam vellent videre, & ex ea temere contra ordinationes superiorum suorum ratiocinari aut obmurmurare. Certe altera Vita, quam Dionysius Latinam fecit, clarissimis verbis & tabulam, & præcepta tabulæ asserit, & consentiunt Palladius & Sozomenus. Horum assertio longe validior est pro tabula, quam Græci biographi silentium contra eamdem. Accedit Epistola Ammonis ad Theophilum Alexandrinum, in qua de Pachomio similia narrantur. Edita est apud nos post Acta Pachomii & Paralipomena, & num. 5 Ammon refert verba sibi de Pachomio dicta. Pachomius quidam, monasteriorum horum auctor & moderator, Deo quondam gratissimus exstitit. Hunc idem Deus multa per revelationes, ac plura per internam suam ad Pachomii animum locutionem, alia vero per ministerium Angelorum edocuit &c. Tum refertur, Pachomio prædictum ab Angelo fuisse futurum adventum S. Theodori, de qua revelatione nihil quoque in Actis Græcis.

[422] Orsiesius, qui Pachomii successor fuit in præfectura monachorum, [& magis confirmatur, formam instituti sui] in Doctrina iis tradita apud Holstenium in Codice regularum pag. 146 num. 46 suos ita alloquitur: Non relinquamus legem Dei, quam pater noster ab eo accipiens nobis tradidit. Item num. 28 dicit: Si mandata sunt Dei, quæ per patrem nostrum tradidit nobis &c. Nulla quidem hic mentio de tabula: at innuunt verba, Pachomium singulari quodam modo accepisse a Deo, quæ suis præscripsit. Itaque cum in Epistola Ammonis dicatur, per ministerium Angelorum fuisse edoctum, cumque & Palladius, & Sozomenus, & Vita per Dionysium versa, imo & Vita per Surium edita, aperte doceant, formam Regularum scribendarum in tabula datam fuisse Pachomio, & Palladius addat, æneam fuisse tabulam; Sozomenusque, suo etiam tempore fuisse conservatam; non videtur id factum negandum sine solidis argumentis. At nullum tale protulit Tillemontius. Certe tale non est aliquorum silentium, ac nominatim Vitæ Græcæ, in qua non pauca omissa sunt, quæ forsan in transcribendo exciderunt. Tale non est, quod in tabula scriptum fuerit: Dormiant autem non recumbentes, sed extructis sibi sedibus paulo supinioribus, & illic suis impositis stragulis dormiant sedentes. Nam his contrarium non est, quod aliqui facere tentarunt in Vita Græca num. 9. Et illi enim volebant sedentes dormire, ut erat præscriptum, sed modo difficiliore, quod prohibitum non erat, sicut perfectiores præscriptis precibus plures poterant addere.

[423] Tale rursum non est, quod objicit contra illa tabulæ verba: [ab Angelo in tabula accepisse Pachomium.] Si venerit hospes alterius monasterii, quod habet aliam formam, cum eis nec comedat nec bibat. De hoc amicus presbyter conquestus legitur in Vita num. 28. Debuit igitur, si credimus Tillemontio, respondere S. Pachomius, id unum esse ex Angeli præceptis. Verum, cum idoneas haberet & allegaverit rationes illius Regulæ, iisque amico suo satisfecerit, non existimo necesse fuisse visum viro humili, secretum suum istius objectionis causa revelare. Quapropter non probavit Tillemontius, tabulam illam gratis aut ex errore fuisse confictam; aut Palladium aliqua retulisse de præceptis tabulæ, quæ in ea non fuerant scripta; aut Dionysium Vitæ, quam Latinam reddidit, aliunde ea inseruisse. At abunde confirmatum est, formam vitæ monasticæ, quam suis præscripsit Pachomius, eidem ab Angelo in tabula traditam. Mitto alia quædam Angelorum in S. Pachomium beneficia, quæ studiosus lector in Actis inveniet.

[424] [Visio Angelorum oblata S. Theodoro.] De S. Theodoro, Pachomii discipulo, Ammon in Epistola superius laudata num. 7 scribit, eum noctu orasse, & demum gravatum consedisse, ut necessarium caperet somnum. Tum Angelus Domini in somnis apparens dormientem excitavit, dicens: Sequere me. Surrexit Theodorus, & præeuntem Angelum secutus, in ipsam ductus est ecclesiam, quam ingenti undique lumine collucentem reperit. Angelorum etiam multitudo ingens eo in loco versabatur, in quo sua Deo Sacrificia offerre sacerdotes consueverunt. Territus simul, & simul ab Angelorum uno evocatus Theodorus, ut propior constitit, magna nescio quis gloria & splendore conspicuus, cibum quemdam peregrinum atque insolitum coxit. Quem cum in os Theodori infudisset, ut eum istic consumi pateretur, mandavit. Porrectum cibum Theodorus comedens, & insolentiam saporis expertus, lucem mox omnem evanescere, & Angelos e templo recedere conspexit. Addit Ammon episcopus, qui sub Theodoro ante fuerat monachus, hæc ab eo relata fuisse S. Pachomio. Hic autem, ut prolixius narratur in Paralipomenis num. 13, alterius monachi sui animam, cujus mortem intellexerat, & ad quem visendum erat in itinere, cum sanctis Angelis psallentem, ad beatæ vitæ possessionem capiendam deduci conspexit; idque monachis sibi præsentibus statim edixit.

[425] [Angelus verba suggerere visus S. Ambrosio.] Paulinus in Vita S. Ambrosii num. 17 ita habet: Per idem tempus erat quidam vir de hæresi Arrianorum, acerrimus nimius disputator, & durus atque inconvertibilis ad fidem Catholicam. Is constitutus in ecclesia, tractante episcopo (S. Ambrosio) vidit; ut ipse postmodum loquebatur, Angelum ad aures episcopi tractantis loquentem; ut verba Angeli populo episcopus renuntiare videretur. Quo viso conversus, fidem, quam expugnabat, cœpit ipse defendere.

[426] [Theodoreto presbytero in tormentis adsunt Angeli:] Theodoretus presbyter Antiochenus, & martyr sub Juliano, cujus Acta dedit Mabillonius tom. 4 Analectorum, pag. 130 cum varia jam sustinuerat tormenta, & etiam tum torquebatur jussu comitis Juliani, orasse legitur hæc inter alia dicens: Et iniquis ostende tuam virtutem, ut cognoscant omnes, quomodo gratiam timentibus te præstas &c. Et mox subduntur sequentia: Et subito ceciderunt carnifices in faciem suam cum lampadibus, (quibus martyris latera urebant.) Turbatus est vero Julianus cum adstantibus militibus, & jussit carnifices elevari, dixitque ad eos: Applicate iterum lampadas ejus lateribus. At illi responderunt: Alios jubeat nobilitas tua: nos vero hoc facere non possumus, quia vidimus quatuor Angelos in veste candida adstantes, & loquentes cum eo, & ideo in faciem nostram cecidimus.

[427] [protegunt Constantinopolim contra Gainam,] Socrates lib. 6 cap. 6 refert molitiones Gainæ contra Arcadium imperatorem & urbem Constantinopolitanam, ingensque miraculum, quo urbs contra Arianum illum Gothorum ducem fuit conservata. Audiamus spectantia ad propositum nostrum. Nocte intempesta (Gainas) barbaros ad incendendum palatium mittit. Tum vero perspicue declaratum est, quantam Deus curam ac providentiam civitatis gereret. Angelorum enim multitudo visa est ab insidiatoribus, qui militum enormis staturæ speciem referrent. Quos barbari ingentem revera ac fortem esse exercitum suspicati, stupefactique abscesserunt. Quod cum Gainæ nuntiatum fuisset, incredibile ei videbatur. Sciebat enim abesse maximam partem exercitus Romani, quippe qui per urbes Orientis distributus esset. Nocte igitur proxima aliisque iterum sequentibus alios mittit. Cum vero varios mittenti eadem renuntiarentur: Angeli enim eamdem perpetuo speciem insidiantibus objecerant, tandem ipse cum ingenti multitudine progressus, spectator fit miraculi. Suspicatus itaque, re ipsa militum esse multitudinem, qui interdiu quidem delitescerent, noctu vero conatibus suis obsisterent, consilium cepit &c. Subditur, Gainam cum parte suorum urbe exivisse, ut alio modo urbem caperet: quod ipsi quoque infeliciter cessit. Idem miraculum narrat Sozomenus lib. 8 cap. 4, non addens tamen, Angelos fuisse, qui illam militum speciem Gothorum oculis objiciebant.

[428] Barbarus ille Gainæ conatus contigit, quando Arcadius imperium Orientale, [Sæpe in ecclesia, & Missæ assistentes videntur a Chrysostomo.] & S. Joannes Chrysostomus cathedram Constantinopolitanam administrabant, anno 399, ut mihi visum est, in Chrysostomo § 44, ut alii voluerunt, anno 400. Inter alia voluerat Gainas, ut ecclesia aliqua Constantinopoli Arianis cederetur, eique petitioni fortiter se opposuerat Chrysostomus. Itaque tam contra Ecclesiam Catholicam, quam contra imperium tendebant illæ molitiones Gainæ. Chrysostomus autem, teste S. Nilo tunc vivente, sæpenumero conspexit, omnibus fere horis Dominicum (id est, templum sive ecclesiam) Angelorum curatione protectum, numquam ab illis destitutum, & potissimum tempore sacrosancti incruentique Sacrificii. Quod ille admiratione & lætitia plenus amicorum illi spiritu conjunctorum genuinis extra turbam enarravit. Aiebat etenim ille, statim atque sacerdos sacram inciperet oblationem, plerasque derepente ex beatis Potestatibus de cælo descendentes, & splendidissimis quibusdam vestibus circumamictas, nudo pede, intentis oculis, & demissa facie altare circumeuntes, cum veneratione & multa quiete & silentio, usque ad terribilis Mysterii consummationem assistere: tum demum per venerandum dominicum undique effusas, hac atque illac singulas obviis episcopis & sacerdotibus, & singulis diaconis, qui Corpus ac venerandum Sanguinem aliis dispertiunt, ministrare, auxiliari, viresque confirmare. Hactenus S. Nilus, cujus verba in Chrysostomo tom. IV Septembris pag. 669 uberius data.

§ XXIX. Beneficia Angelorum seculo V.

[Alexandro abbati ejusque sociis] Sub initium seculi V præcipue floruit in Oriente Alexander, institutor Ordinis Acœmetorum, cujus Vita data ad XV Januarii. Converterat is ex superstitione gentilium ad fidem Christianam Rabbulum aut Rabbulam, Edessenum postea episcopum, conabaturque eum ulterius inducere ad omnia pro Christo relinquendum. At Rabbulus, qui uxorem habebat & liberos, huic consilio non acquiescebat. Ut igitur virum sanctum ipso experimento refelleret, petiit ut vel uno die se suosque liberos in solitudine sustentaret. Accepta est conditio, & Rabbulus, ut habet Vita num.19, in vastam eos solitudinem deducit, numquam humano, ut videbatur, calcatam vestigio. Cumque die toto iter egissent, sub horam undecimam substiterunt in medio duorum montium. Et Rabbulus quidem vias circumspiciens ridebat. B. Alexander autem juxta consuetudinem statim precationi se dedit. Cumque simul Vespertinum hymnum complessent, fiduciæ magnanimi athletæ sui respondit piissimum Numen. Misit enim Angelum rustici specie, jumentum agentem mundis & calidis onustum panibus, & duabus ollis obsoniorum utrimque dependentibus, in quibus olera erant & legumina.

[430] [cibus per Angelum in desertum allatus:] Tunc B. Alexander Rabbulo dixit: Surge, accipe, & noli incredulus esse. Is vero longo tempore attonitus hæsit, ita secum ratiocinans: Unde in loco deserto rusticus homo tot & tales habuit panes? Et nos quidem toto die incedentes vix in hunc pervenimus locum: omnino igitur ipsum oportet noctu domo discessisse, ut huc tandem hoc tempore perveniret. Necesse proinde est, ut hodie panes illi cocti non sint. Unde ergo calidi sunt? Atque hæc animo volvens, admirabatur Christi virtutem. Dicit autem ei, qui advenerat: Unde venis? aut quis te huc misit? Angelus vero: Meus me Dominus misit. Sumptis ergo cibis, illum, qui rusticus videbatur, dimiserunt: qui ad exiguum spatium progressus, subito videri desiit. Suscipientes cum gratiarum actione, quæ iis a Domino Jesu missa erant, manserunt isthic ea nocte. Postridie in urbem reversi sunt.

[431] [refellitur objectio Tillemontii:] Rabbulus hoc miraculo inductus est ad omnia relinquendum, consentiente etiam uxore, quæ cum filiabus vitam monasticam amplexa est, ut mox sequitur. Tillemontius tom. 12 agit de Alexandro Acœmeto, fateturque Vitam eius a discipulo scriptam esse. Quin & agnoscit, Religionem Acœmetorum celeberrimam fuisse. Multa tamen objicit, cum contra Vitam, tum contra mores Alexandri: sed ea levissima sunt, & suo loco facile refutanda. Ait contra factum modo relatum, ab auctore dici, Rabbulum, ut tentaret Alexandrum, exposuisse se periculo moriendi fame cum omni familia sua. At auctor id minime dicit, neque id ex relatione ejus deduci potest. Nullo enim verbo innuit, Rabbulum cum suis ad solitudinem venisse sine ullo cibo. Poterat occulte secum sumere tantum, quantum eo die erat necessarium; aut curare, ut id fieret per socios; aut ut cibus per servos sequeretur. Præterea postridie in urbem reversi sunt, ut nullum fuisset periculum moriendi inedia unius diei, etiamsi omnem cautionem omisisset.

[432] [alia vice Angeli mandato eidem & monachis panes allati:] Aliud in eadem Vita refertur num. 45 his verbis: Cogitaverunt vero quidam increduli gratiam tentare, & manserunt inter fratres die ac nocte, volentes explorare, unde alimenta Dei famulis præberentur: cernebant enim in dies escam illis paratam assidue reperiri, qua ipsi sufficienter vescerentur: residuum vero mendicis distribui, & nulla eos crastini cura angi. Sanctus vero, cum sancti Spiritus instinctu didicisset eorum cogitationes, dicit fratri se sequenti, nemine fores pulsante: Exi, & sume, quæ a Domino missa sunt. At priusquam ille ad januam pervenisset, venit vir quidam candida indutus veste, & fortiter januam pulsavit. Qua aperta, reperit frater cophinum refertum mundis panibus & calidis; eum vero, qui januam pulsarat, nusquam vidit. Erat enim Angelus, qui virum cum panibus istuc stiterat, & discesserat. Dicit igitur frater ei, qui advenerat: Quis te huc misit? At ille: Panes ex furno extrahebam; cum mihi vir adstitit procerus, candido amictu, graviter me urgens, ac dicens: Affer panes hos omnes servis Altissimi. Cumque locum ignorarem, jussit me sequi huc usque: ille est, qui fores pulsavit, atque illico videri desiit. Hæc cum audisset frater ille, sancto abbati renuntiat, cum fratres jam mensæ accubuissent. Accipiens ille calidos panes apposuit: quos cum gratiarum actione sumentes, quod superfuerat, pauperibus fratribus largiti sunt. Obstupuerunt vero hac viri fiducia, qui secundum Scripturas de crastino minime esset sollicitus. Is vero cupiens fratribus fidem inserere, in medium advocat eum, qui panes attulerat, ut ex ipsius ore cuncta cognoscerent.

[433] Inter præcipuos Alexandri discipulos fuit S. Marcellus, [observatio pro Alexandro contra obtrectationes Tillemontii.] cujus Vita apud Surium edita ad XXIX Decembris. In hac laudatur Alexander, ad eumque venisse dicitur Marcellus, ut ad virum quemdam virtute incomparabilem, plenum quidem sapientia, plenum & pastorali sollicitudine, & diligentia curaque animarum &c. Hæc ad commendandum S. Alexandrum, cui gratis se opposuit Tillemontius, afferre volui. Ex hac Vita Baronius ad annum 469 S. Marcello tribuit Angelum, qui eum comitabatur, ut juvenis staturæ maximæ & miræ pulcritudinis. At visionem illam, ut minus certam prætereo, quod Vita non sit scriptoris coævi, & attribuatur Metaphrastæ. Ad commendationem vero S. Alexandri addo Vitam S. Hypatii, datam apud nos ad XVII Junii, scriptam fideliter ab auctore, qui Alexandrum forte vidit, aut certe vixit cum iis, qui viderant. Hic cap. 8 narrat, S. Alexandrum a S. Hypatio exceptum in monasterio fuisse & defensum, quando Constantinopoli cum suis expellebatur, quod verisimiliter factum est a Nestorio. Certe factum est ab episcopo, & refertur post relatum Nestorii exsilium inter facta particularia. Alexander vero laudatur his verbis: Archimandrita quidam, nomine Alexander, ex Asia minore adveniens, una cum monachis circiter centum, domicilium sumpsit in urbe, cujus conversatio omnibus fuit probata &c. Plura ibi: sed hæc interim sufficiant contra obtrectationes Tillemontii.

[434] Eodem seculo in Ægypto obiit, in monte S. Antonii, [Angeli cum S. Sisoëmoriente:] S. Sisoës, cujus sanctitas miris celebratur laudibus, ut videri apud nos potest ad VI Julii, ubi de Sisoë actum. Mors ejus refertur num. 19, diciturque splendente vultu, multisque recreatus visionibus, obiisse. Missis aliis, quod de Angelis dicitur, hic solum recitabo: Ecce autem ipsum quasi cum quibusdam loquentem. Itaque rogaverunt eum senes, dicentes: Cum quo disseris, pater? Respondit: Angeli venerunt, ut me assumant: & obsecro, ut permittar paullulum agere pœnitentiam.

[435] Idem seculum mirabili vita exornavit S. Symeon Stylita, [item Angeli sæpe cum S. Symeone Stylita visi:] qui prope Antiochiam in columna sua obiit. Audita ejus morte, mox venit patriarcha Antiochenus cum episcopis ad corpus transferendum in urbem. De gestis ante hanc translationem auctor Vitæ secundæ apud nos ad V Januarii num. 36 ita loquitur: Ubique autem nebula tenebrosa facta est per circuitum. Ego autem considerabam Angelum, venientem ad visitandum eum. Circa horam vero decimam seniores septem loquebantur cum Angelo, cujus vultus erat sicut fulgur, & vestimenta sicut nix. Et vocem ejus in timore & tremore tamdiu consideravi, quamdiu respicere potui. Quod tamen fuerit mysterium, ignoro. Nam & ille discipulus, qui eum defunctum episcopo nuntiavit, dixit se secretioribus horis frequenter Angelum vidisse cum illo loquentem, cujus species erat tamquam fulgur, & vestimenta ejus sicut nix.

[436] [& ministrantes sacrificanti S. Euthymio,] Seculo V item floruit & defunctus est S. Euthymius abbas, inter professores vitæ monasticæ eximius. In hujus Vita per Cyrillum scripta, editaque in Analectis Græcis, pag. 61 & 62 hæc breviter leguntur. Similiter cum divina Dona offerebat, sæpe Angelos sibi ministrantes cernebat. In Vita S. Cyriaci ibidem pag. 106 dicitur: Interim brevi elapso tempore, pulcro itinere ad Deum abit magnus Euthymius, cujus sacram animam Gerasimus videt ab Angelo deduci, & splendide ad cælos, unde vocatus fuerat, ascendere. Eadem leguntur in Vita per S. Cyrillum scripta & hodie danda. Mitto alia, sed unum adjungo, quod ad priores seculi V annos pertinet, prout refertur a S. Paulino in Epistola 49 (alias 36,) rescissis tamen brevitatis gratia iis, quæ ad beneficium intelligendum minus sunt necessaria.

[437] [Valgius adhuc gentilis & senex, solus relictus in navi,] Agitur de Valgio quodam gentili, dicto Victore post baptismum, beneficii hujus occasione acceptum. Vide enim, inquit S. Paulinus, quam admirabile & prædicabile opus sit, quod Jesus Dominus in uno sene cum Angelis suis sanctis operatus est. Valgius senex cum aliis tempore hiemali navigabat in Sardiniam. Illico, inquit Paulinus, ut mihi retulit, in proximo freto exorta tempestas, temere de portu solutam multarum navium classem a cursibus destinatis retorsit, & fregit in littore. Hujus navem in quodam ejus insulæ loco, quem ad Pulvinos vocant, ne similiter illideretur, anchoris fundare conati sunt: sed hiemis ejusdem violentia prævalescente, rumpentibus vinculis, nautæ exterriti scaphulam demiserunt; vel ut navi fortius continendæ renovatis & altius stabilitis anchoris subvenirent, vel ut seipsos, si possent, a discrimine navis eriperent. Sed illos statim cum fragili perfugio lembuli sui arripuisse in scopulos procella dicitur, & superfusis fluctibus obruisse. Unum ex omni numero nautarum senem, sentinando deputatum, vel metu immemores, vel ut vilem animam contemnentes, relinquunt. Interea destituta nautis & anchoris navis aufertur in pelagus.

[438] [quæ gravi per mare jactabatur tempestate,] Senex ille, qui nescierat se relictum, ut jactari volvique sensit, ab intimo navis emergit, vacua omnia, mare undique & undique cælum videt. Cum & metum & periculum misero solitudo cumularet, sex dies & noctes jejunus condidit. Fuerunt enim illi lacrymæ panes die ac nocte. Tum ipsum, jam mortis quam vitæ cupidiorem, finemque pœnarum animæ exitu desiderantem, misericors & miserator Dominus adire cominus, & verbi cibo animare dignatus est. Refert ipse adhuc lacrymans felicitatem periculi sui, nec sine lacrymis cordis & gaudio spiritus audiri potest, ut compellatus adeunte Christo, ut confortatus hortante sit, ut arborem jussus inciderit, quam excidi in eo tempore remedium navis erat: sed quod multi atque validissimi sine suo & navis periculo facere vix possunt, solus & debilis arripere non audens, Dei verbo ausus est. Bis tantum & leviter, ut a senili manu, tactus magis quam ictus securi, malus ita præsilivit a vulnere, ut longe extra nauem in undas expulsus, tuto ceciderit. Deinde variis, ut marina jactatio & navalis instructio poscit, officiis, cum aut artemone armari oportebat, aut sentinam depleri * necesse erat, nomine Victoris vocatus a Domino, porrigere tantum specie agendi manum ad quamlibet operam jubebatur. Non enim in multa & varia circa hunc senem mirabilium divinorum gratia hoc quoque Dei munus prætereundum videtur, quod etiam nomen accepit, quo nunc & regeneratione censetur, & ab hominibus & ab Angelis scribitur: gentilitio enim signo Valgius vocabatur, qui nunc Victor a Domino dicitur…

[439] Mira fides & ineffabilis pietas Domini Salvatoris, [Angelis mirabili modo juvantibus & navem] qui senem, si forte somno piger lentius ad gerenda consurgeret, & molli manu ante præpalpans, ne trepidus expergefieret, vellicata blande auricula suscitavit; cum leviter adnitens senex, a primo statim conatu suo manibus Angelicis res effectas videret. Vix rudentem quasi ducturus attigerat, cum velum videret jam exsinuatum in contos suos, supparum stabat, vela navis faciebat. Aqua rimis navis accepta mergere tentaverat: & post unum vel alterum brevis sentinaculi haustum humore districto, siccataque navi, quod ageret, non habebat, stupens laborem sibi sine labore præcerpi, & actum suum occulta manu præveniri: si bene occulta dicitur, quæ tam perspicuum præstabat auxilium. Sed nec ipsi operatores simplicibus innocentissimi senis oculis subtrahebantur: nam sæpe vidit armatos, videlicet de exercitu cæli, milites excubare navigio, & cuncta nautici muneris administrare. Nec sane navem illam nisi Angeli nautæ ducebant, cui gubernaculum erat mundi Gubernator. Ipse enim Dominus, nunc suo vultu coruscus, ut in Apocalypsi describitur, & coma fulgidus; nunc confessoris & amici sui, domini mei, communis patroni, Felicis ore venerabilis in puppi sedebat, sicut nautico usu dicitur, ad temones, vel potius pro temonibus, quos cum anchoris pariter & nautis in illo naufrago littore navis amiserat…

[440] Narrat gaudio lacrymans senex, se ad ipsius pedes nunc Domini, [dirigentibus, per dies XXIII evadit incolumis.] nunc martyris gubernantis, sibi solitum procubare, etiam familiarius ipso allectante, in genibus quoque ac sinibus sacris beatum & afflatibus divinis odorum reclinati capitis pulvinar habuisse. De mirabilibus hisce prolixe ratiocinatur S. Paulinus, docetque, senem illum viginti tres dies per varias maris Mediterranei partes jactatum fuisse, postquam a reliquis nautis fuerat derelictus. Addit num. 6 de Domino navem dirigente: Et in eo (sene) discreta carnis & spiritus officia dispensans, noctu securum requiescere, die vigilare sollicitum jubebat, se pro dormiente vigilaturum, & vigilanti cooperaturum esse promittens. De mira senis illius simplicitate num. 13 ita loquitur: Nam ingenita simplicitate tam purus animi semper fuisse perhibetur, ut peccare nescierit. De cura senem frequenter interrogandi de factis istis num. 14 hæc scribit: Fateor tibi affectionem meam, dum nimium tam insignia in nostri temporis homine Dei gesta admiror & diligo, pene in ipsum senem fuisse crudelem. Nam tam assidue aurem ipsius retractavi, ut pene detriverim. Hactenus S. Paulinus, cujus Epistola legi poterit.

[Annotata]

* id est, exhauriri

§ XXX. Angelorum beneficia Seculo VI.

[Anima S. Germani Capuani per Angelos duci in cælum visa:] Angelorum seculo VI in homines beneficia ordior a decedentibus ex Vita mortali ad immortalem. S. Gregorius lib. 2 Dialogorum cap. 35 de visione quadam S. Benedicti abbatis sic habet: Cumque vir Dei Benedictus, quiescentibus adhuc fratribus, instans vigiliis, nocturnæ orationis tempora prævenisset, ad fenestram stans, & omnipotentem Deum deprecans, subito intempestæ noctis hora respiciens, vidit fusam lucem desuper, cunctas noctis tenebras effugasse, tantoque splendore clarescere, ut diem vinceret lux illa, quæ inter tenebras radiasset… Qui venerabilis pater, dum intentam oculorum aciem in hoc splendore coruscæ lucis insigeret, vidit Germani Capuani episcopi animam in sphæra ignea ab Angelis in cælum ferri. Tunc tanti sibi testem volens adhibere miraculi, Servandum diaconum, iterato bis terque ejus nomine, cum clamoris magnitudine vocavit. Cumque ille fuisset insolito tanti viri clamore turbatus, ascendit, respexit, partemque jam lucis exiguam vidit. Cui tantum hoc obstupescenti miraculum vir Dei per ordinem, quæ fuerant gesta, narravit. Missus quoque statim Capuam fuit Theoprobus, ibique intellexit, eodem momento fuisse illius (S. Germani) obitum, quo vir Domini ejus cognovit ascensum. De S. Germano agemus ad XXX Octobris.

[442] [Angeli adsunt in obitæ S. Stephani abbatis,] Aliud refert S. Gregorius Hom. 35 in Euangelia de morte S. Stephani abbatis, de quo apud nos actum est ad XIII Februarii. Fuit quidem diebus nostris, inquit, Stephanus nomine, pater monasterii, juxta Reatinæ urbis mœnia constituti, vir valde sanctus, virtute patientiæ singularis. Et supersunt multi, qui illum noverunt, ejusque vel vitam vel obitum narrant.. Hunc cum dies mortis egredi de corpore urgeret, convenerunt multi, ut tam sanctæ animæ de hoc mundo recedenti suas animas commendarent. Cumque circa lectum illius hi, qui convenerant, omnes assisterent: alii corporeis oculis ingredientes Angelos viderunt, sed dicere aliquid nullo modo potuerunt; alii omnino nihil viderunt: sed omnes, qui aderant, ita vehementissimus timor perculit, ut nullus, egrediente illa sancta anima, illic stare potuisset. Et hi ergo, qui viderant; & hi, qui omnino nihil viderant, uno omnes timore perculsi & territi fugerunt. Idem iterum narravit lib. 4 Dialogorum cap. 19, ibique addit, a quibus factum istud didicerit.

[443] [item in supremo morbo S. Romulæ cum ingenti luce] Rursum Gregorius lib. 4 Dialogorum cap. 15 narrat mirabilem transitum S. Romulæ, de qua cum SS. Redempta & Hirundine apud nos disputatum est ad XXIII Julii. Erat Redempta Romulæ ejusque sororis magistra, simulque in Urbe ducebant vitam piam & quasi solitariam. Romula autem morbo ad extrema fere erat deducta. Nocte igitur quadam, inquit Gregorius, eamdem Redemptam, quam præfatus sum, quæ utrasque discipulas suas filiarum loco nutriebat, vocavit, dicens: Mater, veni: mater, veni. Quæ mox cum alia ejus condiscipula surrexit, sicut utrisque referentibus, & multis eadem res claruit, & ego quoque eodem tempore agnovi. Cumque noctis medio, lectulo jacentis assisterent, subita cælitus lux emissa omne illius cellulæ spatium implevit, & splendor tantæ claritatis emicuit, ut corda assistentium inæstimabili pavore perstringeret, atque, ut post ipsæ referebant, omne in eis corpus obrigesceret, & in subito stupore remaneret. Cœpit namque quasi cujusdam magnæ multitudinis ingredientis sonitus audiri, ostiumque cellulæ concuti, acsi ingredientium turba premeretur: atque, ut dicebant, intrantium multitudinem sentiebant: sed nimietate timoris & luminis videre non poterant, quia earum oculos & pavor depresserat, & ipsa tanti luminis claritas reverberabat. Quam lucem protinus est miri odoris fragrantia subsecuta, ita ut earum animum, quem lux emissa terruerat, odoris suavitas refoveret.

[444] Sed cum vim claritatis illius ferre non possent, [& suavi odore, & in morte, quam cantus subsequitur.] cœpit eadem Romula assistentem & trementem Redemptam, suorum morum magistram, blanda voce consolari, dicens: Noli timere, mater, non morior modo. Cumque hoc crebro diceret, paulatim lux, quæ fuerat emissa, subtracta est: sed is, qui subsecutus est, odor remansit. Sicque dies secundus & tertius transiit, ut aspersa odoris fragrantia remaneret. Nocte igitur quarta eamdem magistram suam iterum vocavit. Qua veniente, Viaticum petiit, & accepit. Necdum vero eadem Redempta, vel illa alia ejus discipula a lectulo jacentis abscesserant, & ecce subito in platea ante ejusdem cellulæ ostium duo chori psallentium constiterunt, & sicut se dicebat sexus ex vocibus discrevisse, psalmodiæ cantus dicebant viri, & feminæ respondebant. Cumque ante fores cellulæ exhiberentur cælestes exsequiæ, sancta illa anima carne soluta est. Qua ad cælum ducta, quanto chori psallentium altius ascendebant, tanto cœpit psalmodia lenius audiri, quousque & ejusdem psalmodiæ sonitus, & odoris suavitas elongata, finiretur. Mitto alia, quæ huc transferri possent ex S. Gregorio.

[445] Floruit & obiit eodem seculo VI S. Hilarus, abbas Galeatensis in Italia, [S. Hilaro abbati Angelus locum habitationis assignat,] cujus Vita a discipulo fideliter scripta, editaque apud nos ad XV Maii. Hic autem in adolescentia, verbis Euangelii motus, & consilio senis cujusdam confirmatus, cum omnia vellet relinquere, orasse legitur, ut Deus dignaretur Angelum mittere, viæ suæ ducem. Tum sequitur num. 2: Et dum completa esset oratio, apparuit ei Angelus Domini, & confortans animum ejus dixit: Confortare, viriliter age: omnia enim complet Deus voluntatis tuæ desideria: & ecce ego datus sum tibi custos, ut quæcumque facere volueris, prospera sint in manu tua. Eodem quoque tempore exiens a partibus Tusciæ, Æmiliæ se partibus collocavit: ubi ab Angelo demonstratum locum habitationis ejus in montibus & in desertis, qualiter ejus fuerat dilectio, prompte adeptus est. Rursum num. 7, postquam discipulos congregaverat, accusatus est apud Theodoricum Italiæ regem, & hic milites misit ad eum comprehendendum. Tum, accedentibus ad locum militibus, sic oravit: Domine Jesu Christe, qui dignatus es mihi Angelum tuum sanctum prospere destinare in hunc locum, qui & mihi hoc habitaculum demonstravit, tibi committo causam tuam, qui judex es omnium: esto in hac hora præsens, ut non gratuletur inimicus, qui vult servos tuos contristare. Et oratione facta, continuo in aliam exerrantes viam, per biduum in montibus vagabantur.

[446] Audito hoc, rex Theodoricus (qui in eodem monte palatium exstruebat) ira magna repletus, [aliaque eidem præstat beneficia.] rapidissimo cursu in equum ascendit: & in ipso furore dum voluisset ad hominem Dei properare, antequam ad cortinam ipsius monasterii ingrederetur, plus minus quasi unius jactus lapidis, ingemuit equus in semetipsum, & noluit ire. Rex autem percutiebat eum: unde non dubium est, quod Angelicum vultum contremisceret equus. Cumque equum sæpius percuteret suum, rapidissimo furore equus eum in eumdem locum dejecit: unde nec rex nec equus se movere potuit. Quidquid sit de causa, qua equus pergere noluit aut non potuit, rogavit Theodoricus, ut accederet S. Hilarus, eique factus est supplex & amicus, ut mox sequitur. Demum num. XI de S. Hilaro dicitur: Expletis autem diebus vitæ suæ, id est, annis octoginta duobus, apparuit ei Angelus Domini, quarto Idus Maias, dicens; Confortare, & viriliter age, confortans congregationem tuam, & tibi aggregatam multitudinem, quia post triduum ad te veniam, assumens te de hoc seculo. Obiit die tertia, ut sequitur. Auctor, qui brevis est, de scriptis suis ait num. 10: Hæc, quæ vidimus, & de ore ejus audivimus, annuntiamus vobis.

[447] [S. Symeon Stylita in patrandis miraculis Angelos] Eodem rursum seculo prope Antiochiam eximia sanctitate in columna vixit S. Symeon Stylita, qui junior dicitur, multisque claruit miraculis. Edita est apud nos ejusdem Vita ad XXIV Maii. In ea num. 49 hæc leguntur: Interea temporis… (Symeon) videt Orientem versus apertum cælum, & inibi Dominum nostrum Jesum Christum… videbantur & archangeli Michaël atque Gabriel, placide a dexteris alter, alter a sinistris constituti. In hac visione Simeoni potestas contra dæmones dicitur collata. Tum de gratia miraculorum num. 50 hæc sequuntur: Viderunt etiam & Sanctus ipse & plures alii, quibus ea gratia concessa fuit, tres Angelos Dei, quorum alter ad dexteram, alter ad sinistram, tertius pone tergum Simeonis stantes, atramentum manibus tenebant; & qui sanitatem consecuturi erant, jubente Sancto, velut in sindone, ipsa nive candidiore, scribebantur: neque singuli tantum, sed quam plurimi etiam simul, qui salutis causa accesserant, referebant obtentam… Ceterum qui circumstabant Symeonem Angeli, ad miracula & medicationes opem suam conferentes, ita ut ipsi adstiterunt aliquo tempore: deinde pro more jussi * scribere, negarunt id se facturos imposterum. Noluerunt amplius sanandos designare Angeli, sed inter alia dixerunt: Cuncta deinceps, te intercedente, evenient pro fide accedentium… His dictis, abierunt Angeli &c. Omnia allegata indicant, Angelos S. Symeoni opem tulisse in patrandis miraculis.

[448] [habet adjutores, & a Custode de instanti morte monetur.] Deinde, cum Sanctus a discipulis suis fuisset derelictus metu irruentium hostium, ab Angelis tale accepit solatium, ut dicitur num. 66: Gaudebat itaque solitudine, ac tribus consequentibus diebus soli orationi & Deo vacans, … conspicatur utrimque sanctos Angelos duos, alterum a dexteris, alterum a sinistris, dicentes ipsi: Confide, non enim solus es, sed nos tecum sumus. Rursum num. 77 ita habet auctor: Homini cuidam Persæ gravis admodum cum dæmone lucta erat, quo nec liberari ullo modo poterat. Adstitit huic Angelus, dixitque: Abi ad servum Dei Symeonem, commorantem in sublimi monte, ex adverso Antiochiæ &c. Venit ille ad Symeonem & liberatus est. Mox num. 78 aliud simile refertur de alio obsesso. Pauca dabo verba: Periclitanti igitur, cunctis deficientibus, adest e cælo Angelus, habitu ac specie militis, abire ipsum in Montem mirabilem ad S. Symeonem jubens: Ipse enim, inquit, vexationibus dæmonis te liberum præstabit. Accedit ille, & pellitur dæmon. Juvenis vero liberatus oculis suis Angelum, omnia militis referentem, adstare Symeoni conspexit, cumque eo colloqui familiariter, quemadmodum deinde ipse narravit. Mirabilis multorum Angelorum visio refertur num. 148: sed hanc mitto. Demum num. 248 hæc refert biographus: Agebat igitur S. Symeon jam quintum supra septuagesimum ætatis suæ annum, … cum a familiari Angelo certior factus appropinquantis sibi vitæ exitus, id ipsum convocatis discipulis, acerbo dolentibus sermone, significavit.

[449] S. Gregorius Turonensis in libro de Gloria confessorum caput primum præ mittit de virtutibus Angelorum, [Potus, invocatis Angelis, in necessitate auctus.] ita ordiens: Igitur dum in Arverno territorio commorarer, vir mihi fidelis retulit, & scio quia vera narravit, quia evidenter cognovi gesta fuisse, quæ dixit. Jubet, inquit, fieri ex annonis aqua infusis atque decoctis, messoribus poculum præparari… Quod cum præparatum fuisset & in vase reconditum, atque ille apud urbem moras innecteret, ut mos servorum est, maxima parte exhausta, exiguam dominicis usibus reliquerunt. Ille quoque fidus de jussione, invitare messores jubet, ut, eo ab urbe redeunte, hos segetem decidere reperiret. Quo facto jam operariis in segete conlocatis circiter septuaginta, advenit dominus fundi, perscrutansque qualitatem quantitatemque potus, perparum reperit. Tunc pudore confusiis, & sibi factum ad verecundiam reputans, ne potus deficeret operariis, quod, ut ipse arbitrabatur, super quinque mediorum mensuram non erat. Quid ageret, quo se verteret, in ambiguo dependebat. Tandem inspirante Domino, conversus ad vasculum, nomina Angelorum sanctorum, quæ sacræ docent lectiones, super aditum ejus devote invocat, orans, ut virtus eorum parvitatem hanc in abundantiam convertere dignaretur, ne operariis deficeret, quod haurirent. Mirum dictu tota die ab hoc extractum, numquam defuit bibentibus: sed usquequo nox finem operandi fecit, omnibus fuit in abundantia ministratum.

[450] Ad idem seculum VI spectant officia Angelorum, quæ exponit Joannes diaconus in Vita S. Gregorii Magni, [Angelus cum S. Gregorio naufragi & peregrini] etiamsi Sanctus non sit defunctus ante annum 604. Vita apud nos data est ad XII Martii, in qua primum lib. 1 num. 10 legitur, Angelum ad S. Gregorium, tunc monachorum abbatem, accessisse specie naufragi, acceptaque eleemosyna, iterum & tertio rediisse, semperque cum notabili stipe regressum, ultima scilicet vice, quod nummi Gregorio deessent, cum scutella argentea, in qua Gregorio legumina mittere solebat ejus mater. Deinde lib. 2 num. 23 idem Angelus ad mensam, quam Gregorius tunc Pontifex duodecim peregrinis parari jusserat, specie peregrini accessit. Petebat igitur Gregorius ab eo, cui curam dederat mensam parandi pro duodecim, cur addidisset tertium decimum; Ille obstupefactus, inquit auctor, convivantes peregrinos curiosius numeravit, & duodecim solos inveniens, veluti securus respondit: Crede mihi, honorabilis pater, non sunt nisi duodecim, sicut ipse jussisti. Ergo dum convictus sæpius duodecim identidem numeraret, ac tertium decimum, quem solus Papa videre poterat, non videret; animadvertens spiritualis pater Gregorius virum propius discumbentem vultus crebro convertere, & nunc adolescentem, nunc vero se vetulum veneranda quadam canitie simulare, finito convivio, duodecim quidem abire permisit, tertiumdecimum vero manu suscipiens, in cubiculum suum induxit, vehementer adjurans, ut ei se nomenque suum simpliciter prodere dignaretur.

[451] Qui respondens, dixit: Et cur interrogas de nomine meo, [specie egisse, eique specialis custos datus dicitur.] quod est mirabile? Verumtamen scito memoria recognoscens, quia ego sum naufragus ille, qui quondam veni ad te, quando scribebas in cella monasterii tui ad clivum Scauri, cui dedisti duodecim numismata, & argenteam scutellam, quam tibi miserat cum infusis leguminibus B. Sylvia mater tua. Et hoc tibi pro certo sit cognitum, quia ab illo die, quo mihi hæc hilari animo tribuisti, destinavit te Dominus fieri Præsulem sanctæ suæ Ecclesiæ, pro qua & proprium sanguinem fudit, & esse te successorem atque vicarium Apostolorum principis Petri, cujus & virtutem imitatus es, cum substantias offerentium divideret, prout cuique opus erat. Hæc audiens Gregorius, dixit: Et tu quomodo nosti, quod tunc me Dominus præesse sanctæ suæ Ecclesiæ destinarit? At ille inquit: Quoniam ego Angelus ejus sum, & tunc ab eo ad tuum inquirendum propositum destinatus. Tunc Gregorius, quia nondum manifeste viderat Angelum, prorsus expavit, sibique hunc taliter dicentem audivit: Ne timeas neque formides. Ecce enim remisit me Dominus, ut sim tibi custos, quamdiu fueris in isto mortali seculo: quatenus quamcumque rem petieris, per me apud eum fiducialiter valeas impetrare. Illico Gregorius in faciem suam corruit, dicens: Si propter pusillum meæ parvitatis munusculum tanta mihi retribuit omnipotentissimus Dominus, ut & Pontificem me sanctæ suæ Ecclesiæ faceret, & custodem mihi suum Angelum deputaret, quanta putem mihi restitui, si in præceptis ejus totis viribus permanens, plura studuero de pluribus erogare. Hactenus Joannes Diaconus, qui non est scriptor contemporaneus, ut alii sunt fere omnes in hisce allegati; sed scripsit seculo IX. Quapropter tota historia minus certa videri, aut certe dubitari poterit de quibusdam rei adjunctis. Nolui tamen omittere relationem, quod sit celeberrima, & locus etiamnum ostendatur, ubi res contigisse dicitur. Asserit idem Joannes lib. 1 num. 12 S. Gregorium, quando electus Pontifex se absconderat, per columnam lucidam & per Angelos in ea ascendentes & descendentes fuisse inventum.

[Annotata]

* rogati

§ XXXI. Angelorum beneficia seculo VII.

[S. Cuthbertus in pueritia] Seculo VII floruit eodemque defanctus est S. Cuthbertus, episcopus Lindisfarnensis in Anglia, cujus Vitam exaravit S. Beda, de sua in scribendo fide certissimum in præfatione testimonium reddens. Edita ea est apud nos ad XX Martii, variaque continet ad propositum nostrum pertinentia. Beda num. 61 de Cuthberto adolescente, qui ludos deseruerat, ita loquitur: Quoniam puer Domini Cuthbertus, quæ per hominem accepit hortamenta, sedulo corde retinebat, etiam Angelico visu & affatu confortari promeruit. Nam subito dolore genu correptum illius, acri cœpit tumore grossescere, ita ut nervis in poplite contractis, pedem primo a terra suspensum claudicans portaret: dehinc, ingravescente molestia, omni pene privaretur incessu. Qui die quadam deportatus foras a ministris, atque sub divo recumbens, vidit repente venientem de longe equitem, albis indutum vestimentis & honorabilem vultu; sed & equum, cui insidebat, incomparandi decoris.

[453] [Angeli apparentis consilio sanatus,] Qui cum adveniens mansueto illum salutaret alloquio, addidit quasi per jocum inquirere, si aliquod tali hospiti vellet præbere obsequium. At ille, Jam, inquit, promptissime tuis cuperem devotus adstare obsequiis, si non, exigentibus culpis, hujus languoris compede retinerer: diu namque est, quod molestia genu tumentis oppressus, nulla cujuslibet medicorum industria possum sanari. Qui desiliens equo, ac genu languidum diligentius considerans: Coque, inquit, triticeam in lacte farinam, & hac confectione calida tumorem superunge, & sanaberis. Et his dictis, ascendens equum abiit. Ille jussis obtemperans, post dies paucos sanatus est: agnovitque Angelum fuisse, qui hæc sibi monita dedisset, mittente illo, qui quondam Raphaëlem archangelum ad sanandos Tobiæ visus destinare dignatus est. Quod si cui videtur incredibile, Angelum in equo apparuisse, legat Historiam Machabæorum, in qua Angeli in equis, & ad Judæ Machabæi & ad ipsius templi defensionem advenisse memorantur. Hæc Beda. Idem beneficium refertur in alia S. Cuthberti Vita, quæ scriptoris est coævi, & quam Beda omnino videtur secutus.

[454] Idem num. 8 de Cuthberto, tunc ovium custode, [deinde animam S. Aidani ab Angelis in cælum ferri videt,] hæc narrat: Qui dum nocte quadam, dormientibus sociis, ipse juxta morem pervigil in oratione duraret, vidit subito fusum de cælo lumen medias longæ noctis irrupisse tenebras: in eoque cælestium choros agminum terram petisse: nec mora, sumpta secum anima claritatis eximiæ supernam redisse ad patriam. Compunctus est multum hoc visu Deo dilectus adolescens ad subeundam gratiam spiritualis exercitii &c. Mox & visionem suam aliis narravit, & inter alia dixisse fertur: Et quidem hunc vel episcopum quemlibet sanctum, vel eximium de fidelium numero virum fuisse existimo, quem tanto splendore lucis, tot ducentium choris Angelorum ad cælos allatum vidi. Deinde vero intellexit, eo tempore obiisse S. Aidanum, de quo apud nos ad XXXI Augusti: relictaque ovium cura, monasticam vitam amplexus est. Hoc iterum similiter narratur in alia Vita a contemporaneo scripta num. 3.

[455] Tertium quoque de S. Cuthberto uterque biographus enarrat. [& demum in vita monastica aliis tum monachus S. Cuthbertus, Angelorum] Erat tum monachus S. Cuthbertus, & curator hospitum constitutus. Res a vetustiore, qui testes allegat etiam tum viventes, lib. 2 num. 2 sic exponitur: Inter quos (hospites) quidem quadam die in matutina hora, layemali & nivali tempore, apparuit ei Angelus Domini in forma stabilis viri perfectaque ætate, sicut patriarchæ Abrahæ in valle Mambre Angeli in forma virorum apparuerunt. Deinde ergo suscepto eo secundum morem ejus benigne, putans adhuc hominem esse, & non Angelum, lavatis manibus & pedibus, … ut horam diei tertiam ad capiendum cibum expectaret, nolentem renuentemque causa itineris diligentissime invitabat, & postremo, adjurando tamen in nomine Domini nostri Jesu Christi, consentiendo superabat. Facto jam signo diei horæ tertiæ & oratione consummata, mensam statim apposuit, præparato cibo desuper, quem habebat: quia enim panis casu aliquo non erat in diversorio, tantum micas pro benedicto pane congregatas super mensam constituit. Ibat etiam homo revertens ad monasterium, quærens panem, & non invento eo (adhuc enim coquebant panes in fornace) reversus est ad hospitem, quem solum reliquerat manducantem: & non invenit eum ibi, nec vestigia pedum ejus: jam enim nix erat super faciem terræ.

[456] Obstupefacto ergo sibi, mensam removit ad cubiculum, [gaudet beneficiis.] intelligens eum Angelum Dei esse: & primo in introitu ejus nares odore panis suavissimi repletæ sunt, & inventis quoque tribus panibus calidis, gratias egit Domino, quod in eo impletum est dictum Domini: Qui recipit vos &c. Et ab hac jam die frequenter, esuriente eo, Dominus cibavit eum, ut professus est fidelibus fratribus, non propter jactantiam, sed propter ædificationem multorum. Beda num. 13 idem factum paulo prolixius exponit, & de panibus inventis sic habet: Circumspiciens autem, unde esset tanta nidoris suavitas, vidit juxta positos tres panes calidos insoliti candoris & gratiæ, pavensque, talia secum loquitur: Cerno, quod Angelus Dei erat, quem suscepi, pascere, non pasci, veniens. En panes attulit, quales terra gignere nequit: nam & lilia candore & rosas odore, & mella præcedunt sapore: unde constat, quia non de nostra tellure orti, sed de paradiso voluptatis sunt allati &c. Deinde similiter addit: Denique sæpius ex eo tempore Angelos videre & alloqui, sed & esuriens cibis speciali sibi munere a Domino præparatis meruit refici. Narrantur & ante & post aliqua particularia, quæ prætermitto.

[457] [Miri favores S. Wandregisilo abbati] In Vita S. Wandregisili abbatis, data ad XXII Julii, scriptor synchronus num. 17 habet sequentia: Nec illud maximum miraculum præterire audeo, quod factum, ipso Sancto Domini narrante, cognovi. Quadam nocte, cum in oratione devotissime in cella sua perduraret, adstitit Angelus Domini ante eum in tam magna claritate fulgente, ita ut habitaculum illud immensa luce terribiliter resplenderet: & replevit odore suavitatis tugurium illud: & vox facta est ad eum, dicens: Serve Christi in timore Dei promptissime, pax tecum, quia magnus es tu apud Dominum, & magna sunt opera tua, quæ incessabiliter facis: persevera usque in finem; quia Dominus Jesus Christus tibi habet paratam coronam & amœnitatem paradisi reseratam, qualiter cum ipso sine fine exalteris. Et ipso loco ventura ei prædixit, & ait: Quia nepos tuus Godo secuturus erit te. Hæc apparitio etiam narratur in Vita secunda S. Wandregisili & in Vita S. Godonis abbatis hic memorati, quæ data est ad XXVI Maii.

[458] [ab Angelis præstiti,] Mirabile etiam est, quod in prima S. Wandregisili Vita narratur num. 10. Accusatus erat Sanctus apud Dagobertum regem; & ad eumdem vocatus, dum erat prope aulam, ibidem ex equo descendit, ut pauperi auxilium præstaret, eaque occasione vestimentum suum luto inquinavit, ita ut irrideretur. At subdit auctor: Cum autem hoc in laudem Dei diverteret, statim apparuit Angelus Domini, qui vestimentum ejus diligenter curavit, & factus plus candens, quam antea fuerat, postea pervenit in palatio regis &c. Rursum num. 13 dicitur noctu ab Angelo sancto translatus in monasterium Bobium. Eadem iterum referuntur in Vita secunda.

[459] [& S. Arigio Vapincensi episcopo.] Mirus plane favor est Angelorum, qui refertur in Vita S. Arigii, episcopi Vapincensis, scripta ab auctore contemporaneo, & data ad 1 Maii. Biographus num. 13 rem exponit his verbis: Sed dum in lectulo stratus sui requiesceret, evigilans post quietem, chorum Angelicum modulatis vocibus ante altare B. Mariæ semper Virginis audivit: stratumque, omnibus suis obsequio cubiculi vacantibus (id est, dormientibus) dereliquit, & cursu concito inter eosdem introivit. Sed dum Probus clericus, qui suo perpetim vacabat obsequio, evigilasset, & pergens ad cubiculum, eum illic non inveniret; statim ad ostium sanctæ ecclesiæ properans, & eum cum Angelico choro intuens, metuit, & penitus non introivit. Cumque prædictus pontifex ad cubiculum rediret, cum magna humilitate Probus eum interrogavit, qua ex causa gressu intimo retrocedebat, dum inter eos psalleret, & coram obsequia ex more reciprocando repeteret. Sed ipse pontifex hanc visionem ei silere præcepit. Hactenus auctor, qui & brevis & sincerus videtur. Ante num. 6 narrat, Sanctum Angelica manu naufragio fuisse ereptum.

[460] Auctor item synchronus Vitæ S. Austrebertæ apud nos ad X Februarii num. 4 laudat sanctitatem parentum S. Austrebertæ, [S. Austreberta matri suæ ab Angelo prædicta,] & de revelatione matri ejus facta num. 5 ita scribit: Denique adveniente tempore, quo in hujus mundi umbrosa caligine ex uterinis tenebris illa clara lucerna deberet prorumpere, supradicta genitrix (Framehildis) Angelica super hoc meruit honorari visione: cujus ex alloquio & nomen nascituræ virginis, cujusve apud Deum meriti futura esset, addidicit. Igitur Taruanensi territorio exorta illa puellarum gloria, a parentibus, ut sibi revelatum fuerat, vocitatur Austreberta. &c. Simile est, quod de S. Eucherio Aurelianensi refertur in hujus Vita, ad XX Februarii edita.

[461] Divinum tamen somnium magis fuisse videtur, quam visio vigilantis. [uti & S. Eucherius Aurelianensis in somno.] Nocte quadam, inquit biographus num. 3, ipsius Sancti genitrix, dum de ecclesia, matutinis hymnis transactis, ad domum suam redisset, proprium cubiculum ingressa, & in stratu suo declinata, mox soporata est, cernens nihilominus secus thorum suum virum adstantem, vestibus nivei candoris indutum, capitis canitie splendidum, oculis instar gemmarum splendentium coruscantem, atque sibi dicentem: Ave Deo dilecta, benedictum in utero ferens puerum; & scias eum in hac urbe a Deo futurum electum antistitem. Cui venerabilis mulier: Obsecro te, inquit, ut largiaris benedictionem tuam ex ore tuo super me, priusquam discedas a me: intueor enim vultum tuum veluti Angelicum. Ait illi Angelus: Recte quidem cernis: ego enim Angelus Dei sum, missus ab eo, ut benedicam prolem &c. At illa expergefacta immensas sanctissimæ Trinitati laudes conferebat, atque viro suo tantæ revelationis gaudia per ordinem pandit.

[462] De revelato sub finem seculi VII proximo obitu suo S. Earcongotæ, [S. Earcongotæ de morte ab Angelis præmonita, & in cælum ducta.] regiæ virgini in Anglia, mirabilibusque in beata ejus morte factis, testis est Beda lib. 3 Historiæ cap. 8, unde eadem apud nos relata sunt ad XXIII Februarii. Quam videlicet revelationem, inquit Beda, hujusmodi esse perhibebat: Vidisse se albatorum catervam hominum idem monasterium intrare, hosque a se interrogatos, quid quærerent, aut quid sibi vellent, respondisse, quod ob hoc illo fuerint destinati, ut aureum illud numisma, quod eo de Cantia venerat, secum assumerent. Ipsa autem nocte, in cujus ultima parte, id est, incipiente aurora, præsentis mundi tenebras transiens, supernam migravit ad lucem; multi de fratribus ejusdem monasterii, qui aliis erant in ædibus, jam manifeste se concentus Angelorum psallentium audisse referebant, & sonitum quasi plurimæ multitudinis monasterium ingredientis. Unde mox egressi dignoscere, quid esset, viderunt lucem cælitus emissam fuisse permaximam, quæ sanctam illam animam, carnis vinculis absolutam, ad æterna patriæ cælestis gaudia ducebat &c.

[463] Rursum Beda lib. 4 cap. 3 similia refert de S. Cedda aut Ceadda episcopo Londinensi, [de ea item cum suavissimo cantu edoctus per Angelum] cujus Acta breviter data sunt ad VII Januarii. Pluribus ibidem Beda laudat Owinum monachum magni meriti, dignumque affirmat, cui Dominus specialiter sua revelaret arcana, & cui fidem narranti audientes accomodarent. Fuerat magnus in aula regia, in monasterio autem se multum occupabat operibus externis. Qui, inquit Beda, cum die quadam tale aliquid foris ageret, digressis ad ecclesiam sociis, ut dicere cœperam, & episcopus (S. Cedda) solus in oratorio loci lectioni vel orationi operam daret, audivit repente, ut postea referebat, vocem suavissimam cantantium atque lætantium de cælo ad terras usque descendere: quam videlicet vocem ab Euro Austro, id est, ab alto brumalis, exortam primo se audisse dicebat, ac deinde paulatim eam sibi appropiare, donec ad tectum usque oratorii, in quo erat episcopus, perveniret: quod ingressa totum implevit, atque in gyro circumdedit. At ille, dum solicitus in ea, quæ audiebat, animum intenderet, audivit denuo, transacto quasi dimidiæ horæ spatio, ascendere de tecto ejusdem oratorii idem lætitiæ canticum, & ipsa, qua venerat, via ad cælos usque cum ineffabili dulcedine reverti.

[464] [S. Cedda, episcopus Londinensis.] Mox subdit Beda, S. Ceddam aperuisse fenestram, ut aliquem advocaret; accurrisse primum Owinum, qui illa audierat, jussumque advocare septem monachos, & cum iis redire. Illis, ubi aderant, pia dedit monita. Deinde subjunxit, diem sui obitus jam proxime instare. Namque hospes, inquit, ille amabilis, qui fratres nostros visitare solebat, ad me quoque hodie venire, meque de seculo evocare dignatus est &c. Postea, reversis omnibus, rediit ipse solus (Owinus,) qui carmen cæleste audierat, & prosternens se in terram, Obsecro, inquit, pater, licetne aliquid interrogare? Interroga, inquit, quod vis. At ille, Obsecro, inquit, ut dicas, quod erat canticum illud lætantium, quod audivi, venientium de cælis super oratorium hoc, & post tempus redeuntium ad cælos. Respondit ille: Si vocem carminis audivisti, & cælestes supervenire cœtus cognovisti, præcipio tibi in nomine Domini, ne hoc cuiquam ante meum obitum dicas. Revera autem Angelorum fuere spiritus, qui me ad cælestia, quæ semper amabam ac desiderabam, præmia vocare venerunt; & post dies septem se redituros, ac me secum adducturos esse promiserunt. Quod quidem ita, ut dictum ei erat, opere completum est.

[465] [S. Hermelandi visiones de animabus per Angelos ductis.] In Vita S. Hermelandi sive Ermenlandi, data ad XXV Martii, quæ non quidem est scriptoris prorsus contemporanei, gravis tamen & supparis, num. 18 hæc leguntur: Quadam nocte, dum isdem beatissimus Ermenlandus in oratorio solito maneret insomnis, atque in contemplatione cælestis regni capessendi gratia in basilica B. Petri apostoli pernoctando vigilaret; vidit animam venerabilis viri Maurontii abbatis, ex monasterio S. Florentii, quod vocatur Glomma, triginta a suo cœnobio sequestrato passuum millibus, vinculo resolutam corporis ad æthereum deferri ab Angelis thronum. Quam dum diutius fuisset intuitus, signum dedit, atque in unum fratribus collectis, cum summo caritatis affectu præcepit, ut illius exitum orando Domino commendarent &c. Rursum num. 28 vidit, … cujusdam venerabilis monachi (discipuli sui) animam, … a corpore migrantem, Angelorumque præsidio subvectam cælestia penetrare. Non obstante tamen visione, hujus quoque animam monachis statim commendavit. Utroque loco additur, eorum longe distantium obitum contigisse eodem tempore, quo S. Hermelandus viderat. Demum S. Frodobertus abbas, de quo, uti & de S. Mauronto, actum est ad VIII Januarii, dicitur in cella sua, præsente Theudecario abbate, audivisse Angelorum choros harmonica suavitate ineffabilique concentu cælestes hymnos ad sanctæ & individuæ Trinitatis gloriam concinentes. Hujus quoque Vitæ auctor non est coævus, gravis tamen & fide dignus.

§ XXXII. Angelorum beneficia seculis VIII, IX & X.

[Angelorum visitationibus gavisus] Seculo VIII in Palæstina floruit sanctitate & miraculorum gloria S. Stephanus Sabaïta, sive monachus lauræ S. Sabæ prope Hierosolymam. Vita fidelissime a Leontio ejus discipulo scripta est, editaque apud nos Græco-Latina ad XIII Julii. In ea num. 132 Leontius habet sequentia: Deinde considentibus nobis tantisper in cella, sive spelunca senis (Stephani) interiori, cœpit ex improviso laudes Deo hymnumque canere, ac dicere: Ad me, ecce, Angelica visitatio hac ipsa hora descendit. Ad quem ego perculsus: Unde id scis, inquam, pater? Cui ille: O modicæ fidei, neque Angelum vides, neque fortassis etiam suaveolentiam odoraris? Ego vero, Nequaquam, mi pater, inquam. Tum hærentem me, neque factæ sibi Angelicæ apparitioni credentem satis intelligens, in miserabilem solvitur fletum, dicens: Heu te infelicem! heu & tertio heu! Quousque tam crassus ac durus esse perges & incredulus: quo usque sic eris?

[467] Dixerat, & continuo suavissimum percepi odorem, [S. Stephanus Sabaïta;] qualem neque muscus, neque nardus, neque odoriferum quodcumque & gratum suaveolensque unguentum expirare mihi visum est umquam. Quo exhalato, ita denuo ad me ait optimus senex: Nondum etiam nunc sanctam Angelicamque fragrantiam persensisti; nondum adduci potes, ut credas? Cui ego: Omnino, pater, & sentio & credo. Tum ita subjicit: Esto imposterum credulus, & noli esse incredulus. Ut igitur malignissimus tunc eram & pessimus, in odorem istum tam peregrinum volens inquirere curiosius, atque evidenter explorare, causam inveni, ut hesychasterio exirem, dispiceremque, num ex laura forte fragrantiæ istius jucundissimus afflatus a muscato thymiamate evaporatus aspirasset; (quamquam plane dissimilis esset) tamen id feci, quo id, quidquid esset, penitius ac certius introspicerem. Sed nullius revera ad nares meas odoris aura delata est: neque enim omnino suffitus hora tunc erat. Unde hæc oppido admirans, Deo gloriam dedi.

[468] Plura alia de Angelorum officiis, quæ in eadem Vita memorantur, [& ab iisdem, ut videtur, de obitu præmonitus.] brevitatis gratia prætermitto. Ante obitum rursum ab Angelis videtur visitatus, & de morte sua certior factus. Nam Cosmas unus ex monachis, de instanti ejus morte reliquos monachos præmonuit; & unde id nosset, quærentibus tale responsum dedit num. 181: Vigilabam solus, cum in intima cella magistrum audivi submissa voce cum aliquibus colloquentem; & meam tenuitatem advocando dicentem: Adesdum huc, pater Cosma, adesdum huc: honoratiora hic dispone sedilia, ornatissimos hosce viros perhumaniter accipe. Conturbatus ego: Quinam sunt, inquiebam, viri isti, pater? Hos dico candidatos, reponit ille. Statim ergo consurgens, cellam omnem palpando luctandoque cum tenebris pertento (erat enim alta nox & caligo, extincta candela,) cumque neminem esse comperissem, rursum eum interpello. Quales viros dictos velis, non equidem capio, pater. Cum ille: Istos volebam, quibuscum ante horam locutus sum. Quibus verbis perculsus ego miserrimus, Angelos illos esse conjeci, qui sanctam ejus animam sublaturi, eamque cum honore & gloria ad Creatorem suum hinc reducturi venerint. Raptim igitur eo convolantes, accensaque candela, senem offendimus mentis optime compotem, ac valde vegetum: unde non magnopere ei timebamus: quin imo longioris adhuc vitæ spes affulgebat. Dum ibi sumus, accedo ego ad eum seorsum solus, cum solo tantisper colloquens: &, Dic mihi candide, inquam, mi pater, an ad Christum, quem dilexisti, ex hoc morbo sis migraturus. Ille vero se ipse ad sedendum componens: Sic est, inquit, sic est, ad Dominum, fili, proficiscor &c. Hactenus Vita, in qua pius obitus deinde enarratur.

[469] [Post mortem S. Walfridi, Angelorum beneficiis gavisi, cantus diu auditus.] Eodem seculo VIII vixit & defunctus est S. Walfridus, primus abbas Montis-Viridis in Etruria, cujus Vitam scripsit Andreas ejusdem monasterii abbas, editam apud nos ad XV Februarii. Biographus autem num. 5 affirmat, S. Walfridum, qui conjugatus fuerat, & liberos ante vitam monasticam genuerat, carnis tentationibus liberatum penitus fuisse per Angelum, noctu eidem apparentem. Deinde num. 7 uni ex monachis ipsius revelata dicitur sedes speciosa, quam S. Walfridus in cælo erat habiturus. Relata vero Sancti morte, num. 8 hæc subjunguntur: Factumque statim est, ut spiritum emisit, tanta eadem hora Angelica psalmodia psallentium audita est, ut non solum a Fratribus audiretur, verum etiam a pastoribus ipsius-monasterii, animantia foris pascentibus audiretur: sed & nobiles homines, non minus longius a monasterio positi, quam pene triginta milliaria, se has laudes audisse testati sunt: & tam diu illa psalmodia permansit, donec penitus corpus sancti hominis sepulturæ traderetur. Nam completo a fratribus funeris officio, psalmodia recessit. Hactenus biographus, qui & brevis est, & in scribendo sincerus videtur, & optime de singulis instructus.

[470] [Martyres Hispani sub Mauris & in carcere & post mortem ab Angelis honorantur.] Omissis multis scriptorum, quorum minor est auctoritas, de beneficiis Angelorum assertis, transeo ad seculum IX. Circa medium hujus seculi coronam martyrii complures adepti sunt sub Mauris Cordubæ in Hispania, eorumque gesta fideliter conscripsit S. Eulogius, in eadem demum persecutione passus. Acta quorumdam ex his, nimirum Georgii diaconi & Sociorum martyrum, data sunt ad XXVII Julii, ubi de iis in carcere degentibus num. 39 breviter hæc leguntur: Perstrepunt hymnos, insonant laudes; psalmos persolvunt, insistunt orationi, qua, favente Domino, victoriam adipisci prævaleant: visitanturque ab Angelis; miraculis illustrantur; dissiliunt vincula, & non audent restringere, quos Christus absolverat. Ibi etiam, quam cælis sortem haberent, revelante Deo, agnoscunt. Trium ex hisce martyribus, videlicet Georgii, Aurelii & Nathaliæ, corpora post paucos annos in Galliam translata sunt, translationemque scripsit Aimoinus monachus, editam post Acta. In illa num. 46 narratur, reliquias illas inusitato lumine, & cælesti musica honoratas fuisse; uti & miraculis plurimis in itinere fulserunt.

[471] [S. Meinradus eremita contra dæmones defensus ab Angelo,] Eodem fere tempore vitam solitariam duxit in Germania aut Helvetia S. Meinradus, qui tandem a latronibus occisus, ut martyr colitur die XXI Januarii, ad quem Vita data, a scriptore coævo breviter & fideliter exarata. In hac num. 8 auctor narrat sequentia: Accidit autem inter hæc, ut quadam die, eo orante, tanta multitudo dæmonum circa illum undique diffunderetur, ut nec ipsam lucem diei, hisdem tenebrarum ministris obtenebrantibus, cernere posset. Qui cum eum minis terribilibus & horrore nimio fatigarent, in oratione prostratus, ut res poscebat, cum omni studio se pio Domino commendabat. Quod cum diu ageretur, cernit ab Oriente lucem; quam lucem secutus Angelus, ad ipsum, ubi in oratione jacebat in medio malignorum spirituum, pervenit, magna auctoritate agmini nefando præcepit, ut discederent, nihilque tentationis & terroris ei ultra inferre auderent. Discedentibus itaque hostibus, prædictus eum Angelus amicabiliter consolatus, discessit: atque ab ipso die (ut vir venerabilis referebat) nil terroris ultra a malignis spiritibus sustinuit.

[472] Tum num. 9 refert, Sanctum in solitudine sua a monacho Augiensi ejusque sociis visitatum fuisse, [& cum Angelo orare auditus.] omnesque post preces & pia colloquia ad somnum capiendum abiisse, sanctum vero Mainradum post modicum somnum surrexisse ad precandum. Tum auctor subdit: Prædictus etiam Frater (Augiensis,) licet in strato quiesceret, pene insomnem duxit noctem. Dum autem huc vel illuc curiose verteret oculos, cernit puerum in albis vestibus, ab ipso oratorii loco progredientem, miræ pulchritudinis, ut ei visum est, ætatis septem annorum, qui ingreditur ad virum ipsum Dei, & cum eo orante orabat, & diversa cum eo loquebatur. Cujus collocutionis licet prædictus frater vocem audisset, sensum tamen ejusdem vocis non percipiebat. Qui etiam Puer ipsi fratri plene vigilanti astitit, atque de quibusdam monuit, quæ omnino frater ille sibi interdicta esse, ne in palam proferret, dicebat.

[473] Ingredimur seculum X, quo in Helvetia floruit & occisa est S. Wiborada, [Pia puella concentu Angelico ad cælum invitata.] virgo reclusa. Hujus Vitam, datam ad 2 Maii, scripsit Hartmannus, monachus S. Galli pene coævus. In ea num. 2 Hartmannus de sorore S. Wiboradæ, quæ puella erat piissima, narrat, eam a puellis coæqualibus invitatam fuisse ad ludendum: sed Illa anima, inquit, alacriter ad æthera suspiciens, & iterum iterumque ingemiscens, auresque attonitas acutius subrigens, internam mentis jucunditatem tandem inter suspiria prodidit, dicens: Quid mihi & inanibus hujus seculi vanitatibus? Audio in cælis signa sonitusque campanarum, ac dulcisonam Angelicæ modulationis harmoniam: illuc ire desidero, his interesse delector. Nec plura effata, lacrymis gremium replevit obortis. Post paucos vero dies carne soluta est, in cælum nimirum profecta, quo paulo ante tam suaviter est invitata &c. Idem refert Hepidannus, ejusdem cœnobii monachus, in altera S. Wiboradæ Vita num. 3.

[474] In Vita S. Udalrici, episcopi Augustani, edita apud nos ad IV Julii, [S. Udalricus infirmus, monitus ab Angelo, Missam celebrat.] auctor contemporaneus Sanctoque familiaris cap. XI pium S. Udalrici obitum narrat, factumque præmittit prorsus mirabile, de quo tamen omnibus constare poterat. Jacebat Sanctus decrepito senio & morbo plane infirmus, & mortem sibi instantem jam prædixerat, & omnia ad pie moriendum disposuerat, quando in festo Nativitatis sancti Joannis Baptistæ jubet se vestimentis indui, deinde & vestibus sacerdotalibus ad Missam celebrandam, proceditque ad ecclesiam S. Joannis Baptistæ, ubi bis Missam celebravit stando sine aliorum adjutorio. Finita utraque Missa, inquit auctor num. 79, consedebat, & adstantibus sibi clericis dicebat: “Hæc ministeria, quæ nunc, Deo donante, peregi, ex possibilitate corporis mei non assumpsi, sed ex præcepto: Hodie enim cum in lecto quasi sopitus somno jacerem, steterunt coram lectulo meo duo viri juvenes, formosissimi aspectu, e quibus mihi unus dicebat: Quare non surgis? debes enim hodie ad sanctum Joannem Baptistam Missam celebrare. Cui alter respondit: Quomodo potest hoc fieri, quia pro impossibilitate corporis Primam adhuc non explerit? At ille, qui antea locutus est, ad me dixit: Surge, & secundum meum sermonem Dei ministerium in præfata ecclesia implere festina, quia hodie præter te nullus alius ibi Missam cantabit.” His vero dictis, ad cubiculum regressus est.

[475] [S. Maiolus beneficia Angelorum in carcere expertus,] Eximia sanctitate floruit eodem seculo S. Majolus, abbas Cluniacensis, cujus Vita per Nalgodum ipsius Sancti discipulum scripta, ad XI Maii edita est cum aliis, quarum auctores item sunt contemporanei. Refert autem Nalgodus cap. 3, quo modo S. Maiolus, cum ex Italia per Alpes in Galliam redibat, a Saracenis, tunc partem Alpium obtinentibus, captus fuerit, & carceri mancipatus cum aliis pluribus. Tum num. 23 testatur, vincula Sancti bis rupta fuisse, ac deinde sine vinculis custoditum & honestius a barbaris habitum, ac demum lytro a monachis persoluto redemptum. Observat etiam auctor, plerosque, qui manus in S. Majolum extenderant, graviter a Deo fuisse punitos, hæc subjungens num. 25: Pauci vero residui, qui ex illa perversa multitudine superesse potuerunt, confitentes se juste puniri, quia injuste vexaverant virum Dei, ad baptismi gratiam convolarunt. Qui etiam vivis vocibus postmodum asserebant, quod, cum solus Majolus in carcere teneretur, & exceptis custodibus nullus adesset; noctis medio voces concinentium sæpus sunt auditæ, quæ, præcinente viro Dei, succinebant: quas voces fuisse Angelicas, ipsi quoque barbari Angelos nescientes, publice testabantur. Eadem leguntur in Vita secunda.

[476] [Angelica etiam ope in itinere servatus videtur.] Rursum cap. 4 num. 39 ingens narrat S. Majoli periculum, quod Angelicus favor videtur discussisse. Equitabat per silvam, præmissisque sociis, solus sequebatur. Cumque totus meditationi & precibus incubaret, inter lacrymas & alta suspiria subitaneus ei somnus obrepsit. Arbor acclivis mediam viam occupabat, læsura durius transeuntem… Dormitans igitur super equum vir beatus advenerat, & sese contra stanti periculo nescius ingerebat. Nutu divino substitit equus, & quasi sessoris sui periculum formidaret, stetit immobilis. Longius sociorum turba processerat… Evigilans tandem a somno, arborem vidit, periculum, quod evaserat, intellexit, & salutis suæ provisori Deo dignam gratiarum obtulit actionem. Aiebat sane se in somnis quemdam puerulum vultus egregii conspexisse, qui habenas equi ejus manu tenens, subjugale mutum, ne periculum illud incurreret, gubernabat: quem Angelum ejus fuisse, nemo sani capitis prorsus ignorat. Consonat Vita secunda.

[477] [Beneficia Angelorum in S. Dunstanum, maxime ante obitum;] Varia item Angelorum beneficia referuntur in Vita S. Dunstani, archiepiscopi Cantuariensis, quæ apud nos ad XIX Maii gemina est edita, altera sacerdotis coævi, altera Osberni, scriptoris Cantuariensis supparis. Missis aliis, pauca decerpo. Primus auctor num. 34 refert, Sanctum venisse Bathoniam, & subjungit: Et cum ibidem ab ejusdem loci fratribus caritative susceptus deguisset, vidit post prandii horam cujusdam scholasticuli ex Glastonia cœnobio animam ad cælorum sublimia ab Angelis Dei cum hymnorum laudibus deportatam, ac magnis supernorum civium exequiis hinc inde stipatam. Confirmatio hujus visionis ibidem videri potest. Osbernus in Vita secunda num. 53 refert, Algaro sacerdoti, qui postea factus est episcopus, oblatam in visione multitudinem Angelorum in die Ascensionis Domini, ab iisque Dunstanum invitatum ad cælum pro sequenti Sabbato: a Dunstano autem instantem sibi mortem eodem die prædictam coram omni populo in ecclesia, eamque revera dicto die secutam. De morte addit num. 58: Inter quæ verba (orationis,) ex omnibus animi medullis ad Deum, quem semper desideraverat, effusa, videt illos, qui se ad cæleste convivium invitaverant, beatos Angelos assistentes, & cæleste illi obsequium præparantes. Quorum veneranda præsentia felix anima illius gratulata, læta egreditur de habitaculo sanctissimi corporis, proficiscens cum illis ad contemplandam claritatem æterni Conditoris.

[478] S. Gerardus Tullensis episcopus claudet hoc seculum decimum. [& in S. Gerardum Tullensem post mortem.] Vitam ejus, editam apud nos ad XXIII Aprilis, conscripsit Vindricus abbas S. Apri Tullensis, Sancto coævus; & num. 32 felicem ipsius referens mortem, testatur, Fulcuinum monachum eodem tempore quasi in extremis fuisse, & sic a sensibus abstractum, ut jam mortuus crederetur. Cum subito ille (Fulcuinus,) qui præ manibus velut mortuus tenebatur, flatu resumpto rediit, cunctisque perterritis & rei novitatem mirantibus, infert: Meum noveritis exitum adhuc divina miseratione differendum: sed de persona magni cujusdam viri est ingens in cælis gaudium, qui cum spe divinæ clementiæ ad supremi throni deducitur judicium. Nam vidi sanctorum agmina Angelorum lætantia exeunti animæ occurrere, & cum verbis piæ consolationis eam vultui æterni Judicis præsentare. Stupentibus omnibus cito innotuit, obiisse S. Gerardum: cognitumque extitit, ipsum fuisse, quem viderat Angelicis manibus Christo præsentari.

§ XXXIII. Beneficia Angelorum seculis XI & XII.

[Cum S. Dominico Sorano Angelus in morte locutus creditur:] Seculo XI obiit S. Dominicus abbas prope Soram in Italia. In Vita, data ad XXII Januarii, num. 22 Albericus Cardinalis de eo jam extremis munito ita scribit: Consummato itaque officio, cum Dominici quoque Corporis ac Sanguinis mysteria percepisset, ejulantes fratres egredi, forisque paullulum præcipit commorari. Cumque, egressis omnibus, solus ipse remansisset in cella, voces ei loquentis & alterius colloquentis cum eo sunt a fratribus, qui forinsecus excubabant, auditæ; non tamen adeo, ut verborum eorum sensus aliquatenus potuisset ab eis intelligi: quam vir sanctus confabulationem cum vita pariter, ut Domino placuit, consummavit. Nam cum voces illæ destitissent fratrum auribus insonare, ingressi cuncti, eum jam repererunt expirasse: ejus, qui cum eo colloqui est auditus, nulla contuentes indicia, certum tenuerunt omnes, ad migrantis solatium Angelum destinatum.

[480] In Vita S. Guidonis abbatis Pomposiani in Italia, quam scriptor coævus composuit, quamque studiosus lector apud nos inveniet ad XXXI Martii, num. 8 multum commendantur virtutes Joannis monachi, [Joannes monachus ante mortem ab Angelo invitatus.] quem S. Guido vitæ monasticæ adscripserat. De obitu autem prædicti Joannis hæc sequuntur: Cujus autem sanctitatis vel meriti fuerit, finis ejus probavit. Die quippe una, dum resideret in claustro in ordine fratrum una quoque cum abbate Guidone, Angelus nive candidior, in specie viri se monstrans, dixit ei: Euge serve bone, veni, & intra in gaudium Domini tui. Qui cum a considentibus cunctis idem, quod a se, visum & auditum putaret, paullulum substitit: deinde, illis tacentibus, patri Guidoni, quid viderit quidve audierit, retulit, dicens: Quid est, inquit, pater, quod vir iste, quem mecum omnes vidistis, locutus est mihi: Euge serve bone & fidelis, veni, intra in gaudium Domini tui? Cui pater, Relinquere nos, ait, fili, vis? Et iste non post multum tempus carne solutus migravit ad Dominum, sumpturus in præmio, quod accepit in merito.

[481] [S. Elphegas fraude dæmonis e carcere egressus,] Mirabile est, quod narrat Osbernus monachus in Vita S. Elphegi martyris, & archiepiscopi Cantuariensis, apud nos ad XIX Aprilis. Expugnata erat a Danis Cantuaria, & S. Elphegus diuturno carcere reclusus. Libertas eidem offerebatur, sed tanto pretio comparanda, ut illud invenire non posset, nisi ex thesauris ecclesiarum, quos eum in finem usurpare constanter renuebat. Verum diaboli fraude, ut narratur num. 31, deceptus fuit Sanctus: nam specie Angeli ad ipsum dæmon accessit, speciosisque rationibus inductum, ut carcere fugeret, revera eduxit, ductumque ad paludes, in earum medio deseruit. Deceptum se videns Elphegus, precibus divinum imploravit auxilium.

[482] [ab Angelo redire jubetur:] Mox igitur, inquit Osbernus num. 32, cum surgente diei aurora apparuit vera veræ lucis aurora, juvenis aureo splendore amictus, divini signaculi vexilla præferens, itaque viro alloquium persolvens: Quo te, ait, tui distrahunt pedes? quo impetus fugæ? quo ductoris invidia? &c. Cui cum retulisset sacerdos, non se fugere, sed divini nuntii paruisse imperio: Non hoc, ait, imperium fuit Divinitatis, sed diabolicæ malignitatis commentum; nec tam te ille de carcere educere, quam extra carcerem voluit seducere. Urget namque illum & præteritæ vitæ tuæ pia operatio, & in tantis tribulationibus præsens semper tibi sancti Spiritus consolatio, cujus præsentia hominibus donat constantiam, constantia victoriam, victoria gloriam: & ea re mavult omnia tentare, quam a te confusus abire. Redi ergo ad locum, amice, coronæ cælitus deputatum, sciturus, quod te die crastino Pater honorabit in cælo honore illo maximo, ut in æternum sis cum ejus Filio. Elphegus igitur ad locum certaminis ab Angelo revocatus, lætus expectabat horam, qua a Deo acciperet coronam.

[483] [S. Leo IX Angelica voce animatur.] Eodem seculo floruit S. Leo Papa IX, cujus Vita a Wiberto ipsius archidiacono conscripta, & apud nos ad XIX Aprilis est edita. Refertautem Wibertus lib. 2 cap. 1, quo modo, quamque reluctans ad pontificatum fuerit electus, quamque pie Urbem adiverit, indefesse sacris orationibus ac divinæ vacans contemplationi. Deinde subjungit num. 5: In qua meditatione apud urbem Augustam suspensus divinam promeruit consolationem, dum in revelatione audivit, Angelica voce resonare harmonicam modulationem, dulcissime consonantem: Ego cogito cogitationes pacis & non afflictionis; invocabitis me, & ego exaudiam vos, & reducam captivitatem vestram de cunctis locis. Qua pia consolatione animatus, & de superno adjutorio certior jam factus, cœptum iter perficere aggreditur.

[484] Manifestissimum Angelorum subsidium refertur in Vita S. Joannis abbatis Pulsanensis. Scripta ea est ab auctore coævo, [Monachus in voraginem terræ lapsus, orante S. Joanne Pulsanensi,] & edita ad XX Junii, ubi num. 52 narratur castigatio monachi inobedientis, cui nomen erat Guilielmus. Hic enim jussus S. Joannem in itinere comitari, sed prius aliquid afferre, neglecto mandato, præcesserat, & subito in profundissimam atque obscurissimam terræ voraginem, cum equo, in quo sedebat, mirabiliter lapsus est. Divinitus id cognovit S. Joannes sociisque edixit, & cum iis ad locum properavit. Statim vero, inquit auctor, ut ad locum, in quo ille ceciderat, pervenerunt; omnes, qui aderant, in luctu pariter conversi sunt. Vir autem Domini Joannes, cum videret, quod nullus esset, qui se in illam horribilem voraginem ad illum fratrem extrahendum immitteret; ex divina confisus misericordia, cum beato pariter Jordano, in oratione se protinus gravi cum mœrore prostravit.

[485] Surgentes autem ab oratione, quidam repente ante eos adfuit juvenis splendidissimus & decorus aspectu, [ab Angelo incolumis educitur.] qui se in foveam, velut avis aërem secans, immergens, foras extraxit [fratrem.] Postquam vero ad pristinam ex integro rediit incolumitatem, is, qui eum de fovea eduxerat, Juvenis taliter [eum] allocutus est: Divinæ clementiæ ineffabili pietati innumeras grates persolvere non desistas: perpende siquidem, & diligenter considera, quia hujus sanctissimi famuli sui Joannis meritis a mortis te confinio æternæ Majestatis clementia liberavit. Et hæc dicens, ab oculis omnium subito elapsus est. Hactenus auctor, qui & alia quædam de Angelis memoravit.

[486] S. Joannes Gualbertus, qui eodem seculo XI floruit magna sanctitate, & vitam finivit, videtur Angelum vidisse in extrema lucta sibi assistentem, [Angelus videtur adfuisse moribundo S. Joanni Gualberto.] etiamsi illum forte pro Angelo non agnoverit. Certe in Vita, ad XII Julii data, Andreas Sancti discipulus num. 115 hæc scribit: Tertia denique, antequam obiret, die vidit Juvenem sibi assistentem, quem ejus Angelum fuisse æstimamus. Quem & cum solus & nullus alius cerneret, ait fratribus: Quare fratrem illum non vocastis vobiscum, cum comedistis? Cui fratres, De quo, inquit, fratre dicis, pater? Et ille: De illo pulcro, inquit, juvene, qui ad nos venit, & nobiscum moratur ingrediens & egrediens. Et subjunxit: Unde est, & quo nomine vocatur? Cui beatus Lætus, abbas de Passiniano, Deo revelante, dixit: Nescis, quia de monte Domini est, & Benignus appellatur? Tunc ille, Spiritu sancto docente, Angelum esse intellexit. &c. Idem narratur in Vita secunda num. 76. Multi Angelorum favores referuntur in Vita S. Nicolai Peregrini, data ad ad 2 Junii: sed eos prætermitto, etiamsi alias scriptor videatur bene fuisse instructus; prout alia non pauca omisi, ne hæc collectio nimis fiat prolixa.

[487] Itaque transimus ad seculum XII, quo defunctus est S. Stephanus Grandimontensis. In Vita, ad VIII Februarii data, [Visio pueri de Angelis cum moriente S. Stephano Grandimontensi.] Geraldus prior num. 9 scribit mortem ejus per puerum indicatam, ideoque Muretum, ubi obierat, accurrisse monachos aliosque multos, qui janitori mortem Sancti occultare volenti, sic sunt locuti: Bene scimus, quia mortuus est. In vico etenim nostro quidam puer modo in extremis positus, ab heri & nudius tertius loquelam amiserat, qui cum a matre sua exitum præstolante reservaretur, subito in hæc verba prorupit: Video, inquit, scalam lucidissimam, cujus altera pars cælum, altera pars tangit Muretum; & Angeli multi descendunt per eam, ut animam domini Stephani Deo gratissimam perducant ad gloriam: subjungens: Nunc audio circumquaque sonare signa. Et hoc vobis indicium est, quia dico vobis veritatem, quia modo moriar, nec ultra loquar vobiscum: sed ascendam cum sanctissimo patre, & Angelorum multitudine. Quibus dictis; expiravit.

[488] In Vita S. Hildegundis, quam scripsit sacerdos, ejus in tirocinio director, [Mirabiliæ Angeli custodis subsidia,] multa & miranda leguntur Angelorum subsidia. Habetur illa Vita apud nos ad XX Aprilis. Narrat auctor cap. 2 & 3, qua occasione virgo, quæ habitu virili Romam proficiscebatur, per homines sceleratos in arbore fuerit suspensa. Tum subdit num. 15: Non distulit ancillulæ suæ, sic deformatæ, sic dehonestatæ, brachium suæ potentiæ porrigere (Deus) & eam potentialiter ab hujusmodi opprobrio liberare. Angelus itaque Domini, tortoribus abeuntibus, protinus affuit, qui eam sustentans, interire non sivit. Sciscitabatur igitur bona virgo, quisnam esset, qui eam teneret, & tam immensa suavitate quasi reficiens foveret. Nuntius de cælo missus respondit: Angelus Domini tuæ custodiæ deputatus sum: ne timeas, quoniam te liberabo, & quid actura sis, cum abieris, annunciabo. Tum pergit loqui Angelus, eique futura prædicere. Mox subditur: Audivit in cælo beata virgo voces super mel dulces & melodiam non humani sed Angelici cantus harmoniam. Sciscitabatur ergo, dicens: Quid est, quod audio? Sanctus Angelus dixit: Socii mei sunt, deferentes animam sororis tuæ Agnetis, quæ jam expiravit in claustro, ubi commendata fuit &c.

[489] Mox dicitur a pastoribus, mortuam credentibus, deposita, [quæ S. Hildegundi præstita asseruntur.] ut sepeliretur. At iis discedentibus ob lupos in gregem irruentes, illa jam libera, ut dicitur num. 18, Angelum equo candidissimo insidentem intuita est. Qui cum diceret: Numquid Dominum tuum videre desideras, quem quasi videbaris perdidisse? ait: Opto & desidero. Da mihi, inquit Angelus, manum tuam, & ego te equo meo impositam ad ipsum citissime perducam. Quod cum fecisset, Angelus iterum replicavit verba, quæ prius dixerat; quod Schonaugiam, omni occasione posthabita, esset ventura, ibique certissime moritura. Cumque simul pergerent equo sedentes, Joseph (id est, Hildegundis, quæ eo nomine ut vir utebatur) obdormivit: & post breve tempus cum evigilasset, Angelus rursus, assumpta sua parabola, dixit, Vides hanc civitatem? Hæc est Verona. Assumpto igitur baculo tuo cum litteris, dominum tuum in illius hospitis invenies hospitio: memoremque te verborum meorum, donec impleantur, esse volo: ego quoque tuus ero custos in omnibus viis tuis, & quocumque perrexeris. Hoc dicto, Angelus disparuit, & Joseph eum amplius non vidit. Præcedens itaque Joseph, dominum, sicut Angelus prædixerat, invenit, litteras obtulit, causas impedimenti sui retulit, magnumque gaudium domino fecit. Hactenus auctor, qui in præfatione ait, se vitam S. Hildegundis didicisse ex ipsius ore virginis. Non dubito tamen, quin facta illa multis videantur difficilia creditu, ideoque vix non omnia omisi. Danda tamen censui, quia mirabilia quidem sunt, non tamen prorsus incredibilia, & testimonio alias fide dignissimo confirmata.

[490] Aliud de Angelorum officiis refert auctor num. 26, quod contigit, dum præsens erat in monasterio. Venerat Schonaugiam B. Gerardus de Cemeda ad professionem monasticam ipsius auctoris, [Angeli in Sacrificio Missæ præsentes visi.] sedensque in mensa inusitatum vidit lumen. Volens autem rescire, unde procederet ille tam clarus splendor, procedens vidit, quod egrederetur monasterio. Subinde monasterium ingressus, quod quasi totum fuerat eadem claritate perfusum, quemdam monachum, nomine Wolframum, hominem jam decrepitum, qui sexaginta annis & eo amplius in ordine desudaverat, ad altare Domini Salvatoris Missam reperit celebrantem, de quo claritas ista tota procedebat: cujus facies erat quasi cornuta, sicut de Moyse legitur, præ fulgoris magnitudine. Ad quam Missam Angelorum tanta multitudo comparuit, & tam inæstimabilis gloria divinæ Majestatis, qualem ante numquam viderat: nam Angelos & dæmones videre cælitus * erat. Pro visione gratias agens Deo, pronuntiabat mihi, dicens: Quod in illa domo parem meritis hominem non esset possibile inveniri. Adjecit & aliud, dicens: Quod numquam Missa celebraretur in mundo, in qua non comparerent ad minus duo Angeli assistentes, & servientes suo Creatori.

[491] Seculo XII floruit in Germania & obiit S. Elisabetha Schonaugiensis, [S. Elisabetha Schonaugiensis ab Angelo sanata & jussa communicare:] quæ plurimis gavisa est Angelorum apparitionibus. Vita partim ab ipsa dictata, partim ab Egberto fratre scripta est, & edita apud nos ad XVIII Junii. Nimis prolixum esset, omnia, quæ de beneficiis Angelorum in ea referuntur, huc transferre: quare nonnulla tantum seligam. In Vita num. 72 sic ipsa dictavit: Post hæc imminente festivitate Annuntiationis incidi in languorem gravissimum: & biduo ante diem festum in infirmitate jacebam. In ipso autem festivitatis die mane ita aggravatus est languor meus, ut venirent ad stratum meum sorores, ac dicerent Litaniam super me. Cumque discessuræ essent a me, interrogabant, an eo die communicare vellem, sicut & ipsæ facturæ erant. Ego autem renui, dicens, non me aliquibus dignis operibus ad hoc esse præparatam, sicut ipsas, propter invaletudinem corporis. Quæ cum inde tristarentur ac discederent a me, venit Angelus Domini, & stans coram me, posuit manum suam in capite meo, & ait: Surge, & sta super pedes tuos. Liberata es ab infirmitatibus tuis. Accede ad communicandum: confortare, & esto robusta. Ad hæc verba subito omnis languor fugit a me, & per universum corpus meum suavissime alleviata sum … Continuo ergo, apprehensis indumentis, surrexi de stratu meo: & descendi cum integris viribus & colore vivido, & veni hilariter in conventum sororum, mirantibus universis, & feci, quod mandaverat mihi.

[492] In Epistola Sanctæ ad S. Hildegardem, quæ Præfationi Vitæ inserta est, [eadem alias castigata, & muta ad tempus facta.] hæc num. 4 scripsit Sancta de castigatione sua, quod occultaret revelationes sibi factas: Cum igitur solito more quadam Dominica die essem in mentis excessu; adstitit mihi Angelus Domini, dicens: Quare abscondis aurum in luto? hoc est, verbum Dei, quod per os tuum missum est in terram, propter facies distortas; non ut abscondatur, sed ut manifestetur, ad laudem & gloriam Domini nostri, & salvationem populi sui. Et hoc dicto, elevavit supra me flagellum, quod quasi in ira magna quinquies mihi inflixit amarissime, ita ut per triduum in toto corpore ex illa percussione languerem. Post hæc apposuit digitum ori meo, dicens: Eris tacens usque ad horam nonam, quando manifestabis ea, quæ operatus est Dominus tecum. Ego igitur usque ad horam nonam muta permansi. Tunc significavi magistræ, ut adferret ad me libellum quemdam, quem in stratu meo absconderam, continentem ex parte ea, quæ fecerat Dominus mecum. Quem cum offerrem in manus domini abbatis Hildelini, qui ad visitandum me venerat, soluta est lingua mea in hæc verba: Non nobis, Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam. Mitto reliqua, videlicet varia sanctæ Virgini per Angelum revelata, piasque instructiones eidem datas, prout in ipsa Vita studiosus lector poterit invenire.

[493] [Angeli S. Isidorum in arando] Celebre est adjutorium, quod Angeli præstitisse dicuntur S. Isidoro agricolæ in arando, quodque refertur in ejus Vita, a Joanne diacono scripta, dataque ad XV Maii. Solebat Sanctus ecclesias visitare, & diu orationi insistere, priusquam ad arandum se conferebat. Hac de causa accusatus erat apud dominum suum. Voluit igitur herus per se indagare, an vera esset accusatio, veniensque ad agrum, cum Isidorum non invenisset arantem, indignabatur, ut narrat biographus cap. 1. Tum subdit num. 6: Sed quia secundum verbum propheticum: Quis cognovit sensum Domini, aut quis consiliarius ejus fuit? in via pergente prædicto milite (Isidori hero) irritato corde contra Dei famulum, divina potentia disponente, vidit subito in eodem agro sub agriculturæ officio duo juga boum, absque suo proprio, juxta virum Dei coarantia, atque colore albentia, prompte ac firmiter laborare. Qua visione commonitus & admirans, viæ a progressu substitit, stupens valde, & admirando recogitans, quid hoc esset. Verumtamen jam prænoscens, quod nullum habebat vir Dei humanum adjutorium, coactus credidit, laboranti viro Dei divinum adjutorium non deesse. Gaudens ergo & admirans, dum approximavit, ut cognosceret, & ut approximando perquireret, quid hoc esset, vertens oculos ad momentum in partem aliam, & reducens in agri sui cultum, alium non respexit, nisi solum virum Dei Isidorum laborantem.

[494] [juvisse creduntur.] Super quo prodigio, corde varia recogitante, verbo salutationis exhibito, interrogavit miles satis modeste virum Dei Isidorum in hunc modum: Rogo te, carissime, per Deum, cui fideliter famularis, ut mihi promere non desistas, in agricultura tua qui tibi extiterunt paulo ante comites adjutores? Ego enim tecum vidi quosdam alios te juvantes & insimul laborantes, sed a meo conspectu subito in ictu oculi sunt elapsi. Tunc vir Dei justus, bene sibi conscius, simpliciter sic respondit: Ante conspectum Dei, cui pro posse meo servio, vobis pando fideliter, quod in hac agricultura nec vocavi nec vidi aliquos adjutores, nisi solum Deum, quem invoco & adimploro, & semper habeo adjutorem. Hinc dominus compunctus corde, … quod sibi contigerat, multis concivibus propalavit. Unde, inquit auctor, non contemporaneus, inter cetera hoc miraculum usque in hodiernum diem multorum arctius memoriæ est impressum. De illo miraculo etiam mentio fit in processu de B. Maria, uxore S. Isidori, dato ad eumdem diem pag. 553, ubi inter alia Sancti miracula, circa veterem ejus tumbam depicta, exprimitur ipse terram arans inter pariter secum arantes Angelos &c.

[495] [Pia donatio ab Angelis approbata:] In Vita B. Mathildis abbatissæ, quæ graviter scripta est ab Engelhardo monacho, dataque ad XXXI Maii, num 21 refertur pia donatio a parentibus Beatæ monasterio facta, adjunctaque est in fine pia patris ejus ad Deum precatio, ut stabilis maneret donatio. Hac finita prece, inquit Engelhardus, audita est vox in aëre sanctorum Spirituum, respondentium, & cum dulcissima voce clamantium: Amen.

[496] In Vita S. Bartholomæi eremitæ Farnensis, data ad XXIV Junii, [ab suscepta anima Thomæ Dunelmensis:] scriptor coævus de morte Thomæ Dunelmensis num. 20 hæc refert: Idem vero Thomas magnus religionis amator & eleemosynarum cultor fuit: de quo, referente fratre Hemingo, qui in extremis decumbenti sedulum exhibebat obsequium, didici, quod in excessu positus, vidit choros Candidatorum, in superiori parte domus deambulantes, portantesque libellos in manibus, & ad susceptionem ejus cum jubilo præparatos: mirique odoris fragrantiam se traxisse manibus testatus est, quatenus illa suavitas aperte doceret, ad quantam amœnitatis dulcedinem spiritus ejus transire deberet.

[497] Joannes de Nusco in Vita S. Guilielmi, fundatoris Montis-virginis, [Angeli, ut creditur, cum S. Guilielmo abbate visi.] edita ad XXV Junii, num. 38 refert factum, quod ipse vidit. Venerat Joannes ad vallem Compsanam, ubi tunc in tugurio degebat S. Guilielmus, & cum eo usque ad id tempus manserat, ut ibidem etiam pernoctandum esset. Tum num. 38 Joannes hæc narrat: Ea vero nocte confessor Domini Guilielmus intra tugurii cubiculum, clauso & obserato ostio, orationi vacabat: Joannes autem forinsecus in ædificiolo psalmodiæ deditus excubabat. Circa secundæ vigiliæ noctis horam vidit idem Joannes quasi duas aves magnas, ad modum arionum (id est ardearum) albas & splendidas, cum magna luce per foramen illud (quod erat in summitate tugurii) ingredi; ad quarum ingressum omnes atras noctis tenebras effugari conspexit. Quas cum diutius super caput suum imminentes pervolare vidisset, ait intra se: Nisi hæ aves Angeli essent Dei, non utique huc imperterritæ cum luce inæstimabili ingrederentur. Hæc eo in corde volvente, aves illas januis clausis evidenter intuitus est intrare ad virum Dei. Joannes vero, admiratus de hoc, quod viderat, & exterritus, totam noctem illam duxit insomnem, & æstuabat meditando, indagare cupiens, quod hoc esset. Mane autem facto discessurus, licentiam petiit. Cui vir Domini ait: Vade in pace; & scito prænoscens, quoniam, quod in hac nocte videre divino nutu promeruisti, donec vixeris, videre tibi ulterius non permittitur. Non dubitavit auctor, quin Angeli essent avium specie, ut aliis verbis deinde iterum indicat.

[498] Baronius ad annum 1146 Angelum fuisse existimat, [Agmen cruce signatorum, magno in periculo positum,] cujus ductu ex manifesto periculo evasit exercitus Christianorum crucesignatorum, ut narrat Guilielmus Tyrius lib. 16 cap. 12 & 13. Ejusdem sententiæ fuit ipse Tyrius, ut ejus relatio insinuat, & res ipsa loqui videtur. Erat exercitus Christianorum in terra hostili multis undique malis & hostium numero pressus, ut nesciret, qua ratione in ditionem suam se reciperet. Necessitas tamen effecit, ut generali decreto iter arriperent. Cumque ducem non haberent, inquit Tyrius cap. 12, qui agmina præiret, & locorum, per quæ transituri erant, haberet peritiam; ecce subito cohortes præcedens miles quidam ignotus, albi sessor equi, rubri coloris vexillum bajulans, lorica indutus, curtis usque ad cubitos manicis antecedebat exercitum. Hic tanquam Angelus Domini exercituum, viarum sequens compendia, & ad aquas ducens prius incognitas, congruis & commodis stationibus castrametari docebat. Sic igitur, cum quinque diebus usque ad prædictam Caveam * vix pervenissent expeditiones, tribus postea, sub jam dicto duce & itineris præambulo iter agentes, Gadaram usque perveniunt.

[499] Tum, exposito toto itinere, de duce subdit cap. 13: [Angelus præcessisse & periculo liberasse creditur.] Asserunt autem unanimiter, quibus illius facti adhuc plenior famulatur memoria, quod hunc, unde diximus, ducem itineris nemo noverit. Nam, cum ventum erat, ut castrametaretur exercitus, subito disparebat, nec uspiam in castris videbatur: mane vero iterum exercitum anteibat. Non habet præsentium hominum memoria, quod Latinorum tempore in toto Oriente, absque manifesta hostium victoria, tam periculosa fuerit expeditio. Hactenus Tyrius. Transeamus nos ad sequens seculum.

[Annotata]

* solitus

* Caveam Roob

§ XXXIV. Beneficia Angelorum seculo XIII.

[Angeli in cœna B. Mariæ Ogniacensi] Beata Maria Ogniacensis in Belgio nostro multis virtutibus floruit seculo XII & XIII, quo defuncta est. Vitam ejus scripsit Jacobus de Vitriaco, postea Acconensis episcopus, & S. R. E. Cardinalis, qui Beatam familiariter noverat, ejusque confessiones audiverat. Edita est apud nos ad XXIII Junii, variaque continet ad propositum nostrum spectantia. Primum lib. 1 num. 24, ubi dixerat, eam frequenter solo pane & aqua corpus alere solitam, sic habet: Cum autem in cellula sua infra ecclesiam in vespere vel nocte corpusculum pane modico & aqua solum reficeret; a principio benedictionis usque ad gratiarum actionem quidam ex sanctis Angelis sobriæ cœnæ assistentes, coram ea quasi per scalam lucidam ascendebant & descendebant: ex quorum præsentia tantam habebat consolationem tantamque spiritus exsultationem, quod omnem saporis suavitatem spiritualis refectio superabat.

[501] [& noctu adsunt,] Rursum num. 33 ita habet: Dulces etiam Angelicorum spirituum cantus, cum quibus noctes sæpe ducebat insomnes, omnem somnum ab oculis ejus sine aliqua corporis molestia relegabant. Remota enim hominum frequentia, per nocturnas vigilias comes aderat exercitus beatorum Spirituum, quorum sonus mirabiliter, tamquam multitudinis castrorum, dulci quadam consonantia aures mulcebat, omnem torporem excutiebat, caput recreabat, mira dulcedine respergebat, mentem excitabat devotione, desiderium inflammabat ad laudem & gratiarum actionem. Rursum num. 18 refert, quam mirabiliter in peregrinatione pia per vias non satis notas ab Angelo servaretur.

[502] [eamque Angelus custos in omnibus dirigit.] Et num. 35 indicat, in omnibus directorem ei fuisse Angelum custodem. Aliquando, inquit, quiescere permittebatur in cella sua, quandoque vero maxime magnis sollennitatibus imminentibus, non nisi infra ecclesiam in præsentia Christi poterat requiem invenire. Et tunc per dies & noctes oportebat eam ibidem remanere: nec erat in ejus arbitrio vel libera voluntate plerumque, vel in cella quiescere, vel in ecclesia remanere. Familiari enim Angelo, sibique ad custodiam deputato, velut abbati proprio, eam oportebat obedire: quiesceret, admonebat: cum autem paululum quievisset, ad ecclesiam excitando eam reducebat. Addit, quod frigidissimo etiam hiemis tempore, ipsa tamen nec frigus sentiebat; nec caput, Angelo sancto manum misericorditer supponente, vel modicum dolebat. Missis aliis, addo, quæ scribit auctor in Præfatione num. XI: Nos igitur, inquit, quæ vidimus & novimus, & ex magna parte per experientiam didicimus, ad honorem Dei & ancillæ ejus, … pauca de multis referemus. Non enim omnia vitæ ejus mirabilia colligere valemus, cum per multos annos, quibus devote Domino & fideliter servivit, vix aliqua dies vel nox præterierit, quin aliquam a Deo aut ejus Angelis, vel Sanctis cælestibus, cum quibus tota fere ejus erat conversatio, habuerit visitationem.

[503] Multa rursum se offerunt in Vita B. Margaritæ de Cortona, [B. Margaritam de Cortona consolatur] quam scripsit Juncta Bevagnas, Ordinis Minorum, ipsiusque Beatæ confessarius. Edita ea est ad XXII Februarii. Lapsa fuerat Beata in juventute sua, vitamque ducebat pœnitentem & austerissimam. De favoribus autem per Angelos eidem collatis generatim dicit auctor num. 12, quod acciperet quandoque Angelorum solatium. Deinde, relata Christi Domini apparitione, num. 24 subjungit: Post hæc accessit Angelus Margaritæ custodiæ deputatus, & dixit ei multa verba bona, & promissa retulit copiosa, invitans eam ad cuncta Creantis & gubernantis amorem, dicens: Ego non sum tuus Dominus, sed summi Regis nuntius sum &c. Rursum num. 37 ait: Quadam nocte, dum in cella Margarita oraret, ecce Angelus Domini suæ custodiæ deputatus dixit: Scias, dilecta Domini nostri, quod nondum videre vales in fundo fontis mundissima Regis. Sed confide & confortare, quia tuus sponsus sine macula Jesus Christus, abdita producendo in lucem, clarius & manifestius locuturus est tecum. Rursum num. 41: In die Nativitatis æterni Regis ex Virgine Angelus Domini Margaritæ custos locutus est ei, dicens: Recordare, Margarita, graduum beneficiorum, quæ tibi contulit Dominus Deus noster. Recitatisque Dei in Beatam beneficiis, Angelus subjunxit: Quare te hortor, dilecta Dei & revocata Dei, ut toto corde & tota virtute ad Creatorem tuum revertaris & Dominum &c.

[504] Deinde num. 145 docet eam Angelus, quomodo interesse deberet Missæ Sacrificio, [& instruit Angelus custos.] additque: Etsi vis tunc Dei Filium Dominum nostrum Creatorem recipere omni die, habes a Deo nostro plenariam recipiendi licentiam: in quibus Missis invenies argumentum fervoris &c. Rursum num. 160 prolixum Angeli cum Beata colloquium narrat auctor, ita ordiens. Die Veneris præcedente vigiliam B. Thomæ apostoli, famulæ Dei Margaritæ, flenti & oranti, Angelus Domini locutus est, dicens: Benedico cellam & omnes habitantes in ea, ut illuminentur atque purgentur, & crescant in fervore amoris. Post multa utrimque dicta, cum Beata rogaret morbum, ne Deum posset offendere, reposuit Angelus custos: Dominus noster vult, ut sis humilis, obediens & reverens: & hoc, quod postulas, erit in voluntate ejus. Rursum roganti, quantum placeret vel displiceret Deo, respondit: Hæc responsio tibi fiet secundum voluntatem mittentis Dei nostri. Plura ibidem. Demum num. 276 refertur, quo modo dæmon beatæ Margaritæ apparuerit, ut eam terreret, & mox subditur: Et Angelus Dei bonus Margaritæ dixit: Filia Hierusalem, noli timere nec dubitare; nam tantum poterit contra te, quantum ille, qui habet victoris pedem super guttur suum… Ego enim animæ tuæ custos, quæ est nobile oppidum Dei, tecum sum. Sequuntur alia, quæ cum multis prætermitto, cum Vita ipsa legi possit.

[505] [Ivetta reclusa] Obiit eodem seculo XIII Ivetta vidua reclusa, quæ magna sanctitate floruit Hui in ditione Leodiensi. Vitam ejus, editam ad XIII Januarii, scripsit Hugo Floreffiensis, canonicus Ordinis Præmonstratensis, qui viventem familiariter noverat. De facto autem, quod ad propositum nostrum pertinet, laudatus Hugo num. 67 hæc præmittit: Deum mihi testem invoco, licet mira, quæ dico, & minus forte credibilia multis fore non ambigam; quia animalis homo non percipit ea, quæ spiritus sunt, ea, quæ dicturus sum, accepisse me ab eo, qui secretorum ejus conscius & confessor in extremis extitit, cujus testimonium pro constanti habeo, quod verum sit.

[506] [in raptu miris gaudet Angelorum favoribus.] Tum hæc narrat: Raptam siquidem se aliquando in spiritu confessa est, novem Angelis a dexteris, novem similiter a sinistris circumdari, binis & binis de singulis Angelorum novem ordinibus, eosdemque Angelos vestibus eam auro desuper contextis per totum induisse, pretiosis insuper eam adornasse monilibus, nec non & lapidibus seu gemmis, quarum species, varietatem, & nomina, prout in libris Prophetarum expressa sunt, in ipso raptu spiritus intellexit, cognovit & distinxit, cum tamen tam lapidum virtutes ac nomina, quam Angelorum ordines distinctos & officia, nesciret tam bene sensibus humanis discernere, sicut singula quæque vidit, didicit, & cognovit rapta in spiritu, tamquam mulier simplex indoctaque, & rerum hujusmodi ignara prorsus. Testata quoque est sic se circumamictam varietate coronatamque gloria & honore, Angelorum obsequio deductam, & adductam ante thronum Dei & Agni, offerentibus eam Domino sic Angelis paratam & ornatam tamquam sponsam viro suo. Ibi quid viderit vel audierit, cum tamen occulta sapientiæ Dei eam vidisse & audisse non sit dubium, quia confiteri noluit, licet satis admonita, nec scire nos nec loqui possumus, præsertim cum non licere credam ea homini scire vel loqui. Hactenus Hugo, qui testatur ea in spiritu fuisse visa.

[507] [Beneficia Angelorum in s. Raimundum de Pennaforti,] In Bulla canonizationis S. Raimundi de Penna forti, Ordinis Prædicatorum ministri generalis, data ad VII Januarii, de Sancto hæc leguntur: Cum cælestis militiæ Angelo tanta inerat ei familiaritas & amicitia, quæ maximum est puritatis & sanctimoniæ argumentum, ut ab eo frequenter ad orandum a somno excitatus invitaretur. Id factum quotidie ante mediam noctem scripsit Michaël Llot, in Annotatis allegatus, neque id incredibile videbitur piis Angelorum suorum cultoribus.

[508] [S. Thomam Aquinatem,] Ejusdem Ordinis Prædicatorum erat S. Thomas Aquinas, egregius Ecclesiæ doctor, de quo Guilielmus de Thoco in Vita, ad VII Martii data, num. XI narrat, in cubiculum ejus immissam fuisse puellam lascivam, quam Sanctus titione fugavit, & hæc subjungit: Et prostratus ad terram, cum lacrymis a Deo petivit orando perpetuæ virginitatis cingulum, quod servare sibi in pugna concesserat incorruptum. Qui cum hæc orando cum lacrymis subito obdormisset, ecce ad eum duo Angeli cælitus missi sunt: qui asserentes eum a Deo exauditum, & de pugna tam difficili obtinuisse triumphum, stringentes ipsum hinc inde in renibus, dixerunt: Ecce ex parte Dei te cingimus, quod petivisti, cingulo castitatis, quod nulla poterit de cetero impugnatione dissolvi, & quod humanæ virtutis haberi non potest ex merito, tibi conceditur divinæ largitatis ex dono.

[509] Non sequi me ordinem annorum, sed tantum seculorum, [S. Dominicum, Ordinis] facile advertet lector, dum S. Dominicum, fundatorem Ordinis Prædicatorum, post duos ejus filios commemoro. Acta S. Dominici edita sunt ad IV Augusti. In Vita autem secunda Bartholomæus Tridentinus num. 13 de S. Dominico morti proximo ait: Vidit enim pulcherrimum Juvenem his verbis se vocantem: Veni dilecte mi, veni ad gaudia, veni. Theodoricus de Appoldia in Vita tertia num. 23 idem sic exprimit: Et ecce oranti, supernorumque desiderio vehementer æstuanti, vidit sibi Juvenem pulcherrimum assistere, qui vocans eum, dixit illi: Veni, dilecte mi, veni: intra ad gaudia vera. Laudatus Theodoricus num. 141 aliud præmittit Angeli beneficium. Erat Sanctus Romæ, & ob negotia manserat usque ad vesperam seram extra monasterium, ita ut priorissa monialium abire volenti diceret: Pater, hora præteriit; jam prope mediam noctem est: non expedit, ut hinc modo recedatis. Ille autem non acquievit eis, dicens: Quia Dominus omnino vult, ut proficiscar, & ipse mittet Angelum suum nobiscum. Assumens igitur fratrem Tancredum, Priorem fratrum, & fratrem Odonem, Priorem sororum, cœpit proficisci.

[510] Cumque egrederentur, ecce Juvenis pulcherrimus adstitit ante portam, [Prædicatorum fundatorem,] tenens in manu baculum; tamquam paratus ad iter, cœpitque præcedere eos in via. Tunc pater sanctus fratres socios ordinavit inter se & illum, & ipse loco tertio sequebatur. Venientes autem ad portam fratrum, invenerunt eam diligenter seris firmatam. Tunc Juvenis, qui dux viæ fuerat, ad unam partem portæ se traxit, quæ statim aperta est eis: & primo quidem ingressus est ipse; deinde fratres, & post eos pater Dominicus introivit: egressoque Juvene, qui eos introduxerat, inventa est clausa janua; sicut prius. Tunc frater Tancredus interrogavit beatum Dominicum, dicens: Pater sancte, quis fuit iste Juvenis, qui venit nobiscum? Respondit: Fili, Angelus fuit sanctus, quem ad nostri custodiam Dominus destinavit. Videntes itaque in choro ad Matutinas fratres patrem sanctum & socios suos, mirabantur, quomodo clausis januis introissent. In Commentario prævio num. 723 & seqq. ex Annalibus Prædicatorum datur prolixior relatio, qua S. Dominicus Faventiæ noctu per duos Angelos specie juvenum dicitur deductus: sed nescio, an illa relatio habeat auctorem satis vetustum.

[511] At certo coævos scriptores habet Vita B. Ambrosii Senensis, [& B. Ambrosium Senensem.] ejusdem Ordinis, data ad XX Martii, in qua num. 66 hæc leguntur: Alia quædam virgo, in domo præfatæ dominæ Neræ habitans, in hora transitus B. Ambrosii sanctitatem ipsius revelavit, dicens: Video B. Ambrosium nostrum patrem aurea veste indutum, & pileo aureo caput coopertum habentem, in cælum ab Angelis deferri. In Summario virtutum ejusdem B. Ambrosii, quod item scriptoris est contemporanei, idem refertur num. 43: & ibidem num. 37 multum laudatur sanctitas Neræ, quæ etiam Beata ab aliquibus vocatur, & de ejus visione num. 38 hæc sequuntur: Hæc igitur tantæ sanctitatis mulier sæpe dictæ sociæ retulit, quod in nocte Natalis Domini, cum B. Ambrosius ex speciali devotione Missarum solennia celebraret, circa eum vidit multitudinem Angelorum ei assistentium & applaudentium, qui eum ac totum locum mirabiliter adornabant. Mox alias quoque visiones habuisse, prædicante B. Ambrosio, refertur: Petivit igitur ab Angelo, qui eam ad hoc spectaculum duxerat, quid hæc essent, & ab eo explicationem accepit, ut ibidem videri potest. In Vita quoque num. 10 dicitur noctu invisus ab Angelis, & cum iis cantasse, sed in somno. Locus videri potest.

[512] [Virgini Cisterciensi obitus suus ab Angelo prædictus.] In Vita B. Hermanni Josephi Ordinis Præmonstratensis, data ad VII Aprilis, quam scripsit contemporaneus ejusdem Ordinis canonicus, num. 39 narratur mirum sanctæ cujusdam Virginis Cisterciensis cum Angelo colloquium. Revelata est, inquit, & secunda visio similis præfatæ ancillæ Dei de Joseph, quam mihi ore proprio enarravit. Appropinquante autem termino dissolutionis illius, … adstitit illi Angelus Domini, ita dicens: Præpara te, quia cito itura es. Intelligens illa, de quo itinere diceret, … respondit: Ey! quam cito itura sum? At ille, Valde cito, inquit. Subjecit illa: Numquid ego sum citius transitura, vel Joseph? Ait: Tu quidem citius es transitura; sed ille te non multo post tempore consequetur. Cui illa iterum ait: Qualis vir est Joseph? Respondit Angelus: Joseph magnus vir est. Quam magnus? inquit. Nullum habet, inquit, similem in ecclesia Steinfeldensi. Sequuntur & plura, quæ rogavit virgo, & Angelus respondit de B. Josepho. Post acceptam quoque extremam unctionem ab hoc ipso biographo, & præsente B. Josepho, rursum eidem soli dixit virgo: Scio enim certissime implendum, quod per Dominum didici, annuntiante Angelo, & desiderio concupivi.

[513] [B. Humilianæ lumen ab Angelo allatum,] Eodem seculo Florentiæ obiit B. Æmiliana seu Humiliana de Cerchis, vidua tertii Ordinis S. Francisci. Hujus Vita, ad XIX Maii data, auctorem habet Vitum Cortonensem, Ordinis Minorum, qui mox ab obitu Beatæ eam conscribere cœpit. In ea autem num. 15 refert Vitus, nocte quadam Beatam lumine caruisse, quod lampas extincta esset, rogasseque Dominum, ut provideret. Ad cujus votum, inquit, respiciens benignissimus Deus, lumen per Angelum mirabiliter ministravit. Apparuit namque manus quædam juvenilis juxta lampadem, valde fulgidum gerens ignem, quo lampadem accendit extinctam. Rursum num. 29, relato Beatæ raptu, qui per triduum duraverat, subjungit: Sero, sustentato corpore cibo modico, quievit. Et cum aliquantum obdormisset, perventa ad horam, qua ad orationem surgere consueverat; astitit ei quidam Puer albis amictus, totus rutilans, portans lumen in manibus, dicens: Surge, Humiliana, propter ea, quæ scis. Excitabat enim eam, ut in oratione vigilaret, & creditur, quod fuerit Angelus ejus. Et cum surrexisset ad vocem & ad tactum Pueri, inspecto Puero, ut erat, admirabili, ipse Puer cum lumine disparuit.

[514] [item panis,] Ipsa ideo orationibus vacans usque ad tertiam venturæ diei Dominicæ, in ipsa vacatione multam Christi dulcedinem sensit: & hora tertia, cum perduraret in oratione, affuit quidam puer, id est, Angelus supradictus, ut creditur, medium panem portans, & dixit: Surge & comede, quando tibi videbitur expedire. Et cum surrexisset, invenit medium panem valde candidum & odoriferum, de quo non poterat dubitari, quin esset manibus Angelicis fabricatus: quem inspiciens, dubitavit ne a famula fuisset allatus. Sed circumspecto ostio cellæ interius firmiter obserato, credidit esse, quod erat: & accipiens panem cum gratiarum actione comedit: & de illo medio pane vixit tota hebdomada illa, de quo etiam pane pluribus dedit. Et in ipsa hebdomada consolidatæ sunt multæ corporis ipsius debilitates, quas occasione abstinentiæ sustinebat. Multam etiam magis solito hebdomada illa Dei dulcedinem degustavit: & omnes alios cibos, qui sibi illa hebdomada portati sunt, quos comedere debebat, pauperibus erogavit. De illo pane habuit domina Rigalis soror sua, & domina Luciana matertera sua, & Fr. Vigor Cortonensis de Ordine Minorum: quem cum dedit eis, dixit eis: Accipite panem hunc Angelorum, quem Deus noster cuidam suæ famulæ misit.

[515] Laudatus Vitus num. 41 hæc narrat: Quædam religiosa persona perfectæ vitæ, [uti & alteri factum, & potus.] novem diebus continuis in devotione persistens, cibum corporalem non sumpsit. Cui mane in aurora diei adstitit Angelus Domini, medium panem portans, & exhibens ei dixit: Accipe hunc panem, de quo reficias corpus tuum: quem ipsa cum devotione suscepit: quod Humilianam sanctam non latuit. Nam competenti mora constituta, venit ad ipsam Dei famulam, dicens: Da mihi, carissima, de pane tuo, tibi secreto donato, quem detines apud te. Cui admirata dixit: Quis tibi, carissima, adeo aperte detegit facta mea? Et videns, quia ipsum panem ei negare non poterat, sibi de ipso attulit unum bolum. Quem cum gratiarum actione suscipiens, portavit secum, recondens in loco mundissimo reverenter. Non multis transactis diebus, in oratione persistens quatuor diebus continuis non comedit. Hora vespertina multam esuriem patiens, nec habens alium cibum, prædictum bolum tantum & non aliud sumpsit. Quem cum sumeret, subito Puer quidam candidus & formosus adstitit coram ea, phialam plenam aqua portans: quam cum dedisset ei, & ipsa recipiens cum laudibus biberet, invenit, quod aqua illa vinum erat optimum & delectabile odore, & ad bibendum suave. De ista cœna sic refecta est, quod quatuor diebus continuis post sine cibo jejuna permansit.

[516] Eodem seculo XIII mira sanctitate in Brabantia floruit venerabilis Ida Lovaniensis, [Idæ Lovaniensi Corpus Christi ab Angelo datum;] Ordinis Cisterciensis prope Mechliniam Religiosa, cujus Vita ex schedis confessarii concinnata, & ad XIII Aprilis edita est. In ea num. 20 legitur, Idam magno flagrasse desiderio recipiendi frequenter sacrosanctum Christi Corpus, sed ausam non fuisse id suo indicare confessario. At, inquit auctor, affuit electæ suæ, pro se taliter æstuanti, divinæ pietatis altissima miseratio. Nam, quod, impediente verecundia, sicut prætactum est, expetere non audebat in publico, compassivo miserationis suæ remedio tam illius affectui consulens quam rubori, præter omnem humanæ virtutis industriam, hoc ipsum electam suam consequi mirabiliter annuit in secreto. Siquidem eodem tempore frequenter accidit, ut, cum sacerdos, ut moris est, in altari sacram communionem acciperet, hæc, in immensum dilatato desiderio cordis sui, sacratissimum pignus hostiæ salutaris, Angelico perlatum, ut credimus, ministerio, sub eodem momento temporis & ore reciperet & sapore discerneret, ac etiam ipso dentium suorum officio masticaret. Ex qua perceptione tanta nimirum jucunditatis & spiritualium deliciarum dulcedine replebatur in corpore, quod non verteretur in dubium, ipsum sanctitatis Auctorem eo tempore cum gratiarum suarum charismatibus adfuisse.

[517] Ejusdem Ordinis Cisterciensis fuit S. Lutgardis, eodemque seculo in Brabantia floruit & obiit. Hujus Vitam, [S. Lugardis per Angelos ad communionem ducta:] datam ad XVI Junii scripsit Thomas Cantipratanus, sanctæ Virgini coævus & familiaris. Hic num. 39 narrat sequentia: Ut autem aliquibus, quæ minus forte digne de ea in Aquiria (virginum abbatia, ubi habitabat) sentiebant, piæ Lutgardis meritum monstraretur, accidit hoc miraculum solemne, quod narro. Solita erat omni die Dominico Dominici Corporis refici sacramento. Cumque euntem ad altare nullus eam in subsidium debilis corporis sustentaret, manifeste viderunt aliquæ, quibus videre datum est, duos eam Angelos mediam tenere, & ad altare deducere.

[518] [S. Bonaventuræ particula consecratæ hostiæ ab Angelo data:] In Oratione Octaviani a Martinis de S. Bonaventura ad petendum a Sixto IV, ut in album Sanctorum referretur, num. 14 hæc leguntur apud nos ad XIV Julii: Cumque die quadam in Missa devotus adesset, Deus respiciens ad illius humilitatem, particulam consecratæ hostiæ, de manu celebrantis per Angelum acceptam, illius ori clementer immisit. Petrus Galesinius in Vita idem sic narrat num. 28: Quinimo, quod maxime mirandum est, tanta præstitit humilitate, ut cum diu aliquando adhuc junior se indignum putarit sanctissimo Christi Corpore, dignus adeo fuerit, qui id Angelo ministrante susceperit. Non sunt quidem hi scriptores coævi: at, cum prior peroraverit ad obtinendam canonizationem, existimo, eum ex vetustioribus hausisse monumentis, neque rem tantam dicturum fuisse coram Pontifice, nisi probata fuisset.

[519] [Varia Angelorum in plures beneficia.] Vita B. Aleydis, virginis Cisterciensis in abbatia Camerensi prope Bruxellas, quæ ad XI Junii data, auctorem habet coævum. In ea num. 30 hæc invenio: Angelus, a Domino ei pro custode deputatus, ex usitata consuetudine, ut surgeret ad vigilias, per aliquod tempus consuevit eam a somno excitare. Cujus signum protinus ut percepit, sine mora surrexit. In Appendice ad Vitam S. Antonii Paduani, data ad XIII Junii, de Miraculis ad canonizationem productis, part. 1 num. 49 narratur, mulierem viginti annis miserrime contractam & distortam fuisse, & ad ecclesiam S. Antonii ire voluisse; sanata vero alia; Ecce Puer, inquit auctor, quidam septennis apparuit, eamque præcedens junctis manibus, ad introitum invitavit; Veni, veni in nomine Domini, quia liberabit te. Illa vero sequens vestigia præcedentis, ad limen ecclesiæ se trahendo pervenit: sed cum esset in ostio constituta, Puer ille disparuit. Sequitur mulieris sanatio. In Vita B. Bonæ Pisanæ, & in alia B. Gerardescæ Pisanæ, utraque data ad XXIX Maii, nonnulla etiam leguntur Angelorum beneficia, quæ breviter solum insinuo. In priori num. 48 duo Religiosi navicula trans flumen Arnum vecti per juvenem, quem postea Angelum crediderunt. In altera B. Gerardesca per Angelos contra dæmonem defensa narratur num. 50, & num. 62 vidit Angelos in choro cum monachis psallentes.

[520] [S. Philippus Benitius in Alpibus triduo aberrans,] Memorabile admodum est, quod legitur in Vita S. Philippi Benitii, ad XXIII Augusti data. At fatendum est, eam non esse scriptoris coævi aut supparis. Cum tamen auctor Dalæus Vitam istam collegerit ex vetustis documentis Ordinis sui, nimirum Servorum beatæ Mariæ Virginis & rem cum adjunctis suis modo verisimili referat, factum istud, ut probabile saltem, totum huc transfero. Hoc ergo Joanne (Francofurtensi, ante ibidem laudato) & fratre Victore Italo, & altero Joanne Gallo, ac fratre Gualtero Germano sociis, Philippus, inito Italiam versus itinere, cum Alpes essent ingressi Allobrogum, via militari deerrarunt, ac toto triduo per opacas & solis feris pervias sylvas viam vestigantes, redeundi, ut fit, in viam studio, ex aliis erroribus in alios impliciti, nullam rationem inveniebant explicandi sese ex impeditis illis saltuum anfractibus: & augebat rei difficultatem inedia ac lassitudo, quibus triduanis conflictati, dum neque potionis aliquid levandæ siti, neque cibi sedandæ fami reperissent, linqui jam animis viribusque destitui incipiebant, cum Philippus ad consuetum precationis subsidium conversus, idem sociis facere jussit.

[521] Postquam ardentem charitate suorum, & magna in Dei suavissimam providentiam fretam spe, [ab Angelis cibo refectus in viam reducitur.] orationem cum lacrymis ad Deum fudissent, repente voces aliquæ humanis similes afflant, quibus festiva gratulatione compellati patres, ad amissam viam & refectionem virium post tot labores invitabantur. Ad quas ipsi ab exorsa oratione vertentes sese, quamprimum eluctari potuerunt ex senticosis illis plagis, in duos incidunt, qui habitu quidem ac reliquo cultu corporis pastores videbantur; cæterum, ut postea apparuit, Angeli erant. Ab his in proximum tugurii hospitium multo cum honore verborum & comitate plusquam pastoritia deducti, instructam ibi miri candoris saporisque panibus & gelidæ aquali mensam reperiunt: cui, posito timore, accumbere jussi, pure suaviterque epulati sunt. Actisque Deo infinitis gratiis, ducibus hospitibus suis reducuntur in rectam viam. Et duces quidem officio perfuncti, depositis personis, repente ex oculis patrum evanescentes, videri desierunt. Mitto alia ad hoc seculum spectantia.

§ XXXV. Beneficia Angelorum seculo XIV.

[S. Nicolaus Tolentinas cantu Angelico recreatus:] Sub initium seculi XIV, quod ingredimur, obiit S. Nicolaus Tolentinas, Ordinis Eremitarum S. Augustini. Hujus Vita, a Petro Rubiensi coævo scripta, apud nos data est ad X Septembris. Laudatus scriptor num. 2 docet, parentes S. Nicolai per Angelum monitos fuisse, ut se Barium conferrent ad S. Nicolaum Myrensem, ibidem de filio nascituro instruendos, prout factum est. Rursum num. 46 hæc scribit de S. Nicolao Tolentinate: Enimvero sex ante ejus obitum mensibus singula nocte, ante matutinalem horam, eum corporalibus auribus canticum Angelicum suavissimum faciebat audire (Deus,) & adeo delectari, quod dicebat: Cupio dissolvi & esse cum Christo.

[523] Eodem seculo inchoato, obiit S. Ivo presbyter, cujus Acta ad XIX Maii edita. [Angelus a S. Yvone in mensa exceptus:] In Processu de ejus vita & miraculis num. 44 hæc leguntur: Testis tertius dixit &c: & postmodum ipsa die, cum esset in mensa cum D. Yvone in domo sua Villæ-Martini, venit quidam pauper turpissimus in vili habitu, in præsentia ipsius testis loquentis: & D. Yvo fecit dictum pauperem sedere ante ipsum in mensa, & comedere secum in eadem scutella. Et dum idem pauper aliquantulum comedisset, de mensa surrexit: & dum esset ad ostium domus, vertit se ad D. Yvonem & ad dictum testem loquentem, & dixit eis in Britonice, Ad Deum (id est, Adieu) Dominus vobiscum. Quo dicto, apparuit D. Yvoni dictus pauper, pulcher & veste alba indutus. Et idem D. Yvo eidem testi statim retulit, sibique dixit, quod qui turpissimus venerat, pulcher recedebat, & quod de claritate vestis ipsius domus resplendebat: nec ulterius illa die D. Yvo in illa mensa comedit: sed post secessum dicti pauperis in præsentia ipsius testis fortiter flere incepit, & dixit: Nunc scio bene, quod Nuntius Domini venit ad visitandum nos. Idem refertur in Vita prolixiore num. 75.

[524] [varia S. Humilitati ab Angelo præstita:] Eodem fere tempore floruit ac deinde obiit S. Humilitas abbatissa, cujus Vita conscripta est a monacho ejusdem Ordinis Vallumbrosani, qui Sanctam familiariter noverat, editaque apud nos ad XXII Maii. Sancta post conjugium amplexa est vitam monasticam, in qua totam se orationi devoverat; sed ex priore, quod elegerat, monasterio per Angelum mirabiliter educta est, ut narratur num. 8, & ipsa prædixerat. Superveniente vero nocte prædicta, inquit auctor, vox quædam insonuit: Soror Humilitas, surge, meque sequere. Secuta est, & extra monasterium invisibili manu fuit posita, ut pluribus ibi dicitur. Postmodum, ubi erat abbatissa, cum Romam ob negotia pedestri itinere proficisceretur, cum nimis fatigata esset, equum accepit; & mox etiam panem albissimum, quod panem inventum non posset comedere. Utrumque narrat auctor num. 16, insinuatque ab Angelo Sanctæ procurata fuisse, etiamsi Angelum non nominet.

[525] [aliud S. Pilingotto tertiario Franciscano.] Prioribus ejusdem seculi annis Urbini obiit S. Pilingottus, tertiarius Franciscanus, cujus Vita, ad 1 Junii data, auctorem habet coævum Urbinatem. De extremis Sancti loquens auctor, num. 21 hæc narrat: Cum vero anima illa purissima ad recessum se præpararet, bella quædam volucris, alba & pulchra, quasi de suo ei congratulans transitu, circa ejus faciem evolare non desinebat. Quidam vero circumstans eam abigere nitebatur, sed pro importunitate non poterat, ita ut ab omnibus crederetur certissime, ejus Angelum fore, qui eum custodiens usque in finem, animam illam gloriosam carne solutam expectaret, ut eum socians ad vitam illam perduceret, quam Christus illi pretioso suo sanguine acquisivit.

[526] [S. Agnes de Monte-Politiano Corpus Domini] Raymundus de Capua, Ordinis Prædicatorum postea generalis, scripsit Vitam S. Agnetis de Monte-Politiano, quando erat confessarius monasterii, in quo habitavit Sancta, scripsitque ex scripturis ibi inventis & relatione discipularum ipsius Sanctæ. In hac autem Vita, ad XX Aprilis in Opere nostro edita, num. 25 refert sequentia de Sancta in horto suo orante: Dum autem intra orationem recoleret, diem esse Dominicum, nec licere talem diem, Missarum solenniis non auditis, pertransire; ex alia parte, urgente dulcedine Sponsi, non posset orationis fervorem dimittere, facta in agonia magis ac magis ferventer orabat. Et ecce post paululum adfuit Angelus, ferens illud Dominici Corporis venerabile sacramentum, propter quod omnia Missarum solennia dicuntur & fiunt.

[527] [ab Angelo accepit decem Dominicis.] Quo viso, ancilla omnipotentis Domini humilem reverentiam primo Regi Angelorum, deinde Angelo devote exhibuit: & tandem, ipso annuente, de manu ipsius Angeli sacram communionem recepit: sicque Agnes virgo, ex speciali gratia Salvatoris, nec orationem suam dimisit, nec sacramentis Missalibus est privata: quin potius Sacramentis ipsis communicatis, Angelorum est præsentia confortata. Nec suffecit largo Datori munerum hanc gratiam semel vel bis facere sponsæ suæ: sed decem Dominicis diebus continuis repetiit idem munus, ut videlicet secundum Decalogi numerum, in quo est omnis perfectio sanctitatis, sanctissimum corpus de manu sancti Angeli Agnes sancta, amplius sanctificanda, suscipere mereretur. Mox num. 27 addit auctor, virgini allatas per Angelum fuisse reliquias, ut ibidem videri potest.

[528] Obiit sub initium ejusdem seculi XIV B. Christina Stumbelensis prope Coloniam, [B. Christina Stumbelensis miris] virgo plane mirabilis, & tot dæmonum impugnationibus vexata, ut Acta ejus essent incredibilia, nisi ex oculatis multorum testimoniis fuissent conscripta, virgine etiam tum vivente. Scripsit ea Fr. Petrus de Dacia, Ordinis Prædicatorum, cum aliis, qui Beatam familiariter noverant; editaque sunt apud nos ad XXII Junii cum Vita Beatæ ab Anonymo suppare ex Actis familiariumque notitiis concinnata. In laudatis Actis lib. 3 num. 26 ipsa virgo per scribam suum Fr. Petro narrat, curatam se fuisse ab Angelis, postquam noctu a dæmone crudeliter raptata gravissimeque vulnerata fuerat. Qui, inquit, tollentes corpus ejus, singulis noctibus a læsionibus curabant, & a frigoribus levissimo atque calidissimo pallio obumbrabant, mentemque ejus divinis consolationibus confortabant, & se omnibus passionibus ejus adfuisse, & patientiam vidisse affirmabant: nec non & in tam miris consolationibus & piis exhortationibus ipsam domum reducebant, quod præ nimia admiratione neque viam, neque modum reductionis perpendere valebat: quibus tamen recedentibus se in suo cubiculo inveniebat. Angelos & pallium corporalibus oculis non videbat: sed calorem, lenitatem, & obumbrationem pallii realiter sentiebat: & Angelorum curationes & consolationes in corde suo spiritualiter & veraciter cognoscebat. Nituntur quidem hæc solo virginis testimonio: sed confirmantur ex aliis æque mirabilibus, quæ in aliorum conspectu sunt facta.

[529] Rursum lib. 4 num. 3 narrat Virgo gravissimas, quas multis noctibus passa est, [plurimisque Angelorum favoribus] dæmonum vexationes, & subjungit: Sed Christus, qui suam dilectam sponsam non deseruit, ad liberandum eam atque sanandum singulis noctibus quinque Angelos destinavit: qui confortantes eam piis alloquiis, quod a Domino custodes quinque sensuum ejus deputati essent, fideliter affirmabant. Sic per Angelos in vivis servata dicitur num. 8, & num. 10 ab Angelis in cubiculum suum reducta. Et num. 13 disparentibus post sævissimas vexationes dæmonibus, continuo venerunt duo Angeli divinitus missi, qui levantes ipsum corpus, & sanatum per omnia, cum magna reverentia & consolatione in proprium cubiculum reduxerunt. Similia rursum leguntur num. 22. At num. 29 Angelus, qui eam sanaverat & reduxerat, sic insuper locutus legitur: Confortare, sponsa Christi, & constanter age: tecum enim est Jesus Christus, sponsus tuus dilectissimus, pro cujus amore certamen inisti: ipse enim in tribulationibus numquam te deseret, sed in omnibus te confortabit & adjuvabit; in morte quippe eris secura, ab omnibus hostibus triumphabis, & cum ipso æternaliter exultabis. Et his dictis, illico discessit Angelus ab ea. At idem post novum cum dæmonibus certamen rursum adfuit auxiliator. Sic passim Angeli vulnera virginis sanaverunt: sed num. 69 omnes ejus læsiones leguntur sanasse, præter illam, quam de circulo candente in medio corporis receperat. Ea vero plaga deinde a Christo sanata legitur cum reliquis recenter acceptis.

[530] Missis aliis similibus, subjungo favorem alium, [gavisa est, & frequenter ab iis sanata.] qui narratur num. 101. Lapsa erat virgo, dum reducebatur ab ecclesia, & graviter se læserat. Crevit autem subito tam gravis & vehemens dolor, ut virgo Christi non pedes nec crura per se movere ullo modo potuisset, sed neque se tangi a quoquam sine magno clamore & dolore sustinuisset. Cumque virgo Christi noctem illam cum sequenti die in tanta læsione & dolore transegisset, secunda nocte somnium virgo arripuit, & Angelum Dei assistere sibi vidit: qui tangens pedes & crura Virginis, tactu lenissimo ipsam surgere, & suum Dilectum benedicere monuit, &, iis dictis, omnino disparuit. Evigilans autem virgo Christi, sanam se reperit: & surgens, in genua se erexit, suumque dilectissimum Sponsum ex toto corde benedixit &c. Pleraque hactenus relata de subsidio Angelorum in Vita brevius scripta repetuntur. Ceterum addit in fine biographus, ultimis vitæ annis Beatam a dæmonum impugnationibus liberam fuisse, ut omnia, quæ ex Actis dedi, contigerint seculo XIII: sed, quia seculo XIV Beata obiit, ad hoc ipsum seculum omnia collegi.

[531] [Alia aliis præstita.] Obiit circa idem tempus B. Oringa aut Christiana virgo in Etruria, de qua actum ad X Januarii. In hujus Vita, quam Italice scripsit Silvanus Razzi, multis etiam modis B. Oringa dicitur defensa ab Angelis contra dæmonum impugnationes & terriculamenta. Minus quidem hæc sunt insolita, aut de se incredibilia, quam quæ leguntur in Actis B. Christinæ; sed auctor est recentior, ideoque ab iis hic referendis prorsus abstineo. Vetustior est scriptor, qui composuit Vitam venerabilis Gertrudis ab Oosten, Beghinæ Delphensis in Hollandia, datam apud nos ad VI Januarii. In hac autem num. 30 dicitur anima alterius cujusdam Gertrudis, quæ in eadem civitate erat Beghina, cuidam conspecta fuisse, concomitantibus eam duobus Angelis a dextris & a sinistris.

[532] [B. Joannes Firmanus ab Angelo, per tres menses] In Vita B. Joannis Firmani, Ordinis Minorum, data ad IX Augusti, Anonymus coævus num. 41 sic habet: Quantum vero sanctis Angelis, quibus continuo reverentiam singularissimam exhibebat, fuerit familiaris, apparet ex multis visitationibus & consolationibus, quas recipiebat ab eis: sed de multis referam tantum duas. Interrogatus a quodam sibi familiari, quomodo a Deo donum sapientiæ recepisset, cum omnino taceret, & nulli videretur velle revelare, dum viveret; tandem importuna prece & supplici inquietatione violentatus, hoc, quod ab eo petebatur, sub sigillo secreti, dum viveret, revelavit dicens, quod quadam die, dum in cella reclusus arctam pœnitentiam faciens ante crucem Crucifixum oraret attente, quidam Juvenis admirandi decoris ad eum venit, dicens ad eum, quod erat missus, ut secum aliquo tempore moraretur. Quem cum vir Dei sanctus agnosceret esse Angelum Domini propter magnam, quam in suo conspectu ad præsentiam ejus recepit securitatem, & concepit benevolentiæ caritatem, ipsum, ut decebat, devotissime honoravit: & simul sedens, de cruce Christi, & de gaudiis paradisi, atque de verbis Euangelii & apostoli Pauli aliorumque Sanctorum longum colloquium habuerunt: sicque per tres menses continuos non fuit dies, in quo non suo luminoso aspectu & eloquio mellifluo frueretur.

[533] [familiariter apparente, Scripturas doctus,] Erat autem vadens & rediens, sicut amicus ad domum alterius amici, & socius ad domum alterius socii, ire & redire familiariter consuevit. Tandem, completo trium mensium spatio, sibi valefaciens aperuit ei sensum, ut intelligeret Scripturas, & extunc, ut retulit, non fuit Scriptura, quam in quocumque loco non intelligeret secundum aliquem intellectum, licet non fuerit sibi datum, quod, quidquid intelligeret, pro voluntate sua alteri panderet, & alteri aperire posset, nisi quantum placebat Majestati divinæ, quæ sibi dederat spiritum intelligentiæ. Non autem dubitabat vir sanctus, quin ille juvenis fuerit Angelus suus, qui pro consolatione sui fuerat a Deo missus, & se ei frequentissime ostendebat.

[534] Quodam alio tempore supervenit solemnitas beati archangeli Michaëlis, [alios quoque ab Angelis favores obtinuit.] quæ mense Septembrio celebratur: & dum de nocte descendisset de cella, quam habebat in monte Alvernæ, & venisset ad ecclesiam fratrum, ut ad reverentiam Angelorum cum ipsis fratribus laudes Deo persolveret matutinas, completis laudibus, in ecclesia more fratrum aliquantum substitit meditando devote de gloria Angelorum. Meditatione vero & oratione sua peculiari finita, de ecclesia discedebat, ut rediret ad cellam. Cum autem ad januam ecclesiæ pervenisset, juxta eum apparuit citharœdus, ita suavissimam faciens melodiam, quod, nisi vir sanctus fuisset a Deo confortatus, … nedum præ dulcedine fuisset raptus; imo videbatur sibi, quod spiritus vellet a corpore separari. Tum exsultans in Domino, cum clamore altissimo ascendendo montem cœpit currere versus cellam. Citharœdus autem, sive curreret sive staret, sive communi modo ambularet, numquam ab ejus latere discedebat. Cum autem vir Dei pervenisset ad cellam, & se prostravisset ante imaginem Crucifixi, tunc, ut sibi videbatur, citharœdus ille ita cœpit per instrumentum musicum manus movere citissime, & sonitum ita accelerare, sicut consueverunt facere illi, qui sunt in illa arte periti, quando volunt sonum finire. Finito autem sonitu, noctem illam, in oratione persistens usque ad diem, vir sanctus duxit insomnem, Deo & sanctis Angelis ejus referens gratias de consolatione percepta.

§ XXXVI. Beneficia Angelorum seculo XV.

[Miri admodum] Mirabili prorsus patientia & constantia seculis XIV & XV in Hollandia floruit S. Lidwina virgo, cujus Acta a pluribus coævis scriptoribus summa fide fuerunt conscripta, editaque apud nos ad XIV Aprilis. Ex iis huc transferam nonnulla ad propositum nostrum spectantia. Postquam auctor num. 48 in Vita dixerat & exemplis probaverat, S. Lidwinam ad loca diversa in spiritu sic rapi solitam, ut sciret & indicaret, quid in locis remotis fieret; subjungit num. 49: Cum autem, sicut dictum est, ad talia loca raperetur, complebatur in ea divinitus, quod Moysi & filiis Israël… a Domino dictum est: Ecce ego mitto Angelum, qui præcedat te, & custodiat semper, & sit ductor itineris tui. Visitabatur enim sæpissime & tangebatur ab Angelo suo sancto, quem ita personaliter cognoscebat, sicut amicus amicum suum. Similiter cognoscebat confessorum suorum Angelos, aliorumque familiarium suorum & multorum hominum.

[536] Apparebat autem idem Angelus diversimode, & interdum in forma viri pulcherrimi, [& multiplices favores,] semper autem in magna claritate. Nonnumquam claritas illa tanta erat, quod, si mille soles invicem lucerent in virtute sua, non tamen possent æquiparari vel assimulari claritati ejusdem Angeli. Interdum vero minor erat hæc claritas: semper tamen præferebat in fronte vexillum Dominicæ crucis, ne ab angelo sathanæ, qui sibi frequenter apparebat transfiguratus in Angelum lucis, deciperetur. Si vero propter frequentiam visitantium se aliquando turbabatur, & ob præsentiam atque attactum quorumdam hominum inhonestorum puritas ejus, ut assolet, maculabatur; propter hujusmodi qualescumque maculas & inquietudinem privabatur Angelicis visionibus & raptibus divinis. Interdum etiam, si spiritualibus quibusdam atque solius Divinitatis oculo aut Angelo cognitis defectibus, qui apud homines defectus non sunt, occulte gravabatur, & earumdem occasione a consuetis raptibus eam impediri necesse erat, de eisdem Angelo sancto ductori suo confitebatur; sicque purgata ab eodem, ipso præcedente, ad quæ ducebatur loca, sequendo procedebat. Prolixior est narratio auctoris de locis, ad quæ rapta fuit S. Lidwina, quæ lectum semper tenebat ob gravissimas infirmitates.

[537] [quibus Angeli] Quapropter, omissis reliquis, quæ in Vita legi possunt, pauca solum decerpam. Et cum spiritus ejus, inquit, ad prædicta loca raperetur, corpus ejus quasi mortuum & exanime remanebat in lectulo. Deinde: In exercitiis quoque Dominicæ passionis, interdum ab Angelo sancto etiam corpore rapi solebat ad loca illa Terræ sanctæ, in quibus idem Salvator nascendo, conversando, patiendo, sacramenta salutis humanæ operatus est. Ubi plura de raptibus in corpore narraverat, & ad eos confirmandum dixerat, quandoque post raptus in corpore læsam fuisse, Angelum Sanctæ dixisse ait auctor: Hæc ulcera propterea in corpore tuo suscepisti, ut scias te etiam in corpore tuo fore raptam. Tum ita habet num. 53: Propter has igitur corporales læsuras, quas sic reportabat, solita erat dicere secundum verbum Angeli, quod putabat se etiam raptam fuisse in corpore. Qualiter autem hoc fiebat, novit Angelus, qui hoc fieri in corpore testabatur, & in ejus testimonium læsuras corporales eam recepisse, in raptibus ipsis perhibebat. Verosimiliter quoque videtur, eam corporaliter raptam fuisse, quando sertum illud florigerum, de manu beatæ Virginis capiti suo superimpositum reportabat, de quo infra dicetur. Ita auctor doctus & pius, Joannes Brugman, Ordinis Minorum.

[538] [S. Lidwinam virginem,] Quod autem dicit de serto, narrat num. 69 & sequentibus. Anno 1428 sancta virgo cognato suo suoque confessario, diutius secum morantibus, indicaverat, cupere se duabus aut tribus horis solam relinqui. Exiverunt ambo, sed clanculum rediit confessarius, ut in cubiculo abditus videret, quid ageret. Putans itaque virgo, se solam esse in cella, disponebat se per devotas orationes ad percipiendam gratiam, quam optabat. Ecce transacto fere unius horæ spatio, post meridiem, more solito ingressus ad eam Angelus Domini, circumvolabat circa eam infra lectisternium, in quo jacebat; sed amplius ei non appropinquabat. Videns ergo gaudio præsentiæ ejus non posse perfrui, conturbata flevit amare, interrogans eumdem Angelum, utrum aliqua culpa sua Deum offendisset, ob quam hac gratia perfrui non valeret. Tunc Angelus, Nequaquam, inquit, sed propter præsentiam eius, qui sedens in cella tua nititur scrutari & experiri gratiam tibi dispositam. Quo dicto, discessit Angelus ab ea. Ad fletum Virginis confessarius surrexit, & se præsentem fuisse dixit. Hæc auctor num. 67, insignes deinde subjungens virginis raptus.

[539] Post alios rapta fuit num. 68 ad gaudia paradisi contemplanda, [semper ægrotantem,] diciturque num. 69 eam allocuta beatissima Virgo Maria, ad patientiam exhortans, addensque beata Virgo, Visne, inquit, sertum super caput tuum? Tunc hæc virgo: Ego, inquit, non possum hic habere voluntatem meam. Cum autem aspexisset Angelum ductorem suum, videreturque consentire quodammodo, quod acciperet; Accipe, inquit beata Virgo, hoc sertum super caput tuum, quod non nisi septem horis poterit esse super terram, & trade illud in manu confessoris tui, dicens, quod ego demando sibi, quatenus de cetero credulus sit donis omnipotentis Filii Dei, & ut idem sertum ponat super caput imaginis meæ, quæ est in ecclesia. His igitur dictis, hæc virgo reversa est ad corporeos sensus. Deinde, ut pluribus ibi refertur, Lidwina, ignara serti, casu vel necessitate qualicumque manum capiti suo superponens, detraxit sertum, quod ex odore suavissimo recordabatur capiti suo per manus beatæ Virginis impositum… Erat autem hoc sertum cerulei coloris & rugosum, emittebatque de se tam miræ suavitatis fragrantiam, quod illud apud se tenebat, quamdiu poterat. Tandem confessarium vocari jussit, eique sertum dedit, ut imponeret capiti imaginis beatæ Virginis. Fecit hoc confessarius, & Angelus Domini retulit idem sertum ad eum locum, unde illud virgo attulerat. Hoc ultimum non potuit scire Lidwina, nisi edocta per Angelum. Addit auctor, hæc contigisse in nocte & de mane advenientis decimæ octavæ mensis Novembris anno Domini MCDXXVIII.

[540] Mira omnino hæc videbuntur; sed & alia id genus reperiuntur in eadem Vita, [cumularunt.] optimis tamen testimoniis firmata. Sic num. 63, cum virgam, qua cortinam lecti sui attrabebat, perdidisset; lignum pro ea ab Angelo repositum dicitur, illudque odoriferum. Sic num. 73 in die Cinerum benedictos cineres ab Angelo accepisse asseritur. Sic alia plurima Angelus S. Lidwinæ & dixisse & aperuisse in Vita legitur. Quæ autem ex prima Vita produxi, uberius etiam relata leguntur in Vita secunda, quam composuit idem Joannes Brugman, & præmunivit litteris magistratuum oppidi Schiedam, ubi vixit & defuncta est S. Lidwina. Multo etiam plura de beneficiis Angelorum in S. Lidwinam leguntur in secunda Vita, quam in prima. Mitto tamen omnia, tum ne prolixior fiam, cum in ipsis Vitis legi possint; tum ne gravis sim hominibus incredulis. Mirabilis est tota istius virginis vita, nec minus miranda sunt ea, quæ de abstinentia ejus a cibo & potu, & de morbis diuturnis omnibus nota fuerunt, quam quæ paucorum tantum testimonio potuerunt innotescere.

[541] Posterioribus annis, quibus S. Lidwina in Hollandia, [Varia ab iisdem beneficia] floruit magna sanctitate B. Coleta Gandavi in Flandria. Hujus Vita, ad VI Martii data, auctorem habet Petrum a Vallibus, ipsius virginis diu confessarium. De beneficiis autem Angelorum in B. Coletam primo observat auctor num. 35, ab Angelis sustentatam fuisse credi in itinere. Secundo num. 88 narrat, amicos B. Coletæ adjutos ab Angelis fuisse contra impugnatores: quod confirmat his verbis: Pro quorum favore benigno descendebant visibiliter Angeli de cælo, pro conservandis illis a periculis;… prout evidenter ostensum fuit matri gloriosæ (B. Coletæ,) & aliquibus de sororibus. Vidit namque primitus ipsa, circa mediæ noctis horam, lucem quamdam clarissimam in circuitu dictæ domus, & in illa luce multitudinem Angelorum, conservantium & defendentium dictos habitatores contra cunctas diabolicas infestationes. Postmodum vidit scalam auream, situatam super eamdem domum, cælumque tangentem, & Angelos ascendentes & descendentes per eam, qui Deo præsentabant orationes devotas humilis ancillæ suæ &c. Additur, Beatam uni ex sororibus ostendisse visa ista; sed illam initio nihil vidisse, vidisse vero omnia post preces B. Coletæ.

[542] [B. Coletæ collata.] Ubi laudatus biographus cap. 14 fuse exposuerat gravissimas infirmitates & dolores, quos patiebatur B. Coleta, obsequia, quæ eidem, recedentibus nocturno tempore monialibus, exhibebant Angeli, sic exprimit num. 125: Tunc cælestes Angeli visitabant illam, dulciter administrantes sibi, cooperientes & adjuvantes eam, & obsequia reliqua conferentes, quæ servi fideles exhibere possunt ancillæ vel sponsæ summi Regis. Agens de obitu beatæ, variasque referens piarum personarum visiones, ita habet num. 196: In nonnullis autem conventibus, ab ea specialiter dilectis propter specialem prærogativam sanctæ paupertatis, in illis singulariter relucentis, in hora sui transitus audita fuit Angelorum multitudo dulciter resonantium cum inaudita melodia. Inter quos singulariter una vox Angelica fuit a quibusdam audita, dicens: Venerabilis religiosa soror Coleta migravit ad Dominum. Rursum num. 200: Insuper quædam alia devotissima persona, magnæ pœnitentiæ & austeritatis, nec non & laudabilis perfectionis, in suo raptu vidit unam grandem multitudinem Angelorum gaudenter & melodiose suam gloriosam animam velociter deportare ad regnum paradisi.

[543] [B. Veronica de Binasco prohibetur ab Angelo eremum petere,] Eodem seculo XV nata & defuncta est B. Veronica de Binasco, Religiosa Mediolanensis, Ordinis S. Augustini. Vitam ejus, datam ad XIII Januarii, scripsit Isidorus de Isolanis, Ordinis Prædicatorum; aut potius duarum monialium, quæ B. Veronicam familiariter noverant, Italica scripta in ordinem redegit, & Latina fecit. Plura de favoribus Angelorum in Beatam continet hæc Vita, quam ut omnia transcribenda censeam. Itaque nonnulla seligam, & pro reliquis lectori Vitam ipsam assigno. Vita lib. 2 cap. 4 sic habet: Deserta petendi Veronica vehementissimo incensa desiderio, decrevit, captato sacerdotis atque matris cœnobii consensu, ceteris insciis abire. Hinc orando noctem insumpsit, & lucerna extincta meditationi animum dedit. Cui extemplo Angelus Domini, nive candidior magnaque luce refulgens apparuit, prosundæ noctis tenebras ab loco depellens. Expavescit virgo de lumine. Cui Angelus: Ne timeas, ego enim Dei Nuntius sum: lux, quam toties conspicata es (ut refertur cap. 3) divina fuit. Haud recesseris gratia petendi eremum; quia sic est voluntas Dei. Scito quoque eremi cultum saluti animæ tuæ adversari. Et hæc dicens, alta cælorum petiit, gaudiis cælestibus virginem affectam relinquens.

[544] [pane per Angelum delato vescitur,] Rursum cap. 18, cum abscondisset se Veronica, ne per mulieres, quæ ad ipsam visendam venerant, a contemplatione avelleretur; quæsita; nec usquam inventa, pane ab Angelo Domini delato pascitur. Hoc in festo S. Marthæ, monasterii patronæ. Celebri quoque die Nativitatis Dominicæ anni ejusdem jejuna virgo perseverans, panem ab Angelo pariter accepit. Tum cap. 19 hæc leguntur: Erat Veronicæ consuetudo, dies Lunares, Mercurios, & Veneres jejunare, & ea quidem parcitate, qua pane & aqua simplici tantum uteretur. Quocirca triennio dilapso post ea, quæ superiori capite scripsimus, solo pane ab Angelo delato pascebatur. Cœpit autem Angelus Domini cælestem hanc alimoniam virgini deferre celebri die Catharinæ martyris anni ab Natali Christiano MCDXIII. Singulis autem diebus jejuniorum unico pane candidissimo & recenti, mediocrisque magnitudinis, ab Angelo delato, virgo contenta, cibum omnem fastidiebat. Sic egit Angelus Domini cunctis diebus vitæ ejus, quibus in posterum pane & aqua simplici vescebatur. Hocce tempus triennio obitum virginis præcessit. Testabatur Veronica, unico pane Angelico, quamquam mediocri, magis magisque se saturatam, quam si quatuor communiores panes desumpsisset.

[545] Tum subdit cap. 20: Ægrotanti vehementissime Thadææ virgo integerrima, [& pro altera subinde panem accipit:] … multis efflagitavit precibus ac obtinuit vitam longiorem. Duplicatum vero post hæc panem accipiens, alterum ægrescenti Thadææ dedit: quem comedens illico convalescere cœpit, ac propediem plenissimæ sanitati reddita, suam incolumitatem in virginis merita retulit. Post nactam incolumitatem affirmavit Thadæa, Veronica tradente, Angelicum quoque se panem sæpenumero desumpsisse. Enimvero ad tantæ rei fidem adstruendam Thadæa portiunculam ejusce panis sacerdoti ad manducandum obtulit. Addit auctor, miraculum istud, quod Beata occultum tenuerat, a Thadæa tunc monasterii superiore, quæ secretorum Veronicæ præ ceteris fuerat conscia, & Vitæ partem scripsit, cunctis sciscitantibus fuisse vulgatum.

[546] Rursum cap. 23 B. Veronica ab Angelo docta narratur, [docetur ab Angelo, & ob defectum reprehenditur,] quo modo recitaret Officium canonicum more Romano, & cap. 24 Angelus partem Officii cum ipsa aliquando dixisse asseritur. Qua autem specie Angelum videret, cap. 25 ita refertur: Asseruit Veronica eo lumine Angelum Domini circumseptum adventare solitum, quo noctis mediæ densissimis tenebris divina lectitare cupienti, neque igne neque ocularibus egeret. Ea itidem mortalibus incognita luce prohibebatur virgo, ne Angelicam speciem diu satisve intueretur &c. Reliqua ibi videri possunt. Tum cap. 26 ait auctor, librum a Veronica, Angelo dictante, conscriptum, quem dolet amissum; datumque eidem ab Angelo aureum calamum, de quo ait, Vidimus nos ipsi calamum. Mox iterum cap. 27 agit de recitatione Officii cum Angelo, quod maxime contigisse ait auctor in morbis & afflictionibus Beatæ. Sic faciebat Angelus Domini, inquit, quoties Veronica plurimum affligeretur. Deinde lib. 3 cap. 9 hæc refert biographus: Narravit aliquando sororibus Veronica, candida simplicitate præclara, dicens: Missa sacra agente sacerdote quopiam die, juxta altare genuflexam sororem curiosius inspexi sola mentis instabilitate. Verum cum a corporeis sensibus me abstrahi contigit, Angelus Domini, qui mihi adesse consueverat, me tanta severitate increpuit, ut diem extremum clausura fuerim, si corpori mens mea juncta foret talia sustinens. Heu quam ingens fuit horror ille arguentis Angeli! quam dura verba! quam terribiles vultus! &c.

[547] Missis aliis plurimis, quæ in Vita legi possunt, unum addo, quod narrat auctor lib. 7 cap. 2 hoc modo: Nocte Sabbati infra octavas Corporis Christi anni sequentis, Veronica virgo post vigilias nocturnas in cella contemplationi vacans, rapta mente in cælestibus audivit vocem suave sonantem: [Corpus Domini ab eodem accipit.] Surge, filia, & accipe dignissimum Sacramentum, quo te donaturus est Deus tuus. Tum virgo vehementissime admirans, ac divini ardoris flammis magis magisque succensa, ad sensus spiritum illico excivit. Undique lumine cælesti loco clarescente, conspexit Angelum Dei nive candidiorem sanctum Domini Corpus dextra tenere: quod ubi Angelus ori virginis apposuit, omnis illa visio evanuit. Hostia sumpta, virgo ad supernas delicias evolavit, rapta perdurans usque ad solis ortum. De eucharistia eidem modo magis solemni, intervenientibus etiam Angelis, a Christo data, consuli potest sequens caput.

[548] [Angelicus cantus in exsequiis B. Laurentii Justiniani auditus:] Bernardus Justinianus in Vita patrui sui B. Laurentii Justiniani, patriarchæ Veneti, data ad VIII Januarii, cap. 12 referens mortem Beati, ait: Quas ibi catervas Angelorum advenisse vidissemus, si corporeis oculis potuisset videri illa societas. Tali igitur comitatu inter eorum cælestes voces & cantus felicissimus ille spiritus, velut igniculus in cælum emicuit. Cur sic loquatur, paulo post num. 63 indicat his verbis: Quale illud etiam testimonium, quod bini ex vestris fratribus (Cartusiani) quum ad illud officium (ad exsequias) ut ceteri, adiissent, audire sibi visi sunt suavissimos quosdam cantus, & inauditas modulationes! Redeuntibus autem ad monasterium, & illis non cessantibus, tum alter ad alterum: Audisne, frater, has melodias? Quidni audiam, inquit alter? Angelicus plane mihi videtur iste concentus, non humanus. Idem affirmare alius cœpit. Utrisque igitur admirantibus, numquam illi cantus, quoad usque ad monasterium pervenerunt, conticuere.

[549] [Talis in Missa auditus a S. Catharina Bononiensi,] In Vita S. Catharinæ Bononiensis, data ad IX Martii, num. 8 hæc leguntur: Die quadam, dum Sacrificio altaris, quam dicimus Missam, interesset, & sacerdos Sanctus, Sanctus proferret, audivit ipsa repetentes idem verbum cælesti cantu Angelos: cujus tanta fuit suavitas, ut pene de ipsius corpore egressa sit anima: quamvis totum illud verbum Angeli non protulerint: nam si paullo longior divinus ille cantus fuisset, procul dubio exanimis concidisset. Idem refertur in altera Vita num. 34.

[550] [ab alio ad cubiculum S. Francisci de Paula.] In Processu Contentino de Vita & miraculis S. Francisci de Paula, dato cum Vita & reliquis ad 2 Aprilis, narratur factum mirabile num. 90. Iratus erat S. Francisco de Paula Franciscus Carbonellus ob causam ibi expositam. Cumque loqui cum eo vellet, & Sanctus non statim veniret, magis irascebatur. Itaque, ut ibi refertur, iratus statuit eum in cella convenire: quæ cella erat aliquantulum alta, adeoque ad ejus ingressum oportebat tres gradus ascendere. Cumque dictus dominus Franciscus esset in ultimo gradu, audivit quosdam cantus & melodias suavissimas, quas reputabat Angelicas: stupefactusque constitit, quo securius illas audiret. Et postea volens ultimum gradum ascendere, audivit continuari dictos cantus & melodias: stupefactusque statim rediit ad ecclesiam, Deo gratias acturus de his, quæ audiverat. Hoc cantu omnis ira recessit, ut sequitur, & successit amicitia.

[551] [Angeli visi, prædicante S. Vincentio Ferrerio,] Alio indicio insinuata quibusdam est sanctitas S. Vincentii Ferrerii, Ordinis Prædicatorum: in cujus Vita ad V Aprilis num. 13 hæc leguntur: Fuerunt multi, quibus divinitus concessum est, ut, dum ipse prædicaret, Angelos Dei viderent, qui super eum in humili specie humana frequenter descendebant.

[552] In Vita venerabilis Dionysii Cartusiani, data ad XV Martii, [& a Dionysio Cartusiano.] Theodoricus Loërius Cartusianus num. 25 ita habet: Videbat ipse quoque Dionysius sæpe post Matutinas ad cellas regredientes monachos comitari Spiritus candidos, atque cum eisdem eorum intrare cellas, quos Angelos illorum non dubitabat esse custodes.

[553] In Vita venerabilis viduæ Mariæ de Mailliaco, quam scripsit Martinus de Bosco-Gualterii, [Inter pauperes Angelus venisse videtur ad Mariam de Mailliaco.] Ordinis Minorum, ipsius Mariæ, confessarius, apud nos ad XXVIII Martii, opera ejus misericordiæ commendantur, crediturque inter pauperes excepisse Angelum, quod num. 13 sic refertur: Inter ceteros pauperes unus, statura magnus, capillos habens protensos, & barbam prolixam, pulcher aspectu, domum suam ingressus est: qui undique respiciens stans coram ipsa, nullum verbum protulit. Illa autem admirans & timens de fraude maligna, ait illi: Si Christianus estis, signa Christiani facite. Audito verbo, ille manu elevata valide signo crucis consignavit semetipsum, & accepta refectione, domum egressus amplius non comparuit. Egressa autem domina, stans & circumspiciens, neminem vidit: a vicinis autem requirens, quo abiisset homo ille, ipsi omnino se nescire fatebantur. In Processu pro canonizatione ejusdem venerabilis Mariæ num. 8 dicitur cantus Angelicus in ejus morte a pia persona auditus.

[554] Maxima Angeli sui custodis familiaritate fruebatur S. Francisca Romana, [S. Franciscæ Romanæ Angelus] cujus Vita ab ejus confessario Joanne Mattiotti scripta, & apud nos data ad IX Martii. Id laudatus biographus testatur num. 16 ita scribens: Fruebatur famula Christi continua visione Angelorum, & maxime quemdam elegantis pulchritudinis forma decorum familiariter intuebatur, diu noctuque sibi inseparabiliter assistentem, cujus facies solis splendorem superabat. Et, si noctis tempore sibi opus fuisset aliquid operari, absque aliquo lumine materiali, solo splendore Angeli ducebatur. Deinde lib. 2 Visione 1 auctor sic habet: Inter ceteras Domini gratias, huic suæ famulæ B. Franciscæ in præsenti vita exhibitas, hæc fuit singularissima: quod de paucis credo, lector, te legere Sanctis. Nam sibi datus fuit unus Angelus, qui (ut ipsa Dei famula asserebat) erat de secundo choro sanctorum Archangelorum; non ille domesticus, qui datur omnibus in custodiam. Ille vero Archangelus erat sibi ita domesticus, quod die noctuque semper ei assistebat in figura humana, scilicet unius pueri novem annorum, indutus tunicella alba tamquam nix: cujus vultus erat sole splendidior, ita quod ipsa Christi famula in ejus vultum respicere non poterat: sed vultus sui claritatem plenissime videbat.

[555] Duobus tamen temporibus famula Christi poterat facilius in vultu ipsius Archangeli respicere; [in forma pueri splendidus semper assistit,] uno scilicet, quando ejus pater spiritualis cum ea loquebatur de illo Archangelo: tunc ipsa crines & oculos ceteraque membra facillime poterat intueri. Alio vero tempore, cum percussa esset a malignis spiritibus, ad sui confortationem ipsum Archangelum intuebatur sine aliqua difficultate. Et, quod dictu mirabilius est, dum sic a malignis spiritibus percussa & dilaniata esset, & quasi morti propinqua, Archangelus vultu splendidissimo capillis radiantibus aderat, & maligni spiritus, ejus claritatem non ferentes, subito confusi fugiebant. Tantus enim erat splendor dicti Archangeli, quod noctis tempore omnia exercitia necessaria in domo illius claritate sine aliquo lumine materiali faciebat.

[556] [isque erat altioris ordinis, & Sanctam] Mox ibi nonnulla sequuntur de alio Angelo S. Franciscæ dato, quæ clarius explicantur in visione 66 his verbis: Postquam ista Dei ancilla ivit ad domum suarum in Christo filiarum post mortem mariti, ut cum eis permaneret; accidit, quod anno Domini MCDXXXVI, in solennitate festi S. Benedicti, benignissimus Dominus, omnium gratiarum donator, magnificando suam ancillam mirabilius solito, sibi concessit unum Angelum alium quarti chori, scilicet unum ex Potestatibus. Iste vero Angelus sibi fuit concessus in forma humana, sicut de alio Angelo supra dictum est, sed eo splendidior, & sua vestis erat Dalmatica pulchrior alterius Angeli tunicella. Qui Angelus mirabilius & potentius protegebat Dei ancillam a malignorum spirituum oppressionibus, quam primus Angelus: nam primus cum motione capitis & actu radiantium capillorum eos fugabat: iste vero secundus in ipsius Beatæ defensione sola animositate ipsos dæmones videndo fugabat. Et erant ipsi maligni spiritus magis territi, quando ipsum videbant, quam in visione alterius Angeli. Et iste secundus Angelus tenebat in manu sinistra tres ramusculos aureos ad modum illorum ramusculorum palmæ, in quibus stant dactyli: qui quidem ramusculi significabant sanctam correctionem. Et in illis ramusculis erant aliqui folliculi similes illis, ex quibus fiunt setæ, sive sericum opus: ex quibus folliculis ipse Angelus faciebat aliquas matassas, quas tenebat in suo collo: & cum manu dextra faciebat globos illarum matassarum, & continuo faciebat dictam operationem. In prima visione dicitur symbolica hæc Angeli operatio continuata usque ad annum 1438, & festum Assumptionis B. M. Virginis: deinde vero aliud Opus inchoatum, de quo plura in Visione 69. Locus ipse legi poterit, & consuli possunt Annotata de vocibus aliquot, & de rei symbolicæ significatione.

[557] [contra dæmonum vexationes confortabat,] In visione 29 multa referuntur, quæ S. Francisca dixit patri suo confessario coram aliqua Religiosa, cui nomen erat Rita, & post expositas dæmonum vexationes, quas patiebatur, hæc subjecit, loquens de se, tamquam de alia persona: Sed ne ipse antiquus hostis ipsam ultra modum pavere faceret, ipse piissimus Dominus sibi Angelum ei visibilem in custodiam concessit, ut esset suum remedium; ne per visionem hostis nequissimi esset extra suum sensum & intellectum, quando eam cruciabat. Nam nisi stetisset in suo naturali sensu, non sensisset cruciatus per malignum hostem sibi inflictos, & non sentiendo non tantum mereretur. Et hoc permisit benignus Dominus, ut suam dilectam secundum suum velle duceret, & sibi concessit ipsum Dei Angelum posse videre, ut animosius & perfectius se reducat & confortetur post tormenta nequissimi hostis sibi inflicta: & ut ex istius benedicti Angeli visione continua non remaneat de suppliciis pavida. De Archangelo, quem S. Francisca habebat custodem, plura leguntur in visione 42. Missis aliis, unum subjungo: Qui Archangelus, si quando aliquæ personæ veniebant ad Dei famulam & inciderent in aliquod colloquium, in quo a veritate deviaretur, vultum iste Archangelus a loquentibus in aliam partem volgebat, id est, vertebat. In Visione 91 Sanctæ monita dat S. Michaël archangelus, & in 94 alius Angelus Franciscam monet, ut ibidem legi potest.

[558] Deinde lib. 3 cap. 5 num. 47 Sanctæ etiam subsidio fuisse dicitur S. Raphaël archangelus multaque variis locis de subsidio Angeli sive Archangeli custodis leguntur, [eidemque in suprema lucta aderat.] quæ omittenda credidi brevitatis causa cum multis, quæ de Angelis vidit & dixit Sancta. Quæ vero lib. 3 num. 96 ante mortem Sanctæ leguntur contigisse, huc transfero: Ipse vero benignissimus Dominus, cum eam in Vita ostendisset sibi dilectam, in morte voluit ostendere dilectissimam. Sciebat namque ipsi Beatæ, dum viveret, tædiosissimum esse malignos videre spiritus, sicut sæpe erat solita videre, tam ipsam molestantes, quam etiam proximum: in morte vero noluit eam per malignos spiritus aliqualiter molestari, sed ab eorum visione ipsam totaliter expertem reddidit. Ille vero Angelus gloriosissimus, de quo supra dictum est, telas ordiebatur, & faciebat suum exercitium, laborando velocius & cum maiori hilaritate, quam prius solebat: qui actus erat in signo ipsius famulæ Christi obitus.

[559] In Vita secunda S. Franciscæ, quæ serius quidem, [Ejus filius Euangelista inter Angelos in cælum ascendit,] sed ex vetustis monasterii ejus documentis composita est, jam dictis aliqua adduntur. De Euangelista filio ejus defuncto, cujus vitæ innocentia commendatur, num. 19 hæc leguntur: Eadem vero hora (qua Euangelista obierat) vicina in domo animam agens puella, & pridem loquendi facultate privata per morbi violentiam, clamare occepit: Videte, videte Euangelistam de Pontianis duos inter Angelos medium ad cælos conscendentem. De ipsa Francisca autem num. 20 sic loquitur: Habebat Francisca non tantum custodem Angelum, a quo impelleretur ad faciendum bene; sed etiam correctorem, a quo, si quid deliquisset, nunc hac nunc illa in parte corporis invisibili manu percutiebatur. Neque id solum cum solitaria ageret; sed etiam in præsentia aliorum, qui impacta audire verbera, non item videre poterant percutientem.

[560] Ita cum coram socru sua Cecilia atque cognata Vannotia in frequenti mulierum cœtu vanus aliquis sermo esset illatus, [Sancta vero ab Angelo etiam corrigebatur.] ipsaque eum interturbare humano nimium respectu prohiberetur, maxilla ejus, audientibus cunctis, gravi alapa percussa est. Alias in S. Mariæ-novæ internum animæ suæ statum Patri Antonello exponens, quia præ humilitatis affectu reticebat dona quædam sibi collata divinitus, tam vehementem humeris illius ictum inflixit Angelus, ut coram confessarii attoniti pedes corruerit: quam illa in se collecta culpam agnoscens, Patri suo spirituali continuo manifestavit. Simile est, quod ei domi suæ contigit apud Joannem presbyterum peccata sua confitenti: dum enim genuflexa assistit, tam durus ei impactus est ictus, ut terram capite inclinato contingeret. Quærenti autem consessario, quid ei accidisset, nescire se dixit, nisi percussos sibi vehementer humeros adhuc dolere. Tum vero confessario revelavit Deus, Angeli eas esse plagas, qui, ut alias, sic & nunc eam puniret, propterea quod reluctanti animo secretos Dei favores declararet ei, cui ipsam volebat Deus in rebus ad spiritum pertinentibus plene esse subjectam.

§ XXXVII. Beneficia Angelorum seculo XVI.

[B. Osanna Mantuana ab Angelo ad virtutem excitata,] Quæ colligam de B. Osanna Mantuana, contigerunt fere seculo XV, cum tamen obierit inchoato aliquot annis seculo XVI, quod modo ingredimur, omnia huc transferam, cum in hac collectione strictum ordinem chronologicum non sequar. Vita B. Osannæ Mantuanæ, virginis tertii Ordinis S. Dominici, data est ad XVIII Junii, habetque scriptores coævos & Beatæ familiares. In ea cap. 1 hoc legitur: Hæc (Osanna) sextum nondum egressa annum, Carbonareolam inhabitans, ubi parentes quotannis æstivare solebant; cum per Padi ripam deambularet sola, visus est illi Angelus, qui eam ad frugalitatem & cælestium rerum amorem adhortatus, sese actutum ex ejus oculis proripuit. In Vita secunda, Tractatu 1, qui fere dicitur compositus ex proprio Ms. B. Osannæ, multo plura de his leguntur num. 14. Tunc anima ipsius, inquit auctor, rapta fuit in spiritu, eique sese obtulit Angelus, qui manu ipsam prehendens, adduxit supra alta cælorum, docendo ipsam eique monstrando summam Deitatem, simulque dicendo: Vide, filiola, & attente considera opera Dei, & qua de causa facta sint. Ut brevis sim, Angelus virginem jubet cælestia considerare, & præclara ad virtutem eidem dat monita, ut ibidem prolixius legi potest.

[562] [& in operando adjuta.] Singulare est, quod in Vita prima narratur num. 122. Cum Carbonarolæ, pro more civium, qui æstus tempore rura incolunt, cum fratribus moraretur; humilitatis operibus delectata, universa extremæ servitutis exercitia volebat, invitis omnibus, efficere. Unde ad Padi ripam sæpenumero, reportatura suis humeris aquam, accedebat. At cum debilis admodum parvique roboris esset, propterea quod extrema inedia corpus affligeret, frequentique & diuturno raptu potiretur; aquaria vasa præ nimio, & suis viribus impari pondere, imponere humeris haudquaquam poterat: attentabat tamen enitebaturque superior evadere. Aliquamdiu autem defatigata, cum divinum imploraret auxilium; cælestis Spiritus illi opem allaturus accedebat: a quo adjumento captato, sibi bajulandum vas summa facilitate imponebat. Sæpius quoque cum implesset aqualia, mox Spiritus, qui sibi opem afferret, præsto erat. Hanc rem deprehendere etiam domestici & familiares, quando viderent illam ponderosa apprime vasa supra humeros ferre, quæ invictissimi roboris mulier humo tollere nequisset. Voluerunt nonnunquam sibi subsidium afferre: sed ipsa omnium operam detrectabat.

[563] [B. Columba Reatina per Angelum ad ecclesiam dacta.] Eodem tempore floruit B. Columba Reatina, sub ipsum seculi XVI principium defuncta, & ipsa tertii Ordinis S. Dominici virgo, cujus Vita ad XX Maii data auctorem habet Sebastianum Perusinum, Ordinis Prædicatorum, Columbæ confessarium. Hic autem num. 2 in nativitate B. Columbæ ejusmodi refert visionem, ut creditum sit, Angelos de ea fuisse lætatos. Rursum num. 34 hæc narrat: Rursum contigit, eam præfato patre spirituali privari: quæ ad suum parochialem sacerdotem, maturæ ætatis virum ac devotum Deo, recurrit: cui confitebatur, communicabaturque ab eo. Qui cum in festo S. Joannis Baptistæ opportune teneretur exire, notum voluit haberi B. Columbæ, ut forte abstineret ipsa die. Replicat humiliter ancilla Christi; sed instantius rogat, ne tanto die suo dulcissimo Sponso privaretur, quia saltem diluculo posset prævenire: quod venerandus sacerdos annuit, & summo mane præstolatur ipse, clavesque ecclesiæ supraposuerat altari. Et dum ipsa efflagitat sociam, nuntius urget, quod velit venire. Quæ cum paulisper distulisset, tandem incedebat sola: sed comitatus Angelicus vallabat eam usque ad altare. Et cum fuisset communicata, discessit ipsa repente. Ut autem sacerdos advertit, quod claves adhuc erant super altare, expavit stupore, & quomodo quove tetendisset, ignorabat omnino. Qui cum diligentius observasset, tandem in majori ecclesia in medio Sororum de Pœnitentia B. Dominici eam invenit. Sicque patri sacerdoti, Angelorum evidenti ministerio se ductam & eductam fuisse, secreto revelavit.

[564] S. Joannes de Deo, qui novum Ordinem de Hospitalitate instituit, [S. Joannes de Deo per Angelos] varios etiam Angelorum favores expertus est. Vitam ejus, ad VIII Martii apud nos Latine editam, Hispanice scripsit auctor coævus, Franciscus a Castro, sacerdos & rector hospitalis Granatensis. Hic, ubi lib. 2 cap. 3 exposuerat, quanta caritate S. Joannes se egentibus omnibus impenderet, num. 21 ita pergit: Eumdem in finem benignissimus Dominus Angelos ei quoque suos adjunxit, quemadmodum juniori olim Tobiæ Raphaëlem socium. Deerat nocte quadam necessaria domesticis ministeriis aqua, quam cum puteus vicinus negaret, oportuit eam ex loco peti, qui Bibarrambla dicitur, per spatium non exiguum dissito. It tamen hydriis duabus onustus: exiguum dissito. It tamen hydriis duabus onustus: reversus autem reperit accurata, quæ ipse facere solebat, omnia; mundatum scopis pavimentum, extructos lectos, lances ablutas. Interroganti autem infirmos, quis iis manum admovisset, una omnes pariter voce responderunt, ipsummet, nec alium quemquam perfecisse omnia. At ille probe conscius sibi, quam procul abfuisset, persistentibus in sua asseveratione egenis, dixit: Vere, fratres, multum pauperes amat Deus, quando ad eorum ministeria etiam Angelos suos ablegat. Et hunc quidem, qui Joannis personam assumpserat, credere vix possum a Raphaële archangelo fuisse diversum: hic siquidem aliquando Joanni dixit, divinitus missum se, ut ei in ministerio infirmorum auxilio esset. Fuit hic casus multorum deinde sermonibus in urbe celebratus, pluresque commovit e civibus, ut Angelorum Officia subituri, se ministros infirmis, Joanni offerrent socios.

[565] Alia nocte contigit, ut Dei famulus ex vico, [in piis caritatis operibus] qui Zacatinus nominatur, egrediens, pauperem inveniret quiritantem, quod tam frigida nocte tamque copiosa in pluvia nullum reperiret angulum, quo se posset recipere. Commota sunt ad querelas illas tenerrima Joannis viscera; pauperique appropians, Age, inquit, frater, veni mecum ad hospitale, commodius istic noctem quam hic acturus. Satis cognoscebat Joannem pauper, tunc tamen in faciem ejus intendens, eam Angelico splendore micantem est admiratus; cumque negaret, posse se pedibus suis incedere, Joannes, quamvis eleemosynis collectis onustus, ipsum nihilominus accepit in humeros, alacriterque prosecutus est viam, donec sub onere deficiens concidit in vico Gomeliorum. Audiit e vicinia quidam, atque ad fenestram accedens, tum ipsum Joannem acerbe semet increpantem miratus est, tum curiosius intendens oculos, vidit egregia forma virum, qui reponendo supra dorsum illius pauperi operam suam commodaret, arreptaque illius manu offerret se ducem, Frater Joannes, inquiens, misit me tibi Deus, ut in opere pio succurram. Ut autem intelligas, quam gratum Deo præstes obsequium, noveris, mandatum mihi esse, ut quidquid pro ejus amore facies, in commentarios referam. Quidquid id est, respondit Joannes, totum a Deo esse agnosco. Verum, amabo te, frater, quis sis & unde, significa. Archangelus, inquit ille, Raphaël sum, tuæ tuorumque sociorum custodiæ divinitus deputatus.

[566] [pluribus modis adjutus,] Diebus exinde nonnullis præteritis, cum solicitus pater pauperibus suis cibos partiretur, panis defuit, qui cunctis sufficeret: moxque Raphaël archangelus affuit, multis, qui præsentes aderant conspicuus, eodem, quo Joannes, habitu canistrum panibus plenum afferens; ipsique, cognoscenti se ab eodem adjutum post nocturnum illum lapsum, voce amica dixit: Frater, unius nos Ordinis sumus (& vere nonnumquam vile sagum homines Angelis æquales contegit) accipe e cælesti penu panes istos, quibus facias satis pauperum tuorum necessitatibus: atque his dictis, disparuit, plenum solatio Joannem relinquens. Ex modo relatis concludit auctor num. 71, S. Joannem fuisse parem tot occupationibus, quot alias vires humanas superassent, quod Angelos haberet adjutores; ibique de factis post lapsum nocturnum adjungit aliquid, supra omissum. Angelos quoque, inquit, socios habuit stipem colligens, prout ea nocte videre licuit, qua, post procuratum a dæmone lapsum, dispersos e sporta panes collegit ad lucem, quam nemo hominum præferre videbatur; sed Angelicarum mentium fuisse credimus, hanc ei de cælis opem ferentium.

[567] [& in morte recreatus.] Tum aliud subjungit hoc modo: Idem sub vesperam egredi ad montem solitus, ut calefaciendis pauperibus ligna colligeret, ne ipsam quidem Nativitatis noctem ab eo caritatis opere servabat immunem. Verum, ut sunt ea anni tempestate brevissimi dies, accidit, ut vespera illa brevior etiam videretur, tenebris per subitam aëris convolutionem congeminatis. Procellosa igitur nox Joannem in monte occupavit. Solum dixissem, nisi descendentem duæ faces comitatæ fuissent, quas qui eminus conspicati mirabantur a ventis non extingui, curiose expectarunt, visuri, quid esset. Sed quamvis ille ad ipsos accederet prope, neminem præter ipsum videre potuerunt, quem invisibili manu delatæ præcedebant faces jam dictæ, usque dum ad suum hospitale pervenisset. Morienti quoque S. Joanni adfuisse Angelos, existimat biographus. Narravit enim (S. Joannes Antonio Martin, confessario suo, inquit num. 75) sub ipsam sacram Communionem visibiles astitisse sibi Mariam Virginem, Joannem euangelistam, atque archangelum Raphaëlem. Et, pia ejus morte relata, de domesticis, qui in defuncti cubiculum statim erant ingressi, ait: Simulque strepitum audiunt, velut aliquorum e cubiculo egredientium. Et mox observat, cubiculum defuncti repertum cælesti quadam plenum fragrantia: Quam, inquit, omnes crediderunt esse effectum illius favoris, quo servorum suorum exitum prosequi solet benignissimus Dominus: strepitum vero, quem audierant, pedum, Angelorum fuisse, qui beatam illius animam, ad paradisi gaudia deducendam, fuerant comitati.

[568] Varia quoque Angelicæ in se benevolentiæ indicia expertus est S. Philippus Nerius, institutor congregationis Oratorii, [S. Philippus Nerius in foveam labens, ab Angelo] cujus apud nos ad XXVI Maii gemina data est Vita, utraque summa fide conscripta. Primæ, ex juratis multorum testimoniis confectæ, auctor est Antonius Gallonius, S. Philippi discipulus. Alteram ex processibus canonizationis & instrumentis tabularii Romani Oratorii composuit Hieronymus Barnabæus, ejusdem Oratorii Præpositus. Jam vero Gallonius in prima num. 18 hæc memorat de S. Philippo: Intempesta nocte, cum somno sepulti sunt omnes, … miserabilium personarum domos obibat, quibus, quæ ad victum necessaria erant, large abundeque suppeditabat. Nocte quadam, cum hic instituto suo occupatus, panem viro cuidam nobili, sed pauperrimo, deferret, diaboli opera factum est, ut, intentus ille, quo pacto currum, præcipiti cursu se ferentem, declinaret, mox in altissimam foveam casu delapsus sit. Sed, Domino opem ferente, ab Angelo confestim inter cadendum capillo capitis mirabiliter retinetur; indeque nulla læsus ex parte ab eodem incolumis eripitur. Incidit ea res in annum Domini millesimum quingentesimum quinquagesimum. Addit in Annotatis de Angeli subsidio Papebrochius noster: Idem juratus affirmat Cæsar Cardinalis Baronius.

[569] In secunda Vita num. 248 idem quoque narratur, [per capillitium apprehensus servatur. Alia] & pars posterior sic exprimitur: Ecce autem rapido cursu venientem in se rhedam sentit; dumque ictum declinat, seque retrahit, in altissimam foveam delapsus est. Hic vero apprehendit eum Angelus Domini in vertice ejus, & portavit capillo capitis sui, posuitque eum incolumem supra foveam in impetu spiritus sui. Id quod suorum nonnullis ipsemet beatus pater, ad eorum pietatem excitandam, non semel retulit. Uterque biographus mox aliud subjicit Angelicæ in Philippum benevolentiæ indicium. Barnabæus sic habet: Hoc ferme tempore Angelus itidem specie pauperis ei sese objicit, manumque ad stipem porrigit supplex. Ille autem, ut erat in omnes benignus atque misericors, quotquot habebat nummos, ei statim offert. Tum Pauper; Ego vero, inquit, te in hac re experiri volebam, quid facturus esses. Atque his dictis, statim evanuit. Quæ res Philippo, ad pietatem sponte currenti, calcar admovit &c. Consonat de re tota Gallonius.

[570] Laudatus Barnabæus num. 341 iterum hæc profert: [Angelorum in S. Philippum,] Hic vero prætermittendum non est, quod Dei servo, in ædibus Caritatis gravissime ægrotanti, usuvenit. Cum enim Julium Petruccium, cujus antea meminimus, rogaret frigidam, modico vino malorum Punicorum admixto: is autem videret, nisi saccharum potioni huic adjungeretur, languentis voluntati absque periculo non posse satisfieri; cumque id minime suppeteret; ecce tibi hæc animo agitanti repente apparet adolescens, cujus ipse vultum non agnoscebat, & candidissimam sacchari massam offert. Qua accepta, Petruccius statim potionem conficit, ægroto præbet: hic vero post eam desumptam quievit aliquantulum: mox experrectus; Juli, inquit, sanus sum: ac postridie ejus diei e lecto surrexit, & ad consueta munera rediit. Quod quidem factum Petruccius secum reputans, cum præsertim adolescens ille deinde nusquam comparuisset, pro certo credidit singulari Dei beneficio hoc gestum esse, atque adolescentis specie Angelum Domini sese illi obtulisse, ut viro sancto opportune succurreretur.

[571] Gallonius num. 168 scribit ista: Ea erat Philippus sanctimonia, ut Angelorum cantibus symphoniisque frueretur. [& discipulum ejus beneficia.] Ad hoc in Annotatis Papebrochius: Id sacramento testatus est Cæsar Cardinalis Baronius, idemque sacerdos quidam alius præstitit. Pergit ad exemplum Gallonius hoc modo: In obitu Helenæ Maximæ, tredecim annis natæ, eos suavissime concinentes audivit. Aliud refert Barnabæus num. 34, ubi ait, adeo S. Philippo probatum fuisse institutum Clericorum regularium ministrantium infirmis, cujus auctor est S. Camillus de Lellis, ut quodam die iis libere dixerit, vidisse se Angelos, duobus ex ipsis suggerentes verba, dum moribundis assisterent, eorumque animas solenni ritu Deo commendarent. Inter discipulos S. Philippi Nerii in Vita secunda num. 121 multum a morum sanctitate laudatur Franciscus Maria, vulgo Ferrariensis appellatus. De sancto hoc viro ibidem dicitur: Quamobrem non semel Angelicos concentus audivit.

[572] [Angelorum Officia in S. Mariam Magdalenam de Pazzis,] In Vita S. Mariæ Magdalenæ de Pazzis, ad XXV Maii Latine data, & Italice scripta ab ejusdem confessario, num. 70 refertur, quod anno 1589, die III Februarii, in ecstasim rapta fuerit Sancta, & viderit animam cujusdam monialis e purgatorio ad cælum deferri. Missis reliquis, pauca scriptoris verba huc transfero: Videbat ergo, inquit, quod felix illa anima, dives meritis, ad fruitionem summi boni ferebatur inter Angelum suum custodem, & S. Miniatum martyrem, quem eo anno patronum sibi legerat. In eadem Vita num. 77, ubi dictum erat, dæmones a Sancta visos in monasterio ad tentandum moniales, statim subdit biographus: Multo nihilominus plures Angeli ostendebantur ei a Domino, qui ipsas confortabant, ut generose resisterent tentationibus.

[573] [Joannem Bapt. Piscatorem, S. Stanislaum Koskam.] In Vita S. Aloysii Gonzagæ, Societatis nostræ Religiosi, data ad XXI Junii, Virgilius Ceparius num. 162 de rectore S. Aloysii, Joanne Baptista Piscatore ait: Jam inde ab anno MDLXXXII fama est, dum, valida quotidiani victus inopia tironum domum (Romanam) premente, ipse abditus in cubiculum ejus levationem a Deo precibus exposceret, ad fores venisse Angelum juvenili specie; & cum ad se accersito certam pecuniam, qua instanti penuriæ subveniret, in manus dedisset, evestigio ex oculis evanuisse. Plura id genus exempla invenirem, si Historiam Societatis nostræ & aliorum Ordinum Religiosorum, uti & Vitas omnes Sanctorum, necdum in Opere nostro editas, aliarumque personarum sanctitate præstantium, diligenter perscrutari vellem: sed ab omnibus illis abstinere volui, cum ne cogar auctoritatem multarum Vitarum ante tempus examinare, tum ne hæc collectio ultra modum excrescat. Hinc ne Vitam quidem S. Stanislai Koskæ, Societatis nostri tironis, adducam, contentus observasse, de eo in Officio ecclesiastico hæc legi: Sacrum Viaticum, quod in hæretica domo (Viennæ in Austria) decumbens, frustra ab hominibus petebat, ab Angelis accepit. Et inferius de eo fugiente ad ingrediendam Societatem: Et Stanislaus Angelorum pane iterum Angelico ministerio refectus &c.

§ XXXVIII. Beneficia Angelorum seculo XVII.

[S. Rosa Limana, cum subito viribus deficere inciperet,] Primam seculo XVII, quæ miris Angelorum favoribus gavisa est, produco S. Rosam, virginem Limanam in Peruvia, tertii Ordinis S. Dominici. Hujus Vita a multis eodem seculo conscripta est, unaque ex illis apud nos data, cujus auctor est Leonardus Hansen, Ordinis Prædicatorum. Hansenius autem cap. 15 fiduciam S. Rosæ de Angelo suo custode pluribus verbis asserit, & mox num. 201 hoc exemplo confirmat: Nocte quadam, occlusis horti januis, Rosa de more vigilabat in angusta suæ eremi cellula (hæc erat in horto) sensitque se viribus repente destitui, adeo ut gravem timeret syncopen: unde in domum sese recipere ad matrem constituit, collato prius consilio cum Angelo suo tutelari. Mater (quæ horti clavem jugiter tenebat secum) ut notavit in vultu filiæ signa instantis deliquii, sine mora promptis a marsupio duobus denariis, jussit ancillæ, … emeret saccharum, carbonem, & libum Indicum, quod Chocolate vocant indigenæ… Filia, ne sui causa is sumptus fieret, obnixe rogavit matrem, affirmans, sibi non defuturam chocolatam. Replicuit mater: Putasne, in tota hac domo vel micam chocolatæ reperiri? Negavit Rosa: at subjecit, hanc brevi adfore ex domo quæstoris. Infremuit parens, &, Aut nugaris (inquit) aut somnias: quis enim intempesta hac hora calentem chocolatam ad te mittet? vel unde in quæstoris domo, procul hinc dissita, innotuisse potuit, te subitanea debilitate languidam isto medicamine indigere? Tu in horto occlusa, utique non habuisti, quem illuc mitteres, neque ex hac domo ullus abiit, qui tuam necessitatem quæstori indicaret. Igitur vade, ancilla, jussa exsequere.

[575] Denuo supplex obstitit Rosa, certo asseverans, quæstoris mancipium jamjam cum præparato medicamento adfuturum. [per monitam ab Angelo quæstoris uxorem accipit remedium;] Ita fuit: nam matre adhuc disceptante cum filia, pulsatur ad fores. Servus erat quæstoris, intromitti petiit; adferre se a quæstoris consorte, quod Rosæ traderet. Vas erat argenteum calenti chocolata plenum. Obstupuit parens. At Rosa confestim servum expediens, heræ suæ renuntiare jussit, opportune beneficium venisse. Hic mater confusa multiplici prodigio, sciscitari, quid Gundisalvi uxorem moverit, ut tali profundæ noctis hora vernam ædibus emitteret; quisnam aut virginis languorem illi dominæ, aut certum adventum emissi mancipii nuntiasset Rosæ. Tandem supremo obedientiæ præcepto adegit filiam, ediceret, unde sciverit, tali hora e domo quæstoris sibi adferri chocolatam. Respondit subridens filia: Ne mireris, dulcissima mater: nam sæpe hujusmodi officiis me dignatur Angelus meus tutelaris. Mox ubi in mea cellula cœpi deficere, misi Angelum, qui D. Mariæ de Usateguì suggereret, me illo, quem vidisti, succursu indigere. Perfecit ille, quod mandaveram; ac certa eram, illum officio non defuturum. Hac fiducia cellulam reliqui, ad te huc veni, consedi exspectatura hic servum quæstoris, & cum parente beneficium divisura. Mirata est mater præsentaneum & velox Angeli obsequium: at magis, ut vidit filiam non mirari, utpote his usu ac frequentia dudum assuetam.

[576] Alia vice, ut prosequitur auctor, in eadem horti cellula ultra mediam noctem exspectabat, [alias eidem horti janua aperitur ab Angelo,] dum in ædes vocaretur de more ad nocturnam quietem. Solebat enim circa horam, quæ medium noctis antecedit, descendere mater ad aperiendum horti ostium, ut filia inde abducta, ad suum cubiculum sese reciperet. Verum pro illa vice mater, vel quod crederet, se filiam ab horto jam reduxisse, vel quod aliis distracta minus applicuisset animum, oblita fuerat hortum ad horam consuetam exituræ virgini aperire. Dum ergo se vidit frustra exspectare, dum hæsitat, quid agendum, prospiciens per fenestellam, vidit cominus umbram candidam, motu decoro agilem, aspectuque non injucundam, quæ virginem, ut se versus domum sequeretur, invitabat. Facile ex internis criteriis … agnovit Rosa latentem sub umbra tutelarem Angelum. Itaque cum illo se fidenter in viam conjecit. Pervenere ambo ad horti januam, quæ ad umbræ tactum mox sponte patuit sine clavi. Deinde umbraticus ille ductor sequentem Rosam ante genitricis cubiculum stitit, & disparuit. Subjicit auctor & tertium specimen, quod ibidem legi potest.

[577] [de quo plurimum confidebat.] Istud tamen cum duobus jam datis legitur etiam in Bulla Clementis Papæ X, data post Vitam, ubi § 3 num. 195 hæc leguntur: Misit etiam Dominus Angelum suum, qui præcederet Rosam, & visibiliter custodiret, ac introduceret eam in locum, quem illi paraverat. Fuit enim tam domestica fiducia hujus virginis cum eo, ut habuerit illum non solum ut amicissimum, sed etiam ut pararium aut veredarium, quotiescumque hora consueta Sponsus non apparebat. Deficiens quadam nocte viribus, misit eum ad Mariam de Usateguì, ut nuntiaret ei, se egere remedio, quod per famulum statim illa transmisit, vidente & agnoscente hoc a filia per obedientiam matre. Ab eodem etiam ab horti cellula, aperiente ipso seras portarum, ad genitricis cubiculum incolumis ducta fuit. Aliis etiam Angelis mandavit Deus de illa: adstiterunt propter ejus preces cuidam Religioso in periculoso itinere, donec iste in deterius mutatus fuit; cui cum ipsa virgine de hac derelictione conquerenti revelavit mysterium, & arcana singularia ipsi soli & Deo nota, & quæ a tanta distantia solum, ipso Domino aut Angelo revelante, virgini innotuisse potuerunt.

[578] [Cælestis gloria ab Angelo moribundæ prædicta.] In Vita S. Francisci Solani, Ordinis Minorum, cap. 8 referuntur aliqua, quæ contigerunt mulieri decumbenti supremo morbo, quam Sanctus in illo statu confortabat. Pauca ad propositum nostrum spectantia inde huc transfero. Quæ (mulier ægrota) cum ob vehementiam dolorum supina jacere teneretur, statim vultu lætitia perfuso super lectulum sedere incepit. Accessit ad eam vir Dei (Franciscus) & divino lumine, quid novi contigisset, agnoscens, stupentibus ob casum aliis, eam verbis dulcissimis monuit, quatenus ob gloriam Dei, & ad circumstantium utilitatem, visionem, quam viderat, & nova, quæ cælestis Nuntius attulerat, enarraret. Cui illa morem gerens, ait, se Angeli sui custodis benigno potitam aspectu, ac ejus didicisse colloquio, condonata sibi fuisse peccata, & in brevi se carne solvendam, ac ab eodem in regnum beatitudinis transferendam. Et his dictis, intra exiguum tempus suaviter exspiravit.

[579] [B. Josephi Cupertino] Vita B. Josephi a Cupertino, Ordinis Minorum Conventualium S. Francisci, quæ data ad XVIII Septembris, totaque ex processibus concinnata est ab Angelo Pastrovicchio, nonnulla etiam suggerit Angelorum in Beatum illum beneficia. In illa primum num. 83 breviter dicitur: Ipsi (Josepho) Angeli videndos se, & cælestia solatia præbuerunt. Rursum num. 111 hæc habet: Interea dum Beatus (in itinere) in rusticam pergulam ascendisset, oculosque per viciniam versaret, Religiosus quidam sacerdos tholum famosæ ecclesiæ sacræ domus Lauretanæ a longe indigitavit: in quam Josephus obtutum figens: Non vides, attonitus inquit, Angelos e cælo & sacra domo euntes & redeuntes? Hæcque dicens ac sæpius repetens, emisso solito clamore, deorsum raptus, versus amygdalam spatio sex perticarum in longitudinem, in altitudinem vero palmorum duodecim volavit. Prodigiosi id genus volatus frequentes sunt in Actis B. Josephi, & indubitatis testium oculatorum testimoniis asserti.

[580] [familiaritas cum Angelo custode.] Familiarem vero B. Josephi cum Angelis consuetudinem magis indicant, quæ leguntur num. 83 sic relata: Neque ipsi tantum voluit Deus ista sensibilia singularis amicitiæ suæ indicia exhibere, sed eadem etiam multis aliis revelare. Hinc factum est, ut eo die, quo Josephus Assisium advenit, quædam insignis Dei serva ipsum duobus Angelis stipatum introëuntem viderit. Altera per revelationem didicit, Angelum Josephi custodiæ deputatum e superiori choro fuisse: quem quidem Angelum ipse tam singulari modo venerabatur, ut cellam suam numquam ingrederetur, antequam illum invitasset, ut prior introiret.

DE S. FULGENTIO EPISC. ET CONF.
ATINÆ IN CAMPANIA

Seculo I vel II

SYLLOGE.

Fulgentius episc. conf., Atinæ in Campania (S.)

AUCTORE J. P.

Antistitem hunc, etiamsi primo vel secundo seculo floruisse perhibeatur, nullis generalioribus Fastis adscriptum reperio, [Memoria ejus in recentiorum Fastis,] præterquam Catalogis Philippi Ferrarii; unde verisimiliter demum transiit in Martyrologium generale Castellani ad diem XXIX Septembris. Et Ferrarius quidem in fronte Catalogi Sanctorum Italiæ ipsum collocat in indice topographico inter Sanctos, qui coluntur Atinæ in Latio, ut sequitur: Fulgentius ep. & conf. XXIX Septemb.; atque iterum in indice alphabetico: Fulgentius episc. Atinas XXIX Sept.; ubi simul indicat, corpus ejus esse in ecclesia S. Petri: verumtamen in ipso Catalogo ad designatum diem ne nomen quidem Sancti exprimit, nedum, ut passim solet, elogium texit aut cultus indicia subministrat. Defectum hunc supplevit utcumque in altero Catalogo, puta generali Sanctorum, qui locum non habent in Romano Martyrologio, Fulgentium ipso die sic annuntians: Atinæ in Latio S. Fulgentii episcopi. In Annotatis vero citat tabulas ecclesiæ Atinatis, & S. Marci, inquit, primi ejus urbis episcopi successor fuisse traditur; ac demum monet, agere de Fulgentio Paulum Florium Urbinatem in libello de Sanctis Atinæ protectoribus, excuso Romæ anno 1599.

[2] Sancti pariter titulo Antistitem nostrum insigniunt Ferdinandus Ughellus in Italia sacra tom. 6 secundæ editionis col. 418; [& editis aliquot Operibus:] Franciscus Orlendius in Orbe sacro & profano volumine 3 partis 2 pag. 1593 & laudatus mox Paulus Florius. Ughellus sic habet: S. Fulgentius post S. Marcum Atinam ecclesiam obtinuit, ordinatus episcopus a S. Clemente Papa anno sal. LXXXXV. Sedit ann. XIII, mens. VII, d. XXVIII. Obdormivit in Domino anno Christi CIX, depositus est juxta ecclesiam sancti Petri apostoli. His subdit nonnulla ex ecclesiæ Atinatis Chronica, ex qua se episcoporum seriem daturum præmonuerat; quæ tamen (ipsiusmet Ughelli verba sunt) ita ordinationem episcoporum & tempora invertit, ut vix castigata tolerabilis evadere posse videatur. Exstat laudata Chronica apud eumdem ad calcem tomi primi editionis primæ & tomo decimo secundæ editionis inter Anecdota col. 37, atque hunc præfert titulum: Breve Chronicon Atinensis ecclesiæ, authoribus anonymis duobus Atinatensibus, ex codice perantiquo Ms. monasterii Fossæ novæ ab anno primo Julii Cæsaris ad annum usque nostræ salutis MCCCLV.

[3] [Acta ex Chronico] Porro dicti duo Chronistæ anonymi martyrium S. Marci, Atinatis episcopi, statuunt tempore Domitiani imperatoris, ac relaturi ea, quæ dein memoratu digna contigerunt, ita ordiuntur: Romanæ Ecclesiæ præfuit Clemens annis IX, mens. 2, dieb. X. Hic secundo anno Pontificatus sui ordinavit in civitate Atinensi Fulgentium episcopum, qui sedit ann. XXXI, mens. VII, dieb. XXVIII. Iste sepelivit corpora SS. Nicandri & Marci * juxta corpus Christi martyris Marci constituens sibi parvum habitaculum. Hujus etiam cura fuit studiosius recondere corpus B. Marci martyris & separatim caput a corpore ponere. Obiit autem tertio Kal. Octobris, & positus est juxta ecclesiam B. Petri apostoli. Hactenus Chronistæ, quos correxit Ughellus verbis ante citatis pro duratione sedis S. Fulgentii annis 31 ponens dumtaxat annos 13. Sed an sic omnem diluerit difficultatem, videbimus, postquam alia retulerimus huc spectantia monumenta.

[4] [& Catalogo episcoporum Atinensium] Bonifacius Taulerus ex Ordine Minorum Observantiæ edidit Neapoli anno 1702 Historiam Atinensis civitatis, eique inseruit antiquum episcoporum Catalogum, quem in ecclesia Atinensi adhuc servari commemorat, & quæ doctis animadversionibus castigavit M. Antonius Palumbus; uti docet nos Ughelliani Operis continuator Nicolaus Coleti tom. 10 col. 19, ubi Catalogum, licet mutilum fateatur & pluribus scatentem erroribus, una cum dictis animadversionibus describit. De S. Fulgentio leguntur ista: Regnante Domitiano Cæsare anno, quo Filius hominis passus est pro nobis sub patibulo S. Crucis, CII in secunda persecutione Clemens Papa secundo anno Pontificatus sui ordinavit in civitate Atina Fulgentium episcopum. Sedit hic in episcopatu an. XXXI m. VII, d. XXVIII. Hujus cura fuit studiosius recondere corpus B. Marci martyris, & præfatæ urbis antistitis & separatim caput a corpore ponere. Iste etiam sepelivit corpora SS. Nicandri, & Martiani, Passicratis quoque & Dariæ juxta corpus Christi martyris Marci, construens ibi parvulum habitaculum. Qui martyres, etiam crudeli Maximo præside jubente, palmam martyrii, viriliter pugnantes, adepti sunt XV Kal. Julii. Episcopus prædictus in Domino accipiens obdormitionem, humatus est juxta ecclesiam B. Petri apostoli, quæ prius fuerat templum Jovis, III Kal. Octobris.

[5] Monendus non est studiosus lector, hæc non differre ab iis, [collecta] quæ dedi ex Chronico, nisi quod paulo auctiora sint, & uti universim de toto Catalogo observat Coletus, etiam vitiosiora. Recitanda autem censui tam hæc quam illa, ut mox pateret, unde sua hauserit Florius in libello, qui Italice vulgatus est sub tali titulo: Vitæ & martyria gloriosorum sanctorum Atinæ Protectorum, collecta per Petrum Paulum Florium Urbinatem. Ex eo servantur in collectaneis nostris Mss. (nam impressum exemplar non habemus) aliquot descriptæ Sanctorum Vitæ, ac nominatim Vita beati Fulgentii episcopi & Atinæ protectoris, quam ex Italico Latine redditam huc transfero: Romanum imperium tenente Domitiano, beatus Clemens Pontifex Maximus anno secundo Pontificatus sui Atinæ episcopum ordinavit Fulgentium, virum sanctissimum, pietate & doctrina eximium, tantoque incensum amore illustrium facinorum gloriosorum martyrum, ut nulli operæ, studio & diligentiæ parceret ad promovendum ipsorum honorem & cultum: quo fideles, gravissimis tyrannorum persecutionibus pressi, animarentur, & exempla haberent, in quæ respicerent, ac cœleste implorarent patrocinium.

[6] Itaque Vir iste sanctissimus cum omni humilitate ac pietate dedit honorificam sepulturam corporibus gloriosorum sanctorum Nicandri, [exhibentur;] Marciani, Pasicratis & Dariæ, construens parvulum sacellum prope reliquias beati Marci. Dein sanctissimus ille Episcopus, studens orationi, jejuniis ac vigilantiæ pastorali, animam Domino suo reddidit die vigesima nona Septembris, cum Atinæ sedem episcopalem occupasset annis triginta & uno, mensibus septem, & diebus viginti duobus. Sepultus fuit juxta ecclesiam S. Petri apostoli, a beato Marco consecratam; ubi ante exstiterat templum Jovis.

[7] Videamus modo, an citata ex Chronico, ex Catalogo & Florio conciliari queant cum veritate historica & chronologica, [sed examinata] an inter se & secum ipsis. In eo consentiunt, quod Fulgentium episcopum ordinatum dicant a S. Clemente anno secundo Pontificatus. Sed eatenus nihil inde certi statuere valemus: quoniam, ut satis notum est, de ordine successionis & initiis primorum Pontificum Romanorum tam variæ sint sententiæ, ut quantumcumque laborarint eruditi, nullus tamen hactenus suam adeo certam reddiderit, ut omnes difficultates tolleret. Suffecerit hic annotare, initia S. Clementis ab aliis affigi anno Christi 67, ab aliis 91 vel paulo serius, & ad hanc posteriorem sententiam propius accedere laudata Atinensium documenta.

[8] Et Chronicum quidem eo accedit, dum notat, Marcum, [tot erroribus] Fulgentii decessorem, perseverasse in episcopatu Atinensi usque ad tempora Domitiani; Catalogus vero & Florius, dum Fulgentium a Clemente ordinatum esse addunt, regnante seu imperium tenente Domitiano. Hic enim imperare cœpit anno 81, desiitque 96. Alteram eodem tendentem notam chronologicam adjiciunt auctores Chronici, ubi S. Marcum passum esse affirmant anno post Passionem Domini sexagesimo tertio, qui erat æræ vulgaris secundum aliquos annus 92, secundum alios 97. At absurde calculos omnes fœdavit auctor Catalogi; cum annum ordinationis S. Fulgentii, in Chronico prætermissum, sic expressit: Regnante Domitiano cæsare, anno, quo Filius hominis passus est pro nobis sub patibulo S. Crucis, CII in secunda persecutione Clemens Papa secundo anno Pontificatus sui ordinavit… Fulgentium episcopum. Quis enim annum 102, etiamsi a Nativitate Christi desumptum, conjungat cum imperio Domitiani; cum secunda persecutione, quæ Domitiano obeunte cessavit; cum anno secundo Clementis? Eapropter Palumbus in supra laudatis animadversionibus Hic locus, inquit, juxta calculum auctoris, quem sequor (nescio, quem designet; forte Taulerum num. 4 memoratum) ita restituendus est: “Anno, quo Filius hominis passus est pro nobis sub patibulo S. Crucis LXI”. Nam Clemens summus Pontifex fuit creatus an. Dom. XCIII & in anno XCV Fulgentium episcopum ordinavit, a quibus si demans an. XXXIV, remanent anni LXI.

[9] [conspersa reperiuntur,] Fateor, per istam correctionem reducitur utcumque locus iste ad calculos Chronici, & ad eorum sententiam, qui Clementis Papæ initia conjungunt cum imperio Domitiani ac secunda persecutione. Sed alia se offerunt corrigenda in Chronico & Catalogo: utrobique duratio sedis S. Fulgentii extenditur ad annos triginta & unum, menses ac dies aliquot: proindeque cum secundum calculos Chronici ordinatus non sit Fulgentius ante annum post Passionem Domini sexagesimum tertium, id est, æræ vulgaris 92 vel 97, finis episcopatus ipsius statui non poterit ante 123 vel 128. Audiamus interim ea, quæ utrobique adstruuntur de Hilario S. Fulgentii proximo successore. In Chronico: Nerva regnavit ann. 1 mens. IV… Romanæ Ecclesiæ præfuit Anacletus annis XII, mens. 1, dieb. XI. Ultimo anno Pontificatus ordinavit in civitate Atinensi Hilarium episcopum &c. In Catalogo: Regnante Nerva, anno, quo lux tenebras dispulit CI & in secunda perfecutione Anacletus Papa in ultimo anno Pontificatus sui ordinavit in urbe Atina Hilarium episcopum &c.

[10] [ut, quavis correctione adhibita,] De S. Anacleto actum est in Opere nostro tom. III mensis Julii ad diem XIII, ejusque obitus sine discussione controversiæ, forte numquam liquido dirimendæ, affixus est anno Christi 95, quæ Henschenii, Papebrochii, utriusque Pagii & aliorum sententia est, sed quacum, ut liquet, stare nequit chronotaxis documentorum Atinensium. Recurramus igitur ad eorum opinionem, qui obitum Anacleti serius statuendum arbitrati sunt. Eos inter notissimi sunt Baronius, Labbeus & Ughellus, nec tamen eorum ullus, vel, quem novi, alius Anacleti vitam producit ultra annum 112, ac proin neque in ista opinione salvari potest Atinensium chronologia. Nodum solvere conati sunt Ughellus & Palumbus minuendo numerum annorum, quibus sedisse dicitur S. Fulgentius: & ille quidem in serie episcoporum Atinensium pro annis 31 reponit 13 dumtaxat, ut innuebam supra; hic vero 16, quibus uterque addit menses ac dies in Chronico & Catalogo assignatos; atque ita anno Christi 95, qui juxta Ughellum & Palumbum erat Clementis Papæ secundus, Fulgentius ordinatus est episcopus, seditque usque ad annum 109 in Ughelli sententia vel usque ad III in sententia Palumbi.

[11] [vix tolerabilia] Verum nec etiam sic planæ fiunt reliquæ instrumentorum nostrorum notæ chronologicæ. Nam, ut mittam, quod in Catalogo dicatur Hilarius factus episcopus Atinensis anno centesimo primo, quo Lux tenebras dispulit, in Chronico ita exhibetur rerum gestarum series, acsi Hilarius sedem Atinensem adiisset regnante Nerva & in secunda persecutione, idque expressis verbis asseritur in catalogo: cum tamen secunda persecutio desierit, obeunte Domitiano, id est, juxta receptissimam opinionem anno Christi 96, Nerva vero, proximus Domitiani successor, imperium tenuerit mensibus tantum quatuordecim. Quapropter ut sæpe dicta instrumenta reducantur ad Ughelli & Palumbi calculos, secundæ persecutioni substituenda est tertia, & Nervæ imperatori substituendus Trajanus. Neque hic erit corrigendorum finis. In Chronico dicuntur a S. Fulgentio sepulta corpora SS. Nicandri & Marciani martyrum; in Catalogo & Vita, per Florium concinnata, adduntur corpora SS. Dariæ & Pasicratis, quod verum esse nequit, nisi Fulgentius vitam protraxerit ultra annum 173, ante quem Sancti illi martyrio affecti non sunt, uti ex vetustiore eorum Passione ostenderunt Henschenius & Papebrochius tom. III Junii ad diem XVII.

[12] Imo juxta alios Fulgentius vivere debuisset ad seculum usque quartum: Tillemontius enim tom. 5 Monumentorum eccles. & Janningus noster part. 1 tom. 6 ejusdem mensis Junii in Appendice ad dictum diem XVII, [fieri queant.] multis argumentis contendunt, SS. Nicandri & Sociorum martyrium differendum esse in annum usque 302. Porro ex hactenus discussis abunde liquet, vere iis, quæ de Sancto nostro adstruunt monumenta Atinensia, applicari posse, quod de Chronico speciatim pronuntiavit Ughellus: omnia scilicet ita inversa esse, ut vix castigata tolerabilia fieri queant. Hinc ipsum ejus obitum dubitanter fixi seculo primo vel secundo. De cultu ejus hodierno nihil quoque determinate nos docent Atinenses vel alii; peculiari tamen aliquo affici, conjectare nos sinit titulus Protectoris Atinensis, quem ipsi adscribit Florius, & Oratio, quam idem subnectit Vitæ superius recitatæ: Da, quæsumus, omnipotens Deus, ut beati Fulgentii confessoris atque pontificis &c. ut in Breviario Romano de Communi confessoris pontificis.

[Annotata]

* l. Marciani

DE SS. EUTICO VEL EUTICHIO, PLAUTO, ET FORTE HERACLEA, PLACIDO, AMBUTO, TRACIA, DONATA MARTYRIBUS.
IN THRACIA.
Ex Hieronymianis aliisque Martyrologiis.

[Præfatio]

Euticus vel Euthichius M. in Thracia (S.)
Plautus M. in Thracia (S.)
Heraclea M. in Thracia (S.)
Placidus M. in Thracia (S.)
Ambutus M. in Thracia (S.)
Tracia M. in Thracia (S.)
Donata M. in Thracia (S.)

AUCTORE J. S.

[Ex his Martyribus alias solum duo primi, alias tres,] Baronius hodie tres producit Martyres Thraciæ, tenebris ac difficultatibus involutos ob miram codicum Hieronymianorum de iis diversitatem. Verba Martyrologii sunt: In Thracia natalis sanctorum martyrum Eutychii, Plauti, & Heracleæ. Baronius in Annotatis pro his laudat Bedam, Usuardum, & manuscripta, Martyrologiorum apographa, opinor, non Acta. Recte laudatur Usuardi Martyrologium, in quo eadem plane sunt verba, excepto nomine primi Martyris, qui Euticus ibi vocatur, non Eutychius. Bedæ vero Martyrologium purum de iis nihil habet, ut solum sit interpolatum, quod visum fuit a Baronio, uti passim alias, quando laudat Bedam. Rabanus in suo Martyrologio duos tantum hic Martyres agnoscit, & pro tertio civitatem substituit, ita habens: In Thracia civitate Heraclea natale Euticii Plauti, aut, ut in margine notatur, Eutychii & Plauti. Ex his dubium oritur, utrum Heraclea sit nomen Martyris, ut credidit Usuardus, an nomen civitatis, in qua passi sunt Martyres, sicut Rabanus insinuat. Hoc autem dubium tanto magis ambiguum est, quanto vetustior est illa lectionis diversitas in Martyrologiis: nam alia Martyrologia Hieronymiana Usuardo favent, alia Rabano, ut dubium non sit, quin ex diversis codicibus sua singuli hauserint.

[2] Codices Hieronymiani, ex quibus editionem suam concinnavit Florentinius, sic favent Usuardo, ut numerum Martyrum etiam augeant. Nam sic ille edidit: In Tracia Eutici. Plaudi. Placidi. Ambuti. Eraclie. Non solum tres ab Usuardo enumerati hic dantur ut martyres, [alias sex & septem in Martyrologiis commemorati,] sed etiam alii tres adduntur. In Corbeiensi, prout editum est ab Acherio, septem videntur enumerari Martyres Thraciæ attributi hoc modo: In Thracia, Eutici, Plauti, Planciti, Ambuti, Aracliæ, Traciæ, donatæ. Hi sane codices Heracleam aut Aracliam cum pluribus faciunt Martyrem. At alii duo codices, non minore consideratione digni, Heracleam dicunt civitatem, & revera Heraclea civitas fuit Thraciæ notissima. Epternacensis apud Florentinium in Annotatis: Civitate Eracla, Eutici & Plauti. Richenoviensis apud nos: In Tracia civitate Eraclia, Eutici & Plautii. Itaque hi duo, quos Rabanus ex ejusmodi codicibus dedit, certius passi sunt in Thracia, quam reliqui. Attamen ex codice Epternacensi duo etiam alii Heracleæ passi videntur: nam post interpositam S. Michaëlis memoriam, hæc rursum sequuntur: Eracla civitate Placidi, Ambodi. At hi Romæ adscribuntur in codice Richenoviensi, ut jam & hi duo codices invicem reperiantur contrarii. In tribus Martyrologiis, in quibus nomina civitatum plerumque omittuntur, parum aut nihil subsidii est ad solvendum dubium. Augustanum habet: Plauti, Placidi, Eraplii. Labbeanum: Plauti, Placiti, Eracliæ, Thraciæ. Gellonense: Plauti, Placiti, Eracliæ, Traciæ. Favent hæc quidem magis Usuardo, quam Rabano: sed ubique omittitur Euticus, & minoris auctoritatis sunt illi codices, utpote magis vitiosi.

[3] [ut alii aliis sint certiores.] Recentiores martyrologi plerique consentiunt Usuardo, quales sunt Galesinius, Canisius, & editores Martyrologii Usuardini. In uno Usuardi codice Centulensi pro Eutici, mendose legitur Lucii. Sic in Florario Ms. pro Plauti legitur Pauli, & tribus ab Usuardo enumeratis additur quartus Placidus. Ex dictis colliget studiosus lector, ex recensitis alios aliis certius pro Martyribus habendos. Historice satis certum apparet, Euticum vel Eutychium cum Plauto, qui semel Plaudus vocatur, passum esse in Thracia. Heraclea aut Eraclea vel Eraclia non æque certo pro Martyre haberi potest, cum fortasse sit nomen civitatis Heracleæ, ubi Martyres fuerint passi; eademque ratione minus etiam certa est Tracia vel Thracia, quæ paucioribus adscripta fuit Apographis, cum ex provincia, in qua Sancti sunt passi, nomen illud reliquis admisceri potuerit pro nomine Martyris. Ex aliis tribus, in titulo dubie propositis, Placidus & Ambutus, qui semel Ambodus scribitur, satis certo videntur Martyres: sed horum palæstra est ambigua, cum in codice Richenoviensi diserte figantur Romæ his verbis: Romæ, Placidi, Ambuti. Præterea inter hesternos martyres Africanos Placidus nominatur. In pluribus tamen codicibus adduntur Martyribus Thraciæ, eaque de causa eosdem illis ego quoque saltem dubitanter adjunxi. Restat sola Donata, in unico codice Corbeiensi reliquis Martyribus adjuncta, ideoque undequaque dubia, præsertim cum inter hesternos martyres Africanos aliqua reperiatur Donata. De his Martyribus cum plura non inveniam, non ægre feret studiosus lector, me plura non dare, & dubia, quantum potui, separasse a certis.

DE SS. MARTYRIBUS ROMANIS FORTE SALUTARIO, POSSESSO, JANUARIO, AMPLO, CELEDONO, JUSTINO, AC MILITIBUS ALIQUOT.
ROMÆ.
Ex Apographis Hieronymianis.

[Præfatio]

Salutarius martyr Romanus, Romæ (S.)
Possessus martyr Romanus, Romæ (S.)
Januarius martyr Romanus, Romæ (S.)
Amplus martyr Romanus, Romæ (S.)
Celedonus martyr Romanus, Romæ (S.)
Milites aliquot martyres Romani, Romæ (SS.)

[Aliquot Martyres Romani.] Quemadmodum superius dubitanter disputavimus de aliquot martyribus Thraciæ, ita & hic disputare cogimur de Romanis, quos Apographa Hieronymiana ad hunc diem multa cum varietate annuntiant, in hoc uno invicem consona, quod omnia præcipua aliquem Martyrum manipulum Romæ attribuat. Vetustissimum Epternacense apud Florentinium in Annotatis ita habet: Romæ Salutari, Possessi, Januarii, Ampli, Celedoni. Codices Florentinii in textu, quem dedit, primum habent: Romæ Milites VI. Et post mentionem de S. Michaële subjungitur: Et alibi Sosi. Januarii. Ambuti. Celedoni. Corbeiensis apud Acherium: Romæ Militum sexaginta octo. Et inferius: Et alibi, Januarii, Sosii, Ampuni, Celedoni, Justini. Ex omnibus duo solum nomina ubique consonant, nimirum Januarii & Celedoni. An idem sit Martyr, qui in Epternacensi Salutaris aut Salutarius, in aliis nomine Græco ejusdem significationis Sosius vocatur, definire non ausim. Idem esse potest, qui Amplus in Epternacensi, Ambutus in Florentinii textu, Ampunus in Corbeiensi nominatur. At Ambutus in plerisque codicibus Thraciæ attribuitur, in solo codice Richenoviensi Romæ cum Placido adscribitur. Possessus in solo reperitur Epternacensi, sicut Justinus in solo Corbeiensi. Rursum dubitari potest, an nomina data sint Militum, qui primum ut anonymi annuntiantur sex in textu Florentinii, in Corbeiensi sexaginta octo. Tandem dubium videtur, an Januarius & Sosius, qui etiam reperiuntur in Augustano, Labeano ac Gellonensi, in quibus alii omittuntur, non sint Martyres Puteolani hodie reproducti, de quibus egimus ad XIX Septembris cum aliis quinque. Ex omnibus id unum satis certum videtur, aliquot Martyres Romanos hodie annuntiari, eosque Milites fuisse aut omnes, aut plures ex illis.

DE SS. DADA, GOBDELAA, CASDIA AUT CASDOA ET FORTE GUDELIA MARTIRIBUS
IN PERSIDE

Sec. IV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Annuntiatio horum Martyrum in Fastis: Acta qualia: utrum Gudelia mulier videatur distinguenda a Gobdelaa viro: tempus martyrii.

Dadas M. in Perside (S.)
Gobdelaas M. in Perside (S.)
Casdia aut Casdoa M. in Perside (S.)
Gudelia M. in Perside (S.

AUCTORE J. S.

[1] Tam in Menæis impressis, quam in Menologio Græcorum, [Gudelia apud Græcos & in Romano annuntiata,] prout a Sirleto redditum est Latine, Gudelia martyr primum sola annuntiatur ut mulier, & deinde tres simul ponuntur. Hoc secutus est Baronius in Martyrologio Romano ad hunc diem, ubi sic habet: In Perside sanctæ Gudeliæ martyris, quæ, cum plurimos convertisset ad Christum, ac solem & ignem adorare noluisset, sub Sapore rege post multa tormenta, cute capitis detracta, ligno affixa meruit obtinere triumphum. Hæc satis fideliter ex Sirleto. At Menæa Græca duos addunt versiculos, & alia quædam in elogio. Versiculi hi sunt
Σοὶ τὴν κεφαλὴν τῇ Κεφαλῇ τῶν ὅλων,
Χριστὲ προσῆξεν ἐκ ξίφους Γουδελία.
Tibi, universorum Capiti, caput,
Christe, obtulit per gladium Gudelia.
In versiculis, qui alias clari sunt, solum observo, non liquere, utrum Gudelia vir sit, an femina. At in elogio, quod additur, omnino tamquam de femina agitur.

[2] In dicto autem elogio Christiana asseritur & multos Persarum convertisse, [variis dicitur afflicta cruciatibus:] ideoque capta per Saporem regem, & primum multis cruciata tormentis, nec tamen voluisse sacrificare igni, omissa mentione de sole. Tum particulares cruciatus exprimuntur hoc modo: εἰς φυλακὴν ἐνεβλήθη λιμοκτονησεῖσα ἐπὶ χρόνοις πολλοις. In carcerem conjecta est fame necanda multo tempore. Μετὰ δὲ ταῦτα ἐκβληθεῖσα τῆς φυλακῆς, καὶ μὴ πεισθεισα τὸν Χριστὸν ἀρνήσασθαι, πρῶτον μὲν ἐξεδάρη τῆς κεφαλῆς τὸ δέρμα. εἶτα προσηλωθεῖσα τῷ ξύλῳ, καὶ καθηλωθεισα ἰσχυρῶς, παρέδωκε τὴν ἁγίαν ἀυτῆς ψυχὴν τῷ Κυρίῳ. Post hæc vero e carcere educta, cum induci non posset ad Christum negandum, primum quidem detracta capitis cute spoliata est: deinde ligno affixa, & vehementer confixa, sanctam animam suam tradidit Domino. Ex hisce mox videbimus, additis etiam aliis rationibus, ambiguum & incertum esse, an Gudelia distinguatur a secundo ex tribus Martyribus, qui mox subjunguntur a Baronio.

[3] Hic de illis ita scribit: Ibidem sanctorum martyrum Dadæ, [deinde memorati Dadas, Gobdelaas & Casdoa:] Saporis regis consanguinei, Casdoæ uxoris, & Gabdelæ filii, qui honoribus spoliati, ac variis tormentis dilaniati, post longos carceres gladio sunt animadversi. In his certe aliqua sunt corrigenda. Nam in Menæis & in Actis Casdia aut Casdoa dicitur filia ipsius regis Saporis, non uxor Dadæ aut Saporis. Gabdela, qui Gobdelaas in Actis & Menæis vocatur, ubique dicitur filius Saporis, & frater Casdoæ. Nolim quidem contendere, certo constare, Gabdelaam fuisse Saporis filium & Casdoam filiam, cum Acta reliquaque monumenta, quæ præ manibus habemus, tantæ auctoritatis non sint: at certe alia ipsis attribuere non debemus, cum aliunde non innotescant. De illa vero illorum qualitate consentit etiam Maximus Cytheræus, Menæa sequi solitus, & vetustius Synaxarium Constantinopolitanum, quod fuit Sirmondi. In hoc Synaxario brevius referuntur eadem, quæ prolixius in Actis Mss. & Menæis impressis; nisi quod nomen secundi Martyris ibi in apographo nostro scriptum sit Γουδελαᾶς pro Γοβδελαᾶς, mutata unica littera, & sic proxime accedat ad nomen Gudeliæ, si hæc sit alia Martyr.

[4] [Dubitari potest, an Gudelia alia sit a Gobdelaa;] Verum, ut jam dixi, incertum apparet, au Gudelia non sit ipse Gobdelaas vel Gudelaas: neque enim tantum fido collectoribus Menæorum, ut improbabile mihi sit, eumdem mutato modice nomine bis positum fuisse. Etenim de Gudelia nihil fere dicitur, quod Actis Gobdelaæ non congruat. Multis cruciata tormentis dicitur; tam multa autem referuntur in Actis Gobdelaæ illata, ut vix credibile sit, tyrannum tam varia tentasse ad hominem occidendum. Dicitur diu in carcere fuisse fame necanda. In Actis vero tyrannus prohibuisse legitur, ne quis Gobdelaæ aquam afferret, aut ad eum omnino accederet, ut videatur nutrimenti defectu eum occidere voluisse, aut certe id ex eo loco credere potuerit alterius elogii auctor. Rursum cutis capiti Gudeliæ detracta dicitur: idem plane de Gobdelaa in Actis asseritur. Ligno affixa dicitur Gudelia, & sic exspirasse, quod vehementer configeretur. Eodem rursus modo mors Gobdelaæ illata refertur: nam acutis calamis per totum corpus confixus animam tradidisse legitur. Quapropter nihil asseritur de Gudelia, quod non eodem fere modo narratur de Gobdelaa, & Gudeliam nullibi invenire potui, nisi in Menæis, iisque monumentis, quæ clarissime ex Menæis consarcinata sunt.

[5] [hoc tamen apparet probabilius.] Aliunde tamen non desunt rationes ad distinguendam Gudeliam a Gobdelaa. Prima est, quod duobus versiculis supra datis celebretur, in iisque magis insinuetur, gladio cæsam esse, quam modo jam dicto: Gobdelaas vero aliis laudetur versiculis, quibus dicitur occisus modo Actis conformi. Versiculi hi sunt:

Ο Γοβδελαᾶς πείρεται τοῖς καλάμοις.
Τὸν καλάμῳ τυφθέντα Χριστόν μου σέβων.

Gobdelaas tentatur calamis
Calamo (sive arundine) percussum Christum meum honorans.

Jam præter sexus diversitatem in elogiis assertam, in ipsis etiam versiculis accedit nominis diversitas, quæ in versiculis propter metrum plus momenti habet, quam in soluta oratione. Horum itaque versiculorum causa non ausim Gudeliam cum Gobdelaa confundere, sed probabilius mihi fit, diversos esse: passim enim in versiculis Menæorum veriora dicuntur, quam in adjunctis elogiis. Hinc magis credo, Gudeliam gladio percussam esse, quam occisam modo asserto in elogio. Fortasse ex Actis Gobdelaæ elogium ejus negligenter consarcinatum est. Verum de rebus tam incertis nihil certi statuere possumus aut debemus.

[6] De Dada, qui primus est inter hos Martyres, Menæa dant duos versiculos Actis conformes. [Dadas membratim concisus:]

Ξίφει μεληδὸν σῶμα πᾶν τετμημένος,
Τὸ πνευμα σώζεις μάρτυς Υψίστου Δάδα.

Gladio membratim toto corpore consisus,
Spiritum servas, martyr Altissimi Dada.

Hæc difficultatem non habent, nam membratim concisus occubuisse Dadas in Actis legitur.

[7] At in versiculis, quibus Casdoa laudatur, rursum difficultas est, [Casdoas, sorte in Actis Gargalus: Casdoa ex plagis mortua.] quia adjungitur vir Casdoas, qui eo saltem nomine in Actis aut elogiis nullibi occurrit.

Αθλοῦσιν ἄμφω Κασδόας καὶ Κασδόα
Ὁ μὲν σπαθισθεὶς, ἡ δὲ θλασθεῖσα ξύλῳ.

Certant ambo Casdoas & Casdoa,
Ille quidem fustigatus, illa vero confracta ligno.

Plura hic sunt dubia. Primo quis sit Casdoas: nam Casdoa illa omnino videtur Saporis filia, quæ in Actis memoratur; sed Casdoas vir in illis non comparet. Vox σπαθίσθεις etiam varie sumitur, deducta a verbo σπαθίζειν. Nam medio ævo σπαθίζειν alias significat gladio cædere, a σπάθα medio ævo gladius: alias fuste aut baculo percutere, idque magis accedit ad antiquam illius verbi significationem. Si gladio cæsus diceretur Casdoas omnino in Actis esset ignotus. Si vero ita baculis dicatur cæsus, ut moreretur, talis in Actis reperitur num. XI: sed Gargalus ibi nominatur. Si hic revera indicetur, alterutro loco corruptum est nomen, dubiumque manet, utrum Casdoas fuerit vocatus, an Gargalus. De Casdoa regis filia, quæ in Actis ex verberibus occubuisse legitur, satis bene in versibus dicitur, ligno aut baculis confractam fuisse.

[8] [Acta edenda, quorum compendium in Menæis:] Quod modo spectat ad Acta trium Martyrum, quos in titulo commemoravi, & quibus Menæa Casdoam virum, Acta Gargalum quasi quartum addunt, habemus ea Mss. ex bibliotheca Vaticana, & codice Græco illius bibliothecæ 1190, cum hoc titulo: Μαρτύριον τῶν ἁγίων ἐνδόξων μεγάλων τοῦ Χριστοῦ μαρτύρων, Δάδα, Γοβδελαᾶ, καὶ Κασδίας, τῆς ἀδελφῆς ἀυτοῦ. Martyrium sanctorum, gloriosorum, magnorum Christi martyrum, Dadæ, Gobdelaæ & Casdiæ, sororis ejus. Ita in Actis nomen ultimæ Martyris Casdia ubique scribitur; at in Menæis aliisque Fastis constanter Casdoa nominatur. Acta fere eadem habentur in Menæis impressis, tamquam prolixum elogium, quod supplicia Martyribus illata eodem cum Actis modo, & plerumque iisdem verbis repræsentat, ut nullum possit esse dubium, quin ex Actis fuerit compositum. Nam solum omissa sunt, quæ collectoribus Menæorum minus visa sunt necessaria, qualia initio multa leguntur de gravitate persecutionis sub Sapore Persarum rege; & deinde plurima dicta Martyribus aut persecutoribus attributa.

[9] [sed ea sublestæ sunt auctoritatis:] Hinc Acta cum Menæis impressis collata dabo, & menda aliquot apographi nostri ex Menæis corrigam. Si quid etiam diverso modo subinde in impressis legatur expressum, de eo in Annotatis lectorem monebo. Quod autem spectat ad fidem, quam Acta merentur; hæc nequit esse summa. Etenim non pauca asseruntur in Actis, quæ videntur improbabilia, qualia in Annotatis assignabo; & nominatim varietas & multitudo tormentorum, quæ Gobdelaæ, secundum Acta regis filio, illata dicuntur, tanta est, ut fidem superet. Utrum Gobdelaas Saporis revera fuerit filius, Casdia filia, & Dadas consanguineus, certo dicere nequeo. Similia non sunt improbabilia; sed nequeunt ex ejusmodi monumentis fieri certa. Itaque Acta solum edimus, ut videat studiosus lector, quid Græci de his Martyribus dixerint.

[10] [tempus martyrii.] Pro tempore martyrii late assignavi seculum quartum, quod ab initio fere seculi IV regnaverit in Perside Sapor II, qui gravissimam contra Christianos movit persecutionem. Assemanus in Bibliotheca Orientali tom. 4 pag. 51 persecutionem Saporis II extendit ab anno 330 usque ad 370 & fuse de ea scribit. At cum nesciamus, quoto persecutionis anno Martyres nostri sint passi; necesse non est investigare, an epocha illa sit omnino accurata; sed conjicere possumus, circa medium seculi IV late sumptum hos Martyres fuisse coronatos.

ACTA
Auctore anonymo
Ex Ms. Vaticano, collato cum Menæis impressis, interprete J, S.

Dadas M. in Perside (S.)
Gobdelaas M. in Perside (S.)
Casdia aut Casdoa M. in Perside (S.)
Gudelia M. in Perside (S.)

A. ANONYMO.

CAPUT I.
Persecutio gravis sub Sapore: Dadas delatus, & se Christianum fassus, ardentem caminum, cui erat injiciendus, signo crucis extinguit: hinc Gobdelaas conversus, multis subjicitur cruciatibus.

ἘΝ ταῖς ἠμέραῖς τῆς βασιλείας τοῦ δυσσεβοῦς καὶ ὁμωτάτου, καὶ ἀπανθρώπου, καὶ ἀσεβεστάτου σαβωρίου βασιλέως περσῶν ἢν διογμὸς μέγας τῶν Χριστιανῶν κατὰ πᾶσαν πόλιν καὶ χώραν· καὶ ἐξεπέμπον τὰ γράμματα κατὰ πᾶσαν πόλιν καὶ χώραν διὰ τοῦ παρανομοτάτου βασιλέως, ὅπως τοὺς πιστεύοντας ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ ἀληθινοῦ θεοῦ πικραῖς τιμωρίαις καὶ βασάνοις παραδόντες πλείσταις. καὶ πάντες οἱ πιστοὶ κατακρύπτοντο ἐν ὅρεσι καὶ σπηλαίοις, καὶ ἐν ταῖς ὁπαῖς τῆς γῆς, καὶ ἦσαν φευγοντες ἀπὸ προσώπου τοῦ βασιλέως· καὶ ἢν στενοχωρία, καὶ λύπη μεγάλη τοῖς πιστοῖς. καὶ οἱ πλείονες τῶν πιστῶν προσπίπτοντες ἀπήνεγκαν θυσίαν τοῖς εἰδώλοις ἀπὸ τοῦ φόβου. μετὰ δὲ ταῦτά τις τῆς συγκλήτου πρῶτος, ὁρῶν τὰ μεγαλία τοῦ θεοῦ, τὰ γινόμενα διὰ πολλῶν μαρτύρων, θείῳ ζήλῳ κινηθεὶς, προσῆλθε τῷ Χριστῷ ὁλοψύχως, ὅστις ὑπῆρχεν καὶ συγγενὴς τοῦ παρανομοτάτου βασιλέως, οὗ τὸ ὅνομα Δάδας.

[2] Προσελθόντες δὲ τινὲς τῶν ἀπίστων ἀνήγγειλαν τῷ βασιλεῖ, λέγοντες, βασιλεῦ εἰς τοὺς αἰῶνας ζῆθι. οἱ πάντες τὴν σὴν μεγάλην ἐξουσίαν τρέμουσιν, καὶ τά σου προστάγματα πράττουσι, καὶ προσπίπτουσιν τοῖς θεοῖς. καὶ νῦν ἰδοὺ [οὐκ] εἰσὶ πιστοὶ οἱ δοκοῦντες εἶναι, μᾶλλον δὲ καὶ συγγενεῖς σου τυγχάνουσιν, καὶ πρώτους τοῦ παλατίου σου, καὶ τῆς συμβουλῆς πεποίηκας. καὶ νῦν κατὰ τῆς βασιλείας σου μελετῶσι κακὰ, καὶ τοῖς μεγίστοις θεοῖς οὐ προσανέχουσιν, ἀλλὰ τοῖς τῶν ναζωραίων πείθονται σεβάσμασιν. ὁ δὲ βασιλεὺς ἀκούσας ταῦτα, ἐμμανὴς γενόμενος, ἠλλιώθη ἡ ὄψις αὐτοῦ, λέγων· καὶ τίς ἐστιν ὁ παραβὰς τὴν ἐμὴν ἐντολὴν; ἀναγγείλατέ μοι, καὶ τοῖς ἐμοῖς προστάγμασι καταφρονεῖ; οἱ δὲ εἶπον· Δάδας ὁ σὸς συγγενὴς οὐ πείθεται τοῖς δόγμασιν ὑμῶν. ἀκούσας δὲ ταῦτα ὁ μισάνθρωπος καὶ ἀπηνὴς ἐταράχθη· ἢν γὰρ ὁ Δάδας ἀποσταλεὶς παρὰ τοῦ βασιλέως ἄρχειν εἰς τὰς ἑτέρας χώρας. καὶ ὡς ἐσέβετο τὸν Χριστὸν ἐν τῷ φανερῷ, ἀπήγγειλαν τῷ βασιλεῖ περὶ τούτου.

[3] Ὁ δὲ βασιλεὺς ἀποστείλας πρὸς αὐτὸν Ἀνδραμέλεχ, τὸν πρῶτον τῶν μεγιστάνων αὐτοῦ, μαθεῖν τὸ ἀληθὲς. ὅς ἐλθὼν εὗρεν αὐτὸν ἐν ἀληθείᾳ τὸν Χριστὸν σεβόμενον· ὁ δὲ διὰ γραφῆς ἐσαφήνησε ταῦτα τῷ βασιλεῖ. ὁ δὲ βασιλεὺς δι᾽ ἀντιγραφῆς δέδωκεν αὐτῷ πᾶσαν ἐξουσίαν κατά τε τοῦ Δάδα, καὶ κατὰ παντὸς Χριστιανοῦ· ἥντινα ἀντιγραφὴν ἀπέστειλεν μετὰ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ Γοβδελαᾶ. δεξάμενος δὲ ταῦτα ὁ Ἀνδραμέλεχ, συνεδριάζοντος αὐτοῦ καὶ τοῦ Γοβδελαᾶ, ἤρξατο ποιεῖν τὴν ἐξέτασιν Δάδα. ἀνακρίναντες δὲ αὐτον ἐπιμελῶς, καὶ τὰ συντείνοντα πρὸς τὸν σκοπὸν αὐτὸν ὁμιλήσαντες, εὗρον τὸν ἅγιον ὁλοψύχως πιστεύοντα εἰς τὸν κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν, καὶ ὑπὲρ τούτου προθύμως ἀποθανεῖν βουλόμενον.

[4] Τότε προσέταξαν κάμινον λαυροτάτην ἀναφθῆναι, καὶ ἐν αὐτῇ τὸν ἅγιον βληθῆναι προσέταξαν· ἀναφθείσης δὲ τῆς καμίνου ἐπὶ πολὺ, καὶ εἰς ὕψος ἀρθείσης τοσοῦτον, ὡς καὶ τοὺς βλέποντας καταπλήττειν· ἀγαγοντες τὸν ἅγιον Δάδαν πρὸς τὸ ἐναποριφθῆναι ταύτη, ὡς ἤδη πλησίον τοῦτον ἡ κάμινος εἶχεν, εὐθὺς τῷ σημείῳ τοῦ σταυροῦ ταύτην κατασφραγήσας, παραυτίκα ἐσβεσμένη ἀπεκατέστη, καὶ ὕδωρ ἀντὶ φλογὸς ἀνέβλησεν. τοῦτο γὰρ τὸ παράδοξον θαῦμα ὁ τοῦ βασιλέως υἰὸς σαβωρίου θεασάμενος, ὁ Γοβδελαᾶς ἐξεπλάγη, καὶ εἶπε τῷ Δάδα· προσφιλέστατε Δάδα τίς σὲ τὰς τοιαύτας γοητείας, καὶ μαγγανείας ἐδίδαξεν; ὁ δὲ ἀπεκρίνατο πρὸς αὐτὸν· θέλεις καὶ αὐτὸς παρὰ τοῦ ἐμοῦ διδασκάλου ἀξειωθεὶς μαθεῖν; καὶ ὁ Γοβδελαᾶς εἶπεν· ἐὰν πιστεύσω τῷ θεῷ σοῦ, δυνύσωμαιͅ κᾀγὼ τοιαῦτα ποιεῖν; καὶ ὁ Δάδας εἶπεν· οὐ μόνον ταῦτα, ἀλλὰ καὶ μείζωνα ποιήσεις, συμβασιλεύσεις τοίνυν καὶ αὐτῷ. προστάξας οὖν ὁ Γοβδελαᾶς ἀναφθῆναι κάμινον ἐπὶ πλείονας ἡμέρας καὶ ἐπικαλεσάμενος τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ, εὐθέως ἀπεσβέστη ἡ κάμινος, καὶ ὕδωρ ἀντὶ φλογὸς πάλιν ἀντίβλησεν. Τούτου γενομένου, προσπεσὼν ἐπίστευσε τῷ Χριστῷ. ταῦτα ἰδὼν Ἀνδραμέλεχ ἀπελθὼν ἀνήγγειλε τῷ βασιλεῖ.

[5] Ὁ δὲ βασιλεὺς ἀκούσας, ὅτι ὁ υἱὸς αὐτοῦ Γοβδελαᾶς γέγονε Χριστιανὸς, ῥάβδοις ἀκανθώδοις κοπῆναι προσέταξεν, καὶ ὑπὸ τεσσάρων στρατιωτῶν τύπτεσθαι· τούτων δὲ ἀτονησάντων, ἕτεροι ἀντ᾽ αὐτῶν εἰσήχθησαν. ὁ δὲ ἅγιος τυπτόμενος καθ᾽ ὅλου τοῦ σώματος, ὑπομονὴν δοθῆναι σιωπηρῶς ηὔχετο ἐκ θεοῦ. καὶ ἄγγελος αὐτῷ φανεὶς, ἐνίσχυε λέγων, θάρσει, μετὰ σοῦ γὰρ εἰμὶ. καὶ καθειρθεὶς, διεβήβασεν ἐν τῇ φυλακῇ ἡμέρας πέντε. εἶθ᾽ οὕτω γαργάλου τινὸς, ἐκ τοῦ βασιλέως τὴν ἐξουσίαν κατά τε τοῦ ἁγίου, καὶ κατὰ παντὸς Χριστιανοῦ λαβόντος, εὐθὺς δὲ ὁ γάργαλος προσέταξεν αὐτὸν βουνεύροις τύπτεσθαι ἀφειδῶς. τοῖς δὲ βουνεύροις τυπτόμενος ὁ ἁγίος, προσηύχετο, ἀναθεματίζων τὸ πάτριον σέβας. τότε ὁ γάργαλος, λώρους δύο προσέταξεν ἐκβληθῆναι ἀπὸ τῶν ποδῶν τοῦ ἁγίου ἄχρι τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ, εἰπὼν οὕτως· Πὰντως ἐλθὼν ὁ Χριστός σου ἀποκαταστήσει σε ὑγιῆ. καὶ τούτου γενομένου, δήσας αὐτὸν ἀσφαλῶς, ἐναπέθετο τῇ εἰρκτῇ· ὁ δὲ τῇ νυκτὶ ταύτῃ ὁ ἄγγελος ἐπιστὰς αὐτῳ, ἔλυσεν αὐτὸν ἀπὸ τῶν δεσμῶν, καὶ αὐτὸν ὑγιῆ ἀπεκατέστησεν ἀπὸ τῶν πληγῶν.

[6] Λυθέντων οὖν αὐτο μάτως τῶν δεσμῶν, καὶ τοῦ ἁγίου ὑγιοῦς ἀποκαταστάντος, ὥσπερ τὸ πρότερον, ἰδὼν ὁ Γάργαλος ταῦτα ἐξέστη, καὶ ἀπελθὼν ἀνήγγειλε τῷ βασιλεῖ. ὁ δὲ εἶπεν πρὸς αὐτὸν· ἀπόκτεινον τὸν δυσσεβέστατον, οὐ γὰρ υἱός μου ἐστὶν, ἀλλ᾽ ἐπίβουλος, ἐπεὶ ἐπίστευσεν εἰς ἄνθρωπον βιοθανῶντα, καὶ ἀνόητον. ὁ δὲ γάργαλος προσέταξεν, ἐμβαλόντες σοῦβλαν πεπυρωμένην ἐπὶ τὸ οὖς αὐτοῦ διαβηβασθῆναι ἐπὶ τὸ ἕτερον. τούτου οὖν γενομένου, ἀπέθεντο αὐτὸν ἐν τῇ φυλακῇ. προςευχομένου δὲ αὐτοῦ ἐν τῇ φυλακῇ, ἐλθὼν ἄγγελος κυρίου ἦρε τὴν σούβλαν ἀπ᾽ αὐτοῦ, καὶ ἰάσατο αὐτὸν. ἰδὼν δὲ ὁ γάργαλος, πάλιν βουνεύροις τοῦτον προσέταξεν ταθῆναι, καὶ σφοδρῶς μαστιγωθῆναι. εἶθ οὕτως αὐτὸν τοῖς βουνεύροις ἀφειδῶς καταξάνας, καθεῖρξε, καὶ τῇ ἐξῆς πάλιν ῥάβδοις ῥοΐναις προσέταξεν τυφθῆναι αὐτὸν ἀνηλεῶς. τούτου δὲ γενομένου, αὐτὸν πάλιν καθεῖρξεν ἐν τῇ φυλακῇ.

[7] Εἶθ᾽ οὕτως ἐξαγαγὼν αὐτὸν τῆς φυλακῆς, καὶ ἰδὼν ὑγιῆ, ἐξέστη καὶ εἰπεν πρὸς αὐτὸν· κακότροπε ἕως πότε αἱ μαγείαι σου αὕται, ἅς ποιεῖς, ἐνεργοῦσιν; οὐκ οἶδας ὅτι ἡ ζωή σου ὑπὸ τὰς χεῖράς μου ἐστὶν; νῦν οὖν σοι λέγω, πίσθηθι τοῖς θεοῖς, ἵνα καλίον σοι γέννῃται. ἕως πότε τῇ μωρίᾳ ταύτῃ ἐπιμαινῆς; καὶ ἀλλότριος, καὶ ἀποσυνάγωγος ἀπὸ τῆς βασιλείας γεγέννησαι τοῦ σοῦ πατρὸς, οὐ μὴν δὲ, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τῆς ἀγάπης τῶν μεγίστων θεῶν, καὶ ἄξιος πολλῶν τιμωριῶν γενέσθαι. νῦν οὖν συμβουλεύω σοι, ὥσπερ φιλόστοργος πατὴρ, ἵνα τί σοι ἀγαθὸν γένηται· ἀλλὰ καὶ τὴν ὀργὴν τοῦ σοῦ πατρὸς εἰς ἀγάπην ἀνυπέρβλητον δείξης· ὁ δὲ ἁγίος τὸ ὄμμα εἰς οὐρανοὺς ἄρας ἕλεγεν· κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ εὐχαριστῶ σοι, ὅτι ἠξίωσάς με ἐπὶ τῇ ὁμολογίᾳ σου ταύτῃ στῆναι, καὶ νῦν, δέσποτα, διαφύλαξόν με ἀπὸ τὰς χεῖρας i τῶν ἀνοήτων ἀνθρώπων τούτων, καὶ συγκαταρήθμισόν με τῶν χορῶν τῶν ἁγίων σου μαρτύρων τῶν εὐαρεστησάντων ἐνώπιόν σου, ὅτι εὐλογητὸν τὸ ὄνομα σου εἰς τοὺς αἰῶνας ἀμὴν.

[8] Επὶ τούτοις οὖν ὁ γάργαλος θυμωθεὶς προσέταξεν ὀγκίνοις σιδηροῖς τὰς πλευρὰς αὐτοῦ καταξάναι. τούτων οὖν ξεομένων, ἔλεγεν· ἴδωμεν εἰ εἰσέλθη ὁ Χριστὸς καὶ ἰάσεταί σε. ὁ δὲ ἅγιος σιωπηρὸς προσηύχετο. εἶθ᾽ οὕτως ξέοντες αὐτὸν ἐπὶ πολὺ, προσεταξεν ἀποῤῥιφῆναι αὐτὸν ἐν τῇ φυλακῇ. ὡς δὲ μόνον ἐν τῇ φυλακῇ ὁ ἅγιος προσηύξατο, λέγων οὕτως· κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ὁ καταξιώσας με κοινωνὸς * γενέσθαι τοῦ πάθους τῶν ἀγίων σου μαρτύρων, τῶν εὐαρεστησάντων τὸ ἅγιον ὄνομά σου, συναρίθμησον τοίνυν καὶ ἐμὲ τῆς ἐκ δεξιῶν σου μετ᾽ αὐτῶν στάσεως, καὶ διαφύλαξόν με ἀπὸ τὰς χεῖρας τῶν παρανόμων ἀνδρῶν τούτων, ὅτι ἐκύκλωσάν με κύνες πολλοὶ, καὶ συναγωγῇ πονηρευμένων περιέσχον με, καὶ νῦν δέσποτα, ἀνίσχυσόν με, ἵνα ἀνδρείως στῶ διὰ τὸ ὄνομά σου τὸ ἅγιον καὶ νικήσω τοὺς ἐχθρούς σου, κύριε, ὅτι εὐλογητὸν τὸ ὄνομά σου εἰς τοὺς αἰῶνας ἀμὴν. Τῆς δὲ εὐχῆς τελεσθείσης, ἀπεκατέστη ὁ ἅγιος ὑγιὴς δοξάζων καὶ εὐλογὥν τὸν θεὸν. ἰδῶντες αὐτὸν οἱ ἐν τῇ φυλακῇ οὕτως ἔχοντα, ἐξέστησαν λέγοντες· μεγας ὁ θεὸς τῶν Χριστιανῶν.

[9] Μαθὼν δὲ ταῦτα ὁ ἄρχων, καὶ ἐπὶ τούτοις θυμωθεὶς, ἐξαγαγὼν αὐτὸν τῆς φυλακῆς, καὶ ἐκέλευσεν ὀγκίνους σιδηροὺς βληθῆναι κατὰ τοῦ ὅμου τῆς δεξιᾶς αὐτοῦ χειρὸς, καὶ κρεμασθῆναι ἀπὸ ὥρας τρίτης ἕως ἐννάτης. καὶ τούτου γενομένου, ὁ ἅγιος προσηύχετο λέγων· εὐχαριστῶ σοι δέσποτα τῶν ἁπάντων, ὅτι ἐνεδειξαν εἰς ἐμὲ κακὰ πολλὰ, ἀλλ᾽ οὐκ ἠδυνήθην κυριευθῆναι ὑπ᾽ αὐτῶν· ἀλλἀ ἀνάδειξον εἰς ἐμὲ, κύριε ὁ θεός μου, τὸ ῥηθὸν τὸ φάσκον, τὸ, αἰσχυνέστωσαν πάντες οἰ ἐχθροί μου, ὅταν τῷ ὀνόματί σου τῷ ἁγίῳ ἐπεκαλεσάμην, ὅτι δεδοξασμένον ὕπάρχει εἱς τοὺς αἰῶνας ἀμὴν. καταχθεὶς οὖν ἐκεἶθεν, τῇ φυλακῇ πάλιν κατησφαλίσθη. ἡ οὖν μήτηρ, καὶ ἡ ἀδελφὴ αὐτοῦ ἐπεθύμουν αὐτον θεάσασθαι, ἀλλ᾽ ἐφοβοῦντο τὸν βασιλέα.

[Vigente sæva persecutione sub Sapore, Dadas conversus,] Regnante impio & sævissimo, inhumano & impiissimo Sapore Persarum rege, ingens adversus Christianos erat persecutio in omnibus civitatibus & provinciis. a Mittebantur ab improbissimo rege litteræ in omnem civitatem & locum, ut amaris tormentis & cruciatibus pluribus addicerentur credentes in nomine veri Dei. Omnes autem fideles abscondebantur in montibus & speluncis, & in cavernis terræ; & fugiebant a facie regis: eratque angustia & tristitia magna fidelium. Et plures ex fidelibus præ timore procidentes sacrificabant idolis. Post hæc quidam, princeps b senatus, perspiciens magnalia Dei, quæ per multos martyres erant facta, divino motus zelo, ad Christum toto animo accessit. Hic & improbissimi regis erat consanguineus, cujus nomen Dadas.

[2] [defertur ad regem,] Quidam vero infidelium, abeuntes ad regem, id nuntiaverunt, dicentes: Rex, in æternum vive. Omnes magnam tuam potestatem cum tremore venerantur, & mandata tua exsequuntur, & deos adorant. Et nunc, ecce, [non] c sunt fideles, qui videntur esse,: imo vero qui & consanguinei tui sunt, & qui principes palatii tui facti sunt & senatus. Et nunc contra regnum tuum meditantur mala, & deis maximis non adhærent; sed Nazarenorum sequuntur ritus. Ubi id audiit rex, in furias actus, mutato vultu, dixit: Et quis est, qui transgreditur præceptum meum, (annuntiate mihi,) & mandatum meum contemnit? At illi dixerunt: Dadas consanguineus tuus non sequitur dogmata vestra d. Audiens vero hæc inhumanus immitisque, conturbatus est: missus enim erat Dadas in alias provincias, ut eas administraret: & postquam palam Christum colebat, id regi annuntiaverunt.

[3] [examinatusque jussu regis,] At rex misit ad eum Andramelech, primum inter magnates suos, ut verum disceret. Ille, ubi advenerat, invenit, revera Christum ab eo coli; & per litteras de iis regem certiorem fecit. Rex vero per rescriptum dedit illi omnem potestatem & in Dadam & in omnem Christianum. Hoc rescriptum misit cum filio suo Gobdelaa. Ubi id acceperat Andramelech, considente Gobdelaa cum ipso, cœpit instituere examen Dadæ. Interrogantes vero ipsum diligenter, & conducentia ad propositum cum ipso loquentes, invenerunt Sanctum toto corde credentem in Dominum nostrum Jesum Christum, & pro eo alacriter mori volentem.

[4] Tunc jusserunt accendi caminum amplissimum, & Sanctum in illum injici. Accenso luculenter camino, [ad caminum damnatur. Extincto divinitus camino, convertitur Gobdelaas.] flammaque sublata in tantam altitudinem, ut videntes in admirationem raperentur; cum adducerent sanctum Dadam, ut illi injiceretur, & hic, simulac erat prope caminum, signum crucis in eum formasset, confestim extinctus stetit, & aquam pro flamma effudit. Perspecto mirando eo prodigio, Gobdelaas, regis Saporis filius, obstupuit, & dixit Dadæ: Dilectissime Dada, quis te docuit ejusmodi præstigias & magias? Ille vero ei respondit: Cupis & ipse a Magistro meo dignus habitus discere? Gobdelaas dixit: Si credidero in Deum tuum, poterone & ego talia facere? Reposuit Dadas: Non solum ista, sed majora etiam facies: regnabis utique cum ipso. Igitur, ubi per plures dies Gobdelaas caminum accendi jusserat, & nomen Christi invocaverat, continuo extinctus e est caminus, aquamque pro flamma rursum effudit. Hoc facto, supplex factus, in Christum credidit. Videns hæc Andramelech, abiens regi nuntiavit.

[5] [Varia tormenta] Rex vero, audiens filium suum Gobdelaam Christianum factum, virgis spinosis eum percuti & a quatuor militibus cædi jussit. His autem fatigatis, alii pro iis inducti sunt. Sanctus per totum corpus percussus, silenter orabat, ut tolerantia sibi daretur a Deo. Apparens autem angelus, eum animabat, dicens: Confide, tecum enim sum. Tum reclusus carcere, quinque transegit dies. Deinde Gargalus quidam, accepta a rege potestate tam contra Sanctum quam contra omnem Christianum, confestim eum nervis bubulis immisericorditer cædi jussit: cæsus vero nervis orabat Sanctus, anathematizans cultum paternum. Tunc Gargalus duas corrigias jussit exscindi e corpore Sancti a pedibus usque ad caput, sic dicens: Omnino veniens Christus tuus sanum te restituet f; eoque facto, tutis constrictum vinculis carceri imposuit. At angelus g ea nocte ei adstans, vinculis ipsum exsolvit, sanumque ex plagis reddidit.

[6] Solutis igitur sponte vinculis, Sanctoque pristinæ sanitati reddito, [Gobdelaæ illata,] Gargalus hæc cernens obstupuit, abiensque regi nuntiavit. Hic vero ad eum dixit: Occide impiissimum: neque enim filius meus est, sed insidiator, quoniam credidit in hominem ad mortem damnatum h & amentem. Gargalus autem jussit, subulam igne candentem in aurem ejus sic immitti, ut egrederetur per alteram. Hoc facto, deposuerunt eum in carcere. At eo orante in custodia, veniens angelus Domini, subulam abstulit, eumque sanavit. Intuitus id Gargalus, iterum nervis bubulis percuti eum jussit, vehementerque verberari. Tum ita crudeliter laceratum nervis carceri inclusit, & postridie iterum nodosis virgis immaniter verberari jussit. Hoc facto, eum in custodia rursum conclusit.

[7] Postea e carcere ipsum educens, & sanum conspiciens, [ex quibus divinitus] obstupuit, dixitque ad eum: Improbe, quousque tuæ hæ artes magicæ, quas operaris, efficaciam habent? Nescis, vitam tuam in manu mea esse? Nunc itaque tibi dico: crede deis, ut melius tibi fiat. Quousque isti stultitiæ inhærebis? Alienigena & expulsus a regno patris tui factus es: neque hoc tantum, sed & ab amore maximorum deorum, dignusque multis subjici suppliciis. Nunc igitur tibi suadeo, ut amans pater, ut quid tibi accidat boni: sed & iram patris tui in amorem insuperabilem transferas. Sanctus vero, oculis in cælum sublatis, dixit: Domine Jesu Christe, gratias ago tibi, quia me dignatus es eo favore, ut in hac tua confessione consisterem: & nunc, Domine, serva me a manibus hominum horum amentium, & annumera me choris sanctorum martyrum, qui placuerunt in conspectu tuo, quia benedictum est nomen tuum in secula seculorum.

[8] [convaluisse dicitur,] Igitur horum causa excandescens Gargalus, jussit ungulis ferreis latera ejus lacerari. Hæc dum lacerabantur, dixit: Videamus, an ingrediatur Christus, & sanet te. Sanctus vero tacite orabat. Deinde, ubi multo tempore scalpserant, jussit Sanctum in carcerem conjici. Ut vero Sanctus in custodia solum oravit, ita loquens: Domine Jesu Christe, qui me dignatus es participem facere perpessionis sanctorum martyrum, qui laudaverunt sanctum nomen tuum, annumera utique & me stantibus a dexteris tuis, & conserva me a manibus improborum istorum hominum, quia circumdederunt me canes multi, concilium malignantium obsedit me: & nunc, Domine, conforta me, ut viriliter stem propter nomen sanctum tuum, & superem inimicos tuos, Domine, quia benedictum nomen tuum in secula, amen; finita oratione, Sanctus constitutus est sanus, laudans & magnificans Deum. Qui vero erant in carcere, ubi viderunt sic se habentem, obstupuerunt, dicentes: Magnus Deus Christianorum!

[9] [mirantibus cunctis.] Intelligens hæc præses, eaque de causa iratus, eum custodia exegit, jussitque ungulas ferreas injici in humerum manus ejus dexteræ, eumque suspendi ab hora tertia usque ad nonam. Hoc etiam peracto, Sanctus oravit, dicens: Gratias tibi ago, Domine universorum, quoniam ostenderunt in me mala multa, sed non potui ab eis subjici. At exhibe in me, Domine Deus meus, verbum, quod dicit: Confundantur omnes inimici mei, quoniam nomen sanctum tuum invocavi, quod benedictum est in secula: amen. Itaque inde depositus, rursum custodiæ redditur. Mater vero ejus & soror desiderabant eum videre; sed timebant regem.

ANNOTATA.

a De impietate & crudelitate Saporis II, qui Σαβώριος & Σαβώρης Græce nominatur, ex variis scriptoribus constat, uti & de immanitate hujus persecutionis. Consuli potest Sozomenus lib. 2 cap. 9 & sequentibus. Post multa cap. 14 generatim ita loquitur: Hujusmodi cruciatuum innumerabiles species ad summam crudelitatem excogitatæ sunt a Persis. Verum, ut summatim dicam, cunctos ejus temporis martyres tam viros quam mulieres, quorum nomina recoluntur, sedecies mille numero fuisse perhibent: reliquæ vero multitudinis ne numerum quidem iniri posse; atque idcirco difficile admodum visum esse Persis, Syris atque Edessenis, qui hac in re plurimum studii atque operæ posuerunt, horum nomina percensere.

b Titulus Dadæ Græce est, τῆς συγκλήτου πρῶτος, in Menæis πρῶτος τοῦ παλατίου, uti & inferius in Actis vocatur a delatoribus. Vocem autem σύγκλητος pro senatu fuisse usitatam, indubitatum est, & liquet etiam ex voce inde derivata συγκλητικὸς senator. Potest tamen sumi pro præcipuo regis administro, & πρῶτος τοῦ παλατίου recte exponetur eodem sensu. Quare necesse non est, ut dicamus, Dadam fuisse præsidem senatus Persici; sed magni nominis fuisse senatorem, qui ad præcipuas dignitates & præfecturas adhibebatur. Consanguineum vero regis fuisse, consentiunt Menæa & Synaxarium Constantinopolitanum. Addunt Menæa, regi fuisse dilectissimum, & de ejus præfectura mox asserenda consonant. Conversio tanti Viri non est improbabilis, cum & alii ex proceribus Saporis martyrio coronati legantur.

c Illuc οὐκ, non, quod signis inclusi, in apographo nostro non est expressum, sed omnino videtur necessarium. Si quis tamen sensum aliter possit reddere perfectum, abjiciat voculam ex conjectura interpositam, qua solum indicare volui, aliquid videri mendosum.

d Ὑμῶν vestra legitur in apographo: ἡμῶν nostra scribi etiam potuit. At id incertum, ideoque nihil mutatum.

e Jam præcedens Dadæ responsum non est admodum verisimile. At hoc factum Gobdelaæ attributum, quod a tentatione Dei ægre distingueretur, multo etiam improbabilius, & plane fabulosum videtur. In Menæis idem quoque narratur, sed inde res non fit verisimilis.

f Dictum est ironicum insultantis, si vere dictum: sed magis credo, dicta omnia ab auctore excogitata esse, quam a Sanctis prolata.

g De angeli apparitione hac nihil in Menæis: de subita tamen sanatione & vinculorum solutione consentiunt: sed illa toties repetuntur, ut omnes illæ sanationes, ipsaque tormentorum multitudo, fiant incerta & parum probabilia.

h Vox Græca medio ævo significat sublatum morte violenta per sententiam judicum, sive morte punitum aut puniri dignum.

i Legendam forte, ἀπὸ τῶν χειρῶν. At dedi, quod est in apographo, & idem inferius recurrit, ut potius illa videantur sequioris ævi, qualia in his Actis plura sunt.

* κοινωνὸν

CAPUT II.
Alia Gobdelaæ tormenta: mors omnium.

ὙΠομνησθεὶς δὲ ὁ βασιλεὺς λέγει τῷ γαργάλῳ· ἔτι ζῆ Γοβδελαᾶς ὁ γόης δὲ; ὁ δὲ λέγει, ναὶ βασιλεῦ, ζῆ. πολλὰ μὲν ἐνεδειξάμην δεινὰ εἰς αὐτὸν, ἔτι δὲ ζῆ. τότε ὁ βασιλεὺς προσέταξεν ἀποσπασθῆναι τὸ δέρμα τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ ἀπὸ τοῦ τένοντος, καὶ καλύψαι τὴν ὄψιν αὐτοῦ· καὶ πάλιν ῥιφεὶς ἐν τῇ φυλακῇ ἐδόξαζε τὸν θεὸν. τῇ δὲ ἐξῆς μαθῶν ὅτι ζῆ, τοὺς ὄνυχας τῶν ποδῶν αὐτοῦ καὶ τῶν χειρῶν ἐκριζώσας, καὶ τοὺς τέσσαρας γομφίους μύλωνας τῶν ὀδόντων αὐτοῦ, ἔῤῥιψεν αὐτὸν ἐν τῇ φυλακῇ, ὡς κῦνα τεθνηκότα, προστάξας μὴ δωθῆναι αὐτῷ ὕδωρ, μὴ τέ τινα εἰσελθεῖν πρὸς αὐτὸν. ἀφήκετο δὲ ἡ αδελφὴ αὐτοῦ Κασδία, καὶ δέδωκεν αὐτῷ ὕδωρ, εἰπὼν * τῷ δεσμοφύλακι, ὡς ἐκφορόν τινι τὸ γεγονὸς κατάθης, τὴν κεφαλήν σου ἀποτμηθήσει.

[11] Καὶ μέχρι μὲν τούτου τάς ἰάσεις ἐδέχετο, ὡς μὴ πεπαγιωμένης οὔσης καὶ στερεᾶς τῆς τούτου ψυχῆς. παγιαθείσης δὲ τῆς πίστεως αύτῷ, ἰάσεις μὴν οὐκ ἐδέχετο, ὑπομονὴν δὲ καὶ προθυμίαν ἐν ταῖς βασάνοις λαμβάνων, τῇ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐπιλάμψει τετραυματισμένος ὦν, ἔχαιρε, καὶ ἑτέρους ἐθεράπευε, καὶ πάντες ἐθαύμαζον ἐπὶ τούτοις. Γάργαλος δέ τις ἕτερος μάγος, ἐν τῷ δεσμοτηρίῳ ὢν χάριν πολλῶν κακῶν, ὧν διαπράξατο, ἰδὼν τὴν ὑπομονὴν τοῦ ἁγίου, καὶ τὰ παρ᾽ αὐτοῦ γινομένα ἔνδοξα καὶ ἐξαίσια ἐν τῇ φυλακῆ, ἔπεσεν παρὰ τοὺς πόδας τοῦ ἁγίου λέγων· δέομαί σου δοῦλε τοῦ θεοῦ, μνήσθητί μου ἐνώπιον τοῦ Χριστοῦ σου. ὁ ἅγιος εἶπε· πίστευσον εἰς αὐτὸν, καὶ ῥύσεταί σε ἐκ πάντων τῶν κακῶν σου. γάργαλος εἶπε· πιστεύω κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ, καὶ προσεκολλήθη τῷ ἁγίῳ Γοβδελαᾶ. καὶ τῇ ἐξῆς καθίσας ὁ ἄρχων, παρέστησεν ἀμφοτέρους, καὶ ἀποδύσας τὸν γάργαλον προσέταξεν τύπτεσθαι ῥάβδοις. τυπτόμενος δὲ καὶ εἰς οὐρανοὺς ἀποβλέπων, κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ, ἔλεγεν, διὰ τὸ ὄνομά σου πάσχω, ἐνδυνάμοσόν με. καὶ ταῦτα εἰπὼν, παρέθετο τὴν ψιχὴν τῷ κυρίῳ.

[12] Τὸν δὲ ἅγιον Γοβδελαᾶν βαλλῶν εἰς τεκτονικὸν κοχλίαν, κατέξεσε τοὺς δύο πόδας αὐτοῦ· εἶθ᾽ οὕτως σφαίρας σιδηρᾶς ἐκπυρώσης, τάς μασχάλας αὐτοῦ κατέκαυσεν. ἐμβληθέντος δὲ αὐτοῦ εἰς τὴν φυλακὴν, οἱ δέσμιοι χριόμενοι ἐκ τῶν ἰχώρων τῶν σαρκων αὐτοῦ, ἐθεραπεύοντο ἐκ τῶν πληγῶν, ὧν ἐπεφέροντο ἀπὸ τῶν μαστίγων, ἀλλὰ καὶ ἀσθενεῖς εἰσερχόμενοι, ῥῶσιν ἐλάμβανον, καὶ ἐδόξαζον τὸν θεὸν. ἀκούων δὲ ὁ ἄρχων ἠπίστει. καὶ μετὰ πέντε καὶ δέκα ἡμέρας ἐξαγαγὼν αὐτὸν τῆς φυλακῆς, εὗρεν αὐτὸν ὁλόκληρον σῶον καὶ ὑγιῆ, καὶ ἰδὼν ἐξέστη. καὶ βαλλὼν εἰς λέβητα πίσσαν, καὶ τέαφον, καὶ ἐκκαύσας αὐτὸν σφοδρῶς, προσέταξεν ἐν τούτῳ βληθῆναι τὸν ἅγιον. ὁ δὲ ἅγιος ἀναβλέψας εἰς τὸν οὐρανὸν, καὶ προευξάμενος ἀνεβλήθη τῷ λέβητι, καὶ εὐθὺς διεῤῥάγη ὁ λέβης. τούτου δὲ διαῤῥαγέντος, ἐξῆλθεν ὁ ἅγιος οὑγιὴς, μηδ᾽ ὁποσοῦν μολυνθεὶς ὑπ᾽ αὐτοῦ. τότε σκεψάμενος μετὰ τῶν σῦν αὐτῷ ὁ γάργαλος, ἐσταύρωσε τὸν ἅγιον ἐπὶ ξύλου γυμνὸν, καὶ προσέταξεν τοξεύειν αὐτὸν ἐπὶ ὥρας ἱκανὰς πλῆθος λαοῦ. καὶ ἦν ἰδεῖν πρᾶγμα παράδοξον· οὐ μόνον γὰρ ὁ ἅγιος ἔμεινεν ἄθρωτος, ἀλλ᾽ ὅτι καὶ τὰ πεμπόμενα κατὰ τοῦ ἁγίου βέλη ἀπηώρυντο, τοῦτο πάντας ἐξέπληξεν. ὁ δὲ τὴν βουλὴν ταύτην δοὺς τείνας τὸ τόξον αὐτοῦ κατὰ τοῦ ἁγίου, τοῦ βέλους ἀνακάμψαντος, καὶ τὸν δεξιὸν αὐτοῦ ὀφθαλμὸν τρώσαντος, δεδήλωκεν αὖθις πάντα τῷ βασιλεῖ.

[13] Ὁ δὲ βασιλεὺς ἀπέστειλεν Κασδίαν τὴν θυγατέρα αὐτοῦ κατηχῆσαι τὸν ἀδελφὸν αὐτῆς Γοβδελαᾶν. ἡ δὲ ἀπελθῶσα, καὶ ὑπὸ τοῦ ἀδελφοῦ κατηχηθεῖσα, γέγονε Χριστιανὴ. ἀκούσας δὲ ταῦτα ὁ βασιλεὺς, ἐθυμώθη λίαν, προσέταξεν ταθῆναι αὐτὴν θυγατέρα αὐτοῦ, καὶ ῥάβδοις τύπτεσθαι. οὗ γενομένου, ἔῤῥιψαν αὐτὴν ἐν τῷ δεσμοτηρίῳ. ἡ δὲ Κασδία κειμένη ὑπὸ τῶν προενεγθέντων αὐτῆς μαστίγων, φησὶ πρὸς τὸν ἅγιον Γοβδελαᾶν τὸν ἀδελφὸν αὐτῆς· εὗξαι ὑπὲρ ἐμοῦ, ὅτι οὐ δύναμαι ὑπηνεγκεῖν τὰς βασάνους. ὁ δὲ ἅγιος ἔφη πρὸς αὐτὴν· ἡ πρὸς Χριστόν σου πίστις μὴ ἐκλείπῃ, καὶ ἐλπίζω, εἰς ὅν ἐπίστευσας, οὐ μή σου ἅψηται βάσανος, οὐδ᾽ οὐ μὴ πειρασθῆς ἑτέρας βασάνους. ἐξαγαγὼν δὲ ὀ βασιλεὺς τὸν ἅγιον Γοβδελαᾶν, προσέταξεν δεθῆναι τὰς χεῖρας αὐτοῦ καὶ τοὺς πόδας, καὶ ῥιφῆναι εἰς τοὺς κήλωνας ἵππους, ὅπως καταπατηθῆ ὑπ᾽ αὐτῶν δι᾽ ὅλης τῆς νυκτὸς. οὗ γενομένου, ἀβλαβὴς διεφυλάχθη, εὐλογῶν τὸν θεὸν. πρωΐας δὲ εὑρεθεὶς σῶος, καὶ τῶν δεσμῶν λελυμένος ἐξέστησεν ἅπαντας.

[14] Τότε σούβλας πυρώσας κατέκαυσεν αὐτὸν· εῖθ᾽ οὕτως κελεύει δύο ὀγκίνους βληθῆναι εἰς τὰς χεῖρας αὐτοῦ, καὶ κρεμασθῆναι αὐτὸν εἰς δύο ξύλα ἀπέχοντα ἀλλήλων ἀπὸ πηχῶν τριῶν. ὁ δὲ ἅγιος καὶ ἀπηωρημένος ὦν προσηύχετο. Δαδιῆς δὲ καὶ Αὐδιῆς χριστιανοὶ ὄντες, παρειστήκεισαν ἀπογράφοντες τὰ τοῦ μάρτυρος ἄθλα ἐν τῷ κρυπτῷ διὰ τὸν φόβον τοῦ βασιλέως. πρὸς οὗς ὁ ἅγιος, εἰ δυνατὰ, εῖπεν, ἡμῖν, ἀγάγετέ μοι πρὸς τὸ βαπτισθῆναί με, ὕδωρ καὶ ἔλαιον. εἰ δὲ ἀδυνάτως ἔχετε, εὔξασθε ἵνα τοῦτο γένηται. ταῦτα λέγοντος αὐτοῦ, ἰδοὺ νέφος μικρὸν, ὧς ὀμίχλη, ἐπισκιάσαν τὸν ἅγιον, ἐξέχεε κατὰ τῆς κέφαλῆς αὐτοῦ ἔλαιον καὶ ὕδωρ κρουνηδὸν, καὶ ἄκουσε φωνῆς λεγούσης αὐτῷ· ἰδοὺ ἐδέξω τὸ βάπτισμα δοῦλε τοῦ Χριστοῦ Γοβδελαᾶ· καὶ ἐφάνη τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ὧς φῶς, καὶ εὐωδία γέγονεν οὐκ ὀλίγη. ἀκούσας δὲ ὁ ἅγιος τῆς φωνῆς ἐν τῷ ξύλῳ κρεμάμενος, προσηύξατο πρὸς τὸν θεὸν, εὑχαριστῶν αὐτὸν καὶ λέγων· εὐχαριστῶ σοι δέσποτα κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ὀ θεός μου ὅτι κατηξίωσάς με ἐξ ἀναξίου γενέσθαι με ἄξιον, καὶ οὐ συνεχώρησάς με ἀπολέσθαι μετὰ ἀσεβῶν τὴν ψυχήν μου, καὶ μετὰ ἀνδρῶν αἱμάτων τὴν ζωήν μου, ὧν ἐν χερσὶν αἱ ἀνομίαι· ἡ δεξίὰ αὐτῶν ἐπλήσθη αἱμάτων ἁγίων, τῶν ὑπὸ τοῦ ἁγίου ὀνόματός σου ἐκχυνομένων. ἐμοῦ δὲ δέσποτα διὰ τὴν ἀκακίαν μου ἀντελάβου, καὶ ἐλέησόν με κύριε, ότι ὁ ποῦς μου ἔστη ἐν εὐθήτητι, καὶ λύτρωσαί με ἀπὸ τῆς κακουργίας αὐτῶν, ὅπως δοξάζω τὸ ὄνομά σου τὸ ἅγιον, ὅτι εὐλογημένον ὑπάρχει εἰς τοὺς αἰῶνας. ἀμὴν.

[15] Μετὰ δὲ ταῦτα καταγαγὼν αὐτὸν ὁ Γάργαλος ἀπὸ τοῦ ξύλου, καὶ ἐκ τῆς τιμωρίας τῆς πικρὰς ταύτης, ὀξύνας καλάμους προσέταξεν ἅπαν τὸ σῶμα αὐτοῦ κατακεντηθῆναι ἀπὸ ποδῶν μέχρι καὶ κεφαλῆς. ὁ δὲ ἅγιος μάρτυς ἐπὶ πολλαῖς ταῖς ὥραις κατακεντούμενος, καὶ πρὸς Χριστὸν εὐχόμενος, παρέδωκε τὴν ψυχὴν τῷ κυρίῳ. Τότε ὁ γάργαλος, λύσας τοὺς δύο πόδας αὐτοῦ ἐν σπαρτίῳ, καὶ ἵπποις ἀγρίοις τοῦτον προσδήσας, ἐκέλευσεν γυμνὸν τὸ σῶμα ἕλκεσθαι εἰς τραχεῖς καὶ πετρόδεις τόπους, ὅπως αἱ σάρκες αὐτοῦ πᾶσαι διαμερισθῶσι τῇ γῇ καὶ ταῖς πέτραις, ὅ καὶ γέγονε. τὸ δὲ περιλειφθὲν σῶμα κόψας εἰς τρεῖς μερίδας διεσκόρπησεν· ὅπερ λαβόντες μετὰ πολλοῦ τιμήματος οἱ προμνημονευθήντες δὺο χριστιανοὶ ἄνδρες, οἱ καὶ πρεσβύτεροι ὄντες, αὐδιῆς καὶ δαδιῆς, καὶ ἁρμαξαδαᾶς διάκονος, ἀπήγαγον ἐν τοῖς οἴκοις αὐτῶν, καὶ ἀρώμασι καὶ συνδόνι εἰλήσαντες κατέθεντο ἐπιμελῶς.

[16] Τὸν δὲ ἅγιον Δάδαν, τὸν ἐνδοξότατον συγγενῆ τοῦ βασιλέως, πρότερον πολυειδῶς καὶ πολουτρόπως βασανίσαντες, μεληδὸν κατέκοψαν· καὶ οὕτω καὶ αὐτὸς ἐν κυρίῳ ἐτελειώθη. φιλόθεοι δὲ τινὲς λαβόντες καὶ αὐτοῦ τὰ κοπέντα λείψανα, καὶ κηδεύσαντες κατέθεντο ἐν ἐπισήμῳ τόπῳ. ψάλλοντες * δὲ τῶν προμνημονευθέντων τριῶν ἀνδρῶν δι᾽ ὅλης τῆς νυκτὸς, περὶ τὸ μεσονύκτιον εὐρέθη καὶ ὁ ἅγιος Γοβδελαᾶς ἐν μέσῳ αὐτῶν, καὶ φησὶν· ἐνδυναμοῦσθε ἐν κυρίῳ ἀδελφοὶ, καὶ στῆτε ἐδραῖοι καὶ ἀκίνητοι, καὶ μὴ φοβεῖσθε ἀπὸ τῶν ἀποκτανόντων τὸ σῶμα, τὴν δὲ ψυχὴν μὴ δυναμένων ἀποκτεῖναι. οἱ δὲ ὡς εἶδον αὔτὸν ἐχάρησαν. εἰπε δὲ αὐτοῖς πάλιν· δώη ὑμῖν κύριος τὸν μισθὸν ὑπέρ ὧν πεποιήκατε· καὶ κλίνας τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ πρὸς Δαδιῆ λέγει· λάβε τὸ κέρας τοῦ ἐλαίου, καὶ τοῦ ἁγίου σώματος τοῦ Χριστοῦ, καὶ ἔλθε εἰς τὸν περίβολον τοῦ βασιλέως, καὶ χρίσον Κασδίαν τὴν ἀδελφήν μου, καὶ μεταδὸς αὐτῇ καὶ τοῦ ἁγίου σώματος τοῦ Χριστοῦ. ὁ δὲ λαβὼν αὐτὰ ἐπορεύθη, καὶ ὡς κατέλαβε τὴν θύραν, ὥφθη αὐτῷ ἄγγελος κυρίου, καὶ εἰσῆλθεν σὺν αὐτῷ, καὶ βαπτίσας αὐτὴν ὁ ἱερεὺς, καὶ μεταδοὺς τοῦ ἀχράντου σώματος, εἶπεν αὐτῇ· ἄπελθε καὶ κάθευδε ἕως τῆς παρουσίας τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ· καὶ εὐθέως λαβὼν ὁ ἅγγελος τὴν ψυχὴν αὐτῆς, ἀνῆλθεν εἰς οὐρανοὺς.

[17] Πρωΐας δὲ γενομένης, εἰσελθοῦσα ἠ μήτηρ αὐτῆς, καὶ εὑροῦσα ταύτην τελειωθεῖσαν, ἀπῆλθε πρὸς τὸν βασιλέα, καὶ λέγει αὐτῷ· τοῦ λοιποῦ βασιλεῦ χαῖρε σὺ καὶ ἡ βασιλεία σου· ὁ υἱός μου, ὡς μυριων φονευτῶν ἐγκλήματα μόνος ἔχων, μυριοπλασίως τιμωρηθεὶς τοῦ ζῆν παρὰ σοῦ ἀπηλλάγη. καὶ ἰδοὺ νῦν καὶ ἡ θυγάτηρ μου, ὡς φονεύτρια παρὰ τοῦ ἰδίου πατρὸς γυμνὴ, ὥσπερ ληστὴς, ταῖς ἀκανθώδεσι ῥάβδοις καταξανθεῖσα, καὶ αὐτὴ ἐτελεύτησεν. ταῦτα ἀκούσας ὁ ἀνάλγητος ἐκεῖνος, καὶ αἱμοβόρος βασιλεὺς οὐδ᾽ ὁποσοῦ ἐκάμφθη πρὸς οἶκτον. ἡ δὲ βασίλισσα λαβοῦσα ἀρώματα πολυειδῆ καὶ ἠδύπνοα, ἐμύρισε τὸ λείψανον τῆς ἁγίας αὐτῆς θυγατρὸς, καὶ πορφύρᾳ βασιλικῇ εἰλήσασα κατέθετο μετὰ τῶν κατακοπέντων λειψάνων Γοβδελαᾶ τοῦ υἱοῦ αὐτῆς, εἰς δόξαν τοῦ ἀγαθοῦ καὶ φιλανθρώπου θεοῦ ἡμῶν. ὧν ταῖς πρεσβείαις καὶ πάντων τῶν ἁγίων ἐλεῆσαι καὶ σῶσαι ἡμᾶς ὁ θεὸς, ὅτι αὐτῷν πρέπει πᾶσα δόξα, τιμῂ καὶ προσκύνησις σὺν τῷ ἀνάρχῳ αὐτοῦ πατρὶ, καὶ τῷ παναγίῳ καὶ ἀγαθῷ, καὶ ζωοποιῷ αὐτοῦ πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. ἀμὴν.

[Post tormenta Gobdelaas a sorore aquam accipit:] Rex autem Filii reminiscens, dicit Gargalo: Vivitne etiamnum Gobdelaas magus? Ille vero dicit: Utique vivit, rex. Multa quidem illi gravia intuli; adhuc tamen vivit. Tunc rex jussit detrahi cutem capitis ejus a cervice, & vultum ejus velari a: rursusque in carcerem conjectus, laudabat Deum. Postridie intelligens, quod viveret, unguibus pedum manuumque ejus radicitus evulsis, quatuorque e dentibus molaribus, conjecit eum in custodiam, tamquam canem mortuum, præcipiens, ut ei aqua b non daretur, & nullus ad eum ingrederetur. Accessit tamen soror ejus Casdia, & aquam eidem dedit, dicens carceris custodi: Si factum cuipiam palam feceris, capite minueris.

[11] Et hactenus quidem sanationes obtinuit Sanctus, [& convertit Gargalum magum, qui pro fide moritur.] quod anima ejus necdum confirmata esset & solida c. Confirmata vero fide ipsius, sanationes quidem non impetravit d, sed patientiam & alacritatem in cruciatibus consecutus, & Spiritus sancti illuminatione vulneratus, lætabatur, aliosque sanabat: & omnes de his mirabantur. Alius autem Gargalus e magus, qui in carcere erat ob multa, quæ patraverat, scelera, cum videret tolerantiam Sancti, factaque ab eo in carcere gloriosa ac magnifica, accidit ad pedes Sancti, dicens: Obsecro te, Serve Dei, memento mei coram Christo tuo. Sanctus dixit: Crede in eum, & eripiet te ex omnibus malis f tuis. Gargalus dixit: Credo, Domine Jesu Christe, & adhæsit sancto Gobdelaæ. Sequenti die præses pro tribunali sedens, ambos accersivit, Gargalumque vinculis solutum jussit virgis cædi. Cæsus autem, prospiciensque in cælum, Domine Jesu Christe (inquiebat) propter nomen tuum patior, confirma me; & hæc dicens tradidit spiritum suum Domino.

[12] At sanctum Gobdelaam conjecit in cochleam arte fabrili compositam, [Alia Sancti, cujus cruore aliqui sanantur, supplicia:] ambosque pedes ejus derasit, & deinde globo ferreo ignito axillas ipsius combussit. Eo autem in carcerem reducto, vincti per cruorem carnium ipsius sanabantur ex plagis, quas flagris cæsi tolerabant; sed & infirmi g ingressi sanitatem consequebantur, & laudabant Deum. Hæc audiens præses non credebat. Post quindecim porro dies educens ipsum de custodia, incolumem invenit perfectæque sanitati restitutum, vidensque obstupuit. Et imponens lebeti picem & sulphur, eumque vehementer reddens effervescentem, huic Sanctum injici jussit. Sanctus vero in cælum aspiciens & orans lebeti injectus est, & continuo disruptus est lebes. Eo autem disrupto, Sanctus egressus est sanus, & ne vel minimum ab eo læsus. Tunc, consilio cum suis habito, Gargalus Sanctus in crucem egit, nudum, multoque præcepit populo, ut ipsum per plures horas sagittis impeterent. Videre autem erat admirandum spectaculum. Non solum enim Sanctus manebat illæsus; sed quod etiam emissa adversus Sanctum jacula in alto manorent suspensa, id omnes reddebat attonitos. Qui vero istud consilium dederat, cum tetendisset arcum suum contra Sanctum, reversa sagitta & oculum ejus dexterum vulnerante, omnia rursum regi manifestavit.

[13] [Casdia ab eo conversa, & jussu regis graviter cæsa.] At rex misit Casdiam, filiam suam, ut fratrem suum Gobdelaam admoneret. Illa vero, ubi accesserat, instituta a fratre suo, facta est Christiana. Postquam id rex intellexit, vehementer excanduit, jussitque ipsam filiam suam extendi & virgis cædi: quo facto, conjecerunt eam in carcerem. At Casdia, ab illatis sibi plagis prostrata jacens, dixit sancto Gobdelaæ, fratri suo: Ora pro me, quia nequeo tolerare cruciatus h. Sanctus ei respondit: Fides tua in Christum non deficiat: & spero de eo, in quem credidisti, fore ut non tangat te cruciatus, neque alio tenteris tormento. Rex autem educens sanctum Gobdelaam, jussit vinciri manus ejus pedesque, eumque projici inter equos fervidos, ut ab iis tota nocte conculcaretur. Quo facto, illæsus est servatus, laudans Deum. Mane autem inventus incolumis, & vinculis solutus, stuporem injecit omnibus.

[14] [Baptismus Gobdelaæ;] Tunc subulis candentibus illum adussit: deinde jubet duos uncinos in manus ejus injici, eumque suspendi inter duo ligna, tribus cubitis invicem distantia. At Sanctus, etiam pendens in aëre, orabat. Verum Dadies & Audies i, cum essent Christiani, aderant scribentes Martyris certamina, occulte tamen k propter metum regis. Ad quos Sanctus: Si in vestra est potestate, afferte ad me aquam & oleum ad baptizandum me; l si id nullo modo fieri potest, orate, ut fiat. Hæc eo dicente, ecce nubes parva, velut nebula, obumbravit Sanctum, effuditque in caput ejus oleum & aquam torrentis instar, audivitque vocem sibi dicentem: Ecce, accepisti baptismum, serve Dei Gobdelaa: & apparuit facies ejus lucida, factaque est non modica boni odoris fragrantia. Ubi autem Sanctus, in ligno pendens, vocem audivit, oravit Deum, gratias agens & dicens: Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe, Deus meus, quia ex indigno dignum me facere dignatus es, & non sivisti cum impiis perire animam meam, & cum viris sanguinum vitam meam, in quorum manibus iniquitates sunt, dextera eorum repleta est sanguine Sanctorum, effuso pro nomine sancto tuo. Me autem, Domine, propter innocentiam meam m suscepisti: & miserere mei, Domine, quia pes meus stetit in directo; & eripe me a malitia eorum, ut laudem nomen sanctum tuum, quod benedictum est in secula. Amen.

[15] [ejusdem mors & sepultura.] Post hæc dimisit eum Gargalus e ligno, & ab acerbo illo supplicio, jussitque acutis calamis totum corpus ejus transfigi a pedibus usque ad caput. At sanctus Martyr, multis horis transfixus n, precesque suas ad Christum dirigens, spiritum suum Domino tradidit. Tunc Gargalus, pedibus ejus colligatis per funem; funemque alligans equis indomitis, jussit nudum corpus raptari in loca aspera & petrosa, ut omnes ejus carnes dividerentur per terram & petras: quod & factum est. Reliquum vero corpus, in tres scissum partes, dispersit. Hoc autem multo cum honore colligentes, duo ante memorativiri Christiani, qui & presbyteri erant, Audies & Dadies, & Armaxadaas diaconus, tulerunt in domos suas, aromatisque conditum sindonique involutum sollicite deposuerunt.

[16] At sanctum Dadam, gloriosissimum regis consanguineum, [Dadæ cædes, & obitus Casdiæ.] multifariis prius multimodisque afflictum cruciatibus membratim o dissecuerunt: & sic ipse quoque in Christo vitam finivit. Quidam autem Dei amantes dissectas ejus reliquias collegerunt, easque sepelientes, in insigni deposuerunt loco. Psallentibus autem per totam noctem tribus modo laudatis viris, circa noctis medium inter ipsos inventus etiam est sanctus Gobdelaas, dixitque: Confortamini in Domino, fratres, & state firmi ac immobiles: & nolite timere eos, qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere. Illi vero, ut ipsum viderunt, gavisi sunt. Ille vero eis rursum dixit: Det vobis Dominus mercedem eorum, quæ fecistis. Et inclinans caput suum, Dadiæ dicit: Sume cornu olei, & sacrosanctum Christi Corpus, & vade in ambitum p regis, & unge Casdiam sororem meam, ac tribue ei sanctum Christi corpus. Sacerdos, acceptis istis, ivit, & ubi ad januam pervenit, vidit angelum Domini, & cum eo ingressus est. Baptizavit eam, Corpusque immaculatum eidem dedit; tum dixit: Vade & dormi usque ad adventum Domini nostri Jesu Christi. Et continuo angelus, ablata ejus anima q, rediit in cælum.

[17] Illucescente porro tempore matutino, ingressa Sanctæ mater, [Reginæ dolor de morte filii & filiæ.] illamque inveniens defunctam, abiit ad regem, eique dixit: Deinceps, rex, gaude tu & regnum tuum. Filius meus, tamquam obstrictus criminibus mille homicidarum, mille modis cruciatus per te a vita avulsus est. Et ecce nunc & Filia mea, velut homicidii rea, a proprio patre suo nuda, latronis instar, spinosis virgis lacerata, etiam occubuit. Hæc audiens inhumanus ille & sanguinolentus rex, nullo modo ad commiserationem flexus est. Regina vero, sumptis multimodis unguentis, iisque grati odoris, unxit corpus sanctæ Filiæ suæ, regiaque involutum purpura, deposuit cum dissectis reliquiis Gobdelaæ filii sui r, ad gloriam boni & clementis Dei nostri. Horum omniumque Sanctorum patrociniis Deus misereatur nostri, nosque conservet: quoniam ei debetur omnis gloria, honor, & adoratio, cum Patre principii experte, & cum perfecte sancto, bono & vivificante ejus Spiritu, nunc & semper, & in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Forte innuere voluit auctor, ipsa cute detracta opertum fuisse Sancti vultum. Id tamen clare non dicit, ideoque non expressi.

b Voluit cruentus tortor, si Actis standum, siti accelerare mortem Sancti, & forte etiam subtractione omnis alimenti.

c Si sanationes toties repetitæ omnino pro veris haberentur, non esset danda hæc ratio, quod fides Gobdelaæ necdum esset firma, sed res potius referenda ad occulta judicia Dei, qui electos suos diversis modis ad salutem percidut.

d Aut hoc falsum est, aut vera non sunt, quæ inferius sequentur de Sancto rursum post tormenta sanato.

e Hic Gargalus, eo saltem nomine, non memoratur in Menæis aut Menologiis. At, ut observavi in Commentario num. 7, ibi Casdoas aliquis occurrit, isque fortasse a Gargalo hic memorato non distinguendus. In elogio tamen Menœorum Gargalus etiam nominatur, & omnia ibidem iisdem plane verbis referuntur de conversione & morte Gargali. In titulo aliis Martyribus Gargalum non annumeravi, nec Casdoam virum, quia, sive unus sit sive duo, de his nihil est in Martyrologio Romano, nec mihi de cultu constat.

f Id recte, si de peccatis intelligitur.

g Non satis probabile videtur, attenta sævitia persecutionis sub Sapore, infirmos ad carcerem portatos aut ibi admissos fuisse ad impetrandam sanitatem. Quapropter timendum est, ne omnes istæ sanationes sint fictitiæ.

h Non est improbabile, ita prima vice cæsam esse Casdiam, ut puella tenera ex nimio dolore & virium defectu deinde sit mortua, quemadmodum innuunt Menæorum versiculi. At de ejus morte inferius agetur prorsus improbabiliter.

i Nomina hoc loco in apographo sic erant corrupta, ut legeretur: Δάδας δὲ καὶ αὐτης. At ea restitui ex Menæis, eaque correctio certa est, cum inferius in ipso apographo recte scripta recurrant. Sic pauca alia, quæ clare erant mendosa in apographo, ex Menæis correxi.

k Poterant revera Martyribus assistere, & domi occulte scribere, quæ quotidie viderant. Si constaret, id revera fecisse Dadiem & Audiem, qui inferius presbyteri dicuntur, & quibus ibi additur Armaxadaas diaconus; multum auctoritatis Actis accederet. Verum, cum auctor non pauca improbabilia Actis inseruerit iis etiam locis, ubi illorum præsentia asseritur, quis nos faciet certos de præsentia istorum presbyterorum, gestisque per eos scriptis? Si tamen præsentes fuerint Dadies & Audies, & de certaminibus Martyrum nostrorum quædam scripserint, non erit illorum scriptum, quod præ manibus habemus; sed fabulator quidam recentior figmenta sua veris immiscuerit.

l Non est verisimile, Sanctum tunc demum petiisse baptismum. Etenim, si vera sint Acta, non defuerunt antea occasiones, aut in carcere, aut etiam antequam carceri erat injectus, in quibus facilius baptizari potuisset, quam baptizari poterat inter duo ligna in aëre pendulus. Verisimile rursum non est, presbyteros pendenti adstitisse tam prope, ut cum ipsis loqui posset, aliis non audientibus. Quapropter confictum id videtur, ut novo miraculo daretur occasio, Sanctusque divinitus accepisse baptismum fingeretur.

m Tota hæc oratio imperitissime conficta est, cum multa Gobdelaæ non congruant; nec ullo modo fiat probabile, tam multa ex sacris Scripturis Homini nuperrime converso nota fuisse, aut tam incongrue ab eodem fuisse usurpata. Quare hæc cum ipso baptismo pro fabulis habenda.

n In hoc mortis genere, quod in versiculis Menæorum etiam asseritur, nihil est improbabile. In sepultura quoque nihil esset, nisi deinde diversa de ea assereret auctor.

o De hac cæde consentiunt rursum Menæorum versiculi. Quod de multifariis Dadæ cruciatibus ait auctor, verum esse potest. At nullum ex iis retulit, verisimiliter quia solum Gobdelaam improbabili cruciatum multitudine ornandum aut onerandum sibi delegerat.

p Locum designari in palatio regio, certum fit ex eo, quod regina mane locum illum ingressa dicitur. Per περίβολον tamen non fit certum, qualis sit palatii locus, cum vox illa varie admodum exponatur. Erat fortasse in ambitu palatii cubiculum Casdiæ. Auctor quidem antea ipsam reliquit in carcere: sed in aliis quoque sibi contradicit: & potuit Casdia ex carcere ad cubiculum suum transferri.

q Apparitionem Gobdelaæ, & angeli cum Dadie ad Casdiam ingredientis, & post baptismum continuo eius animam auferentis, merito inter ea recensemus, quæ fidem non merentur. Potuit tamen Casdia baptismum accipere: sed non credimus id factum modo hic relato.

r Jam num. 15 relata est sepultura Gobdelaæ, cujus corpus a presbyteris & diacono collectum dicitur, & ab eis depositum. Id occulte fieri debuit propter acerbitatem persecutionis. Itaque rursum hic secum pugnat auctor, dum a regina, quæ nullibi conversa legitur, Casdia cum reliquiis Gobdelaæ dicitur deposita. Excogitata similiter ab auctore crediderim, quæ ait reginam ad regem dixisse. Ceterum, ut unico verbo judicium meum de his Actis edicam, pleraque in iis suspecta sunt propter fabellas iisdem inspersas.

* εἰποῦσα

* ψαλλόντων

DE S. FRATERNO EPISCOPO AUTISSIODORI
IN BURGUNDIÆ DUCATU

Post medium seculum V.

COMMENTARIUS
Memoria in Fastis sacris; aliorum de Sancto asserta, corporis translatio & visitatio; cultus.

Fraternus episc., Autissiodori in Burgundiæ ducatu (S.)

AUCTORE J. P.

Sancti hujus, sicut plurium alibi aliorum Autissiodorensium antistitum, ab antiquario Gallico adjecta est hodie memoria apographis Hieronymianis majoribus apud Florentinium; [Nomen ejus insertum antiquis Martyrologiis; Rabani item] Lucensi: Autisiodoro depositio Fraterni episcopi: Antverpiensi similiter, omissa tamen voce depositio, Corbeiensi denique ut Lucensi; sed apud Acherium additur & confessoris, nec diverso charactere distinguitur ab aliis annuntiatio. Lucensi quoque consonant Richenoviense apud nos tom. VII Junii & Martyrologium Rabani. Accedunt tria Bedæ venerabilis Auctaria tom. 2 Martii. Atrebatense, Tornacense ac Lætiense, & Kalendarium Corbeiense apud Martenium; sed in his nomini Sancti titulus præfigitur. Annuntiatur præterea in Hieronimianis contractis apud nos: in Augustano: Aut. Fraterni; in Labbeano: Antissiodori Fraterni; idem legitur in Gellonensi, at nomen civitatis sic exprimitur: Autisiodero. Simile unius alteriusve litteræ discrimen occurrit hinc inde in præmissis & mox subjungendis sacris Fastis, verum levius est, quam ut operæ pretium sit de eo ad singulas annuntiationes monere lectorem.

[2] Insertus quoque est Sanctus Martyrologio Usuardi genuino, [ac Usuardi puro: an etiam Adonis] ut sequitur: Autissiodori, sancti Fraterni episcopi & confessoris: an etiam Adonis puro, non ita convenit apud omnes. Mosander hanc ut Adoni propriam, id est, non notatam asterisco, annuntiationem profert: Eodem die Antisiodoro sancti Fraterni episcopi. Rosweidus in appendicem rejecit; Sollerius in observatione ad Usuardum, dubium videri ait, an Sanctus vere ab Adone notatus sit: Dominicus Georgius in hodierna adnotatione ad illustratum Rosweidi Adonem. Rosweidus, inquit, in appendicem Adonianam Fraternum conjecit; quod minime facturum fuisse putamus, si Hieronymiana, Usuardum & alios antiquiores inspexisset. Sollerius tamen adhuc dubitare maluit, an ab Adone recenseatur. Non satis percipio vim ratiocinii. Statuamus enim a Rosweido inspecta fuisse Hieronymi, Rabani, Usuardi, aliaque vetusta Martyrologia. An secundum hæc adornanda fuit Adonis editio; an vero secundum Adoniana apographa? Quid enim? Hoc ipso die in omnibus Hieronymianis hic pro Fraterno allatis, in aliis item antiquis Fastis, in Rabani Martyrologio & in Usuardo puro annuntiatur in Thracia classis Sanctorum, his verbis in Usuardo: In Thracia natalis sanctorum Eutici, Plauti & Eracleæ. Roget modo quis, cur Dominicus Georgius ea vel simili annuntiatione non illustraverit Adonem suum. Ridiculum, inquiet; quia in Adonis exemplaribus inventa non est. Idem, servata proportione, reponere poterit Rosweidus quærenti, cur ex puro Adone expunctus sit Fraternus; nempe quia in purioribus Adonis exemplaribus inventus non est: atque eadem de causa respondebit Sollerius, dubium videri, an ab Adone notatus fuerit.

[3] Sed concedamus vere ab Adone notatum fuisse. Utra annuntiatio casu isto pro genuina Adonis erit admittenda? [non certo probatur.] An ea, quam ex suis codicibus dedit Mosander his verbis: Eodem die Antisiodoro sancti Fraterni episcopi: an illa, quam ex suis produxit Georgius, verbis istis conceptam: Autissiodoro, passio sancti Fraterni episcopi, quem tradunt eodem die interemptum, quo & episcopum ordinatum. Cujus corpus in ecclesia sancti Germani reverenter habetur humatum? Liceat hic nobis adhibere ipsiusmet Georgii superius allatum ratiocinium, dicereque, quod, dum tale dubium occurrit, ea nobis præferenda videatur, quæ magis conformis est antiquioribus ac melioribus Martyrologiis & Fastis sacris. Atqui Mosandriana vix non eadem est, quæ legitur in plerisque Hieronymianis, in Rabani, in Usuardi & aliis Martyrologiis ac Kalendariis hactenus citatis; Georgiana omnibus est plane dissona; igitur illam huic præferendam arbitramur, & siqua Rosweidianus Ado correctione egeat, Mosandrianam ipsi restituendam annuntiationem.

[4] Profert quidem Georgius Martyrologium Fuldense & Historiam episcoporum Autissiodorensium, [Fons, unde annuntiatio, quæ pro Adoniana obtruditur,] cum quibus congruit annuntiatio seu elogium S. Fraterni ex ipsius codicibus desumptum: verum auctoritas laudatæ Historiæ, continuis fere, ut norunt eruditi, erroribus conspersæ, leve, ne dicam nullum, pondus habet, comparata cum allegatis antiquis Fastis. Fuldense Martyrologium posterius est Adone & Usuardo, ut ipse fatetur Georgius in Præfatione, aiens: Ex specimine characteris & aliis conjecturis codex scriptus videtur sæculo Christi decimo. Nullius auctoris nomen præfert, sed ex his, quæ habet interdum, Fuldensi monasterio usui olim fuisse, satis intelligitur. Epitome quædam Adonis & Usuardi appellari potest: nam passim Sanctorum elogia, ab iis accepta, contracte exhibet. Fieri passim, quod asseritur verbis posterioribus, non inficior. At certe in S. Fraterno nec Usuardinum elogium, nec Adonianum Mosandri, nec ipsum, quod pro Adoniano affert Georgius, contracte exhibet. De duobus prioribus dubium esse nequit; de tertio judicabit lector, dum Fuldense elogium non minus diffusum conspiciet, quam Georgii Adonianum, num. præcedente recitatum: En Fuldense: Autissiodero, passio sancti Fraterni episcopi: quem ferunt, eodem die esse interemptum, quo & antistitem ordinatum; sepultusque est in basilica sancti Germani episcopi & confessoris.

[5] [verisimiliter profluxerit, assignatur.] Equidem ut sincere animi sensum expromam, credo, elogia ista non magis ab Adone quam ab Usuardo profecta esse, sed utrumque profluxisse vel ex Historia episcoporum Autissiodorensium nono seculo conscripta, vel ex Vita & Miraculis S. Germani seculo eodem collectis per Hericum monachum. Hæc legimus in Historia apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Mss. pag. 417: Fraternus sedit die 1. Is, qua die a fidelibus episcopus est ordinatus, a barbaris est martyrio coronatus die III Kalendarum Octobrium, & sepultus est in ecclesia beatissimi Germani: fuit autem civitas sine episcopo dies VI. Ista in Herico apud nos tom. VII Julii pag. 280: Sanctus Fraternus pontificali cathedræ subrogatur. Is, qua die a fidelibus episcopus ordinatus, a barbaris est martyrio coronatus die III Kalendarum Octobrium. Ex iisdem fontibus promanasse existimo elogium, quod apud Martenium tom. 6 Collectionis amplissimæ col. 722 legitur in Martyrologio Autissiodorensi, quodque, omissa tamen clausula de loco sepulturæ, iisdem verbis conceptum est, quibus in codicibus Georgii. Ætatem dicti Martyrologii non assignavit editor, verum de ea, quantum ad præsens institutum sufficit, judicari potest ex laterculo diei XV Decembris, cui inserta sunt sequentia: Autissiodero dedicatio altaris ecclesiæ superioris, a Calixto Papa II facta. Rexit enim Ecclesiam memoratus Pontifex seculo duodecimo.

[6] [Non audemus certo asserere Sancto martyrium,] Ex recitatis martyrologorum aliorumque veterum textibus jam nunc lector advertit, opinor, aliam hic oriri quæstionem, eamque longe difficiliorem; an scilicet Sanctus martyris titulo ornandus sit, an vero tantum confessoris. Martyrem quippe faciunt auctores Historiæ episcoporum, Hericus & quæ ex istis fontibus profluxerunt Opuscula, codices Dominici Georgii, Martyrologium Autissiodorense, ejusdemque ecclesiæ tabulæ, quas citat Cardinalis Baronius in Romano hodierno, ubi cum aliis non paucis, Gallis præsertim, scriptoribus Martyrem appellat. Contra confessorem arguit nuda vox depositio in Rabani Martyrologio, in Bedæ Auctariis, atque in multis Hieronymianis apographis; & in Corbeiensi quidem apud Acherium additur ipse titulus & Confessoris. Confessor quoque signanter appellatur, in Martyrologio Franco-Gallico, in Florario nostro Ms., & in aliis recentiorum Fastis, sicut in Usuardo puro. Horum autem auctoritas tantum valet, ut, licet Sancto nostro nolim absolute negare palmam martyrii; eam tamen ipsi certo asserere non ausim, proindeque ab omni titulo abstineam.

[7] [opinio, quæ evertuntur pene omnia] Sed neque id moleste ferre poterunt Autissiodorenses; si considerent, quam D. le Beuf, civitatis suæ historicus & ecclesiæ cathedralis canonicus, parum deferat auctoritati tabularum ac monumentorum, quibus nititur traditio martyrii sancti Antistitis. Dum quippe auctor ille reliqua omnia, quæ de S. Fraterno in iis adstruuntur, convellit aut vocat in dubium. In tabulis seu catalogis episcoporum atque horum Historia statuitur Fraternus nonus ordine episcopus: ipse septimo loco recenset. In iisdem ac reliquis monumentis, atque in laudato Herici Opere dicitur S. Fraternus S. Alodii post decennalem sedis vacationem proximus successor; ipse decessorem facit & proxime sufficit S. Germano, atque ab hujus obitu, id est, ab anno 448 illius episcopatum orditur, ita ut sedes vacaverit paucis tantum diebus. Eadem denique monumenta tradunt, S. Fraternum eodem die interemptum fuisse, quo ordinatum, ita ut unico tantum die sederit: ipse ejus episcopatui triennium concedit, ordinatumque dicit die XXVI Septembris anni 448, interemptum vero anno 451 die similiter Septembris XXVI; quamvis in dictis monumentis Sancti obitus expresse signetur tertio Kalendas Octobris, ac die eodem memoretur in Fastis antiquissimis. Sic laudatus auctor nihil, quod ab aliis asseritur, intactum relinquit præter sancti Antistitis martyrium. Imo forte ideo omnia ipsorum dicta sus deque evertit, ut unum eorumdem de martyrio assertum reddat verisimilius: ut, inquam, martyrium connectat cum Attilæ Hunnorum regis in Gallias irruptione, quæ contigit sub annum 451.

[8] Verum etiamsi certo constaret de martyrio, nondum equidem eo recurrerem: [ab aliis tradita, & Sanctus idem statuitur] quandoquidem post annos circiter viginti Visigothi, Gallias ingressi, Catholicos diu multumque vexaverint sub rege Eurico. Ab illis enim S. Fraternus S. Alodio, juxta ipsum D. le Beuf non post annum 472 defuncto, substitutus episcopus occidi potuisset. Fuit tamen etiam alia ratio, cur laudatus le Beuf S. Fraternum in serie episcoporum præponeret S. Alodio, passumque diceret circa annum 451. Eam ut plenius intelligas, juverit audivisse, quæ narrat memoratus num. 5 Hericus monachus tom. VII Julii pag. 261: Saturnus erat beatissimi Germani presbyter & discipulus, vita æque probatissimus, ac sancto viro familiariter dilectus. Is, eo (S. Germano) profecto in Italiam, jussu ejus in urbe (Autissiodorensi) permanserat. Qua ergo nocte gloriosus Domini confessor & pontifex (Germanus) apud Ravennam felici migravit excessu, is quoque Autissiodori positus, splendidissimum ejus transitum, angelo pandente, cognovit, ac divina instructus revelatione, populis denuntiavit; quorum ingenti secum coacta multitudine, ad Alpium juga properat; ubi excipiunt Galliæ patronum proprium, tanto ejus funeri propensius servituræ, quanto potiorem famulatum reverentiæ mixtus amoris extorquebat affectus. Hoc non commentitium est, nec vena ingenii prurientis extusum: verum vetustissimo insculptum marmori, scriptura quoque ipsa antiquitatis repræsentante characterem, apud nos hodieque servatur. In Historia episcoporum Autissiodorensium, cui Hericum allaborasse, alibi diximus, eadem quoad rem referuntur de Saturno apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Mss. pag. 417; ubi dicitur jussu ac vice S. Germani in Italiam proficiscentis remansisse Autissiodori; unde expressius colligitur, ipsi curam diœcesis fuisse commissam.

[9] Hæc moverunt dominum le Beuf, ut S. Fraternum eumdem esse putaret cum hoc Saturno, [eum Saturno S. Germani discipulo,] & ad episcopales infulas provectum ante S. Alodium. Nullam esse causam ait, cur arbitremur, alium a clero populoque Autissiodorensi datum fuisse S. Germano successorem, quam Saturnum presbyterum: id longe probabilius esse, quam quod e monasterio, ubi pœnitentiæ operibus vacabat, eductus fuerit Alogius abbas, quem Constantius, coævus S. Germani biographus, obiisse tradit, dum abbatis munere fungeretur: sic in Saturno uniri dignitatem proximi successoris S. Germani cum gloria martyrii: alias concipi non posse, quomodo vir tantæ præstantiæ, ac presbyter tantopere in amoribus & existimatione apud S. Germanum, tam generali involutus fuisset oblivioni, ut nec ipsiusmet, nec sepulturæ ejus ulla superesset memoria. Addit denique, ut conjectura sua admittatur, conducere etiam similitudinem nominis Saturni & Fraterni; atque eo magis, quia Saturnus, suscepto episcopatu, nomen suum, quod gentilitatem præferebat, non nihil immutare potuerit.

[10] [nobis non videtur] Conjectura placere poterit aliis; at me non adeo movet, ut seriem episcoporum contra omnia Autissiodorensium documenta invertendam rear. Quod de Alogio abbate assumit D. le Beuf, paucis discussum est tomo præcedente ad diem XXVIII in S. Alodio, quem a memorato Alogio distinctum opinamur, &, juxta fidem documentorum, S. Germani in episcopatu successorem proximum. Quod autem deinde infert de oblivione Saturni, nec novum nec mirum videbitur consideranti, quot Sancti inscripti sint antiquis etiam peculiarium ecclesiarum Fastis sacris, de quibus præter nomen nihil innotuit. Sed neque ea oblivio in Saturno usque adeo generalis est. Meminerunt sane ejus cum elogio laudati Hericus & auctores Historiæ; præterea in codice nostro Autissiodorensi Ms., quem citamus passim sub nomine D. Georgii Viole, pag. 27 datur catalogus discipulorum S. Germani, atque eos inter recensetur S. Saturnus confessor. Dein ibidem pag. LXXII in serie sanctorum Martyrum & Confessorum Autissiodorensium, in singulos anni menses distributa, excerptaque ex ejusdem ecclesiæ Martyrologio, ista leguntur Gallice: XXXI (Julii) S. Saturnus presbyter, discipulus S. Germani, pari die defunctus, quo magister, secundum Martyrologium S. Germani: qui administravit Autissiodorensem ecclesiam; dum Ravennam profectus est S. Germanus.

[11] [admittendæ.] Sed quod hic de die emortuali adstruitur, denuo adversatur conjecturæ D. le Beuf; quoniam si idem foret cum Fraterno Saturnus, defunctus is esset, ut statuit ipse le Beuf, die XXVI Septembris, vel, ut cum antiquis Martyrologiis tradunt alii, die XXIX. Diem ultimum Saturni videntur ignorasse Castellanus & Saussayus; hic enim ipsum retulit in appendice inter Sanctos extra ordinem vagantes, ille vero in Aëmeros suos cum titulo tantum venerabilis, monens tamen Sanctum nuncupari in antiquo Martyrologio S. Germani, in quo exstat catalogus Sanctorum ea in ecclesia sepultorum, sicque non omnino obscure indigitans locum sepulturæ. Nos de Saturno egimus tom. VII Julii in Prætermissis diei XXXI & opinionem D. le Beuf huc examinandam remisimus, quod cum jam sufficienter præstitum existimemus, absolvimus ea, quæ restant de S. Fraterno.

[12] [Memoria Sancti ad dies alios;] Etiam de eo prælibata sunt nonnulla tom. 2 Julii in Prætermissis diei IX. Causam dederunt codices Hieronymiani Lucensis & Corbeiensis apud Florentinium, ubi hæc dicto die datur annuntiatio: Et Fraterni episcopi. Nullo charactere distinxit eam editor ab aliis eodem laterculo contentis; quod solet, dum judicat esse ex additis ab antiquario Gallico; ex iis tamen esse, facile putarem, inquit in Annotatis, præsertim quod in Antisiodorensibus Beatis addendis frequens est. Verum cum episcopalis urbs non exprimatur, dubium saltem est, an sit noster Autissiodorensis episcopus, & certe nobis incompertum, cur memoretur isto die. Castellanus & nostrum credidit, & diem hunc ei proprium censere visus est. Nam cum IX Julii sic eum annuntiasset: Autissiodori obitus (Gallice decès) S. Fraterni episcopi; denuo ipsum memorans absque obitus aut depositionis nota die XXIX Septembris, signavit in margine, acceptum esse ex IX Julii & titulum Martyris uncis inclusit. Causam non invenio. Saussayus in Supplemento die tertio Kalendas Novembris Sanctum quoque celebrat his verbis: Autissiodori relevatio sancti Fraterni episcopi & martyris, hoc ipso pontificalis ordinationis suæ die diademate pretioso martyrii decorati. Verisimillime præ oculis habuit documentum aliquod Autissiodorense: etenim ad dictum diem XXX Octobris memoria Sancti etiam occurrit in laudato superius Ms. codice D. Viole pag. CCLXIII; sed hic Gallice dicitur revelation id est, Revelatio seu potius Patefactio corporis S. Fraterni, IX episcopi Autissiodorensis: omissis reliquis, quæ addit Saussayus non satis dilucide ac distincte; nam qui solum istum locum consuleret, autumare posset, Sanctum hoc ipso die, puta XXX Octobris, quo elevatum vel ostensum ac repertum fuit ejus corpus, etiam olim esse ordinatum ac defunctum. Porro de qua elevatione seu inventione hic sermo fiat, edocere lectorem non valemus.

[13] Corpus Sancti, ut suadent nobis antiqua documenta, defuncti die XXIX Septembris, [corporis translatio seculo 9, & tumuli] post medium seculum quintum, ut late notandum censuimus, sepultum fuit in ecclesia S. Germani & circa annum 865 inde cum aliis Sanctorum corporibus translatum in novas cryptas, uti narrat Hericus, auctor synchronus & verisimiliter testis oculatus, in Miraculis S. Germani tom. VII Julii pag. 280. Cryptas illas & quiescentes in iis reliquias anno 1636 inspexit illustrissimus Dominicus Seguier, tunc episcopus Autissiodorensis, & in instrumento super inspectione confecto pluribusque laudato tom. VII Septembris pag. 101, tradidit sequentia: Paulo inferius in eisdem cryptis tria sepulchra nobis ostensa sunt, in quorum uno, quod medium est, corpus cilicio indutum, superposito habitu monachali, quem nunc Frocum vocant, eadem omnino forma, qua nostro tempore Patres Reformatos ejusdem cœnobii indutos vidimus. In aliis vero sepulchris duobus, ossa nullo ordine congesta, nec forte omnia continebantur. Eodem etiam loco supra sepulchrum, quod S. Censurii esse existimant, elevatum, capsam sive arcam ligneam, sera & claviolis obseratam, jam vero vetustate consumptam & in frusta collabantem, in qua multæ diversorum Sanctorum reliquiæ separatis sericis habebantur inclusæ, aspeximus. Jam vero arculam cum ipsis ossibus sive reliquiis in fenestram proximam, donec de aptiori decentiorique loco provideretur, deferri curavimus. Præfatis autem tribus sepulchris contiguæ erant quatuor imagines totidem episcoporum in parietibus depictæ cum suis inscriptionibus.

[14] [inspectio facta] Subduntur mox inscriptiones quatuor Latine & Gallice: prima S. Abbonis, primum abbatis postea episcopi; secunda S. Fraterni, tertia S. Censurii & quarta S. Gregorii episcoporum, quas demum sequitur quinta inscriptio, inventa juxta memoratam capsam ligneam. Latet hic aliqua obscuritas, cum tria tantum sepulcra memorentur, quatuor tamen episcoporum effigies cum totidem inscriptionibus: sed ei dissipandæ facem prætulerat ante idem illustrissimus, ubi narraverat, a se inspectum fuisse mense Novembri anno 1634 sepulcrum, quo contineri censebantur ossa S. Gregorii episcopi, quodque id temporis exstabat in ipsa ecclesia cœnobii. D. Georgius Viole, ad cujus, tum ibidem Prioris, preces visitationem instituerat episcopus, rem plene ac dilucide exponit in codice nostro Ms. pag. 43, inquiens: Quiescit (S. Gregorius) in sepulcro lapideo in ecclesia S. Germani inter chorum & partem priorem templi interioris, quo ex cryptis ejusdem ecclesiæ successu temporis transportatus est; quamquam ejus epitaphium iisdem in cryptis juxta (epitaphium) S. Fraterni reperiatur hujusmodi tenore: ✠ Hic requiescit &c.

[15] [seculo 17; cultus hodiernus.] Hinc facile concipis, primum sepulcrum, in quo repertum est corpus cum monachali habitu, pertinere ad Abbonem abbatem episcopum, quod etiam diserte asserit Viole pag. 93, & ex aliis duobus, in quibus ossa nullo ordine congesta erant, alterum esse S. Censurii, alterum S. Fraterni. De hoc idem D. Viole ista refert pag. 31: Apertum fuit ejus (S. Frateni) sepulcrum anno MDCXXXVI per illustrissimum Dom. Seguier, cui deinde ac D. Petro Seguier, Franciæ cancellario, illius fratri data fuere duo ejusdem Sancti ossa mediocris magnitudinis, ipsis oblata Parisiis per eum, qui scribit, secundum mandatum Superiorum altiorum: verum oportet, jam tum aliis data fuisse pluribus; quandoquidem multa desint in sepulcro. Epitaphium autem, quod effigiei S. Fraterni adscriptum erat, sic refert illustrissimus Seguier: Hic requiescit sanctæ recordationis Fraternus episcopus & martyr, qui eadem die, qua ordinatus est epus, a barbaris martyrio coronatus est die tertia Calendarum Octobrium. Procul dubio nec effigies nec epitaphium antiquiora sunt seculo nono, quo ex ecclesia in cryptas delatæ sunt sacræ reliquiæ, proindeque nec majoris auctoritatis, quam testimonia auctorum Historiæ episcoporum Autissiodorensium & Herici monachi, quorum dictis plane consonat epitaphium. Ceterum in Breviario Autissiodorensi præscribitur in primis Vesperis & Laudibus Officii S. Michaëlis archangeli commemoratio de S. Fraterno ex Communi unius martyris; verum abbatia honoratiorem ipsi cultum reservans, festivitatem ejus differt in 2 Octobris, primam diem non impeditam, ut Gallice scribit D. Viole pag. 37, nihil ultra adjiciens, unde quo speciatim ritu fiat, edoceamur.

DE S. URSIONE CONFESSORE, FORTE MONACHO
IN DIOECESI GALLIARUM TRECENSI.

ANTE MED. SEC. VI.

SYLLOGE CRITICA.

Ursio conf., forte monachus, in diœcesi Galliarum Trecensi (S.)

AUCTORE C. S.

Sanctum Ursionem, de quo præter cultum incerta sunt omnia, ad hunc diem XXIX Septembris aliquot Martyrologia commemorant. [Annuntiatur hodie] Florarium nostrum Ms. Sanctorum sic habet: Trecas, beati Ursionis, monachi & conf. Consonat Martyrologii Usuardini aucti editio Lubeco-Coloniensis (nam genuinum de eo tacet) totidem verbis inquiens: Trecas beati Ursionis, monachi & confessoris. Eadem prorsus etiam recitant Grevenus & Molanus, præterquam quod hic titulum confessoris, ille Beati omiserit. Hisce consentientes eodem die dicunt, Maurolycus, Trechas, beati Ursionis monachi; Felicius, Ursio monachus Trecis; Philippus Ferrarius in Catalogo generali, Trecis in Gallia, S. Ursionis monachi; & Castellanus in Martyrologio universali: Insulis in diœcesi Trecensi, S. Ursio monachus. Nicolaus Des-Guerrois infra laudandus insuper duo particularium locorum, videlicet S. Lupi & monasterii S. Petri Cellensis apud Trecas, Martyrologia nominat, in quibus eodem die legi asserit: Trecas B. Ursionis confessoris, sine addita voce monachi.

[2] Prolixius eumdem laudavit Saussayus in Martyrologio Gallicano, [in aliquot Martyrologiis,] ubi ait: Eodem die (XXIX Septembris) Trecis depositio S. Ursionis, qui S. Aventini, diaconi S. Lupi ac eremitæ discipulus, iisdem, quibus ille, progressibus divinorum placitorum palæstram emensus, perfectionis Euangelicæ conscenso culmine, ad cœlestis patriæ pervenit fruitionem. In ipsa Insula, in qua segregatus a seculo Deo puro famulatu servierat, sepultus fuit, iisque resplenduit sanctitatis testimoniis, ut ibidem basilica subinde ad memoriæ ejus venerationem fuerit constructa, in qua S. Maurelius monitu sanctorum pontificum Hilarii, Martini & Aniani, B. Leoni abbati apparentium, promovit * (ut tanti hospitis consortio sic in solo, ut in polo, frueretur) post felicem migrationem tumulari. Hæc Saussayus, quæ infra examinanda venient.

[3] Benedictini quoque ipsum, velut sui Ordinis alumnum, [etiam in Benedictinis.] Martyrologiis suis hoc eodem die inscripserunt. Hugo Menardus eum sic annuntiat: In Trecensi territorio depositio S. Ursionis, monachi & confessoris. Arnoldus Wion lib. 3 Ligni Vitæ: Trecas, S. Ursionis monachi; Benedictus Dorgain in Kalendario: S. Ursionis monachi; Mabillonius in Indice Sanctorum primi Sæculi Benedictini: Ursio monachus Trecensis memoratur in Vita S. Leonis abbatis Mentuniacensis: ac denique Gabriel Bucelinus eumdem in Menologio Benedictino sic celebrat: In territorio Trecensi depositio S. Ursionis, monachi & confessoris. Fuit hic discipulus S. Lupi abbatis, postea Trecensis episcopi, monachus Insulensis monasterii, ob cujus egregiam sanctitatem ejus postea loci ecclesia honori ejusdem & nomini consecrata est. Hactenus Martyrologia de S. Ursione ad diem XXIX Septembris, qui ejusdem in cælis natalis, seu emortualis fuisse perhibetur. Insuper in aliquibus etiam ad XXIX Aprilis ejusdem simul ac S. Maurelii translatio signata est, quæ inferius num. 17 recitabo.

[4] [Acta illius vel numquam exstiterunt,] Neminem legi, qui diceret, Acta S. Ursionis a se visa, aut exstare alicubi; neque ea usquam reperit Nicolaus Camuzatus, qui Promptuarium sacrarum antiquitatum diœcesis Tricassinæ ex diligenter conquisitis monumentis vulgavit. Ex allatis martyrologis Wionius ad annuntiationem suam hæc tantum annotavit: De eo Molanus loco citato (in auctariis Usuardi) Maurolycus & Felici hac die. De reliquo mihi obscurus. Menardus lib. 1 Observationum, Ejus, inquit, mentio fit hac die in Calendario monasterii Cellensis juxta Trecas, & in Vita S. Leonis abbatis apud Nicolaum Camuzatium in Miscellaneis historicis. Ferrarius dumtaxat Molanum in Additionibus, Maurolycum & Martyrol. monast. laudat: Bucelinus elogium suum a se contextum ait ex Nicolao Camuzato, Hugone Menardo, & div. Gall. script.; denique Mabillonius solam Vitam S. Leonis citat. Ita alii ex aliis accepere & ex suis conjecturis auxerunt vel imminuerunt.

[5] [vel perierunt; nihilominus Des-Guerrois] Nicolaus Des-Guerrois, supra jam nominatus, in Historia ecclesiastica Tricassina anno 1637 Gallice edita, ad annum Christi 545, cap. 6 asserit quidem, ejusdem historiam deperditam esse, sed nullo indicio probat, umquam exstitisse. Nihilominus ibidem a cap. 3 quoddam ejusdem elogium concinnavit, quod, præcisis ad propositum nostrum non facientibus, ex Gallico Latinum hic recensebo, ut studiosus lector inde colligat, quæsit, vel saltem fuerit seculo elapso, Trecensium de hoc S. Ursione opinio. Sciendum est, vicum, qui duabus leucis in Meridiem Trecis distat, Insulas (Gallice Isles) appellatum, antiquitus sat celebrem in diœcesi nostra locum fuisse, quod secessus esset vel seminarium multorum Sanctorum, qui in eo vixerunt obieruntque, vel quorum reliquiæ ibidem depositæ fuerunt, inde postmodum alio translatæ. Nunc Insulæ marchionatus titulo gaudent… Est ibi opulentum parochi sacerdotium & admodum vetustus prioratus, a S. Roberto, fundatore monasteriorum Molismensis & Cisterciensis, erectus, visiturque hodiedum claustrum prioratus ac domus monasticæ.

[6] [ejusdem elogium texuit, in quo] Plus quingentis annis ante S. Robertum fuit ibidem vetus monasterium, sub invocatione B. Mariæ Virginis Deo sacrum (sicut hodieque est) ac præter ecclesiam, quæ superest, altera erat, S. Ursionis, unius ex antiquissimis ejusdem loci Sanctis, nomine dedicata, quæ non amplius exstat, vel si exstet, in illa continetur, quæ nunc visitur; qua de re nihil certi potest affirmari. Hujus vetusti monasterii initia ac velut incunabula ignorantur, quia monumenta exciderunt; verumtamen ex Vita S. Leonis & aliquot Martyrologiis eruitur, insignes Sanctos istud incoluisse, nimirum S. Ursionem, S. Maurelium, venerabilem Aventinum abbatem, sanctumque Fidolum, qui huic in ejusdem loci regimen successit. Itaque S. Ursio fuit unus e primis sanctis presbyteris, superioribus vel abbatibus hujus sacræ domus, qui probos clericos monachosve ad serviendum Deo in eadem congregavit: erat quippe locus iste plenus devotionis, frequentis orationis, profundi silentii, eminentis sanctitatis, ac denique instar parvi paradisi terrestris, in quo tamen nullus serpens inveniebatur.

[7] Omnes in Spiritu sancto conjuncti vivebant regulariter; [monachatus illius, tempus & habitatio asseruntur,] cumque ad primorum Christianorum instar non nisi unum omnium cor & anima esset, eorumdem regula (præter præcepta S. Ursionis, cui cuncti accurate parebant) erat Euangelium (nam regula S. Benedicti nondum cognita aut nata fuerat…) exemplar vero vitæ Jesus Christus… Horum studium erat multum jejunare, injurias semper ferre patienter, mundum mundique delicias spernere, psalmis precibusque pene perpetuo insistere, omnibus, quantum poterant, bene facere; denique vitam non humanam, sed angelicam ducere, ad normam veterum monachorum S. Pachomii aliorumque consimilium. In hac domo pater erat S. Ursio, cujus discipuli erant Sancti: in eadem obiit, totque eluxit miraculis, ut Deus illum voce populi canonizaverit… Eodem in loco pulchra condita fuit ecclesia, ejusdem nomine Deo dicata, non longe a rivo Osa, in illo clivo, in quo Insulensis ecclesia visitur. In eadem religiosa domo multa Sanctorum corpora quieverunt, … ac inter cetera corpus S. Ursionis, cujus festum colitur die XXIX Septembris, qui eidem emortualis fuisse creditur, sed annus ignoratur. Exstat de illo honorifica mentio in Vita S. Leonis. Hactenus laudatus Des-Guerrois, cujus asserta nunc examinabo.

[8] Nicolaus Camuzatus in Promptuario Tricassino fol. 357 ex Breviario ecclesiæ Trecensis edidit brevem Vitam S. Leonis, [quæ etiam aliis placuerunt.] Mentuniacensis in eadem diœcesi abbatis, quam & Henschenius noster ad diem XXV Maii, quo S. Leo colitur, in Opere nostro recudit, & Des-Guerrois mox laudavit. In hac dicuntur SS. Hilarius, Martinus & Anianus apparuisse S. Leoni, eidemque beatum obitum instare prædixisse, & ut certam fidem facerent, addidisse: Itaque, ut certius credas, vir venerabilis Maurelius presbyter ab hac luce præreptus migravit ad Dominum. Igitur secunda die primo diluculo surge, & cum ea laude, qua dignus est, sepeli eum in basilica S. Ursionis. Tunc ille pergens velociter, quod ei dictum fuerat, fideliter adimplevit, & reversus est ad monasterium suum. De S. Maurelio presbytero etiam egit Henschenius noster ad XXI Maii, & tam hunc, quam S. Leonem Mentuniacensem seculo VI floruisse, cum ceteris scriptoribus statuit. Habemus ergo, aliquam S. Ursionis ecclesiam seculo VI exstitisse in diœcesi Trecensi; sed in quo determinato loco ea exstiterit, quisve fuerit ille S. Ursio, inde non liquet.

[9] Verum ipsemet Camuzatus in Notis ad Vitam S. Fidoli adductum ex S. Leonis Vita locum paulo aliter recensuit hoc modo: [Pro his laudatur Vita S. Leonis] Vir venerabilis Maurelius ad Insulæ monasterium perfunctus officio, ab hac luce præreptus, migravit ad Dominum &c. Hæc autem Menardus lib. 1 Observationum in S. Ursione sic excipit, atque ita disserit: Ut probet (Camuzatus) cœnobium S. Aventini, cujus fuit S. Fidolus discipulus, olim fuisse in oppidulo Insula, quod distat duobus leucis ab urbe Trecensi, sic ait: “Roborant subjecta verba, quæ in S. Leonis historiam inserta sunt: Venerabilis Maurelius ad Insulæ monasterium perfunctus officio.” Adduntur enim illa: Ad insulæ monasterium perfunctus officio; quæ videntur a librariis omissa in Vita S. Leonis. Sed in Notis Camuzatii videtur deesse vox presbyteri. Itaque, ut sensus perfectus sit, videtur hæc periodus Vitæ S. Leonis hoc pacto suæ integritati restituenda: “Itaque, ut certius credas, vir venerabilis Maurelius, ad Insulæ monasterium perfunctus officio presbyteri, ab hac luce præreptus migravit ad Dominum &c.”

[10] [abbatis Mentuniacensis, ex qua habemus quidem,] Illa autem insula (ita pergit Menardus) ferme septem milliarium intervallo ab urbe Trecensi est dissita; in eaque S. Aventinus primus eremiticam vitam duxit; ut patet ex Actis ejusdem S. Aventini apud Camuzatium in Promptuario sacrarum antiquitatum ecclesiæ Tricassinæ his verbis: “Exinde removit se sponte sua, & petiit insulam, septem millibus fere ab urbe Tricassium distantem, quam alveus Sequanæ vel Ozæ fluvius in modum coronæ circumdant.” Ex his efficitur primo, S. Ursionem fuisse monachum in eadem insula; cum prædicti sancti præsules (Hilarius, Martinus & Anianus) moneant S. Leonem abbatem, ut sepeliat S. Maurelium, ejusdem insulæ monachum, in ecclesia S. Ursionis, quæ haud dubie erat in eadem insula. Ad quid enim hi Sancti voluissent, eum sepeliri in alieno solo?

[11] [aliquam S. Ursionis ecclesiam] Deinde, eum fuisse discipulum S. Aventini, vel paulo post eum ibidem vixisse circa tempora Clodovæi primi & filiorum ejus: cum S. Aventinus primus eremita istius fuerit insulæ (videtur hic verbum fuerit voci insulæ postponenda) diaconus S. Lupi episcopi Trecensis; ut refert Gregorius Turonensis cap. 68 de Gloria confessorum; vel S. Cameliani, successoris S. Lupi, ut habetur in Actis S. Aventini: potuit esse utriusque. Tandem post obitum hanc ecclesiam sub ejus patrocinio fuisse dicatam. Hæc sunt, quæ de S. Ursione in tanta antiquitatis obscuritate conjectura assequi potui. Huc usque Menardus, propter monumentorum inopiam conjecturas formans, quæ quanti faciendæ sint, videamus; nam eadem opera censebimus de assertis Nicolai Des-Guerrois, cui Menardus præluxit, quique, si aliquot adjuncta excipias, eumdem secutus est. Non constare de loco, in quo S. Aventini monasterium exstitit, videri potest in Opere nostro ad diem IV Februarii in Commentario prævio ad ejusdem Sancti Vitam § 1; at certe insula septem milliaribus ab urbe Trecensi distans non locus monasterii, sed solitariæ vitæ illius secessus fuisse dicenda est ex eadem Vita, a Menardo laudata & a Bollando ibidem recusa.

[12] [circa medium seculum VI exstitisse;] Quod ad S. Maurelium attinet, Henschenius noster de eodem agens ad XXI Maii, ut mox dixi, nihil produxit, quod hunc monachum fuisse probet, ideoque non nisi presbyterum appellavit. Sed in quocumque loco exstiterit istud S. Aventini monasterium, ponamus paulisper, huic additam fuisse prædictam S. Ursionis ecclesiam, sanctumque Maurelium monachum fuisse, atque in eadem divina ministrasse & sepultum esse. Ponamus, inquam, hæc tamquam certa; indene satis prudenti conjectura licebit colligere, S. Ursionem, quia ecclesia hujus nomine dicata ibidem exstabat, etiam S. Aventini discipulum ejusdemque cœnobii monachum fuisse? Liceret id forsitan utcumque, si de S. Ursionis monachatu & ætate aliunde constaret, quorum neutrum certum est. Non ætas; nam hanc tantum repetunt a tempore, quo vixit S. Aventinus, cujus illum discipulum fuisse volunt, non probant. Non etiam monachatus, pro quo nullus satis antiquus testis producitur.

[13] Certe in Vita S. Leonis Mentuniacensis non magis monachus, [sed non probatur, Ursionem illum in eadem] quam episcopus vel martyr fuisse dicitur. In Martyrologiis S. Lupi Trecensis ac monasterii Cellensis, num. 1 relatis, confessor quidem, at non monachus appellatur; quod in iisdem rursum fit ad diem XXIX Aprilis, ubi de sacri corporis translatione agitur, ut suo loco videbimus. Ex ceteris vero martyrologis, quos adduxi, qui S. Ursionem monachum appellarunt, vetustissimus est auctor nostri Florarii Ms., quod tantum anno 1486, id est, nongentis, ut minimum, annis absolutum fuit, postquam memoratam S. Ursionis ecclesiam jam exstitisse discimus ex sæpe laudata Vita S. Leonis. Quid igitur ex hisce omnibus mihi persuadeat monachatum illius S. Ursionis? Imo quis edicat, illam ipsam ecclesiam, si monasterio S. Aventini annexa fuerit, non ab ipsomet Aventino erectam fuisse alteri Sancto, illo antiquiori? Sane seculo V floruit S. Ursus episcopus Trecensis, quem Des-Guerrois ad annum Christi 426, cap. 1 ait, in vetusto Martyrologio Ms. monasterii Arremarensis, Gallice Monstier-Ramey, Ursionem appellari. Quid si huic fuerit ista ecclesia dedicata?

[14] Negat id laudatus Des-Guerrois, Ursumque ab Ursione distinguendum monet, quod Ursus episcopus fuerit, [monachum & S. Aventini discipulum fuisse.] nec monachus umquam fuisse legatur; quod centum, ut minimum, annis Ursione antiquior sit; quod non die XXIX Septembris, sed XXV Julii obierit: quodque in ceteris omnibus Martyrologiis non Ursio, sed Ursus appeletur. Quid ex hisce statuendum sit, collige ex supra dictis: nec vero mirum esset, si de S. Ursi episcopi monachatu, etsi ille aliquando monachus fuisset, nihil plane sciretur, cum idem Sanctus ex solis Martyrologiis, ex quibus etiam die XXV Julii obiisse creditur, cultuque innotuerit; ceteris ejus gestis omnibus profundo silentio pressis, ut videri potest in Opere nostro ad præcitatum Julii diem, ubi de eodem breviter actum est. Quod ad nomina attinet, Ursus & Ursio tam affinia sunt, ut Ursus æque a biographo S. Leonis, quam a martyrologo Arremarensi in Ursionem facile potuerit immutari. Verumtamen pro duobus distinguendis præter qualemcumque nominis varietatem facit primo martyrologorum consensus, Ursum ad diem XXV Julii, Ursionem ad XXIX Septembris annuntiantium.

[15] Secundo faciunt sacræ reliquiæ: nam S. Ursi episcopi corpus duæ Trecenses ecclesiæ, [Itaque monachatus illius non satis certus est:] cathedralis S. Petri, & collegiata S. Stephani, sibi vindicant; corpus vero S. Ursionis nulla, quam sciam, præter ecclesiam monasterii S. Petri Cellensis, de qua sermo infra fiet. Neque etiam omnino repudianda est auctoritas martyrologorum, qui S. Ursionem monachum dixerunt, cum id forsitan ex antiquioribus deprompserint. Accedit, quod, teste Des-Guerrois, in scriptis monasterii S. Petri Cellensis monachus fuisse etiam dicatur: quamquam enim, qualia ista scripta sint, non edicat, inde liquet, S. Ursionem ibi quoque pro monacho haberi; nec apparet ratio, cur sacrum illud corpus, quod Cellenses possident, si Trecensis episcopi esset, monachi potius creditum fuisset. Quam ob rem ego in re tam ancipiti nihil certi statuere ausus, etsi Ursionem ab Urso episcopo distinguendum opiner, monachi tamen titulum eidem tantummodo dubitanter adscripsi.

[16] [at certe non fuit Benedictinus.] Isthæc vero omnia paulo latius tractanda censui, ut studiosus lector dispiciat, quam vacillanti fundamento nitantur, quæ de S. Ursionis monachatu sub S. Aventini magisterio dicuntur, quæque Des-Guerrois de ejusdem in monasterio Insulæ præfectura insuper adjecit. Ceterum idem scriptor negat, ipsum Ordini S. Benedicti posse adscribi, quia mortuum statuit, antequam S. Maurus Benedictina instituta anno 543 intulisset in Galliam; quod etiam observavit Cointius tom. 1 Annalium Francorum ad annum 525, num. 13. Et sane verisimillimum est, illum citius obiisse, qui jam inde a tempore mortis S. Leonis Mentuniacensis, id est, circa medium seculum VI, ecclesiam suo nomini dicatam habebat. Superest, ut de translatione illius ad Cellense S. Petri monasterium loquamur.

[17] [Reliquiæ illius translatæ sunt ad monasterium Cellense,] Martyrologium ecclesiæ S. Lupi Trecensis apud laudatum Des-Guerrois die XXIX Aprilis translationem illam obscure annuntiat his verbis: Beatorum confessorum Ursionis & Maurelii. Eodem teste, Martyrologium S. Petri Cellense ad eumdem Aprilis diem explicatius ait: Translatio S. Ursionis & Maurellii confessorum, de villa, quæ dicitur Insula, ad monasterium S. Petri, quod vocatur Insula Germanica. Priori consonant Florarium nostrum Ms., auctaria Usuardina in editione Lubeco-Coloniensi & apud Grevenum, de quibus Majores nostri ad præcitatum diem inter Prætermissos hæc annotarunt: SS. Ursionis & Maurelii Translatio indicatur in Martyrologio Cellensi S. Petri, Ms. Carmelitico, & in alio Coloniæ & Lubecæ anno MCDXC excuso, in Auctario Greveni, & in margine Florarii Ms. Ex his colitur Maurilius XXI Maii, & Ursio XXIX Septembris. Monasterium hoc Ordinis S. Benedicti seculo VII in suburbio urbis Trecensis a S. Frodoberto abbate conditum, varie nominatum legitur; nimirum: Cellense, S. Petri Insulæ Germanicæ, S. Petri de Cella, & Cella S. Bobini; Gallice autem, Monstier-la-Celle. Qui de eodem plura volet, adeat ejusdem sancti abbatis gesta, in Opere nostro data illustrataque ad diem VIII Januarii, quo colitur.

[18] [sed ignota de causa & tempore ignoto.] De utriusque Sancti reliquiis ibidem asservatis Des-Guerrois paucis sic Gallice ait: Horum duorum sanctorum confessorum Ursionis & Maurelii sacræ reliquiæ jacent in theca valde antiqua retro ejusdem ecclesiæ altaro princeps, in loculo secundo versus monasterium. At quo tempore, quave occasione illuc allatæ fuerint, nec ipse novit, nec ego aliunde comperi. Plura etiam de S. Ursione non didicerat, qui ibidem Gallice subdidit: Quamvis ampliora de hisce Sanctis (Maurelio & Ursione) Acta ad eorumdem memoriam & gloriam Dei conscribere nobis volupe esset, nil præterea dicere possumus, quia eorumdem Vitæ exciderunt.

[Annotata]

* promeruit

DE S. CYRIACO ABBATE CONF.
IN PALÆSTINA

Anno Christi DLVI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Cyriacus abbas conf., in Palæstina (S.)

AUCTORE J. C.

§ I. Sanctus vixit in Palæstina cum viris pluribus sanctis. Ejus memoria in Fastis sacris: monumenta quæ edenda. Proponuntur aliqua de peculiaribus in Palæstina Origenistarum erroribus.

Seculum V & VI viri plures, qui eremum incoluerunt, sanctitate factisque præclaris illustrarunt. Inter illos facile princeps fuit S. Euthymius, [Pluribus Sanctis contemporaneus S. Cyriacus] cujus Vitam dedimus XX Januarii, deformem quidem illam, at meliorem daturi in Operis Supplemento, ut jam variis locis adpromissum est. Hujus obitus passim figitur anno 473, quo illum fixerat Bollandus. S. Euthymio æqualis S. Gerasimus regionem Jordano vicinam celeberrima constructa laura optimisque munita institutis decoravit, obiitque anno 475, ut conficit Henschenius ad diem V Martii, ubi ejus gesta collegit. Ejusdem S. Euthymii synasceta, seu socius in vita ascetica fuit S. Theoctistus, de quo scripsit ad diem III hujus mensis Pinius, affigens mortem ejus anno 467. S. Joannes Silentiarius locum inter Sanctos habet, inter quos ad diem XIII Maii ejus gesta illustrata sunt: annum morti assignavit Henschenius 558. De S. Saba V Decembris, quo sacris Fastis inscriptus est, agetur. Cum celeberrimis hisce sanctisque viris fere omnibus, aliisque, quos mitto, vixit egitque S. Cyriacus, quem alii Quiriacum appellant, cujusque hodie ex Græcorum maxime Fastis memoria in utraque celebratur Ecclesia. Abbatis titulo, Cyrillum Vitarum SS. Euthymii, Sabæ & Sancti nostri auctorem secutus, appello Cyriacum, non quod cœnobio monachisque in illo congregatis hoc stricte titulo præfuerit; sed quia & monachos congregavit, & sub vitæ finem tamquam hegumenorum omnium pater habitus fuit. Itaque in Martyrologio Romano sic nuntiatur: In Palæstina S. Quiriaci anachoritæ.

[2] Baronio inter Latinos præiverat Molanus in additamentis ad Usuardum, [hodie sacris Fastis inscriptus:] ubi iisdem fere verbis Sanctum annuntiat. Nomen ejus, uti jam observari potuit ex græco Κυριακὸς Quiriacus, vulgari satis dialecto invaluit: credidi, simpliciorem expressionem retinendam scribendumque Cyriacus. In Menologio Basiliano sequenti celebratur elogio. Sanctus pater noster Cyriacus anachoreta ex urbe Corintho fuit, Theodosio magno imperatore, filius presbyteri ecclesiæ Corinthi. Hic cum gradu lector esset, amore Christi præ omnibus incensus & saluti suæ consulere volens mundum reliquit, eumque secutus est. Annos enim natus duo de viginti Hierosolyma petiit; ubi, cum ad sancta loca orasset, in lauram Sancti Euthymii se contulit, a quo sacrum monachorum habitum suscipiens, tam acuto ingenio claruit, ut eos, qui cum Origene sentirent, redargueret & facile convinceret. Cum vero multa se exercitatione & vitæ austeritate excoluisset, ac spiritu prophetico ita a Deo afflatus esset, ut vel occultis hominum cogitationibus perspectis, summa eos mansuetudine & comitate admoneret ac emendaret, in profunda senectute ad Dominum, cujus amore ab infantia flagrarat, lætus ac gaudens migravit.

[3] [Vitæ ejus editæ Metaphrastæ adscriptæ: primigenia hic excudendæ] Hæc omnia ex Vita S. Cyriaci satis accurate excerpta sunt. Simile fere est elogium, quod in Menæis legitur, ubi ita canitur.

Σκύλλης ἀμύνῃ Κυριακὲ πικρίᾳ.
Γεῦσιν γλυκεῖαν, ᾖ θανεῖν κατεκρίθην.
Σκυλλιβόρος δ᾽ ἐνάτῃ μύσεν εἰκάδι Κυριακός.

Scillæ arces Cyriace amaritudine
Dulcem gustum, quo morte damnatus sum.
Scillis pastus obiit vigesima nona Cyriacus.

Ubi alluditur ad prodigium, quo scillas, amarum ex natura sua herbæ genus, dulces reddidit discipulo: quod fusius narratur Capite 2 Vitæ numero 8. Elogium porro in Menæis vix quidquam differt ab illo, quod superius ex Menologio Basiliano dedimus. In Moscorum Fastis S. Cyriacum non invenio. Kalendarium Copticum Jobi Ludolphi Cyriacum quemdam habet ad V, alias 2 Octobris, sed nuntiatur cum Hanna matre, quod nostro non convenit. In extracto nostro Synaxarii, quod Sirmondi dicere solemus, non fit etiam S. Cyriaci mentio, quem tamen Anthologia ceterique recentiores hujusmodi Græcorum Fasti unanimes celebrant. Vita ejus jam diu Latine versa & a Lipomano edita est recusaque a Surio. Pougetus, qui cum Loppino & Montfaucono præterito seculo Analecta Græca edidit, Vitæ S. Euthymii subnexuit textum Græcum Vitæ S. Cyriaci ex duobus Mss. codicibus Colbertinis, eumque nova interpretatione Latina donavit. Non dubitavit Pougetus, quin Metaphrastæ calamum subiisset; quod & in Præfatione & in ipso titulo testatur. Præter correctiones aliquot in vertendo factas vix quidquam differt ab edita a Surio, quæ etiam semper habita fuit pro lucubratione Metaphrastæ. Nos apographum Græcum nacti sumus ex bibliotheca Vaticana magis ab utrisque diversum. Notatus est codex. N. 866. Vita omnes characteres præfert genuini Operis auctoris non solum contemporanei, sed talis, qui rebus gestis non paucis adfuerit: pro aliis testes suos synchronos magnæque auctoritatis viros allegat. Denique & se Cyrillum Scythopolitanum esse, aperte declarat. Contemporaneum scriptorem habemus ex hisce num. XI verbis. Tunc ego ex monasterio magni Euthymii profectus ad magnam beati Sabæ lauram, ubi abbas erat Joannes episcopus & solitarius, ab hocce missus sum ad hunc abbatem Cyriacum. Idem sæpe alibi non minus luculenter testatur. Denique & nomen suum promit num. 16 scribens: Nobis (ad se accedentibus) summopere gaudens senex (Cyriacus) dixit: Eccum concœnobita meus Cyrillus!

[4] Eumdem se Vitarum SS. Euthymii & Sabæ auctorem esse, [auctore Cyrillo Scythopolitano, qui alibi de S. Cyriaco] variis etiam locis testatur. Initio Vitæ sic scribit: Anachoretæ & anachoretarum omnium optimi Cyriaci in edito de Euthymio magno sermone sæpe mentionem feci. De utrisque num. 15 sic loquitur. Præterea ab initio cœpit mihi narrare omnes res gestas sanctorum Euthymii & Sabæ, quas nimirum jam duobus libris editis exposui. Itaque si Vitæ SS. Euthymii & Sabæ, quas ex aliorum relatione fere integras scripsit, auctoritatem magnam a Cyrillo auctore habent, majorem sane habere debet S. Cyriaci Vita ab eodem, qui non ex relatione solum, sed pleraque ex oculorum testimonio conscripsit. Unum aut alterum quidem in illa anachronismum animadvertere licet, sed quem potius amanuensium incuriæ oscitantiæque, quam Cyrillo ipsi adscribendum, credo. De hisce fusius paragrapho sequenti. Spes est fore ut, correctis erroribus illis, ex Vita hac nostra, de cujus auctore minime dubitandum est, lucis non parum SS. Euthymii & Sabæ Gestis, nec non historiæ Origenistarum illorum temporum accedat, circa quam referuntur hic quædam, satis perplexa, quæque, si ad se invicem & ad alios Origenistarum errores magis notos referantur, discussionem fusiorem mereri videntur: quandoquidem non paucæ nec leves insaniæ monachis Origenistis hic affricantur, quas vix alibi assertas reperias. Colligamus interim hic, quæ de S. Cyriaco in scriptis a se SS. Euthymii & Sabæ Vitis, retulisse, superius testatur Cyrillus, quæque hujus cum S. Cyriaco familiaritatem magis ostendunt.

[5] Itaque in Vita S. Euthymii a monachis Benedictinis in Analectis Græcis edita pag. 36 hæc habentur. [etiam scribit. Assignantur aliqua circa Origenistas] Abbas Cyriacus anachoreta, is ipse, qui in veteri Sucæ laura virtutibus secundum Deum coruscavit, septuaginta ferme annos ibidem præclaris monasticæ vitæ gestis enituit, qui quidem in magni Euthymii cœnobio ab adolescentia seculo renuntiaverat, illiusque cum successoribus multum tempus versatus fuerat, ac omnem ejusdem vivendi formam & rationem accurate didicerat: is, inquam, pleraque, quæ in hoc Opere narrantur, mihi tradidit. Similia fere testatur ibidem pag. 42, ubi rursus de exceptis ex ore S. Cyriaci S. Euthymii prodigiis meminit, idemque aliis etiam locis frequentius repetit. Ad Origenistarum molitiones, de quibus paulo supra, quod attinet, exponit Cyrillo S. Cyriacus Vitæ num. 12 abominandam eorum & inauditam doctrinam in hunc modum. 1 Dicunt, Christum non esse unum de Trinitate. 2. Dicunt, nostra ex resurrectione corpora penitus interitura, & primo illud Christi 3. Dicunt, quod sancta Trinitas non condiderit hunc mundum, & quod in restitutione in statum pristinum omnes rationales naturæ, etiam ipsi dæmones valituri sint Æones (In Græco est αἰώνας, Secula, ut verterunt alii) producere. 4. Dicunt, ætherea fore & sphærica nostra ex resurrectione corpora: tale enim, aiunt, resurrexisse & ipsum Domini corpus. 5. Dicunt, quod Christo similes futuri simus in restitutione in statum pristinum. Hæc porro etsi connexionem habent cum pravis eorumdem dogmatis, certe in non paucis differunt, ab articulis, quos ad sollicitationem orthodoxorum in Origenistis damnavit Justinianus, quosque epistolæ encyclicæ ad patriarchas missæ subnexuit numero novem. Versantur illi potissimum in erroribus de exsistentia spiritus seu animæ ante productionem corporis illiusque cum hocce unione. De reparatione seu redemptione angelorum facta per Christum, assumpta illorum natura, deque liberandis per eumdem dæmonibus & damnatis. Solum quartum dogma, a S. Cyriaco relatum, a Justiniano ibi proscriptum legitur articulo 5. Porro epistola illa Justiniani passim figitur circa annum Christi 541, quo forte nondum satis innotuerant Constantinopoli peculiares insaniæ, quæ per Palæstinam serpebant, profectæ, uti numero sequenti Vitæ affirmat etiam S. Cyriacus, a Nonno, Evagrio & Didymo. Posteriora sane sunt, quæ in concilio Constantinopolitano, quod est quintum œcumenicum, contra illos definita fuere ex sollicitationibus maxime Eulogii, Cononis, S. Cyriaci & Pancratii monachorum, quæ & ipsæ posteriores sunt, uti ex chronotaxi sequenti § deducenda facile colligetur.

[6] [Evagrium præcipue & Didymum] In Synodo autem V non solum tria famosa Capitula aliaque eo spectantia pertractata fuisse, sed Origenem ejusque sectatores Evagrium eremitam diaconum, nec non Didymum monachum Alexandrinum anathemate percussos fuisse, ex Epiphaniensi, Cyrillo nostro, Victore Tunonensi, Evagrio, Theophane, Cedreno, Nicephoro aliisque indubitatum est. Audiamus Cyrillum ad calcem Vitæ S. Sabæ apud Cotelerium tom. 3 Monument. Ecclesiæ Græcæ pag. 174. Itaque, inquit, cum sancta & universalis quinta synodus Constantinopoli esset coacta, communi generalique anathemati submissi sunt Origenes & Theodorus Mopsuestenus, cum iis, quæ de præexsistentia & restitutione dicta sunt ab Evagrio & Didymo. Peculiaria videlicet dogata ab Evagrio & Didymo asserta & a synodo proscripta fuisse, luculenter hic asserit Cyrillus, vixque dubium est, quin ex superius relatis fuerint aliqua. Certe, ut consideranti luculentum fit, qui circa præexsistentiam restitutionemque versantur errores præcipui, blasphemiæque in Christum connexionem non exiguam habent cum impio dogmate Theodori Ascidæ, quod quinto loco damnatum fuisse, scribit Evagrius lib. 4 cap. 38 & exponit his verbis: Theodorus Ascidas Cappadox dixit: Si jam Apostoli & martyres miracula edunt & in tanto honore sunt, in restitutione, nisi fiant Christo pares, quæ erit ipsis restitutio? Ex quibus potestas restitutorum consectanea est, facileque in dogmata eo spectantia superiusque relata dimanat. De Evagrii & Didymi in concilio V damnatione clara sunt etiam verba Victoris Tunonensis scribentis: Trigesimo nono imperii sui anno Justinianus Eutychium Constantinopolitanum episcopum damnatorem trium Capitulorum, & Evagrii eremitæ diaconi, & Didymi monachi & confessoris Alexandrini … exsilio dirigit. Eodem vergit, quod scribit Sophronius ad Sergium in Epistola synodica relata in synodo VI Actione XI, ubi profitetur amplecti se synodum V, quæ tollit & funditus abolet principaliter quidem insanum Origenem & ejus deliramenta, & una cum eo Didymi & Evagrii impia dogmata.

[7] [nondum satis dilucidata.] Denique Nicephorus Callistus Eccles. Hist. lib. 17 cap. 27 de synodo Vagens, postquam de 1 Sessione dixerat, ita scribit. In secunda autem sessione postquam ab Eulogio, Conone, Cyriaco & Pancratio monachis Hierosolymitanis libelli contra impia Origenis, qui & Adamantius dictus est, dogmata, & contra impietatis & seductionis ejus sectatores oblati & lecti sunt, Justinianus rursum Synodum de eis sententiam dicere jussit, libellis quoque, qui Vigilio Papæ de eis rebus scripti erant, in medium prolatis … Synodus itaque rem tulit ad Justinianum cum exclamationibus in Origenem & qui itidem, ut ille, seducti essent, quarum quædam in hæc concepta erant verba, sicuti ea ex commentariis Synodi istius excerpsimus. Subjungit Nicephorus declamationem ad Justinianum & pergit synodi verba referre. Actorum vero nostrorum ex eorum lectione vim cognoscetis. Hisce conjunxerunt capitula, quæcumque Origenis sectatores professi sunt; quæ capitula consensionem simul & dissensionem eorum atque etiam multiplicem errorem ostendunt. Quintum ex iis capitulum est blasphemiarum certarum quarumdam ejus, quæ Nova laura dicta est, personarum, hisce verbis scriptum. Theodorus Ascidas & cetera, quæ supra ex Evagrio descripsi. De hisce omnibus in Actis concilii V, quæ habemus, nihil reperitur: quod, uti & temporum ratio viris eruditis difficultatem maximam movit, quam inter alios celeberrimus Petrus a Marca Dissertatione, quæ Conciliis Labbeanis tom. 5 col. 602 inserta est, Norizius Dissertatione Historica de Synodo Vœcumenica, & Ludovicus Doucinus Societatis nostræ in Historia turbarum in Ecclesia exortarum in causa Origenis ejusque doctrinæ, elevare tentarunt. Verum meo judicio non penitus id assecuti sunt; cum illud punctum, quod videtur præcipuum, an & quandonam peculiaria Origenistarum illius temporis dogmata damnata fuerint, minime dilucidatum sit. Decreveram enucleatius tractatam materiam illam edere; sed sufficiat aliis viam aperuisse. Certe peculiares Evagrii & Didymi eorumque sequacium errores, quod hactenus tamquam pro indubitato ab aliquibus habitum video, non perstrinxit suis articulis Justinianus in famosa Encyclica, neque de solis hisce, ut in synodo V damnatis articulis agunt Nicephorus, Evagrius aliique, sed de aliis, inter quos locum quintum obtinuit blasphema Theodori assertio. Quandoquidem autem inter eos, qui damnationem in synodo postularunt, recenseatur S. Cyriacus, omnino verisimile est, inter errores præcipuos fuisse illos, quos ex Vita superius retulimus, cum indubium videatur, Sanctum eos errores Cyrillo exposuisse, quos maxime horrebat, atque illos pariter ad Justinianum & synodum detulisse.

§ II. Notæ chronologicæ in Vita edenda corrigendæ. Deducta ex emendatis aliisque chronotaxis.

[Non anno Christi 449, ut corrupta nota chronologica innuit,] Vita, quam damus, Notis chronologicis tam præcisis inspersa est, ut legenti primo mox obtutu confidentiam ingerant de accurata distinctione temporum rerumque illis annexarum sincera narratione. Confidentiam illam mihi, penitius ad chronotaxim efformandam res inspicienti secundo veluti passu eripuere, quæ secundo loco epochæ occurrunt & vix cum paulo ante præmissa altera componi possunt. Quandoquidem Vita hæc connexos habet calculos plurimos cum Vitis SS. Euthymii & Sabæ cumque Catalogo patriarcharum Hierosolymitanorum, visum est partem illam studiosius paulo enucleatiusque pertractare, atque, si fieri possit, sic chronotaxim quamdam deducere, ut petitis inde epochis lucem afferat vel emendationem. Nostras excutiamus igitur & componamus. Itaque num. 1 sic circumscribitur S. Cyriaci nativitas. Natus est ex illis (parentibus) sub finem Theodosii Junioris, die nona Januarii, Indictione secunda: τῆς δευτέρας Ἰνδικτίονος. Mortuus est Theodosius Junior anno Christi 450, die XXVIII Julii. Indictio 2 inchoata mense Septembri 448, currebat mense Januario 449, qui annus penultimus est Theodosii Junioris, & in quem proinde conspirant hic omnia pro figendo S. Cyriaci natali.

[9] [sed anno 448] Proxime occurrunt notæ chronologicæ aliæ num. 3, quibus S. Cyriaci discessus ex patria initiaque vitæ perfectioris definiuntur his verbis: Pervenit Jerosolymam octavum & decimum agens ætatis annum, octavo anno Anastasii Jerosolymorum episcopi, imperii vero Leonis Magni imperatoris nono, in principio Indictionis. Nisi mensem Septembrem vel Octobrem anni aliunde satis determinati hisce designare Cyrillus voluit, Indictionis numerus amanuensis vitio hic omissus est: cum nec initium Indictionis primæ seu Cycli intelligi possit, cum quo, nimirum anno 462 vel sequenti, concurrere non possunt reliquæ adjectæ epochæ. Sed nec hæ inter sese concordes sunt. Duæ, annus scilicet octavus Anastasii patriarchæ & nonus Leonis I imperatoris ex neotericorum computu concurrunt quidem in annum Christi 465, quo mense Septembri inchoatur Indictio IV; at annus decimus octavus S. Cyriaci, nati anno 449, toto anno posterior est; quippe quem sic tantum anno 466 inchoare potuit, ut computanti liquet. Igitur vel citius natus est Sanctus, vel serius vitam monachalem aggressus est: atque utrum eligendum, nunc videamus. Metaphrastes solitus in Vitis, quas reformavit, chronologicas notas negligentius tractare, in Vita apud Pougetum seu Loppinum S. Cyriaci ortum fine solum Theodosii designavit; notas discessus ejus in Palæstinam easdem præter Indictionis initium a Cyrillo retinuit.

[10] [natus S. Cyriacus, anno 465 in Palæstinam venit.] Commentans ad hasce, qui Vitam memoratam vertit, pag. 103 assignat adventui S. Cyriaci in Palæstinam annum 465, natali vero 448 pag. 101. Et recte sane: etenim non annum sequentem, sed 448 natalem Sancto statuendum esse, tum sequentes num. 5 Vitæ, tum alibi sparsæ notæ chronologicæ suadent, ut in decursu luculentum fiet. Igitur hic nativitatem ejus anno 448 innectamus. In nota a Theodosii Junioris imperio, utpote quod tenuit annis 42, atque adeo latitudinem certe 2 annorum circa finem admittit, nihil erit mutandum; at certe corrigenda est Indictio. Quid si amanuensis vitio sic corrupta sit, ut legerit δευτέρας pro προτέρας vel νεωτέρας? Certe si ita legas, habebis mense Januario anni 448 novum Cyclum indictionum, seu Indictionem I currentem, fluentque magis commode cetera, sicut jam experiemur. Numero 5 Vitæ succedit mors S. Gerasimi annexa nono anno adventus S. Cyriaci in Palæstinam, V Martii Indictione XIII. Indictio XIII, quæ mense Martio anni 475 fluebat, pugnat cum anno nono adventus in Palæstinam, quem tot calculis concurrentibus supra fixi anno 465; unde inchoato computu annus nonus terminatur Initio Indictionis anni 474. Concurrentibus, qui inter sese pugnant, calculis, credo, in cifris facilius errari potuisse, quam in anno verbis expresso. Accedit, quod Metaphrastes pariter legerit anno nono, ut patet ex Lipomani & Pougeti exemplaribus.

[11] [Notæ chronologicæ implexæ] Insuper annus vigesimus septimus S. Cyriaci, qui proxime sequitur, cum anno nono conspirat: etenim si annis 18, quot habuisse, quando in Palæstinam appulit, supra vidimus, 9 addiderimus, exsurget vigesimus septimus, quo mox a morte S. Gerasimi vitam solitariam in S. Euthymii laura exorsus est S. Cyriacus. Igitur corrigenda videtur Indictio, & pro XIII, legendum XII, ut mors S. Gerasimi accessusque Sancti nostri ad abbatem Eliam anno Christi 474 innectantur. Egit porro S. Cyriacus in laura S. Euthymii annis X, ut ex computu Cyrilli num. 20 manifestum fit. Completos fuisse, insinuat, quod numero 7 Vitæ dicitur: Abbas vero Cyriacus propter factam monasteriorum divisionem afflictus animo recedit (ex laura S. Euthymii) venitque ad lauram Sucæ sub finem Indictionis VIII, quæ terminatur mense Septembri anni Christi 485, ætatis S. Cyriaci 38. Succedunt numero 7 notæ chronologicæ, quæ, complicata sane periodo, & ipsæ magis intricatæ apparent. Verba, quæ reddo, mox allegatis annexa sunt. Obitque (primis annis, quibus egit in laura Sucæ) diversis annis quatuor officia: pistrini nimirum, valetudinarii, diversorii hospitum & œconomii. Cumque patribus omnibus servivisset atque ædificationi fuisset, ad sacerdotium promotus est: fuerat enim creatus diaconus in monasterio magni Euthymii & post quatuor annos creatus thesaurarius & canonarcha anno quadragesimo ætatis suæ. Impletis autem annis tredecim in illo munere, factus est presbyter, mansitque thesaurarius & canonarcha aliis octodecim annis.

[12] Sic implexum non parum sensum reddendum existimo, [aliqua adhibita correctione] qui ut extricetur, observandum est: & post quatuor annos creatus (fuerat) thesaurarius & canonarcha anno quadragesimo ætatis suæ, referendum esse ad diaconatum, ut positio exigere videtur. Sane inter annum 38 ætatis, quo sub finem Indictionis VIII venit in Sucam, & 40, quo creatus est canonarcha, annos tantum duos & 5 menses reperies. Denique impeditius fluunt, si statuamus, Sanctum anno ætatis 36 ordinatum diaconum, biennio post, ætatis 38, profectum in Sucam, atque ætatis 40, Christi 487, creatum canonarcham. Inde porro inchoato computu factus est presbyter anno Christi 500, ætatis 53 vel sequenti, si anni XIII, post quos in officio canonarchæ exactos ad presbyteratum promotus dicitur, completi fuerint, quod ad chronotaxim nostram hic nihil vel parum facit. Ad reliquas notas redeamus illasve cum aliis combinemus. Capite 2 Vitæ ipso mox initio dicit S. Cyriacus Cyrillo, Triginta & unius annorum tempore, quo canonarcha & thesaurarius eram, non vidit sol comedentem &c., ex quo difficultas aliqua in computum emergit. Etenim 31 annos, si 40 annis, quos numerabat S. Cyriacus, quando munia illa suscepit, adjeceris, exsurget annus ætatis ejus 71, Christi 518, quo eadem deposuisse ex verbis hisce videtur.

[13] Idem hoc suadent calculi sub finem numeri præcedentis concurrentes; [extricantur] nam postquam 13 annis munus thesaurarii & canonarchæ administraverat ad presbyteratum assumptus ibidem dicitur S. Cyriacus, atque mox additur, mansitque (postquam sacerdos consecratus fuerat) thesaurarius & canonarcha aliis octodecim annis. Hosce porro si cum præcedentibus tredecim conjunxeris, exsurgent anni 31, quot plane administrasse munia illa S. Cyriacum ex numero 8 vitæ mox ostendi. Verum refragatur nota chronologica alia, quæ & ipsa propriam suam adfert difficultatem, prius dissolvendam, quam de componenda cum præcedentibus agamus. Numero 8 mox citato dicitur S. Cyriacus munus thesaurii deposuisse & ex Sucæ laura in solitudinem Natupha secessisse anno LVII (Græce εζ᾽) ætatis suæ, Indictione III. Annus 57 ætatis ejus pugnat non solum cum annis 31 in officiis exactis & excurrentibus in annum ætatis ejus 71, sed etiam cum Indictione III: nam anno Christi 504, qui fluit cum anno ætatis Sancti 57, currebat Indictio XII, non vero III. Igitur mendum hic in cifras irrepsit, tanto tutius corrigendum, quanto magis Metaphrastis calculus hic cum computu reliquo concordat. Is tum apud Lipomanum, tum apud Pougetum expressit verbis annum, non 57, sed septuagesimum septimum ætatis S. Cyriaci, quo munus thesaurarii remiserit & recesserit in Natupha.

[14] [& combinantur] Annus hic, qui concurrit cum anno Christi 524, imprimis Indictionem III concordem habet, nec refragantem computum, nisi in uno puncto, quod ut dilucidemus, nunc ad superius producta revertamur. Ab anno ætatis Sancti 77, quem mox stabilivimus, si annos 31 in officiis transactos subducamus, relabemur in annum ætatis ejus 46. Verum citius, imo anno ætatis quadragesimo, thesaurarius & canonarcha factus supra ostenditur: igitur computum interrumpunt anni sex a muneribus gestis ex collatis epochis superflui. Suspicor, S. Cyriacum munus canonarchæ sex annis deposuisse antequam ex laura Sucæ ad solitudinem Natuphæ recessurus officium thesaurarii remiserit, sic, ut 31 annis utrumque munus simul administrarit, sex postremis annis solum thesaurarius fuerit. Certe alibi semper de utroque officio simul mentio fit, at cum in Natupha profecturus esset, de solo munere thesaurarii deposito sermo est. Denique sic recte combinantur etiam sequentia, ut jam experiemur. Anno 77 ætatis suæ, Christi 524 post mensem Septembrem profectus ad solitudinem Natuphæ S. Cyriacus, egit ibidem annis 5, uti tum num. Vitæ 9, tum in recapitulatione num. 20 asseritur.

[15] [Tempus turbarum] Inde, cum miraculorum gloria clareret, honorem fugitans secessit in interiorem solitudinem Rubæ, ibidemque annis quinque aliis quiete egit; donec rursus prodigiosæ sanationes exciverunt turbas, quas Vir quietis amans declinans, abdidit sese in loco maxime solitario, Susacim appellato. Mora S. Cyriaci in solitudine Rubæ a Metaphraste ubique quinque annis definita est, qui in Ms. nostro Græco in recapitulatione prætermissi sunt, unde deficiunt anni 5 in computu, quem ibi Cyrillus deducit. In Susacim porro venit anno ætatis suæ 87, Christi 534, ibidemque septem septem exegit annos, donec a patribus lauræ Sucæ, quibus præerat Cassianus, accersitus est, ut opem ferret contra Origenistas, qui post S. Sabæ mortem monasteria omnia peste sua inficere laborabant, jamque aperte bellum orthodoxis inferebant. Mortem S. Sabæ Papebrochius noster aliique passim, qui etiam Vitam a Cotelerio editam viderant, retulerunt ad annum Christi 531: Lequienus in Patriarchis Hierosolymitanis sequenti innectendam contendit.

[16] [in Palæstina] Non est hujus loci litem illam attingere, quandoquidem vix quidquam inde influat in chronotaxim nostram; cum suscitatarum turbarum initia progressusque ab alterutro deducta commode in hæc tempora conveniant. Quæ tunc maxime memorabilia contigerunt, describit ipse Cyrillus noster, tum in Vita hac numeris XI & seqq., tum ad calcem Vitæ S. Sabæ a Cotelerio editæ num. 84 & seqq. Quod huc potissimum pertinet est iter Cyrilli num. XI descriptum suisque vestitum adjunctis; ex quo de tempore exortarum ab Origenistis turbarum & seditionem aptius judicare licebit. Ex collectis porro hic epochis manifestum fit, S. Cyriacum ante annum 541 non venisse ad speluncam S. Charitonis, in qua, ut luculenter ibi describit Cyrillus, a sancto Viro exceptus est, sub annum scilicet 543 vel etiam serius. Certe litteræ, quas a S. Joanne Silentiario ad S. Cyriacum ferebat, mentionem habebant exorti in civitate sancta belli publici. Non est dubium, quin de illo sermo sit, de quo in Vita S. Sabæ num. 86 sic scribit idem Cyrillus. Tunc Ascidas Constantinopolim profectum archiepiscopum (Hierosolymitanum) Petrum coëgit habere pro syncellis Petrum Alexandrinum & Joannem Strongylum.

[17] [ab Origenistis pertinaciter motarum,] Hinc majorem licentiam ceperunt qui Nonno adhærebant; et impietatem quidem suam publice ac per domos prædicabant: diversas vero persecutiones in patres Maximæ lauræ excogitabant: atque si quemdam in sancta civitate conspexissent monachum orthodoxum, hunc per nonnullos seculi homines vapulare procurabant, &, Sabaïtam vocantes, a sacra urbe pellebant. Proinde quibusdam orthodoxis patribus verberatis belloque adversus pios exorto, Bessi Jordanis divino zelo ducti ascenderunt in sanctam urbem, ut bello appetitis orthodoxis suppetias ferrent. Tum publico prælio contra Bessos aliosque recte sentientes commisso, postquam ipsi ad Maximæ lauræ xenodochium confugissent, adorti sunt subito cum furore inimici, ut qui vellent patribus mortem inferre: cumque hospitale munitum reperissent, fores seu fenestras lapidibus perfregerunt, eosque, qui intus erant, enixe lapidibus petebant. Plura ibidem videri possunt, post quæ proxime sequitur. Tunc Maximæ lauræ patres Gelasium abbatem obsecrant, ut Constantinopolim ade at, quod iter precibus inductus mox suscepit: at Theodori Ascidæ, Origenis & Leontii ac Nonni defensoris, interventu imperatoris alloquio aulaque prohibitus, re infecta, in Palæstinam reversurus Amorii mortuus est mense Octobri Indictione IX, ac proin anno Christi 545.

[18] [væriæque laurarum] Verisimile est, S. Joannem abbatem, Constantinopolim profecto Gelasio, lauræ Maximæ curam gessisse, atque illo intervallo, quæ acciderant, S. Cyriaco per Cyrillum nuntiari jussisse: atque adeo hoc iter Cyrilli probabiliter anno Christi 544 vel sequenti innectitur; nec enim multo ante discessisse, nec diutius Constantinopoli egisse, Gelasius videtur. Quin & ita recte fluunt, quæ de Origenistarum molitionibus numeris sequentibus narrat interpellatus S. Cyriacus. Ac primo quidem seditiones & prælia Hierosolymis, quorum occasione ad Justinianum imperatorem destinatus est Gelasius Maximæ lauræ abbas, in annum 543 vel sequentem incidunt. Quæ numero 14 Cyrillo exponit S. Cyriacus de monachis Origenistis, quos Nonnus ejusque asseclæ lauræ Sucæ præficere tentaverant, citius atque sub initium, quo ad Susacim agebat Sanctus, contigerant, ut mox patebit. Certe Petrus Alexandrinus, quem timidum nimis Petrum Hierosolymorum episcopum Constantinopolim anno 541, ut gratiam Theodori Ascidæ iniret, profectum, pro syncello habere jusserat, idem ille erat, quem patres lauræ Sucæ abbatem intrusum abbatia expulerant.

[19] [illo tempore vices] Quin & Cassianus Scythopolitanus, ut expulsorum loco præesset lauræ Sucæ, ex magna S. Sabæ laura accersitus fuerat aliquot jam annis, antequam hæc narraret S. Cyriacus, ut perspicuum fit ex Vita S. Sabæ, ubi num. 88 sic scribit Cyrillus. Cæterum Deus grande signum seu prodigium edidit, quemadmodum in Ario olim. Ipso namque persecutionis die, quo ii ex Maxima laura propellebantur, hostium princeps, impietatis dux Nonnus de medio hominum sublatus est repentina morte correptus. Porro gravissimus lupus Georgius, post obtentum septem mensibus sacrum divini Sabæ gregem ab eo per suos commilitiones ejicitur insimulatus luxuriæ & turpitudinis… Tunc patres, qui in Maxima laura relicti fuerant … in præpositum sumpserunt abbatem Cassianum Scythopolitam, qui eo tempore Sucæ congregationem præclare & orthodoxe gubernabat … quique per annos octo Sucæ lauram rexerat. Is Cassianus postquam sacri divini senis gregis pastor decem mensibus exstitisset, in pace in idipsum dormivit & requievit XVI post magni (Sabæ) obitum anno.

[20] [stabiliuntur. Chronotaxis usque ad mortem Sancti] Ex quibus talis præcedentium annorum aliquot catena chronologica emergit. Annus XVI a morte S. Sabæ est Christi 547: igitur Georgius in prælaturam lauræ S. Sabæ verosimilius intrusus fuit anno 545, eoque mortuus est Nonnus Origenistarum dux; quandoquidem eidem anno innectere rem utramque Cyrillus videatur, atque duo anni concedendi sint 10 mensibus abbatiæ Cassiani, 7 Georgii atque illius denique electioni. Inde subducamus annos 8, quibus Sucæ præfuit Cassianus; in 537 delabemur, qui tertius est moræ S. Cyriaci in Susacim; atque adeo nefariæ molitiones Nonni mutationesque intrusorum abbatum lauræ Sucæ tribus illis annis, si non inchoatæ, certe peractæ & absolutæ fuerunt. Redeamus nunc ad annum 541, quo in cellam S. Charitonis deductum S. Cyriacum, superius vidimus, & ubi, teste Vita num. 10 sub finem, mansit circiter quinque annos, proindeque usque ad annum Christi 546, qui ætatis ejus est 99, quæ chronotaxis a Cyrillo figitur numero 17 & fluit ex superioribus, ubi annus ætatis ejus 87 cum anno Christi 537 combinatus est. Superant porro anni 8 secundo hoc recessu in Susacim transacti; quibus si duos addideris, quibus iterum in cella S. Charitonis egit, habebis Senem CIX annorum æræ vulgaris anno 556 morientem. Atque hunc computum luculenter Cyrillus stabilit, dum Vitæ num. 20 scribit, Sanctum iterum a patribus lauræ Sucæ ad speluncam S. Charitonis reductum fuisse valde senem, utpote centesimum & septimum annum superantem.

[21] [deducta.] Ex illis porro, quæ ibidem Cyrillus addit, figitur tempus expulsionis Origenistarum ex Nova laura, quam numero XI S. Cyriacus S. Joanni Silentiario prædixerat. Scribit enim num. 20. Patres lauræ Sucæ deduxerunt illum (secunda vice) ad speluncam S. Charitonis post Origenistarum ex Nova laura discessum. Ex producta usque ad obitum chronotaxi patet, S. Cyriacum anno Christi 554 in lauram Sucæ rediisse. Origenistarum impietates contra orthodoxos, dissensiones inter sese, pertinaciam ac denique expulsionem prosequitur Cyrillus ad calcem Vitæ S. Sabæ a Cotelerio editæ num. 90 & seq., sed fusius, quam ut huc commode transferri possint. Sufficiat inde excerpere, quod chronotaxim nostram confirmat. Postquam singulatim narravit, quomodo Novam lauram recepisset, in eamque orthodoxos monachos, pulsis hæreticis, inducere decrevisset patriarcha Hierosolymorum Eustochius, sic pergit: Itaque in sancta civitate congregati (erat inter inducendos ipse Cyrillus) egressi sumus cum patriarcha novoque præposito (Joanne)in Thecoam vicum, atque post Origenistas ab Anastasio duce pulsos Novam lauram recepimus vigesimo tertio a morte Sabæ anno. Hæc epocha, deducto initio ab anno Christi 531, quo S. Sabam mortuum diximus, in annum plane 554 concurrit, atque adeo tempus mortis S. Cyriaci, quæ certe biennio post contigit, luculenter confirmat.

VITA
Auctore Cyrillo Scythopolitano Sancti discipulo
Ex codice Vaticano num. 866, interprete J. C.

Cyriacus abbas conf., in Palæstina (S.)
a

A. CYRILLO SCYTH.

CAPUT I.
Sancti natales, pia educatio, studium lectionis sacræ, vocatio ad vitam monasticam; virtutes, quibus in juventute eminuit.

Τοῦ ἀναχωρητοῦ, καὶ πάντων ἀναχωρητῶν ἀρίστου Κυριακοῦ πολλάκις ἐν τῷ περὶ Ἐθυμίου τοῦ μεγάλου ῥηθέντι μοι λόγῳ μνήμην ἐποιησάμην. ἀναγκαῖον τοίνυν ἡγησάμην τοῦτο δι᾽ ὀλίγων γνωριμώτερον τοῖς ἐντυγχάνουσιν καταστῆσαι ὀλίγας τινὰς ἀπαρχὰς τῶν αὐτῷ κατορθωθέντων διηγούμενος, εἰ γὰρ ἡ ἀπαρχὴ τῶν λεγομένων λογίων ἁγία, δῆλον ὅτι καὶ τὸ φύραμα τοῦ παντὸς αὐτοῦ βίου συνηγίασται. Οὗτος τοίνυν ὁ τὴν ψυχὴν ἔχων πεφωτισμένην Κυριακὸς, γένος μὲν τῆς Ελλάδος ὑπῆρχεν, πόλεως Κορίνθου. γονέων δὲ, πατρὸς μὲν Ιωάννου πρεσβυτέρου τῆς κατὰ Κόρινθον ἁγίας τοῦ Θεοῦ καθολικῆς ἐκκλησίας, μητρὸς δὲ Εὐδοξίας. ὑφ᾽ ὧν ἐγενήθη περὶ τὸ τέλος τῆς τοῦ Θεοδοσίου τοῦ νέου βασιλείας, μηνὶ Ἰαννουαρίῳ θ᾽, τῆς δευτέρας ἰνδικτίονος. Γέγονεν δὲ ἀνεψιὸς ἐκ μητρὸς Πέτρου τοῦ ἐπισκόπου Κορίνθου, ὑφ᾽ οὗ γέγονεν ἀναγνώστης ἐκ βρέφους τῆς αὐτῆς ἁγίας Εκκλησίας. ὅστις ἀββᾶς Κυριακὸς ἀναγινώσκων τὰς θείας γραφὰς, ὡς αὐτός μοι διηγήσατο, καὶ διημερεύων ἐν αὐταῖς, καὶ διανυκτερεύων ἔτι ὢν νέος ἐθαύμαζεν πῶς πολυτρόπως κατὰ γενεὰν καὶ γενεὰν τοὺς ὀρθῇ προαιρέσει εὐαρεστῆσαι σπουδάσαντας ἐδόξασεν ὁ θεὸς, καὶ φωστῆρας ἐν κόσμῳ ἀνέδειξεν, καὶ πάντα ἐξ ἀρχῆς ᾠκονόμησεν πρός σωτηρίαν τοὐ ἀνθρωπίνου γένους.

[2] Τὸν μὲν Ἀβελ διὰ θυσίας δοξάσας, τὸν δὲ Ενώχ δι᾽ εὐαριστήσεως τῇ μεταθέσει τιμήσας, τὸν δὲ Νῶε διὰ δικαιοσύνης σπηνθῆρα τοῦ γένους φυλάξας, τὸν Ἀβραάμ διὰ πίστεως πατέρα ἐθνῶν ἀναδείξας, τὴν εὐσεβῆ τοῦ Μελχισέδεκ ἱερωσύνην ἀποδεξάμενος, τὸν Ἰωσὴφ, καὶ τὸν Ἰὼβ ὑπομονῆς τε, καὶ σωφροσύνης εἰκόνα τῷ βίῳ ἀναστῆσας, τὸν Μωυσέα νομοθέτην καταστήσας, τὸν τοῦ Ναυΐ Ἰησοῦν ἡλίῳ καὶ σελήνῃ ἀναγωγὸν καταστῆσας, τὸν Δαυΐδ προφήτην, καὶ βασιλέα, καὶ φρικτοῦ μηστυρίου πρόγονον ἀναδείξας, τῆς Βαβιλωνίας καμίνου τὴν φλόγα εἰς δρόσον μεταποιήσας, Δανιὴλ τοὺς λέοντας ἐν τῷ λάκκῳ νηστεύειν διδάξας, τὸ θαλάττιον κῆτος εἰς προφητικὸν θάλαμον ματασκευάσας. πρὸς τούτοις πᾶσιν ἰλιγγιᾶ αὐτοῦ ἡ διάνοια, ἐννοοῦσα τὰ ὑπὲρ ταῦτα, τὸν τοιοῦτον ἄσπορον τόκον, τὴν παρθένον καὶ μητέρα. πῶς ἂν θεὸς λόγος ἀτρέπτως γέγονεν ἄνθρωπος, καὶ διὰ τοῦ τιμίου αὐτοῦ σταυροῦ, καὶ τῆς ἀναστάσεως, τόν τε ἄδην ἐσκήλευσεν, καὶ τὸν ἀπαταιῶνα ὄφιν κατήργησεν θριαμβεύσας, καὶ τοῖς ἰδίοις θανατωθέντα παραπτώμασιν Ἀδάμ ζωοποιήσας, πάλιν εἰς παράδεισον ἐπανήγαγεν. ταῦτα καὶ τὰ τοιαῦτα διανοούμενος ὁ Κυριακὸς, κατενύγη ἡ καρδία αὐτοῦ φόβῳ θεοῦ, καὶ ἐβουλεύσατο έπὶ τήν ἁγίαν πόλιν ἀναχωρῆσαι, καὶ τοῖς βιωτικοῖς πράγμασιν ἀποτάξασθαι.

[3] Καὶ τοῖς τοιούτοις ἀδολεσχὼν λογισμοῖς, ἤκουσεν ἐν μιᾷ κυριακῇ τοῦ Εὐαγγελίου λέγοντος· εἴ τις θέλει ὀπίσω μου ἐλθεὶν, ἀπαρνήσασθω ἐαυτὸν, καὶ ἀράτω τὸν σταυρὸν αὐτοῦ, καὶ ἀκολουθήτω μοι. καὶ παραυτίκα ἐξελθὼν τῆς ἐκκλησίας, καὶ μηδενὶ μηδὲν εἰρηκὼς, ἦλθεν ἐπὶ Κεγχρέαις, καὶ ἐπιβὰς πλοίῳ διαπερῶντι ἐν Παλαιστίνῃ, παρεγένετο εἰς ἱεροσόλυμα, ὀκτὼ καὶ δέκατον μὲν ἔτος ἄγων τῆς ἡλικίας· ἐν ὁγδόῳ δὲ ἔτει τῆς ἰεραρχίας ἐν Ἱεροσολύμοις Ἀναστασίου, ἐνάτῳ δὲ τῆς βασιλείας Λέοντος τοῦ μεγάλου βασιλέως, ἐν ἐρχῇ τῆς ινδικτιόνου. καὶ ἐλθὼν εἰς τὴν ἁγίαν πόλιν ἐδεξιώθη παρὰ τῷ ἐν ἁγίοις Εὐστοργίῳ, ἀνδρὶ ἁγίῳ, καὶ τοῖς τοῦ παναγίου πνεύματος χαρίσμασιν διαλάμποντι, ἤδη συστησαμένῳ μοναστήριον πλησίον τῆς ἁγίας πόλεως Σίων περιφανέστατον, ἐν ᾧ παραχειμάσας ὁ δοῦλος τοῦ θεοῦ Κυριακὸς, ἐπεπόθησεν τὴν ἔρημον οἰκῆσαι. καὶ ἀκούων παρὰ πάντων σχεδὸν τὰ κατὰ θείον Εὐθύμιον, παρεκάλεσεν τὸν μέγαν πατέρα Εὐστόργιον ἀπολύσαι μετ᾽ εὐχής.

[4] Καὶ ἀπολυθεὶς, ἧλθεν εἰς τὴν λαῦραν τοῦ μεγάλου Εὐθυμίου. καὶ προσκαρτερήσας ἐξεῖσε Ἀνατολίῳ τινὶ πρεστβυτέρῳ, καὶ Σολυμπίῳ μοναχῷ ἀδελφοῖς κατὰ σάρκα, καὶ Κορινθίοις οὖσι τῷ γένει, καὶ γνωστοῖς ἡμέρας ἱκανὰς, προσεκύνησεν μεν τὸν μέγαν Εὐθύμιον, καὶ τὸ σχῆμα διὰ τῶν ἁγίων αὐτοῦ χειρῶν μεταμφιάσατο. μεῖναι δὲ αὐτόθι οὐ συνεχωρίθη, διὰ τὸ νέον τῆς αὐτοῦ ἡλικίας. ἀλλ᾽ ἀποστέλλεται εἰς τὸν Ιορδάνην πρὸς τὸν ἐν ἁγίοις Γεράσιμον, ἤδη τοῦ μεγάλου Θεοκτίστου τελευτήσαντος· πάνυ γὰρ παρεφυλάττετο ὁ μέγας Εὐθύμιος ἀγένιον ἔχειν ἐν τῇ ἑαυτοῦ λαῦρᾳ. ὁ μέντοι ἐν ἁγίοις Γεράσιμος τοῦτον δεξάμενος, ἀκέλευσεν αὐτὸν μένειν εἰς τὸ κοινόβιον, ξύλα κόπτων, καὶ ὑδροφορῶν, καὶ μαγειρεύων, καὶ πᾶσαν διακονίαν μετὰ προθυμίας ἀκτελὼν. διημερεύων δὲ ἐν κόπῳ καὶ μόχθῳ, διανυκτηρεύων δὲ ἐν ταῖς πρὸς θεὸν δεήσεσιν, ἐν τῷ κανόνι τῆς ψαλμῳδίας προθυμότερος μετ᾽ ἐργοχείρου ἱστάμενος.

[5] Ἐν δὲ τῷ κοινοβίῳ διακονῶν, τὴν τῶν ἀναχωρητῶν πολιτείαν ἐκράτησε διὰ δυὸ, ἐσθίων ἄρτον καὶ ὕδωρ, ἐλαίῳ, ἢ οἴνῳ, ἢ εὐκράτῳ μὴ χρόομενος, ὥστε τὸν μέγαν Γεράσιμον θεωροῦντα τήν τε ἄσκησιν, καὶ πολιτείᾳν τοῦ νεωτέρου θαυμάζειν, καὶ ἀγαπᾷν αὐτὸν. ὅθεν καὶ ἐν τῷ καιρῷ τῶν νηστειῶν πληροφορούμενος ἐλάμβανεν αὐτὸν εἰς τὴν πανέρημον τοῦ Ῥουβᾶ. οἵτινες αὐτόθι ἡσύχαζον ἕως τῆς τῶν Βαΐων ἑορτῆς, κατὰ κυριακὴν ἐκ τῶν τοῦ μεγάλου Εὐθυμίου κοινωνούντων. ὀλίγου δέ τινος χρόνου διελθόντος, καὶ τοῦ μεγάλου Εὐθυμίου ἐν Χριστῷ τελειωθέντος, ἴδεν ὁ ἐν ἁγίοις γεράσιμος τὴν αὐτοῦ ψυχὴν ὑπ᾽ ἀγγέλων ὁδηγουμένην, καὶ εἰς οὐρανὸν ἀναφερομένην. καὶ λαβὼν τὸν ἀββᾶν Κυριακὸν ἀνῆλθεν εἰς τὴν μονὴν αὐτοῦ, καὶ τὸ σῶμα κηδεύσας, ὑπέστρεψεν· τῷ μέντοι ἐννάτῳ χρόνῳ τῆς ἐν παλαιστίνῃ παρουσίας τοῦ ἀββᾶ Κυριακοῦ, ὁ μέγας πατὴρ ἡμῶν Γεράσιμος ἐτελεύτησεν, καὶ τῷ τῆς δικαιοσύνης κατεκοσμίσθη στεφάνῳ, μηνὶ μαρτίῳ ε᾽. τῆς ιγ᾽. ἰνδικτίονος. Βασιλείου δὲ Στεφάνου ἀδελφῶν τῆς ἡγεμονίας κρατησάντων. ὁ ἀββᾶς Κυριακὸς ἀνεχώρησεν, καὶ ἦλθεν εἰς τὴν λαῦραν τοῦ μεγάλου Εὐθυμίου. καὶ ὑπὸ Ἡλίας τοῦ ἡγουμένου εἰσδεχθεὶς, ἔλαβεν κελλίον, καὶ ἡσύχασεν, ἐν τῷ κζ᾽ τῆς ἑαυτοῦ ἡλικίας χρόνῳ, μηδὲν κτώμενος τοῦ αἰῶνος τούτου.

[6] Πολλὰ δὲ κεκοπίακεν ἐν τῇ οἰκοδομῇ τοῦ κοινοβίου, τότε γὰρ ἡ λαῦρα εἰς κοινόβιον μετεσκευάσθη. ἦν δὲ ἐκεῖ τό τηνικαῦτα Θωμᾶς τις προσαγορευόμενος, μέγας τῷ βίῳ, τούτου τὰς ἁρετὰς, καὶ τὰ πλεονεκτήματα γνοῦς ὁ ἀββᾶς Κυριακὸς, συνῆφθη αὐτῷ τῇ τοῦ πνεύματος στοργῇ προσβιβαζόμενος, καὶ γυμναζόμενος, καὶ τῇ αὐτοῦ ἑπώμενος ἀγωγῇ ὅστις Θωμᾶς ἀποσταλεὶς ὑπὸ Φίδου τοὐ διακόνου εἰς Ἀλεξανδρείαν, ὠνήσατο ἁπλώματα παρὰ τοῦ ἀρχιεπισκόπου λόγῳ τοῦ κτιζομένου κοινοβίου. τὰ γὰρ τῶν πατέρων ἡμῶν Εὐθυμίου, καὶ Θεοκτίστου μοναστήρια ἦσαν τότε ἐν ὁμονοίᾳ, κοινὸν τὸν βίον ἔχοντα, καὶ μίαν διήκοισιν, ὑπὸ ἕνα ὄντα οἰκονόμον κατὰ τὴν τοῦ μεγάλου Εὐθυμίου ἐντολὴν. δώδεκα ἔτους χρόνου παρεληλυθότος μετὰ τὴν ἁγίαν ἐκείνου κοίμησιν, τοῦ ἡγουμένου τῆς τοῦ ἀββᾶ Θεοκτίστου μονῆς ἀββᾶ Λογγίνου τελευτήσαντος, καὶ Παύλου τὴν ἡγουμενίαν διαδεξαμένου, Τερέβονος Σαρακηνὸς ὁ πάλαι βαπτισθεὶς, καὶ ἰαθεὶς ὑπὸ τοῦ ἐν ἁγίοις Εὐθυμίου μέλλων τελευτᾶν, ἱκανὰ κατέλιπεν πράγματα τοῖς ἀμφοτέροις μοναστηρίοις. Τοῦ δὲ Παύλου αὐθαδιάσαντος καὶ τὸ τοῦ Τερέβωνος λείψανον, καὶ τὰ πράγματα ἀποσπάσαντος, συγχύσις ἀνεφύη, καὶ τῶν μοναστηρίων διαίρεσις.

[7] Τῶν τοίνυν περὶ τὸ μοναστήριον χωρίων τοῦ ὁσίου Εὐθυμίου διαιρεθέντων, κτίζει ὁ Παῦλος πύργον εἰς τὰ διαιρεθέντα χωρία, καί δίδωσι διακόσια νομίσματα ὑπὲρ ἀγορασίας ξενοδοχίου, πρὸς τὸ αὐτὸν μόνον διακατέχειν τὸ ἐν τῇ ἁγίᾳ πόλει κοινὸν ξενοδοχεῖον. τότε οἱ μὲν τῆς μονῆς τοῦ μεγάλου Εὐθυμίου ἡγόρασαν ξενοδοχεῖον τῶν αὐτῶν διακοσίων νομισμάτων, πλησίον τοῦ πύργου τοῦ Δαυῒδ παρὰ τῶν πατέρων τῆς λαύρας τοῦ Σουκᾶ. ὁ δὲ ἀββᾶς Κυριακὸς διὰ τὴν γεναμένην τῶν μοναστηρίων διαίρεσιν, ἀναχωρεῖ λυπηθεὶς κατὰ διάνοιαν, καὶ ἔρχεται εἰς τήν λαύραν τοῦ Σουκᾶ περὶ τὸ τέλος τῆς η᾽ ἰνδικτίονος, καὶ πληρεῖ τέσσαρας ἐν διαφόροις ἔτεσι διακονίας, τήν τε τοῦ ἀρτοκοπίου, καὶ τοῦ νοσοκομίου, καὶ τοῦ ξενοδοχείου, καὶ τοῦ οἰκονομίου. Καὶ πάντας τοὺς πατέρας θεραπεύσας, καὶ οἰκοδομήσας, εἰσηνέχθει εἰς τὸ ἰερατεῖον· ἦν γὰρ χειροτονηθεὶς διάκονος εἰς τὴν τοῦ μεγάλου Εὐθυμίου μόνην, καὶ μετὰ τέσσαρα ἔτη προεβλήθη κειμηλιάρχης, καὶ κανονάρχης, τῷ τεσσαρακοστῷ ἔτει τῆς ἑαυτοῦ ἡλικίας χρόνῳ. πληρώσας ιγ᾽ ἔτη ἐν αὐτῇ τῇ διακονίᾳ, γέγονεν πρεσβύτερος, καὶ διέμεινεν κειμήλιάρχης, καὶ κανονάρχης ἂλλα ιή᾽ ἔτη.

[Corinthi nætus S. Cyriacus] Anachoretæ & anachoretarum omnium optimi Cyriaci in edito de Euthymio Magno Sermone sæpe mentionem feci b: necessarium itaque duxi, illum brevibus nunc notiorem interpellantibus facere, paucas quasdam primitias præclarorum gestorum ejus enarrans: si enim primitiæ, dicente Scriptura, sanctæ, manifestum est, quod & massa totius vitæ ejus sanctificata fuerit. Hic igitur Cyriacus illustrem nactus animam ortus est in Achaia, urbe Corintho: parentibus, patre quidem Joanne, sanctæ Dei Catholicæ ecclesiæ apud Corinthum presbytero, matre vero Eudoxia. Ex illis natus est sub finem imperii Theodosii Junioris, die nona Januarii, Indictione secunda c. Avunculus ejus erat Petrus Corinthiorum episcopus d, a quo a pueritia creatus est lector sanctæ illius ecclesiæ. Abbas autem Cyriacus legens sacras Scripturas, prout ipse mihi narravit, & sese exercens noctesque adhuc juvenis in illis versans mirabatur, quomodo multis modis Deus in generatione & generatione recto proposito placere satagentes ad gloriam evexerit, & luminaria in mundo ostenderit, & omnia a principio dispensaverit ad salutem humani generis.

[2] [ex frequenti lectione sacra ad vitam perfectionem animatur] Abel quidem propter sacrificium gloria affecerit; Enoch, quia placuit, translatione honoraverit, Noë, scintillam generis humani, propter justitiam servaverit; Abraam propter fidem patrem gentium fecerit; pii Melchisedec sacerdotium gratum habuerit; Joseph & Job patientiæ & castitatis exemplar excitaverit; Moysem legislatorem constituerit; Jesum, filium Nave, soli & lunæ imperantem e fecerit; prophetam David & regem & mirandi mysterii progenitorem reddiderit, flammam fornacis Babylonicæ pueris in rorem converterit, a Daniele in lacu Leones jejunare docuerit, cetum marinum in thalamum prophetæ transmutarit. Ad hæc omnia mens ejus admiratione rapiebatur, potissimum quando perpendebat partum sine semine, Virginemque eamdem ac Matrem: quomodo, quod Deus erat, Verbum sine mutatione factum sit homo, & per pretiosam Crucem suam atque resurrectionem infernum spoliaverit fallacemque serpentem triumphans dejecerit, & offensis propriis peremptum Adam ad vitam revocaverit rursusque in paradisum reduxerit. Hæc & similia mente perpendens Cyriacus corde compunctus est timore Dei decrevitque in sanctam civitatem secedere rebusque mundi valedicere.

[3] [& mundo valedicit.] Talibus cogitationibus intentus audivit quodam Dominico die Euangelium dicens: Si quis vult post me venire, abneget semetipsum & tollat crucem suam & sequatur me; & confestim egressus templo, nemini indicato consilio, ivit in Cenchreas f, conscensaque navi trajiciente in Palæstinam, pervenit Jerosolymam decimum octavum quidem agens annum ætatis, octavo autem anno Anastasii Jerosolymorum episcopi, imperii vero Leonis Magni imperatoris nono, in principio Indictionis g. Et cum venisset in sanctam civitatem Sanctus hospitaliter exceptus est apud Eustorgium, virum sanctum & omnibus sanctissimi Spiritus donis resplendentem, qui jam olim construxerat illustrissimum cœnobium apud sanctam civitatem Sion, in quo servus Dei Cyriacus hiemavit, cupiens solitudinem incolere. Cumque ex omnibus fere plurima audiret de divino Euthymio, enixe rogavit magnum patrem Eustorgium, ut cum votis dimitteretur.

[4] Dimissus autem venit ad lauram h magni Euthymii: [Monachalem habitum a S. Euthymio accipit:] cumque constanter adhæsisset illic Anatolio cuidam presbytero Solympioque monacho, fratribus secundum carnem, genere vero Corinthiis notisque longo tempore, amplexatus est & magnum Euthymium, habitumque ex sanctis manibus ejus permutavit: manere tamen ibi non licuit propter juvenilem ætatem i, sed missus est ad Jordanem ad sanctum Gerasimum k, jam mortuo magno Theoctisto l; valde enim cavebat magnus Euthymius, ne quis juvenis versaretur in sua laura. Sanctus porro Gerasimus admissum illum jussit manere in cœnobio; ubi ligna scindebat, aquam comportabat, cibos parabat, & omne ministerium cum alacritate perficiebat, totos dies in labore & molestia transigens, pernoctans in orationibus ad Deum, in officio psalmodiæ æque ac in opere manuum assiduus.

[5] In cœnobio autem ministrans, anachoretarum vivendi rationem superabat duobus, [ejus in tyrocinio] corpus sustentans pane & aqua, oleo vel vino etiam moderato non utebatur, ita ut magnus Gerasimus videns exercitationem vitæque disciplinam Adolescentis, miraretur, valdeque illum diligeret. Quod porro tempore jejuniorum testatum volens assumpsit illum ad magnam Rubæ m solitudinem, ubi in quiete degebant usque ad festum Palmarum inter illos, qui die Dominica ex magni Euthymii manibus communicabant. Aliquo porro exacto tempore, cum magnus Euthymius in Christo obiisset, vidit sanctus Gerasimus animam ejus ab angelis deduci & ad cælum elevari, assumensque abbatem Cyriacum abiit ad ejus cœnobium, &, curato funere, reversus est n. Nono autem anno adventus patris Cyriaci in Palæstinam magnus pater noster Gerasimus mortuus est & decoratus corona justitiæ V mensis Martii, Indictione XIII. Basilio & Stephano o fratrum prælaturam adeptis, rediit abbas Cyriacus venitque ad lauram magni Euthymii & susceptus ab Elia p abbate cellam nactus est & in ea solitarie vivere cœpit anno vigesimo septimo ætatis suæ nihil possidens ex rebus hujus seculi. [vitaque monastica]

[6] Plurimum autem laboravit in ædificatione monasterii; tum temporis enim laura q in cœnobium conversa fuit. Erat autem tunc ibi quidam Thomas r cognominatus, præclarus vita, cujus virtutes prærogativasque perspectas habens abbas Cyriacus, illi conjunctus est, ejusque spiritus fervore proficiens & exercitatus, ejus institutum sectabatur. Is porro Thomas a Fido s diacono missus est Alexandriam, ut compararet ab archiepiscopo necessaria ad constructionem cœnobii. Monasteria quippe patrum nostrorum magni Euthymii ac Theoctisti erant adhuc unita communem vivendi rationem habentia unamque administrationem sub uno dispensatore t secundum magni Euthymii mandatum. Duodecimo a sancto ejusdem v obitu anno, cum mortuus esset Longinus abbas monasterii patris Theoctisti, illiusque prælaturam suscepisset Paulus, Terebon Saracenus, olim baptizatus & sanatus a S. Euthymio u, morti propinquus ingentes facultates ambobus monasteriis reliquerat. Cum autem Paulus pertinaciter restitisset corpusque Terebonis & facultates abripuisset, confusio exorta est & divisio monasteriorum.

[7] [virtutes & labores] Separatis namque possessionibus, quæ erant prope monasterium S. Euthymii, erigit Paulus turrim ad limites divisorum prædiorum datque ducentos nummos pro emptione xenodochii: ut sibi soli retineret commune in sancta civitate hospitum diversorium. Tunc ergo ducentis illis nummis xenodochium prope turrim David a patribus lauræ. Sucæ emerunt ii de monasterio magni Euthymii; abbas vero Cyriacus propter factam monasteriorum divisionem afflictus animo recedit, venitque ad lauram Sucæ sub finem Indictionis VIII w, obitque diversis annis quatuor officia, pistrini nimirum, valetudinarii, diversorii hospitum ac œconomii x. Cum autem patribus omnibus servivisset & ædificationi fuisset ad sacerdotium promotus est: fuerat enim ordinatus diaconus in monasterio magni Euthymii & post annos quatuor creatus thesaurarius & canonarcha y. Impletis autem annis tredecim in illo ministerio, factus est presbyter, mansitque thesaurarius & canonarcha aliis octodecim annis.

ANNOTATA.

a Idem is scriptor est, qui duobus libris complexus est Vitas SS. Euthymii & Sabæ: & horum quidem gesta plurima testatur infra cap. 3 num. 15, se accepisse ex ore S. Cyriaci nostri. De Vitis Sanctorum illorum earumque scriptore plura invenies Commentarii prævii § 1 num. 4 & seqq.

b Vide, quæ ex Vita S. Euthymii de S. Cyriaco excerpta sunt Commentarii prævii § 1 num. 4.

c Igitur natus esset 9 Januarii 449, quo currebat Indictio 2. Theodosius Junior obiit 28 Julii anni sequentis 450. Verum hæc non cohærent cum reliquis. Igitur Indictio mutanda est, legendumque Prima. Redi ad Commentarii prævii § 2 num. 9 & seq.

d Celeberrimus est Petrus hic rebus in concilio Calchedonensi gestis; inter alios sollicite postulavit condemnationem pseudosynodi Ephesinæ anni 449, cui interfuerat decessor ejus Erasistratus, ubi pro Eutychete adversus S. Flavianum decisum fuerat. Calchedonensis concilii Actioni I adfuit Petrus. Igitur Erasistrato successit Petrus intervallo, quod mense Novembri anni 449 & Augusto anni 451 interjacet. Hallucinatur igitur Lequienus, scriptam de illo referens epistolam S. Leonis, notatam anno 446,quocerte metropolitanus Achaïæ, qui ibi carpitur, nondum erat Petrus hic noster. Exstat in Collectione Labbei tom. 4 col. 966 ejus & aliorum Achaïæ episcoporum ad Leonem imperatorem epistola super intrusione & usurpatione Timothei Eluri, defensioneque synodi Chalcedonensis, quæ anno 457 data est. Inde usque ad annum Christi 536, quo Constantinopolitanæ synodo sub Menna pro Photio metropolitano Corinthi diaconi ejus interfuere, neque Petrum, neque alium quemquam sedis illius episcopum reperit Lequienus.

e Sic verti vocem ἀναγωγὸν, quæ vix alibi in bonam partem, & passim pro refractario sumitur.

f Portus seu emporium celebre distans secundum Strabonem Corintho 70 stadiis, ad sinum Saronicum, quo brevis in Palæstinam navigatio. Nomen tam a Græcis, quam Latinis diversimode scribitur: Actorum 18 ℣ 18 est Cenchræ.

g Conspirant notæ chronologicæ ab Anastasio & Leone petitæ in annum Christi 465. Etenim Anastasius, mortuo Juvenale patriarcha, ad sedem Hierosolymitanam omnium consensu electus est anno Christi 458: Leo autem imperare cœpit anno 457. Hisce porro adde 7, illis 8, habebis anno Christi 465 annum Anastasii octavum, Leonis nonum, currentes mense Septembri vel Octobri initio Indictionis quartæ. Verum hæc pugnant cum epocha nativitatis S. Cyriaci, quandoquidem ab anno 449 usque in 465 non nisi anni 16 interfluant, atque adeo egerit hic solum annum ætatis 17. Vide disputata Commentario prævio § 2.

h De lauris Palæstinæ & potissimum de celebri laura S. Euthymii plurima commentatus est Bollandus ad Vitam hujus Sancti datam die 20 Januarii, quæ si plura de hisce desideras, consule.

i De consilio seu instituto S. Euthymii non admittendi in lauram juniores monachos sæpius in hujus Vita mentio fit. Exemplum institutique rationes aliquas habes in Vita S. Sabæ a Cotelerio editæ tom. 3 Monumentorum Ecclesiæ Græcæ pag. 228 num. 7, ubi S. Euthymius recusat in suam lauram admittere S. Sabam, quem ad cœnobium & S. Theoctisti moderamen prius ablegat, quam inter seniores monachos in cellis privatis dispersisque habitantes recipiatur.

k De S. Gerasimo actum est in Opere nostro ad diem 5 Martii. De S. Gerasimi cœnobio ad Jordanem egit etiam Bollandus in Commentario prævio ad Vitam S. Euthymii, & Pinius in Sylloge de S. Theoctisto.

l S. Theoctistus in Fastis sacris etiam locum habet coliturque 3 Septembris, ad quem aliqua de illo collegit Pinius. In Vita S. Sabæ superius memorata num. 10 de ejus obitu sic scribitur. Contigit, beatissimum Theoctistum mori tertio mensis Septembris, Indictione quarta. Magis præcise annus emortualis ejusdem exprimitur in Vita S. Euthymii in Analectis Benedictinis pag. 74 his verbis. Nonagesimo magni Euthymii ætatis anno magnus Pater noster Theoctistus gravi morbo laboravit, quo & mortuus est senex & plenus dierum, mense Septembri tertia, principio quintæ Indictionis; tribus scilicet tantum diebus cum mense Septembri inchoatæ, absoluta ibidem quarta. Forte illam alio apud Græcos computandi modo in Vita S. Sabæ usque ad 24 ejusdem mensis produxit Cyrillus. Quidquid sit, si Indictionem bene in Vita S. Euthymii expressit, S. Theoctistus anno Christi 466 mortuus est.

m Celebris est illa Rubæ solitudo virorum præclarorum secessu & ipsius Filii Dei, ut quidam opinantur, quadraginta dierum jejunio. Vergens ad mare mortuum ingens erat desertum, a quo sensim, illis potissimum temporibus, partes aliquæ decesserunt, quæ & coli a monachis habitarique cœperunt.

n Euthymii obitus incidit in 20 Januarii 473, S. Gerasimi 5 Martii 474, qui secundus erat a morte S. Euthymii, vigesimus septimus ætatis S. Cyriaci, & nonus adventus ejus in Palæstinam.

o An igitur binis cœnobiis duo præfecti, lauramque a cœnobio ad S. Euthymii normam diviserat S. Gerasimus, atque alter lauræ, alter cœnobio datus est abbas? Ita quidem suspicor, nisi forte ad aliud cœnobium hæc Cyrillus referat.

p Elias is diversus est a synonymo, qui patriarcha Hierosolymitanus post Salustium fuit. De hocnostro successore in Vita S. Euthymii pag. 80 legitur: Obstupefacti autem patres, quod tanta cum fiducia (S. Euthymius) futura prænuntiaret, Eliam quemdam monasterii œconomum, genere Jerichunteum, præfectum postulant: quem & illis concessit moribundus Sanctus.

q Laura in cœnobium mutata est tantum anno 479, vel potius sequenti, quo Cyriacus agebat trigesimum primum vel secundum annum. Constructio porro cœnobii cum suis adjunctis fuse narratur a Cyrillo in Vita S. Euthymii pag. 85 & seqq. & ibi manifestum fit ex tempore sedis patriarchæ Martyrii, qui anno 478 vel 479 cathedram Hierosolymitanam tantum conscendit, & Fidum ad Leonem imperatorem destinavit, circa jam dictum annum initia cœnobii locata fuisse.

r Thomas, ex computu ad litteram præcedentem missus non est Alexandriam ante annum 478 vel sequentem, quandoquidem ante illud tempus de cœnobio condendo actum non fuerit. Nescio igitur, quid agat, qui chronologicas notas contexuit ad Vitam S. Cyriaci in Analectis Benedict., dum pag. 109 in margine mortem Thomæ anno 474 innectit. In Vita illa laciniam quidem Metaphrastes post verba inferius secundum magni Euthymii mandatum talem innexuit, Sed & divinus Thomas cum præsentem explesset vitam, in æterno habitaculo receptus & justorum cœtui annumeratus fuerat: sed hac errorem circa mortem Longini, non vero epocham mortis Thomæ suggerere debebat.

s Mirabilis apparitio S. Euthymii, quæ naufrago Fido accidit, illius de condendo cœnobio cælestia mandata, hujus pro illis exsequendis molimina enucleate descripta leges in Vita S. Eythymii apud Pougetum sæpe laudatum pag. 86 & seqq. Sedem Alexandrinam illo tempore occupabat Timotheus Salophaciolus, quem Asbum & Album alii nominant. Successit expulso Timotheo Æluro anno Christi 460, obiitque anno 482, ut conficit Sollerius in Historia Chronologica, quæ tom. 5 Junii præfixa est, pag. 58.

t Mortuo S. Euthymio successit in prælaturam Lauræ Elias: jam ante S. Theoctisto successerat Maris (Vide Vitam S. Sabæ apud Cotelerium num. X pag. 231) atque huic, in vivis adhuc & ordinante S. Euthymio, Longinus; quomodo igitur unita erant utraque monasteria? Erant scilicet sub uno eodemque œconomo seu dispensatore, qui indivisa bona temporalia administrabat, abbatibus solis rebusspiritualibus intentis. Sed & horum sic erant divisa munia, ut credam illum, qui cœnobium, quod incolere debebant juvenes, ad virtutes austeriores formandi, antequam ad lauram & cellas admitterentur, gubernabat, primario lauræ moderatori quodammodo subjectum fuisse.

v Obiit S. Euthymius die 20 Januarii anno Christi 473: igitur duodecimo post anno 484, vel sequentis initio Longinus mortuus est. De Paulo ipsum in prælatura subsecuto præter ea, quæ hic complectitur Cyrillus, nihil alibi reperio.

u Quis fuerit Terebon is, fuse enucleateque describit in Vita S. Euthymii pag. 19 Cyrillus, a quo aliqua accipe. Is igitur antiquus Terebon (noster hic) junioris avus, cum juvenis & impubes esset, a dæmone percussus tota dextra parte a capite ad pedes aruit. Multa autem pecunia consumpta, ejus pater, Asphebetus vocatus, nihilo plus adjuvit. Porro hic Asphebetus cum gentilis esset & Persarum vectigalis, in ditionem Romanorum ex fœdere hoc venit. Initio tunc motæ persecutionis in Perside circa finem regni Isdegerdis Persarum regis, cum magi omnes Christianos capere vellent, subditorum Saracenorum præfectos ubique viarum constituerunt, ne quis Christianorum in Perside degentium ad Romanos confugeret. Verum Asphebetus tunc temporis præfectus exsistens, cum hanc in Christianos sævitiam & inhumanitatem a magis civitatis excitatam videret, miseratione motus +eminem Christianorum a fuga impedivit. Quin imo commiseratus illis opitulatus est, quamvis a majoribus acceptam gentilium religionem coleret. Accusatus igitur apud regem Isdegerdem, sumpto filio Terebone semi-sicco cum universa cognatione & substantia ad Romanos transfugit, quos Anatolius tunc Orientis præfectus susceptos, Romanis, sancito fœdere, subdidit atque Asphebetum Saracenorum ex fœdere Romanis subjectorum, qui in Arabia morabantur, præfectum constituit. Habes hic quomodo in Arabiam advenerit, & unde ingentes facultates possederit Terebon. Narrat post hæc Cyrillus, quomodo adhuc gentilis Terebon visione ad S. Euthymium evocatus, ab eodem sanatus, ac cum patre atque omnibus consanguineis prodigio stupefactis ad fidem conversus fuerit: quæ omnia, si voles, ibidem leges. Pagina 45 refert aliud Tereboni præstitum a S. Euthymio beneficium, dum miraculose uxori ejus fœcunditatem impetravit.

w Nimirum anno 485, qui calculus optime cum reliquo computu fluit.

x De singulis illis officiis sæpe alias in Vitis SS. Euthymii, Sabæ aliorumque cœnobiarcharum mentio fit; explicationem, si qua eges, invenies apud Cangium in utroque Lexico.

y Observavi Commentarii prævii § 2 num. 12 & seq., non parum complicatas esse notas chronologicas, quæ hic concurrunt. Extricatas & cum aliis ad chronotaxim redactas ibidem vide.

CAPUT II.
Mira S. Cyriaci abstinentia & pœnitentiæ studium prodigiis a Deo decorata. Amore solitudinis latebras quærens, miraculis illustratur. Origenistarum prava dogmata detegit & impugnat.

ΔΙεβεβαιώσατο δέ μοι λέγων, ἐν τῷ τοσούτῳ τῶν τριάκοντα ἑνὸς χρόνων κανονάρχην μὲ ὄντα, καὶ κειμηλιάρχην, οὐκ ἴδεν ὁ ἥλιος ἐσθίοντα, οὐδὲ ὁργιζόμενον. ἔλεγεν δέ μοι καὶ τοῦτο, ὅτι οὐκ ἐπλήρουν κρούων εἰς τὸ ξύλον τοῦ κρούσματος τῆς λαύρας τῆς νικτερινῆς ψαλμῳδίας, μεχρις οὗ ἐστιχολόγουν ὅλον τὸν ἄμωμον. τῷ μέντοι οὖν εζ᾽ τῆς αὐτοῦ ἡλικίας χρόνῳ, παραδίδωσιν τὸ κειμηλιαρχεῖον ἐπὶ τῆς τρίτης ἰνδικτίονος. καὶ ἀναχωρεῖ ἐπὶ τὴν τοῦ Νατουφᾶ πανέρημον, μαθητὴν τινὰ ἔχων μεθ᾽ ἑαυτοῦ. καὶ έπειδὴ μελάγριαι οὐχ εὑρίσκοντο ἐν τοῖς τόποις ἐκείνοις, παρεκάλεσεν τὸν θεὸν διὰ τὴν ἀνάγκην τοὺ σώματος παρασχεῖν αυτοῖς ἐκ τῶν αὐτόθι σκίλλων τρέφεσθαι. καὶ πιστεύσας τῷ τὰ πάντα κτίσαντι, καὶ μεταβαλεῖν τὸ πικρὸν εἰς γλυκὺ δυναμένῳ, εἶπεν τῷ ἑαυτοῦ μαθητῇ, ἄπειθε τέκνον, συνάγαγε σκίλλας καὶ ἔκζεσον. καὶ εὐλογητὸς Κύριος, ὅτι ἔχωμεν ἐξ αὐτῶν εὐφρανθῆναι. καὶ συνήγαγεν ὁ μαθητὴς, καὶ ἐξέζεσεν, καὶ παρέθηκεν μετὰ ἄλατος, καὶ ἐγλυκάνθησαν αἱ σκίλλαι παραυτίκα, καὶ ἔμειναν ἐσθίοντες ἐξ αὐτῶν ἐπὶ χρόνον ἐτῶν δ᾽. Τοῦ δὲ τετραετοῦς χρόνου πληρωθέντος, ἀνήρ τις, πρωτοκωμήτης ἀπὸ Θεκούων τῆς κώμης, μαθὼν τὰ περί αὐτοῦ παρὰ τῶν ἐν τῇ ἐρήμῳ θρέμματα νεμόντων, ἦλθεν πρὸς αὐτὸν ἔχων ὄνον ἄρτων θερμῶν πεφορτωμένον. καὶ ἀπογυμνώσας ἀπῆλθεν, καὶ ἤσθιον ἀπὸ τοῦ ἄρτου.

[9] Ὁ μὲν οὖν μαθητὴς χωρὶς γνώμης τοῦ γέροντος κατ᾽ ἥν εἶχεν συνήθειαν σκίλλας ἐκζέσας ἐγεύσατο, καὶ μὴ ἀνέγκας τὴν πικρίαν, ἔκειτο ἄφωνος. ὁ δὲ γέρων μαθὼν τὴν αἰτίαν τῆς συμφορᾶς, ὑπερευξάμενος αὐτῷ καὶ ἀναστήσας αὐτὸν, μετέδωκεν αὐτῷ τῶν ἀχράντων μηστυρίων, καὶ ὑγιῆ ἀποκαταστήσας, ἐνουθέτη λέγων· τέκνον, ὁ θεὸς πάντοτε μὲν θαυματουργεῖ, πολλῷ δὲ μᾶλλον ἐν καιρῷ ἀνάγκης, καὶ περιστάσεως, ἐξαιρέτως ὅπου καὶ σωτηρία ψυχῶν. μὴ οὖν δειλιάσης. καὶ τῶν μὲν ἄρτων ἥδη πληρωθέντων, καὶ ἀνάγκης αὐτοῖς γενομένης, πάλιν ὁ γέρων εὐλογήσας, τῷ μαθητῇ ἐπέταξεν ἐκ τῆς σκίλλης ἐτοιμᾶσαι εἰς τὴν ὥραν τοῦ γεύσασθαι. ὁ δὲ μαθητὴς ἐφοβεῖτο ἃψασθαι. καὶ λαβὼν ὁ γέρων καὶ εὐλογήσας, καὶ τὸν τοῦ σταυροῦ τύπον ποιῆσας, ἤρξατο πρῶτος ἐσθίειν, καὶ οὕτως ὅ μαθητὴς θαῤῥήσας ἔφαγεν, καὶ ἔμεινεν ἀβλαβὴς. τῷ δὲ ε᾽ χρόνῳ τῆς ἐν τῷ νατουφᾶ αὐτοῦ διαγωγῆς πληρουμένου, ἀνήρ τις Θεκουἳνὸς ἀκούσας περὶ αὐτοῦ, ἤγαγεν πρὸς αὐτὸν τὸν υἱὸν αὐτοῦ δινῶς σεληνιαζόμενον, καὶ ἐδυσώπει αὐτὸν εὐχὴν ὑπὲρ αὐτοῦ ποιήσασθαι, ὁ δὲ γέρων συμπαθήσας αὐτῷ, έποίησεν εὐχὴν ὑπὲρ αὐτοῦ, καὶ ἀλείψας αὐτὸν ἔλαιον, τοῦ ἁγίου σταυροῦ, ἀπεκατέστησεν αὐτὸν ὑγιῆ.

[10] Ὅστις Θεκουἳνὸς τὸν υἱὸν αὐτοῦ ὑγιῆ ἀπολαβὼν, τὸ θαῦμα ἀνεκήρυττεν. τούτου δὲ διαφημησθέντος εἰς πᾶσαν τὴν ἑνορίαν ἐκείνην, ἦλθον πρὸς αὐτὸν πολλοὶ, καὶ ὄχλουν αὐτῷ. καὶ φεύγων ὁ ἀββάς Κυριακὸς τὴν ὄχλησιν, ἀνεχώρησεν ἐπὶ τὴν ἐνδοτέραν ἔρημον τοῦ Ῥουβᾶ, καὶ ἔμεινεν ἐκεῖσε χρόνον ἐτῶν πέντε, ῥίζαις μελαγρίων ἀρκούμενος, καὶ καρδίαις καλάμων. καὶ μαθόντες τινὲς κατήρχοντο πρὸς αὐτὸν, φέροντες ἀσθενοῦντας, καὶ ὑπὸ πνευμάτων ἀκαθάρτων ἐνοχλουμένους, οὕστινας ἐθεράπευσεν τῇ τοῦ Χριστοῦ χρώμενος ἐπικλήσει, καὶ τῇ τοῦ τιμίου σταυροῦ σφραγίδι. Τότε τὴν πολλὴν δυσχεραίνων ὄχλησιν, ἀνεχώρησεν ἀπὸ τοῦ Ῥουβᾶ, καὶ εἴσηλθεν εἰς τόπον πανέρημον, καὶ ἀπόκρυφον, ἐνθα οὐδεὶς τῶν ἀναχωρητῶν ἔμεινεν. ὁ δὲ τόπος ὑπὸ τῶν ἐνχωρίων Σουσακεὶμ ὀνομάζεται. ἔνθα οἱ ἀμφότεροι χείμαῤῥοι, κατασμίγονται, ὅτε τῆς νέας λαύρας καὶ ὁ τῆς Σουκᾶ λαύρας, βαθύτατοι ὄντες, καὶ φοβερώτατοι. φασὶν δέ τινες τούτους εἶναι τοὺς ποταμοὺς Ἰθάμ, περὶ ὧν ὁ Δαυῒδ ἐν ταῖς πρὸς θεὸν μεγαληγορίαις φησὶν· Σοὺ ἐξύρανας τοὺ ποταμοὺς Ἰθάμ· ποιήσας τοίνυν εἰς σουσακείμ ἔτη ἐπτὰ ἐν ταῖς ἡμέραις τῆς μεγίστης τε καὶ φοβερωτάτης θνήσεως, οἱ τῆς λαύρας τοῦ σουκᾶ πατέρες τὸν ἐπικείμενον φόβον δεδιότες, κατῆλθον ὁμοθυμαδὸν μετὰ λιτῆς, καὶ πολλῇ τῇ παρακλήσει χρησάμενοι, ἀνήγαγον αὐτὸν ἀπὸ σουσακεὶμ εἰς τὴν λαύραν. ὅστις ἀββᾶς Κυριακὸς εἰς τὴν λαύραν ἐλθὼν, ἔμεινεν εἰς τὸ ἀναχωρητικῶν κελλίον τοῦ ἐν ἁγίοις χαρίτωνος ἑπὶ πέντε χρόνους καταγωνιζόμενος τῶν Ὀριγενιαστῶν.

[11] Τότε δὴ ἐγὼ ἀπὸ τῆς μονῆς τοῦ μεγάλου Εὐθυμίου παραβαλὼν εἴς τὴν μεγίστην λαύραν τοῦ μακαρίου Σάβα, τῷ ἀββᾶ Ἰωαννῃ τῷ ἐπισκόπῳ καὶ ἡσυχαστῇ, ἀπεστάλην ὑπ᾽ αὐτοῦ πρὸς τοῦτον τὸν ἀββᾶν Κυριακὸν μετὰ γραμμάτων διηγουμένων περὶ τοῦ γεγονότος ἐν τῇ ἁγίᾳ πόλει δημοσίου πολέμου, καὶ δυσωποῦντων αὐτὸν νῦν ἀγωνίσασθαι ἐν ταῖς πρὸς Θεὸν πρεσβείαις πρὸς τὸ ἐν τάχει καταβληθῆναι τὸ φρύαγμα τῶν ἐν τῇ νέᾳ λαύρᾳ μετὰ Νόννου, καὶ Λεοντίου κατὰ Χριστοῦ στρατευομένων διὰ τῶν Ὀριγένους δογμάτων. ἐλθὼν τοίνυν ἐγὼ είς τὸν σουκὰν, καὶ μετὰ Σωζίμου, καὶ Ἰωάννου τῶν αὐτοῦ μαθητῶν, ἀπελθὼν πρὸς αὐτὸν εἰς τὸ σπήλαιον τοῦ ἐν ἁγίοις Χαρίτωνος, καὶ προσκυνήσας αὐτὸν, ἐπέδωκα αὐτῷ τὴν ἐπιστολὴν, εἶπον δὲ αὐτῷ καὶ ἀπὸ στόματος τὰ παρὰ τοῦ ἀββᾶ Ἰωάννου τοῦ ἡσυχαστοῦ λεχθέντα. ὁ δὲ ἀββᾶς Κυριακὸς δακρύσας εἶπεν, εἰπὲ τῷ στείλαντί σε, μὴ ἀθυμήσωμεν πάτερ, ὁψόμεθα γὰρ ἐν τάχει τὴν μὲν Νόννου, καὶ Λεοντίου ἐν θανάτῳ κατάλυσιν, τὴν τε τῶν λοιπῶν ἐκ τῆς νέας λαύρας ἐκβολὴν, πρὸς τοιούτους γνησίους τοῦ μακαρίου Σάβα μαθητὰς τὴν νέαν λαύραν οἰκεῖν, τῶν νόθων ἐξ αὐτῆς διωχθέντων.

[12] Ἐγὼ δὲ εἶπον· τί γάρ ἐστι πάτερ τὰ παρ᾽ αὐτῶν πρεσβευόμενα, ἐπείπερ αὐτοὶ διαβεβαιοῦνται, ὅτι τὰ περὶ προϋπάρξεως, καὶ ἀποκαταστάσεως δόγματα μέσα τυγχάνει καὶ ἀκίνδυνα, προφέροντες καὶ ἐκεῖνα τὰ παρὰ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου λεγόμενα· φιλοσοφεῖ μοι περὶ κόσμου, περὶ ὕλης, περὶ ψυχῆς, περὶ λογικῶν φύσεων, βελτιόνων τε, καὶ χειρόνων, περὶ ἀναστάσεως, Χριστοῦ παθημάτων. ἐν τούτοις γὰρ καὶ τὸ ἐπιτυγχάνειν οὐκ ἄχρηστον, καὶ τὸ διαμαρτάνειν ἀκίνδυνον. πρὸς ταῦτα ἀπεκρίθη ὁ γέρων καὶ εἶπεν. οὐ μέσα, καὶ ἀκίνδυνα τὰ περὶ προυπάρξεως δόγματα, ἀλλὰ καὶ ἐπικίνδυνα, καὶ ἐπιβλαβῆ, καὶ βλάσφημα. ἵνα δέ σε πληρωφορήσω ἐν ὀλίγαις λέξεσιν τὴν πολυσχεδῆ αὐτῶν ἀσέβειαν στηλιτεῦσαι πειράσομαι· λέγουσιν μὴ εἶναι ἕνα τῆς Τριάδος τὸν Χριστὸν. λέγουσιν τά ἐξ ἀναστάσεως σώματα ἡμῶν εἴς παντελῆ ἀπώλειαν ἐλθεῖν, καὶ Χριστοῦ πρώτου. λέγουσιν ὅτι ἡ ἁγία Τριὰς οὐκ ἐδημιούργησεν τὸν κόσμον, καὶ ὅτι ἐν τῇ ἀποκαταστάσει δυνήσονται πάντα τὰ λογικὰ μέχρις καὶ δαιμόνων δημιουργεῖν αἰῶνας. λέγουσιν ὅτι αἰθέρια, καὶ σφεροειδῆ ἐγείροντο ἡμῶν τὰ σώματα ἐν τῇ ἀναστάσει, καὶ γὰρ καὶ τὸ τοῦ Κυρίου οὕτω φασὶν ἐγείρασθαι σῶμα. λέγουσιν ὅτι γινόμεθα ἴσοι τοῦ Χριστοῦ ἐν τῇ ἀποκαταστάσει.

[13] Ποῖος τοίνυν ἅδης ταῦτα ἐρεύξατο; οὐ παρὰ τοῦ θεοῦ ταῦτα μεμαθήκασιν, μὴ γένοιτο, τοῦ λαλήσαντος διὰ τῶν προφητῶν, καὶ ἀποστόλων, ἀλλὰ Πυθαγόρου, καὶ Πλάτωνος, Ὀριγένους τε καὶ Εὐαγρίου, καὶ Διδύμου παρειλήφασιν τὰ μυσαρὰ ταῦτα, καὶ ἀσεβῆ δόγματα. ἐγὼ δὲ τεθαύμακα, πόσους τε εἰκῆ, καὶ μάτην πονους ἀνήντλησαν εἰς τοιαύτας ἐπιβλαβεῖς ματαιοπονίας, καὶ πῶς οὕτως τὰς ἰδίας ὅπλῆσαν γλῶσσας κατὰ τῆς εὐσεβείας. οὐκ ἔδει μᾶλλον αὐτοὺς ἐπαινεῖν καὶ δοξάζειν, φιλαδελφίαν, φιλοξενίαν, παρθενίαν, πτωχοτροφίαν, ψαλμωδίαν τε, καὶ πάννυχον στάσιν, καὶ δάκρυα κατανύξεως; ουκ᾽ ἐχρῆν αὐτοὺς μᾶλλον ὑποπιάζειν νηστείαις τὸ σῶμα, καὶ δι᾽ εὐχῆς πρὸς θεὸν ἐκδημεῖν, καὶ μελέτην θανάτου τὸν βίον ποιεῖσθαι, καὶ μὴ ταῖς τοιαύταις αἰρεσχελίαις ἀδολεσχεῖν; καὶ λέγει ὁ γέρων· ἀλλ᾽ οὐκ ἠβουλήθησαν τῇ ταπεινῇ ὁδῷ τοῦ Χριστοῦ πορευθῆναι, ἀλλ᾽ ἐματαιώθησαν ἐν τοῖς διαλογισμοῖς αὐτῶν, καὶ ἐσκοτίσθη ἡ ἀσύνετος αὐτῶν καρδία, φάσκοντες, εἶναι σοφοὶ, ἐμοράνθησαν. πάντων δὲ τῶν ζυζανίων ὁ σπορεὺς, καὶ τῶν κακῶν αἴτιος γέγονεν Νόννος, ὅστις τῆς τοῦ μακαρίου πατρὸς ἡμῶν Σάβα κοιμήσεως δοξαζόμενος, ποτίζειν ἤρξατο τὸν πλησίον ἀνατροπὴν θολερὰν, Λεόντιον τὸν Βυζάντιον ἔχων ὑπουργὸν, καὶ ὑπέρμαχον, καὶ συναγωνιστὴν.

[14] Καὶ πρῶτον μὲν τοὺς ἐν αὐτῇ νέᾳ λαύρᾳ λοτιωτέρους, μᾶλλον δὲ ἀλογοτέρους, εἰς τὴν αὐτοῦ μιαρὰν συνκατέσπασεν αἵρεσιν, καὶ οὐκ ἠρκέσθη τούτοις, ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ μοναστήρια τῆς ἐρήμου τῆς ἐαυτοῦ μεταδοῦναι λοίμης ἐσπούδασεν. ποίαις δὲ μηχαναῖς οὐκ ἐχρήσατο κἀμὲ τὸν ταπεινὸν συγκατασπᾶσαι; ὁ δὲ θεὸς δι᾽ ἀποκάμψεως ἔδειξέν μοι τὸν τῆς αἱρέσεως αὐτοῦ βόρβορον. ποίαις δὲ μεθοδίαις οὐκ ἐχρήσατο τῇ τοῦ Σουκᾶ συνοδίᾳ τῆς ἐαυτοῦ μεταδοῦναι κακοδοξίας; καὶ οὐκ ἴσχυσεν, ἐμοῦ τῇ τοῦ Χριστοῦ χάριτι ἕκαστον νουθετοῦντος, καὶ παρακαλοῦτος τῆς ὀρθῆς μὴ ἀποστῆναι πίστεως. καὶ αὐτοῦ σπουδάσαντος ἡγούμενον τῆς ἐαυτοῦ αἱρέσεως ὑπασπιστὴν καταστῆσαι ἐν τῇ ἡμετέρᾳ λαύρᾳ, Πέτρον φημὶ τὸν Ἀλεξανδρέα, καὶ δουλῶσαι τὴν συνοδίαν, καὶ οὐκ ἡδυνήθη, ἀλλὰ τοὐναντίον ἡ συνοδία κινηθεῖσα, τῆς ἡγεμονίας Πέτρον ἐξέωσεν. πάλιν μὲν οὖν οἱ περὶ Νόννον ἀναιδῶς κινούμενοι, ἀλλὸν Πέτρον ἑλλαδικὸν τῆς Ὀριγένους λοίμης ὄντα ὑπασπιστὴν ἡγούμενον ἡμῶν ἐγκατέστησαν. ἀλλ᾽ ἡ σωνοδία πάλιν ζήλῳ πνευματικῷ κινουμένη, Πέτρον μὲν τῆς ἡγεμονίας ἔξέωσεν, καὶ εἰς τὴν λαύραν τοῦ μακαρίου Σάβα ἀπελθοῦσα, ἔλαβεν ἑαυτῇ τὸν νῦν ἡγούμενον ἀββὰν Κασσιανὸν, Σκυθοπολίτῃν ὄντα τῷ γένει, ὀρθόδοξόν τε ὄντα καὶ βίῳ καὶ λόγῳ κεκοσμημένον· καὶ τότε μόλις ἐσχύσαμεν τοὺς Ὀριγένου ὑπάσπιστὰς ἀποκρούσασθαι.

[Regularum rigidus observator & abstinentiæ cultor] Porro asseveravit a mihi dicens: Toto illo triginta unius annorum tempore, quo canonarcha & thesaurarius eram, non vidit sol comedentem, non ira commotum. Dixit & hoc mihi, quod non cessarit a pulsando ad lignum, quo in laura signum datur b ad nocturnam psalmodiam, donec recitasset totum Immaculatum c. Anno autem quinquagesimo septimo ætatis suæ remittit munus thesaurarii Indictione tertia d seceditque ad solitudinem Natupha, discipulum e secum habens; cumque melagria f non invenirentur in illis locis, Deum oravit, ut necessaria corpori illis præberet ex scillis g, quæ ibidem crescebant. Confidensque illi, qui cuncta creavit potestque amarum mutare in dulce, dixit discipulo suo: Abi, fili, collige scillas & coque, & benedictus Deus, quoniam habemus, unde exhilaremur. Discipulus collegit & coxit aspersitque sale, & scillæ confestim dulces factæ sunt perseveraruntque ex illis edere quatuor annorum tempore. Elapso autem quadriennio, vir quidam pagi princeps, e Thecuorum h pago, qui audiverat de Cyriaco ex illis, qui pecora pascebant in eremo, venit ad ipsum habens afinum panibus calidis onustum, quem cum exonerasset i, abiit, & edebant de pane illo.

[9] [miraculo herbas amaras dulces reddit. Prodigiis illustratu,] Discipulus porro, cum injussu Senis secundum consuetudinem, quam habebat, scillas coxisset, gustavit, & non ferens amaritudinem jacebat sine voce. Senex autem, cognita infortunii causa, pro illo deprecatus est, cumque illum erexisset, impertivit ipsi illibata mysteria sanitatique illum restituit & admonuit dicens: Fili, Deus semper quidem facit miracula, multo tamen magis tempore necessitatis & afflictionis: præsertim vero ad salutem animarum. Noli ergo timere. Consumptis porro panibus & orta ipsis necessitate, cum iterum benedixisset Senex, jussit discipulum parare de scillis ad tempus edendi. Discipulus autem verebatur tangere. Et sumens Senex, cum benedixisset & Crucis signum fecisset, cœpit prior edere, & sic discipulus comedit & mansit innoxius. Completo autem V anno conversationis ejus in Natupha, cum audisset de illo vir quidam Thecuita, duxit ad illum filium suum vehementer lunaticum, & obsecravit illum, ut suum super illo votum impleret. Senex vero commiseratus ejus fudit orationem super illo. Cumque unxisset illum oleo k sanctæ Crucis restituit illum sanitati.

[10] Thecuita is cum sanum recepisset filium, miraculum propalavit, quo per totam viciniam illam divulgato, veniebant multi ad ipsum, erantque ipsi molesti. [turbas fugit. Reducitur ad lauram Sucæ] Et abbas Cyriacus fugiens turbam, recessit in interiorem solitudinem Rubæ, mansitque ibidem quinque annis contentus radicibus melagriorum & medullis arundinum. Hoc quidam audientes, cœperunt ad illum adducere ægrotos & spiritibus immundis vexatos, quos sanabat utens Christi nomine signoque venerandæ Crucis. Tunc pertæsus multæ turbæ recessit ex Ruba, venitque in locum maxime solitarium & abditum, ubi anachoretarum nemo manebat. Locus autem ab accolis Susacim l appellatur, ubi duo torrentes, junioris scilicet lauræ & lauræ Sucæ m commiscentur, suntque maximi & terribilissimi. Aiunt autem quidam, fluvios illos esse Etham, de quibus David in magniloquiis ad Deum dicit: Tu siccasti fluvios Etham n. Cum igitur commoratus esset apud Susacim septem annos, tempore maximæ horrendissimæque corruptionis o, patres lauræ Sucæ præsenti timore perculsi unanimes venerunt cum supplicatione; multaque obsecratione usi abduxerunt illum ex Susacim ad lauram. Itaque abbas Cyriacus ad lauram reversus mansit ad solitariam cellam S. Charitonis circa quinque annos debellans Origenistas.

[11] Tunc porro ego ex monasterio magni Euthymii profectus ad magnam beati Sabæ lauram p, [Origenistarum errores] ubi abbas erat Joannes episcopus & silentiarius, ab illo missus sum ad hunc abbatem Cyriacum cum litteris nuntiantibus de gesto in civitate sancta publico bello q, & persuadentibus ipsi, ut precibus apud Deum contenderet, ut quantocyus dejiceretur arrogantia illorum, qui in nova laura cum Nonno & Leontio r contra Christum militabant ex dogmatis Origenis. Cum igitur venissem in Sucam & cum Zosimo & Joanne discipulis ejus secessissem ad illum in speluncam sancti Charitonis s, ipsumque veneratus fuissem, reddidi epistolam, referens etiam ipsi, quæ ex ore abbatis Joannis silentiarii acceperam. Abbas vero Cyriacus lacrymans dixit: Refer illi, qui te misit: Ne animum despondeamus, pater, videbimus enim quamprimum Nonni & Leontii in morte destructionem, reliquorum vero ex nova laura expulsionem t, ut genuini beati Sabæ discipuli novam lauram incolant, illegitimis inde abactis.

[12] Ego porro dixi; quæ sunt igitur, Pater, illorum asserta. [& blasphemias] Quoniam illi affirmant, quod dogmata circa præexistentiam & restitutionem in statum pristinum indifferentia sint & sine periculo: allegantes & illa sancti Gregorii dicta v; Discurre mihi de mundo, de materia, de anima, de rationalibus naturis, tam excellentioribus, quam minus præstantibus, de resurrectione, Christi perpessionibus: in illis enim & assequi non est inutile, & aberrare sine periculo. Adhæc respondit Senex & dixit: Nequaquam indifferentia & sine periculo sunt dogmata circa præexsistentiam, sed periculosa, & damnosa & blasphema. Ut autem id tibi plene persuadeam, paucis verbis multiplicem eorum impietatem depingere conabor. Dicunt, Christum non esse unum de Trinitate u. Dicunt, nostra ex resurrectione corpora penitus interitura & primo illud Christi w. Dicunt, quod sancta Trinitas non condiderit mundum & quod in restitutione in statum pristinum naturæ omnes rationales, etiam ipsi dæmones valituri sint Æones producere x. Dicunt ætherea fore & sphærica nostra in resurrectione corpora: tale enim resurrexisse, aiunt, & ipsum Domini corpus. Dicunt, quod Christo similes futuri simus in restitutione in statum pristinum.

[13] [Cyrillo exponit, turbarumque finem] Quis tandem infernus hæc eructavit? Non hæc didicerunt a Deo, absit, locuto per Prophetas & Apostolos: sed a Pythagora & Platone, Origene & Evagrio y atque a Didymo z acceperunt abominanda hæc & impia dogmata. Ego porro miratus sum, quantos temere & frustra labores insumpserint damnandis illis insaniis, quomodoque tantopere linguas suas armaverint contra pietatem. Non oportebat potius ipsos laudare & colere fraternam caritatem, virginitatem, amorem paupertatis, psalmodiam & stationem nocturnam aa & lacrymas pœnitentiæ? Non oportebat potius ipsos edomare jejuniis corpus & mente ad Deum peregrinari & meditationi mortis vitam insumere, quam hæreticis hisce ineptiis insanire? Dixit autem Senex: At non voluerunt humili via Christi incedere, sed evanuerunt in cogitationibus suis, & insipiens cor eorum obscuratum est: dicentes, se sapientes esse, stulti facti sunt bb. Omnium porro zizaniorum seminator & malorum author fuit Nonnus, qui a decessu beati patris nostri Sabæ elatus incepit diffundere propinquam turbidam perditionem, Leontium Byzantinum habens ministrum & adjutorem & commilitonem.

[14] [vaticinatar,] Et primum quidem, qui in Nova laura doctiores, imo potius indoctiores erant, in scelestam suam pertraxit hæresim. Sed nec hisce stetit, quin & monasteria solitudinis sua peste inficere studuit. Quales autem machinas non admovit ut & me imbecillum convelleret Deus vero per visionem ostendit mihi cœnum hæresis ejus. Quam frandulentas insidias non struxit, ut conventum Sucæ perversæ doctrinæ suæ participem faceret & non potuit, per Christi gratiam me unumquemque semper hortante & excitante, ne a recta fide desciscerent. Sed & sategit abbatem hæresis suæ defensorem constituere in nostra laura, Petrum, inquam, Alexandrinum cc; & subjicere conventum, nec potuit tamen, nam contra conventus commotus Petrum prælatura exturbavit. Itaque rursus quidem aliqui per Nonnum incitati Petrum alium ex Græcia oriundum, pestis Origenis propugnatorem, abbatem constituerunt: sed conventus iterum zelo secundum spiritum animatus Petrum prælatura expulit, profectusque ad lauram beati Sabæ accepit inde abbatem, qui nunc est, Cassianum dd, genere Scythopolitanum, orthodoxum, vitaque & doctrina præclarum. Atque ita vix tandem valuimus Origenis defensores reprimere.

ANNOTATA.

a Hæc ita habet Metaphrastes. Hæc quoque de Cyriaco dicuntur: quod tot annorum spatio non modo sol non occiderit super ejus iracundiam, sed ne minime omnium ira commotus fuerit, neque eum viderit dies comedentem &c. In Vita nostra, ubi inducitur ipse S. Cyriacus de se asserens, auctoritatem majorem habere relatio censenda est: verum est hic aliquid contra modum scribendi Cyrilli hiulcum & nimis crude a præcedentibus recedens, ut credam, correctum apographum esse. Præterea nude sumpta relatio humilitatem S. Cyriaci suas virtutes extollentis non multum commendaret.

b Κρούσμα in Vita S. Sabæ cap. 42 atque alibi in sequioris ævi monumentis Græcis frequentissime occurrit. Exempla dat Cangius in Glossario Græco-barbaro. Passim lignum vel ferrum, quo signum dabatur ad psalmodiam, significat: hic pro abstracto, ut aiunt, seu pulsatione accipitur.

c Observat, qui Vitam vertit ediditque inter Analecta Benedict., designari hic Psalmum 118; qui est, Beati immaculati in via.

d De hisce duobus calculis disquisitum est Commentarii prævii num. 13 & seq., ubi ostensum est, non esse inter se concordes, legendumque in Græco οζ᾽, qui annum 77 designat.

e In Mappis geographicis Adrichomii aliaque anonyma, quæ satis correcta apparet, invenio Netophati, locum medium fore inter monasterium S. Sabæ & Engaddi; seu mare Mortuum, Orientem versus, haud procul a torrente Cedron. Ab eone Natupha solitudo nomen sortita esset? Quamquam magis ad Occidentem esse videtur, cum, quæ infra sequuntur, innuant, haud procul inde vicum Thecua situm esse. Forte solitudo Natupha erit, quæ alias desertum Bethleem appellatur: certe non potest æb hoc longe abesse.

f Μελάγρια, seu potius herbæ illius radices etiam S. Euthymio, ut liquet ex Vita ejus pag. 78, & S. Sabæ Vitæ num. 13 pro cibo fuerunt. Quæ illa sit silvestris herbæ species, distinctius assignatum non reperio.

g Σκίλλα, alias σκῖνος, Latine Scilla vel Squilla, herba est bulbo insigni prædita: medulla ejus tenera & mollis est instar adipis, sed gustus valde amarus.

h Græce est Θεκούων: Pougetus habet Θεκωῶν & in alio exemplari Θεκόων. Designatur vicus Thecua seu Thecue, qui Meridionalis est Hierosolymæ, unde in mappis geographicis tam antiquis quam recentioribus exiguo intervallo distat. Duodecim M. passibus inde disjungunt Eusebius & Hieronymus. Alibi tamen, inquit Calmetus in Dictionario Biblico, idem S. Hieronymus sex M. passibus a Bethleëm Meridiem versus illam amovet; in quo, quandoquidem una distantia a Jerosolymis, altera a Bethleëm deducitur; errorem non video. Urbs Thecue, inquit idem Calmetus, montibus insidens, postremus erat ejus lateris locus usque ad mare Mortuum. Urbem Thecue proxime sitam fuisse arci Herodio Josephus de Bello lib. 5 cap. 7 testatur. Desertum Thecue occurrit 2 Paralip. 20, quod longe a mari mortuo patebat I Machab. 9 ℣ 4. Desertum illud verosimilius aliud nomen assumpsit ex illis, quæ anachoretarum V & VI seculo lauris celebrata fuere, forteque Natupha partem illius complectitur, quatenus vel ad mare Mortuum & Orientem, vel versus Meridiem & Maspham vergit.

i Ἀπογομώσας non intelligo: substitui ἀπογυμνώσας, ex quo pro sensus exigentia, sic verti.

k In Vita S. Sabæ ad finem num. 45 de Gerontio ab illo sanato scribit Cyrillus Καὶ ἐλθὼν πρὸς Γερόντιον, καὶ εὐχὴν ἐκτενῆ ὐπὲρ αὐτοῦ ποιήσας καὶ ἔλαιον τοῦ ἁγίου σταυροῦ ἀλείψας αὐτὸν, ὑγιῆ ἀπεκατέστησεν, ubi iisdem verbis adhibitum pro sanitate recuperanda Oleum sanctæ Crucis asseritur. Cangius in Glossario opinatur, sermonem esse de liquore odorifero, quem ex nodis sancti ligni profluxisse instar olei & adversus morbos salutiferum fuisse scribit Venerabilis Beda de Locis Sanctis cap. 20. Forte etiam oleum communius a sanctis viris benedictum, & a loco vel ipsa benedictionis forma sanctæ Crucis appellatum, significatur.

l Ignotus Geographis, quos hactenus vidi, omnibus locus est Susacim. Diceres Suca & Susacim alterum ab altero derivatum. Vide litteram sequentem.

m De celeberrima Sucæ laura tam Veteri, quam Nova frequentissima est in Vitis hac, SS. Euthymii, Sabæ, Charitonis aliisque mentio: nec situs tamen satis exploratus. Distinctius de illa scribitur in Vita S. Charitonis, quam dedimus die præcedenti. Ibi pag. 618 num. 12 leguntur, quæ huc spectant, sequentia. Accedit (S. Chariton) ad aliam partem solitudinis, quæ quatuordecim stadiis paulo plus aut minus distat a regione (in Græco, ut ibi annotatum est, habetur vox κτῆμα, quæ possessionem, prædium & vicum quandoque significat) Thecoorum … aliam quoque ibi lauram ædificat admirabilis Chariton, quam nonnulli quidem lingua Syra Sucam nominant, alii autem voce Græca Veterem Lauram appellant. Hæc procul dubio Vetus tantum appellari cœpit, postquam aliæ in vicinia & forte illa, quæ ad distinctionem Nova appellata est, conditæ fuere. Vix dubito, quin de ipso oppido, vico, seu districtu Thecues hic sermo sit, ita ut credam Sucæ lauram inde quatuordecim tantum circiter stadiis, quod ad duo milliaria accedit, versus mare Mortuum vel Arabiam dissitam fuisse, at situm vix, aut ne vix quidem propius assignare possum. Vide tamen, quæ ad litteram mox sequentem annotabo.

n Habentur hæc verba Psalm. 73 ℣ 15, circa quæ conjecturis agentes interpretes, & in diversas partes abeuntes reperio. Sunt, qui asserant, ex vi Hebraïci nominis Ethan, quod, inquiunt, validum & fortem significat, nomen commune esse fluminibus rapidis alveique capacioris: alii proprium nomen esse contendunt, sed in assignandis fluminibus illis dubio satis successu laborant. Certum est ex lib.2 Paralipomenon cap. XI ℣ 6, locum quemdam, verosimilius Bethleëm inter & Thecuem, Hitham, Aithan, Ethan, seu, ut Vulgata habet, Etam fuisse appellatum. Idem is esse videtur, de quo scribit Josephus Antiquitatum lib. 8 cap. 2, quemque duobus schœnis, id est, quindecim milliaribus Hierosolymis dissitum, ait. Locus ille fuit Salomoni in deliciis propter confluentium aquarum amœnitatem. Le Brun Itineris Orient. cap. 51 piscinarum ibidem exsistentium rudera describit & delineata exhibet. Ex ejus relatione uno circiter milliari distant a Bethleem. Quamquam hæc omnia, quoad distantiam satis quadrare videantur situi lauræ Sucæ minus tamen conveniunt Susacim, aliquot milliaribus inde remoto, ex num. 15, & insuper descriptio torrentium, quam hic facit Cyrillus, minime imaginem piscinarum ingerit. Sed nec alibi ego confluentem in Palæstina invenio, cui illa applicare possim.

o Sic verti vocem θνήσεως, quæ & ipsa Græce ambiguam significationem habet. Non reperi, pestem aut alium morbum quempiam contagiosum similemve plagam tum temporis grassatam esse. Itaque suspicor, de hæresi Origenistarum, quam passim etiam alibi pestis nomine excipit Cyrillus, hic illi sermonem esse. Certe Origenistæ tum plurima contra orthodoxos in Palæstina moliti sunt, ut ostendi Comment. præv. § 2 num. 19 & seqq.

p Quo circiter tempore, quaque occasione a S. Joanne Silentiario, cujus Acta a nobis die 13 Maii, quo colitur, illustrata sunt, missus fuerit Cyrillus, expositum invenies Comment. prævii num. 17 & seqq.

q Sic vertendam duxi vocem aliunde ambiguam propter ea, quæ Comment. prævii num. 17 deduxi, quæque, si lubet, consule.

r De Nonno in Vita S. Sabæ sæpe memorata num. 36 pag. 274 legitur: Qui Agapetus, suscepta Novæ lauræ præfectura, quatuor invenit in congregatione monachos a simplicissimo Paulo eorum ignaro illic admissos, qui occulte Origeniana dogmata susurrabant: quorum princeps erat vir quidam Palæstinus, Nonnus nomine, qui Christianismum sectari præ se ferens & pietatem simulans, impiorum gentilium, Judæorum & Manichæorum dogmata in animo habebat, quæ ab Origene, Evagrio, & Didymo de præexsistentia fabulose fuere prolata. Narrat deinde ejus expulsionem, molimina contra Catholicos. Exitum ejus aliaque eo spectantia habes Comment. prævii § 2 num. 19 De Leontio in eadem Vita sic Cyrillus num. 72 pag. 344. Origenis denique exitiosam hæresim cum dictarum hæresum abjectione recensuit (coram Justiniano S. Sabas) quoniam inter monachos, qui cum eo erant, quidam Byzantinus genere, nomine Leontius, unus eorum, qui una cum Nonno in Novam lauram … suscepti fuere, inventus est Origenis dogmata defendere. Quapropter eum a suo consortio repulit, & in Palæstinam revertens deseruit S. Sabas. Leontius Byzantii relictus in aulam sese intrusit ibique simulatione pessime rem Orthodoxorum affecit. Nefarias ejus molitiones habes ibidem num. 84, mortem num. 86.

s De hac spelunca S. Charitonis in ejus ipsius Vita scribitur num. 13. Cum curam gereret quietis & silentii, ut nullius alterius re magis, non ignorans, quantum posset conferre ad virtutem, cum rescivisset esse quamdam speluncam in præcipiti quidem & prærupto monte sitam, sed non longe distantem ab hac sacra (Sucæ) laura, quæ usque in hodiernum diem appellatur Cremastos, id est Pensilis, (non enim potest quis ad eam accedere nisi scalis) eam habitat vir ille egregius. Memorata spelunca, de qua hic sermo est, S. Charitonis nomen inde retinuit, & a viris sanctis plurimum culta fuit.

t Ad litteram impletum fuit hoc S. Cyriaci vaticinium. Vide Comment. prævii § 2 num. 19, ubi rem cum suis adjunctis ex Vita S. Sabæ a Cyrillo nostro relatam habes.

v Respicitur, ni fallor, hic ad verba S. Gregorii Nazianzeni Apologet. Orat. 1 ex editione Billii num. 65. Certe verba non pauca hic relata inde desumpta sunt, sed ridicule traductus est sancti Doctoris sensus, qui ibidem disputat, quæ materia sacro oratori & quomodo tractanda sit, tantumque dicit, majorem fere circumspectionem adhibendam esse in sermonibus de sanctissima Trinitate, quam inrebus aliis pertractandis. Lipomanus & ex illo Surius hic, observat partem eorum, quæ hic allegantur ex Operibus contra Eunomianos assutam esse, et recte. Habe Gregorii verba in fine Orationis 1. de Theologia, alias 33. De mundo, inquit, vel de mundis philosophare, de materia, de anima, de naturis ratione præditis tam bonis, quam malis, de resurrectione, de judicio, de præmiis ac pœnis, de Christi cruciatibus. In his enim argumentis & scopum assequi utile est, & aberrare minime periculosum. Ad quæ luculenter hæc referuntur ab Origenistis: sed perperam & subdole S. Gregorii dicta in perversum sensum detorquentur. Etenim sanctus pater ibidem in Eunomianos invectus, quod unius diluculi philosophi de subtilissimis quæstionibus disceptare altoque supercilio decidere solerent, resque abstrusissimas de Deo & sanctissima Trinitate inscite tractarent, aliam solum illis materiam assignat, circa quam, si non felicius, saltem minus periculose versarentur. Hunc ejus scopum tum quæ præcedunt, tum quæ proxime sequuntur, manifeste ostendunt. At vero (prosequitur Gregorius) cum Deo in hac quidem vita parcius, aliquanto post autem fortasse plenius commercium habebimus.

u Hæc propositio potius Arium ejusve sequaces, quam Origenem aut Origenistas sapit. Quamquam ut solemne est hæreticis, facile qui Origenis errores imbiberant in Palæstina, ab hæresiarchis aliis commodo suo blasphemas ineptias admittere potuerunt. Sane supra ad litteram r tradit in Vita S. Sabæ Cyrillus noster, Nonnum somniis gentilium, Judæorum, & Manichæorum infatuatum fuisse. Ceterum a diversis divisim, opinor, propugnata fuerunt collecta hic blasphema dogmata, quæ nimis aperte invicem opposita videntur, quam ut ab eodem, cui sensus aliquid superesset, propugnari potuerint.

w In Analectis καὶ Χριστοῦ πρώτοῦ versum est & Christi primi.

x Æones, id est, secula, inquit interpres in Analectis Benedictinis; atque hoc sane in obvio sensu significat: verum alius est verisimiliter multumque diversus. Æones hic videntur a Valentinianis seu Ptolomaïtis, de quibus Epiphanius Hæresi 33, profecti. Describit illos explodens Tertullianus libro adversus Valentinianos cap. 8, ubi decuria generationem Æonum in Valentinianorum deliriis terminatam fuisse, tradit. Æones porro in abominanda illorum genesi Dii, seu semidii, seu, nescio quæ, erantmonstri species. Consule, si plura desideras, laudatum Tertullianum lepide eorum dementiam exagitantem.

y Fuit Evagrius, qui Ponti passim appellatur, celebris inter Origenistas. Natus Iberæ seu Iboræ in Ponto, diaconus evaserat ecclesiæ Constantinopolitanæ, ubi ministraverat sub Nectario cum multa prudentia & zelo. Sincero forte initio, vitæ perfectioris & salutis desiderio in Palæstinam indeque in Ægyptum profectus solitudini se devoverat, sanctosque thaumaturgos Macarios præceptores nactus audiebat ipse sanctus, cujus virtus etiam prodigiis illustraretur: sed Origenem, quem sapiebat, occultaverat, donec abstrusus error Origenistarum plausibus tandem erupit. In asceticis maxime Opusculis venenum propinavit. Vide Socratem & Palladium Vit. Pat. cap. 1, 12, 22, 25. Errores ejus aliquos exposuit S. Hieronymus.

z Celeberrimus fuit Didymus Alexandrinus maximorumque & sanctissimorum virorum laudibus celebratus. Visum ab ipsa pueritia amiserat: ex prælectis tamen sibi auctoribus tum sacris, tum profanis, tantum in scientiis profecerat, ut pauci illi similes invenirentur, atque ad moderandam scholam Alexandrinam electus fuerit. Inter ejus discipulos numerantur Rufinus, Palladius & Isidorus presbyter. Ingentia plura Opera edidit, quorum aliqua etiam hodie supersunt. Vide S. Hieronymum de Script. Eccles. c 109, in Chron. ad annum 376 alibique; Palladium Hist. Laus. cap. 38; Rufinum lib. 2 Hist. cap. 7 aliosque. Commentatus fuerat librum Origenis de Principiis, quorum aliqua vel imbiberat, vel forte sic explicaverat, ut de suo addiderit incautius aliqua, quæ errores illius etiam auxerint, quapropter Origenistarum patronus audiit, & damnatus fuit diu post mortem.

aa Suspiria sua hæc mutuatus est Cyrillus a S. Gregorio Nazianzeno, apud quem eadem leguntur Oratione 1 adversus Eunomianos, alias 33 sub finem.

bb Desumpta sunt hæc ex Epistola 1 ad Romanos cap. 1 ℣ 21.

cc Petrus Alexandrinus laura exturbatus varias postea monachis orthodoxis molestias excitavit Theodori Ascidæ auctoritate in ministerium Petri, Hierosolymorum patriarchæ, hominis timidioris, intrusus. Redi ad Commentarii prævii num. 18.

dd De Cassiano observavi nonnulla Comentarii prævii num. 19.

CAPUT III.
In solitudinem reversus leonis ministerio utitur, & precibus pluviam prodigiose impetrat. Narratio de mirabili vita & morte Mariæ solitariæ. S. Cyriaci in summa senectute pius obitus.

ΤΑῦτα διηγησάμενός μοι ὁ δοῦλος τοῦ θεοῦ Κυριακὸς, καὶ γνοὺς ὅτι τῆς μεγάλης μονῆς Εὐθυμίου τοῦ μακαρίου εἰμὶ, περιχαρὴς γεγονὼς εἶπεν, ἰδοὺ καὶ συγκοινοβιότης μου εἶ. καὶ λοιπὸν ἀρχὴν ἐποιήσατο διηγεῖσθαί μοι πολλὰ περὶ αὐτῶν τῶν ἐν ἁγίοις Εὐθυμίου τε, καὶ Σάβα, ἅπερ ἐθηκα ἐν τοῖς περὶ αὐτῶν ἢδη ρηθεῖσι δυσὶ λόγοις. καὶ οὕτως ἐν τοῖς τοιούτοις διηγήμασιν τὴν ἐμὴν διαθρέψας ψυχὴν ἀπέλυσεν ἐν εἰρήνῃ. ὡς δὲ ἤρξαντο τινὲς ἐνοχλεῖν αὐτῷ εἰς τὸ τοῦ ἐν ἁγίοις χαρίτωνος σπήλαιον, τοῦ ἀρχιγοῦ τῶν ὡριγενιαστῶν ἀποθανόντος Νόννου, καὶ τῆς τούτων δυναστείας διαλυθείσης, καὶ τοῦ κατὰ τῶν ὀρθοδόξων πολέμου θραυσθέντος, καὶ τῶν κακοδόξων εἰς τὸν κατ᾽ ἀλλήλων πόλεμον ἀσχολιθέντων, ἀμεριμνήσας ὁ γέρων, ἀνεχώρησεν πάλιν ἀπὸ τοῦ σπηλαίου τοῦ ἁγίου χαρίτωνος ἐπὶ τὸν Συσακεὶμ, τῷ [koppa]θ᾽ τῆς ἑαυτοῦ ἡλικίας χρόνῳ, καὶ ἡσύχασεν ἐκεῖσε χρόνους η᾽. ἐγὼ τοίνυν ἐπιθυμήσας προσκυνῆσαι αὐτὸν, ἦλθον εἰς τὴν λαύραν τοῦ Σουκᾶ, καὶ λαβὼν Ἰωάννην τὸν αὐτοῦ μαθητὴν, κατῆλθον εἰς σουσακεὶμ. ἀπέχει δὲ ὁ τόπος οὗτος ἀπὸ τῆς τοῦ Σουκᾶ λαύρας [koppa] ᾽ σταδίους. ὡς οὖν ἠγγίσαμεν τῷ τόπῳ, συναντᾷ ἡμῖν λέων παμμεγεθέστατός τε καὶ φοβερώτατος. καὶ λέγει μοι θροηθέντι ὁ ἀββᾶς Ἰωαννης, μηδὲν φοβηθῆς. καὶ ὡς ἴδεν ἡμᾶς ὁ λέων πρὸς τὸν γέροντα ἀπίοντας, δέδωκεν τόπον.

[16] Καὶ θεασάμενος ἡμᾶς ὁ γέρων, καὶ περιχαρὴς γεγονὼς εἷπεν: ἰδοὺ ὁ συνκοινοβιότης μου Κύριλλος. καὶ λέγει αὐτῷ ὁ ἀββᾶς Ἰωάννης· πάνυπερ ἐφοβήθη ἰδὼν τὸν λέοντα καὶ λέγει μοι ὁ γέρων· μηδὲν φοβηθῆς τέκνον. οὗτος γὰρ ὁ λέων προσκαρτερεῖ μοι ἐνταῦτα, φυλάττων τὰ μικρὰ λάχανα ἀπὸ τῶν αἰγαγρίων. καὶ πολλὰ εἰπών μοι περί τε τοῦ ἁγίου Εὐθυμίου, καὶ τῶν ἄλλων τῆς ἐρήμου ταύτης πατέρων, προετρέψατό με γεύσασθαι. ἡμῶν δὲ γευομένων, ἐλθὼν ὁ λέων ἔστη ἔμπροσθεν ἡμῶν. καὶ ἀναστὰς ὁ γέρων, δέδωκεν αὐτῷ κλάσμα ἄρτου. καὶ ἔπεμψεν αὐτὸν φυλάττειν τὰ λάχανα. καὶ ἔλεγέν μοι ὁ γέρων, ὅτι οὐ μόνον τὰ λάχανα φυλάττει, ἀλλὰ καὶ ληστὰς καὶ βαρβάρους ἀμύνεται. ποιήσαντος δέ μου τὴν μίαν ἡμέραν, καὶ ἱκανῶς τῆς αὐτοῦ διδασκαλίας ἀπολαύσαντι. δέδωκὲν μοι εὐλογίαν τῇ ἑξῆς, καὶ ποιήσας μοι εὐχὴν, ἀπέλυσύν με μετὰ τοῦ μαθητοῦ αὐτοῦ ἐν εἰρήνῃ. καὶ οὕτως ἐξελθόντες ηὕραμεν τὸν λέοντα ἐν τῇ ὁδῷ καθήμενον καὶ αἴγαγρον ἐσθίοντα, ὅστις λέων ἰδὼν ἡμᾶς ἰσταμένους, καὶ μὴ τολμῶντας ὁδεῦσαι, καταλειπὼν τὴν θήραν, ἀνεχώρησεν ἕως οὗ παρήλθομεν. ἐπειδὴ δὲ λάκκον οὐκ εἶχεν ὁ τόπος ἐφιλοκάλησεν ἐαυτῷ τοὺς ἐν ταῖς πέτραις βοθύνους· καὶ ἐδέχετο τῷ χειμῶνι τὸ ὕδωρ, καὶ ὑπούργει αὐτῳ δαψιλῶς εἴς τε τὴν διαίταν, καὶ εἰς τὸ ποτίσαι τὰ λάχανα ὅλον τὸ θέρος.

[17] Καὶ τοῦ ὕδατος ποτὲ λείψαντος περὶ τὸν ἰούλιον μῆνα, ἐστενώθη σφόδρα, καὶ ἀνατείνας τὸ ὄμμα πρὸς τὸν θεὸν, παρεκάλει λέγων· Κύριε ὁ θεὸς παράσχου μοι ὀλίγον ὕδωρ διὰ τὴν ἀναγκαῖαν χρεὶαν τοῦ ταπεινοῦ σώματος τούτου. καὶ ἐπήκουσεν αὐτοῦ ὁ θεὸς, καὶ παραχρῆμα ἀνέβη μικρὸν νέφος ἐπάνω τοῦ Σουσακεὶμ, καὶ ἔβρεξεν κύκλῳ τοῦ κελλίου αὐτοῦ, καὶ ἐπλήρωσεν αὐτοῦ πάντα τὰ μεταξὺ τῶν πετρῶν δοκεῖα. δίκαιον δὲ ἡγοῦμαι ἐνταῦθα μνημονευσαι ψυχοφελῆ διηγήματα, ἅπερ, διηγήσατό μοι ὁ ἀββᾶς Ἰωάννης. ὁδηπορούντων γὰρ ἡμῶν κατὰ τὴν ἔρημον, ὑπεδείκνυέν μοι τόπον τινὰ, ὀν ἔλεγεν μνημεῖον εἶναι τῆς μακαρίας Μαρίας. ἐγὼ δὲ ἑπὶ τούτῳ θαυμάσας ἠξίουν αὐτὸν ἐξηγήσασθαι τὰ περὶ αὐτοῦ. ὁ δὲ ἀποκριθεὶς εἶπεν· ὅτι πρὸς ὀλίγου τινὸς χρόνου, ἀπερχομένου μου ἅμα τοῦ συμμαθητοῦ μου τοῦ ἀββἆ Παράμμωνος πρὸς τὸν ἀββᾶν Κυριακὸν, ἀτενίσαντες ἀπὸ μακρόθεν, θεωροῦμεν τινὰ ὡς ἄνθρωπον ἰστάμενον πλησίον ἀγριομυρίκης, καὶ νοήσαντες, αὐτὸν ἕνα τινὰ τῶν ἀναχωριτῶν τῶν αὐτόθι εῖναι. ἦσαν γάρ τότε πολλοὶ ἀναχωριταὶ ἐν τοῖς μέρεσιν ἐκείνοις. ἐσπεύσαμεν οὖν αὐτὸν προσκυνῆσαι.

[18] Ὡς δὲ ἠγγίσαμεν τῷ τόπῳ, ἐκεῖνος μὲν ἀφανὴς ἐγένετο, ἡμεῖς δὲ φόβῳ, καὶ δειλίᾳ συσχεθέντες, ἔστημεν εἰς προσευχὴν, νομίσαντες αὐτὸν πνεύμα πονηρὸν εἶναι, καὶ μετὰ δὲ τὸ τελέσαι τὸ ἀμὴν, περιβλεψάμενοι ἔνθα, καὶ ἔνθα, ηὕραμεν σπήλαιον ὑπόγεον, ἐν ῷ ὑπενοοῦμεν ὑποδύντα τὸν δοῦλον τὸν ἀληθῆ τοῦ Θεοῦ κρυβῆναι ἀφ᾽ ἡμῶν· καὶ πλησίον τοῦ σπηλαίου γενόμενοι, παρεκαλοῦμεν αὐτὸν ἅμα, καὶ ἐνορκοῦμεν λέγοντες· μὴ στερήσης ἡμᾶς πάτερ τῶν εὐχῶν σου, καὶ τῆς ἀγαθῆς σου συντυχίας. ὁ δὲ μόλις ποτὲ ἀποκριθεὶς, εἶπεν· τί θέλετε ἀπ᾽ ἐμοῦ; γυνὴ γάρ εἰμι. καὶ ἐπηρώτησεν ἡμᾶς λέγουσα· ποῦ πορεύεσθε; ἡμεῖς δὲ εἴπαμεν, πρὸς τὸν ἀναχωριτὴν τὸν ἀββᾶν Κυριακὸν ἀπερχόμεθα· ἀλλ᾽ εἰπὲ ἡμῖν τί τὸ ὄνομα σου; καὶ πῶς διάγεις καὶ πῶς παραγέγονας; ἡ δὲ εἷπεν· ὑπάγετε. καὶ ἐν τῷ ὑμᾶς ὑποστρέψαι, λέγω ὑμῖν. ὡς δὲ διεβεβαιούμεθα μηδαμοῦ ἀπιέναι πρὶν τὰ κατ᾽ αὐτὴν μαθεῖν, ἀπερίνατο λέγουσα· τὸ μὲν ὀνομά μου, Μαρία λέγομαι. ἐγενόμην δὲ ψάλτρια τῆς ἁγίας Χριστοῦ ἀναστάσεως. καὶ πολλοὺς ὁ διάβολος ἑσκανδάλησεν εἰς ἐμὲ. καὶ φοβηθεῖσα μή πως ὑπεύθυνος γενομένη τῶν τοίουτων σκανδάλων, προσθήσω ἁμαρτίας ἐφ᾽ ἁμαρτίαις μου, ἐδυσώπουν τὸν θεὸν τοῦ ῥυσθῆναι με τῆς αἰτίας τῶν τοιούτων σκανδάλων.

[19] ἐν μιᾷ οὖν κατανυγῆσα τὴν καρδίαν εἰς τὸν φόβον τοῦ θεοῦ, κατῆλθον εἰς τὸν ἅγιον Σιλωὰμ, καὶ ἤντλησα τὸ σκεῦος τοῦτο ὕδατος· ἔλαβον δὲ καὶ τὸ μαλάκιον τοῦτο τῶν βρεκτῶν, καὶ ἐξῆλθον νυκτὸς τῆς ἁγίας πόλεως παραθεμένη ἑαυτὴν τῷ θεῷ, ὅς καὶ ὁδήγησέν με ἐνταῦθα· καὶ ἰδοὺ ἔχω ἐνταῦθα ιη᾽ ἔτη. καὶ διὰ τῆς χάριτος τοῦ θεοῦ, οὔτε τὸ ὕδωρ ἔλειψεν, οὔτε τὸ μελάκιον τῶν βρεκτῶν ἠλαττωνήθη ἄχρι τῆς ἡμέρας ταύτης, ἀλλ᾽ οὐδὲ ἄνθρῳπον ἴδὸν, εἰ μὴ ὺμᾶς σήμερον. ἀλλ᾽ ὑπάγατε, φησὶν, καὶ πληρώσατε τὴν διακονίαν ὑμῶν, καὶ ἐν τῷ ὑμᾶς ὑποστρέφειν, ἐπισκέψασθέ με. Ταῦτα ἀκούσαντες, ἐπορεύθημεν πρὸς τὸν ἀββᾶν Κυριακὸν, ἀνηγγείλαμεν δὲ αὠτῷ καὶ ταῦτα· ὁ δὲ ἀκούσας ἐθαύμασεν καὶ εἶπεν· δόξα σοι ὁ Θεὸς ὅτι πόσους ἁγίους κρυπτοὺς ἔχεις· ἀλλ᾽ ἀπένθατε τέκνα, καὶ ὡς εἶπεν ὑμῖν, οὕτως ποιήσατε. λαβόντες οὖν παράθεσιν ἐκ τοῦ ἁγίου γέροντος, ἤλθαμεν κατὰ τοῦ σπηλαίου, καὶ κρούσαντες κατὰ τὸ ἔθος τῶν ἀναχωριτῶν, καὶ μηδενὸς ἀποκριναμένου, ὑπεισελθόντες, ηὕραμεν αὐτὴν τελειωθεῖσαν· μὴ ἔχοντες οὖν τὸ πῶς ἐνταφιᾶσαι, καὶ θάψαι αὐτὴν, ἀνελθόντες ἐν τῇ ἡμετέρᾳ λαύρᾳ τῆς Σουκᾶ, ἠνέγκαμεν πάντα τὰ πρὸς τὴν χρείαν, καὶ κηδεύσαντες αὐτῂν ἐθάψαμεν ἐν τῷ σπηλαίῳ, ἀποφράξαντες τὴν θύραν ἐν λίθοις.

[20] Ταῦτα ὁ ἀββᾶς Ἰωάννης διηγήσατο, ἅπερ ἀναγκαῖον ἠγησαμην, ὡς εἴρηται, γραφῇ παραδοῦναι πρὸς κατάνυξιν μὲν τῶν ἀκουόντων, καὶ ἐντυγχανόντων. δόξαν δὲ τῷ Χριστῷ τῷ παρέχοντι εἰς τέλος ὑπομονὴν τῆς ἀγάπης αὐτοῦ. ἐπανακτέον δὲ τὸν λόγον πρὸς τὸν ἀββᾶν Κυριακὸν. πληρώσαντος γὰρ αὐτοῦ τὸν ὀκταετῆ χρόνον εἰς τὸν Σουσακεὶμ, καὶ εἰς βαθὺ γῆρας ἐλάσαντος, κατελθόντες οἱ τῆς λαύρας τοῦ Σουκᾶ πατέρες, ἤγαγον αὐτὸν εἰς τὸ σπήλαιον τοῦ ἐν ἁγίοις Χαρίτωνος, μετὰ τὴν τῶν ὠριγενιαστῶν, ἐκ τῆς νέας λαύρας ἀναχώρησιν. ἐν ῷ σπηλαίῳ διάγοντος αὐτοῦ, ἐγὼ ὁ ταπεινὸς ποικνῶς παρέβαλλον αὐτῷ, καὶ πολλὴν τῇ ψυχῇ μου ὠφέλειαν ἐκαρπούμην· ἡν δὲ πάνυ προβεβηκὼς, τὸν ἑκατοστὸν ἔβδομον πληρώσας ἐνιαυτὸν. ἦλθεν μὲν γὰρ εἰς τὴν ἁγίαν πόλιν ἐτῶν ιη᾽. καὶ ἔμεινεν πρὸς τὸν ἐν ἁγίοις Γεράσιμον ἔτη θ᾽ καὶ ἐν τῇ τοῦ μεγάλου Εὐθτυμίου μονῇ ἕτη ῖ. καὶ ἐποίησεν ἐν τῇ λαύρᾳ τοῦ Σουκᾶ ἐν διαφόροις διαπρέψας διακονίαις ἔτη λθ᾽, καὶ ἐν τῇ ἐρήμῳ τοῦ Νατούφα σκίλλας ἐθίων ἔτη ε᾽. ἡσύχασεν δὲ καὶ εἰς Σουσακείμ ἔτη ζ᾽, καὶ εἰς τὸ σπήλαιον τοῦ ἐν ἁγίοις Χαρίτωνος ἔτη ε᾽, καὶ κατελθὼν πάλιν εἰς Σουσακεὶμ χρόνους η᾽.

[21] Πρὸ δύο χρόνων τῆς αὐτοῦ τελευτῆς κατελθόντες οἱ πατέρες ἤγαγον αὐτὸν, πολλαῖς χρησάμενοι παρακλήσεσιν, εἱς τὸ τοῦ μακαρίου χαρίτωνος σπήλαιον πάνυ, ὠς εἴρηται, προβεβηκότα. καὶ τοσοῦτον χηραλαῖος ὦν, στεῤῥὸς ὑπῆρχεν, καὶ πρόθυμος ἱστάμενος εἰς τὸν κανόνα τῆς ψαλμῳδίας, καὶ τοὺς ἀρχομένους πρὸς αὐτὸν ὑπηρέτει ἰδίαις χερσὶν, καὶ οὐδ᾽ ὅλως ἠτόνει, ἀλλὰ πάντα ἴσχυεν ἐν τῷ ἐνδυναμοῦντι αὐτὸν Χριστῷ. ἦν δὲ ὁ ἀνὴρ πρᾶος, καὶ εὐπρόσιτος, προφητικὸς, διδασκαλικὸς, ὀρθοδοξώτατος, τῷ σώματι εὐμεγέθης καὶ γενναῖος, καὶ ἀσινῆ πάντα ἔχων τὰ μέλη, καὶ ἦν ἀληθῶς πλήρης χάριτος, καὶ πνεύματος ἁγίου. μετὰ οὖν πολλὰς ἡμέρας ἀσθενίᾳ σωματικῇ περιπεσὼν, προσκαλεσάμενος πάντας τοὺς πατέρας τῆς λαύρας, καὶ τούτους ἀσπασάμενος, ἐκοιμήθη ἐν εἰρήνῃ, παραδοὺς τὸ πνεύμα τῷ κυρίῳ, κομισάμενος παρ᾽ αὐτοῦ τῆς δικαιοσύνης στέφανον, ὅν ἐπηγγείλατο τοῖς ἀγαποῦσιν αὐτὴν. καὶ νῦν ἐστὶν ἐν τῇ ἀναπαύσει πάντων τῶν δικαίων, πρεσβεύων ὑπὲρ ἡμῶν, ὅπως καὶ ἡμεῖς ἀκολουθήσαντες τοῖς ἴχνεσιν αὐτοῦ, τύχωμεν τῶν ἐπηγγελμένων ἀγαθῶν ἐν Χριστῷ Ἰυσοῦ τῷ κυρίῳ, μεθ᾽ οὗ τῷ Πατρὶ ἡ δόξα ἅμα τῷ ἁγίῳ Πνεύματι εἰς τοὺς αἰώνας τῶν αἰῶνων. ἀμὴν.

[Ad solitudinem reversus] Hæc cum mihi narrasset servus Dei Cyriacus, atque intellexisset, quod essem de magno monasterio beati Euthymii, supra modum lætus dixit: Ecce ejusdem es cœnobii atque ego. Dein autem ab initio cœpit mihi narrare omnes res gestas sanctorum Euthymii & Sabæ, quas nimirum jam duobus vulgatis libris exposui a. Et cum hujusmodi narrationibus animam meam nutrivisset, dimisit in pace. Postquam autem cœpissent quidam illi molesti esse in spelunca sancti Charitonis, mortuo duce Origenistarum Nonno, illorumque dissoluto imperio & bello adversus orthodoxos, cum ipsi inter sese belligerarent malæ doctrinæ patroni, fracto b, securitatem nactus Senex, iterum recessit ex spelunca sancti Charitonis in Susacim anno ætatis ejus XCIX, & illic quiete egit annis VIII. Ego porro cupidus venerari ipsum veni in lauram Sucæ, assumensque Joannem, discipulum ejus, cum illo ivi in Susacim, qui locus a laura Sucæ distat stadiis non minus XC c. Cum igitur loco appropinquaremus, occurrit nobis leo maximus & terribilissimus. Dixit autem mihi perturbato abbas Joannes: Ne timeas. Cumque leo videret nos ire ad Senem, viam præbuit.

[16] Visis nobis, summopere gaudens Senex dixit: [leonis ministerio protegitur. Pluviam] Eccum concœnobita meus Cyrillus. Et dixit illi Joannes abbas: Summa formidine perculsus est, viso leone. Dixitque mihi Senex. Ne formides, fili: ille namque leo hic apud me semper manet custodiens exigua olera a rupicapris d. Cumque multa mihi retulisset de sancto Euthymio & aliis solitudinis illius patribus, induxit me, ut comederem. Comedentibus autem nobis, venit leo & stetit ante nos: exsurgensque Senex porrexit illi frustum panis & dimisit illum custodire olera. Et asseruit mihi Senex, quod non solum olera custodiret, sed & prædones & barbaros inde arceret. Postquam autem diem ibi integrum transegissem sufficienterque doctrina ejus fruitus essem, dimisit me cum discipulo suo in pace. Itaque digressi vidimus leonem in via sedentem edentemque rupicapram; qui videns, subsistere nos & non audere progredi, relinquens feram recessit, donec illac pertransissemus. Cum autem cisternam non haberet locus, excavaverat sibi e in petris scrobes, quibus excipiebat hieme aquam, quæ abunde ipsi sufficiebat ad usum & ad riganda olera per æstatem.

[17] Cum autem aliquando defecisset aqua circa mensem Julium: [prodigiose impetrat. Inserta] vehementer ingemuit & oculos attollens ad Deum oravit dicens: Domine Deus, præbe mihi parum aquæ ad necessarium usum abjecti hujus corporis. Et exaudivit illum Deus, illico namque ascendit parva nubes super Susacim, pluitque circum cellam ejus & implevit omnia inter petras receptacula. Porro operæ pretium judico hic referre, quæ mihi narravit abbas Joannes. Itaque cum iter faceremus per solitudinem, ostendit mihi locum quemdam, quem dixit esse sepulchrum beatæ Mariæ f. Ego adhæc mirabundus instabam, ut exponeret res eo pertinentes: ille vero respondens, dixit: Cum pauco abhinc tempore ascenderem cum condiscipulo meo Parammone abbate ad abbatem Cyriacum, oculos eminus intendentes videmus quidquam, quasi hominem stantem prope myricas agrestes g: arbitrati itaque, esse quemdam ex anachoretis illius loci, (plurimi namque tum temporis erant in partibus illis anachoretæ) festinavimus ad illum accedere.

[18] [de Mariæ] Cum vero appropinquaremus loco, ille quidem videri desiit, nos vero stupore & timore retenti, stetimus ad orandum, putantes malum spiritum esse, & subjuncto ad finem Amen, cum huc & illuc circumspexissemus, vidimus spelæum subterraneum, quod suspicabamur subivisse verum Dei servum, ut se absconderet a nobis. Cum itaque propius ad specum accessissemus, una vocavimus ipsum & conjuravimus dicentes: Ne priva nos, pater, votis tuis & bona societate tua. Vix autem tandem respondens, dixit: Quid me vultis? mulier enim sum? Et interrogavit nos, dicens: Quo proficiscimini? Nos vero diximus: Ad solitarium abbatem Cyriacum tendimus: sed dic nobis, quod est nomen tuum, quomodo hic degis, quomodoque huc venisti? At illa dixit; Abite, & cum reversi fueritis, dicam vobis. Cum autem asseveraremus nullo abituros nos, priusquam docuisset nos ea, quæ ad se spectabant, respondens dixit: Nomen quidem meum Maria vocatur: fui autem psaltria sanctæ Resurrectionis Christi h, & multos dæmon scandalizavit per me: & ego timore perculsa, ne forte rea omnium scandalorum horum adderem peccata peccatis meis, Deum suppliciter obsecravi, ut liberarer crimine istorum scandalorum.

[19] [mirabilis narratio.] Quadam igitur die corde compuncta timore Dei descendi in sanctum Siloë i, & implevi vas hocce aqua; assumpsi autem & sportam cum lupinis k, & exivi noctu ex sancta civitate, permittens meipsam Deo, qui & deduxit me huc: atque, ecce, ago hic annis XVIII, & per Dei gratiam neque aqua defecit, neque sporta lupinorum diminuta est usque in hunc diem. Sed neque hominem vidi præter vos hodie. Verum abite, inquit, & munus vestrum implete, & in reditu vestro invisite me. Hisce auditis, properavimus ad abbatem Cyriacum, cui & hæc nuntiavimus. Is vero cum audisset, obstupuit & dixit: Gloria tibi Deus, quod tantos sanctos occultos habeas! Verum abite, filii, & sicut dixit vobis, ita facite. Nos igitur accepto cibo a sancto Sene, venimus ad spelæum, cumque secundum morem anachoretarum pulsassemus, & nemo responderet, introgressi invenimus illam mortuam. Non habentes autem necessaria ad curandum funus & illam sepeliendam, ascendimus ad nostram lauram Sucæ attulimusque, quæ oportebat, omnia ad sepulturam, & funerantes illam tumulavimus in spelæo, & ostium lapidibus obstruximus.

[20] [Sanctus in summa, senectute] Hæc narravit abbas Joannes, quæ hic, sicut relata sunt, judicavi scripto commendanda ad stuporem quidem audientium & interpellantium, gloriam autem Christi, qui præbet perseverantiam amoris sui usque in finem. Revocandus porro sermo est ad abbatem Cyriacum. Cum complevisset octavum annum in Susacim & ad altam senectutem evasisset, advenientes patres lauræ Sucæ deduxerunt illum ad speluncam sancti Charitonis post Origenistarum ex Nova laura discessum l. Cum autem in spelunca degeret, ego abjectus frequenter ad ipsum accedebam multumque animæ meæ emolumentum percipiebam. Erat autem admodum ætate provectus, nam centesimum & septimum confecerat annum. Venerat quippe in sanctam civitatem annorum XVIII, & mansit apud sanctum Gerasimum annis IX, & in monasterio magni Euthymii annis X, egitque in laura Sucæ, diversis obitis egregie ministeriis, annis XXXIX, & in solitudine Natuphæ scillas comedit annis V. m. Vixit autem solitarie ad Susacim annis VII: in spelunca vero sancti Charitonis annis V, atque inde iterum recessit in Susacim annis VIII.

[21] Duobus certe ante obitum ejus annis, cum descendissent patres, [pie moritur.] duxerunt illum multis adhibitis obsecrationibus ad speluncam sancti Charitonis, valde, ut dictum est, ætate provectum. In tanta porro senectute firmus adhuc erat & promptus stabatque ad horas psalmodiæ, atque ad se venientibus ministrabat propriis manibus; neque omnino deficiebat, sed valebat omnia in confortante illum Christo. Erat autem Vir lenis & accessu facilis, propheticus, docendi peritus, summe orthodoxus; corpore procerus & egregius, membra habens omnia innoxia, vere plenus gratia & Spiritu sancto. Igitur post multos dies correptus infirmitate corporali, cum advocasset omnes patres lauræ, singulosque amplexatus esset, obdormivit in pace tradiditque spiritum Domino, recepturus ab illo coronam justitiæ, quam repromisit diligentibus illam n. Nunc autem est in requie omnium justorum intercedens pro nobis, ut & nos sequentes vestigia ejus, consequamur promissa Sanctis in Christo Jesu Domino nostro, cui cum Patre & sancto Spiritu gloria in secula seculorum, amen.

ANNOTATA.

a Vide, quæ circa hæc collegi Commentarii prævii num. 3 & seq. Lambecius Comment. de Bibliot. Cæs. lib. 8 pag. 172 ex Joannis Damasceni verbis conjecturam facit, prolixam valde & ponderosant fuisse primitus S. Euthymii Vitam, illamque contractam tantum ad nos pervenisse: verum si Euthymiaca Historia, ut illam appellat S. Joannes Damascenus, vere S. Euthymii Vita est, & non potius Euthymii cujusdam auctoris Opus, credibilius est, Vitam auctam præ manibus habuisse S. Damascenum,quam non esse genuinum Cyrilli opus Vitam pro tali ab eruditis passim omnibus admissam. Prout in Analectis excusa est, hiatibus quidem, ut fatentur ipsi editores, alicubi mutila est, at eadem in aliis bibliothecis exstat, illamque jam assignavit in suis schedis Papebrochius in Vaticano Codice 1569. pag. 96.

b Turbarum adjuncta & tempus retuli Commentarii prævii § 2 sub finem, quem, si lubet, consule.

c Vide, quæ ad Caput 2 littera n adnotavi de Susacim. Stadia nonaginta ex vulgari opinione milliaria faciunt undecim cum quadrante, quæ credo, non Hierosolymam versus, quæ tanto fere solum spatio Thecue distat, sed ad mare Mortuum vel Meridiem dimetienda.

d Αἰγάγριος apud Plinium Rupicapra est; hæc autem, ut fert nominis Latini etymon, caprea, quæ rupes inhabitat & saliendo pervagatur. Græcum ἄξ & ἄγριος, unde composita vox est, caprum vel capram sylvestrem sonat.

e Hæc transitio, ut appellant, præter morem Cyrilli vel inconcinna vel nulla rursus est; quinimo, nisi sequentia quædam dirimerent, ambiguum plane esset, quæ esset persona verbi ἐφιλοκάλησεν, quod potius ad leonem referendum videretur, quandoquidem in tota periodo facta fuerit nulla de S. Cyriaco mentio. Forte & hoc amanuensis oscitantiæ debemus vitium.

f De mirabili hac muliere, nihil alibi reperire potui. Sepulcrum ejus an fuerit magis celebre, ignoro.

g Ἀγριομυρίκη, Myrica sylvestris apud Jeremiam cap. 17 occurrit. Myrica porro humile virgulti genus est Plinio, Virgilio Ovidioque notum.

h Ecclesiæ Hierosolymitanæ, qui titulus frequentissime in illorum temporum monumentis occurrit.

i Siloë, Siloa, & ut alii Siloam, fons est infra Hierosolymæ mœnia versus Orientem inter urbem & torrentem Cedron. Sunt qui confundant cum fonte Rogel seu Fullonis, de quo Josue 15 ℣ 7, & in libris Regum non raro mentio fit. De fonte Siloë scribit S. Hieronymus in Jerem. 14. Uno fonte Silo ë, & hoc non perpetuo, utitur civitas. Quomodo nunc uberiore vena, nunc parciore fluxerit nec sine prodigio, vide Josephum de Bello Iud. lib. 5 cap. 26. Natatoria Siloë & Piscina Bethsaidæ sacris litteris celebrata est.

k Βρεκτῶν Metaphrastes reddidit per θέρμια, quod Lupina sonat. Nostrum non invenio: igitur præstat Metaphrastæ deferre.

l Quo hæc circiter anno contigerint, habes deductum sub finem Commentarii prævii.

m Nescio, cujus vitio prætermissi sint hic anni 5, quos S. Cyriacus in interiori solitudine Rubæ exegit post discessum ex Natupha, ut narratur cap. 2 num. 10. Eosdem habet hic Metaphrastes & nos restituere debemus, cum in ipso etiam computu deficiant, ut experienti liquebit.

n Jacobi 1 ℣ 12 unde huc translata sunt, habetur ἁυτὸν, non ἀυτὴν, quod ad justitiam minus apte refertur.

DE S. LEODOWINO SEU LUTWINO
ARCHIEPISCOPO TREVIRENSI

CIRCA ANNUM DCCXIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Leodowinus seu Lutwinus, archiepiscopus Trevirensis (S.)

AUCTORE J. P.

§ I. Acta Sancti qualia & quæ hic danda.

Pars aliqua gestorum sancti hujus Antistitis data jam dudum fuit in Opere nostro tom. 1 Martii ad diem IV in Vita S. Basini, [Gesta aliqua Sancti data in S. Basino tom. 1 Martii.] illius avunculi & proximi decessoris in Trevirensi archiepiscopatu: quia, ut inquit Basini biographus, alterius sine altero Vita explicari non potuit. Verumtamen idem auctor, non omnia, quæ de S. Leodowino dici possent, a se dicta esse indicat, & lectorem suum remittit ad peculiarem de ipsius gestis libellum, ut sequitur: Quid deinceps Lutwinus egerit, quanto animi fervore Deo serviverit, quisve cursus vitæ ejus fuerit, quam sancte, quam juste, quam pie vixerit, qui nosse desiderat, ad libellum sanctorum ejus gestorum recurrat, ibique cuncta luculenter descripta reperiet. Hæc vero ex gestis ejus, quantulacumque a nobis brevitate elucubrata, eapropter huic nostro tractatulo inseruimus, quia ex una radice Basinus & Lutwinus prodierunt, & quia alterius &c. Hactenus S. Basini biographus, qui nullibi vel nomen suum prodit, vel ætatem, qua vixit. Henschenius autem in Commentario prævio num. 5 ex jam recitatis verbis conjectavit, eumdem fuisse auctorem Vitæ S. Basini, qui fuit S. Leodowini, ita ut in Vita S. Basini auctor lectorem remittat ad Vitam S. Leodowini, alteram suam ipsius lucubrationem. Hinc Henschenius biographum S. Basini appellavit Nizonem, seculo XI abbatem Mediolacensem: cum ob rationes mox allegandas non dubitaret, quin laudatus Nizo esset biographus S. Leodowini.

[2] Sunt tamen, qui ob alias, nec contemnendas, rationes Nizoni abjudicent S. Leodowini Vitam, [Vitæ ejus separatæ, quam Henschenius, qui idcirco] adscribantque Thiofrido, eodem seculo XI abbati Epternacensis intra fines Luxemburgici ducatus monasterii. Thiofrido adscribunt Joannes Roberti Societatis Jesu in Vita ejusdem Thiofridi, typis vulgata anno 1619, & Christophorus Browerus, alter ejusdem Societatis presbyter in Annalibus Trevirensibus, nulla facta Nizonis mentione. Accesserunt Mabillonius tom. 5 Annalium Benedictin. pag. 136; Calmetus tom. 4 Historiæ Lotharingicæ, editæ anno 1751, col. 920 & scriptores Benedictini Congregationis S. Mauri tom. 9 Historiæ litterariæ Franciæ; qui posteriores cum ex instituto impugnent Henschenii opinionem, hic audiendi. Pag. 509 citantes in margine Browerum & Mabillonium, ita pronuntiant: Thiofridus etiam ex ingenio suo seu compositione (de sa facon) reliquit soluta oratione Vitam S. Liutwini vel Ludwini, initio seculi VIII Treviris episcopi. Dedicarat eam Udoni, ejusdem ecclesiæ ab anno MLXVII usque ad MLXXVIII archiepiscopo… Verum ignoratur hodieque, quid Opere isto factum sit. Eruditus P. Henschenius, quem illa in re secutus est D. Baillet (imo & Coïntius & alii,) ejus honorem transferre voluit in Nizonem, quem alii nominant Mizonem, abbatem Mediolacensem, a quo exstat Vita S. Basini, alterius Trevirensium episcopi ante S. Liutwinum, cujus erat avunculus. Ad hoc stabiliendum istorum criticorum primus in argumentum affert locum ex scripto Nizonis. Sed qui, attentius consideratus, omnino contrarium probat.

[3] [a nonnullis præpostere] Sistamus hic tantisper gradum & singulis assertionibus in hac crisi contentis singula responsa subnectamus. Prima, quæ huc reducitur: Scripsit Thiofridus Vitam S. Leodowini; vera est. Secunda, Nescitur, quo devenerit vel quid ea factum sit; nobis obscura. Tertia, Henschenius voluit ejus honorem tranferre in Nizonem: aliquo sensu vera. Quarta, Hunc in finem produxit Henschenius locum ex Nizone seu Vita S. Basini; absolute falsa. Quinta, S. Basini Vita a Nizone composita est; non probabilis in sententia adversariorum Henschenii. Primæ assertionis veritatem & secundæ obscuritatem ostendam, postquam explicavero responsa ad tres posteriores. Vera est itaque tertia assertio, si per verbum transferre liceat intelligere, quod Henschenius honorem compositionis Vitæ S. Leodowini attribuere voluerit ei auctori, cui justis de causis attribuendam censuit. Sed justas causas habuit, ut attribueret abbati Mediolacensi, easque subministravit tam Vita ipsa S. Leodowini, quam prologus seu epistola nuncupatoria eidem præfixa.

[4] [reprehensus fuit, justis de causis] In uno quippe apographo sic inchoabatur prologus: Sacrario Spiritus sancti, sanctæ Trevirensis ecclesiæ archiepiscopo Utoni… Nithardus &… grex Mediolacensium fratrum: in altero sic:Sacrario &c. Utoni … abbas Nizo &… grex Mediolacens. Dein pergens auctor, semper in persona plurium, puta abbatis & monachorum Mediolacensium, multis excusat, quod tanto Operi impares, antistitis Luitwini, ipsa sunt prologi verba, specialis patroni & patris nostri præconia, & usque in hæc nostra & vestri archipræsulatus tempora silentii fuligine abdita omnibus orthodoxis proponere virtutum exempla tentemus. Porro in toto illo prologo verbum nullum occurrit, unde vel suspicari potuit Henschenius, auctorem non fuisse incolam Mediolacensis abbatiæ: ubi S. Leodowinus corpore quiescebat; ubi tamquam fundator & patronus præcipuo honore colebatur, ubi clarebat miraculis, quorum aliqua auctor vel auctores se coram facta esse testantur, dicentes sub finem Vitæ: Nam ut omittamus, quanta audivimus, & patres nostri narraverunt nobis, … si ea tantum, quæ vidimus oculis nostris, quæ perspeximus & manus nostræ contrectaverunt, mandare litteris velimus, modum voluminis excedimus. His ita constitutis, cui alteri asseruisset Vitam illam Henschenius, quam abbati Mediolacensi, qui eam suo & suorum nomine, absque alterius auctoris mentione, nuncupabat archiepiscopo? Nizonem autem appellavit abbatem istum potius, quam Nithardum, quia Nizonis ætas melius congruebat archiepiscopatui Utonis vel Udonis Trevirensis.

[5] Itaque Henschenius ex jam allegatis auctorem Vitæ S. Leodowini sibi sat notum existimans, [adscripsit Nizoni Mediolacensi abbati,] & in Vita S. Basini nomen auctoris nullum reperiens, ex verbis num. 1 recitatis in hunc modum argumentatus est: Utriusque Vitæ auctor idem est; auctor Vitæ S. Leodowini est Nizo; ergo & Vitæ S. Basini. Unde liquet primo falsitas quartæ assertionis contra Henschenium adductæ; acsi attulerit textum ex Vita S. Basini, ut Vitam S. Leodowini adscriberet Nizoni, cum nomen Nizonis aliunde ipsi cognitum non fuerit, quam ex ipsamet Leodowini Vita. Liquet secundo, non satis attente processisse Henschenii adversarios; dum abjudicantes Nizoni Vitam S. Leodowini, eum tamen S. Basini biographum agnoverunt: cum sive utraque Vita ab eodem auctore conscripta sit, ut putavit Henschenius, sive a diverso, ut ipsi postmodum pluribus contendunt, nullum supersit in ipsorum sententia vel levissimum fundamentum, cur Nizo potius quam alius credatur biographus S. Basini. Nunc ad primam assertionem, quam veram esse confessus sum.

[6] Vitam aliquam S. Leodowini a se exaratam esse, [Thiofridum Epternacensem abbatem] testatur ipsemet Thiofridus Epternacensis abbas, in Proœmio Operis, quod Flores epitaphii Sanctorum inscripsit, dedicavitque Brunoni archiepiscopo Trevirensi, quem sic alloquitur: Extremam ergo meo Operi manum imponite, & pro vestra in me benevolentia supervacua resecate, hiantia supplete, errata corrigite & consultus exemplo prædecessoris ac nutritoris & sanguine propinqui vestri, Udonis archipræsulis æternæ memoriæ, qui Vitam summæ sanctitatis & popularis lætitiæ Lwttwini a me qualicunque stylo caraxatam sui testimonii corroboravit examine. Item in Proœmio ad Vitam S. Willibrordi, quam habemus Ms., ubi suos Epternacenses ita monet Thiofridus: Nec prudentiam vestram moveat, si in tanti hierarchæ præconia non instar amnis monte decurrentis profundo ore mea proruit facundia: quia cum ante dictassem Vitam summæ sanctitatis & popularis lætitiæ Lutwini, sanctæ Trevericæ sedis archipræsulis, & sparsissem Flores epitaphii Sanctorum per quatuor volumina, totis profluentibus ingenii venis effudi, quidquid ex fonte vitæ mihi divinæ pietatis dignata est infundere affluentia. Hæc plana sunt.

[7] [verum auctorem esse] Reliquum est, ut videamus, an Vita per Thiofridum concinnata sit eadem, quam Henschenius memoravit, tamquam a Nizone conscriptam, an vero diversa; nam varios nactus est S. Leodowinus biographus; uti ex varii generis Vitæ exemplaribus ostendemus. Nobis eamdem esse multis de causis omnino persuasum est. Primo, Henscheniana Udoni archiepiscopo dedicata est; suam Thiofridus ab Udone approbatam asserit. Secundo, laudatus Joannes Roberti in Vita Thiofridi, præmissa Floribus epitaphii Sanctorum, editis anno 1619, § 6 ex Vita S. Leodowini, quam § 8 primo loco ponit inter visa a se Thiofridi scripta, recitat sequentia: Nostra quoque memoria, tam clara mundi luminaria, tam magnifica ibi (Mediolaci) virorum claruerunt nomina, ut qui minimus inter eos censeretur ordine, dignissimus haberetur summi honoris culmine, & quæcumque ecclesia ex eis nacta esset rectorem, ut mundus solis jubare, sic ejus doctrinæ ac virtutum illustraretur lumine: quæ verba leguntur in solis Henschenianæ Vitæ apographis. Tertio, in dictis apographis idem stylus apparet, qui in aliis Thiofridi Operibus, idem cogitandi modus, eadem sæpe verborum compositio, imo earumdem vocum usurpatio. Demus specimina.

[8] [credimus, ita tamen] Thiofridus in proœmio sic Flores suos dicat Brunoni archiepiscopo: Igitur o & præsidium & dulce decus meum … libellum … vestro consecro nomini. In prologo sæpe dictæ Vitæ S. Leodowini idem Horatii versus dirigitur ad Udonem archiepiscopum: Igitur o & præsidium & dulce decus nostrum … hoc munusculum spirituale virorum monachorum dignanter suscipite: & post pauca ita pergitur: Et ubi, quantis vigiliis & sudore hoc nobis constiterit, perpenderitis, si non est obliterandum, superflua recidite, hiantia supplete, parum claris lucem infundite: quæ postrema verba fere eadem habes num. 6 ex proœmio ad Flores. In proœmio Vitæ S. Willibrordi Thiofridus S. Hieronymum vocat excellentissimum divinæ Scripturæ interpretum, Terentium nobilissimum comicum: in prologo Vitæ S. Leodowini ille dicitur: divinæ Scripturæ interpretum eminentissimus; hic comicorum excellentissimus; & utrobique ista phrasis adhibetur: in prologis scribendis opera abuti, uno loco applicata doctori, altero dicta de comœdo. Sed hæc sufficiant.

[9] [ut eam adoptarint Nizo & Mediolacenses monachi.] Persuasum est ergo nobis, vere istam S. Leodowini Vitam a Thiofrido compositam fuisse; sed ita ut & nomen Nizonis usurparit, & personas induerit tum ejusdem abbatis tum Mediolacensium monachorum, qui vigilias ejus, ut vocat, & sudorem adoptarunt, Opusque tamquam suum obtulerunt Udoni archiepiscopo: quod divinare non debuit Henschenius, dum illustrabat Acta S. Basini. Sic compositionis honorem Thiofrido abunde restitutum confidimus; sed non satis intelligimus, quid sibi voluerint Historiæ litterariæ Franciæ scriptores per secundam suam assertionem: Nescitur, quid eo Opere factum sit, seu quo devenerit (ce qu'est devenu cet ouvrage) Vita S. Leodowini: dum tamen ista legerant apud Henschenium: Acta aliqua habemus ex Ms. Trevirensi nobis submissa tam S. Basini quam S. Lutwini nepotis ab eodem auctore … conscripta. Est is Nizo abbas Mediolacensis monasterii… Inscripsit hujus sui patroni (Lutwini) Vitam Udoni archiepiscopo Trevirensi. Nam vel crediderunt, Vitam, quam hic Henschenius adscribebat Nizoni, eam esse, cujus auctor fuit Thiofridus, vel id non crediderunt. Si non crediderint, qua ratione reprehenderunt Henschenium, quod honorem Operis Thiofrido debitum, transferre voluerit in Nizonem? Si crediderint; noverant igitur Vitam illam servari apud nos. Imo id se credidisse insinuant eodem loco, dicentes: Ceterum, cum laboriosi continuatores Bollandi eam (Vitam S. Leodowini) uti sperare fas est, in lucem reducendam curaverint (l'auront fait reparoitre) alia inde erui poterunt argumenta, etiam solidiora ad confirmandum id, quod jam statuimus; nempe auctorem ejus esse Thiofridum.

[10] Argumenta, quæ eum in finem nobis maxime idonea videbantur, [ut ob rationes] jam nunc protulimus, ac proin eorum exspectationi ea ex parte satisfecimus; nihil tamen nos movet, ut parti alteri obsequamur; ut, inquam, prolixam valde Thiofridi, sic deinceps appellabo, lucubrationem prelo committamus. Non ætas auctoris, cum tribus & amplius seculis posterior sit S. Leodowino. Non auctoritas documentorum, quæ secutus est, cum fateatur ipse, tenuem sibi ad Opus conflandum præluxisse materiam. Quod, inquit, forsitan non injuria objectum sit, videlicet, hoc Opusculum nostrum potius esse Sermonem quam textum historiæ, non nostræ ascribendum est negligentiæ, quia cum tot egregia tanti Patris acta aut scriptorum inopia aut majorum incuria oblivione sint abolita, & ejus rei gratia tenuis sit nobis materia; ut plura abbreviare, sic nostra interest pauca dilatare & in laudem apostolici Viri non nulla dicere, unde studiosus lector possit proficere & vehementius accendi in amorem spiritualis gratiæ. Habemus bonorum exemplum, quo nobis licere id facere, quod illi fecerunt, putamus. Nam Augustinus volans per montium cacumina, quasi aquila in Expositione super Johannem, item in libro de Civitate Dei utili utitur syrmate: & Hieronymus in Vita Malchi monachi longe latiori incedit tramite; item in Vita Paulæ multimodis excursibus & topographiis dilatat & prolongat brevitatem materiæ *. Hæc satis insinuant, magnam longæ narrationis partem ex proprio Thiofridi ingenio profectam esse. Quod spectat ad allata sanctorum Patrum nominatim S. Hieronymi exempla: multum abest, ut sit par ratio. Nam quæ narrat Hieronymus de S. Malcho, ex ipsiusmet ore accepta profitetur: Paulæ vero fuit moderator tam Romæ quam Bethleemi, ac proin, licet hinc inde diutius inhæreat descriptioni locorum, quæ in itineribus invisit Paula, ea tamen, quæ de gestis ejus & virtutibus refert Hieronymus, fictionis suspicionem non admittunt.

[11] Denique nec movet nos Thiofridi stylus, de quo audire juvat Joannem Roberti, [hic allegatas] qui præcipua ipsius Opuscula examinavit & Flores Sanctorum illustravit notis. In Vita Thiofridi § 7 plurimum commendat Robertus hominis pro isto seculo eruditionem; de stylo autem subnectit ista: Copia in eo verborum ac sententiarum ingens; periodi rotundæ & velut circino in orbem actæ: sed eædem ut plurimum nimis longæ, ac sic impeditæ & dormitantem lectorem fallentes… Frequens est in allegoriis, antithesibus, allusionibus ad Scripturas, historias, poëtas. Affectatio Græcanicarum vocum delicatiores aures offendit. Vides, me non agere Thiofridi encomiasten, qui vitia quoque ejus aperiam; etsi ea lubens tribuo seculo & magistri inopiæ. Sed demus etiam specimen, unde & hujus censuræ æquitatem utcumque perspiciat lector, & merito dolendum non esse judicet, quod ab integri Operis impressione abstineamus. Vitam S. Leodowini orditur Thiofridus a nominibus ac stirpe genitorum; matrem ei fuisse ait Gunzam egregii Treverorum archipræsulis Basini sororem; patrem Gerwinum, qui ex præpotentibus generis lineam ducens Francorum regibus, Filio in sacri baptismatis unda quodam præsagio futurorum Lutwin nomen imposuit.

[12] [prelo dignam] Dein in hunc modum excurrit: Apta profecto ac mistica & patris & Filii nominum congruentia! Quia Gerwin GERENS vel OPTANS VINUM: Lutwin vero, cum secundum os & organum Spiritus sancti David vinum lætificet cor hominis, interpretatur POPULI LÆTITIA. Et quid congruentius, quam ut, divina præordinante providentia, a gerente vel optante vinum populi nasceretur lætitia, & in utriusque præsignaretur nomine, quid futurum esset in utriusque opere? In utriusque nomine vinum sonat, quod Deum & homines lætificat: sed diversa meritorum prærogativa pater Gerwin est dictus, quia, cum secundum subtilissimi assertionem Augustini a Deo homines ex aqua facti sint vinum, produxit vinum, Filium videlicet divinæ sapientiæ suavitate præditum, vino compunctionis inebriaturum acquisitionis populum. Et filius Lutwin nomen est sortitus, quia vinum erat propinaturus, quod in nuptiis Christi & Ecclesiæ admiratus est architriclinus: atque hoc in fonte baptismatis utpote adoptionis Dei filios educaturus super aquam refectionis, quæ cum vino redemptionis profluxit ex latere Redemptoris, & ostensurus fontem salutiferum, qui manans de domo Domini irrigat torrentem spinarum. Nimirum divina est actum dispensatione, ut Lutwin nominaretur & illud Psalmistæ, quod lingua necdum potuit, nomine loqueretur: Inebriabuntur ab ubertate domus tuæ, & torrente voluptatis tuæ potabis eos.

[13] [non judicamus.] Hierarcha quippe futurus, affatim divina Sacramenta erat dispensaturus & inenarrabilis suavitatis vino sanctæ matris Ecclesiæ sobolem inebriaturus. Vino, inquam, suavissimo, quod illo expressum est botro, de quo in Canticis Canticorum sponsa canit sponso: o botrus cipri dilectus meus mihi in vineis Engaddi! Igitur calicem salutaris accepturus, & per illum fidelis populi cor lætificaturus, per illum procul dubio calicem, de quo per Psalmistam dat Spiritus sanctus: Et calix tuus inebrians quam præclarus est; jure per Dei dispensationem a Gerwino patre ortus Lutwin, id est, populi lætitia nominatus est, & quemadmodum Mediator Dei & hominum in assumpta humanitate utramque habiturus personam sacerdotis & regis, de utraque etiam tribu traxit originem carnis, sic nobiliter gubernaturus genus electum, regale sacerdotium, & regia & sacerdotali prosapia duxit generis ramum.

[14] [Duas breviores Vitaæ excudemus, quarum una dici potest Thiofridi synopsis;] Ignoscat mihi benignus lector, cujus fortasse patientia abusus sum recitando prolixam adeo scriptoris allusionem. Id aliquo modo necessarium judicavi, ne, sicut reprehensus est Henschenius, quod, justis tamen de causis, Vitam illam tribuerit alteri, quam cui debebatur, ita & nos corriperemur, quod Opus, pluris, quam par est, a nonnullis æstimatum, e tenebris in lucem non producamus. Sane alioquin, missa etiam longiore quæstione de vero ejus auctore, paucis indicassem, cur illi præferendas arbitrer binas alias S. Leodowini Vitas, de quibus nunc agendum. Neutra auctoris sui nomen prodit, neutra certum tempus, quo scripta sit. Utraque multo brevior, & una quidem, quæ caret prologo, ita confecta est, ut si expungantur ex Thiofridiana frequentes excursus, qualium jam specimen exhibui, ea, quæ supersunt, hanc breviorem Vitam conficiant, non tantum eodem ordine digestam, verum etiam iisdem pene verbis conceptam: ut dubium non sit, quin brevior vel præluxerit Thiofrido, vel ex hujus Opere contracta sit. Si primum, quod a verisimilitudine non omnino alienum est, cum ipse Thiofridus significet, tenuem materiam a se fuisse dilatatam, brevior etiam titulo antiquitatis potior est. Si secundum; vel sic habebit lector Thiofridi Opus, sed inutilioribus excursibus purgatum. Dabimus eam ut auctoris anonymi ex Ms. S. Maximini Trevirensis, verum secundo tantum loco, quia altera videtur antiquior.

[15] Hujus auctor, vir, quantum apparet, sincerus, sic præfatur: [altera videtur antiquior.] Quamvis ergo libro vitæ inserta sit perhenniter illius (S. Leodowini) memoria, nondum tamen ad nos usque pervenire contigit de ejus vita aliquam librorum relationem, quæ factorum ejus certam daret notitiam. Sed quædam de eo ex solertia primorum nobis tradita, quædam populari rumore hactenus vulgata, ipsius auxilio confisus narrare incipiam. His sat aperte declarat, nullam suo tempore, saltem quam noverat, exstitisse gestorum Sancti nostri collectionem; si autem exstitisset, id non videtur ignorare potuisse, cum esset Mediolacensis monachus, ut conjicio ex inscriptione: Incipit prologus in Vitam sanctissimi patris & patroni nostri Lutwini; dein ex ipsomet prologo, in quo Sanctum appellat specialem patrem nostrum. Idem censuit Browerus in Annalibus Trevirensibus ad annum 718; ubi agens de Milone, S. Leodowini filio, citat Mediolacensem scriptorem antiquum ejusque ex Ms. dicti cœnobii refert textum, qui manifeste desumptus est ex hac Vita, licet per librariorum forte incuriam verba ejus parum differant a nostro apographo, quod ex Trevirensi Ms. acceptum notatur a P. Gerlaco Hoen. Porro cur dixerim tantum, videri hanc Vitam ceteris antiquiorem, non certo esse, declarabo in Annotatis. Præter enumeratas hactenus tres Vitas quartam habemus depromptam ex Ms. Ultrajectino S. Salvatoris, quæ hic nulli usui erit, utpote ab aliis, præsertim Trevirensi S. Maximini, sua tantum brevitate diversa, indeque extracta fortasse pro lectionibus divini Officii. Quintam insuper allegat Marcus Antonius Dominicy, de cujus pretio judicabit lector ex dicendis § sequenti.

[Annotata]

* al. historiæ

§ II. Sancti parentes & illustre genus; episcopatus Trevirensis.

[Illustres habuit parentes; sed fidem] Sanctum nostrum parentes nactum esse genere illustrissimos, unanimi consensu tradunt biographi omnes. Sæpe laudatus Thiofridus & anonymus S. Maximini (hoc nomine deinceps distinguam auctorem Vitæ secundo loco excudendæ ab eo, qui primo loco dandam concinnavit, quemque anonymum Mediolacensem appellabo) dicunt Gerwinum, Leodowini patrem, ex præpotentibus Francorum regibus generis lineam duxisse; Gunzam vero matrem, fuisse nobilem, seu, ut habet Thiofridus æque nobilem. His de patre consonat auctor Vitæ S. Basini tom. 1 Martii; at Gunzam ducissæ titulo insignit, utpote sororem Basini, qui juxta ipsum fuit dux, ex ducibus Austrasiæ superioris … progenitus. Anonymus noster Mediolacensis Sanctum regii generis fuisse ait, Gerwino & Gunza nobilissimis ortum progenitoribus. Altius volat Adalbertus Andernacensis, sic vocat laudatus supra Marcus Antonius Domenicy auctorem Vitæ S. Leodowini, cujus inter monumenta subnexa Ansberti Familiæ redivivæ pag. 18 fragmentum exhibet, his verbis conceptum: Tempore Childeberti sive Hildeberti, eo nomine secundi regis Francorum & Austrasiorum, extitit quidam primas senatoriæ dignitatis regiique generis, Gerwino patre, filio Dagoberti regis Francorum, & matre Gonza, filia Arnoaldi ducis Lothreianæ, nobilissimis ortus primogenitoribus *; qui in regenerationis fonte vocabulum sumpsit Lutwinus; qui jam adultus magno amoris privilegio amplectebatur avunculum suum Basinum Treverensem archiepiscopum, ac matris suæ Gonzæ fratrem.

[17] [non faciunt, quæ de ejus genealogia] Sed antequam narrandi seriem incipiamus, quia Domini Gerwini genesis nota est omnibus, justum duximus genealogiam dominæ Gonzæ & originem vocabuli Lothreich narrare. Hæc ex ducibus Lothreianæ progenita fuit, patre Arnoaldo ac matre Oda, filia Gozonis ducis Sueviæ. Hic Arnoaldus patrem habuit Ansbertum ducem Lothreianæ, ac matrem Blitildem, filiam Clotarii regis Francorum &c. Ego Adalbertus indignus abbas Mediani Monasterii, quæ de genesi sancti patris Lutwini scripsi, ab ipso sancto patre accepi, non modo verbis sed & scriptis. Si vel plura dedisset Dominicius, vel aliunde ad manus nostras pervenisset istius Vitæ exemplar, fortasse ex contextu patefieret, quid Adalbertus ille intellectum voluerit per posteriora verba, quæ accepta, prout jacent, clare significant, auctorem convixisse S. Leodowino, atque ex ipsomet didicisse, quæ adstruit de ejus majoribus. Sed multum abest, ut fidem faciant. Nam præterquam, quod ea scribat auctor, quæ rescire non potuit coævus S. Leodowini, Medianum Monasterium, Gallice Moyen moutier, seculo 7 a S. Hidulfo archiepiscopo Trevirensi exstructum, abbatem non habuit nomine Adalbertum ante medium seculum 10; ante eum, inquam, Adalbertum, qui sub annum 963 transposuit corpus ejusdem S. Hidulfi, uti dictum est in Commentario prævio ad hujus archiepiscopi Acta tom. III Julii.

[18] [adstruxit Adalbertus,] Verumtamen etiamsi prædicta verba sensum alium admitterent, ne tum quidem Vitam istam attribuere velim Adalberto seculi decimi Mediani monasterii abbati, ne virum, quem per omnia perspicuum & venerabilem fuisse lego, cogar arguere insignis in rebus historicis imperitiæ, dum Arnoaldum & Ansbertum, Gunzæ, ut asserit, patrem & avum, Lothreianæ seu Lotharingiæ duces nuncupat, & vocabuli Lotreich originem a se dandam promittit, quasi id Sancto nostro sit antiquius; cum tamen vox ista usurpari tantum cœperit seculo nono; quando pars Austrasiæ appellata est Lotharingia vel Lothariana, vulgo Lotrich vel Lotreich, a rege Lothario imperatoris cognominis filio. Sed his etiam sepositis, auctoritas scriptoris seculi decimi nobis non sufficeret ad assentiendum iis, quæ tradit de Gerwino; cujus nempe genesim omnibus notam esse ait, cujusque patrem Dagobertum regem Francorum fuisse confidenter pronuntiat; ubi tamen nullus ante ipsum inveniatur, nec ullus, quem novi post ipsum, qui vel Dagoberto dederit Gerwinum filium, vel Gerwino Dagobertum patrem.

[19] Malo itaque credere, Vitam istam fabricatam vel interpolatam fuisse per fabulatorem, Adalberto abbate Medianensi longe recentiorem, [auctor verisimiliter personatus.] qui stirpem Gerwini & Gunzæ S. Leodowini parentum, in Actis minus distincte expressam, declarandam susceperit, utque suis commentis pondus adderet, se Sancto coævum finxerit, non sat callidus tamen, ut nomen & dignitatem assumeret hominis, quem istis temporibus vixisse constaret aliunde. Denique dubitandum non existimo, quin fabulator præ oculis habuerit Vitam nostram primo loco excudendam. Nam eodem plane modo orditus est, eademque verba retinuit, adjectis dumtaxat iis, quæ ad propositum suum commentatus est, quæque ad distinctionem hic uncis includo: Tempore Childeberti [sive Hildeberti eo nomine secundi] regis [Francorum & Austrasiorum] extitit quidam primas senatoriæ dignitatis regiique generis Gerwino patre [filio Dagoberti regis Francorum] & matre Gunza [filia Arnoaldi ducis Lothreianæ] nobilissimis ortus primogenitoribus *, qui in regenerationis fonte vocabulum sumpsit Lutwinus. Plures verisimiliter hujuscemodi interpolationes detegent ii, qui integram personati istius auctoris lucubrationem habentes, conferre eam voluerint cum laudata anonymi nostri Vita; at, consideratis, quæ ad larvam illi detrahendam attulimus, argumentis, de interpolationibus istis, nisi antiquiore testimonio firmari queant, idem verisimiliter judicium feret, quod nos de fabricata S. Leodowini genealogia; nullam videlicet mereri fidem.

[20] Firmiore assensu admittimus, virum fuisse potentem & ducis titulo insignitum, [Dux fuit; an ex stirpe regia] propter diploma Egberti archiepiscopi Trevirensis, quo confirmat donationes factas ecclesiæ S. Paulini, tam a se quam ab aliis, quos longo ordine recenset, & primo loco Sanctum nostrum his verbis: Hoc etiam pacto (stabile & firmum esse volui, ut præmiserat) quicquid Luthuinus dux in monachum conversus, & postea hujus sedis sacer archiepiscopus, in Brambach & in Byrckenfeldt, in ecclesiis aut in omnibus appendiciis aliis ad habendum fratribus, Deo & S. Paulino servientibus, contulit. Diploma istud, quod integrum videre est apud Browerum tom. 1 Annalium Trevirensium pag. 484, non est quidem testimonium coævi vel supparis, datum dumtaxat anno 981, ducentesimo circiter ac septuagesimo post Sancti obitum: attamen hujuscemodi donationum antiquarum in recentioribus diplomatis enumerationes & confirmationes probabilissimam conjecturam faciunt, exstitisse tum chartas seu monumenta vetustiora, unde desumpta sint, quæ de singulis donationibus commemorantur.

[21] Talem fiduciam non faciunt biographi; quorum primus, [non satis probatum est. Tempus nativitatis incertum;] ut nobis videtur, aliis antiquior, sua se fatetur narrare partim ex traditione, nescimus, an scripto, an oretenus tantum accepta, partim ex populari rumore. Præterea etiamsi statuamus, nonnulla scripto accepta fuisse: cum immixta sint aliis, quo pacto dignoscentur? Hac igitur occasione, ne sæpius eadem recurrat observatio, dignetur meminisse lector, nos relata per biographos, nisi dum aliter monuerimus vel ea ex antiquioribus monumentis comprobaverimus, eodem loco habere, quo assertam per illos regiam S. Leodowini prosapiam. De loco nativitatis altum silent tam recentiores quam veteres; nihil quoque determinatum reperimus quoad annum nativitatis. Si standum foret calculis biographi S. Basini, natus non esset ante annum 670, circa quem Childericus II monarchiam adeptus est; sic enim scribit: Childerico rege monarchiam regni disponente, … Gunza … nupsit … primati … nomine Gerwino… ex quo suscepit filium… Lutwinum. Sed non placent isti calculi. Constat enim, episcopum fuisse S. Leodowinum anno 698, ac proin non tantum ipsi non concedunt ætatem ad episcopatum requisitam; sed neque tempus sufficiens ad reliqua ipsius gesta. Etenim juxta eumdem biographum adultus Leodowinus uxorem duxit, prolem suscitavit, versatus est in aula, regi fuit a consiliis, mortua uxore, in constructo a se Mediolacensi cœnobio vitam monasticam professus est, & hinc demum vocatus ad episcopatum. Diu igitur natus erat, antequam Childericus monarchiam suscepit.

[22] [nomen varie a variis scriptum.] Nomen, Sancto in baptismate inditum, diversimode effertur, prout jam nunc adverti potuit in allegatis variorum textibus, ac plenius videri potest apud Cointium ad annum 698 num. 3, & apud Sollerium in auctariis ad Usuardum ad diem XXIX Septembris; communiores scribendi modi sunt Lutwinus, Luitwinus & Liutwinus; sed, ut recte observat Browerus, Leodowinum appellavere veteres: imo ipsemet Sanctus ita nomen suum expressit in chartis, quibus subscripsit. Tres hujusmodi chartas exhibet illustrissimus Joannes Nicolaus ab Hontheim, episcopus Myriophitanus, suffraganeus Trevirensis, tom. 1 Historiæ Trevirensis diplomaticæ a pag. 90; quarum primæ ac tertiæ ita nomen suum apposuit Leodowinus episcopus, secundæ: Ego Leodwinus episcopus, sive, ut habet Martenius tom. 1 Collectionis amplissimæ col. 10, Leotwinus. Eapropter tot inter varietates Leodowini vocabulum præferendum censui, sicque constanter scripsi; ubi non recitabam aliorum verba, quod & passim servavit laudatus Cointius in Annalibus Francorum. Quoniam tamen apud biographos nostros Lutwinum legebam atque ea nuncupatio videbatur prævaluisse apud recentiores, Commentarii titulo adscripsi seu Lutwino, de cujus vocis etymo nonnihil observabo in Annotatis.

[23] [Constat nunc, episcopum fuisse] In eadem Annotata reservo, quidquid elucidationem exigit in Actis usque ad aditum a Leodowino episcopatum, de quo nunc. Secundum biographos nostros, quo tempore S. Leodowinus in Mediolacensi cœnobio vitam monasticam exerceret, obiit Basinus, cui unanimi Trevirensium consensu subrogatus est. Defuncto Basino successisse traditur etiam in Gestis Trevirorum apud Calmetum inter probationes tomi 1 Historiæ Lotharingicæ col. XIX. His accesserunt Joannes Enen in Medulla Gestorum Trevirorum & cum aliis Browerus in Annalibus ad annum 697 dicens: Per id quoque tempus ad IV Nonarum Martii Basinus Trevirorum pontifex diem clausit extremum; dein quibusdam interpositis: Trevirensis ecclesia pastore vidua… decernit se Lutwino… tradere, eique gregem commendare suum. Verum hæc sententia generatim & merito fuit derelicta, ut primum chartæ superius memoratæ cœperunt attentius considerari. Ex iis quippe evidenter eruitur, & Basinum vixisse post annum 697 & ipso vivente, episcopum fuisse Leodowinum.

[24] [anno 698. vivente Basino episcopo,] Chartæ istæ continent donationes, quas S. Irmina, Dagoberti II regis filia, fecit fundato a se Epternacensi monasterio. Prima autem, in qua sic loquitur Sancta: Inspirante misericordia Christi, pro consilio virorum apostolicorum, patrum nostrorum, domini Basini & domini Leotwini episcoporum … in villa mea propria, quæ vocatur Epternacus … monasteriolum construxi, scripta notatur Treveris sub die Kalend. Novembris anno IV domini nostri Childeberti regis, id est, Christi 698, quandoquidem sicut probat Pagius, regnare cœperit Childebertus ante finem Martii anni 695. Chartæ isti hoc ordine subscribunt: Irmina in Christi nomine hanc donationem relegi. Basinus episcopus. Leodowinus episcopus. Eodem ordine signant iidem chartam secundam eodem anno sub die Calendas Decembris confectam, eodemque tertiam, quæ spectat ad sequentem annum secundum hasce notas: Facta est hæc cartula donationis sub die Kal. Julias anno V regni domni nostri Childeberti regis. Quarta insuper apud laudatum Honthemium pag. 101 Charta exhibetur, quæ facta signatur. Treberi VIII Idus Majas anno X Childeberti regis, Christi scilicet 704, cuique post Irminam solus episcopus subscribitur Basinus. Inde manifesta fiunt, quæ dixi in fine præcedentis numeri.

[25] At quo pacto simul episcopi fuerunt Basinus & Leodowinus? [sed quo pacto, non ita inter omnes] Tom. 1 Diplomatum Belgicorum pag. 243, ubi exstat charta Irminæ primo loco a nobis allegata, isthæc nota subjicitur: Leotwinus seu Leodewinus, nisi fallor, fuit avunculi sui Basini successor in episcopatu seu archiepiscopatu Treverensi: quem alii nuncupant Ledwinum seu Lutwinum, & scribunt fuisse abbatem ac fundatorem monasterii Mediolacensis. Vivente autem avunculo suo, potuit Leodewinus seu Ledwinus fuisse episcopus ad conversionem gentilium ordinatus, more illius ævi. Aliam viam pandit Joannes Wiltheim Societatis Jesu sacerdos, laudatus ab illustrissimo Honthemio tom. 1 pag. 90. Juxta Wilthemium itaque Basinus, abdicato episcopatu, se recepit in S. Maximini Trevirense monasterium, in quo ante monachus vixerat, & Leodowinus ipsi in episcopatu suffectus est. Utraque via attingimus finem, quem quærimus, intelligimus, quo pacto simul potuerint esse episcopi Basinus & Leodowinus. Secundam tamen uti planiorem tenent hodieque eruditi. Et sane nota apud Miræum tantum offertur tamquam conjectura; Wilthemii opinio solidiore fortasse nititur fundamento. Fortasse, inquam, nam cum Wilthemius initio seculi proxime elapsi describendam susceperit Historiam cœnobii S. Maximini Trevirensis, cujus libro sexto immortuus est Luxemburgi anno 1636, conjicere fas est, eum inter antiqua dicti monasterii documenta & monumenta detexisse aliquid, unde erueret, S. Basinum in eo cœnobio, ubi revera sepultus fuit, vixisse sub finem vitæ.

[26] Adde, quod, etiamsi demus, meram esse Wilthemii conjecturam, [convenit.] saltem non minus verisimilis sit quam annotatio apud Miræum, nec alterutra ita rem explicet, ut chartæ, quibus simul episcopi subscripserunt Basinus & Leodowinus, concilienter cum assertis biographorum. Nam sicut juxta Wilthemium falsum est, quod S. Leodowinus cathedram Trevirensem tantum ascenderit post obitum Basini, ut volunt biographi, ita negat annotatoris conjectura, quod, dum S. Leodowinus vitam monasticam exerceret in Mediolacensi cœnobio, &, uti expresse habet primus biographus, sub abbatis sui imperio se humiliaret, defunctus sit Basinus archiepiscopus, ipseque e monasterio multum reluctans, ut addit biographus secundus, ad episcopatum raptus sit. Quandoquidem ante Basini obitum jam diu ecclesiam Trevirensem rexerat Leodowinus in Wilthemii sententia, in annotatoris vero opinione, regente Basino dictam ecclesiam, ipse esset episcopus, ad conversionemgentilium ordinatus, ab anno certe 698 usque ad 704, quo vivebat adhuc Basinus.

[Annotata]

* progenitoribus

* al. progenitoribus

§ III. Episcopatus Remensis & Laudunensis ipsi perperam adscriptus; miraculum fabulæ suspectum; verisimilis origo utriusque fabulosæ traditionis.

[Sanctum non fuisse simul Treviris, Remis & Lauduni episcopum,] Est & aliud, quod a biographis nostris & a Gestorum Trevirorum auctoribus traditum, ab aliisque adoptatum, nunc passim repudiatur ab eruditis. Anonymus Mediolacensis id verbis sequentibus comprehendit: Cum ergo omnium discretionis examine subditorum corda rexerat, flagrantiaque virtutum adeo finitimos quosque illexerat, ut Remenses pariterque Laudunenses cives, qui populi nuper caruerant pastore, ipsius se rectissimo moderari peterent regimine. Quod pondus Pater sanctus, fraterna devictus charitate, Deo quoque sic disponente, subiit; & trinæ Deitatis amminiculo suffultus, trium gubernacula virorum solus feliciter amministravit. Pluribus id ipsum anonymus alter, & paucis his auctores Gestorum Trevirorum: Basino episcopo successit … & Rhemensibus & Laudunensibus præfuit. Denique, ut recentiores præteream, istis post Joannem Enen Scheckmannus: Basino successit. Presulium tanto spiritali nitore clarum reddidit, ut & a Remensibus & Laudunensibus in episcopum assumeretur. Addunt omnes, Leodowinum Remis supremum diem obiisse, & ita quidem biographi, ut intelligas, id contigisse, dum actu tres simul ecclesias gubernabat.

[28] [multis argumentis] His assertis adversatur primo, quod neque in Remensium neque Laudunensium antistitum catalogis locus ullus concessus sit Leodowino. Secundo, quod Remensis saltem cathedra non videatur vacasse toto tempore, quo Sanctus Trevirensem occupavit, & certe non vacaverit anno 713, quo circiter ipsum obiisse ostendemus. Nam, teste Flodoardo lib. 2 cap. XI Historiæ Remensis ecclesiæ, domno Reolo beatus Rigobertus successit in episcopatu Remensi. Rigobertus autem jam Remensem cathedram occupabat ab anno secundo Clodovæi regis III, id est, juxta receptiores nunc calculos, Christi 692, eamque tenuit usque ad 717. Primum ostenditur ex Privilegio monachis Dervensibus dato per Bertoëndum episcopum Catalaunensem, Remensis metropolis suffraganeum. Exstat tom. 10 Spicilegii Acheriani pag. 627 atque hoc habet exordium: Dominis sanctis & summi culminis apostolicæ pontificalis cathedræ speculis præsidentibus, in Christo fratribus, seu coëpiscopis, Rigoberto metropolitano, Basino, Stephano, Adalberto, Aloni, Madalgario, licet indignus in ordine, tamen Katalaunensium episcopus, supplex in Domino mitto salutem. Dein dicitur concessum privilegium, postulantibus Clodoveo rege ac Pipino Majore domus, & post multa sic clauditur: Actum Remis publice data, quem fecit mensis Febr. die XV anno secundo gloriosi domni nostri Clodovei regis. Ea tempestate, ut discimus ex catalogis episcoporum, Basinus, qui alias passim Baïnus scribitur, Morinensem, Adalbertus seu Adolbertus Suessionensem, Madalgarius Laudunensem ecclesias gubernabant, omnes tunc Remensis metropolis suffraganeas; Stephani & Alonis sedes reperire non valui. Sed ut ad institutum redeam, habuit igitur Remensis ecclesia episcopum Rigobertum anno 692 aut certe anno 694, quod addo propter eos, qui secundum Clodovei regis in hunc differendum contendunt. At eumdem Rigobertum habuit episcopum ecclesia Remensis ad annum usque 717; quod probamus indubiis testimoniis.

[29] Flodoardus superius laudatus, cum dixisset: Domno Reolo beatus Rigobertus successit, [& veterum testimoniis] enarrassetque gesta ejus præcipua, præsertim bona & privilegia, quibus tam ipse ecclesiam suam ditavit, quam per Dagobertum II regem & alios ditandam curavit, ita orditur caput 12: Orta denique simultate inter regem Chilpericum & Karolum præfati Pippini (Heristalli) filium, majoremque domus Ragemfridum, Karolus iste prope urbem transiens Remorum, clamasse fertur ad beatum Rigobertum, supra portam civitatis situm, ut ei juberet eandem portam aperiri, quatinus ad ecclesiam sanctæ Dei Genitricis oratum posset abire. Cui crebris in idipsum vocibus instanti respondisse vir Domini perhibetur, quod non illi eam prius aperiret, donec sciret, quem finem lis cœpta perciperet, ne forte urbem sibi commissam ipsi diripiendam proderet, qui aliarum res nonnullas urbium jam diripuisset. Ad hæc Karolus comminatus asseritur furibunde, quod si reverteretur victor in pace, non ultra idem vir Dei tutus maneret in eadem civitate… Præfatus itaque Karolus, ut principatum bello adeptus est, hunc virum Domini Rigobertum, patronum suum, qui (ut traditur) eum de lavacro sancto susceperat, episcopatu deturbavit & cuidam Miloni sola tonsura clerico, quod secum processerat ad bellum, dedit hoc episcopium. Hæc Flodoardus congruenter ad ea, quæ de Rigoberti expulsione & Milonis intrusione, ipso seculo 8, quo contigerunt, rescripsit Adrianus I Pontifex Romanus ad Tilpinum archiepiscopum Remensem verbis sequentibus ibidem cap. 13: Tua fraternitas nobis retulit, quia, faciente discordia inter Francos, archiepiscopus Remensis, nomine Rigobertus, a sede contra canones dejectus & expulsus fuit … solummodo quod antea non consensit in parte illius, qui postea partem illam de illo regno in sua potestate accepit … & donatus … episcopatus … a sæcularibus potestatibus, Miloni cuidam, sola tonsura clerico &c.

[30] Hincmarus, sequenti seculo Remensium episcopus, similia memorat de Milone in prologo ad Vitam S. Remigii episcopi, [evincitur.] & mala, quæ tempore illo obvenerunt isti & aliis ecclesiis, attribuit contentionibus & bellis inter Carolum Martellum & Ragenfredum Chilperici Majorem domus. Verba ejus aliquot dabuntur inferius. Fuse denique totam historiam exhibet biographus S. Rigoberti apud nos tom. 1 Januarii pag. 176 & Sancti hujus e sede sua expulsionem contigisse scribit post pugnam Caroli in campo Vinciaco adversus Chilpericum & Raganfredum. Pugnam apud Vinciacum in Cameracensi pago omnes unanimi consensu illigant anno 717, qui fuit Chilperici regis secundus: hinc multi anno eidem innectunt Rigoberti expulsionem, arbitrantes, quod mox subsecuta esset pugnam; hoc negant alii, & expulsionem serius collocant: sed quæstionem istam ulterius discutere hujus loci non est. Huc spectabat ostendere, quod ab anno 692 vel 694 Remensis ecclesia alium episcopum, quam Rigobertum, non habuerit usque ad 717, idque per allegata testimonia luculenter factum existimamus; & inde concludimus, probabile non esse, quod Leodowinus simul Trevirensem, Remensem ac Laudunensem cathedram occuparit, imo certum esse, quod Remensem non occuparet, quando obiit circa annum 713.

[31] [Hinc magis suspectum fit miraculum,] Ex improbabilitate unius asserti, tam luculenter ostensa, oritur ingens suspicio, ne quid durius dicam, de veritate alterius, quod adstruunt auctores Gestorum Trevirorum & iidem nostri biographi, atque imprimis anonymus Mediolacensis hisce verbis: Quodam tempore, cum Remensium clero sacrorum ordinem graduum deberet celebrare (S. Leodowinus,) aderant & Laudunensium nuncii, idem officium sibi postulantes impendere. Sed Vir Dei cum utrisque vellet satisfacere, fertur Clementiam supernam rogasse, ut, quod propria non possent * efficacia, sua dignanter suppleret omnipotentia. Cujus puritatem orationis æternus Arbiter continuo ab alto exaudivit, fractaque solis lege, diem adeo protelavit, ut officio Remensis civibus urbis pleniter exhibito, Laudunum veniens, in tempore similiter perageret oportuno. De absoluta hujus miraculi possibilitate nemo non atheus ambiget; at hujusmodi prodigia, ut plenam faciant fidem, majorem in adjunctis verisimilitudinem exigunt, majoremque in scriptoribus auctoritatem. Cum enim Remenses certe suum haberent episcopum, miraculi verisimilitudinem minuit collatio sacrorum Ordinum in aliena diœcesi. Reponi quidem posset, id contigisse, assentientibus & propter morbum aliudve incommodum aut impedimentum postulantibus Laudunensi ac Remensi episcopis; at meræ sunt hæc conjecturæ.

[32] [quod Remis & Lauduni factum narrant biographi.] Adhæc causam non satis urgentem deprehendo, cur Laudunensium nuntii rem postulaverint, quam solis naturæ viribus impossibilem noverant, curve Sanctus tantopere desideraverit ipsis satisfacere, ut eum in finem a Deo miraculum petierit. Denique nec satis percipio, cur rei istius memoria servata fuisset apud Trevirenses, non item apud Remenses ac Laudunenses, in quorum gratiam & in quorum conspectu prodigium usque adeo memorabile fuisset patratum. His adde debilem monumentorum, quibus traditio miraculi nititur, auctoritatem, primo Gestorum Trevirorum seu Historiæ Trevirensis, quæ auctorem non habuit seculo nono antiquiorem, quæque multis fabulis conspersa est, uti convenit hodiedum inter eruditos & abunde probatum est tom. IV Septembris ad diem XIV in Commentario de Gestis S. Materni episcopi: secundo biographorum nostrorum, qui verisimillime ex eodem fonte prodigium istud hauserunt, ex quo improbabilem trium simul ecclesiarum S. Leodowini episcopatum: puta ex traditione & rumore populari, quo pro narrationis suæ fundamento recurrit biographus, mea opinione omnium primus, vel certe ex dicta Historia Trevirensi, quam, licet in multis fabulosam, Actis tamen nostris antiquiorem reputo. In hac autem res hic controversæ & aliæ, ad Sanctum pertinentes, sic memorantur apud Calmetum: Defuncto avunculo suo Basino episcopo successit (Lutvinus) electus, & Rhemensibus & Laudunensibus præfuit, in quibus duobus uno die, Deo præstante, sacrorum Ordinum consecrationem celebravit. Rhemis obiit & a Milone filio Trevirensibus relatus, divino dato indicio, Mediolacum * sepultus est. Postrema verba nonnihil enucleemus, forte sic assecuturi saltem per conjecturas, unde traditiones de triplici S. Leodowini episcopatu ac prodigiosa Ordinum collatione originem sumpserint.

[33] Remis obiisse Sanctum tradunt quoque post biographos nostros, [Remis obiisse creditur,] quotquot de triplici ejus episcopatu sententiam amplexi sunt: nec unum inveni etiam inter dictæ sententiæ adversarios, qui absolute impugnaverit obitum ejus in Remensi civitate: quamquam non desint, qui quæstionem istam subterfugientes, nullum obitus locum assignaverint; verisimiliter quia nec fidebant testimonio Historiæ Trevirensis, nec argumentis instructi erant, quibus id vel confirmarent vel refellerent. Petrus Merssæus Cratepolius in Annalibus archiepiscoporum Trevirensium nullam de Remensi aut Laudunensi S. Leodowini præsulatu mentionem faciens, nullam de miraculosa Ordinum collatione, Tandem, inquit, cum Rhemos profectus esset ad consilium generale, mortuus est ibi. Nescimus, an istud acceperit ex monumento aliqua auctoritate prædito, an gratis asseruerit, ut ad communem de loco emortuali traditionem se conformaret, & qualemcumque causam assignaret, cur Sanctus Remos profectus sit. Plures sane potuerunt esse eo proficiscendi causæ; verum cum non afferatur alia magis probata, nolumus hic esse difficiliores, quam Cointius ad annum 713 num. 20 sic inquiens: Luitwinum Remis mortuum & Mediolaci sepultum non negamus; Remos etiam, ut concilio generali, id est, synodo ex utraque Belgica convocatæ interesset, profectum non inficiamur, licet Acta istius concilii non extent.

[34] S. Leodowino filium fuisse, nomine Milonem, ex legitimo thoro procreatum, [cujus urbis episcopatum simul] antequam seculo valediceret, prout traditur in Actis, & indicatur in Historia Trevirensi, sententia est similiter ab omnibus recepta, vel saltem a nemine, quem norim, impugnata. Is Milo secundum Acta nostra defuncto Parenti a Trevirensibus in sede episcopali substitutus est. At secundum Historiam Trevirensem tyrannica invasione occupavit paternam cathedram, extruso S. Chlodulpho, antea Metensium episcopo, quem Trevirenses Leodowino subrogaverant. Verum hic denuo fabulam obtrudit Historia. Chlodulphus, cujus Acta digesta sunt ad diem VIII Junii, locum non habet in vetustis Trevirensium episcoporum catalogis, nec, etiamsi contra communem hodie eruditorum opinionem probaretur aliquamdiu sedem istam occupasse, substitui posset S. Leodowino, ante cujus obitum dudum ipse obierat. Rectius conformiusque ad Acta & Catalogos Trevirenses successio ista exponitur in Fragmento de Gestis episcoporum Trevirensium, quod edidit Mabillonius part. 2 Sæculi 3 Benedictini pag. 612. Istic enim narrata morte ac sepultura S. Leodowini iisdem verbis, num. 32 ex Historia recitatis, mox subditur: Post quem Milo filius ejus sacerdotali functus est officio apud Treberos & Remos; primo quidem imitator Patris, deinde Tirannus effectus est, nihilque in eo de clericali honore vel vita nisi sola tonsura enituit.

[35] Verba illa: Primo quidem imitator Patris non obscure significant, [cum Trevirensi occupavit Milo filius ejus;] aliquem a Milone episcopatum juste ac legitime pauco saltem tempore fuisse gubernatum, eumque haud dubie Trevirensem; quandoquidem Remensem juxta superius allegata testimonia, S. Rigoberto contra canones expulso, usurparit. Hoc mitiore sensu intelligi fortasse debet textus iste Hincmari in Præfatione ad Vitam S. Remigii: Adeo ut Milo quidam tonsura clericus, moribus & habitu & actu inreligiosus laïcus episcopia Remorum & Trevirorum usurpans insimul per quadraginta circiter annos pessumdederit. Ita in apographo nostro Ms. Quidquid sit; constat sane, Milonem utriusque ecclesiæ episcopatum tenuisse, idque satis est ad formandas qualescumque nostras conjecturas super origine traditionis de triplici S. Leodowini episcopatu. Noverant noni vel decimi seculi scriptores Trevirenses, S. Leodowinum certo fuisse suum episcopum, noverant & Milonem fuisse suum, ac præterea Remensium episcopum; & hinc facile concluserunt, Milonem Patris successorem fuisse tam in Remensi quam Trevirensi cathedra, præsertim dum credebant & fortasse certo sciebant, Leodowinum Remis defunctum esse.

[36] [inde fortasse orta traditio de triplici episcopatu] At, inquis, unde nata traditio de S. Leodowini episcopatu Laudunensi? Suspicor, merum esse historiæ ornamentum, eum in finem confictum, ut ne S. Leodowinus in numero episcopatuum inferior esset S. Materno, qui legebatur tribus simul ecclesiis præfuisse, Trevirensi, Coloniensi ac Tungrensi. Et profecto duo illi sancti Antistites pares fuere in multis, verius forte dixero, a scriptoribus pares facti sunt. Maternus tribus civitatibus (Treviris, Coloniæ Agrippinæ & Tungris) pontificali jure præsedit, in quibus singulis fertur uno eodemque Paschali die divinum Officium celebrasse. Verba sunt Gestorum seu Historiæ Trevirensis sæpe dictæ. Leodowinus juxta eamdem Historiam Trevirensis episcopus & Rhemensibus & Laudunensibus præfuit, in quibus duobus uno die, Deo præstante, sacrorum Ordinum consecrationem celebravit. Maternus apud Coloniam obiit … cujus obitu Treveri comperto mox Coloniam profecti sunt, pastorem suum repetentes. Diu altercati sunt de corpore cum Coloniensibus & Tungrensibus; donec apparentis angeli consilio lis decisa fuit. Leodowinus Remis obiit, & teste eadem Historia a Milone filio Trevirensibus relatus, divino dato indicio, [ad] Mediolacum sepultus est: teste primo nostro biographo: Treverici … comperto almi Præsulis (Leodowini) obitu … ad Remensem concite urbem cum Milone properarunt, & sacrum thesaurum, cum magna difficultate sed nutu Dei acquisitum, ad propria asportarunt.

[37] [& dein ex Actis S. Materni ornata est adjunctis.] Corpus S. Materni, ut fert Historia, angeli monitu navi impositum, ut, quo Deus vellet, deveheretur, nullo se regente nauclero, contra fluctus ad littus Trevirense directum est. S. Leodowini corpus, uti narrat biographus, Trevirim usque delatum, nullo modo in civitatem invehi potuit: Consilio igitur inter primores de tam inopinata re habito, pignus sanctissimum, sublato remige, imposuerunt navigio, in commune Gubernatorem mundi rogantes, ut illuc, quo voluntas ejus esset, annueret dirigi. Mox itaque per alveum Mosellæ contra cursum … navis enatatur … fluvium Sarouuæ intrat, Mediolacum tendit. Tom. IV Septembris, ubi egimus de S. Materno, super prodigiis ipsius, hac occasione jam delibatis, sensum nostrum significavimus. Ea vero, quæ hic S. Leodowino attribuuntur, inter non satis probata computamus, & propter assignatam cum istis similitudinem etiam inter magis suspecta.

[Annotata]

* l. posset

* al. ad Mediolacum

§ IV. Annus emortualis; sepultura: epitaphium; corporis translatio; cultus; reliquiæ.

[Obiit Sanctus anno circiter 713;] Variorum de Sancti anno emortuali opiniones seu assertiones hic non discutiam. Unius dumtaxat, quæ hodiedum communissima est, statuitque obitum circa Christi 713, fundamenta proferam. Milo, proximus S. Leodowini in Trevirensi sede successor, hanc & Remensem sedem per quadraginta circiter annos pessumdedit, ut liquet ex testimonio Hincmari in præfatione ad Vitam S. Remigii. Mortuus est autem Milo anno 753, ut communiter etiam nunc statuitur, & potissimum deducitur ex tempore, quo Tilpinus post obitum Milonis Remensem ecclesiam legitimus pastor gubernavit. Tempus illud istis notis expressit Hincmarus in Tilpini Epitaphio apud Flodoardum lib. 2 cap. 17: Quadragenis amplius annis: illis vero finem vitæ Tilpini auctor Appendicis ad eumdem Flodoardum: Defuncto Tilpino archiepiscopo anno XXIII, postquam Carlomannus Remensi ecclesiæ villam Novilliacum tradidit, tenuit &c. Hanc donationem fecit Carlomannus secundum ea, quæ ibidem præmittuntur, anno quarto regni ac vitæ suæ ultimo, qui fuit Christi 771; proindeque mortuus est Tilpinus anno 794, a facta donatione vigesimo tertio, & a statuta Milonis morte quadragesimo primo, qui numerus annorum quadrat notis Hincmari: Quadragenis amplius annis. Flodoardus tamen Tilpino tradit annos episcopatus quadraginta septem, atque hinc Cointius mortem ipsius differendam contendit usque ad Christi 800. Verum quæstio ista morari nos non debet: cum etiam in Cointii opinione retrocedendo perveniamus ad 753, Milonis vitæ ultimum & episcopatus Tilpini primum. Quoniam vero per quadraginta circiter annos, teste Hincmaro, utrumque episcopatum pessumdedit Milo, nec verisimile apparet, id eum fecisse vivente Leodowino, non videtur hujus obitus rectius figi posse, quam circa annum 713; quando verisimiliter occupare cœperit Trevirensem sedem; licet paucis tantum post annis, puta circa 717, simul usurpaverit Remensem. Neque talem expositionem renuit Hincmari textus, prout in nostro Ms. Vitæ S. Remigii apographo exhibetur, in eo quippe expresse adjicitur particula circiter, quæ apud Browerum, ubi textus recitatur, prætermissa est.

[39] Remis obiit Sanctus, indeque sacrum ejus corpus translatum est Mediolacum, [Mediolaci sepultus miraculis claruit;] ut fert superius exposita communis traditio. Ibidem sepultus creberrimis claruit miraculis, clarebatque etiam tum, quando Acta ipsius collecta sunt, prout testatur uterque anonymus noster; & secundus quidem istis verbis: Nam ut omittamus, quanta audivimus; sed * ea tantum, quæ oculis nostris vidimus, litteris mandare voluerimus, modum voluminis excedimus. Uterque generatim asserit, cœcos fuisse illuminatos, ægros sanitati restitutos, energumenos dæmone liberatos, &c. At neuter specialem alicujus miraculi historiam pandit. Actis quidem primo loco excudendis in Ms. collectione nostra subjungitur miraculorum quorumdam Relatio; verum nulla ceteroquin inter hanc & illa cernitur connexio, quæ suadeat, ambas lucubrationes ab eodem auctore profectas esse. Contra novum habet prologum Relatio, & in illo narrantur nonnulla de S. Leodowino ac Milone filio, quæ si idem fuisset auctor, vel hic non satis apte repetiisset, utpote jam partim dicta in Actis, vel congruentius claritatis ergo ipsis Actis inseruisset. Hoc plenius perspicere poterit lector ex ipsomet prologo & Annotatis illi subjiciendis. Porro ex eodem prologo patebit, auctorem fuisse Mediolacensis cœnobii incolam ac scripsisse seculo Christi undecimo: ex miraculorum autem, quæ S. Leodowino adscribuntur, relatione conjici poterit, insignem fuisse ejus istis temporibus cultum ac venerationem. Propter eam cultus celebritatem verisimiliter factum est, ut ecclesia dicti cœnobii etiam ejus nomine ab antiquis appellata fuerit. Certe sic appellarunt auctores Gestorum seu Historiæ Trevirensis apud Calmetum cap. 40 his verbis: Dicunt eum aliqui res ecclesiarum sancti Eucharii & sancti Lutwini principibus suis in beneficium tradidisse, agitur de Heti seculo nono Trevirensium episcopo.

[40] [Versus tumulo incisi antiquiores forte non sunt] Browerus lib. 7 Annalium Trevirensium de sepultura Sancti in Mediolacensi ecclesia in hunc modum scribit ad annum 718: Conditorium habet eminenti opere, sacrario seorsim illi ab æde præcipua posito. Amplitudinem memoriæ versus approbant antiqui sepulchro incisi; probi quidem illi, si fide metiaris; at, si numero cultuque, squalentes & hispidi. Sed turpe profecto, sic aurium sensu verborumque lenociniis duci, ut veritatis fideique simplicitas, horum quasi delinimentis, refringatur.

Hic pater insignis Luitwinus fons pietatis,
Cujus in hac tumba requiescunt pignora sacra,
Quondam divitiis cum polleret copiosis,
Est factus monachus; multis post forma futurus
Viribus hic totis frangens incendia carnis.
Archimandritæ post hæc pignus subeunte
Urbis Trevericæ gregis & sortitus ovile
Pastor agens vitam plenis virtutibus ipsam.
Tandem cum palma felix migravit ad astra
Omnibus effectum tribuens poscentibus ipsum.
Unde preces illi profundite mente fideli,
Pestis ut assidue procul absit, sospite cive.

[41] [seculo 15, quo translatum est corpus,] Nihil est, quod addam Broweri judicio de versuum numero & cultu. Nos quoque nec fastidimus nec supprimimus umquam monumenta propter squalorem aut duritiem styli; qualiacumque sint, pretiosa sunt, dummodo conjunctas habeant antiquitatem, veritatem & fidem: imo prout institutum nostrum exigit, interdum monumenta insipida, & tribus istis qualitatibus destituta, præsertim dum nimis prolixa non sunt & eatenus non edita, lectorum oculis objicimus, ut, quam juste repudientur tamquam falsa vel fabulosa, ipsi dijudicent. Versiculi itaque isti, ut ut squalentes & hispidi, admodum pretiosi nobis essent, si certum aliquod indicium adjeeisset Browerus ad stabiliendam notabilem eorum antiquitatem, puta majorem, quam sit Actorum nostrorum aliorumque testimoniorum, quæ pro veteri cultu & amplitudine memoriæ S. Leodowini jam dedimus. Incisos esse, ait, sepulcro; cui sepulcro? An ei, in quo primum conditum fuit sacrum corpus? an alteri, in quod postmodum transpositum fuit? Nam loco mutatum fuisse corpus, testatur Bucelinus part. 2 Germaniæ Sacræ pag. 232: at incertos nos relinquit, utrum simul cum tumulo seu sarcophago, an ex hoc, vetustate contrito, fuerit desumptum & in novo reconditum, cui tum primum inscribi potuerit epitaphium istud metricum. Hoc autem casu quam parum ab antiquitate sua commendandi essent versiculi, manifestabunt verba Bucelini, tempus translationis complectentia: Tilmannus ex Prumiensi monasterio postulatus, præsul (Mediolacensis) laudatissimus, qui anno Christi MCCCCLXXXXIV corpus B. Luitwini transtulit, cui aram erexit, in qua tabulam ad miraculum elegantem, ut & in summa ara depingi curavit, & variis structuris cœnobium adornavit, ob. MDIV.

[42] Ceterum quandoquidem ætas versiculorum usque adeo incerta est, [& perperam cum Trithemio] nemo mirabitur, cur eorum auctoritatem non adduxerimus ad firmandam utcumque fidem Actorum nostrorum, quibus in plerisque conformes sunt. Quid enim roboris afferant Actis versiculi, dum merito veremur, ne illis longe recentiores sint? Dixi, in plerisque conformes esse Actis; quia inde exceptum volo mendosum istud carmen.

Archimandritæ post hæc pignus subeunte;

quibus verbis haud dubie denotavit auctor, S. Leodowinum, antequam episcopatum adierit, fuisse abbatem Mediolacensis cœnobii; sicut expresse asseruit Joannes Trithemius de Viris illustribus Ordinis S. Benedicti lib. 3 cap. 188, inquiens: In quo (Mediolacensi cœnobio Leodowinus) comam deponens, primum monachus, deinde abbas ibidem factus est, & postremo, ut diximus, Treverorum episcopus. Idem repetit ibidem Trithemius lib. 4 cap. 72, & in eo adstipulantes sibi habuit Arnoldum Wion in Notis ad Martyrologium Benedictinum XXIX Septembris, Bucelinum eodem die in Menologio & laudatum Browerum ad annum 697 in margine. Verum refragatur primus biographus dicens, quod dum Sanctus sub abbatis sui imperio se humiliaret, ac cum fratribus charitativo se vinculo irretiret, ut in virtutum provectu nullus sibi altior, in humilitatis despectu nullus inveniretur dejectior, mortuus sit Basinus archiepiscopus, & ipse illi substitutus. Silent quoque de abbatiali dignitate biographus secundus, auctores Vitæ S. Basini, & Gestorum seu Historiæ Trevirensis.

[43] Hinc crescit diffidentia de antiquitate epitaphii: nam si quo tempore auctores isti scripserunt, [titulum abbatis Sancto tribuunt.] sepulcro incisi exstitissent versiculi, quid movisset primum, ejusdem juxta ante dicta cœnobii monachum, ut eo modo loqueretur, quo tam aperte negaretur dignitas, in versiculis S. Leodowino asserta? Quid alios, augere Sancti decora potius solitos, quam minuere, ut hoc unum silentio præteriissent? Trithemii auctoritas hic nulla est; nam præterquam quod tantum scripserit exeunte seculo decimo quinto, vel ineunte decimosexto, erravit quoque in aliis. Citato lib. 3 dicit Sanctum claruisse anno Domini DCCXXX, lib. 4 anno Domini DCCLXX, utrobique serius, quam verum sit. Adversatur quoque versiculorum antiquitati ac Trithemio altum silentium de controversa hic dignitate abbatiali in Fastis sacris tam editis quam ineditis, præterquam in laudato Bucelini Menologio & paucis forte aliis non vetustioribus, quibus ne Benedictinum quidem Martyrologium annumerari potest; quoniam Wion S. Leodowinum abbatem tantum fecerit in Notis ad illud desumptis ex Trithemio.

[44] Attamen, dum Fastos sacros audis, noli intelligere classica illa Rabani, [Fasti sacri, quibus ipsius nomen] Adonis, Notkeri, Usuardi similiumque, qui S. Leodowino propiores fuere, genuina Martyrologia, in quibus ne nomen quidem ipsius legere est. Auctaria intellige ad Usuardum & hujusmodi Fastos diu post Sancti tempora exaratos. Ex laudatis Auctariis præmitto hodiernam annuntiationem Usuardi editi Coloniæ & Lubecæ anno 1490, quarto scilicet ante relatam supra sacri corporis translationem: In monasterio Melacensi * juxta Treverim depositio sancti Lutwini episcopi Treverensis & confessoris, qui primo fuit dux in Francia, & monasterium ibidem construens, monachus factus est; deinde Treverensis archiepiscopus fit, multis clarens miraculis, & postmodum in Domino quievit. Magis succinctæ sunt aliorum Auctariorum Annuntiationes, quas, ut simul advertas indicatam ante nominis apud diversos diversitatem huc transfero. Codex Danicus, qui visus est Sollerio non recentior seculo 14, ita habet: Treveris sancti Lincwini episcopi. Bruxellensis: Treveris in monasterio Medeloco depositio sancti Lindemini archiepiscopi & confessoris. Matricula Cartusiæ Ultrajectinæ: Lutwini episcopi Trevirensis. Editio Greveni: Treveris sancti Ludwini episcopi & confessoris. Molani editiones: Eodem die in Mediolacensi monasterio juxta Treverim natale sancti Loutwini, archiepiscopi & confessoris ejusdem antedictæ civitatis. His addo Florarium nostrum Sanctorum seculo 15 conscriptum: Treveris in monasterio Mediolaco depositio sancti Lintwini episcopi & confessoris, qui cum adhuc secularis esset, divino servitio nil proponebat & Sanctorum loca amplissimis donis ditabat.

[45] [inscriptum est; in Officio Trevirensis diœcesis] Memoria Sancti exstat quoque in pervetusto monasterii S. Maximini Trevirensis Martyrologio, quod Martenius & Durandus vulgarunt tom. 6 Collectionis amplissimæ a col. 637 & ante annos octingentos exaratum esse ac nomen præferre venerabilis Bedæ testati sunt, quamvis non ausi asserere purum Bedæ fœtum, monentes insuper, laterculo diei XXIX Septembris altera manu adjectam fuisse sequentem hanc annuntiationem: Ipso die S. Liutwini archiepiscopi. Hactenus locum non obtinuit Sanctus in Romano Martyrologio; at celebratur in Benedictinis, in Germanico, Gallicano aliisque passim recentioribus, quorum verbis recitandis brevitatis gratia supersedeo. Quod spectat ad hodiernum ejus cultum, nihil de eo speciatim observandum se offert: annuam ipsius commerationem fieri hac die in Officio S. Michaëlis archangeli discimus ex Lectionario seu Proprio Sanctorum Trevirensium, quod in gratiam eorum, qui Romanum Officium recitant, illic typis editum est anno 1645, habetque propriam de ipso lectionem IX, quam huc transfero.

[46] [fit de illo commemoratio eum lectione propria:] Lutwinus decessoris sui sancti Basini ex sorore nepos, sanguinis regii dignus successor. Hic spretis primum opibus, pulchritudine virtutis & studio captus sapientiæ, in Mediolacensi monasterio apud Saravi fluenta, quod ipse condiderat, cœpit monachum profiteri: ad editum deinde episcopale culmen ex privatæ vitæ tenebris evocatus, per omnem vitam insigni floruit prædicatione virtutis & morum innocentia. Beatam Irminam, ut S. Willibrordo luculentas possessiones conferret, assensu & consiliis induxit. Inter plures ecclesias, quas rebus ad cultum & ornatum spectantibus instruxit, sancti Paulini ecclesiam prædiis magnificis ampliavit: simul etiam ecclesiarum Rhemensis & Laudunensis inspectionem, fidelis populi rogatu, procuravit. Nec oblitus nativi sui conventus Mediolacensis, eundem possessionibus auxit & privilegiis. Denique viribus corporis fractus & bonis operibus plenus, cum ecclesiæ annis uno & viginti præfuisset, Rhemis vita mortali defunctus, migravit ad Dominum anno Christi septingentesimo decimo octavo, tertio Kalend. Octobris. Cujus corpus, quod filius ejus Milo, quem ante in matrimonio procreaverat, inde transtulit, Dei indicio in monasterio Mediolacensi tumulo honorifico conditum est.

[47] Multæ hic fieri possent observationes ad ea, quæ Lectione ista continentur; [Mediolaci haud dubie solemnius colitur, & forte] verum pleraque jam partim obiter attigimus in præcedentibus, partim operosius discussimus, reliqua vero elucidabimus in Annotatis. Quo cultu annuo afficiatur apud Mediolacenses, certo edicere nequimus, deficientibus documentis; attamen cum ipsum, ut ex ante dictis liquet, Fundatorem suum agnoscere, Patronum appellare ac venerari consueverint, ejusque sacri corporis thesauro ditata sit ipsorum ecclesia, dubitandum non videtur, quin maxime solemnis is cultus semper fuerit, & sit etiam nunc. Verisimile quoque est, in particularibus quibusdam ecclesiis, seu quod olim bonis per ipsum auctæ sint, seu quod ejus reliquias possideant, festiviore ritu annuam Sancti memoriam recoli, quam per universam Trevirorum diœcesim.

[48] Eas inter primo loco fortasse memoranda est, [etiam alibi, ubi reliquiæ servantur.] & idcirco nominatim exprimitur in Lectione, ecclesia S. Paulini, quam, ut præfert lectio, ab eo multis bonis auctam fuisse, constat ex verbis Egberti, seculo 10 Trevirensis episcopi, datis num. 20. Accedit Martyrologium seu Kalendarium nostrum Ms., istis in superiori ora characteribus signatum: Trevirense S. Paulini de Sanctis propriis. In eo quippe ad diem XXIX Septembris absque ulla alterius Sancti mentione, leguntur sequentia: In monasterio Mediolacensi prope Trevirim natalis S. Lutwini, dictæ civitatis archiepiscopi & confessoris. Porro in monasterio sanctæ Mariæ ad Martyres, quod infra urbem Trevirensem (verba hæc sunt illustrissimi Honthemii tom. 1 Historiæ diplomaticæ pag. 74) ad ripam Mosellæ sub Ludwino archiepiscopo, ejusque favore ac patrocinio surrexisse creditur, inter varias Sanctorum reliquias servatur digitus de sancto Lutwino archiepiscopo, uti scribit Schekmannus in Medulla Gestorum Trevirorum pag. 57. Ejusdem reliquiæ memorantur etiam in libello de Reliquiis, Bullis, privilegiis &c monasterii S. Martini Trevirensis, qui libellus Coloniæ typis vulgatus est anno 1514. Item in altero libello de Reliquiis & indulgentiis monasterii S. Maximini Trevirensis; ac denique in Tractatu Germanice impresso de Reliquiis, quæ Treviris exstant in majori ecclesia; sed quæ qualesve sint in tribus hisce ecclesiis S. Leodowini reliquiæ, non declaratur.

[Annotata]

* forte si

* Mediolacensi

VITA
sublestæ fidei
Auctore anonymo Mediolacensi monacho
Ex Ms. Trevirensi.

Leodowinus seu Lutwinus, archiepiscopus Trevirensis (S.)

BHL Number: 4955

A. ANONYMO.

PROLOGUS

[Indicat auctor,] Magnum ædificationis a emolimentum confert nobis, lectorem in legendis semper excerceri gestis piorum; dum aut vindictam pravorum in his exterritus horret similia exequi, aut mercede proborum illectus, optat illorum vitam imitando talia promereri. Omnis namque scripturæ varietas rerum Conditorem multimoda gestorum narratione, utpote ipsius gratiæ dono inventa, prædicat; vel per rectitudinem justitiæ malis exhibitam, vel per mansuetudinis lenitatem justis pro meritis illorum impensam, ad Creatoris agnitionem invitat. Nulla ergo tanta est scriptoris utilitas *, nulla quoque ipsius scripturæ, divina quippe auctoritate subnixæ, extat brevitas, ubi non queant aliqua investigari vitæ exempla; si assit, qui studiose ejus rimetur intima.

[2] [a nullo eatenus collecta fuisse Sancti gesta.] Unde quoddam narrandi operis inicium aggrediens lectorem prius consulente * commoneo, omnesque, in quorum manus vel aures hæc forte pervenerint, rogo, ne a quo vel qualiter hæc eadem sint dicta, curiosi inquirant; sed quid in se ædificationis habeant, vel cujus meritorum præconia sint, videant. Inest namque mihi animus de specialis patris nostri Lutwini vita, quasi de quodam viridissimæ amœnitatis prato, varii generis floribus referto, quædam virtutum ejus excerpere insignia, ne tanti Viri facta taceantur … b Quamvis ergo libro vitæ inserta sit perhenniter illius memoria, nondum tamen ad nos usque pervenire contigit de ejus vita aliquam librorum relationem, quæ factorum ejus certam daret noticiam. Sed quædam nobis de eo ex solertia primorum nobis * tradita, quædam populari rumore hactenus vulgata, ipsius auxilio confisus, narrare incipiam, ne oblivionis modius talis Viri celet lucernam. Non ita ergo hæc aggredior, ut sufficiens sim operi tanto, sed hæc eadem clariore quamquam nobilitentur eloquio c.

ANNOTATA.

a Titulum huic Prologo præfixum in Ms. dedi num. 15 Commentarii prævii. In eodem Ms. legitur edificationis, & mox scripture, gratie, predicat, atque ita deinceps per totam Vitam, ubicumque diphthongus exigebatur; quæ aliaque non majoris momenti scriptoris menda corrigenda judicavi.

b Puncta hic denotant, omissas esse tres voces, quas ad sensum reducere non valui.

c Auctor clare mox indicavit, conscriptam non fuisse antea ordinatam de gestis sancti Antistitis Historiam; at, nisi librarii incuria accessit, postremorum verborum sensum valde obscurum reliquit. Suspicabar, insinuare ipsum iis voluisse, quod, dum isti Operi incumberet, idem labor assumptus fuissetetiam ab alio, cujus doctrinam & eloquentiam suæ præferendam censebat, a Thiofrido fortasse Epternacensi, de quo fuse disserui § 1 Commentarii. Eo autem casu, scripsisset tantum seculo XI, quo floruit Thiofridus. Sed vel sic Opus ipsius mihi minus displicet quam aliorum: quandoquidem ea, quæ in Actis commentitia vel ex mero populi nimis creduli rumore profecta videri possunt, quæque alii audacter & indubitanter adstruunt, ipse passim distinguit per adjectam particulam fertur aut huic similem.

* forte vilitas

* forsan consulte

* abunda nobis

CAPUT UNICUM

[Sanctus genere illustris] Tempore igitur Childeberti regis a extitit quidam primas senatoriæ dignitatis, regiique generis, Gerwino patre & matre Gunza nobilissimis ortus progenitoribus; qui in regenerationis fonte vocabulum sumpsit Lutwinus b. Qui jam adultus generis sibi consimilem duxit uxorem, ad secularemque eum Domino promovente dignitatem, totius regni Francorum sortitus est ducatus honorem c. Qui ita inopum assiduus fuit relevator, miserorum blandus tristiumque consolator, eleemosynarum dapsilis largitor, omnisque postremo innocentis vitæ effulsit executor: ut si velimus sola ejus pietatis opera stilo pandere, narrandi seriem videamur excedere.

[4] Huic etiam maxima opum terrenarum copia suppeditabat, [ac potens, bonis suis loca sacra exornat;] affluentiaque felicitatis momentaneæ affatim arridebat. In quibus tamen cor infigere non præsumpsit, eas potius sibi, quam se ipsis subicere maluit. Quamvis regalis dulcedinis * amoris frueretur præ cunctis, utpote qui hunc potiorem intellexit utilioremque ceteris; non tamen in his anchoram mentis posuit, sed superni Imperatoris militum ordinibus inscribi optavit; & cum in studiis sanctarum rerum se omnimodis ageret, ut tamen adhuc ageret [&] perfectionis culmen attingeret, cunctosque sibi videbantur obnoxia, disposuit exui d, & ceu expeditus Christum, centuplum sibi promittentem, insequi. Primum namque sancta loca maximeque Trevericæ urbis amplissimis donavit denariis, ceteraque cuncta, quæ habuerat ad habitationes construendas erogare voluit aptis monachis. Cum aliquibus in locis ædificare tentasset, ac nutu Dei plenus ad effectum non evenisset, ad Mediolancensem locum divertit se, & ibidem, si divina aspirat voluntas, monasterium construere voluit.

[5] Qui locus ideo admodum sibi gratus notissimusque fuit, [Mediolaci, divino, ut fertur, indicio monitus,] quia cunctos illius anfractus, latibula ferarum rimando venatu assiduo peragravit. Prominentibus enim circumquaque nemorosis montium jugis, fluvioque mediam intersecante amœnitatem vallis, congruum nomen Mediolacum accepit, & aptissimam bestiis sylvaticis præbuit vagationem. Placuit & Divinitati quibusdam pandere signis, dignum fore eundem locum suis mancipari servitiis. Quodam namque *, ut posteritati fidelis tradit antiquitas, cum de venatu in hanc solitudinem Vir Deo plenus advenisset Lutwinus, lassosque quieti dedisset artus, perfessa quidem membra leviter sopor irrepsit; sed aquila oppansis alis cælitus faciem quiescentis ab æstuantis ardore solis protexit.

[6] Qua novitate perculsus armiger, cuncta per ordinem vigilanti retexuit. [construit ecclesias S. Dionysio,] Cui tamen, ne alicui umquam hominum hæc, illo vivente, innotescerent, ipse sub magna contestatione interdixit. Sicque sanctus Vir gratiam supernam sibi favere conjiciens, ibi oratorium constituere in honore preciosi martyris Dionisii Deo cœpit, ejusdemque martyris, multorumque aliorum pignora Sanctorum in eo collocavit. Cujus dedicationis dies ejusdem Kalendarii articulo annotatur, quo solemnitas martyrii ipsius martyris legitima consuetudine celebratur e. Hujus etiam dedicationis solemnitatem secundum decreta, a posteris constituta, annua revolutione multitudo populi annua devotione frequentat, eademque ecclesiam, eo quod primitiva sit, in salutem non solum istius loci, sed & regionis circumquaque jacentis constituta, cum cereis aliisque oblationibus certatim honorat. Qui oratione completa, Missaque festiva celebritate audita, singuli a custode monasterii frustum panis cum vino accipiunt; & sic sancto Dionysio gratias agentes, locumque incolentibus fausta acclamantes, læti quique propria repetunt.

[7] Deinde omnem operam inibi monasterii ædificandi impenditur *, [B. V. Mariæ & S. Petro cum monasterio,] & aggregatis hujusmodi operis artificibus, ut citius perficeretur, studuit. Oratorium ergo in principis Apostolorum nomine, basilicamque summæ Dei Genitricis semperque Virginis Mariæ honori constituit, cujus tutelæ locum cunctans * ad ipsum pertinentia simul delegavit. Incujus dedicationis die ibidem servituris mille mansos f contradidit, ac dietim necessariis rebus Sanctorumque variis pignoribus ditare non desiit: ut etiam ibidem Deo servientes non deessent, qui victimas cordis & oris jugiter summo Pontifici immolent, honestam ibi congregationem, pauperem quidem censu, sed inæstimabiles meritorum thesauros habentem, adunavit; cui tantam reddituum suorum, ut sufficeret, habundantiam dedit. Quibus quoque abbatem, virum per omnia perfectis æquandum, præfecit, & ut juxta regularis vitæ instituta viverent, præcepit. Postquam ergo cuncta, quæ habitatorum necessitas exigebat, instanter implevit, & rerum heredem Christum reliquit, pauper ipse pauperi se & pusillo gregi consociare voluit, quibus Patri dare regnum placuit. Consociatis namque aliquibus, idem propositum inire cupientibus, dilectissimum adire locum, Virginique perhenni sacrosanctæ Mariæ intentionis suæ sacravit votum: quo per ejus suffragiorum apud Deum digna merita congruo operum fini conversionis suæ concordaret initia.

[8] [in quo & ipse vitam religiosam amplectitur] Dein unanimitate fratrum convocata, societati eorum se admitti humiliter petiit, depositaque barba cum seculari habitu, heredum Domini tonsuram cum scemate monachicæ professionis accepit. Quas vero in eodem monasterio sanctorum gesserit studiorum operas, quæve jejunia & orationum continua exercitia cum vigiliarum instantia, omniaque postremo in terris angelicæ vitæ opera, quid opus est stilo notare, cum per coronam retributionis æternæ qualitatem agonis valeamus committere? Qui quamvis sub monachico habitu ceu inglorius & nullius momenti degeret, &, ut potuit, sub monasteriali clausula gloriam famosæ nobilitatis celaret, supernus tamen Arbiter tantæ claritatis lampadem sub modio obscuritatis eum tegi noluit; sed super candelabrum Ecclesiæ altius poni decrevit: ut satis superque altius in humillimi professione propositi cunctis innotesceret, quam prius in laicali nobilitate maneret, fecit illum miraculis clarere, choruscare multis; lumen dare scilicet cæcis, omnem pestem auferre infirmitatis, ab obsessis quoque perturbare vim dæmonum.

[9] [& eximiis virtutibus] Sed nimis est alta spiritualium perfectio operum, profundiorque cælestium executio virtutum; signorum ergo talium operator proinde se discrevit a numero pro varietate signorum, apud Judicem in fine mundi se jactantium: cum ipse magis invigilaret & medendis animarum morbis quam corporum. Se ipsum igitur opposuit documentum & evidens cunctis exemplum, quo pacto vitiis, quæ morbi animarum sunt, carerent, & virtutum eminentiam, quæ sospitas & flos interioris hominis exstant, adipisci valerent. Cum ergo his, qui in infidelitatis cæcitate erant, verum lumen, quod Christus est, infundit, nonne cæcis lumen optatum indulsit? Cum autem manibus ad rapinam semper paratis, & pedibus a via Dei distortis occasionem perversitatis abriperet, & suis habundantiam allodiis, qua manus ad opera pietatis exigerent & ubi in angusta mandatorum Dei semita ponerent pedes, ipse prædux ostenderetur, nonne mancis & claudis officia manuum ac pedum debita restituit?

[10] [eluces,] Variarum etiam sectatores hæresium cum ad uniforme specimen Catholicæ fidei per ejus doctrinam converterentur, pristini erroris abjecta lepræ immundicia, unicolores ex leprosis restituti sunt ab eo in matris Ecclesiæ decreta. Si qui autem præ enormitate criminum & nocentis vitæ obscœnitate desperati, in foveam mortis incidunt, & per illius clarissimæ fæcunditatis prædicationem ad spem veniæ & ad promerendæ perhennis gloriam vitæ emergunt; mortui utique spiritu a morte animæ per illum resurgunt. Licet enim talibus & similibus virtutum in Mediolacu polleret insignibus, & ceu sol, qui oriturus circumquaque mundum illustrantia præmittit clarissima sui ortus indicia, ut clareret moribus ac virtutibus, sub abbatis sui imperio se humiliavit, ac cum fratribus charitativo se vinculo irretivit, ut in virtutum provectu nullus sibi altior, in humilitatis despectu nullus inveniretur dejectior g.

[11] Eo tempestatis articulo Treverensium archiepiscopus, nomine Basinus, [Defuncto Basino avunculo,] præscripti patris scilicet Lutwini avunculus, mortalitatis vinculo exemptus, ex hac vita feliciter migravit, & ad æterni Regis faciem perhenniter contuendam quarto Nonas Martii felix conscendit h. Cujus paternitate Treverenses destituti, devotis affectibus optabant, se promereri virtutum merito priori comparem, & nobili morum decore consimilem. Cum ergo fortissimus athleta Lutwinus in stadio hujusmodi certaminis contra principis mundi hujus incentiva indefessus dimicaret, & apostolicam conversatione vitam Vir omni mundo eminentior meritis sub regula jam dicti monasterii exerceret, idem * Treverici virtutum ejus insignibus excitati & sanctæ nobilitatis consanguinitate illecti, in unanimitatis consensum ita convenire dicuntur, ut catervatim populi cum procerum dignitate hunc Virum sanctissimum, scilicet Lutwinum, sibi pontificem eligere viderentur i, quo tempore Hildericus k rex Francorum cum Grimoldo, Pippini principis filio scilicet Majore domus, rexit imperium, qui eorum libentissime annuerent * votis, ipsius merito ejus ecclesiæ sacrum affirmantes fore sacerdotium.

[12] Mox quippe e monasterio summæ sanctitatis Pater ac Treverensium urbis apici benedictione episcoporum infulcitus, [fit Trevirensium episcopus,] summus pontifex ordinatur. Pontificalem ergo indeptus apicem, monachicæ professionis non est oblitus rigorem; sed sub recti moderaminis norma humilitas consueta altiora * gradum semper humilia sapere præmonuit; honorque eminentior humilem spe felici ad altiora speranda animavit. Ipso etiam die, quo sanctæ conversionis habitum suscepit, illo utique eum divina electio ad archiepiscopum promovit, ut miro concordiæ modo in undecimum Kalendarum Decembris diem, digne semper memorandum, tonsuratio ejus simul in unum concurrerent & ordinatio.

[13] Qualem autem se, lapsis compatiendo, peccantes corripiendo, [quo munere dum pie fungitur,] superbis exasperando l, humilibus justisque congaudendo, per sacerdotalia exhibuerit decreta, testantur apud arida ejus ossa vivacia merita. Qui etiam monasterii, in quo spiritualem exercebat militiam, non obliviscens, utilitati quoque inhabitantium in futurum consulens, idem cum appendiciis suis apostolorum principe *, cujus cathedræ præsidebat, contradidit, ac de cetero episcoporum viris * Trevirorum esse decrevit. Erat enim ejus vita sincera & laudabilis ac Deo hominibusque pro sanctitatis merito placibilis, nec sinistrum, quod in eo auctor malorum invenire poterat. Quippe, qui se regio munimine circumsepserat, ut nulla ovium sibi creditarum in reddenda ratione numero deesset, & seipsum præcessor sicut ordini, ita consortio digne copularet.

[14] Cum ergo omnium discretionis examine subditorum corda rexerat, flagrantiaque virtutum adeo finitimos quosque illexerat m, ut Remenses pariterque Laudunenses cives, qui populi nuper caruerant pastore, [ad Remensem simul ac Laudunensem cathedram vocatur,] ipsius se rectissimo moderari peterent regimine. Quod pondus Pater sanctus, fraterna devictus charitate, Deo quoque sic disponente, subiit, & trinæ Deitatis amminiculo suffultus, trium gubernacula virorum solus feliciter amministravit. O felicem per omnia Virum, o præmii perhennis securum! cui dispensatio iterum committitur rerum, quarum heredem jam fecerat n Domini. Vere fidelis, fideliterque verus Dominus, qui cuncta promissa reddit indubius, quique fideli suo relictorum duplicia recompensat in terris; eorumque centuplum cum gloria perhennis vitæ præparat in cælis. Cum ergo sollicita mente providus Pastor ovium sibi creditarum curam gereret, ac ovilibus summi Pastoris dignas fieri satageret, fertur quoddam miraculi prodigium contigisse, quod non decet scientiæ posteritatis subtrahere.

[15] [&, ut aiunt, insigni miraculo illustratur. Moritur] Denique quodam tempore, cum Remensium clero sacrorum ordinem graduum deberet celebrare, aderant & Laudunensium nuncii, idem officium sibi postulantes impendere. Sed Vir Dei cum utrisque vellet satisfacere, fertur Clementiam supernam rogasse, ut, quod propria non possent * efficacia, sua dignanter suppleret omnipotentia. Cujus puritatem orationis æternus Arbiter continuo ab alto exaudivit, fractaque solis lege, diem adeo protelavit, ut officio Remensis civibus urbis pleniter exhibito, Laudunum veniens, in tempore similiter perageret oportuno o. De qua post expletione ordinum cum ad civitatem Remorum provisionis gratia remearet & aliquandiu in Divinitatis voluntatibus perseveranter occupatus, ad æternæ requiem gloriæ anhelaret, tandem cursus vitæ metam feliciter attigit, & ad laborum præmia cum Sanctis possidenda tertio Kalendas Octobris migravit p.

[16] [Remis; transfertur] Cui erat jam filius, nomine Milo, qui, ut quidam dicunt, nimis degener a paternæ rectitudinis semita oberraverat tramite malo; quamvis relinqueretur heres rerum & successor honorum. Nam Patri succedens Treverensium & Remorum pariter episcopatum per quadraginta annos tenuit q, & Trevericis Patris sui exuvias ad primæ sponsæ suæ sedem revehendas satis efficax adjutor fuit. Treverici itaque comperto almi Præsulis obitu, paterno mox commoti affectu, ad Remensem concite urbem cum Milone properarunt, & sacrum thesaurum, cum magna difficultate sed nutu Dei acquisitum, ad propria asportarunt. Tandem cum propriæ civitati sanctum Pontificem prospere inveherent & digne loco, quo præsidebat, collocare vellent, difficultatem passi, nullo modo id valebant efficere; quia revera locum humiliationis potius, quam honoris, videbatur appetere. Consilio igitur inter primores de tam inopinata re habito, pignus sanctissimum, sublato remige, imposuerunt navigio, in commune Gubernatorem mundi rogantes, ut illuc, quo voluntas ejus esset, annueret dirigi.

[17] [Mediolacum, variisque prodigiis] Mox itaque per alveum Mosellæ contra cursum, atque sola Pontificis vivaci virtute navis enatatur; & comitante populorum caterva, in laudemque Dei acclamante, fluvium Sarouuæ r intrat. Cum autem angelico, ut credimus, ductu per longa aquarum spacia Mediolacum tenderent, & eximius Christi Confessor dilectissimum jam sibi locum propius adiret, subito omnes monasterii campanæ divinitus ultro insonuerunt; magnumque habitatoribus gaudium cum ammirationis stupore prænunciaverunt. Cui sanctæ collegium congregationis cum numerositate populari obviam processit, & olim suæ participem conversationis, tunc vero magnum apud Deum Patronum suscepit, dilectoque sibi loco cum immensi honoris apparatu devota invexit, & tantis condigno meritis conditorio imposuit.

[18] In quo loco divina sic exuberant, ipso intercedente, beneficia, [ac miraculis claret.] ut crebriora nusquam narrantur acta miracula. Cæcorum illuminantur orbes; surdæ inserantur * aures; muta panduntur ora; cunctarum pestes febrium accipiunt remedia. Dæmoniaci vero tam crebro virtutum ejus experiuntur insignia, ut, si narrentur, audientibus forte videantur incredibilia. Tribulatis quoque velocem obtinet consolationem, orationumque cunctarum rogantibus impertitur efficaciam. Hostium velox Expulsor, suorum per omnia extat mitis Adjutor, nec deserit suffragiis tuendo, in quibus sibi complacuit, postposito omni loco s.

ANNOTATA.

a Childebertus III, qui & II nonnumquam scribitur, cognomento Justus, fratri Clodoveo III successit anno 695 secundum dicta in Commentario prævio num. 24.

b De Sancti parentibus & stirpe disseruimus in laudato Commentario § 2.

c Ducis titulo insignitum fuisse, ostendimus in Commentario num. 20; verum ad talem dignitatis gradum ascendisse, qualem præferunt verba ista, probatu difficillimum sit. In secundis Actis sub Childeberto rege Franciæ dicitur ducatum Belgicæ Galliæ obtinuisse.

d Mendosus sensus sic forte emendandus: Cuncta, quæ sibi videbantur obnoxia, disposuit exuere.

e Thiofridus Epternacensis & biographus S. Basini expresse notant, oratorium hoc, quod ipsi ecclesiam & basilicam vocant, consecratum fuisse S. Dionysio Areopagitæ; colitur is die 9 Octobris, eoque proinde recurrebat illic dedicationis festivitas.

f Mansus, qui & mansa & mansum ab aliis dicitur, ac diversas habet significationes, ut videre est apud Cangium in Glossario, hic videtursignificare certam agri portionem.

g Ex his & ex mox sequentibus colligimus, Sanctum non fuisse abbatem, uti nonnulli prætendunt, vel saltem ut talem non fuisse habitum a biographis. Vide Comment. prævium num. 42.

h De S. Basino egerunt Majores nostri ad diem hic notatum 4 Martii.

i Vide dicta in Commentario num. 23 & seqq.

k Hildericus quoque legitur in secundis Actis & apud Thiofridum; Childericus in Vita S. Basini: ubique erronee. Hildericus namque seu Childericus obiit circa annum 673; de Leodowino autem loquitur noster in his ipsis Actis num. 3, tamquam de viro etiam tum seculari, cum regnaret Childebertus, & secundus biographus diserte ait, Leodowinum sub Childeberto rege Franciæ ducatum Belgicæ Galliæ obtinuisse; cum tamen Childebertus non regnaverit ante 695. Accedit, quod hic eodem loco noster suum vel librarii errorem manifestiorem faciat, dum regi jungit Grimoaldum Pippini filium, quandoquidem Grimoaldus Majoratum domus adierit tantum sub initiumregni Childeberti. Substitue igitur Childerico vel Hilderico Childebertum.

l Per ineptam hanc phrasim forte intelligendum, quod sanctus Præsul constanter ac fortiter resisteret, ipsosque frequenti increpatione exagitaret.

m Insere hic contigit vel quid simile.

n Hic denuo, ut sensum qualemcumque facias, adjice ecclesiam vel gregem. Ceterum quæ de triplici episcopatu adstruuntur tam a biographo hoc, quam a scriptoribus aliis, discussa sunt § 3 Commentarii.

o Redi, si lubet, ad eumdem Commentarii §, ubi mentem nostram super isto prodigio aperuimus.

p Obiisse circa annum 713 passim nunc admittitur; de die hic assignato convenit inter omnes.

q In Commentario prævio num. 29 & 34 ac seq. veterum testimonia protulimus, unde discas, qualis fuerit Milo iste, & quo pacto cum Trevirensi Remensem cathedram occupaverit.

r Fluvius iste, quem alii Saravum, Saroam, Sarram & Saram vocant, ortus in Lotharingia, Mediolacum, celebre Ordinis S. Benedicti cœnobium, cujus jam frequens facta est mentio, alluit, deindeque haud procul Treviris influit in Mosellam.

s Subnectitur in Ms. epilogus seu clausula, quæ auctor sempiternas sanctissimæ Trinitati laudes referendas ait, ob concessum Trevirensibus & Mediolacensibus S. Leodowinum. Verum excudendam non censui; quia phrases ejus, quod & in præcedentibus advertere potuit lector, passim ingratæ sunt ac male tortæ, & ex librariorum verisimiliter incuria subinde adeo corruptæ, ut ad verum sensum vix aut ne vix quidem perveniri queat.

* l. dulcedine

* adde tempore

* l. impendit

* l. cunctaque

* iidem

* l. annuerunt

* forte altiorem

* principi

* forte juris

* l. posset

* l. reserantur

VITA ALIA
Non melioris notæ
Auctore anonymo.
Ex Ms. S. Maximini Trevirensis.

Leodowinus seu Lutwinus, archiepiscopus Trevirensis (S.)

BHL Number: 4957, 4956

A. ANONYMO.

[Illustri stirpe ortus] Deus Pater Domini nostri Jesu Christi, ex quo omnis paternitas in cælo & in terra nominatur, plerosque Sanctorum, quos ante formam informis materiæ & ornatum præscivit & prædestinavit specialius conformes fieri imaginis Filii sui, specialius quoque prævenit & sublimavit gratia Spiritus sui, & eos aut ante in mundo cognosci quam nasci, ante habere nomina quam corpora, aut jam natis imponi a nomina vel mutari, quibus præsignaretur, quam præclara, quam magnifica eorum futura essent in operatione merita. Sed, ut taceamus de cæteris, primas quidam ex præpotentibus Francorum regibus lineam generis ducens, nomine Gerwinus, egregii Trevirorum * Basini sorore, Gunza conjuge felix, nobili genere & moribus, sed in Prole felicior futurus, filium genuit, cui in sacri baptismatis unda quodam præsagio futurorum Lutwinus nomen imposuit. Jerarcha * quippe futurus, divina Sacramenta erat dispensaturus & inenarrabilis suavitatis vino sanctæ matris Ecclesiæ populum inebriaturus b.

[2] Hic vero tanti nominis & meriti, ubi evacuavit, quæ erant parvuli, [illustrem ducit uxorem; opibus & potentiæ humilitatem] licet jam vellet mundo crucifigi, perpendens tamen, quod vita hominis est temptatio super terram, decrevit consulte tenere se intra se, ne inconsulte festinans transcendere se, rueret infra se. Secundum igitur divinæ providentiæ decretum, duxit uxorem, titulis parentum insignem, ex qua genuit filium, nomine Milonem, suum in Treverica sede successorem. Ecclesiæ Dei diligentiam habiturus, studuit esse suæ domui bene præpositus. Casta fuit domus ejus; quia, etsi inmodicas divina munificentia possedit opes, utpote ditissimorum principum soboles, & sub Childeberto rege Franciæ ducatum Belgicæ Galliæ obtinens c, memor tanti divini eloquii, dicentis: Divitiæ si affluant, nolite cor apponere, maluit sibi res, quam se rebus supponere, & magis eas dispergere & pauperibus erogare, quam more divitum hujus seculi superba sapere, & in incerto divitiarum sperare.

[3] Hic labor, hoc opus, hoc illi studium; dives fieri in operibus, [ac operum bonorum exercitium præponit;] bonis communicare, thesaurizare sibi fundamentum bonum, ut apprehenderet vitam æternam; conjunctionem regalis sanguinis & opum affluentiam atque potestatis insignia, humilitatis & sanctæ conversationis * materiam: cathalogum virtutum, quem patientiæ exemplum Job, spiritu veritatis afflatus, de se commemorat, in illo enituisse constat; nam semper quasi tumentes super se fluctus timuit Deum, nec lætatus est super divitiis suis. Mansuetudine & misericordia clarus, cum modesto pudore cum innocentiæ abstinentia certabat, & ita quo minus gloriam mundi appetebat, & * magis illam assequebatur: utpote, & quod est difficillimum, strenuus in prælio, & bonus providusque consilio. Rex omnes fere res * per illum agere, supra amicos habere, magis magisque eum indies amplecti cœpit: quippe cujus nec consilium, neque inceptum frustra erat, & munificentia animi & ingenii solertia omnes regni proceres præcellebat. Quæ Cæsaris Cæsari, & quæ Dei sunt, Deo reddere curabat; nihil divino servitio præponebat.

[4] Amplectebatur amore * privilegio avunculum suum, [in sacras ædes munificus,] sanctum videlicet Basinum, Belgicæ Galliæ metropoleos archiepiscopum, virtutum omnium formam, & per monita salutaria ipsius secundum interiorem hominem de die in diem renovabatur. Primum quidem ex monitis sacratissimi antistitis Sanctorum loca, & præcipue, quæ in Treverica sunt urbe, amplissimis ditavit donis. Deinde, quod omnibus vitæ suæ diebus exspectando concupierat, ad ædificandum in suo proprio cœnobium summa intentione animi intendit. Cumque de opportunitate loci diu secum deliberaret, tandem Dominus excellentissimi cujusdam præmonstrare dignatus est miraculi ostensione, ex tot opulentissimis oppidis ditionis illius se Mediolacum elegisse in hæreditatem sibi.d

[5] Denique dum tanti præconii vir sanctus Lutwinus venationis exerceret negotium, [Mediolaci, divino monitus] sole jam diem coquente medium, cornipedem * exhaustum cursu & æstu agens de jugis montium, fessum caput in armigeri sui reclinavit gremium, ac in typum suæ nunc ibidem quietis, oculis suis admisit somnum & levi atque fælici somno * irrigabatur. Et ecce, divinæ providentiæ decreto avis aquila, avis acutissima visus acumine, se suo pondere libravit in aëre, & expansis in faciem quiescentis alis, umbraculi functa munere, defendit eum a caloris intemperie. Aquila irrationalis inreverberatis oculis assueta solis intendere radiis, rationali obumbravit aquilæ, cui divinitus concessum est, contemplationis penna evolando astra matutina transcendere, & inreverberatam mentis aciem in Solis justitiæ claritatem figere.

[6] [indicio, ecclesias] o Virum sancti Spiritus archisterium! o laïcum omnibus ecclesiasticis ordinibus virtutis exemplum! o locum tam insigni & magnifico electionis privilegio præsignatum, cujus ante spiritualis quam corporalis ædificatio, ante vivi & superædificandi, quam materiales declarantur lapides! Igitur de tanti loci electione beatus Lutwinus divina certus revelatione, tantæ quidem visionis gloriam ob summæ humilitatis custodiam ad exemplum Salvatoris, ante discipulos in monte transfigurati, summa cum interminatione conscio & comiti suo jussit, usque vitæ suæ ad unguem sub silentii sigillo claudere. Ubi vero potissimum Deo oratorium, ubi xenodochium, postremo ubi quæque officinæ remotioris vitæ studiis essent ædificandæ, subtili designavit rationis examine: accitisque operariis, ecclesiam primum in honore pretiosi martyris Dionysii construxit, ipsiusque athletæ plurimorumque aliorum reliquiis Sanctorum ibi reconditis consecrari fecit.

[7] [& monasterium condit] Ex hinc oratorii ac basilicæ tamquam sapiens architectus fundamentum posuit, muri structuram acceleravit, & per auxilium æternæ Sapientiæ in brevi desideratum opus consummavit. Sacris deinde accitis ordinibus, oratorium quidem nomini principis Apostolorum Petri; basilicam vero portæ in domo Domini clausæ, electæ Theotocos, gloriosæ Virginis Mariæ honori dedicavit e; sacra altaria pretiosissimo sanctarum reliquiarum thesauro copiose ditavit, ecclesiasticis ornamentis decoravit, vasa sanctificata & omnia, quæ voverat, intulit, mille mansos eodem die in dotem Mediolacensis ecclesiæ rata concessione tradidit & testamento confirmavit. Sed cum Deus potius vivis, quam materialibus, delectetur lapidibus, adunavit in sanctuarium Dei lapides pretiosos, summæ videlicet religionis viros, mortuos sæculo, viventes autem Deo, quorum vita virtutis erat doctrina.

[8] [ibique, seculo valedicens,] Igitur cum tanti nominis Vir tanto spiritualium a se collectorum delectaretur nitore lampadarum *, votum, quod Domino vovit, amplius differre noluit. Adiit itaque regalem curiam archanumque cordis sui regi innotuit, & ut sibi cum ejus convenientia * Æterno militare liceret, humiliter expetiit. Sed rex, percepta ipsius voluntate, tanti Ducis se dolebat familiaritate destitui, cujus prudentiæ, velut columnæ solidissimæ, innitebatur Francorum respublica; qui parcendo subjectis & debellando superbos, ducatus sui tempora in magna rexit prudentia: verumtamen immutabilem ipsius perpendens voluntatem, sacramentis militaribus eum absolvit, dataque abeundi licentia, ubertim lacrymis perfusus, se cum omni domo & regno ipsius commendavit meritis. Prosecutæ sunt etiam eum aulicorum lacrymæ, quem de tanto rerum & dignitatis fastigio videbant spontanee descendere.

[9] [monachum induit,] Rationabili itaque provisione dispositis omnibus, ejusdemque loci suæ quietis consulens … f utilitatibus, secundum inspirationem sancti Spiritus cum universis appenditiis suis cælestis curiæ claviculario tradidit Petro, & rato concessionis jure fecit cedere in jus sanctæ matris Treverensis ecclesiæ. Hæc * mora, abjecta Ægyptiæ servitutis sarcina, liber & expeditus, humilitatis Christi secutus est vestigia, easque elegit divitias, in lege Domini meditari die ac nocte. Siquidem sæculari deposito habitu, monachilem induit habitum, undecimoque Kal. Decembris comas cæsariei deposuit. Jesu bone, quid tunc ibi gaudii, quanti lacrymarum profluxerint rivi, quis digne queat stilo prosequi? Universis tamen circa plorantibus, solus perstabat vultu hilari, fixusque virtute Spiritus sancti manebat.

[10] Deinde vero sicut ante in carnali, sic fortis esse laborabat in militia spirituali; [& virtutibus unice incumbit.] ut jam in ipso conversionis suæ exordio perfectorum posset inseri numero. Omnia remissioris vitæ instrumenta & sæcularia a se removit impedimenta, ac prioris conversationis labores pro nihilo reputans, ac reminiscens, aliquos ex suis confratribus primo mane, nonnullos hora tertia vel sexta, aut certe nona vocatos, pondus diei & æstus tolerasse, seque velut circa undecimam introductum, nitebatur habundantius omnibus illis laborare. Tanta autem inter hæc angelicæ conversationis insignia signorum effulsit gratia, ut, tacente carnis lingua, eum ubique efferrent gloriosa ab eo, divina præstante clementia, patrata miracula. Quisquis enim in fide nihil hæsitans, ab eo medelam petiit, tam animæ quam corporis incolumitate recepta, sospes rediit.

[11] Interea ejus avunculus eximiæ sanctitatis Basinus, [Defuncto Basino] basis g templi Dei, & sustentaculum leonibus atque bobus mysticis, mirifice anaglifis * insignitum, quarto Nonas Martii carnis solvit debitum, & qui diu super flumina Babylonis sedens flevit, dum recordaretur Syon, venit cum laude in Syon. Cumque clerus & populus Trevericus tam de suæ orbitatis ærumna doleret, quam de pastoris glorificatione gauderet, & de subrogando æqualis meriti successore pia devotione deliberaret, ex divina inspiratione una in omnibus sedit sententia, nullum se posse eligere tantæ dignitatis gloria digniorem, quam beatum Lutwinum, quem & proxima sanguinitatis linea, quin & ejus merita suæ sanctitatis æquaret excellentia. Concordi igitur omnium assensu ad Hildericum h, regem Francorum ad id temporis strenuissimum, missa legatione, non sunt fraudati desiderio.

[12] Exhilaratus quippe rex, tantæ claritatis sydus intra regni ejus terminos choruscare, [reluctans evehitur ad Trevirensem] justæ petitioni annuit, & excellentissimi meriti Lutwinum ad pontificatus sublimari apicem censuit. Sed ubi regis edictum & consensus electionis Trevirorum Viro Dei innotuit, quasi indignus tanto honori *, humiliter se excusare attemptavit, ne cum ex occasione curæ pastoralis sæcularium hominum negotia pateretur, ad mundi gloriam, quam abjecerat, sub ecclesiastici colore regiminis relaberetur. Sed quanto plus repugnabat, tanto magis omnium in se concitabat studia, & merebatur negando, quod esse nolebat; eoque dignior erat, quo se clamabat indignum. Ex remotioris vitæ sinu rapitur, oleo benedictionis a consortibus suis inungitur, & ex ove Pastor & Rector Trevericæ urbis efficitur.

[13] In summa itaque lætitia cleri ac populi in cathedra pontificali sublimatus, [episcopatum, quem perfectissime dirigit,] meminit, quod sibi in monasterio posito cuncta suberant labentia; sed nunc Dux exercitus Domini Sabaoth, ut olim in terreno ducatu pro castris suorum, sic modo pro domo Israël opposuit murum, & accinctus verbi Dei gladio ex adverso ascendit, & adversus aëreas potestates aciem terribilem ordinatam direxit, & forma gregis factus, nihil docuit, quod ipse non fecit, secundum quod Paulus dicit: Imitatores mei estote, sicut & ego Christi. Videres alterum Paulum omnia omnibus factum, ut omnes lucrifaceret. Videres, quod in contemplationis arce posito, quod est difficillimum, unum hominem i sic ad supervenientium omnium personarum se conformasse ac aptasse habitum, ut unusquisque se in illo recognosceret, recognoscendo resipisceret, & ad virtutes proficeret: cum infirmis infirmus, cæcorum baculus, esurienti cibus, spes miserorum, solamen lugentium: gaudebat cum gaudentibus, flebat cum flentibus.

[14] [una cum Remensi ac Laudunensi ecclesiis,] Sed ut ex paucis commune omnium conjicias desiderium, Remenses & Laudunenses suo pariter destituti pastore, absque omni electionis dilatione uno animo eademque sententia in Trevirorum metropolim, ubi tam clarum rutilabat sydus, venerunt, & instantissima prece ac devotione, ut ipse eis prævius dux & pastor esse dignaretur, humiliter deposcunt, ac pie renitenti rationabiliter opponunt, non debere eum gravari trium ecclesiarum regimine: cum specialis gentium prædicatoris Pauli fuerit instantia quotidiana, sollicitudo omnium ecclesiarum. In sempiternæ igitur Unitatis & individuæ Trinitatis mysterium, trium opinatissimarum civitatum, unius subiit regiminis officium, & sic omnes rexit, quasi unam regeret; sic singulis curam impendit, quasi omnibus non impenderet; sic in singulis ejus dividebatur animus, ut in administratione omnium videretur indivisus. Modo enim primam sedem suam Trevericam, nunc Remorum civitatem, modo Laudunensem visitationis gratia illustrabat ecclesiam k. Omnibus solvit debitum, singulis evangelicum in tempore æqua mensura divisit triticum. Nos quidem audivimus & cognovimus innumerabilia, quæ per eum divina operatio fecit, mirabilia. Sed ex tanta copia unum libet proferre in medium; ita excellens & magnificum, ut incunctanter ex uno eo probari possint reliqua omnia l.

[15] [& in his duabus uno die per insigne miraculum] Igitur dum quodam die gloriosus præsul Lutwinus sacrorum consecrationem ordinum in sancta Remensi celebraturus esset ecclesia, Laudunensium legati in sua quoque ordinationem celebrari, summa petierunt instantia. Sed hoc nec temporis spatium, nec locorum permisit interstitium. Sed Vir tantæ charitatis & benivolentiæ dum fraternum peroptaret implere desiderium, obtulit in conspectu divinæ Majestatis munus orationum, Clementiamque divinam, manibus elevatis in cælum, deprecatus est, ut, qui solem dedit non moveri contra Gabaon, donec gens Israhelitica se ulcisceretur de hostibus suis, ipse pari potentia ejus * solis immobiliter figeret orbitam; donec ipse Lauduni Missarum perageret sollempnia. Nec mora: sol, cujus natura est in æterno motu, immobilis stetit in cursu & ordine suo; naturæque suæ jura perdidit, & naturaliter mobilis, quasi moveri desiit.

[16] [sacros ordines contulisse traditur.] Qui radiis potentibus astra ire vetat, cursusque vagos planetarum statione immoratur, ire ipse vetitus & stationarius a statione non movebatur; donec a clarissimo sole Galliæ, beato videlicet Lutwino, divinum Officium Remis & Lauduni m sollempniter & suo tempore consummaretur. Non fuit postea dies tam longa, obediente Domino voci Hominis, quia os Domini obedivit ori Domini. Invocavit * divina Majestas signa & immutavit mirabilia, & sicut in veteri lege Josue, sic sub gratia tanti & ejusdem miraculi pretiosum suum Lutwinum sublimavit gloria. Tantum vero miraculum evidens divinæ in se dignationis & clementiæ æstimans indicium, celebrato Lauduni divino Officio, Remis rediit.

[17] Divina igitur revelatione cognoscens, se in brevi a facie iniquitatis assumendum in requiem, [Moritur Remis] acrius castigavit corpus suum, & in servitutem redegit. In gravem deinde corporis invalitudinem decidit; immo quod diu optaverat, invenit; ut corporis tunicam, quæ corrumpitur, exueret, ac incorruptionis stolam indueret. In confessione igitur ac laude individuæ Trinitatis inconcusse persistens, tertio Calendas Octobris transiit de lacu miseriæ ad contemplandam revelata facie Domini gloriam. Quique dum inter homines angelicam duxit vitam, dispensatione divina ea die, qua memoriam Angelorum celebrat Ecclesia, per manum Michaëlis archangeli Creatori suo reddidit spiritum.

[18] Ad egregium autem tanti Patris funus cum magna episcoporum & totius ecclesiastici ordinis & civitatis frequentia, [summo omnium luctu.] tota concurrit vicinia, vehemensque corda omnium affecit tristitia. Quæ enim aures tam duræ tam pii Patris audire obirum, aut quis sine lachrimis fractum videre posset tam pretiosum margaritum? Quis abesse, quis excusare se vellet ab officio tanti funeris? Quis non accurreret, quis non se ingereret ejus exequiis, qui ab omnibus diligebatur, utpote Vir omni virtutum genere admirabilis? Omnis multitudo pauperum & inopum voce lachrimabili se perdidisse clamabat Patrem misericordem ac nutricium. Felices filii sanctæ Remensis & Laudunensis ecclesiæ, inter quorum manus ille divinus in sedem suam ad cæli palatium evolavit spiritus.

[19] Percepto itaque ex veri relatione clerus & populus Treverorum egregii Pastoris egressu, [Treviri, frustra reluctantibus Remensibus,] de ineffabili & indubitata ejus in cælestibus gloria exultabat; de propria vero orbitate, quæ etiam interdum solet duplicare dolorem, duplici de causa dolebant. Primum quidem, quod sic insperate amiserant, quem incolumem a se dimiserant; deinde quod sibi Remenses ab eo prælatos æstimabant, quos evidentissime constabat, ultimo ejus consolatos affatu & visu, & pretiosum apud se recondidisse thesaurum. Sanato tamen tanti vulneris dolore, Milonem, filium ejus, ex regali decreto in cathedram episcopalem sublimaverunt: Sed cum de pretiosissimi corporis sancti Lutwini thesauro inter Treviros & Remenses cives, ad quos tunc idem * Treverenses, duce electo suo Milone, convenerant, quique pro reverentia ac dilectione Antecessoris sui in eodem adventu in præsulem Remensium intronizatus erat, diu altercatio, de fonte pietatis orta, protraheretur; istis quidem, quem vivum cum soli habere possent, fraternæ orbitati condescendentes, quem præstiterant, repentibus *, illis contra, quem mortuum, tanquam a Deo collatum, recondiderant, defendentibus, utrisque multas & rationabiles causas obtendentibus: tandem quadam divinæ virtutis potentia & adjutorio prædicti Milonis exsuperatis Remensis *, benedictus a Deo populus Trevericus, sicut corpus pretiosum Maximini de Aquitania n, & pro defensione Catholicæ fidei decollatum in Frigia Paulinum o, sic inæstimabilis precii margaritam, eminentissimi Lutwini corpus de Francia transtulit.

[20] Cumque desideratissimum tanti Patroni corpus in urbem Trevericam per Mosellæ conarentur transferre alveum, [corpus obtinent, ac prodigio] navis tam sacro onusta onere, objecto divinæ virtutis obice, nulla humana arte, * in citeriorem ripam transponi potuit remige. Nautæ in transtra cadebant, remis pectora pulsabant; sed potius aut in gyrum, aut retrocedere, quam procedere valebant. Elementum liquidum factum est quasi solidum, & aqua, solidæ materiei cedere facilis & navigabilis, visa est esse incommeabilis: & cum in conspectu civitatis, quæ tota suo Præsuli, jam cæli Consuli, cum ingenti exultatione, cum summa laudum acclamatione obviam processit, tantum celebraretur miraculum, stupor & ingens admiratio omnium concussit mentes intuentium. Mirum profecto eis videri cœpit, se quidem sacratissimo dilecti Pastoris sui scemate visitari, sed copiam non dari, ut in urbis menia posset deportari. Hæsitabant ergo; sed tandem æterna sapientia illustratis mentibus primorum civitatis sui consilii revelavit archana, ut, sublato remige, cessante omni humano moderamine, navim tanti oneris sublevatam potius levamine, quam pressam pondere, ejus committerent clavo gubernandam, qui dedit in mari viam & in aquis multis semitam.

[21] [uno] Igitur inspirato divinitus consilio, ab omnibus approbato, amplustrique subtracto, & relicto in puppi sacro feretro, omnes, sursum erectis cordibus, divinæ voluntatis effectum exspectabant in littore. Nec mora; navis in gurgite pendula, & ipsis ventis & tempestatibus reverenda, pro sui Vectoris reverentia, angelis regentibus desertam ab hominibus, undis defluentibus fertur obvia, & prosequente per crepidinem alvei cum ymnis & orationibus cleri & populi frequentia, novo ac omnibus inaudito navigando modo in Saroë * transponitur ostia. Ignorasti, Mediolacensis ecclesia, ignorasti, quanta hæc ratis tibi gaudia, quam pretiosi thesauri ferret munera. Restituit tibi Dominus inclytum tuum. Quid multa? Navis tanti gaudii bajula, humano destituta gubernaculo, sed angelico gubernata ministerio, undas tranquillius secabat; dumque jam desideratissimi loci horas * attingeret, & interiorem ripam tenderet, Dominus noster quasi tunc primum electum suum glorificare, ac ejus merita mundo inciperet declarare, sic inusitato & insigni miraculo, cum * paulo ante transitum Remis & Lauduni & in translatione Treveris mirifice glorificatum, in conspectu quoque specialium filiorum suorum, quos primos in Christo Jesu genuit, & coheredes Christi in hereditate sua sibi substituit, gloriose honoravit, & signis signa accumulavit, ac gaudiis gaudia multiplicavit.

[22] [& altero illustratum] Nam omnes campanæ monasterii contra jura naturæ absque omni humano motu & pulsu insonuerunt, & dulcis Patroni pignora, quasi in altitudine suspensæ ex alto ea primo vidissent, transferri prænuntiaverunt, & insolito sonitu attonitam civitatem, & totam viciniam in occursum tantæ salutis exiverunt *. Igitur cum summa alacritate summaque cum devotione, ut de alveariis examen apum, sic de cellulis suis obviam coronæ capitis sui proruit unanimis concio fratrum. Omnis etiam sexus, omnis ætas, & conditio, advenæ & finitimi sanctissimis tam clari solis Galliæ reliquiis occurrerunt, & tanta lætitia, quasi viventem præsentemque cernerent, susceperunt: & insperata ac magnifica gaudia maxime in eis inundare fecerunt lachrimarum flumina. Nam in commune omnes in Domino gloriabantur, se recepisse Dominum ac Patrem suum, jam ex summis cælestis aulæ principibus unum, cujus ipsius & majorum plurima in se ac majores suos meminerunt beneficia.

[23] Nemo tamen puppim, cujus Dux ipse fuit, [in ecclesia Mediolacense deponunt:] ausus est tangere, donec ipsa angelico applicuit remige. Tum vero ubi navale tenuit, dominus archipræsul Milo cum egregiis sacerdotibus, paterno cervicem subjicientibus feretro, & ex totius ecclesiastici ordinis & populi multitudine, aliis subsequentibus, aliis psallentibus, ac omnibus in Christi laudes una voce sonantibus, sanctissimum corpus in basilicam Reginæ cæli & terræ, videlicet Dei Genitricis & Virginis Mariæ, quam ipse ædificaverat, transtulit, & in sarcophago decenter ornato recondidit. Et quia pretiosus Domini Lutwinus in hujus vitæ exilio Christi bonus odor fuit, in omni loco tanti odoris ibi exuberavit fragrantia, ut omnia vinceret aromata; ut ecclesia paradysus, hominum cætus angelorum & sanctarum animarum putaretur conventus, & in templum sanctum suum crederetur advenisse Dominus Deus.

[24] Quæ autem lingua, quis prudens digne explicet, [ubi miraculis clarere pergit.] quam sæpe & quam magnifico signorum virtutumque jubare tam clarum ibi sydus rutilet. Nam infinita multitudo languentium, cæcorum, claudorum, aridorum & energumenorum, & omnium infirmitatum diversitas, si fides petentium mereatur, tanti Patroni meritis curatur. Nam ut omittamus, quanta audivimus, sed * ea tantum, quæ oculis nostris vidimus, litteris mandare voluerimus, modum voluminis excedimus. Igitur post longæ navigationis fastidia exoptato potiti portu, respiremus, & misericordiam & laudem Domini in æternum cantemus super multitudine bonorum suorum, quæ per merita sancti Lutwini nobis largitus est. Cui laus & gloria sit in ævum. Amen.

ANNOTATA.

a Apud Thiofridum Epternacensem, in cujus multo prolixiori Opere, sicut monui num. 14 Commentariiprævii, omnia, his Actis contenta, sparsim leguntur fere eadem, & ex quo desumpsi adjectas hic in margine lectiones variantes, ac subinde correxi scriptionis menda, apud ipsum, inquam, sensus perficitur hoc modo: Ea præordinavit imponi &c.

b Alludit auctor ad etymologiam nominis Lutwin, cujus priorem partem deducit a voce Teutonica, Leute, Luden, Luyden, aut Lieden, quæ homines seu populum sonat, alteram a Wein vel Wyn, quæ vinum denotat; ita ut Lutwin valeat vinum populi seu hominum. Verba eadem habet etiam Thiofridus Epternacensis; sed in prolixa sua ad nomen allusione, quam dedi num. 12 Commentarii prævii, addit, Lutwin interpretari populi lætitiam: quia nempe vinum lætificat cor hominis. Juxta biographum S. Basini: Luitwin idiomate Theutonico lucidum vinum resonat; sicque pars prior deducta esset a Teutonico leuchten, lucere. Verum Henschenius in Annotatis neutram hujus interpretationis partem probat; sed per primam denotatum vult populum seu homines, uti intellexit hic noster biographus; per secundam vero amorem vel delicium, sic ut Lutwinus aut Luitwinus idem sit, quod populi amor vel deliciæ. Opinionem suam firmat Henschenius ex antiquaparaphrasi Teutonica Cantici Canticorum, a Waleramo elobarata, in qua, inquit, plus centies Win vel Wina legitur, ubi Latine est dilectus, amica.

c Ad hæc non nulla observavimus lit. a c & k. in Annotatis ad Vitam primam.

d Per S. Basinum Trevirensem antistitem, ut expresse addit hujus biographus.

e Idem S. Basini biographus: Theotocou Virginis Mariæ honori benedictione almi Basini consecrari præcepit.

f Unam hic omisi vocem, quam legere non valebam.

g A basi deductum esse nomen Basini arbitratus quoque est S. Basini biographus; sed & istud nominis etymon improbavit Henschenius in Annotatis ad Vitæ ipsius caput 1 lit. a, originemque ejus posuit in voce Teutonica seu Sicambrica Bas, Latine herus vel dominus.

h Lege Childebertum, & causam videsis in Annotatis ad Vitam primam lit. k.

i Apud Thiofridum Epternacensem sensus perfectior est, omissa unica particula: Videres, quod in contemplationis arce posito est difficillimum, unum hominem &c.

k Ad hæc sicut & ad alia plura nihil hic ulterius observandum; cum id sufficienter præstitum sit in Commentario prævio vel in Annotatis ad Vitam primam.

l Satius fuisset ad probanda innumerabilia, quæ audivisse & cognovisse se prædicat auctor prodigia, specimen producere, quod ipsummet natum erat firmiorem fidem sibi conciliare. Repete dicta num. 31 & 32 Commentarii.

m Remi, al. Rhemi, vulgo Rheims, civitas Galliæ notissima est. Laudunum, indigenis Laon, item civitas Galliæ episcopalis sub Remensi archiepiscopo.

n Colitur S. Maximinus Trevirensium antistes, die 29 Maii, cujus mensis tom. 7 Acta illustrata sunt, & memoratæ hic ex Aquitania translationis excusa Historia.

o Etiam hujus sancti Præsulis Trevirensis Acta discussa sunt tom. 6 Augusti ad diem 31, quo annua ejus memoria recurrebat. Data est & illic relatio translationis ejus ex Phrygia, ditione MinorisAsiæ, ubi exul obiit; sed decollatum fuisse, ut hic asseritur, seu violenta morte e vivis ereptum, diximus, non probari.

* al. additur archipræsulis

* Hierarcha

* al. additur habuit

* eo

* al. additur asperas

* amoris

* i. e. equum

* al. sopore

* al. lapidum

* al. conniventia

* al. nec

* l. anaglyphis

* honore

* al. ejusdem

* l. innovavit

* iidem

* repetentibus

* Remensibus

* al. additur nullo

* Saroæ

* oras

* forte eum

* l. exciverunt

* si

MIRACULA
Auctore anonymo seculi XI Mediolacensi monacho
Ex Ms. Trevirensi.

Leodowinus seu Lutwinus, archiepiscopus Trevirensis (S.)

BHL Number: 4959

A. ANONYMO.

PROLOGUS.

[Miracula scripturus] Miracula, quæ ad sepulchra Sanctorum Christus Deus noster pia dignatione operatur, quibus, quanti apud ipsum sunt illorum merita, panduntur, nullus * incuria negligentiæ posteris celanda, sed ob amorem illorum voce scriptisque sint * propaganda. Erigitur namque animus in perpetratione signorum, inardescitque mens in cæleste desiderium, cum Sanctos videt vivere virtutibus, ac sentit summi Regis assistere obtutibus. Certior ergo in perceptione votorum rogans existit, ubi pro meritis Sanctorum exuberare signa prospicit. Grande etenim noxæ piaculum incurrit, si quis pro honore Sanctorum divinitus data hominibus beneficia nescientibus non aperit. Unde miracula, quæ per specialem nostrum patronum Luitwinum superna pietas declarat, reatum duxi litteris tradere *. Sed de statu hujus loci placeat prius aliqua subscribere.

[2] In episcopatu igitur positus digne memorandus pater Luitwinus, [nonnullas de Sancto ac monasterio suo præmittit auctor.] de rebus, quæ sibi hereditario jure obvenerant, vel precio comparaverat, testamenti cartulam fecit, per quam Mediolacensi loco, fratribus ibidem Deo servientibus easdem res contradidit, ac apostolica auctoritate in judicio promulgarat damnandos, si quos in his rebus paterentur molestos. Duodecimo ergo anno Childeberti regis hæc facta est traditionis conscriptio, & Incarnationis Domini sexcentesimo nonagesimo sexto a. Hujus temporis articulo declaratur, quo sanctus Luitwinus floruerit annorum curriculo. Milonis autem filii ejus finis & actus est memoria dignus, quamvis Hincmarus Remorum episcopus perversorem eum episcopatus sui describit b… Nunc ad miracula communis patroni Luitwini narrando revertatur cordis intentio c.

ANNOTATA.

a Latet hic error vel in annis Christi, vel in Childeberti regis; quando facta dicitur traditionis conscriptio. Childebertus quippe secundum dicta num. 24 Commentarii prævii regnare tantum cœpit anno 695; quapropter si alterutra nota chronologica recte expressa sit, facta est conscriptio anno Childeberti secundo, vel Christi 706 aut sequenti.

b Citat prologum Vitæ S. Remigii, ex quo mox subdit, mutatis paululum verbis, textum Hincmari, quem recitavi num. 35 Commentarii prævii. Post hæc laudat Milonem a benevolentia, qua ad Patris exemplar prosecutus est Mediolacense cœnobium. Deinde fuse discurrit de rebus ad præsens institutum parum aut nihil spectantibus, puta de episcopis Trevirensibus, qui ex dicto cœnobio desumptifuere, de præclaris ejusdem monachis, de variis ipsius vicissitudinibus & de abbatibus, quorum aliqualem historiam exhibet eo pene ordine, quo in Germania sacra Gabriël Bucelinus. Orditur autem a Ratbodone, qui seculo nono floruit, desinitque in Nizone seculi undecimi abbate, atque hujus elogium his verbis concludit: Quamvis cautus sit & oculatum animal in exterioribus, ad spiritualia tamen & circa salutem animarum permanet vigilantissimus. Ecce longam temporum seriem brevi litterarum narratione comprehendi pro statu nostri loci sciendo. Nunc ad miracula &c. Hinc omnino persuasum nobis est, auctorem fuisse Mediolacensis cœnobii monachum; ac collegisse isthæc miracula dicto seculo undecimo, quando scilicet abbatiam gubernabat Nizo ejus nominis secundus.

c Dixi in Commentario prævio num. 39 miracula illa cum auctoris prologo in Ms. nostra collectione proxime subjuncta esse Actis primo loco excusis, non videri tamen eumdem cum Actis habuisse auctorem. Rationes meas ibidem exposui, an sat solidæ eæ sint, ex jam dato prologo discernet studiosus lector, qui dum hanc lucubrationem pervolvet,meminisse dignabitur ejus, quod monui in Annotatis ad prologum primæ Vitæ lit. a super mendis scriptionis in apographo nostro passim occurrentibus.

* forte nullius

* l. sunt

* l. non tradere

[Miracula]

[Surdus in somno monitus, Mediolacum] Quidam igitur rusticus de Losma a privatas vocibus aures habens, in somniis audivit celeste miraculum, ut post patuit, sibi dicens: Cum sol jubare suo cæcitatem tenebrosæ noctis expulerit, & oculos mortalibus restituerit, ad Mediolacum tendens, iter arripe, & Remigium b abbatem, ut clausas aures tibi reseret, humiliter pete. Qui mane lætus de lecto consurgens, quæ audierat in nocte vicinis suis retulit. Et illis commeantibus, ad monasterium usque perrexit. Quod ingressus, importuna voce cœpit Remigium acclamare, ac cunctos, quos viderat, ut sibi abbas ostenderetur, rogare. Quem cum fratres attoniti circumstarent, ac, cujus rei gratia abbatem vellet, interrogarent; Sum, inquit, miser, domine, & diuturnæ calamitatis * infirmitatis surdus effectus: sed divinæ vox pietatis michi quiescenti prædixit, quod clausas aures clave orationis michi reserare deberet abbas Remigius.

[4] [tendit, & auditum recipit:] Ducebant ergo illum ad abbatem, narrantes prædictæ rei visionem, rogabantque pariter, ne sperata negaret; sed illi compatiendo, quæ de illo fuerant ostensa, misero impertiretur. Indignum autem se abbas talis facti protestatus omnimodis, victus tamen prece fratrum & clamore surdi hominis, sacri liquamen olei, quod ad usum infirmorum consecratum fuerat, afferri jussit, & interim cum ipso & fratribus ante altare S. Luitwini sese in orationem dedit. Dehinc ab oratione surrexerat, & digito sacrum oleum cum Christi c auribus infuderat, ac statim pridem clausæ, reseratæ sunt aures, ita ut ipse clamaret, se omnium, quamvis silenter loquerentur, apertissime audisse loquentium voces. Tunc clerus in laudem Dei elevatis vocibus decantabat Te Deum laudamus, & Kyrie eleison concinebat popularis cœtus. Ille auditu percepto, gaudens ad propria remeavit, & quanta sibi Dominus pro meritis sancti Luitwini fecerit, omnibus nuntiare non desiit.

[5] [mulier amens sensibus redditur;] Fuit etiam in eodem vico mulier quædam nomine Richeza, quæ in amentiam versa, ad Mediolacum a suis vehiculo est devecta: quæ etiam cum insania, qua torquebatur, ita inediæ ac vigiliarum continuatione afficiebatur, ut, quomodo subsisteret, possit admiratione haberi; dum corporalis vita sine esus & somni sustentaculo non possit agi. Pro ejus ergo salute diu multumque fratres laborabant, ac precibus Patronum suum intercessorem ejus ad Deum fore flagitabant. Tandem itaque, pio intercedentis auxilio, divinam in se virtutem sentit, & sanæ mentis ac incolumis cum propriis, quæ prius alienis pedibus advenerat, domum repedavit: nec tantæ sibi gratiæ cælitus indultæ obliviscebatur: sed singulis anniversariam annis festivitatem sancti Luitwini vota sua offerendo frequentabat.

[6] [energumenus liberatur:] In gente ergo Anglorum quidam dæmone possessus erat, qui ad Mediolacum mundandus venerat, & ecclesiæ appropinquans portæ, Eia, inquit, Luitwine, per longa regionis spacia ad tua peregrina limina veni; tu fune virtutis tuæ ad te me retraxisti. Cum ergo fratres regionem & passionem viri ab his, qui cum eo advenerant, perdiscerent, & preces pro eo continuas intentissime Domino effunderent, alienigenam summo Deo placuit per Servi sui meritum a virulenta serpentis sorde mundari; ut proximi ejus certiorem spem in omnibus caperent auxilii impetrandi. Singuli igitur presbyterorum super energuminum conjurationes & Missas per ordinem celebrabant. Postremo omnis congregatio pro eo supplicatum veniebat. Et conjurationibus præmissis & Sacramentis nostræ redemptionis expletis, dum Prior letaniam incipiens, vocabula Sanctorum per ordinem nominaret, & repetendo, sancte Luitwine, ora pro nobis, diceret, & talis virtute nominis dæmon perterritus a homine aufugit, & priori se habitaculo privatum tanta meritorum excellentia abscedendo patefecit. Angligena autem tanti itineris laborem incassum perferre *, causari non potuit: dum nomen & meritum & virtutem sibi ab eo cælitus indulte * propriæ genti reportavit.

[7] Quandam insanæ mentis abbatiæ Toleiæ d ad Mediolacum sui advexerunt, [amentes] ac pro illius sanitate sancti Luitwini suffragia mente intenta rogaverunt: quam cum reliquiis Sanctorum circumvallatam & sanctis Euangeliis super eam lectis, in una fornicum turris fero custos ecclesiæ quiescere fecit, & uni e fratribus pervigili cura eam custodiri injunxit. Quæ gallorum cantu ut expergefacta fuit, meritis pii patris Luitwini, cui prima jacuit, integerrima sensus & corporis sanitate surrexit: solum admirans, quo esset in loco, vel quorum illuc duceretur adminiculo.

[8] Vespertinam sinaxim fratribus quodam tempore celebrantibus, [sensum recaperant;] ecclesiam quidam spiritu erroris captus introivit, ac insana quædam misera gesticulatione decantans, videntes eum parentes & audientes perterruit: qui finita vesperarum celebratione, eosdem cum processione ad ecclesiam sanctæ Mariæ euntes, ac de omnibus Sanctis vesperas cantaturos, repetendo cantica sua est prosecutus, & locum sepulchri sancti Luitwini sæpius bacchando circuivit, non intermisse suos cantus frequentando. Sed in subsellio quidam frater eum crebra circuitione fessum sedere coëgit; & prece pro eo fusa, benedictiones quasdam cum ligno salutiferæ Crucis super eum dixit: statimque precibus sancti Luitwini errore * mitius adeo agere cœpit, ut fratres ad ignem euntes, quia horror hyemalis frigoris erat, & ipse tenuiter vestiebatur, quiete sequens, quietus corpus esu potuque refecerit. Dehinc in ipsa turri locum pausandi per noctem sumpserat; quam leni somno postquam peregit, mane facto, sanissimæ mentis compos effectus, surrexit, ac pera & paupere supellectile sumpta, laudes Deo, fratribusque grates agens, iter eundi ad sui * incolumis arripuit: ac per aliquot annos pro indicio gratiæ, inibi cælitus sibi illatæ, in Cœna Domini non cum pluribus, quasi alienus, projici, sed cum electis pauperibus Christi ad lavandos pedes, quasi proprius, merebatur suscipi.

[9] In Mercia e quidam Gezo infirmitate gravatus & uxore ejus in messe occupata, [multi vexati] solus incaute relictus tam dira dæmonis vexatione comprehendebatur, ut a læsione hominum inimica vis non aliter coërceretur, quam ut paulisper pedes & manus in terram fixis miserum funibus porrectum terræ constringerent, & sic pedibus quoque eundi ac manibus nocendi facultatem auferrent. Qui postea a socero in plaustrum levatur, & ejusdem plaustri lignis funibus colligatus, & ad Mediolacum ductus ante altare sanctæ Mariæ sic irretitus exponitur. Sed meritis ejusdem gloriosæ Dei Genitricis, precibusque sancti Luitwini in vespere facta * vincula sunt ablata, ac mente recepta dæmone penitus caruit: & in brevi de priore infirmitate convalescens, ad sua gaudens & sanus rediit, cunctis mirantibus, Deumque pro meritis sancti Luitwini glorificantibus, recolentibus quidem qualis venerat, & videntibus qualis redierat.

[10] [& obsessi] Anselmi cujusdam militaris uxor, nomine Waldrada, a pessimo & callidissimo dæmone fuerat arrepta, & a multis certissimis recuperandæ sanitatis per merita sancti Luitwini Mediolacum est asportata. Cujus casui fratres intimo affectu erant compatientes & communem patronum sanctum Luitwinum pro ejus salute in tantum rogare studentes, ut vicissim sibimet nocte & die succederent, & crebras Missarum celebrationes & psalmodiam, & quidquid pro tali re excogitari * sine intermissione circa eam frequentarentur *. Sed virus serpentinæ nequitiæ nequivit ab ea expelli, & dirus habitator non est passus facile ab habitaculo injuste usurpato divelli: quin etiam per noctem audiebantur dæmonia sibimet applaudentia & de longe alterutrum vocantia. Sed & insidiator antiquus, ut pervigiles metu percelleret, illaqueari * turris, quæ imminebat capiti eorum, strepitum horroris fecit. Sed unius vigilum imperiosa voce in Christi nomine adjuratus, abscessit.

[11] [a dæmonibus] In aquam dehinc, majori benedictione consecratam, illam funi inserunt f, & fortissimis exorcismis tirannum conjurantes, sanctum nomen Christi inclamando cum multis Sanctorum reliquiis eam circumsteterunt. Inter hæc misera exanimis ex aqua tollitur, & ut prius diabolica invasione plena comprobatur. Quatuor deinde presbyteri quasi ad Missam se vestierunt, & in modum crucis & ad quatuor plagas mundi super eam stantes, passiones Domini quatuor Euangelistis editas … g inchoando legerunt. Quibus perlectis, illa semimortua in terram corruit, & post paululum assumptis viribus se liberatam simulavit; quod ut astantes viderunt, liberatam illam credentes, clerus & populus pro ejus emundatione laudes Deo in cælum extulerunt. Qua simulatione domum revecta, apud suos ceteris consimilis aliquamdiu & quieta permansit. Sed antiquus quietem nesciens, priori furoris insania denuo eam vexavit. Donec ad proximam sanctæ Mariæ purificationem, quæ imminebat, eam meritis ejusdem Matris Domini penitus deserebat. Hunc ergo pia Dei Genitrix proprium fecit honorem, nec passa est, coram se totiens effusam oblivisci fidelium precem: sed pii patris Luitwini precibus admonita & ipsam se invocantibus ostendens pietatis viscera, in suorum die luminum pristinæ eam redintegrando sanitati, ab ea retrusit ministrum principis tenebrarum.

[12] [Mediolacum] Filiam pater quidam de familia sancti Sixti ad Mediolacum duxit, maligni spiritus errore deceptam, & gravissimis scoparum verberibus ab amicis acerbe afflictam; quasi ob afflictionem corporis exueret insaniam mentis. Cum miseræ non proveniret insaniæ effugium, sed potius duplex in ea malignus lætatus est inesse supplicium. Multis ergo diebus pro ea fratres laboraverunt & pro ejus sanitate communis Patroni patrocinia poposcerunt: quorum intimi affectus petitionem benignus Pater intendens, integerrimam sospitis * gratiam impertivit, & ejus medicaminis dona * læta mente sanissima ad domum rediit. Quæ gratiæ sibi illatæ non ingrata, sæpissime votorum suorum Salvato * gratanter persolvit debita.

[13] Quidam fideles viri dum Sanctorum loca orationis gratia peragrassent solito, [adducti,] mulierem quandam in silva invenerunt errore dæmoniaco; quæ passionem suam illis, ut potuit, dixit, & a propriis pro tædio ejusdem passionis derelictam narravit. Quam secum ad monasterium ducentes, & incommoda infirmitatis illius narrantes, & altera die sancti Luitwini meritis sanissimam reducebant ad propria, nulla postmodum illam affirmantes priori pulsari insania.

[14] De Bezerinca itaque puellam, nomine Richezam, dæmone plenam soror ad proprium Patronum perduxit, [per merita Sancti liberantur.] & in mente pro certo habuit quædam pietatis remedia, quæ alienis largiter distribueret, propriæ etiam alumnæ pius non denegaret. Nec illam fefellit spes ista, nec de tanto Patrono talia incassum confidere est conquesta. Orationibus ergo fratrum sancti Luitwini cum sorore ad propria sanissima rediit, & piissimi Mundatoris sui limina cum oblationum voto frequentare non desiit. Multi etiam utriusque sexus diversæque ætatis in expulsione dæmonum ejusdem sancti Luitwini experti sunt digna apud Deum merita… h. Patet ergo sanctum Luitwinum, quod vicit omnigenam vitiorum nequiciam, incitatoribus eorum Dei adjutorio devictis, superasse i: cum apud Deum vivens, pro amore fidelium singulari adversus dæmones potentia totiens illum ab alienis videmus eos expellere. Sed & alia signorum facta in eodem monasterio per ejus merita audivimus, & vidimus fieri, quæ præsenti placuit connectere rationi.

[15] Mulier quædam, Ruozela dicta, de orientali regione Galliarum oriunda, [Mulier gressum & sanam mentem recipit.] incessu pedum carens & propter interitum filii, a latronibus occisi, mentis inops effecta, amens per sancti Symeonis k merita unius cruris sospitatem promeruit, & currum, quo illuc vehebatur Treverim, reliquit. Cum baculo igitur se sustentans, Mediolacum versus forte graditur, & in dedicationis basilicæ Apostolorum [die], quæ in medio Maio semper contingit, inter Missarum solemnia coram tanta multitudine cleri & populi, insania deposita, per merita sancti Luitwini sana & incolumis efficitur. Quid ibi clamoris & laudis in honorem Dei sit acclamatum, nullus sufficit ad narrandum. Quæ postea a multis, ut pro Christi nomine eam alerent, est retenta; sed variis infirmitatis casibus sæpenumero impedientibus, eos deserens, ad Mediolacum est regressa; quæ revera sancti Luitwini integerrimam sospitatem in proprio loco obtinuerat, ut etiam perinde ejusdem monasterii alimonia sustentaretur, voluerat l.

ANNOTATA.

a Locus iste, verisimiliter haud procul a monasterio dissitus, aliunde incompertus nobis est.

b De viro isto, qui claruit seculo decimo ad finem vergente, multa cum laude disserit in serie abbatum Mediolacensium, indicata in Annotatis ad prologum lit. b, ac scriptorum ejus elenchum exhibens, primo loco recenset: De proprio patrono Luitwino Sermonem, in annua festivitate legendum. Quid si Sermo iste idem sit cum alterutra Vita nostra? Opera quoque Remigii abbatis cum insigni elogio enumerat Trithemius in Chronico Hirsaugiensi ad annum 980; sed hujus Sermonisnominatim non meminit, dicens tantum generatim: Sermones quoque multos & cantus in diversorum honore Sanctorum fecit.

c Supplendum hic verbis, invocatione aut simile quid.

d Theolegiense, alias Theologiense, Tholegiense, Doleiense, nonnullis etiam Tabulegium, vulgo Tholey, insigne Ordinis S. Benedicti monasterium procul dubio designatur, quod, teste Mabillonio tom. 1 Annalium pag. 322, situm est ad Saravum fluvium in finibus Trevirensis diœcesis & Lotharingiæ. Dicitur autem, opinor, mulier ista abbatiæ Toleiæ; quia erat ex familia seu domo ad monasterium istud pertinente.

e Adjuncta relationis hujus satis indicant, hominem istum habitasse haud ita procul a Mediolacensi cœnobio: eapropter cum verisimillime per vocem Mercia indigitetur locus habitationis, suspicor, intelligendum eum, qui vulgo dicitur Merzig, alias Latine Marciacum, poniturque in tabulis ad Saravum fluvium uno circiter ac medio milliario a dicto monasterio.

f Hujusmodi ritum aliquando servasse antiquos in adjurandis energumenis, liquet ex tom. 3 EdmundiMartenii de Antiquis Ecclesiæ ritibus; ubi pag. 499 ex Ms. Pontificali Anglicano monasterii Gemmeticensis datur Ordo ad energumenos adjurandos, in eoque post consecrationem salis & aquæ ista præscribuntur pag. 500: Ex hac aqua præparetur ei omnis usus in cibo & in potu, sed & balneum, ut interius exteriusque invigetur; id est, ni fallar, invigoretur pro vigorem accipiat seu corroboretur.

g Ineptus scriptor duas voces omittere hic me coëgit: suspicor tamen, ab auctore positas fuisse istas: consona voce.

h Juxta auctoris fidem credo, varios ad Sancti invocationem dæmoniis fuisse liberatos; verumtamen narrandi modus dubium injicit, an omnes omnino, quos tamquam dæmone obsessos hic percensuit, revera tales fuerint, & an aliqui saltem ex iis non laboraverint tantum phrenesi aut amentia. Porro ubi puncta sunt, insertus erat in Ms. apographo discursus, de causis præsertim, cur permittat Deus, homines a dæmonibus obsideri, & de potestate eos expellendi Sanctis concessa. Sed quoniam oscitanter descriptus est, & ex omissione vocum hinc inde obscurus, nec alioqui S. Leodowinum magis respicit quam Sanctos alios, rescindi posse censui absque magna jactura lectoris.

i Verisimiliter desideratur hic aliquid, quo perficiatur sensus.

k Acta S. Symeonis reclusi Treviris illustrata sunt tom. 1 Junii ad diem mensis primum.

l In Ms. apographo sequuntur beneficia collata duobus viris, qui ferreis vinculis constricti ob graviora crimina, secundum ætatis istius consuetudinem per sacra loca peregrinabantur & hic tandem miraculose soluti sunt. Sed nulla in relationibus fit mentio S. Leodowini; contra expresse dicitur, primum subito liberatum fuisse, dum post diuturnam orationem coram altari sanctæ Crucis oculos in imaginem Crucifixi Domini flens intenderet; alterum vero sub præsentia ejusdem sanctæ Crucis ferro caruisse. Sic omisi sub initium prodigiosum Hunnorum ab ingressu templi repulsum & fugam; quia non satis videbam, cur Sancto adscriberetur.

* calamitate

* forte perferri

* forte indultæ gratiæ

* forte addendum deposito

* forte suos

* an fracta?

* adde potest vel solet

* l. frequentarent

* l. in laqueari

* l. sospitatis

* forte dono

* forte salvatori

DE B. ALARICO VEL ADALRICO ORDINIS S. BENEDICTI,
IN UFNAUGIA LACUS TIGURINI INSULA IN HELVETIA.

CIRCA AN. CMLXXIII.

SYLLOGE
De cultu & gestis.

Alaricus vel Adalricus, Ordinis S. Benedicti, in Ufnaugia, lacus Tiburini insula, in Helvetia (B.)

AUCTORE C. S.

Est in Suitensi Helvetiorum pago, in Nigra vel Obscura silva, vernacule Finster-Wald, [Datur notitia monasterii Einsidlensis] illustre celebreque Ordinis S. Benedicti cum annexo vico monasterium, a primis suis exordiis Einsidlense (nam Einsiedler Germanis eremicolam sonat) appellatum; a thaumaturga vero B. Mariæ Virginis icone ibidem culta Eremus Deiparæ etiam passim dictum. Locum illum, tum etiam asperum horridumque, ac propterea solitariæ vitæ aptum, primus incoluit sanctus eremita Meinradus vel Meginradus, in quo & post medium seculum IX trucidatus fuit, cujus Vitam datam illustratamque habes apud nos ad diem XXI Januarii, quo colitur. Eumdem locum seculo X restauravit Benno, ex canonico Argentinensi eremicola, deinde episcopus Metensis; ac tandem Eberhardus vel Everardus eodem seculo in monasterium erexit, ac primus abbas gubernavit. Ambo Sancti titulo a nonnullis honorantur, uti apud nos de primo ad diem III Augusti, de Eberhardo autem ad XI Martii, & XIV ac XXII Augusti inter Prætermissos legere est. Auctum deinde vehementer est religione & opibus, illiusque abbas imperii principibus annumeratus. Consule, si lubet Christophorum Hartmannum, ejusdem loci monachum, qui illius Annales conscripsit & typis vulgavit.

[2] Sesqui circiter milliari Germanico aut paulo plus ab abbatia Einsidlensi versus Septemtrionem in Tigurino lacu inferiori, [& Ufnaugiæ insulæ, quæ incoluit Beatus,] haud procul a ponte civitatis Rapperswili, jacet parva insula Ufnaugia, vulgo Uffnaw, quam supra laudatus Benno sibi suisque sectatoribus eremicolis inhabitandam in perpertuum beneficium a Sanctionensibus monialibus accepit, postea vero Otto I imperator ab iisdem virginibus, penes quas loci dominium remanserat, redemptam, Gregorio, tertio Einsidlensi abbati, ejusdemque successoribus donavit; uti tradit Hartmannus in Annalibus pag. 31, 75 & sequentibus. Porro in utroque loco B. Alaricus vel Adalricus (nam in nomine ita variant scriptores) Regulindæ Alemanniæ ducissæ filius, sancte vixit; in Ufnaugia, ubi & mortuus ac sepultus est, eremita, in monasterio Einsidlensi monachus. Hunc ceteris martyrologis, quos consului, ignotum vel præteritum, Gabriel Bucelinus hoc die XXIX Septembris in Menologio Benedictino cum sequenti elogio annuntiat.

[3] In monasterio Helvetiæ Einsidlensi, B. Adalrici monachi & confessoris. [quem Bucelinus hoc die,] Fuit hic serenissimis ortus parentibus, Burchardi II Alemanniæ ducis & B. Regulindæ filius, Burchardi III frater germanus; juvenili ætate monasticen in sanctissimo illo Deiparæ cœnobio Einsidlensi professus, ubi eximia vitæ sanctitate exsplenduit. De licentia dein sui abbatis in Uffnow Turicensis lacus insula solitariam vitam colens, magnam loco reverentiam conciliavit. Lacu quandoque nimium excrescente, cum ope destitutus humana necessaria exhausisset, ab ignoto, qui angelus fuisse creditur, panem & vinum accepit. Memorabile & illud, quo fertur, dum frequentius ad suum regrederetur cœnobium, lacum siccis pedibus calcasse; cum vero stipitem quandoque e sepimento alieni horti, cui per declive inniteretur, extraxisset, & ad locum occurreret, aquas pro consueta alias Numinis gratia calcare nequivisse, donec stipitem loco suo redderet.

[4] [quo obiisse dicitur, alter quidam die 26 annuntiat.] Monitus fuit ab angelo S. Wiboradam a nimio rigore retrahere, multisque clarus virtutibus anno Christi CMLXXIII ad præmia æterna evolavit. Miraculis a Numine honoratus, magna fidelium devotione in Uffnow colitur, a Theodowino S. R. E. Cardinale Beatorum albo adscriptus anno Christi MCXLI. Hæc Bucelinus ex monimentis (ut addit) Einsidlensibus, inferius examinanda. Totum hoc elogium a verbis illis; Juvenili ætate monasticen &c. Joannes Ludovicus Schönleben, Labacensis, sacræ theologiæ doctor & protonotarius Apostolicus, in Anno sacro Habspurgo-Austriaco, ex Bucelino adoptavit recensuitque ad diem XXVI ejusdem mensis Septembris; non alia tamen de causa illum diem præferens, quam ne vacuum relinqueret. Alios, qui B. Alaricum memorent, martyrologos non legi, sed undecumque horum silentium ortum fuerit, de antiquo ejusdem cultu dubitare me non sinunt, quæ supra laudatus Hartmannus in Annalibus Eremi Deiparæ, sive Einsidlensibus tradit.

[5] [Probatur cultus ejus in ecclesia Ufnaugiensi] Hic pag. 199 & sequenti, Anno, inquit, MCXLI cum forte ad Heremum (id est, ad monasterium Einsidlense) religionis causa venisset Theodowinus episcopus Portuensis, titulo S. Ruffinæ presbyter Cardinalis, & per Germaniam legatus Apostolicus, rogatu & precibus Vernheri (tunc abbatis Einsidlensis) Fratrumque reliquorum, dedicavit proxima Dominica post Assumptionem Deiparæ conditam a Regulinda (B. Alarici matre) Ufnoviæ ædem jam plurimis ante annis, ut supra vidimus, sed ab Vernhero auctam & renovatam, nomini & honori sanctæ & individuæ Trinitatis, Deiparæ Matris, S. Michaëlis archangeli, sanctorum apostolorum Petri & Pauli, quibus ad petitionem ejusdem abbatis & totius collegii memoriam adjunxit B. Adalrici, qui, ut etiam supra memoravimus, in insula Ufnovia secesserat, ibique vitam finierat, non absque multis in vita & post obitum miraculis; cui proinde etiam sacram primus Vernherus aram eadem æde statuerat.

[6] Addidit Theodowinus, quo magis mortalium animos ad pietatis studium & loci ejusdem cultum & venerationem accenderet, [inter cujus Patronos relatus fuit] indulgentias ædem eamdem festis sanctissimæ Trinitatis & prædictorum Tutelarium visentibus peccatorum mortalium dierum septingentorum, venialium septem annorum; multasque alii quoque alias episcopi eo contulerunt. Quem Hartmannus hic Theodowinum & Theodwinum, episcopum Portuensem & titulo S. Ruffinæ presbyterum Cardinalem appellat, fuit is Portuensis simul ac SS. Ruffinæ & Secundæ, alias Sylvæ Candidæ, episcopus Cardinalis, secundus, qui ambas sedes, a Callisto II Papa conjunctas, obtinuit, ut videri potest apud Ughellum tom. 1 Italiæ sacræ auctæ col. 126, ubi Theodevinus vel Theodinus vocatur. Ab Innocentio II summo Pontifice legatus in Germaniam, patriam suam, missus fuit, ubi anno 1138 electioni Conradi III Germaniæ regis interfuit.

[7] Eumdem legati Apostolici officio ibidem etiam functum fuisse anno 1141, [a legato Apostolico, miraculis clarus.] liquet ex diplomatibus annorum 1140, 1141 & 1142, quæ exhibet Marquardus Herrgot tom. 2 Genealogiæ diplomaticæ augustæ Gentis Austriacæ a pag. 164. Nihil igitur obstat, quo minus laudatus Theodovinus ista, quæ Hartmannus diserte affirmat, anno 1141 agere potuerit, nec est, cur eum fecisse, asserenti domestico annalistæ non credamus. Alaricus itaque jam ab anno 1141 reliquis Ufnaugiensis ecclesiæ Sanctis tutelaribus a Theodevino, Sedis Apostolicæ per Germaniam legato, additus fuit, propriumque in eadem ecclesia altare suo nomine Deo sacrum & annuam festam lucem, etiam indulgentiis ad promovendam ejusdem venerationem ditatam habuit; ita ut de antiquo illius cultu dubitare non debeamus. Quin & cultum illum cælestibus favoribus a Deo probatum esse, scribit idem annalista pag. 83, sic inquiens: Itaque vitam instituit, ut viventis defunctique sanctitudinem frequentibus tunc, uti nunc quoque, miraculis testatam voluerit, velitque Deus.

[8] Edidit autem Annales istos Hartmannus anno 1612, [Alia quædam illius cultus indicia.] quo propterea tempore cælestia beneficia, quibus Omnipotens Dominus Sanctorum suorum cultum solet fovere, ad illius invocationem impetrata nondum cessasse, dicendum est. Idem annalista pag. 83 eumdem inter Einsidlenses patronos numeravit, quod etiam fecit Henricus Murer Carthusianus in Helvetia sancta Germanice edita, in cujus pag. 254 ipsius elogium cum titulo Beati legitur. Pro cultus continuatione etiam facit Alarici effigies, quam ad manum habeo, æri incisa preloque edita, satis elegans, nec antiqua, quæ ipsum habitu Benedictino indutum ac diademate seu radiis caput cinctum exhibet cum hac inscriptione: S. Adelricus dux Allemanniæ Ord. S. Bened. Mabillonius quoque tom. 3 Annalium Benedictorum ad annum 965, num. 93 post breve illius elogium, Habetur, inquit, inter tutelares patronos Einsidiensis monasterii, cujus præpositura etiam nunc superest apud Ufnaugiam; attamen, quod miror, a Beati titulo tam hic, quam in Indice abstinet, illum Virum sanctum & Virum Dei dixisse contentus. Mihi supra dicta cultum ipsius satis probant, ut cum Beati compellatione Operi nostro inseratur.

[9] Vitam illius a nullo antiquo conscriptam, aut allegatam legi. Hinc nulla ejusdem gesta particularia ad nos pervenerunt, præter unum & alterum, quæ Hepidannus, [Vita ejus desideratur: patrem habuit] S. Galli apud Helvetios monachus, in Vita S. Wiboradæ, virginis inclusæ ac martyris, tradidit, quæque etiam tempus, quo Beatus floruit, vitamque, quam duxit eremiticam, edocent, ac simul augent desiderium de eodem plura sciendi. Dabimus ea infra, postquam de ejusdem parentibus egerimus. Hartmannus in Annalibus Eremi Deiparæ ad annum Christi 926, pag. 36 post relatum Burchardi II Alemanniæ ducis interitum, de hujus liberis hæc subdit: Reliquit Burcardus ex Regulinda Burcardum filium admodum puerum, &, quam diximus, Berchtam (Rudolpho II Burgundiæ regi nuptam.) Memorant vetera nostri monasterii documenta, alium quoque Regulindæ ducissæ filium fuisse Adalricum sive Alaricum, qui hoc tempore eremiticam in Ausnaw, lacus Tigurini insula, vitam agebat.

[10] [Burchardum ducem Alemanniæ,] De utroque parente consentit Bucelinus, num. 3 relatus; sed Joannes Ludovicus Schönleben num. 4 pariter laudatus, de matre dubitari scribit his verbis: Adalricum filium fuisse Burchardi II ducis Sueviæ, certum est; de matre lis aliqua est. Lazius Hedwigem vocat, filiam Henrici Aucupis imperatoris, vel secundum alios Henrici Rixosi, sororem S. Henrici imperatoris. Aventinus Luitgardem nominat, filiam Henrici ducis Bavariæ, neptem Luitholphi ducis Sueviæ; alii Luitgardem, sororem S. Udalrici episcopi Augustani. Denique Bucelinus putat, fuisse nominatam Regulindam, & quidem beatam, Conradi I imperatoris filiam. Verum allegati scriptores (excepto Bucelino) de Adalrico non meminerunt, & quocumque nomine uxorem Burchardi II appellent, constat, hujus conjugem, cujuscumque illa demum filia fuerit, Regulindam, Rolingindam vel Relingindam dictam fuisse. Ita, inquam, constat ex Hartmanno seniori, monacho S. Galli, scriptore coævo aut fere coævo, in Vita S. Wiboradæ apud nos primo loco edita tom. 1 Maii, pag. 289, num. 23, quem consule, si lubet.

[11] [matrem Regulindam vel Relingindam,] Porro Regulinda vel Relinginda bis nupta fuisse legitur: primum prædicto Burchardo, quem pro Rodulpho genero suo Burgundiæ rege in Italia militantem occisum esse, tradunt idem Hartmannus Sangallensis, Frodoardus, Hermannus contractus & Continuator Reginonis in Chronicis ad annum 926 & Luitprandus lib. 3, cap. 4. Secundas nuptias celebravit cum Hermanno vel Herimanno, qui eidem Burchardo in ducatum Alemanniæ suffectus fuit. Laudatus continuator Reginonis illam Widam appellans (nisi tamen legendum sit Viduam) loco citato sic ait: Burchardus dux Alemaniæ in Italia occiditur… Herimanno ducatus Alemaniæ committitur, qui Widam Burchardi duxit uxorem. Hunc Hermannum una cum uxore sua Regulinda & Alarico præcipuos monasterii sui fundatores Hartmannus Einsidlensis in Annalibus agnoscit. Sed ex dictis dubitari posset, ex utro conjuge, Burchardo scilicet, an Hermanno, Regulinda genuerit Alaricum, nisi ex Hepidanno, altero S. Wiboradæ biographo, cujus verba mox dabimus, haberemus, Alaricum jam inde ante Burchardi obitum eremitam egisse in Ufnaugia.

[12] [monasterio Einsidlensi admodum munificam.] Credimus itaque vetustis documentis Einsidlensibus ab Hartmanno annalista laudatis, B. Alaricum Regulindæ filium fuisse, eumdemque natum credimus ex Burchardo Alemanniæ duce; nam Regulindam alteri ante, quam huic, nuptam fuisse, nemo, quem novi, tradidit, nec Beati chronotaxis infra breviter annotanda permittit. Id vero eo etiam magis credimus Hartmanno, quod Einsidlenses præ ceteris omnibus de Regulinda & Alarico instructi esse potuerint, debuerintque; quippe quorum hic Einsidlensis monachus fuit; illa in eorumdem monasterium mire munifica ac pene domestica. Etenim, eodem annalista teste pag. 44, ipsa non modo simul cum secundo marito suo Hermanno multa eidem donavit, verum etiam, ut ibidem pag. 52 legere est, Hermanno anno 948 vita functo, duobus maritis Allemanniæ ducibus orbata, tertio sponso subito se adjunxit; sed puro, immaculato, immortali.

[13] Abjecta enim rerum omnium secularium cura & pompa, [quæ in Ufnaugia pie obiit,] in eamdem, quam reliquerat filius Alaricus, insulam Ufnaugiam se extemplo cum paucis contulit, ibique, quidquid vitæ reliquum fuit, Christo Domino servivit, & quo commodius ac relligiosius posset, sacellum primo, divi Martini episcopi titulo, in suum maxime usum & secessum exstruxit; post etiam ædem majorem in convicinorum & subditorum utilitatem & bonum ædificare incepit. Denique, ut absolvam, quæ ad Beati matrem pertinent, ibidem pag. 57 laudatus annalista ejusdem mortem ac sepulturam inter annos 952 & 953 sic memorat: Circa hæc fere tempora obiit Ufnaugia in insula ducissa Regulinda, cum prope quinquennium in ea omnibus pietatis & sanctimoniæ officiis & exercitiis peregisset. Quidquid Feficone, Stefæ, Volruviæ possederat, Adalrico filio, & hinc nostro monasterio testamento reliquit.

[14] Eberhardus abbas & Adalricus inde, quatenus nondum, [& in monasterio Einsidlensi sepulta est.] quam exstruere cœperat, ecclesia consecrata erat, in monasterium nostrum transportandam curaverunt, proprioque sacello condidere, non sine magna sanctitatis opinione. Hæc ille; at Murerus in Helvetia sancta eamdem cum Beatæ titulo Sanctis patronis Einsidlensibus accensuit; sed cultum non probavit. Minus honorifice de illa loquuntur Hartmannus monachus Sangallensis in Vita S. Wiboradæ apud nos tom. 1 Maii, pag. 289 num. 23, & Hepidannus in Vita altera ibidem pag. 303, num. 30, & hic etiam acerbius, illam arguentes, quod pro patena aurea, quam prior maritus ejus Burchardus non satis æquo modo a Sangallensibus acceperat, & post obitum suum reddendam mandaverat, aliam multo minoris pretii & artificii restituerit. Verum si hac in parte revera peccaverit Regulinda, potuit postea pœnituisse, damnumque compensasse, licet id isti ignoraverint. Nunc ad Filium progrediamur.

[15] Illum in quadam Tigurini lacus insula solitariam vitam duxisse, [Alaricus in Ufnaugia eremitam agens,] divinaque revelatione ibidem honoratum ac mirabiliter aliquando pastum fuisse, tradit Hepidannus in mox laudata Vita S. Wiboradæ, quam, jubente abbate suo Udalrico, qui anno 1072 Nortperto successerat, composuit. In hac secundum Henschenii nostri partitionem cap. 3 ad celebrandam ejusdem sanctæ virginis parsimoniam illum, acsi tunc etiam vixisset, ita secum colloquentem inducit. Hepidannus. Erumpe tu, quæso, potius, Alarice, serve Dei; dic, quid Caput Ecclesiæ tibi præciperet te demandare membro suo (S. Wiboradæ) Alaricus. Cur me, frater, ea attentare cogis, quæ tu, ut conjicio, videns quosdam juxta Apostoli præsagium a veritate auditum avertisse, aggredi detrectas? Hepidannus. Mihi, Domine mi, ut nulla virtute prædito, loquenti virtutes discredunt; respersi vero dulcedine tuæ sanctitatis libentes tibi præbent auditum. Nam & majoris potentiæ visus gener Aretæ regis (Herodes tetrarcha) Baptistam sciens virum justum & sanctum, non solum eum libenter audiebat, verum etiam, eo audito, multa faciebat.

[16] [divinitus jubetur monere S. Wiboradam,] Alaricus. Papæ! Cessent, obsecro, gravia exempla; nam quamvis ad loquendum confortent, nobis tamen minoribus multum est audire ad comparationem summi in natis mulierum; neque vulgus, urbanis nescium loqui, audet conscendere solium tetrarchæ; nisi quod utrobique in hac apologia propter detrahentes consului. Quibusque tamen exemplis cessantibus, tutis auribus depono, agnoscere me hinc debitorem ejus promendæ sanctitatis, quod Dominus divinæ illius conversationis me primum post se dignatus est intimum eligere. Ego Alaricus, minimus servorum Christi, decrevi, me pro ejus nomine in quadam insula Turicini lacus solitarium persistere. Ergo me inibi consistente, quadam nocte (quid me cogis, frater, loqui, quo me indignum hæc audientes possunt reputare?) angelico affatu hujuscemodi verbis admonitus sum. In monasterio S. Galli, cella quadam in montibus constructa, scias quamdam virginem (Wiboradam) Deo consecratam, in ejus servitio fideliter perdurantem.

[17] [ut nimiam inediam temperet;] Ad hanc fidelem legatum, ista mandata portantem, dirigas. Unaquæque arbor, sive fructuosa sive infructuosa, dum viva terra radix tegitur, in viriditate poterit permanere, & fructibus vel frondibus se obducere: at si terram, quæ foveat, abesse contingat, nudata radice, necesse est, ut arbor arescat. Quapropter a Deo admonita, parcas tibi aliquid de nimia abstinentia, quatenus aridum corpus plus aliquid solito reficiens, ejus servitio & laudibus plenius insistere prævaleat. Hepidannus. Magnam sane ostendis, Alarice, virginis parsimoniam; cum Deum prædicas huic allegasse temperantiam. Nam labores Pauli, regyratio Laurentii, ostendunt, eum posse pati, Electos suos multum probari. Sed & tibi non desunt testes, & bis refici jussus propheta (Elias) sub junipero, & turba Dominum triduo sustinens; postrema universitas, cui educitur panis de terra, ne ei in itinere hujus vitæ desint viatica.

[18] [ipse ibidem divinitus pascitur,] Quid si & illud miraculum in testimonium sumatur? Nosti, cum prædictus a te lacus in tantum proluit, ut plurimi dies transirent, quam navigando eum ullus intrare auderet; & cum tu jam pene fame consumptus ad orationem confugeres, persona quædam tibi apparens, panem vinumque capiti tuo imminere indicavit, quibus refocillatus convaluisti. Alaricus. Tuo, frater, arbitratu: nam scientia veritatis terret Alaricum huic testimonio refragari; imperfectio vero meritorum dissuadet, eum hæc affirmando prædicare. Tuum enim est potius, hæc annuntiare; maxime cum ad gloriam Wiboradæ tuæ non parum sint respicientia. Hactenus Hepidannus, ex cujus scribendi modo ne quis existimet, Alaricum, dum iste hanc Vitam composuit, in vivis superfuisse, observo, etiam cap. 5 num. 29 ejusmodi dialogum inter Giesi ministrum Elisei prophetæ & Hepidannum, ac rursus num. 30 hunc eumdem inter atque Burchardum II Alemanniæ ducem, sesqui fere seculo tunc defunctum institui. [Dicitur etiam super Tigurinum lacum ambulasse;]

[19] Porro quæ Bucelinus de frequenter calcato siccis pedibus lacu Tigurino enarrat, nescio, unde accepta sint, neque ea reperio in Annalibus Einsidlensibus, in quibus tamen Hartmannus non prætermisit prædicta e S. Wiboradæ Vita annotare. Hepidanni hac super silentium nihil quidem potest officere, cum hic, data occasione, duo tantum B. Alarici facta commemoraverit, quæ ad commendandam S. Wiboradæ in cibis parsimoniam pertinebant; dicendum tamen ex ejusdem dictis est, nondum soluisse Alaricum per Tigurini lacus undas ambulare eo tempore, quo divinitus pastus est; alioquin enim ex ejusdem exundatione minime expositus fuisset periculo præ fame moriendi. Utut sit, utrumque miraculum, cibus scilicet divinitus missus & per undas ambulatio, etiam repræsentatur in imagine prelo excusa, quam num. 8 laudavi. Exhibetur in hac B. Alaricus in veste Benedictina, caput radiis decoratus, & in contemplatione Virginis Deiparæ, puerum Jesum in sinu gestantis ac veluti e cælo apparentis, totus defixus.

[20] Fasciculum clavium sinistra manu tenet, quia in Einsidlensi monasterio custodis ecclesiæ officio functus esse creditur. [ut etiam exhibet ejusdem imago prelo excusa.] Ab eodem latere ei adstat angelus panem offerens. In prospectu autem visitur Ufnaugia insula, ipseque in circumjecto Tigurino lacu pedes obumbulans, quæ omnia his subjectis verbis, æri pariter incisis exponuntur. S. Adelricus dux Allemanniæ Ord. S. Bened., quem singulari favore Deipara ad suum Einsidlense sacrarium attraxit, ibique non tam sanctarum exuviarum, quam charismatum suorum, thesaurarium fecit. Verum cum homines fastidiret, angelorum consortium in insula Ufnaugiensi invenit; ubi de manibus eorumdem pastus, instar angeli super undas gradiebatur. Obiit tandem anno CMLXXIII, Sept. XXIX. Imaginem hanc, quia nec vetustæ cælaturæ est, nec dicitur, an secundum aliquod antiquius exemplar formata sit, judicavi, non habiturum me operæ pretium, si chalcographo nostro imitandam darem. Ceterum in monumentorum penuria, pauca, quæ de Beato traduntur, non nihil expendamus.

[21] Bucelinus num. 3 relatus scribit, illum primo in Einsidlensi cœnobio monachum egisse, [Ex Ufnaugia transit ad monasterium Einsidlense,] antequam cum sui superioris licentia in Ufnaugiam insulam commigravit; quod etsi ordinatius sit & a verisimilitudine minime alienum, nullo tamen antiquo testimonio niti videtur. Hartmannus in Annalibus nihil de priori monachatu memorans, contrarium potius indicare videtur ac simul causam assignat, ob quam Alaricus e sua adamata solitudine ad prædictum monasterium se contulerit. Ad annum Christi 940, pag. 44 hæc ait: Eodem anno Regulinda cum Hermanno duce marito (qui, ut habet pag. 52, ipsum monasterii locum cum subjecta eremo a comitibus Rapervillanis redemerat, & Eberhardo, primo abbati donaverat,) erga Heremitas (sic monachos Einsidlenses appellat) munificentia certatura, ubi monasterii progressum, & Deo ibi famulantium multitudinem percognovit; quo ad sumtum necessaria exstarent, Caltbrun in Castris, & Stæfe, Lindoviumque, pagi Tigurini vicos hæreditarios, Eberhardo cum omnibus ad eos pertinentibus donavit.

[22] Sacellum pro se & posteris in superiori basilica ibidem ædificavit, [matre suadente, ibique custodem agit.] in quo etiam postea sepeliri voluit; benignam se & monasterio maximopere faventem probavit: sed & auctor filio Alarico fuit, ut, relicta ea, quam jam multos annos incoluerat, Ufnaugiæ insula, in monasterium nostrum se conferret; locum mutaret, non propositum aut affectum; heremita heremitis se conjungeret. Atque is tunc materno usus consilio, apud nostros deinde custodis officium obivit. Supplementum adjunxit ex ejusdem suæ conjugis dote & voluntate Hermannus, consignavitque Heremitis Gambs comitatus Verdenbergensis, Campsonem Rheti antiquo vocabulo dicunt, & Utwillariam; illum in Rhetia, hunc pagi Tigurini vicum. Itaque, quantum ego ex his omnibus possum colligere, Hermannus & Regulinda impulerunt, hæc filium suum Alaricum, ille eumdem privignum suum, ut ex Ufnaugiensi eremo ad Einsidlense monasterium commigraret, eidemque novum natalibus suis ac virtute splendorem adderet, atque ita donationes, quas fecerant, magis magisque firmaret.

[23] [Redit in Ufnaugiam, ubi moritur, & sepultus claret miraculis.] Quamdiu post hæc apud Einsidlenses moratus fuerit Alaricus, non comperi, nisi quod sæpe laudatus Hartmannus post verba de Regulindæ obitu & sepultura, quæ circa annum 952 reposuit, num. 13 data, mox subdat: Haud multo postea, relicto custodis officio, ad eamdem insulam Adalricus rediit, sive ut materna ædificia commodius absolveret, aut, quod magis crediderim, solitudinis majoris desiderio & amore. Nec plura de eodem habet Hartmannus, præterquam de beato ejusdem fine, ad annum 973, His circiter temporibus, inquiens, festo S. Michaëlis obiit mortem Adalricus in sua Ufnaugiensi insula, sepultus in æde, quam mater in honorem sanctissimæ Trinitatis, Mariæ Dei Genitricis, & apostolorum Petri & Pauli, ædificare inceperat, ipse perfecerat. Fuerat monasterii nostri custos; itaque vitam instituit, ut viventis defunctique sanctitudinem frequentibus tunc, uti nunc quoque, miraculis testatam voluerit, velitque Deus. Ex ejus hæreditate magnæ ad Heremitas possessiones & prædia, juraque, Steviæ, Vuolruviæ, Treficone, aliis insulæ Ufnaugiæ & Heremo vicinis vicis, regionibusque pervenerunt; ut non modo inter Divos tutelares monasterii, sed fundatores quoque numerari venerarique debeat.

[24] [Ex variis calculis simul comparatis] Cum ex scriptorum defectu plura de beato illo Viro (quod dolemus) non habeamus, restant tantum pauca de ejusdem ætate dicenda. Ex verbis Hepidanni num. 16 datis B. Alaricus jam agebat eremitam in Ufnaugia, quo tempore S. Wiborada piis exercitationibus vacabat apud S. Galli monasterium. Geminam autem ejusdem Sanctæ in eo loco habitationem tam ipse, quam eo senior Hartmannus Sangallensis, statuunt; primam juxta basilicam S. Georgii, in qua illam quadriennio circiter commoratam esse aiunt; alteram cellam prope basilicam S. Magni, in qua & anno 925 ab Hungaris occisa fuit, & in quam Hepidannus in Annalibus editionis Melchioris Goldasti, eam inclusam esse signat anno 916: Vuiberat exclusa est; pro quo certe legendum est reclusa vel inclusa est. Idem quoque Hepidannus in Vita S. Wiboradæ divinum monitum B. Alarico in Ufnaugia datum de temperanda nimia hujus virginis inedia certo ad id temporis retulit, quo ipsa etiam prope basilicam S. Georgii habitabat, quod propterea inter annos 912 & 916 reponendum est.

[25] [debuit Beatus jam ante annum 925 eremita fuisse] Sed si quis suspicari malit, errorem aliquem (quod mirum non esset in biographo sesqui fere seculo post scribente) Hepidanno hic in Vita obrepsisse; sic ut Beatus de nimia cibi parsimonia admonere Wiboradam jussus fuerit, dum hæc jam inde in cella prope basilicam S. Magni inclusa vivebat; hoc posito, Alaricus paulo quidem serius in Ufnaugiam primum secessisse potuerit, sed tamen non post annum 925, quo S. Wiboradam trucidatam fuisse dixi. Quam ob rem multis annis anachoreticam in ea insula vitam duxisse certe debuit, si hinc non ante annum 940, ut Hartmannus Einsidlensis asserit, ad Einsidlense monasterium, suadente matre Regulinda, transierit. In hoc cœnobio ex ejusdem annalistæ calculis annos circiter duodecim vel tredecim monachus vixisse dicendus est; quot scilicet numerantur ab anno 940 usque ad 952 vel 953, circa quem Regulindæ mortem, ac non multo post Alarici in Ufnaugiam reditum fixit. Denique alios circiter viginti annos vitæ suæ postremos in eadem Ufnaugiensi eremo Beatus exegit, si, quod idem Hartmannus affirmat, circa annum 973 beatam mortem obierit.

[26] Ex hisce præterea sequitur primo, Alaricum non posse natum esse ex Hermanno, qui Burchardi anno 926 occisi viduam Regulindam duxit, quo tempore Alaricus anachoreticam vitam jam agebat. [& in provecta ætate mortuus esse.] Sequitur secundo, eumdem Beatum in ætate provecta mortuum esse, quippe qui tunc annum vitæ suæ septuagesimum octavum numerasse debuit, etiamsi triginta tantum habuisset anno 925 moriente S. Wiborada; vel certe admodum juvenem in Ufnaugiam secessisse, magnaque sanctimonia jam tum fuisse præditum, ut ante præcitatum annum 925 divina revelatione pro admonenda S. Wiborada honorari meruerit. Sic in uno non absimilis fuerit matri suæ vel etiam in utroque illam superaverit, quæ apud Hartmannum Einsidlensem in Annalibus pag. 32 insignis ætate & virtute femina fuisse dicitur. Plura de hoc Beato non habemus.

DE S. GRIMOALDO PRESB. CONF.
PONTE-CURVO IN REGNO NEAPOLITANO

Post annum MCXXXVII.

SYLLOGE
De cultu, gestis & ætate.

Grimoaldus presbyter conf., Ponte-curvo in regno Neapolitano (S.)

AUCTORE C. S.

Pons-curvus, aliis Pons-corvus, Italis Ponte-corvo dictus, olim oppidulum Italiæ in hodierno regno Neapolitano ac in provincia Terræ Laboris, [Notitia Pontis-curvi, ubi hodie] qua Campaniæ Romanæ adjacet, ad fluvium Lirim, vulgo il Garigliano, sed ditionis Pontificiæ, diœcesis Aquinatis, nunc civitas episcopalis est, cui idem, qui Aquino, antistes præest. Sunt, qui veterem civitatem Fregellas eodem loco stetisse autument, inter quos Philippus Ferrarius in Topographia in Martyrologium Romanum de ejus situ hæc ait. Pons Curvus, Fregellæ quondam dictus, Ponte Corvo, oppidum Latii apud Lirim fluvium, medium quasi inter Frusinum & Minturnas ad XX millia passuum dissitum; inter Aquinum quoque & Formias, Aquinatis diœcesis. Orlendius in Orbe sacro & profano parte 2, vol. 3 agens de episcopatu Aquinate, scribit, hujus sedis episcopum post excisum Aquinum in eo oppido residere soluisse, ac simul ejusdem novum splendorem edocet.

[2] Præcipuum, inquit, diœcesis (Aquinatis) oppidum est Pons Corvus, [annuntiatur a Baronio] Pontificiæ ditionis, ubi insignis ecclesia collegiata, & seminarium clericorum. In hoc eodem oppido episcopus (Aquinas) residere solet, atque pontificalia obire. Deinde aliquibus de vetusta civitate Fregella interjectis, addit: Ex ejus ruinis emersit postmodum Pons Corvus, nobile Latii oppidum, quod tandem nuper Benedictus XIII Pont. Max. civitatis jure & episcopatus cathedra donatum, Aquino univit anno MDCCXXV; ita tamen, ut idem & Aquini & Pontis Corvi episcopus appelletur. Porro in hoc oppido, nunc civitate, colitur hac die XXIX Septembris S. Grimoaldus, ejusdem loci presbyter, quem Cardinalis Baronius, laudans in Notis vetera monumenta ecclesiæ Aquinatis, quæ acceperat, Romano Martyrologio primus inscripsit his verbis: In Pontecurvo apud Aquinum, S. Grimoaldi presbyteri & confessoris.

[3] [& Ferrario, coliturque S. Grimoaldus.] Baronium secutus Philippus Ferrarius illum in Catalogo Sanctorum Italiæ ex Mss. monumentis ejusdem ecclesiæ Aquinatis cum sequenti elogio annuntiavit. Grimoaldus presbyter, Anglus natione fuit. Is una cum Fulco & Eleutherio, germanis suis, suscepta longa peregrinatione, qua Romæ sancta loca & alibi devotionis ergo invisit, denique cum fratribus in Latium, seu in Latii & Campaniæ confinia, apud Aquinum venit. Fulco autem apud Ceperanum, Eleutherio apud Arcanum, oppida Latii, vita functis, ipse apud Fregellas, quæ Pons Curvus hoc tempore dicuntur, substitit, ibique aliquot editis miraculis, quibus illius sanctitas innotuit, III Kal. Octobris migravit e vita, in ecclesia majore tumulatus. Cujus dies festus hac die magna celebritate agitur. Eumdem simul ac duos illos creditos ipsius fratres ad hunc diem celebrat Nicolaus Brautius in Martyrologio metrico, sic canens:

Tres Fratres peregre patriam quærendo profecti,
      Ex Latio patriæ tecta beata petunt.

Hinc tamen noli colligere, hosce tres sanctos hoc eodem die locoque coli: coluntur enim diversis, uti dicemus, & ipsemet Brautius ad diversos illos dies memoravit.

[4] [Acta ejus nescimus,] Sancti Grimoaldi gesta, vel saltem miracula breviter conscripsit quidam episcopus Aquinas, qui decessorem suum appellat Guarinum, cui Petrus diaconus Casinensis Vitam S. Constantii, ejusdem sedis episcopi, inscripsisse circa annum 1125 dicitur apud Ughellum tom. 1 Italiæ sacræ auctæ, col. 396. Sequitur quidem ibidem proximus Guarini successor Regynaldus; sed cum de hoc mentio tantum reperiatur ab anno 1179 usque ad 1192, facile potuerit unus & alter ex episcoporum Aquinatium serie excidisse. Potuit etiam laudatus anonymus Reginaldo junior fuisse; cum non explicet, an Guarinus proximus ejusdem decessor fuerit. Utut sit, episcopus iste ignoti nominis, a Papebrochio nostro ad diem XXIV Junii in S. Joanne Baptista pag. 801 relatus, verbis num. 7 dandis diserte asserit, se de S. Grimoaldo parvum libellum scripsisse; qui an adhuc exstet, nequeo edicere. Nam Papebrochius ibidem pag. 799, num. 455 illum in hunc diem desideravit, nec tamen ego in Museo nostro reperio. Quamobrem, sicubi etiamnum supersit, iterum iterumque precamur, ut nobiscum communicetur, in Supplemento hujus mensis Septembris edendus.

[5] Interea dabimus pauca illa, quæ laudatus episcopus alia prorsus occasione, [præter pauca a quodam episcopo Aquinate] nimirum agens de quadam apparitione S. Joannis Baptistæ, erectaque eidem sancto Christi prodromo ecclesia, de Grimoaldo memoravit, ex quibus & illius ætatem & locum, ubi vixit, & officium & sanctitatem etiam post mortem miraculis comprobatam, edocebimur. Edidit ista laudatus Papebrochius ad præcitatum diem Junii a pag. 800, accepta ex vetusto Legendario Montis-curvi, litteris Longobardicis scripto. Narrat itaque auctor ille episcopus Aquinas, rusticum quemdam, virum simplicem, nomine Joannem Mel, cum a dæmone promissis illectus de vita periclitaretur, ab apparente S. Joanne Baptista liberatum fuisse, atque hæc accepisse mandata. Vade ad Grimualdum archi-presbyterum Pontis-curvi festinus, & exhortare illum, ut tribus te * operationibus exerceat, quas incepit; in quibus si perseverare studuerit, dona Largitoris superni coronam vitæ recipiet cum Electis.

[6] Sicque studeat, sicque populum exhortetur, ut in hoc loco domus meo nomini construatur, [alia occasione scripta, ex quibus discimus,] in qua vota fidelium persolvantur, & in qua Dominus meus Christus corporum animarumque languoribus conferat solita benignitate medelam. His dictis, tenues dilapsus in auras discessit. Post alia huc non spectantia, subdit auctor, Joannem Mel non fuisse ausum jussa facere, veritum, ne imposturæ argueretur; donec a viro alio, per eumdem sanctum Baptistam misso, acriter reprehensus fuit. Etenim, iis auditis, Joannes ille incredibili lætitia exultavit, … apprehensoque per manum viro, facie hilari, gressu celeri ad Archi-presbyterum pariter tendunt, cunctaque illi enarrantes per ordinem, prout jussum fuerat, ei fideliter exposuerunt.

[7] At ille, ut erat mitis, benignus, simplex & suavis, [illum fuisse archipresbyteram Pontis-curvi,] audivit; & fidem plenam factis præceptionibus adhibens, quidquid sibi a B. Joanne mandatum fuerat, pectori adstrinxit, & animo grandi ac corde puro studuit unanimiter adimplere. Nam in tribus operationibus, ad quas eum B. Joannes voluit animari, jejunii videlicet, orationis ac eleemosynæ, ita se devotum exercuit, sicque se laudabiliter informavit, ut anno septimo post carnis molem depositam per eum plurima dignatus sit Dominus operari, quæ nos summatim in parvo libello perstrinximus (posterorum memoriæ) reliquenda. In commonitione autem populi & studio ecclesiæ construendæ ita se promptum & exercitatum exhibuit, ut in exhortatione in talis operis exercitio Beseleel aut Ooliab potuerit æstimari.

[8] Populus ergo monitis illectus, minis territus, sermone concitatus, animo pari, voluntate concordi, [& in vivis superfuisse anno 1137.] unanimiter currit, & anno Domini MCXXXVII episcopali consignatione ac lapidis positione a domino Guarino, recolendæ memoriæ Aquinate episcopo, prædecessore nostro … prope locum, quo prædicta apparitio cælitus est exhibita, ecclesia, quæ hodie erecta conspicitur, devotione plena, ædificatur &c. Hæc sunt, quæ de S. Grimoaldo certiora habemus, utpote tradita ab episcopo Aquinate, in cujus diœcesi erat Pons-curvus, quemque non longe ab ipsius Sancti temporibus vixisse, colligitur ex characteribus Longobardicis, quibus Legendarium, ex quo ista narratio accepta est, conscriptum fuisse dictum est. Fuit ergo S. Grimoaldus archi-presbyter, sive hæc vox in sensu proprio, sive pro decano, ut vocant, rurali, accipienda sit. Floruit autem ex dictis seculo XII, usque in annum 1137, quem quanto tempore superaverit, mihi plane incompertum est; ac propterea mortem ejus post prædictum annum 1137 fixi.

[9] [Non ita constat, an natione Anglus fuerit,] Minus certa sunt, quæ de ejusdem patria, peregrinatione ac fratribus, SS. Fulco & Eleutherio, Ferrarius supra asseruit. S. Fulcus colitur die XXII Maii in oppido Sancti-Patris diœcesis Aquinatis, ad quem diem Acta ejus a Sancto-Patrensi presbytero obtenta excudit Papebrochius. In his dicitur S. Fulcus ex Anglia primo Hierosolymam religionis ergo profectus, ac inde reversus post visitata pia loca Apuliæ prope Sancti-Patris oppidum in xenodochio ministrasse, sancteque mortuus esse; sed nulla de Fratribus sociisve fit mentio. In eadem diœcesi Aquinate in oppido Arcano, vulgo Arce, colitur S. Eleutherius die XXIX Maii, ubi ex Martyrologio Romano & Ferrario breviter de eodem egit Henschenius. Porro ex Romano nihil pro patria Anglia aut prædicta fraternitate habemus: nam ad XXII Maii eo tantum legitur: Apud Aquinum, S. Fulci confessoris; ad XXIX ejusdem mensis sic: Arcani in Latio S. Eleutherii confessoris; ac denique ad præsentem diem Septembris: In Pontecurvo apud Aquinum, S. Grimoaldi presbyteri & confessoris.

[10] [& SS. Falci & Eleutherii frater.] Philippus Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ ad præcitatos mensis Maii dies fatetur, se Acta SS. Fulci & Eleutherii frustra, etiam ab ipso episcopo Aquinate, expetiisse; & nihilominus illos S. Grimoaldi fratres fuisse atque ex Anglia Romam profectos esse asseverat, primo loco laudans antiquam Ceperanensium traditionem; secundo autem loco monumenta ecclesiæ Aquinatis; sed cum ibidem in Annotatione dicat: Acta propria S. Eleutherii nondum vidimus; licet ea ab episcopo Aquinate non semel per alios tamen flagitaverimus. Quæ autem diximus, ex incolarum relatione accepimus: cum, inquam, ista dicat Ferrarius, dubitari potest, an Sanctorum patriam & fraternitatem ex laudatis monumentis Aquini, an ex incolarum tantummodo relatione acceperit. Itaque hæc mihi admodum dubia sunt, minus tamen patria Anglica; quorsum enim S. Grimoaldum peregrinum finxissent Aquinates vel Pontis-curvi incolæ, cum popularis amor potius soleat etiam ex exteris indigenas facere?

[Annotata]

* Forte se

DE B. JOANNE DE MONTE-MIRABILI ORDINIS CISTERCIENSIS
IN MONASTERIO LONGI-PONTIS IN GALLIA

An. MCCXVII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Joannes de Monte-mirabili, Ordinis Cisterciensis, in monasterio Longi-pontis in Gallia (B.)

AUCTORE C. S.

§ I. Notitia monasterii Longi-pontis: Beati memoria in aliquot Martyrologiis: Vita per anonymum Longi-pontanum scripta: aliquæ aliæ Vitæ recensentur.

De Longo-ponte, Gallice Longpont, Sammarthani fratres in Galliæ Christianæ tomo 4, [In monasterio Longipontis, ubi vixit obiitque] qui abbatias complectitur, pag. 576 hæc aiunt: Longuspons, B. Mariæ sacer, diœcesis Suessionensis, in ducatu Valesiæ, Ordinis Cisterciensis, filia Clarevallis, secundæ stirpis regiæ principum comitum Viromanduensium sepulchris nobilitatur, & assumptis a divo Bernardo abbate monachis, anno MCXXXI, V Nonas Martii, in fundo desertæ Longi-pontis parochiæ, in solitudinem pene redactæ, abbatia hæc pietate Josleni Suessionensis episcopi primo fundatur, & beneficio Gerardi de Chirisiaco, temporalis loci domini, in monasterium commutatur; quod postea variis possessionibus & privilegiis locupletarunt summi Pontifices, Galliæ reges, Suessionenses episcopi &c. Consuli etiam possunt eruditi Benedictini in eadem Gallia Christiana auctiori tom. 9, col. 473 & sequenti, ubi de ejusdem abbatiæ casibus breviter addunt: Excisus quoque, ut alia Franciæ asceteria, Longus-pons temporibus Anglorum & hæreticorum, e ruinis suis relevatus est, novisque tum ædificiis tum moribus decoratus anno MDCXII &c.

[2] Adrianus Bailletus infra laudandus ejusdem abbatiæ situm tradens, [B. Joannes monachus, antea Montis-mirabilis dominus,] scribit, illam tribus tantum milliaribus Gallicis, seu leucis, a Suessionensi civitate juxta saltum Villers-Cotte-Rez dictum conditam esse. Porro in hoc monasterio seculo XIII adolescente vitam monasticam duxit ac beato fine coronavit Joannes, de quo agimus, ab uno ex avitis castris, quæ in seculo vir potens possedit, de Monte-mirabili, Gallice de Montmirel, vel de Montmirail, cognominatus; in religione vero propter eximiam tam illustris Viri humilitatem Joannes Humilis merito etiam dictus. Illum hoc die XXIX Septembris, quo ad feliciorem vitam ibidem migravit, aliquot Martyrologia annuntiant. Hugo Menardus in Martyrologio Sanctorum Ordinis Benedictini sic ait: In territorio Suessionensi, B. Joannis de monte Mirabili, Ordinis Cisterciensis, admirandæ humilitatis viri. Menardi verba adoptavit Gabriel Bucelinus in Menologio, post quæ prolixum Beati elogium pro more suo subjunxit ex ejusdem Vita, inferius memoranda edendaque, quam etiam laudatus Menardus in compendium contractam lib. 2 Observationum recensuit.

[3] [hoc die annuntiatur in aliquot monasticis] Eumdem inter Cisterciensis Ordinis Beatos etiam numerat Chrysostomus Henriquez in Menologio Cisterciensi, ad hunc diem primo loco illum celebrans his verbis: In Gallia depositio B. Joannis, domini Montis-mirabilis, qui, nobilitate generis postposita & spretis sæculi deliciis, in Longo-ponte monachum induit, & admirandis virtutibus ac crebris miraculis claruit. Titulum Sancti eidem adscripsit Sigismundus Alberti, prædicti Ordinis monachus, in Catalogo Sanctorum, Beatorum ac Servorum Dei ejusdem instituti, anno 1712 typis vulgato, cujus verba hæc sunt: S. Johannes, dominus Montismirabilis, ex regum Galliæ sanguine monachus Longipontis, in diœcesi Suessionensi, XXIX Septembris circa annum MCCXXV. Hisce addi possunt & alii Catalogi antiquiores, quorum mentio fit in processu verbali illustrissimi ac reverendissimi domini Simonis le Gras, episcopi Suessionensis, inferius § 10 recitando.

[4] [aliisque Martyrologiis,] Ad monasticos martyrologos accedunt etiam pauci alii, e quibus Philippus Ferrarius in Catalogo generali, qui in Romano Martyrologio inscripti non sunt, ad eumdem quidem diem, sed non sine mendo, ipsius sic meminit: In M. (id est, in Monte) Mirabili, B. Joannis, cognomento Humilis. In Annotatis vero laudat monumenta ecclesiæ M. Mirabilis: sed ego non dubito, quin utroque loco reponendus sit Longus-pons; cum in hoc certe mortuus fuerit cultumque obtinuerit; de cultu autem illius in Monte-mirabili nihil quidquam apud alios legerim. Andreas Saussayus in Martyrologio Gallicano hoc pariter die, Item in agro Parisiensi, inquit, Longipontis cœnobio claustra mortis abrupit immortalitatis candidatus, Joannes monachus, cognomento Humilis, ex domino Montis mirabilis; cujus conversio admirabilis, conversatio angelica, morsque in Dei conspectu extitit pretiosa. Tantis siquidem post beatam consummationem miraculis fulsit, ut, quotquot ad ejus sepulchrum opem petituri confluerent, sanati redirent a quacumque infirmitate.

[5] [præsertim Gallicanis,] Hæc Saussayus, quæ tam parum placuere Bailleto, ut dixerit verbis Gallicis: Menologium Cisterciense, Martyrologium Benedictinum & Gallicanum illius festum memorant die XXIX Septembris; priora duo cum titulo Beati; postremum nomine Joannis Humilis; sed admodum negligenter, ut videatur B. Joannis de Monte-mirabili historia hujus auctori ignota fuisse. Haud dubie Bailleto displicuit prætermissio tituli Beati, quem illi re vera debitum esse, ex dicendis constabit. Ceterum dum Saussayus illum in agro Parisiensi mortuum ait, per agrum intellige præfecturam; nam alioquin in Suessionensi potius dicendum erat. Venerabilem illum etiam tantum nuncupat Castellanus in Martyrologio Universali, ubi inter Galliæ Sanctos Beatosque illum recensens, ait: In Longo-ponte, diœcesi Suessionensi, venerabilis Joannes de Monte-mirabili, Ordinis Cisterciensis.

[6] At ne quis existimet, Joannis cultum ista phrasi a Castellano negari, [& antiquo cultu gaudet.] juverit ex ejusdem Præfatione Gallica observasse, venerabiles ab eo quoque appellari, quibus vel ex traditione, vel ex ordinarii licentia, cultus aliquis, sine Officio tamen ecclesiastico, defertur; sive quod in die eorum emortuali, loco annuæ Missæ de Requiem, Missa in gratiarum actionem canatur; sive quod eorumdem sepulcra ornentur; sive quod cum diademate gloriæ (seu radiis) pingantur. Porro etsi nullum, quod quidem sciam, de B. Joanne nostro ecclesiasticum Officium recitari solitum sit, cultum tamen ejusdem in Longo-ponte religiosum & antiquum esse, suo loco liquebit ex lampade cereisque ad illius sepulcrum, miraculis clarum, accendi solitis, ex appensis ibidem ad ipsum invocandum antiphonis & Oratione, votivisque donariis, ac denique ex ejusdem corporis translationibus atque inter aliorum Sanctorum reliquias custodia, ita ut Beati titulis eidem omnino competat, ac propterea eumdem Operi nostro inserendum judicaverim.

[7] Vitam illius Aubertus Miræus in Chronico Cisterciensi, [Vita ejus exstat Ms.] anno 1614 Coloniæ Agrippinæ typis dato, pag. 189 indicavit his verbis; B. Joannes Humilis, de Monte Mirabili, Gallice Montmirail, nobilissimo genere natus, apud Longum Pontem in diœcesi Suessionensi monachus floret. Exstat ibidem Vita ejus a coëtaneo fuse descripta. De eadem prolixius loquitur illustrissimus dominus Simon le Gras episcopus Suessionensis in processu, quem supra laudavi, ex quo interim sequentia accipe. Dictus prior (Longi-pontis) assistentibus aliis Religiosis dicti monasterii obtulit & præsentavit nobis certum librum in pergameno manu scriptum, coopertorio tabulario tectum, prout vidimus & cognovimus, antiquum; cujus libri initium & caput iis verbis continetur litteris rubris: “Incipit Vita S. Edmundi Cantuariensis archiepiscopi.”.. Ex quo libro, qui videtur esse Sanctorale, ad memoriam plurimorum Christi Sanctorum pertinens, ducenta viginti tria folia cum dimidio continente, extractum est scriptum, seu extracta copia, quæ prima huic præsenti processui verbali affixa continetur, & præsertim ex folio centesimo trigesimo, quod incipit.

[8] “Prologus in Vita humilis Joannis, quondam Montis Mirabilis & Oysiaci domini. [in antiquo codice Longi-pontano,]” Et infra: “Solebant antiquitus nobilium victoriæ pugnatorum litterarum memoriæ commendari”… Quam quidem copiam fideliter & ad amussim juxta dictum originale & de pagina in paginam extraximus, retulimus & contulimus de verbo ad verbum, & omnia dicta folia invenimus sana, integra, neque suspecta, neque ullis maculis aut mendis interpollata; & fide dignum existimavimus tale originale manuscriptum ex fidei suæ antiquitate. Hactenus laudatus antistes Suessionensis anno 1639, cum processum verbalem ad Apostolicam Sedem Romanam pro Officio B. Joannis impetrando mittendum instrueret. Ejusdem Vitæ quatuor exemplaria Ms. habemus, quorum unum tamen non nisi ex longiori paululum contractum est.

[9] [cujus tria apographa, & quartum contractius habemus.] Primum propria sua manu ex autographo descripsit, & ad Majores nostros anno 1666 perhumaniter transmisit R. P. Antonius Muldrac, olim Prior vel subprior, tunc senior abbatiæ Longi-pontis, idemque ille, qui ejusdem loci Chronicon anno 1652 typis vulgavit. Is huic exemplari nostro hæc præfixit: Transcriptum Vitæ beati Joannis de Montemirabili, Longipontis Suess. monachi, ex originali Ms., quod continet XX folia & dimidium. Secundum exemplar etiam ex autographo depromptum notatur; sed absque ulla temporis & scriptoris notitia. Ad tertium nihil plane annotatum est. Quartum denique ex Ms. N. Belfortii acceptum scribitur. Ex hisce tria priora solis dumtaxat vocibus & orthographia hinc inde discrepant; quod cum describentium esse possit, nesciamque, quodnam eorum correctius sit, Muldraci exemplar sequar, prætermissis aliorum diversis lectionibus, quas operæ pretium non videbitur recensuisse. Quod ad Belfortianum spectat, hoc eadem quidem, quæ superiora, continet; sed nonnullas phrases aliter expressas, & aliquot etiam decurtatas habet, verisimillime ex solo amanuensis placito brevitatem sectantis: quam ob rem nulli mihi istud usui erit.

[10] [Illius auctor anonymus monachus Longi-pontis] Auctor Vitæ anonymus monachum se diserte profitetur in Prologo, in quo suscepti Operis causam allegans, Nos post longam, inquit, repulsionis moram plurimorum denique sodalium nostrorum devicti precibus, ejus præcipue acquiescentes imperio, cui vinculis obedientiæ nos obligat professio monachalis &c. Nec alium, quam Cisterciensem in Longo-ponte monachum fuisse, abunde insinuat tota illius per decursum Opusculi oratio, ac præsertim locus secundum partitionem nostram num. 72, ubi velut Longi-pontis incola loquitur de quodam ejusdem monasterii monacho, per B. Joannis patrocinium sanato, hæc scribens: Postmodum vero ego ipse eumdem sæpius vidi, cum tumulum Servi Dei præteriret, se privatim prosternentem, quasi pro gratiarum actione reverentiam eidem cupiens exhibere aliis potiorem. Ex hoc capite aliqua anonymo accedit auctoritas; nimirum quod, cum in ipso, in quo Beatus vixit obiitque ac colebatur, monasterio ille scripserit, tanto melius de ejusdem gestis & gloria posthuma edoceri, ac certiora tradere potuerit.

[11] [synchronus vel certe coævus,] Auctoritatem etiam magis auget tempus, quo floruit: nam si non convixerit Beato (quod nusquam insinuat) coævum ei saltem fuisse, non obscure ex Vita colligere licet. Num. 13 dictorum suorum testem laudat quemdam ipsiusmet Joannis famulum; Quidam, inquiens, de servis Viri Dei, cujus relatione nos ista didicimus &c. Etiam clarius loquitur ibidem num. 32, ubi de Beato ante indutum religiosum habitum in seculo versante ait: Audita fama cujusdam religiosæ mulieris, quæ adhuc superest & Maria de Goigneliu nuncupatur, sine mora eam visitare disposuit, quatenus spiritali ejus colloquio perfrui & ædificari potuisset. Vivebat ergo adhuc, scribente anonymo nostro, mulier illa, cum qua B. Joannes nondum monachus fuerat collocutus, & consequenter dicendus idem anonymus est ipsi Beato aut synchronus aut saltem ætate proximus fuisse. Præterea de pretioso mausoleo ad cornu Euangelii summi altaris in choro ecclesiæ Longi-pontis erecto, translatoque in illud B. Joannis corpore, quod forte jam ante annum 1252 factum esse, § 9 dicemus, nihil habet anonymus: imo contra num. 77 beneficium a monacho ad Beati tumbam, ac rursum num. 84 aliud ab altero monacho, quod postremo omnium loco reposuit, impetrata narrans, tumbam illam adhuc extra chorum fuisse, clare indicat: ut hinc quoque statuere liceat, eumdem ante id tempus Vitam illam conscripsisse.

[12] Dolendum tamen est, eum hisce temporis ac loci beneficiis non melius usum esse ad beati Viri gesta diligentius inquirenda, [non omnia ipsius gesta scribenda suscepit.] ex iisque ordinatam Vitam componendam. Verum non id consilii propositum sibi fuisse, ipsemet profitetur in Prologo, mentem suam exponens hoc modo. Famosissimi principis Johannis de Monte-mirabili vitam & miracula, Deo dante, descripturi, de seculari ejus militia gestorumque magnitudine & copia prœliorum, perenni memoria & relatu valde digna, utiliter quamplurima dicere poteramus. Verum, quia paucis nullatenus id valet explicari sermonibus, iis omnibus, ad terrenam secularemque pertinentibus dignitatem, silentio prætermissis, de spiritalibus tantummodo hujus Viri gloriosi & devoti Dei Servi virtutibus pauca, quæ ad communem omnium pertineant ædificationem, auditorumque simplicium devotionem valeant excitare, sermone simplici & puro, non subtili vel polito, curabimus explanare. Itaque non tam Vitam seu historiam Herois sui texere voluit, quam recensere aliquot ejusdem virtutum exempla, quæ ad pietatem in sodalibus suis monachis fovendam aptiora credebat.

[13] Id vero præstitit, Opusculo suo in tres partes diviso, [Ejusdem scribendi ratio: compendium a Menardo editum.] quarum primæ præfixit hunc titulum: Incipit Vita, eorum maxime, quæ gessit ante conversionem; secundæ istum: Quomodo seculo abrenunciavit; tertiæ denique illum: Incipit pars tertia de miraculis & sanctis operibus ejus. Præter hanc partitionem, qua Beati gesta in seculo a gestis in religione ac miraculis post obitum, velut tribus capitulis discrevit, ceterum rerum ordinem non curavit, nec de chronotaxi ordinanda sollicitus fuit, piis exemplis enarrandis pene unice intentus. De fide tamen auctoris, non est, quod dubitemus, nisi in aliquot gestorum adjunctis, quæ facile potuit pro suo sensu non nihil amplificasse, quod aliis quoque hujusmodi rerum scriptoribus satis familiare est. Hæc eadem Vita præluxit passim aliis omnibus, qui de B. Joannis gestis tractarunt, inter quos Hugo Menardus ejusdem compendium Latinum in libro 2. Observationum ad Martyrologium Benedictinum exhibet, ut supra jam monui.

[14] Eamdem Gallice exposuit, illustravit & auxit Joannes Baptista de Machaut, [De eodem Gallice scripserunt Machautus] Societatis nostræ presbyter in Gallia, divisitque in libros quatuor, & subjunxit varia instrumenta, quibus diligenter conquisitis ad sua dicta probanda usus est. Illo interim anno 1640 mortuo, antequam Opusculum typis editum fuisset, Prior & conventus Longi-pontis anno sequenti Parisiis excusum illustrissimo domino Simoni le Gras Suessionensi episcopo dedicarunt. Utilis mihi erit hic illius labor, maxime propter adjecta monumenta. Gallice item de eodem Beato scripsit Adrianus Bailletus tom. 3 de Vitis Sanctorum ad hunc diem XXIX Septembris, ad quem in Tabula critica sequentem censuram idiomate Gallico apposuit. Vitam ejus varii ex compendio cujusdam ignoti monachi Longi-pontis scripserunt, ac præcipue P. Joannes Baptista de Machaut in quatuor libros partitam, additis chartis instrumentisque originalibus, quæ ipsi præluxerunt, probantque historiam, cujus auctor eorumdem ope gaudet beneficio contemporanei.

[15] [& Bailletus: Vita ex Ms. danda, hactenus inedita.] Consuli etiam possunt Manrique aliique historici Ordinis Cisterciensis: sed nullus est, in quo legendo opus non sit magna cautione ac judicio propter incuriam & exiguam industriam primi auctoris, qui ceteris dux & exemplar fuit. Hæc Vita compendiose scripta per monachum Longi-pontis recensetur in Martyrologio Benedictino domni Hugonis Menardi. Ita Bailletus, sed fallitur: nam Vita ab anonymo Longi-pontano scripta non est illa, quam edidit Menardus; sed hæc illius dumtaxat compendium est, non a monacho Longi-pontano, sed ab ipsomet Menardo compositum. Audi Menardum in calce loquentem. Hæc est Vita B. Joannis de Monte Mirabili, quam collegi ex duobus libris manuscriptis, præcipuas ejus actiones recensendo, omissis etiam multis miraculis, quæ in eis reperiuntur, brevitatis causa. Ceterum ego Vitam illam hactenus ineditam, de qua judicium meum supra jam dedi, excudam & solitis annotationibus illustrabo.

[16] [Memorantur aliæ Vitæ Ms.] Aliam ejusdem B. Joannis Vitam, seu potius eamdem ab aliis amplificatam, memorat Angelus Manricus seu Manrique tom. 3 Annalium Cisterciensium ad annum Christi 1184, cap. 3, num. 1, ubi præfatur, se daturum Vitam illius a monacho Longipontis coævo scriptam, atque multorum testimoniis auctam, prout extat Cistercii manuscripta, unde mihi (inquit) transmissa est. Deinde vero tam in hoc, quam in sequenti Annalium tomo gesta Beati referens, in margine studiose annotavit, quænam ex coævo illo, quæque ex additamentis deprompserit. In hisce varia narrat, quorum alia aliis sunt credibiliora; quædam etiam velut a testibus asserta referuntur; ut videri possint ex aliquo processu accepta esse, ac fortasse ex illo, quem laudatus Manricus exstare infra dicet. Aliam item Vitam, seu, ut ipse vocat, Vitæ compendium, habuit Henriquezius, ex qua in Notis ad Menologium Cisterciense quædam recitat, quæ in nostris Longi-pontanis ac Belfortii exemplaribus non leguntur. De utraque per hujus Commentarii decursum aliquoties sermo fiet.

[17] [quarum unam, quæ Suessionibus exstare dicebatur,] Laudatus annalista Cisterciensium ad annum 1200, cap. 5, num. 14 de quarta aliqua Vita sic meminit: Hugo Menardus in suis Notis ipsius Vitæ epitomen inseruit; non ejus, quæ extat apud Cœlestinos, ex quo Gononius; sed quæ apud Longum-pontem, quam nos reddidimus. Porro Benedictus ille Gononus, monachus Cœlestinus Lugduni in Gallia, in Vitis & sententiis Patrum Occidentis lib. 4 revera alterius Vitæ compendium a Longi-pontano plane diversum produxit ex Mss. codicibus (ut ipse præmittit) monasterii nostri Suessionensis. In Notis autem ibidem denuo ait: Librum vitæ ejus, ducenta folia continentem, asservari didicimus in bibliotheca monasterii nostri Suessionensis. A quodam autem monacho ejusdem monasterii hoc fragmentum recepi; nempe quod edidit. Pro ista obtinenda, si opus esset, sollicitum fuisse Papebrochium nostrum, docet sequens ejusdem annotatio, exemplari nostro Belfortiano propria illius manu adscripta.

[18] D. Jacobus Lannoy Cisterciensis significavit, apud patres Cælestinos Suessionenses servari Vitam foliorum ducentorum. [Papebrochius frustra expetivit:] Scripsi ergo anno MDCLXV, XII Novembris Parisios ad Cælestinos, misique notam hujus Vitæ cum memoriali, ut mitterent Suessiones & viderent, num sit diversa a nostra, aut prolixior, aut in fine miraculis auctior; &, quod nobis deest, curarent describendum. His non obstantibus, nihil ejusmodi ad nos transmissum reperi, licet laudati patres Cælestini Suessionenses multa alia e sua bibliotheca cum Majoribus nostris perhumaniter communicaverint. Quam ob rem suspicari cogor, prolixam Vitam illam apud eosdem tunc non exstitisse, aut, si exstiterit, operæ pretium non fuisse visum eamdem describere. Et sane operæ pretium non fuerit, si, quam laudatus Gononus edidit, istius compendium sit. Certum enim est, hujus auctorem fabulatorem esse, qui factis aliquot ex anonymo Longi-pontis mutuatis, longe aliam Vitam commentus est. Specimen accipe.

[19] Iste B. Joannem de Monte-mirabili, sacro rerum mundanarum tædio captum, [quam vero Gononus vulgavit,] primo per septennium in deserto patrii sui soli loco eremitam facit; deinde eumdem ad S. Bernardum Claravallensem abbatem, dum hic monasterium Ursicampi, vulgo Orcamp, conderet, adducit, ab eoque ad Religiosum habitum admissum esse affirmat. Post pauca subdit, Joannem ab eodem sancto patre Bernardo monasterio Longi-pontis, quamvis renitentem, abbatem præfectum, ac denique circiter decimo quarto ab obitu divi Bernardi anno migrasse e vivis. De sepulcro quoque illius addit: Cujus e tumulo liquor instar lactis candidi diu postea ad ægrotorum medelam manavit; & nunc etiam die festo ejus abundanter emanat; unde multi ægroti & obsessi sanantur. Hæc in compendio apud Gononum, e quibus omnibus nullum verbum verum est. In primis quod de vita eremitica per septennium ducta affirmatur, falsum esse patet ex biographo Longi-pontano, quo teste, Beatus deliberavit quidem de illa amplectenda, sed eam numquam aggressus est, dissuadentibus eremicolis ac doctoribus, quos hac super re consuluerat.

[20] Falsum est secundo, B. Joannem nostrum a S. Bernardo, [ea prorsus fabulosa est.] monasterium Ursi-campi condente, in Ordinem receptum esse: nam hujus monasterii fundatio in Annalibus Cisterciensibus refertur ad annum Christi 1129, quo tempore B. Joannes verisimillime nondum natus erat, ut suo loco videbimus. Falsum est tertio, illum ex ejusdem S. Bernardi mandato prælaturam Longi-pontis gessisse; tum quod B. Joannes, si S. Bernardo umquam convixerit, verisimiliter nondum adultus fuerit anno 1153, quo S. Bernardus excessit e vivis, tum quod ex authenticis instrumentis suo loco probaturi simus, eumdem non nisi seculo XIII aliquot annis inchoato Religiosam vitam auspicatum esse; tum denique quod asserta Longi-pontis prælatura prorsus contraria sit tam dictis biographi Longi-pontani, quam Catalogis abbatum a Galliæ Christianæ scriptoribus edito & apud me manuscripto. Falsum ergo pariter est, B. Joannem circiter decimo quarto ab obitu divi Bernardi anno mortuum esse. Fabulosus demum est ille e tumulo liquor instar lactis candidi emanans; quippe Longi-pontanis æque ac ceteris omnibus ignotus. An tamen hæc ex alia prolixiori Vita, quæ in bibliotheca reverendorum patrum Cælestinorum Suessionensium exstitisse dicitur, contracta fuerit, asserere nequeo, idque dubium illi forte facile poterunt dissolvere.

[21] Multo magis vellem, ut ad manus meas pervenisset processus, de quo ad annum 1200, cap. 5, num. XI hæc annotavit Cisterciensis Ordinis annalista Manricus: [Processu, qui exstare dicitur, caremut.] Extat item processus judicialis, in quo testes jurati multa deponunt, quæ in præsenti fastidium generarent; ac rursus ad annum 1236, cap. 2, num. 7: Extat & legitur processus miraculorum B. Joannis, in quo centum & amplius comprobantur, surdis, mutis, cæcis, contractisque, auditus, lingua, visus atque suorum membrorum usus redditus, cum primum implorarent auxilium Sancti; maxime autem laborantibus quartana febri, si ad ipsum confugerent, desideratam salutem donare solitum, longa multorum experientia demonstravit &c. Hactenus ille, sed solus ex omnibus, quos ego quidem legi, processum laudat, nec, ubi exstet, edicit. Quod autem deinde insinuat, illum, mandante Gregorio IX summo Pontifice, confectum fuisse, multum difficultatis patitur ex silentio Prioris ac Religiosorum Longi-pontis, de quo consule dicenda § 10.

[22] [Ejusdem breve elogium scripsit abbas Galcherus.] Dubium etiam movere possunt Galliæ Christianæ continuatores tom. 9, col. 476 in serie abbatum Longi-pontis, an scilicet Galcherus, quem alii Galtherum & Waltherum appellant, primum ejusdem abbatiæ, postea Cistercii abbas, aliquam ex prædictis Vitis conscripserit. Aiunt enim: Longum-pontem adhuc moderabatur (Galcherus) quum anno MCCXII B. Johannes de Monte-mirabili Dominica Ascensionis (imo die Dominicæ Ascensionis, sive in festo Ascensionis Domini) cucullam induit monasticam, qua vestitus obiit XXIX Septembris MCCXVII, sepultusque est ad ad latus majoris altaris a parte Aquilonis cum epitaphio; cujus Vitam scripsit Galcherus abbas. Erat sane Galcherus ille huic operi præ ceteris idoneus, quippe qui vir gravis & eruditus erat, atque Beatum ipsum in Ordinem admiserat & subditum abbas rexerat. Henriquezius illum cum titulo Beati Menologio Cisterciensi, Saussayus ut Pium Martyrologio Gallicano inscripsit die XX Januarii, ad quem diem propter non probatum cultum a Majoribus nostris tantum inter Prætermissos relatus est. Verum Galcherus non Vitam illius, sed solummodo breve elogium seu testimonium de ejusdem morum integritate ac sanctimonia reliquit, eo, ut arbitror consilio, ut, si quando de ipsius canonizatione ageretur, usui foret. Accepimus illud ex Longoponte, & huic Commentario suis locis, prout narrationis series exegerit, inseremus. Exstat etiam apud Henriquezium in Menologio ad hunc diem, sed in fine mendosum, unde Manrico occasio fuit in emortuali B. Joannis anno errandi.

§ II. Beati illustres progenitores paterni & materni: nativitas circa medium seculum XII: matris obitus: secunda patris illius uxor.

[Natus est ex illustri familia de Monte-mirabili:] Scriptor Vitæ edendæ mox ad B. Joannis conversionem virtutesque (quod sibi unice proposuerat) enarrandas festinans, nihil de ejusdem parentibus, nihil de loco annoque natali tradidit; sed ab illius juvenili ætate exorsus his verbis: Princeps igitur admirandus Johannes de Montemirabili, exigente animi & corporis probitate, necnon & regia generis nobilitate, in omni regno Franciæ gloriose sublimatus, adhuc quoque ferventissimus armorum amator existens, in rerum distributione more nobilium seculi hujus liberaliter se agebat. Haud facile dictu est, qua ratione Beatus e regio genere ortum duxerit; idque fatetur Machautus in Vita Gallica lib. 4, cap. 14, non potuisse se assequi, utut diligenter in ejusdem prosapiam indagaverit. Monet tamen, Matthæum, ejusdem Beati filium, etiam a Theobaldo Campaniæ Briæque comite & rege Navarræ in instrumento anni 1263, quod ibidem pag. 451 recitat, consanguineum appellari verbis, quæ subdo: Consanguineus noster carissimus Matthæus, quondam Montis mirabilis & Oysiaci dominus. Verum hæc Matthæi cognatio oriri potuit ex parte matris suæ Helvidis, de qua consule num. 44.

[24] Quidquid sit de regio Joannis sanguine, constat, illum ex una ex illustrioribus Galliæ familiis prognatum esse, [abavum paternum habuit Dalmatium, proavum Galeberum] ejusdemque uxorem Helvidem ac posteros præcipuis Europæ principibus cognatione vel affinitate aliquando junctos fuisse. Andreas Du Chesne in Historia genealogica familiarum de Guines, d'Ardres, de Gand & de Coucy &c. Gallice edita, lib. 6, cap. 6 aliquot ejus progenitores paternos recenset. Ac primo quidem ex Chronico abbatiæ S. Joannis Suessionensis in Vineis memorat Dalmatium, dominum oppidi, terræ ac castellaniæ Montis-mirabilis in Bria, necnon Firmitatis vel Feritatis-Galcheri, Gallice Ferté-Gaucher, sub Philippo I Galliæ rege, id est, post medium seculum XI vel initio sequentis florentem. Subdit, hujus filium, Galcherum nomine, ante annum 1125 donasse eidem abbatiæ S. Joannis in Vineis ecclesias & prioratus S. Stephani in Monte-mirabili, sanctique Martini in Feritate-Galcheri.

[25] Consentit Machautus in Vita, in cujus pag. 427 & sequenti profert fragmenta ex laudato Chronico, [viros potentes ac pie munificos; avum Eliam] in quibus de utriusque, Dalmatii scilicet ac Galcheri, donationibus prædictæ abbatiæ factis agitur, & Dalmatius pater Galcheri appellatur. Porro Galcherus, eodem teste Chesneo, quamdam Elisabetham duxit uxorem. Utriusque conjugis mentio est in Martyrologio seu Necrologio prælaudati monasterii S. Joannis, ex quo Machautus pag. 430 & sequenti hæc recitat: Non. Novemb. Elisabeth uxor domini Galcheri, bonæ memoriæ viri, cujus interventu altaria de Firmitate Galcheri & Montis mirelli cum furnis suisque appenditiis huic ecclesiæ concessa sunt; quæ etiam domum suam apud Firmitatem Galcheri ecclesiam in honorem sancti Martini consecrari permisit. Pergit Chesneus, scribens, Galcherum ex memorata conjuge sua duos filios genuisse, Eliam & Galcherum, quorum hunc, secundo natum, in Ordinem Cisterciensem ingressum esse ait, laudans Vitam S. Bernardi Claravallensis abbatis lib. 1, cap. 1, qui locus hic referendus est.

[26] Guillelmus ex S. Theodorici apud Remos abbate monachus Signiacensis in Vita S. Bernardi, [de cujus pia conjuge ac filio] quam eo vivo scripsit, apud nos tom. IV Augusti, pag. 272, num. 62 ad propositum nostrum sic ait: Norunt multi illustrem juvenem Waltherum de Monte-mirabili, cujus patruus, frater Waltherus, inter eos, quos prædiximus, milites sacram in Claravalle militiam est professus. Hunc ergo Waltherum juniorem, cum adhuc infantulus esset, & necdum ab ortu suo mensem tertium explevisset, mater sua benedicendum obtulit viro Dei (S. Bernardo) gratulabunda & exultans, quod in domo sua hospitem mereretur habere tam sanctum virum. Cumque vir Dei, sicut semper &in omni loco facere consueverat, de salute & ædificatione ad circumpositos loqueretur, prædicti mater infantis, tenens eum in gremio, sedebat secus pedes ipsius. Accidit autem, ut inter loquendum aliquando manum protenderet; & apprehendere eam conabatur infantulus.

[27] [in Vita S. Bernardi Claravallensis fit mentio,] Advertitur tandem conatus parvuli, cum sæpius id fecisset, & mirantibus universis, datur ei facultas, ut manum possit apprehendere, quam optavit. Tum vero mira admodum reverentia alteram manum suam supponens, altera tenens eam, tulit ad os suum & osculatus est eam. Neque id semel tantum, sed toties faciebat, quoties beatam manum tenere permissum est. Hæc ibi, nec plura, ex quibus Chesneus recte statuit, Galcherum, qui Waltherus ibi nominatur (utrumque enim idem nomen est) quique Cisterciensis in Claravalle monachus fuit, fratrem fuisse Eliæ, infantulum autem illum ejusdem Eliæ filium. Contra Machautus lib. 1, cap. 1 censet, per prædictum infantem non posse intelligi Eliæ filium, sed fratrem, eo ductus errore, quod eumdem infantem postea ab eodem S. Bernardo ad sacrum sui Ordinis habitum admissum fuisse crederet, de nepote accipiens, quod Guilielmus de ejusdem pueri patruo diserte affirmavit. Itaque pia illa S. Bernardi hospita fuit avia paterna B. Joannis, ut mox videbimus, infantulus autem iste ejusdem patruus, alter vero Waltherus, monachus Cisterciensis, ejusdem avi frater.

[28] [patrem Andream, Montis-mirabilis dominos.] Pergo cum Chesneo genealogiam texere. Elias uxorem duxit quamdam filiam domini de Pleure, quæ eidem in dotem attulit villam Bussiacum, vulgo Bussy, feudum abbatiæ Fare monasterii, uti constare ait ex instrumento anni 1144. Ex hoc conjugio natos scribit, primo Andream, B. Joannis genitorem, qui patri suo Eliæ in Montis-mirabilis ac Firmitatis-Galcheri seu Galtheri possessionem successit; secundo Galcherum sive Waltherum, de cujus infantia superius meminerat ex Vita S. Bernardi, nec plura addidit. Andreas pietatem majorum suorum secutus, in sæpe dicto Martyrologio S. Joannis in Vineis apud Machautum pag. 430 inscriptus his verbis est: VIII Id. Junii. Andreas de Firmitate Galcheri, pro quo habemus medietatem prati & quartam decimæ de Chatrongia villa. Habemus ergo B. Joannis abavum Dalmatium, proavum Galcherum vel Galtherum, avum Eliam, & patrem Andream; omnes Montis Mirabilis & Firmitatis-Galcheri dominos, piaque munificentia commendabiles.

[29] [Datur notitia Montismirabilis,] Montismirabilis, a quo B. Joannes ejusdemque supra recensiti majores cognomentum traxere, etymologiam & situm tradit Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum, ex qua excerpsi sequentia. Mons mirabilis locus est a nostris historicis sæpe memoratus. A re nomen habet: est enim castrum monti, qui fluvio imminet, impositum in Briegio, medio inter Pruvinum & Castellum Theodorici loco. Montmiralle nostri vocant; quidam Montmirail scribunt & proferunt. Ejus præter ceteros meminit Guillelmus, cœnobii S. Theodorici ad urbem Remos abbas, in libri I de Vita S. Bernardi Claravallensis abbatis cap. XI: “Illustrem juvenem Waltherum de Montmirabili norunt multi.” Inter Campaniæ milites vexillarios, regnante Philippo Augusto, dominus Montis Mirabilis numeratur: item Johannes de Monte Mirabili, ibidem Johannes de Montemirelli dictus. Post hæc etiam aliquot alia synonyma in Galliis loca recenset, quæ ad præsens argumentum non pertinent.

[30] Baudrandus de eodem loco isthæc in Lexico geographico annotavit: [uti & Firmitatis-Galcheri] Monmiralium, Monmirail, oppidum Galliæ in Bria provincia, in col. le ad Morinum Majorem fluvium, & in limite Campaniæ propriæ, quatuor leucis distans a Castro Theodorici in Meridiem, & tredecim Meldis in Ortum. Dicitur etiam Mons mirabilis. Hoc posteriori modo appellatur etiam in chartis donationum ipsiusmet B. Joannis & ejusdem conjugis Helvidis; ab aliis Montemmirellum quoque dictum legi. Quod spectat ad alterum locum, Feritatem vel Firmitatem-Galcheri, vel Galtheri, Gallice la Ferté-Gaucher nominatum, quem ad Beati progenitores similiter pertinuisse, diximus, & ad eumdem jure hereditario pervenisse dicemus, proderit ex laudato Valesio observasse, loca ex natura arteque munita apud Gallos voce Latino-barbara Firmitates olim appellari soluisse, Gallice Fermités, atque hinc Fertés, cujus nominis varia in Galliis loca ibidem enumerat, e quibus Firmitatem Galterii, vernacule la Ferté Gaucher, in Meldis collocat.

[31] Apud Corneille in Lexico geographico ejusdem situs & conditio, [in Bria. Beati mater fuit Hildiardis de Osiaeo,] qualis ipsius tempore erat, verbis Gallicis ita exponitur: Vicus Briæ Campanensis in Gallia, qui Latine Feritas vel Firmitas Galteri appellatur, situs est ad fluvium Morinum, quinque leucis a Castro Theodorici ad Meridiem, & quatuor supra Colomerias. Hactenus de paterna B. Joannis prosapia egimus; nunc de materna, quæ istam nobilitate & opibus plurimum auxit, aliqua similiter annotemus. Laudatus Andreas, Beati pater, Montis-mirabilis & Firmitatis-Galcheri dominus, apud Chesneum dicitur uxorem duxisse Hildiardem, alias Hodoardem, de Osiaco, sive d'Oisy, ex antiquis Cameraci castellanis, seu burghgraviis, ut vocant, dominis Osiaci in agro Cameracensi, & vicecomitibus Meldensibus ortam, cujus illustres progenitores aliquot ex eodem scriptore, sed paucioribus, quam ille, verbis subjicio.

[32] Hugo hujus nominis primus, castellanus Cameracensis, Osiaci, [cujus illustres progenuores] necnon Crepicordii, vernacule Crevecoeur, in Cameracesio dominus, matrimonium iniit cum Ada, nepte Richildis, comitissæ Hannoniæ. Ex hisce natus Hugo II, pariter Osiaci & Crepicordii dominus atque castellanus Cameracensis, uxorem habuit Hildiardem, Nicolai, postea episcopi Cameracensis, amitam, cum eaque abbatiam Vallicellam in agro Cameracensi fundavit. Eorumdem filius & heres Simon conjugem obtinuit Adam vel Adelam, Godefridi vicecomitis Meldensis filiam, quæ post patris sui unicique fratris illiberis obitum præter dictum vicecomitatum Meldensem, etiam Firmitatem-Auculphi, Gallice la Ferté-Aucoul, alias la FertÉ sous Jouare dictam, & in Bria Campaniæ sitam, item Tramam, vulgo Tresmes aliaque hereditavit.

[33] Huic illustri conjugum pari tres liberos adscribit Chesneus, [ex Andrea Chesneo recensentur,] Hugonem, Ægidium & Hildiardem; quorum medium anno 1160 in pugna contra Theodoricum Alsatium, Flandriæ comitem, cæsum refert; Hugonem post geminas nuptias sine prole obiisse. Postremo Hildiardem, istorum sororem, ait, Andreæ domino Montis-mirabilis nupsisse, quorum filius B. Joannes, de quo agimus, amplam illam familiæ de Osiaco hereditatem hac ratione consecutus est. Chesneo consonat Aubertus Miræus in Notitia ecclesiarum Belgii, præterquam quod nomen uxoris Simonis prætermiserit, & Hugonis III conjugem Margaritam, quam Chesneus comitis Blesensis filiam fuisse tradit, ipse vicecomitissam Meldensem appellaverit. Consule, si lubet, laudatum Miræi Opusculum pag. 504, ubi maternam B. Joannis genealogiam breviter exhibuit.

[34] [& per quam Beatus multis dominiis auctus est.] Habemus ergo hic etiam maternos Beati majores, Osiaci dominos, & castellanos Cameracenses; videlicet Hugonem I abavum, Hugonem II proavum, Simonem avum, & hujus filiam Hildiardem, matrem; ac denique avunculum Hugonem III, quo sine liberis vita functo, Joannes ex jure matris suæ etiam vicecomitatum Meldensem, & Castellaniam Cameracensem paternæ hereditati adjecit, atque ita opulenta dominia domorum Montis-mirabilis, Osiaci & vicecomitum Meldensium aliquando possedit. Qui plura volet, adeat laudatum Chesneum & Machautum in Vita Gallica lib. 1, cap. 1 & 2. Ego hæc recensui, ut ex tam illustri beati Viri stemmate, titulisque ac opibus magis eluceat ejusdem eximia humilitas, ex qua, postquam animum ad divina semel appulit, mundana omnia, & cum hisce semetipsum sic contempsit, ut omnium minimus ac vilissimus hominum, non minus factis, quam verbis, voluerit haberi.

[35] [Annus natalis illius, qui ab aliquo 1170] Natale illius tempus æque ac parentum nomina Vitæque chronotaxim præteriens biographus, divinanda reliquit; nec ipsam quidem ætatem, in qua factus est monachus, nec in qua obiit, indicare curavit; quod si fecisset, haud difficulter ex anno emortuali, quem fuisse Christi 1217, aliunde cognovimus, annoque suscepti habitus, qui ex dicendis fuit circiter 1210, qualemcumque chronologiam licuisset contexere. Machautus lib. 1, cap. 3, lib. 3, cap. 3, & lib. 4, cap. 3, pro nativitate illius annum 1170 assignat; sed simul ultimo loco calculos adhibet, qui cum eodem anno nequeunt conciliari. Verba ejus ex Gallicis Latina accipe. Ut omnes, inquit, epochas conjungamus, cum natus sit anno MCLXX, anno autem MCCX religiosum habitum induerit, annoque MCCXVII mortuus sit, concludemus, illum annis quinquaginta vixisse in seculo, & in hac ætate monasticam in Longi-pontis cœnobio vitam amplexum, ubi post annos Octo in omni omnium virtutum exercitio sancte exactos, anno totius vitæ suæ quinquagesimo octavo supremum diem suum clauserit. Hæc nos pro assertis habebimus, donec melius edoceamur.

[36] [vel 1160, ab alio alius assignatur,] Ita ille quidem; nec dubium est, quin aut pro natali anno MCLXX substituendus sit annus MCLX, aut quadraginta & octo tantummodo anni totius vitæ illius periodo secundum illos calculos adscribendi; cum plures ab anno Christi 1170 usque in 1218 nequeant numerari, nec ejusdem obitus ultra hunc annum possit differri. Pro natali autem ejus circa annum 1170 reponendo duo tantum allegat; primum, quod ejusdem pater Andreas jam inde ab anno 1177 pro illius matre velut defuncta pia legata fecisse legatur; secundum, quod ejusdem fere ætatis fuerit cum Philippo Augusto Galliæ rege, anno 1165 nato. Primum probat nihil: quid enim obstat, quo minus multis annis ante matris obitum Filius genitus sit? Alterum probandum erat, non mere asserendum. Bailletus in Vita nativitatem illius circa annum 1165, in margine vero ibidem eodem anno 1165 vel 1158 reposuit. Annum 1165 retinuit, postea asserens, B. Joannem anno Christi 1217 obiisse, ætatis autem suæ circiter quinquagesimo secundo. Sed cum hic quoque nullum testem laudet, nullumque proferat argumentum, videri debet ex mera conjectura locutus fuisse.

[37] Ego, licet nihil certi sine aliis argumentis, quæ non suppetunt, [determinari nequit,] ausim determinare, ut tamen credere malim, Joannem potius ante, quam post annum 1170 natum esse, suadet susceptus ab eo certe non post annum 1212 monachatus, Helvide conjuge illius, ex qua jam sex liberos genuerat, in seculari vita permanente. Minus enim obnoxia periculis est, ac propterea magis etiam verisimilis, viri ab uxore sua per unius professionem ex mutuo consensu separatio in utriusque provectiori ætate, quam in juniori. Si autem B. Joannes primum anno 1170 prodiisset in lucem, separatio ista anno ætatis illius quadragesimo secundo, id est, in vigore ætatis, ex ipsiusmet Machauti sententia facta fuisset. Opinioni meæ favet Beati statua monastica, ejusdem mausoleo imposita, quæ, prout hanc a Joanne Picart æri incisam Machautus suo Opusculo inseruit, monachum sexagenario majorem potius, quam minorem, repræsentat.

[38] Fallere tamen potest hæc statua; nam in altera icone, [sed post medium sec. XII figi potest.] anno 1656 a R. Lochon æri pariter incisa & prelo edita, quam pro vera Beati effigie monastica a patre Antonio Muldraco supra sæpe laudato accepimus, in illa, inquam, icone multo junior exhibetur, quam ut paucis illis annis, quibus monachus vixit, tantum senuisse credendus sit. Itaque ne frustra longior sim, B. Joannis nativitatem post medium seculum XII figendam censeo, sed quot annis post, mihi plane incertum est. Hac occasione paucis observa, quantum a vero aberrarit fabulator ille, a Benedicto Gonono editus, qui B. Joannem circa annum Christi 1129 a S. Bernardo Claravallensi abbate in Ordinem admissum, & circa annum 1169 mortuum esse commentus est. Adi num. 19 & sequentes. Pergo ad alia. Nusquam legitur B. Joannes noster fratrem sororemve habuisse; ita ut omnino videatur fuisse unica parentum suorum proles, vel, si præter ipsum aliæ ex iisdem procreatæ fuerint, hæ in juniori ætate decessisse dicendæ sint.

[39] Matrem illius Hildiardem, Machautus lib. 1, [Matre ejusdem mortua, pater secundam uxorem duxit,] cap. 3 scribit, satis juvenem mortuam esse, cum pater Andreas ad secundas nuptias transierit. Vivebat illa adhuc anno 1169, ut liquet ex instrumento per ipsum relato pag. 445 & sequentibus, in quo Beati genitor Andreas cum Gaufrido Sosmensi abbate paciscens, de eadem in vivis superstite sic meminit: Laudavit illud idem Hildiardis uxor mea & confirmavit, ob cujus laudis & confirmationis memoriam & testimonium XV solidos habuit. Non tamen post annum 1177 supervixisse videtur, si, ut Chesneus pag. 223 & sequenti affirmat, Andreas eo ipso anno donationem aliquam ecclesiæ nosocomii Firmitatis & parthenoni de Charmis pro ejusdem uxoris suæ anima fecerit. Andream post hujus obitum alteram sibi conjugem copulasse, constat ex anonymo nostro Longi-pontano, qui num. 55 Vitæ edendæ hæc habet: Accedens (B. Joannes jam monachus, & ab uxoris suæ ædibus repulsus) ad castrum, quod Galcheri nuncupatur, inventa comitissa, quæ noverca ipsius erat, honorifice & hylari vultu ab ea susceptus est.

[40] Cetera, quæ ibidem sequuntur, satis indicant, comitissam illam, [a biographo memoratam, cetera ignotam.] Beati novercam, ejusdem castri dominam tunc fuisse, ac proinde verisimile est, istud ab Andrea quondam viro suo, ad quem pertinuerat, illi in dotem, donec ipsa viveret, concessum fuisse. Nomen stirpemque illius more suo siluit biographus, nec ejusdem mentionem apud alios factam legi; quorum silentium Machautus non improbabiliter ex eo repetit, quod, cum illa illiberis obierit, ab historicis ac genealogistis facile potuerit præteriri, præsertim dum ipsamet nihil gesserit memorabile.

§ III. Beati conjugium cum Helvide Dampetræ; proles & illustris posteritas: gesta bellica & animi vitia ante conversionem: restitutio decimarum ab eodem facta.

[Beatus uxorem duxit] Anonymus noster Longipontanus in Vita edenda de B. Joannis uxore plus semel quidem meminit, sed uxoris nomen, ut cetera multa, silentio pressit. Illam Helvidem dictam fuisse, tam ipsamet, quam ejusdem maritus Joannes in suis donationum instrumentis, suo loco referendis, manifestum faciunt. Idem asserit Albericus, Trium fontium Leodii monachus, seculi XIII, quo adolescente Beatus obiit, scriptor, in suo Chronico, in quo nobilissimam ejusdem feminæ familiam paucis verbis simul indicavit. In editione anni 1698 per Leibnitium curata, ad annum 1239 hæc ait: Moritur Isabella, domina de Baia, mater Simonis de Castrovillani. Ingelramus de Coci, qui natus est de sorore dictæ dominæ de Baia, regi Scotiæ Alexandro filiam suam dedit in matrimonium. Hic Alexander primam habuit unam de sororibus regis Angliæ, qui * sine liberis obiit.

[42] [Helvidem de Dampetra] Sunt ergo duæ reginæ in cognatione de Melou (Molen) vel de Dampetra; ista de Scotia, & uxor regis Navarræ, filia Erchambaldi. Pater namque Erchembaldi Guido de Dampetra tres sorores habuit. Una Isabella, mater domini Goberti de Aspero monte; & una Oda, mater illorum de Torota; tertia Helvidis, domina (domino) de Monte mirabili peperit Mariam, uxorem Ingelrami de Coci. Porro per dominum de Monte mirabili non alium hic designari, quam B. Joannem nostrum, tum aliunde compertum est, tum etiam docet codex, ex quo Joannes Burchardus Menckenius tom. 1 Scriptorum rerum Germanicarum, emendatiores auctioresque ejusdem Chronici lectiones vulgavit, inter quas col. 88 monet pro domina (domino) legendum esse Domino Joanni, nempe de Monte mirabili, ut sequitur etiam apud Leibnitium. Eumdem Alberici locum Chesneus, jam sæpe laudatus, pag. 226 secutus, amplificavit sermone Gallico scribens, quæ Latine subjicio.

[43] [nobilissimam feminam,] Uxor ejus (B. Joannis) fuit Helvidis de Dampetra (Gallice de Dampierre) soror Guidonis, domini Dampetræ & Borbonii, qui genuit Erchembaldum Magnum, dominum Borbonii, cujus inter alios liberos fuere Margarita Borbonia, regina Navarræ, comitissa Campaniæ & Briæ, atque Guilielmus, dominus Dampetræ, comes Flandriæ & Hannoniæ; nimirum per conjugem suam Margaritam, Balduini VIII Flandriæ comitis & imperatoris Constantinopolitani filiam, quæ post sororem suam Joannam, sine liberis mortuam, in prædictos comitates successit. Igitur Helvidis, B. Joannis uxor, fuit proamita Margaritæ Borboniæ, Theobaldo II Navarræ regi nuptæ, & Guilielmi Dampetræ, qui Margaritam Flandriæ Hannoniæque comitissam uxorem habuit; e quorum posteris Maria Burgundica Maximiliano I imperatori matrimonio juncta, avitos status suos in Augustissimam domum Austriacam, quæ per eosdem propagata est, invexit.

[44] De tempore conjugii Joannis cum Helvide nihil comperi, [non post annum 1194,] nisi illos anno 1194 junctos jam fuisse, annoque 1202 tres liberos numerasse. Primum patet ex charta, apud Machautum pag. 448 & sequentibus relata, & mox danda, per quam B. Joannes & uxor ejus Helvidis quasdam decimas Sosmensi monasterio restituunt ac confirmant. Alterum habemus ex eorumdem instrumento donationis Cantipratensi monasterio anno 1202 factæ, in quo diserte aiunt: Notum facimus, … quod assensu liberorum nostrorum, videlicet Willelmi & Joannis filiorum nostrorum, & Elisabeth filiæ nostræ, donavimus &c, ut videri potest in Miræi Notitia ecclesiarum Belgii pag. 504 & in hoc Commentario infra §. 5. Hæ igitur nuptiæ serius figi nequeunt, quam anno 1194, sed nihil obstat, quominus aliquot annis, nec paucis quidem, citius celebratæ fuerint.

[45] Conjugum votis satis numerosa proles respondit. Chesneus pag. 226, [ex qua suscepit sex liberos, quorum quinque] & ibidem inter corrigenda addendaque pag. 451 quinque eorumdem liberos, præter Mariam ab Alberico memoratam, Gallice sic recenset. Verum illa (Maria) non fuit unica illorum proles, sed habuit hæc fratres tres & sorores duas; videlicet Willelmum de Monte-mirabili, … mortuum ante patrem: Joannem & Matthæum de Monte-mirabili, infra memorandos: Elisabetham de Monte-mirabili, cum Willelmo & Joanne suis fratribus nominatam in charta abbatiæ Cantipratensis, signata anno MCCII (quam ex Miræo superius laudavi) sed paulo post sine liberis defunctam; & Feliciam de Monte-mirabili, nuptam Hellino, domino de Waurin, Flandriæ seneschallo. Inter hosce B. Joannis dominia sic divisa fuisse affirmat. Joannes, post Willelmi obitum filius natu maximus, accepit Montem-mirabilem, Osiacum, Crepicordium & Castellaniam Cameracensem; ductaque uxore Elisabetha comitissa Carnutensi, vidua Sulpicii Ambaciæ domini, sine prole defunctus est.

[46] Matthæo primo obtigit Firmitas-Galcheri cum dimidio Firmitatis-Auculphi, [sine prole mortuis, Maria filia unica heres,] vicecomitatus Meldensis, Tramæ & de Belo; quorum alterum dimidium, in dotem Feliciæ datum, postea per hujus sine relicta prole mortem ad ejusdem Matthæi hereditatem etiam accessit; uti & omnia, quæ fuerant Joannis, illiberis pariter mortui. Addit denique, eadem omnia, Matthæo similiter sine sobole e vivis excedente, ad unam Mariam, eorumdem sororem, quæ suam quoque dotem habuerat, pervenisse. De hoc Matthæo in Martyrologio, sive Necrologio abbatiæ S. Joannis Suessionensis in Vineis, teste Machauto pag. 430 hæc legere est: XIX Kal. Februar. Matthæus dominus Montis mirabilis & Oysiaci, qui dedit nobis XX libras annui redditus super mesteriis (de qua voce vide Cangium in Glossario) de Monte mirabili; ita quod in die obitus sui dedit (lege debet) habere conventus pitantiam (id est, lautiorem cibum) competentem, quam solvit ecclesia. Exstant etiam aliquot ejusdem donationum chartæ, quas Machautus in eodem Opusculo vulgavit.

[47] Porro Maria Enguerrando vel Ingelranno III Cociaci, [illustrem posteritatem habuit.] vulgo de Coucy, domino nupta, illustrem posteritatem reliquit, quæ & præcipuis Europæ principibus, & augustissimæ domui Austriacæ per Catharinam Leopoldi, Alberti I imperatoris filii, filiam affinitate juncta fuit. Verum de hisce consule, si lubet, laudatos Chesneum & Machautum lib. 4, cap. 14, ubi de hoc argumento ex professo tractat. Sepulta autem Maria est, ut ipsa vivens petierat, in ecclesia Longi-pontis, haud procul a mausoleo beati Patris sui, cum epitaphio, quod apud Machautum pag. 483 sic habet: Hic jacet nobilis Maria, domina de Fara, quæ cum sanctissime viveret, fuit in eleemosynis larga, bonis operibus plena, in oratione devota; filia hujus probissimi Militis & devotissimi Monachi, fratris Joannis, quondam domini de Monte mirabili, mater Ingranni de Couci. De eadem in B. Joannis gloria posthuma sermo recurret; verum nunc ad ipsiusmet Beati gesta redeamus.

[48] [Pauca, quæ biographus narrat] Jam monui num. 12, biographum Longipontanum in Prologo suo profiteri, se de Beati factis bellicis, aliisque, quæ ad pietatem non pertinent, taciturum. Unum tamen narrat num. 34 & sequenti, quod hic discutiendum est. Cum sub glorioso, inquit, Francorum rege Philippo militaret, … justissimarum ratione causarum ab ipso rege plurimum diligebatur. Nec immerito; quippe qui toties ei utilis & necessarius erat. Fuit autem in prælio Normanniæ, quod commisit rex Francorum adversus regem Angliæ apud castrum, cui nomen Gisortium: ubi cum fuisset rex totius exercitus sui auxilio destitutus & ab eis penitus derelictus, ab hostibus autem suis circumquaque vallatus, de medio ipsorum quærentium animam regis princeps digne laudandus Johannes virtute propria cum ingenti robore eum potenter eduxit, & a mortis periculo liberavit. Deinde veniens in partes Franciæ, congregavit gentium multitudinem copiosam, cum quibus ad dominum festinanter est reversus, prudenter & sollicite opportunum ei subsidium administrans.

[49] [de Beati gestis militaribus] Et sic demum, mediante Johanne principe fidelissimo, rex Philippus, qui antea paulo minus hostibus succubuerat, castrum supra nominatum, terram quoque universam, pro qua tunc temporis decertabat, de manu regis Angliæ vi auferens, victor in Franciam honorifice cum gaudio remeavit. Gisortii, de quo hic loquitur, situm sic tradit Baudrandus in Lexico. Cæsortium, sive Cæsarotium, oppidum Galliæ Celticæ Antonino; posterioribus Gisorium, Gisors vulgo, oppidum Galliæ in Normannia, & Vexini Normannici caput, ad Eptam fluvium, vix tribus leucis a confinio agri Bellovacensis, comitatus antiqui titulo gaudens, quatuordecim leucis distat a Lutetia Parisiorum in Occasum æstivum, Rothomagum versus &c. Dudum autem fuerat inter Gallos Anglosque de eodem contentio, quod Anglus reddere nollet, uti ex pactis tenebatur. Tandem Philippus Augustus Galliæ rex, quo tempore Richardus I rex Angliæ e sacro Palæstinæ bello revertens, ab Henrico imperatore captivus tenebatur, Gisortium expugnavit.

[50] [sub Philippo Augusto Galliæ rege,] Ita docet Rigordus vel Rigotus, ejusdem regis Philippi chronographus, in Gestis illius apud Chesneum inter Scriptores Historiæ Francorum tom. 5, pag. 36, ubi legitur: Anno Domini MCXCIII, pridie Idus Aprilis Philippus rex, cellecto exercitu, cepit Gisortium, & brevi temporis elapso spatio, totum Vulcassinum Normannicum, quod rex Angliæ injuste possidebat, in suam redegit potestatem. Consonat & alter Philippi historiographus ac capellanus Guillelmus Armoricus, ibidem pag. 77 dicens: Anno Dominicæ Incarnationis MCXCIII Philippus magnanimus cepit Gisortium & totum territorium Vellicassinum, & confinia Neustriæ pro maxima parte. Qui hæc cum relatis biographi dictis conferre voluerit, vix dubitabit, quin de eadem expeditione Vexini Normannici utrobique sermo sit. Verum cum difficile sit cetera adjuncta, quæ biographus in B. Joannis laudem memorat, cum iisdem historiographis conciliare; vehementer suspicor, geminam Philippi regis expeditionem a biographo confusam fuisse.

[51] Laudatus Rigordus animosum ejusdem Philippi facinus, [in Normannia,] aditumque apud Gisortium discrimen ingens, ad annum 1198 rursum narrat his verbis. Rex .. Angliæ (Richardus) ex improviso, rege Francorum imparato, cum MD militibus armatis & Cotarellis multis, & infinita peditum armatorum multitudine Vulcassinum prope Gisortium vastavit, & munitionem quamdam, quam Corcellas vocant, destruxit, & plures villas campestres igne combussit, & prædas earum abduxit. Rex vero Philippus, nimia inflammatus ira, cum quingentis militibus tantum ad castrum Gisortium transire cupiebat; sed hostibus impedientibus, facilis ei transitus non patebat. Quo viso, magnanimitatem animi audacia superans, per medias acies hostium furibundus irruptionem faciens, & cum paucis militibus contra hostes viriliter pugnans, per Dei misericordiam sanus evasit, & usque Gisortium pervenit, multis militibus suis captis, aliisque fugatis.

[52] In illa vero confectura capti fuerunt viri nominati, [videntur partim ad annum 1193,] Alanus de Ruciaco, Mathias de Marli, Guillelmus de Merloto juvenis, Philippus de Nantolio, & alii plures, quorum nomina ex nimia animi perturbatione scribere noluimus. Et sic rex Angliæ hac vice cum triumpho recessit, & prædas divisit. Rex vero Francorum nimis sollicitus circa ea, quæ facta fuerant, non reducens ad memoriam Dei offensam, exercitum collegit, & Normanniam ingressus, eam vastavit usque ad Novumburgum, & usque ad Pulchrummontem Rogerii, & magnas prædas duxit; & statim exercitum dimisit, ita quod unusquisque ad propria remeavit. Multo magis ad hanc, quam ad superiorem Philippi expeditionem bellicam referri possunt biographi asserta, si Gisortii expugnationem exceperis. Consentit locus pugnæ; consentit utriusque regis præsentia: adest manifesta occasio, in qua, ut biographus adstruit, Philippus rex totius exercitus sui auxilio destitutus … ab hostibus autem suis circumquaque vallatus fuisse dici potuerit, & annitente B. Joannis strenua opera ex hostium turmis educi & mortis periculo liberari.

[53] Quæ demum subjunxit anonymus de collectis post pugnam a B. Joanne adductisque ad regem Philippum militaribus copiis, [partim ad 1198 referenda. Non fuit] quibus hic, qui antea paulo minus hostibus succubuerat, mox victor evasit, apprime congruunt dictis Rigordi, qui post eamdem pugnam mox narrat Philippum, collecto exercitu, Normanniam usque ad Novumburgum & usque ad Pulchrummontem Rogerii vastasse &c. Videtur itaque biographus geminam illam Philippi expeditionem, primam scilicet anni 1193, in quo Gisortium cepit, & alteram anni 1198 confudisse; eo forte pronius, quod in utraque Joannes operam suam ac virtutem regi suo probasset. Plura de ejusdem gestis militaribus non tradidit biographus, sed mox subdidit: Nimirum his de causis a rege, ut dictum est, plurimum amabatur, & vestitu deaurato sæpius ornabatur. Si Francisco l'Allouette in Historia genealogica familiæ de Coucy, apud Machautum lib. 1, cap. 7 relato, credimus, B. Joannes comes stabuli, seu connestabulus, ut vocant, Franciæ fuit, & in Africam trajecit adversus Saracenos bellaturus.

[54] [connestabulus Franciæ, nec in Palæstina militavit.] At Machautus primum omnino improbabile pronuntiat ex silentio scriptorum omnium, qui in ejusmodi sub singulis regibus ministros diligenter indagarunt; de altero suspicatur, potuisse ipsi aliquod monumentum præluxisse; præsertim cum hujus generis militia minime aliena esset ab ingenio Joannis; nisi tamen, inquit, laudatus l'Allouette Saracenos confuderit cum Albigensibus, de quibus infra agendum est. Ego, quod ad officium connestabuli attinet, omnino assentior Machauto; quia nec in Catalogo connestabulorum, quem ex Sammarthano & Godefroi Morerius suo Lexico inseruit, illius nomen invenio. Cum eodem etiam agnosco, sacram in Saracenos expeditionem B. Joannis indoli tam bene congruere, ut mirum videri possit, si, non dico in Africam, sed in Asiam cum Philippo Augusto rege anno 1190 vel 1191 inter cruce signatos non trajecerit. Verumtamen cum variis de causis ab hac profectione prohiberi potuerit, eam quoque improbabilem censeo, tacente biographo, qui Joannis desiderium adversus Albigenses militandi non siluit; quemadmodum in Vita edenda num. 13 legere est, & suo loco dicemus.

[55] [Præter vanæ gloriæ cupiditatem & prodigentiam] Præter bellicosam indolem, biographus nimiam liberalitatem seu prodigentiam, & ludicrorum certaminum, quæ ipse torneamenta, Galli tournois appellant, immodicum amorem, atque ex illis natæ inanis gloriæ cupiditatem Beato ante suæ vitæ emendationem adscribit: quæ sane vitia sunt in hujusmodi conditionis viris satis communia ac toleranda. Ceterum de aliis, saltem gravioribus, eum minime arguit. Contra longe deterior depingitur in compendio Vitæ, ex quo Henriquezius in Annotatis ad Menologium Cisterciense hoc die XXIX Septembris lit. c sequentia recensuit. Qui cum fuisset insolentissimus juvenis, miles in armis strenuus, natura speciosus, progenie generosus, fama gloriosus, omnibus immunditiis plenus fuit carnalibus & spiritualibus. Hæc eadem ex Henriquezio in Annales Cistercienses ad annum 1184, cap. 3, num. 2 transtulit adoptavitque Manricus.

[56] [alii alia ei non recte affricant.] Mihi vero tanti non est istius Vitæ compendium; cujus fidem, ætatem, locumve, ex quo acceptum sit, neuter indicat, tanti, inquam, non est ignotæ fidei compendium, ut Joannem tam profligatis moribus umquam fuisse credam. Certe anonymus in Vita edenda num. 4 exponens, quo modo a pio quodam canonico Regulari ad sanctiorem vitam adductus fuerit, canonicum illum inanem gloriam perditamque in mundanis rebus sine ullo vero animæ lucro operam, non scelera aut graviora vitia, eidem molliter exprobrantem inducit. Non fuisse illum rei alienæ contra fas cupidum, aut injustum, quod sciret, possessorem, colligimus ex charta, in qua partem decimarum, quas cum ex quorumdam consilio sibi deberi ratus, uno anno vindicasset, deinde post diligentem inquisitionem melius edoctus, monasterio Sosmensi sive Essomensi, Gallice Essomes, canonicorum Regularium S. Augustini in diœcesi Suessionensi sito, volens libensque reslituit, cavitque, ne qua de iisdem controversia posset imposterum moveri.

[57] [Decimas, quas sibi deberi putaverat.] Chartam illam ex archivo ejusdem abbatiæ acceptam exhibet Machautus a pag. 448, eamdemque pleniorem habemus inter instrumenta Mss. e Longo-ponte missa, qualem hic subjicio. Ego Joannes Montismirabilis dominus notum facio, quod in territorio meo de Gelesches de quibusdam exsartatis * (id est terra inculta, dumetis vel silvestribus arboribus ante consita) ad culturam redactis partem decimæ ad jus Sosmensis ecclesiæ pertinentem, quibusdam mihi suggerentibus, ad jus meum pertinere, per annum tenui in saisina (id est, mihi vindicavi.) Postmodum vero facta deliberatione, a senioribus illius patriæ magis disertis rei veritate conquisita *, ejusdem decimam præfatæ ecclesiæ reddidi, & cum uxore mea Helvide concessi in eleemosynam, & laudavi libere & absolute, salvo jure aliarum ecclesiarum in perpetuum possidendam. Et ut magis ratum haberetur, nec res ad litigium deveniret, excommunicatione præmissa & juramenti districtione *, testimonio testatorum approbata *, supra metas & locorum conterminia, quibus partes ecclesiæ dividuntur, certis metis feci limitari terram.

[58] Prædictam itaque decimam & ego & successores mei contra violentiam Sosmensi ecclesiæ obtinendam jure tuebimur; [Essomensi abbatiæ restituit.] & quidquid infra metas continetur, vel est, vel erit ad culturam redactum, ejusdem Sosmensi ecclesiæ decima persolvetur. Quod ut ratum sit, corroboro; deinde ex parte mea testes introduco, Reinaldum militem de Bergieres, Raynaldum militem de Vallecampi, & domnum Ausolium *, & Stephanum præpositum de Chaveron, Radulfum de Curia Dominici, Nicolaum de Villafontis, Doonem sacerdotem de Condé cum suis capellanis Radulfo & Guitero: ex parte abbatis Gaufridi, Hugonem canonicum sacerdotem de sancto Martino, Petrum de Brumets capellanum abbatis. Actum est hoc anno ab Incarnatione Dominica MCXCIV. Ceterum hanc donationem seu cessionem a B. Joanne factam esse, priusquam Vitam suam sanctius instituere aggressus est, ex dicendis patebit.

[Annotata]

* forte quæ

* Mach. exertatis

* ibid. inquisita

* ibid. distinctione

* ibid. approbato

* ibid. Ausoldum

§ IV. Ad sanctiorem vitam conversus, adhuc in seculo virtutibus, præsertim charitate in proximum, emicat: xenodochium subtus Montem-mirabilem exstruit dotatque.

[Joannem e bello revertentem] Admirandæ Joannis ad sanctiorem vitam conversionis initia & post Deum auctorem anonymus noster in Vita num. 4 & sequenti ita incipit exponere. Johannes itaque cum, hostibus subjugatis, triumphator ad propria remearet, in occursum ejus venire consueverat canonicus quidam Regularis, religiosus plurimum, non cum adulatoria sive favorabili laude, sicut filia Jephte patri suo de prælio revertenti legitur occurrisse; sed potius exacerbans eum & increpans, sic dicebat: Quid, quæso, lucri vobiscum de torneamento reportastis? Et merito inanem gloriam vento comparans, O, inquiens, sagacem mercatorem cum tantis expensis laboribusque infructuosis; nec, ut æstimo, absque verberum passione, nihil aliud, quam ventum, cura & studio diligenti comparantem! His & hujusmodi monitis salutaribus a seculi vanitate Principem memoratum revocare satagebat.

[60] Cumque in bellicis actibus juventutis tempora peregisset, adhuc quoque indissolubili amoris vinculo labenti seculo innodari putaretur, medici sui spiritualis piam exhortationem humili quidem & devota aure suscipiens, [a vanæ gloriæ cupiditate ad sanctiorem vitam] a pristina sua conversatione mirabili modo se paulatim cœpit retrahere, & ab altitudine seculari in sui ipsius contemptum descendens, per humilitatis gradus de virtute in virtutem descendebat &c. Henriquezius ex suo Vitæ compendio de eodem argumento exscripsit sequentia. Qui (B. Joannes) expugnato Visortio sub rege Francorum Philippo, cui unice dilectus erat, & Joannes Probus ab illo vocabatur, a canonico quodam Regulari sancti-Joannis de Vineis, nomine Valtero, conversus est. Si hujus Compendii auctori fides tuto posset adhiberi, non modo canonici nomen ac monasterium, verum etiam tempus, quo Joannes conversus est, haberemus. Quod de conversionis tempore asserit, mox examinabimus, de canonico interim videamus.

[61] [adducit canonicus Regularis] Quidquid sit de Valteri vocabulo, aliunde probabilissimum est, hunc fuisse monasterii S. Joannis in Vineis, quod canonicorum Regularium Ordinis S. Augustini abbatia est, Gallice Saint Jean des Vignes appellata, & tunc juxta, nunc intra Suessionensis urbis muros sita. Ratio, cur ita sentiam, est, quod ecclesia S. Stephani in Montemirabili ad eamdem abbatiam pertineret, & ab ejusdem alumnis administraretur. Machautus pag. 427 ex Chronico S. Joannis in Vineis profert fragmentum chartæ signatæ anno 1125, in qua Lisiardus Suessionensis episcopus ad Galterum abbatem S. Joannis in Vineis de Galchero Beati proavo ad propositum nostrum ait: Præterea Galcherus, dominus castelli, quod dicitur Mons mirelli, ecclesiam S. Stephani, in eodem castro sitam, per manus nostras reddi postulavit prædictæ S. Joannis (in Vineis abbatiæ) quod ita factum est. Ex Martyrologio quoque seu Necrologio ejusdem abbatiæ ibidem pag. 430 legitur: V Kal. Feb. Galcherius de Firmitate, pater domini Heliæ, qui dedit nobis ecclesiam de Firmitate & de Monte mirabili.

[62] [S. Joannis Suessionensis: quidam id anno 1193] Denique ipsemet B. Joannes apud Machautum pag. 428 & sequenti in fragmento chartæ cujusdam commutationis factæ cum prædicta abbatia S. Joannis in Vineis, agnoscit ecclesiam S. Stephani a decessoribus suis fundatam, & ad canonicos S. Joannis in Vineis pertinere. Cum igitur biographus asserat, Joannem a militia domum suam revertentem a quodam canonico Regulari pie interpellatum conversumque fuisse, quem hunc alium fuisse credemus, quam unum ex istis monasterii S. Joannis Suessionensis alumnis, qui in Monte-mirabili, ubi Joannes suum domicilium habebat, divina administrabant? Quod ad conversionis annum attinet, certus nequit assignari. Secundum vitæ compendium ab Henriquezio laudatum signandus esset annus 1193, quo Gisortium a Philippo Galliæ rege captum diximus, & a cujus expugnatione Beatum revertentem scriptor ille conversum tradit: sed, ut supra monui, sublestæ fidei iste est, & quamvis dictus canonicus salutaria consilia ei tunc dedisse potuerit, verisimile tamen non est, Joannem jam tum manus suas monitori dedisse; cum postea, nempe anno 1198 adhuc arma tractasse ex supra allegatis dicendus sit, a quibus post conversionem suam omnimodis abstinuisse videtur.

[63] Multo longius a vero abfuit Manricus, Cisterciensis Ordinis annalista, [alius ante 1184, alius anno 1200] ad annum 1184, cap. 3, num. 3 sic pronuntians: Hactenus de prima ejus conversione, quæ procul dubio longe ante hunc annum (1184) evenisse credenda est, ut his, quæ gessit multa miraque ante habitum susceptum, supersit locus. Fefellit Manricum vitiosum apographum testimonii, a Galchero vel Galtero abbate Longi-pontano dati, cujus supra jam memini, in quo quia annum Christi 1200 pro emortuali Joannis scriptum legerat, ut ceteris illius gestis tempus reperiret, ejusdem monachatus initia anno 1184, & consequenter conversionem longe ante reposuit. Pro anno 1200 legendum esse annum 1217, dicam inferius, & sic cessabit omnis ratio ista præmaturandi, quæ etiam sponte sua corruit ex dictis ac dicendis. Bailletus eumdem annum 1200, quem Manricus ex vitioso apographo morti illius assignavit, ejusdem conversioni adscribit: quæ opinio licet vera esse possit, vereor tamen, ne ex mera hallucinatione profecta sit.

[64] Etenim cum dixisset Bailletus, Joannem anno 1217 mortem obiisse, [factum esse volunt, sed non probant.] annotavit in margine: Qui dicunt, Anno MCC (nempe illum mortuum esse) decepti sunt ex Henriquezio, annumque conversionis ipsius pro emortuali acceperunt. Jam vero apud Henriquezium ex vitioso Galteri testimonio de B. Joannis morte hæc legere est: Transiit autem tertio Cal. Octobris, die sanctorum angelorum, hora die * prima, anno Incarnationis Domini millesimo ducentesimo; quæ uti Manrico reipsa causa fuerunt in anno mortis errandi, ita videntur de tempore conversionis illius a Bailleto perperam accepta esse: nam Henriquezius nec de conversionis nec de mortis tempore quidquam præterea memoravit. Ego nihil reperi, ex quo certum conversionis annum colligere queam; & nihil quoque obstat, quo minus ea seculo XIII paucis annis inchoato potuerit contigisse.

[65] Quam vero hæc ingens, quam mirabilis morum mutatio fuerit, [Conversus ad Deum, adhuc in seculo degens] conjice ex Vita edenda, cui ut hac in parte major auctoritas accedat, placet supra laudati Galteri, tunc Longi-pontis, postea Cistercii, quod totius Ordinis caput est, abbatis testimonium ex Ms. nostro Longi-pontano hic recitare. Nos frater Galterus, abbas Longi-pontis tempore, quo dominus Joannes de Montemirabili habitum religionis assumpsit, testificamur universis, quod, antequam ingrederetur religionem, probatissimi fuit fervoris; fuit in seculo semetipsum abnegans, omnia, quæ habuerat, castella & villas, domos & prædia abjiciens, pompam seculi & gloriam tamquam stercora pro Christo respuens, & totus in Christo pergens, præveniente gratia illius, qui segregavit eum a vanitate & seculi fastu, & fecit eum per suam misericordiam auditorem non obliviosum mandati, quo consulit: “Si quis vult post me venire &c.” Sic si laudabilis fuit ejus conversatio, dum adhuc esset in seculo, ut omnes, qui eum viderant prius, repentinam illam dexteræ Excelsi mutationem mirarentur supra id, quod credi aut æstimari posset. Hæc laudatus abbas Galterus, cujus reliquum de Beati vita monastica testimonium suo loco etiam dabo.

[66] Pia gesta illius post conversionem, quæ in Vita edenda legi possunt, [eximiis virtutibus, præsertim charitate in miseros,] nihil opus est hic exponere. At præcipue in eo eluxerunt, etiam dum in seculo degeret (nam de hoc statu hic agimus) summa humilitas, incredibilis sui contemptus & domandi ardor, charitas in pauperes, ægros, leprosos, quorum hos, quo fœdiores, eo avidius, osculari, alios convivio excipere, in proprio lecto suo, ipse humi cubaturus, collocare; alios suis brachiis baiulare, eorumdem fœtores naribus oreque excipere; cadavera ad sepulturam deferre, velut in deliciis perpetuus sui domitor habebat: ut merito de hisce dictum accipiamus, quod mox ait Galterus abbas, omnes, qui Joannem ante conversionem cognoverant, repentinam illam dexteræ Excelsi mutationem; … supra id, quod credi aut æstimari posset, fuisse admiratos. Domesticis testibus abbati & biographo addo externum, Vincentium Bellovacensem, Ordinis S. Dominici, qui eodem seculo XIII floruit.

[67] [suique contemptu & victoria elucet.] Hic in Speculo Morali lib. 3, parte 10, distinct. 24, quæ De visitatione infirmorum inscribitur, inter alia exempla unum adfert de Beato nostro sane heroïcum. Item, inquit, cum Johannes de Monte mirabili, dominus valde pius & devotus, videret pauperem valde afflictum ulceribus, sanie & sordibus, ait ei: Quare non vadis ad domum Dei (id est, xenodochium, quod ab illo exstructum fuisse, mox dicemus) ut ibi quiesceres? Respondit: Non possum ire. Et ego, ait, portabo te. Et assumpto eo super humeros, portavit eum illuc; cumque haberet sordidos pedes & tibias plenas sanie, lavit ei; & cum ei doleret cor, ait: O cor miserum & superbum! modo poteris crepare; & haustam aquam loturæ bibit cum duabus manibus. Plura dabit Vita edenda, quæ cum in quolibet homine magna & suspicienda sint, eo tamen admirabiliora sunt in Joanne, quod hunc præter delicatam educationem avita sanguinis claritudo, tituli, honores, magna apud regem suum gratia, pristina armorum tractatio partaque ex his gloria, uxor nobilis ac dives, florensque opibus & prole sua familia, præ ceteris magis deterrere ab hujusmodi pietatis operibus potuerint.

[68] [Cum uxore sua xenodochium condit,] Inter beati Viri post conversionem suam gesta biographus constructionem dotationemque xenodochii commemorat, de quo, postquam ejusdem verba dedero, nonnulla observanda veniunt. Num. 6 Vitæ hæc habet: Cum igitur servus Dei Johannes, omni fastu militiæ secularis deposito, soli Deo militare in animo decrevisset, in Monte-mirabili, castro suo, domum quamdam de proprio fecit velociter fabricari, ut pauperes & advenæ & peregrini in illa hospitarentur, & ægrotis ibidem ministraretur; redditibus assignatis, unde possent pauperes sustentari. Sciendum vero est, quod in ipsa domo, sicut inferius cupimus ostendere, pietatis & misericordiæ operibus insistebat, acsi illam solummodo hac de causa construere decrevisset. De tempore conditi ab eo xenodochii nihil possum statuere, nisi illud jam exstitisse anno 1207, cujus mense Octobri ipse cum uxore sua novam donationem eidem fecisse legitur in charta, quam Machautus ex archivo baronum Montis-mirabilis acceptam pag. 410 & sequenti excudit, & ego ex eodem hic transcripsi.

[69] [cui ano 1207 donationes facit.] Ego Joannes Montis mirabilis dominus, & Helvidis uxor mea, notum facimus … quod pro remedio animarum … donavimus in eleëmosynam domui Dei, quæ sita est apud Calceiam, in universis nemoribus meis mortuum nemus ad calefactionem pauperum & totius domus necessitatem: unum autem nemus ad universa ædificia domus jam dictæ ædificanda… An… Inc. Verbi MCCVII mense Octob. Addit Machautus chartæ appensum esse e chorda serica rubra Beati sigillum, in cujus antica parte visitur leo repens in scuto cum his verbis: Joa. de Mont …, in postica vero scutum tribus fasciis distinctum cum ista inscriptione: Et Castellanus Cameraci. Subdit & alteram chordam holosericam coloris mali aurei ex eodem instrumento pendere, sed abesse sigillum, quod Helvidis fuisse, judicavit. Ceterum nescio, an puncta supra in charta indicent, lacunas esse in autographo, an tantum brevitatis causa a Machauto adhibita. Postremum mihi verisimilius apparet ex aliis instrumentis, quæ apud ipsum sequuntur, in quibus verba Notum facimus passim omittit.

[70] Anno sequenti, sive Christi 1208 iidem conjuges fundationem xenodochii confirmarunt per instrumentum ex supra dictorum baronum archivis a Machauto editum pag. 411 & sequenti, [Eadem anno 1208 confirmat] ubi sic exstat. Ego Joannes Montis-mirabilis dominus, & Helvidis uxor mea … (notum facimus) quod de assensu hæredum nostrorum … fundavimus domum Dei in calceia Montismirabilis in pauperum susceptionem; & locum, in quo domus illa ædificata est, liberum ab omni consuetudine dedimus… Etiam eidem domui aquam omnino liberam ab omni, a prato cuturæ * usque ad finem fossati, quod ejusdem domus porprisium (id est septa, a Gallico pourpris) includit, perducentem… Terram duabus carrucis sufficientem, ab omni consuetudine in loco, qui Mortoria appellatur… In universis nemoribus nostris usuarium nostri nemoris, tam ad claudendum, quam ad ardendum, perpetuo possidendum; ita tamen, quod in nemoribus noviter abscissis infra septem annos nihil amputetur. In uno autem nemore similiter eidem domui & eidem granchiæ (id est loco) perpetuum usuarium dedimus ad hospitandum… An. Inc. Verb. MCCVIII.

[71] Rursus aliam B. Joannis donationis chartam eidem xenodochio factam Machautus recenset pag. 413. [& amplius dotat,] Ego Joannes de Monte mirabili dominus, & Helvidis carissima uxor mea, notum … (facimus) quod Bartholomæus de Condeio in molendino de Duix… Hanc vero partem dicti B. titulo emptionis acquisivimus, & domui Dei de Monte mirabili in eleemosynam donavimus… Præterea laudavimus & diligenter approbavimus eleemosynam magistri Joannis de Faremonasterio, dilecti nostri, videlicet unum modium avenæ, quem nos ei prius in eleemosynam donaveramus in grangia de Chieles, quæ est in Essardis de Gandeluco, quem ipse postea sæpedictæ domui donavit pro ministratione olei in lampade, quæ est in medio domus infirmorum. Ut igitur … MCCVIII mense Martio. Huic instrumento sigilla duo appensa sunt, eodem scriptore teste; unum B. Joannis, quale supra dictum est; alterum Helvidis, avem manui sinistræ insidentem tenentis cum hac epigrapha: Sigillum Helvidis dom. de Monte Mirabili.

[72] Sequitur ibidem charta ejusdem Helvidis, eleemosynam a quodam Philippo de Metringiis prædicto xenodochio factam approbantis, [quod etiam anno 1210 fecit Helvidis.] quam prætermitto; ac rursam alia ejusdem Helvidis, quæ sic habet: Ego Helvidis Montis mirabilis & Oysiaci domina notum facio … quod, cum carissimus dominus & vir meus Joannes & ego in proprio fundo terræ nostræ domum Dei ædificaverimus in calceia sub Monte mirabili pro nostrarum animarum remedio, ego jugiter dictæ domus commodum & augmentum affectans, de consensu ejusdem unum molendinum fullatorum instauramus in fossatis, quo ultra consuetum alveum… Piscatura autem fossati, in quod flumen reflectetur, ejusdem domus erit… Quicumque autem idem tenuerit molendinum, providere debebit, ut desuper, & maxime a parte domus, habeant congruentem tecturam, ne nimiam faciat infirmis molestiam in strepitu maleorum … MCCX. Instrumentum hoc Machautus monet dumtaxat apographum esse sub sigillo Guilielmi de Champeaux prætoris (Gallice bailly) Montis-mirabilis. Mitto alia instrumenta, quibus laudata Helvidis & filii ejus Joannes & Matthæus, necnon gener Ingelramus seu Enguerranus de Couci donationes eidem domui fecerunt vel confirmarunt, ut ibi legi potest.

[73] [Xenodochium hoc conditum fuit] De loco, in quo xenodochium istud a B. Joanne conditum fuerit, dubitavit Machautus lib. 2, cap. 3; utrum scilicet in ipso oppido seu castro, quod in monte situm diximus, an infra seu ad radices montis fuerit erectum; sed pro priori stat, donec aliquid certius proferatur. Mihi vero ex chartis, quas ex ipsius Machauti recensione recitavi ac partim etiam laudabo, indubitatum est, istud sub monte positum fuisse. In charta num. 72 data Helvidis diserte ait: Cum carissimus dominus & vir meus Joannes & ego in proprio fundo terræ nostræ domum Dei ædificaverimus in calceia sub Monte mirabili. Consonat Joannes comes Carnutensis, B. Joannis & Helvidis filius, in charta mensis Octobris anni 1233 apud laudatum scriptorem pag. 416 dicens: Fulco Seignouret de Vilers vendit coram me … domui Dei de calceia subtus Montemmirellum.

[74] [subtus Montem-mirabilem,] Rursum in alia eodem anno, mense Novembri signata, idem comes ibidem pag. 417 scripsit: Sexaginta duo arpenta terræ & prati, quæ domus Dei de calceia subtus Montemmirellum emit. Hisce etiam plane conformia sunt verba ipsius Beati & Helvidis, in charta secundo loco relata; nimirum, Fundavimus domum Dei in calceia Montismirabilis… Etiam eidem domui (dedimus) aquam omnino liberam … a prato cuturæ (sive culturæ) usque ad finem fossati, quod ejusdem domus porprisium includit, perducentem. Calceia vox barbara viam stratam significat; proprisium, ut dixi, septum: aqua, quæ xenodochio hic libera conceditur, haud dubie est aqua Morini, sive Mucræ fluvii, qui ex supra dictis subter Montem-mirabilem labitur. Erat itaque xenodochium sub Monte-mirabili ad viam publicam, quæ ducebat ad oppidum, ad fluvium Mucram situm & cuidam prato contiguum.

[75] [non, ut Machautus credidit, in ipso oppido,] Advertit hoc Machautus, sed allata verba non de ipso xenodochio, sed de domo quadam ad illud pertinente, interpretari conatus est, dicens, se credere xenodochium in ipso oppido a Joanne conditum fuisse, licet quædam charta exstet, in qua mentio fit de quadam domo & aqua, quas xenodochium habebat sub monte. Verum clariora sunt Beati verba, quam ut sic exponi queant; ait enim: Fundavimus domum Dei in calceia Montismirabilis… Eidem domui (dedimus) aquam … usque ad finem fossati, quod ejusdem domus proprisium includit, perducentem. Quo magis mireris sic opinantem, ipsemet ibidem asserit, xenodochium Montis-mirabilis dudum subter montem exstitisse, sed ab ejusdem oppidi dynasta, qui suo tempore vivebat, paucis abinde annis pro majori civium commodo in oppidum translatum fuisse.

[76] [in quod postea translatum est.] Ut vero argumentum, quod ex veteri situ adversus ipsum sponte suggeritur, a se amoliatur, ait, videri sibi xenodochium ex oppido, in quo a beato Fundatore suo exstructum fuerat, deinde post ejusdem tempora propter aquæ commoditatem eo translatum esse. Næ istud est sine ulla necessitate, contraque aperta vetera instrumenta, translationem imaginari. Sine ulla necessitate, inquam; nam nullum argumentum profert, quam quod reliquus biographi contextus exigat, xenodochium in oppido fuisse, quodque sacellum inferioris xenodochii recentius sibi apparuerit, quam ut ab ipsius B. Joannis temporibus potuerit exstitisse. Hoc postremum certe nihil probat; cum minime mirum sit, si quadringentorum ac plurium annorum spatio, quot scilicet a seculo XIII inchoato usque in medium fere seculum XVII effluxere, novum sacellum ibidem ædificatum fuerit. Alterum ego ex biographi contextu non possum colligere, & si qua in hoc occurrat obscura locutio, ea ex instrumentis allegatis, quæ clara sunt, non hæc ex illo explicanda est. Sed de his jam satis.

[77] Cum in prædicto xenodochio mulieres æque ac viri curarentur, [In eodem xenodochio Beatus mulieres,] utriusque etiam sexus ministros in eodem collocasse videtur. De feminis id constat ex biographo, qui num. 9 & 10 de una, veluti totius xenodochii superiore, meminit his verbis: Mulier quædam, infirmorum domusque procuratrix, quæ pro sua religione familiaris valde eidem (B. Joanni) habebatur &c. Hæc sane magnæ debuit apud ipsum fuisse auctoritatis, cum beato Viro a cujusdam infirmæ putoribus abhorrenti pusillum animum audacter exprobrasse, ac paulo post eumdem acriter increpuisse ibidem legatur, quia ille priori exprobratione animatus, nares suas ad putidas ejusdem infirmæ plagas, ut seipsum vinceret, mirabili exemplo diu admotas tenuerat. Easdem loci ministras Religiosas fuisse, aut saltem cum religioso habitu sanctius quoddam vitæ genus professas, habemus ex duabus chartis, quas ex sæpe dictis archivis baronum Montis-mirabilis excudit Machautus.

[78] Prior, quæ Helvidis, ejusdemque filii Joannis est, [quæ infirmis servirent, easque Religiosas,] anno 1217 signata pag. 416 recitatur hoc modo: Noverint universi … quod domina Hermengart, quondam Montismirelli præposita, antequam domum Dei de calceia intraret servitura pauperibus, habitum religionis ibidem suscipiens, pro remedio animæ suæ & antecessorum suorum, de assensu & voluntate hæredum suorum donavit eidem domui Dei unum modium bladi… Ego autem Helvidis Montismirelli domina, & Joannes filius meus Oysiaci dominus &c. Quod Ermengardis anno 1217, quo hæc charta data fuit, quondam Montismirelli præposita dicatur, videtur jam tum obiisse, ac suspicionem movet, eamdem forte fuisse mulierem illam, quæ ex Vita præcedenti infirmorum domusque procuratrix, & pro sua religione familiaris valde Beato fuisse narratur.

[79] Alteram chartam dedit Matthæus, B. Joannis & Helvidis filius, [aut sub religioso habitu ac priorissa viventes, instituit.] anno, ut notatur 1241, in eaque de ejusdem loci priorissa & sororibus loquitur. Verba instrumenti accipe. Ego Matthæus Montismirelli & Oysiaci dominus, notum facio … quod mercatum de terra, quæ dicitur Essartum magistri Laurentii, sita in parochia de Molene inter Gemblon & Vifort, quod priorissa & sorores domus Dei de calceia … emerunt a prædicto Laurentio … ratum habeo &c. Ex hisce omnibus colligere licet, curam & regimen xenodochii sui a B. Joanne tradita fuisse feminis, iisque Religiosis, aut sub habitu religioso ac priorissæ gubernio pium vitæ institutum sectantibus; sed quam Regulam eædem professæ fuerint, hactenus non sum assecutus.

[Annotata]

* diei

* an culturæ?

§ V. Aliquot piæ donationes variis cœnobiis a Beato factæ.

[Donavit aliqua abbatiis Essomensi & S. Mariæ Suessionensi;] Machautus lib. 2, cap. 13, quod de piis Joannis donationibus inscripsit, conqueritur, tam pauca earumdem instrumenta ad manus suas pervenisse; idque seu ignaviæ, seu malæ voluntati attribuit eorum, qui hæc in tabulariis suis quærere negligunt, aut inventa non æquis de causis nolunt communicare, tametsi ad donatorum laudem vulgandam unice postulentur. Quæ tamen obtinuit, ibidem commemorat; instrumenta vero, sive eorumdem fragmenta, a pag. 410 recenset. Sequar cum ipso ordinem temporis, quo signata sunt, sic tamen, ut ea, quæ ad unum eumdemque locum pertinent, etsi serius facta legantur, continuata serie daturus sim. Prima illius charta, quam habemus, illa est, per quam decimas, quas ex quorumdam persuasione suas esse crediderat, abbatiæ Essomensi anno 1194 restituit, quamque jam recitavi num. 57 & sequenti. Alteram, quam in gratiam abbatiæ puellaris S. Mariæ Suessionensis anno 1199 factam ait, prætermitto, quia non video, quid sibi velit fragmentum, quod recitat.

[81] [alia Cantipratensi] Paulo clarior est donatio anno 1200 facta abbatiæ Cantipratensi in Cameracesio, quam Hugo III, Osiaci dominus & castellanus Cameracensis, ipsiusmet Beati avunculus, prope Cameracum fundaverat. Hanc sic exhibet laudatus Machautus pag. 437: Ego Joannes Montismirabilis & Oysiaci dominus, castellanus de Cambray, notum facio, … quod de voluntate & assensu Helvidis uxoris meæ donavi ecclesiæ Cantiprati quemdam locum … in nemore Belli montis juxta Montem-mirabilem … quem quidam presbyter Bonnellus a se ædificatum in manus meas… Actum anno Incarnati Verbi MCC. Quis fuerit locus hic, idem scriptor explicat, præmittens, fuisse eremitorium, situm ad nemus Bellimontis, Gallice Beaumont, media leuca a Monte-Mirabili, atque huic & tribus ibidem sequentibus instrumentis hunc titulum Gallice præfixit: Fundatio loci (nimirum eremitorii prædicti) dati Religiosis, missis ex abbatia Cantipratensi in agro Cameracensi.

[82] [ab avunculo suo fundatæ] Iisdem Cantipratensibus aliquanto post grangiam, id est, prædium vel villam rusticam, donavit, ut habemus ex instrumento, quod ibidem legitur hoc modo. Ego Joannes Montismirabilis dominus, & Helvidis uxor mea, notum facimus, … quod de assensu liberorum nostrorum, videlicet Guilelmi & Joannis filiorum meorum, & Elisabeth filiæ meæ, donavimus in perpetuum ecclesiæ B. Mariæ de Cantiprato grangiam nostram, in territorio de Gilloches constitutam, cum terris jam cultis & in posterum colendis; cui donationi affuerunt Renaudus de Bergeriis; Gerardus de Castellone, Joannes de Vallecampi, Simon de Fontinellis, Guillelmus de Viliers, Nicolaus de Brisiaco … MCCII, mense Martio. Hanc donationem eodem anno ac mense Blanca comitissa Trecensis, velut suprema loci domina confirmavit, ut sequitur. Ego Blancha, comitissa Trecensis Palatina, notum facio … quod dilectus & fidelis meus Joannes de Montemirabili, laude & voluntate uxoris suæ Helvidis, in eleemosynam dedit Deo & ecclesiæ B. Mariæ de Cantiprato sex carrugias terræ… Actum apud Meld. an. Dom. MCCII, mense Martio, datum per manum Galtheri cancellarii. Cum Galli annos tunc inchoarent a Paschate, quod vulgari anno fuit die XIV Aprilis, ambæ chartæ, datæ mense Martio, spectant ad annum nostrum 1203: quod etiam pro sequentibus observatum volo.

[83] Apud Miræum quoque in Notitia Belgii pag. 504 edita charta est, [in agro Cameracensi,] de qua utcumque dubitari posset, eademne, an alia sit cum mox memorata Joannis. Sic autem habet: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis, ego Joannes, Montis Mirabilis & Oisiaci dominus, Cameracensis castellanus, & Helvidis * uxor mea, notum facimus præsentibus & futuris, quod assensu liberorum nostrorum, videlicet Willelmi & Joannis filiorum nostrorum, & Elisabeth filiæ nostræ, donavimus in perpetuam eleemosynam ecclesiæ B. Mariæ de Cantiprato… Huic autem donationi adfuerunt Benaudus de Vergeriis, Gerardus de Castellione, Joanne * de Valle-campi, Simon de Fontenelle, Ivo de Liuuandres, Willelmus de Vileres, Nicolaus de Buxiaco. Actum anno millesimo ducentesimo secundo, mense Martio. Iidem utrobique annus & mensis sunt; iidem quoque testes, nisi quod paululum diverso modo scripti sint, ac in posteriori instrumento inter hos præterea legatur Ivo Liuuandres. Verum hic in exemplari Machauti exscribentium vitio potuit prætermitti, ac eodem ex capite, vel ex difficultate characterum etiam testium nomina paululum immutari.

[84] Contra vero potuit B. Joannes eodem anno ac mense plures donationes eidem abbatiæ facere, [quæ Beati filius postea confirmavit.] eosdemque fere testes adhibere. Machautus ambas velut diversas edidit, unam pag. 424, alteram pag. 437. Dubium tolli potest ex donationis instrumento per Miræum edito, sicubi adhuc integrum exstet. Quidquid sit, Beatus præter prædictam terram arabilem etiam jus in silvis suis lignandi Cantipratensibus, qui in eodem eremitorio prope Montem-mirabilem morabantur, concessisse dicitur in instrumento Gallico donationis, per Matthæum, ipsius Beati filium, anno 1267 vel 1268 factæ, in quo ipse hoc jus iisdem confirmavit, nimirum ut in usus proprios lignare possint eo modo, quem, inquit, præscribunt litteræ dilecti Patris mei, quas habent. Matthæi chartam vide apud Machautum pag. 438. De Cantipratensi abbatia Ordinis S. Augustini, olim prope Cameracum sita, consuli potest Dionysius Sammarthanus tom. 3 Galliæ Christianæ auctæ, ubi col. 162 dicitur bellis Francorum anno 1580 in cineres redacta, & ejusdem incolæ in Bellingen haud ita procul ab Hallis Hannoniæ concessisse, ubi eorumdem successores hodieque pergunt Deo servire.

[85] Duo alia donationum instrumenta a Beato nostro in favorem monasterii Charmensis, [Duas item donationes fecit] quod prioratus virginum Ordinis Fontis-Ebraldi est in diœcesi Suessionensi, concessa reperio apud Machautum. In priori charta alterius donationem suo consensu corroborans ita loquitur pag. 439: Ego Joannes Montismirabilis dominus omnibus … notum facio, quod Isabella la Ferrée de sancto Aniano assensu meo & Helvidis uxoris meæ & hæredum meorum dedit & concessit pro remedio animæ suæ & suorum ecclesiæ de Carmo quatuor sextarios bladi in terragio de sancto Aniano… Quod ut ratum… Hujus rei testes sunt Simon, prædictæ Isabellæ maritus, Renaudus de Bergeriis, Hugo Castri Theodorici vicecomes … an. MCCII. Alterum instrumentum ex testimonio Joannis Thorotæ, canonici & officialis Suessionensis ibidem pag. 441 & sequenti tale est.

[86] Omnibus præsentes litteras inspecturis magister Joannes de Thorota canonius * & officialis Suessionensis… [parthenoni Charmensi] Inspeximus literas bonæ memoriæ nobilis viri Joannis, quondam domini Montismirabilis, sub sigillo ejusdem, non cancellatas, non abolitas… “In nomine S. & individ. Trinit. Amen. Notum sit omnibus, tam futuris, quam præsentibus, quod ego Joannes Montismirabilis dominus, assensu Helvidis uxoris meæ, ob remedium animæ meæ & antecessorum meorum, donavi sanctimonialibus de Charmo quadraginta solidos in perpetuam eleemosynam absque aliqua justitia, videlicet de parte mea proventuum grueriæ pro pitantia prædictis monialibus emenda in Purificatione beatæ Mariæ, singulis annis persolvendos per manum famuli mei, qui illos recipiet, & reddet annuatim. Quoties autem famulus meus præassignatos quadraginta solidos die constituto monialibus non reddiderit, quinque solidos eis pro lege dabit. Actum anno Domini. MCCII.” In cujus rei testimonium præsenti transcripto … an. Dom. MCCLXVIII.

[87] [Ordinis Fontis Ebraldi.] Ne quid lector desideret, pauca de vocibus barbaris, quæ in utroque instrumento occurrunt, hic annotabo. Bladum pro quolibet frumento usurpatur. Terragium, Gallice Terrage, quoddam jus domini est certam fructuum partem ex agris percipiendi, unde & Campipars, Gallice Champart appellatur. Absque aliqua justitia idem hic sonare videtur, quod sine debito, sive sponte & gratis. Grueria, gruaria vel gruarium, Gallice Gruerie, item jus quoddam vel jurisdictio minor est in silvas & in his delinquentes, subjecta alteri tribunali superiori. Statuit itaque beatus Donator, ut ex ejusmodi ditionis proventibus, qui ad ipsum pertinebant, quadraginta solidi annui perpetuo darentur sanctimonialibus Charmensibus ad emendam illis pitantiam in festo Purificationis B. Mariæ Virginis, id est, ad cibos seu esculenta hoc die iisdem liberalius exhibenda. Denique pro lege idem est, ac pro multa, quam ministris suis annuatim statuto die solvere negligentibus imposuit.

[88] [Charta donationis monasterio Cervifrigidi] Munificentiam suam a nonnullis creditur etiam exhibuisse Religioso Ordini sanctissimæ Trinitatis de Redemptione captivorum, qui sub finem seculi XII a SS. Joanne de Matha & Felice Valesio institutus fuerat, erecto ab iisdem in diœcesi Meldensi inter Firmitatem-Milonis & Gandelu primo monasterio, quod Cervus-frigidus & Cerfredum, Gallice Cerfroi, appellatur, & totius Ordinis caput est. Hunc in finem Machautus pag. 455, & Tossanus du Plessis, Benedictinus Congregationis S. Mauri in Historia ecclesiæ Meldensis tom. 2, inter instrumenta pag. 103, num. 231 producunt chartam ex archivo prædicti monasterii Cervi-frigidi, quam ex posteriori, ubi plenior exstat, hic transcribo. Ego Joannes de Montemirabili, dominus Oysiaci, notum facio præsentibus & futuris, quod ob remedium animæ meæ, & patris mei & matris meæ, nec non & antecessorum meorum, Fratribus S. Trinitatis de Cervo-Frigido concessi, laudavi & approbavi, & in perpetuam eleemosinam donavi illos viginti arpennos nemoris, quos M. comitissa Burgundiæ eis prius dederat, in loco videlicet, in quo prædicti Fratres primitus resederunt.

[89] [a Joanne de Monte-mirabili,] Et unum arpennum prati apud Brumez, in loco, qui dicitur Crievecuer; & circiter totum maresium, quod ad me pertinet, in eo loco, qui dicitur Vallandois: & totum larriscum usque ad magnam viam. Quæ eleemosina ut rata permaneat in perpetuum & stabilis, præsentem cartam sigillo meo feci confirmari, testibus subscriptis, domino Adam cappellano &c… Actum est anno gratiæ MCCXII. mense Martio. Consonat editum a Machauto, præterquam quod brevitatis causa tres lacunas habeat, & aliquot voces paulo aliter scriptas, quas mox dabo. In calce tamen plenius est, hosce testes recensens: Testibus domno Adam capellano, dom. Galtero clerico, dom. Anserico milite de Meigenes. Accipe etiam vocum barbararum, quæ in hoc instrumento occurrunt, interpretationem. Arpennos, apud Machatum arpentos: est autem arpennus vel arpentus, Gallice arpent, modus agri, seu jugerum, sed pro variis provinciis varium. Maresium, alias etiam marescium & marescum, Gallice marais, Latine paludem vel paludosam terram significat.

[90] Machautus pro maresium legit marchium. Larriscum, [Osiaci domino factæ anno 1212 vel 1213,] lariscum vel larricium, a vetusta voce Gallica larris, ager incultus vel terra inculta est. Quod ad loca ibidem indicata pertinet, Brumez, Machauto Brumets, forte is est, qui tom. 7 Geographiæ Blavianæ in ducatu Valesii ponitur duobus milliaribus Gallicis a Gandelu. Pro Crievecuer Machautus habet Crevecœur; fuitque, ut diximus, B. Joannes etiam Crepicordii in Cameracesio dominus; sed facile potuit etiam alius ejusdem nominis locus monasterio Cervi-frigidi propinquior fuisse. Quem vero ibidem per Vallandois, vel, ut est apud Machautum, Valendois, designare voluerit, hactenus non comperi. Ut autem lector intelligat, cur B. Joannis, vel ejusdem filii, concessione opus fuerit pro donatione a comitissa Burgundiæ facta, juverit pauca annotasse. Margarita Blesensis primo nupta fuit Hugoni III, Osiaci domino & castellano Cameracensi, quo sine liberis mortuo, ad alias transiit nuptias cum Ottone Burgundiæ superioris comite palatino. Laudatus autem Hugo unicam tantummodo heredem habuit sororem suam, B. Joannis matrem, ad quem propterea pertinebat ejusdem Hugonis hereditas.

[91] Jam igitur obierat Hugo, & Margarita Ottoni nupserat, [ad Beati filium referenda videtur.] quando hæc comitissæ Burgundiæ titulum gerens supra dicta monasterio Cervi-frigidi donavit; & idcirco sive ad eamdem donationem perpetuo firmandam opus fuerit consensu B. Joannis, vel ejusdem filii, sive lites alioquin timerentur, sive denique, ut laudatus Tossanus du Plessis tom. 1, pag. 179 scribit, ipsa Margarita eam conditionem, Si Hugonis heredes consentirent, expresse adjecerit, rogatus est B. Joannes, vel hujus filius, consensitque in donationem, ac præterea ex suis etiam auxit. Ceterum ex anno menseque, quibus donationis charta signata est, nempe anno MCCXII, mense Martio, dubium est, an ea referenda non sit ad annum nostrum 1213, quia anno 1212 die XXV Martii celebratum est Pascha, a quo Galli annos suos tunc ordiebantur, ut num. 82 dictum est. Dixi, donationem illam a B. Joanne vel ejusdem cognomine filio, factam fuisse: nam mihi quidem multo probabilius est, eam Joanni filio adscribi debere. Verum cum ab hac opinione pendeat tempus, quo B. Joannes Religiosum tirocinium in Longo-ponte auspicatus est, controversiam hanc § 7 commodius aptiusque discutiam.

[92] Mirum est, tot inter chartas, piæ B. Joannis munificentiæ testes, [Donavit Beatus Longo-ponti domum] nullam a Machauto inventam, aut certe nullam productam esse in favorem abbatiæ Longi-pontis, in qua ipse monasticam vitam denique professus est, ac supremum diem suum sancte clausit. Donasse tamen illum etiam huic aliqua, prudenter dubitari nequit, idque de domo quadam in castro Gandeluz, sive Gandelu, biographus in Vita edenda num. 48 alia occasione indicavit his verbis: Dederat servus Dei Johannes in eleëmosynam cœnobio Longipontis domum quamdam, sitam in castro, cui nomen Gandeluz; sed donationi factæ filius ejus primogenitus renuens assentiri, Fratribus (id est, monachis Longi-pontis) in dicta domo propria exercere negotia prohibebat. Quin etiam, ut eam repararent, minime permittebat. Quo audito, pater ejus Johannes (jam monachus) ad supradictum castrum anxius corde causa reparandæ domus accedens, in illam operarios conduxit: sed & ipse cum eis operabatur, quasi unus ex ipsis. Nam supra tectum tegulas, quibus operiretur domus, propriis humeris humiliter deferebat.

[93] [de qua filius ejus litem movit,] Donationem hanc agnoscit Machautus lib. 2, cap. 13; sed dum eamdem anno 1218 affixit, chartam Joannis filii ad Joannem patrem inadvertenter retulit. Dixi inadvertenter; nam ipsemet inter instrumenta pag. 456 eamdem filio recte adscripsit, hunc titulum Gallice præmittens: Donatio Joannis domini Montis-mirabilis, postea comitis Carnutensis, nempe per Elisabetham comitissam Carnutensem, quam duxit uxorem. Perperam quoque Machautus domum a Beato donatam exstitisse ait extra muros oppidi Gandelu, duas domos confundens, ut mox patebit. Porro dubitari potest, an Joannes filius post memoratum Patris factum a vexatione abstinuerit; id certum est, litem post ejusdem Beati obitum saltem revixisse, & cedentibus e jure suo monachis, sub certis conditionibus compositam fuisse. Ita colligimus ex duabus chartis ejusdem Joannis junioris, quas edidit Machautus more suo luxatas, & integriores habemus in Mss. e Longo-ponte ad nos olim transmissis, e quibus illas hic subjicio.

[94] [ac tandem inita amica pactione] Ego Joannes de Montemirelli dominus de Oysiaco, omnibus præsentes litteras inspecturis in perpetuum. Noverint universi, quod, cum diu fuisset controversia inter me ex una parte, & Fratres Lontipontis ex altera, super quadam domo, quam habebant in castro de Gandeluz, & super stallis, censu, hostisiis, gallinis & foäciis & terragiis, quæ fuerunt Odonis Lepot, in eodem castro, & in villa de Villers de Vuast; tandem de communi assensu convenit inter me & ipsos, quod domum prædictam & stalla & cœtera omnia, quæ expressa sunt, & quæcumque in prædicto castro habebant & in villa de Villers, mihi & hæredibus meis quittaverunt; præter decimam, quæ fuit Odonis Lepot, & quinque arpentos pratorum apud Vuandeluz, & præter libertates & immunitates ab antecessoribus meis Ordini Cisterciensi concessas; quæ quiete & pacifice in perpetuum possidebunt.

[95] [post Patris obitum composuit,] Ego autem in recompensationem prædictorum, qui mihi quittaverunt, concessi prædictis Fratribus duodecim modios frumenti, ad mensuram de Gandeluz, sani & laudabilis, recipiendos singulis annis infra Octavas sancti Martini in grangia de Jehegnes. Ita sane, quod de dicta grangia nihil frumenti tolletur, donec prædicti duodecim modii Fratribus ex integro persolvantur. Si vero ex inclementia aëris vel alio quocumque casu contigerit, quod prædicta summa frumenti in dicta grangia inveniri non possit, de Minagio de Vuandeluz totum ex integro sine contradictione reddetur; nullis aliis de eodem minagio aliquid accepturis, donec totam prædictam summam receperint dicti Fratres. Si vero contingeret, prædictum frumentum prædicto modo non reddi de grangia de Jehegnes seu de minagio, episcopus Meldensis terram supponeret interdicto, donec esset plenarie Fratribus satisfactum. Hæc omnia fideliter & firmiter tenere, & contra omnes, fide interposita, teneor perpetuo garantire. Matthæus quoque frater meus hoc totum laudavit, & fide interposita firmiter tenendum promisit. Actum anno Domini MCCXVIII, mense Aprili.

[96] Huc etiam spectat charta altera, data, ut Longi-pontani monachi domum usibus suis necessariam, [ut probant instrumenta,] pro ea, quam in castro Gandeluz cesserant, extra ejusdem muros sibi possent comparare, illam scilicet, quam a B. Joanne ante susceptum monachatum Machautus istis donatam perperam dixit, ut supra monui. Charta hæc in Ms. nostro Longi-pontano sic habet. Ego Joannes, Montismirelli dominus & Oysiaci, notum facio præsentibus & futuris, quod ego concessi ecclesiæ & Fratribus Longi-pontis pro remedio animæ meæ, & pro anima Patris mei, & animabus antecessorum meorum, domum unam acquirere extra muros de Gandeluz ad reponendum decimam suam & averiam, & quidquid aliud voluerint, salva omni justitia mea; ita duntaxat, quod neque bladum, neque vinum, nec aliud quid in eadem domo vendere poterunt ipsi Fratres.

[97] Licebit tamen eis habere in ipsa domo servientem proprium, [quæ hic dantur.] non uxoratum, sed viventem de proprio eorum, omnino immunem a tallia & corveia & omni exactione. Quod ut ratum permaneat & inconcussum, præsentem paginam sigilli mei feci munimine roborare. Actum anno Gratiæ MCCXVIII. Verba barbara utriusque chartæ sic interpretare. Stalla sunt sedes sive officinæ mercatorum, vel jus eas habendi aut elocandi: census pro tributo seu pensitatione debita ex agris &c; hostisium pro pretio ab externis mercatoribus pro locatione officinæ vel mercandi licentia debito; gallinæ pro censu e gallinis percipi solito usurpatur. Foacia, forte idem sonat, quod Focagia vel Focacia, quæ item census sunt pro singulis focis pendendus. Per terragia item census ex agris & prædiis domino debitus indicatur. Quittare est cedere; grangia, villa rustica vel prædium; minagium aliquando significat id, quod pro mensuratione frumenti debetur principi, aliquando forum frumentarium, aliquando etiam prædium rusticum. Averia varias res, ut fructus, merces, bona mobilia &c significat: bladum quodlibet genus frumenti; tallia censum principi, & corveia operam a rusticis domino suo pendenda. Qui de his plura volet, consulat Cangium in Glossario.

[98] Bailletus in Vita B. Joannis præter donationes ipsius jam enumeratas, [Duæ aliæ ejusdem donationes.] duas præterea memorat, Valli-secretæ, quæ abbatia est Ordinis Præmonstratensis in diœcesi Suessionensi, vulgo Valsecret appellata, & Joyaco, Gallice Jouy, Ordinis Cisterciensis abbatiæ in diœcesi Senonensi factas. De posteriori instrumentum habeo in Mss. nostris e Longo-ponte acceptis, quale hic subdo. Ego Joannes Montis-mirabilis dominus notum facio præsentibus & futuris, quod pro remedio animæ meæ & antecessorum meorum in perpetuam eleëmosinam donavi ecclesiæ beatæ Mariæ Joyaci & Fratribus ibidem Deo servientibus usuarium in nemore, quod vocatur Communitas de petra lata; ita quod singulis diebus perpetuo unam accipient inde quadrigatam. Quod ut ratum fiat, sigillo meo confirmavi. Actum anno Domini MCCIII. Vox usuarium jus utendi, sive in dicto nemore in usus suos lignandi significat: quadrigata vero onus quadrigæ, seu vecturam quatuor equorum. Forte tamen certa aliqua eo onere minor portio indicatur; nam & apud Cangium in Glossario legitur: Quadrigata lignorum ad unum equum; & nimis ampla apparet concessio singulis diebus quadrigæ seu currus a quatuor equis vecti onus ex nemore illo percipiendi. Hæc sunt, quæ de B. Joannis donationibus potui reperire.

[Annotata]

* al. Helvisa

* Joannes

* canonicus

§ VI. Expenduntur aliquot Beati gesta, quæ ex Vitæ auctariis narrantur.

[Fertur, adhuc in seculo degens, corpus suum] Angelus Manrique in Annalibus Cisterciensibus varia de B. Joanne, quæ in Vita non habentur, refert ex ejusdem Vitæ additamentis, quibus cum ego caream, ea in hoc § recensenda duxi. Ad annum 1184, cap. 4, num. 2 in Additis § 34, ut adjecit in margine, de ejusdem, dum adhuc in seculo degeret, corporis castigatione sequentia legi affirmat. Frater Odo sacerdos, monachus Longi-pontis, dixit, quod cum loqueretur cum venerabili Joanne de quodam sancto abbate cœnobii S. Benedicti Attrebatensis, & de vestibus, quibus utebatur, dixit ei testis, qui loquitur, quod utebatur camisia (sive indusio) cilicina, & femoralibus atque caligis cilicinis. Quo audito, dictus Joannes rogavit testem, qui loquitur, ut ei similia vestimenta cilicina præpararet. Præparavit itaque tria paria, quibus usus est dictus Joannes usque ad ingressum suum in monasterium Longi-pontis.

[100] [cruciasse ciliciis] Hæc ex relatione Odonis, seu qui Odonis dicta recensuit, scriptor mihi ignotus. Subdit autem Manrique: Verum est tamen, alibi (in margine notat in Additis § 9) haberi femoralia rejecta a Viro Dei, quia eum equitare non permittebant. Fuit hic idem Odo (eodem teste Manrico num. 3) illius (B. Joannis) in sæculo capellanus, in Religione socius, atque utrobique fidus coadjutor eorum, ad quæ aspirabat, cœlestium operum. Ex hoc capite magnæ mihi essent testimonia ipsius auctoritatis, si constaret, ea illius esse, quod certo affirmare nequeo, quia plane nescio, quo auctore, quove tempore ista auctaria primigeniæ Vitæ adjecta sint. Ut prædictis tamen major probabilitas accedat, observo, hisce consona tradi a biographo, qui num. 29 Vitæ edendæ de Beato, nondum monacho, hæc ait: Tempore hyemali, nulla frigoris importunitate detentus, camisia & femoralibus cilicinis tantummodo sub cappa (vetus hæc etiam laicorum secularium vestimenti species est) indutus singulis noctibus ad ecclesiam pergere consuevit &c.

[101] [& flagellis; frontem & genua] Laudatus Manrique ibidem num. 3 ex iisdem auctariis § 34 ista denuo recitat: Dixit etiam iste testis (Odo) se multoties eidem Joanni ad instantiam ipsius disciplinas dedisse (id est, ipsum flagellasse) & multoties tædio affectum fuisse, pro eo, quod tot & tantas disciplinas sibi dari instabat. Possem & aliud ejusdem argumenti exemplum ex Henriquezii annotatis ad Menologium suum Cisterciense adscribere; sed cum hic usus fuerit quodam Vitæ compendio, ut vocat, mihi ut minimum suspecto, malo istud tacitum præterire, & pergo cum Manrico ex citatis auctariis sermonem prosequente. Adjecit etiam (Odo) dominum Joannem habere callos turgentes in genibus ex frequentia genuflexionum, & similiter callum vel tumorem in fronte ex frequentia allidendi frontem suam in oratione ad terram; & hos callos & tumores se multoties vidisse & frontem pulverulentam.

[102] Id ipsum de genuum callo deinde num. 4 Manricus, [ex assiduitate orandi callo obducta habuisse,] laudans eadem auctaria § 4, etiam alterius testimonio confirmat, Cæterum, inquiens, quod ad callos genuum attinet, adeo in Viro induruisse compertum est, ut alter testis non minori fide dignus, Thomas abbas cœnobii de Cantiprato, juratus dixerit: “Quod, si quis vellet acum infigere in genibus ejus, acus potius contra duritiem genuum se flecteret, quam posset introire.” Floruit reipsa eodem cum B. Joanne tempore aliquis Thomas in abbatia Cantipratensi apud Cameracum, qui tom. 3 Galliæ Christianæ recusæ col. 162 tertius ejusdem loci abbas fuisse dicitur, & Matthæo, anno 1217, VIII Idus Februarii defuncto, successisse. Huic ergo, antequam, is abbas esset, satis familiaris esse potuit B. Joannes, castellanus Cameracensis, & in eamdem abbatiam munificus, eaque ratione laudatus Thomas prædicta didicisse.

[103] Verum cum seculo XII ad finem vergente eidem monasterio primus abbas præfuerit alter Joannes, [pro quibus spondere nequeo.] cui in Gallia Christiana Beati titulus additur, & cujus Vitam scripsit Thomas Cantipratensis, seculo decimo tertio adolescente ejusdem monasterii, deinde Ordinis Prædicatorum alumnus, hinc mihi aliqua formido oritur, ne forte præmissa Thomas abbas de Joanne primo abbate dixerit, vel Thomas alter litteris consignaverit, eademque deinde ab alio, de B. Joanne de Monte-mirabili dicta existimante, inter hujus Vitæ auctaria relata fuerint. Forsitan lucem afferre posset laudata Joannis primi abbatis Vita, quam non habemus, sed Jacobus Echard tom. 1 Scriptorum Ordinis Prædicatorum pag. 252 a se visam scribit Parisiis in bibliotheca S. Genovefæ num. DD. 14. 4 codice chartaceo Ms. sub finem. Nihilominus fatendum est, supra dictum Odonis testimonium omnino favere, ut etiam Thomæ abbatis dicta ad B. Joannem nostrum possint referri.

[104] Alterius generis est, quod Manricus loco citato, [Dicitur castrum Osiaci] num. 6 rursum ex Additis § 18 exscripsit. Accidit, quod comes Flandrensis terram nobilis Viri, exercitu non modico congregato, oppugnaret; & cum sederet cum omni populo suo ante castrum de Oysiaco, milites, qui erant in eodem castro ad muniendum illud constituti a Domino suo, deficiebant præ timore, & eo maxime, quod Dominus suus nullum omnino poterat eis succursum gentis facere; quoniam exercitus Flandrensis undique fuerat congregatus. Insuper tantus timor erat in tota terra illa, quod nullus ausus erat mutire. Vir vero Deo dignus, fide armatus, cum paucis militibus, scilicet cum tribus & suo capellano, venit ad abbatem de Valcellis, qui eo tempore erat, & dixit ei: Domine abbas, ego commendo vobis castrum meum de Oysiaco. Ad quod verbum stupefactus abbas, respondit: Domine, quid est, quod dicitis? Vos non potestis custodire, & ego quomodo custodiam? Etiam domum meam custodire non possum.

[105] Et ille, Volo, ut custodiatis illud mihi. Cujus fidem necdum intelligens abbas, [ab oppugnatione comitis Flandriæ] amplius admirabatur in verbis illis. Ad ultimum dixit ei Vir radicatus in fide: Scio, quod, si volueritis, castrum meum mihi per vos optime custodietur, nec aliter poterit custodiri. Tandem abbas fidem illius intelligens, in crastino fecit cantari a singulis sacerdotibus Missam de Spiritu sancto; & statim tanta pruina surrexit de terra, quod homines comitis sese videre non poterant. Quare plurimum stupefacti fugam meditabantur. Sed retenti a comite, quod volebant, opere adimplere non poterant; donec volente Deo propter fidem Servi sui, tantæ pluviæ inundatio erupit, quod in fugam conversi de sua salute desperarent, & clamarent, Helpe, Helpe (voces Belgicæ sunt, quas Latine Adjuva reddes) præ timore. Et sic per fidem fidelis Servi sui Dominus populum totius terræ illius ab oppugnatione Flandrensi liberavit. Hoc firmiter asserit dictus Engelbertus, dicens, hoc testimonio mille hominum posse probari.

[106] [divinitus liberasse,] Hæc Oysiaci obsidio non videtur aptius referri posse, quam inter annos 1197 & 1200, quo tempore Balduinus Flandriæ comes, postea imperator Constantinopolitanus, Anglis adversus Gallos fœderatus, Cameracesium Artesiamque infestavit. Oysiacum autem situm erat in ingressu Artesiæ, qua Cameracensi agro adjacet, in quo etiam Valliscella, Ordinis Cisterciensis abbatia ab Hugone Oysiaci domino, B. Joannis avunculo fundata erat. Quam tamen vera sit ista obsidionis solutio, & an aliquid divinitus intervenerit, non ausim dicere; neque scio, quis fuerit Engelbertus ille, cujus testimonium ibidem allegatur, nisi forte sit Ainglebertus, de quo mox sermo fiet in sequenti narratione, quæ, ut verum fatear, mihi non nisi fabula esse videtur. Accipe illam, prout ea exstat apud laudatum annalistam num. 7 ex iisdem auctariis § 8 transcripta.

[107] [& innocenti damnato ad mortem,] In exordio conversionis nobilis viri domini Joannis de Monte Mirabili homo quidam, Guntherus nomine de Cameraco, casu accidente, neque id facere volens, uxorem propriam interfecit. Is secundum leges urbis judicatus & condemnatus fuit ad mortem. Quod cum Viro nobili innotuisset, statim surrexit, & acceptis duobus capellanis suis, venit ad locum, ubi innocens fuerat judicatus; & prosternens se ad pedes scabinorum, humiliter & devote petiit, hominem innocentem liberari. Et cum instaret petitioni, nec aliquo modo posset obtinere, quod petebat, pro eo quod sententia lata erat, hominis damnati, cujus corpus conservare non poterat ad vitam, animam cœpit exhortationibus communire, provocans ad confessionem. Sacerdos curatus dicti Guntheri ibi erat, & confessionem illius recepit, & sic duxerunt ad mortem, nobili Viro prosequente & semper exhortante, ut animam damnati eriperet a morte æterna.

[108] [quem supplicio subducere frustra studuerat,] Ministri timentes, ne in latibulis insidias posuisset, ut, quem precibus non poterat, vi liberaret, cum gladiis & fustibus armati processerunt ad locum; ubi cum esset Vir nobilis, adhuc timentes mandaverunt eidem: Domine, vos estis princeps & castellanus noster; nolite nobis molestus esse; nec enim decet vos. Quibus sic dicentibus ille respondit: Si vobis vim inferre voluissem, non venissem solus cum clericis meis: sed ex quo corpus istius habere non possum, animam saltem salvare concupisco: & ne interesset funeri, retrotraxit se cum clericis. Illi vero damnatum illum in fossam, quam fecerant, deponentes, & diligenter cooperientes, armati per desuper fossam equitantes, ut jacens extinctus interiret, custodierunt eum per spatium trium dierum, & sic recesserunt. Post hæc transitum faciens per locum illum Boissardus Exctons clericus, inspiratione divina discooperuit, quem defunctum burgenses putaverant, & sanum invenit. Liberatus vero Castellano suo gratias, quas poterat, reddens, dicebat, se meritis ipsius fuisse liberatum.

[109] Juraverunt Thomas & frater ejus Ainglebertus, quondam præpositus Oysiaci, [vitam mirabiliter servasse:] qui tunc erat familiarissimus Principi, adjiciens, quod cito, postquam damnatus extractus fuerat de fossa, comedit cum Castellano; & quod interrogavit eum, quomodo se haberet, cum esset in fossa. Cui ille: Nullum sustinui dolorem; sed quasi in ecstasi positus nihil sentiebam, nec quando clericus retraxit me de humo. Scio, quia humilitas Principis me liberavit. Hæc Manricus ex sæpe dictis Vitæ auctariis, quorum auctoritatem ac fidem mihi magis probatam cupio, antequam ista pro veris admittam, nec inter fabulas reputem. Ita suadent mihi tum ipsa facti magnitudo & insolentia, vita scilicet homini terræ infosso per triduum servata; tum facti adjuncta, tum denique aliorum de eodem silentium. Erat B. Joannes Castellanus Cameracensis, ex cujus officio erat non modo civitatis subjectique agri militiæ, sed etiam justitiæ administrandæ, ac ceteris in jure dicendo & in plectendis reis præesse. Quorsum igitur ille, si damnatum innocentem sciverit, damnandum permisit, damnatumve sua, qua in ceteros judices pollebat, auctoritate non liberavit, tum saltem, postquam preces suas irritas esse advertit?

[110] Deinde certe parum verisimile est, istos judices inexorabiles sese exhibuisse pro vita hominis deprecanti illi, [verum hæc non satis probata legi.] quem ut suum Principem & Castellanum agnoscebant, & ex cujus pendebant imperio. Frivolum quoque est, quod dicitur, eosdem gladiis ac fustibus se armasse, ne damnatus per homines a Castellano suo in insidiis positos raperetur. Quasi vero non potuisset hic illum aliter liberare, penes quem erat tam supra ipsos, quam in militares copias potestas. Fabulam etiam sapit triduana Cameracensium apud fossam custodia. An forte tam diuturna opus esse crediderunt, ut certo exspirasset reus, quem in scrobem immiserant, humoque injecta ac diligenter constipata suffocarant? Nugæ. Hisce adde biographi edendi, necnon Galtheri abbatis, a quo in Ordinem Cisterciensem B. Joannes admissus fuit, silentium in ejusdem elogio, partim dato, partim dando; quos sane mirum est de tam insigni miraculo nil scivisse, si vere contigerit, aut siluisse, si sciverint. Hæc interim a me dicta sunto, donec Vitæ auctariis certior fides & auctoritas accedat.

[111] Annalista Cisterciensis loco citato, num. XI sic prosequitur: [Mira Beati lenitas in subditos.] Cæterum quanta in tributis exigendis moderatione usus (quæ virtus principes post justitiam maxime decet) etiam ultronea, si minus grata subditis, non solum recusaverit, verum etiam accepta denuo restituerit, sequentia tandem cunctis manifestant, quæ ita habent. Laudat hic in margine Addita ad Vitam § 30, unde ista excerpsit: Cum non haberet pecunias pro expensis, absque ulla exactione accepit ab hominibus suis, sicut omnium terrarum est consuetudo, quamdam summam pecuniæ. Quam cum accepisset, murmurare cœperunt homines, qui ex sola gratia ei jam dictam pecuniam dederant, & dicebant: Quid est, quod Dominus noster, qui est benignus, accipit a nobis tributa, ac si esset in expeditione, vel iret ad torneamenta? Quod cum Viro Dei innotuisset, fecit dictam pecuniam restituere per Angelbertum præpositum suum, ne propter hoc homines sui contra ipsum amplius murmurarent. Profecto digna sancto Principe hæc actio est, beatique Joannis clementiæ ac pietati admodum congrua; sed pro auctarii fide, ut monui, non possum spondere.

[112] [Incerta quoque sunt, quæ de ejusdem filiæ monachatu] Idem annalista cap. 5 de monasterio per Beatum filiæ suæ primogenitæ condito dotatoque meminit, auctaria Vitæ denuo secutus. Mox, inquit, filiæ, quam habebat primogenitam, Religionem persuasit, “promisitque,” ut habetur in ejus Actis (in margine legitur: in Additis § 29) “quod, si vellet esse monialis, pro ipsa construeret abbatiam, ubi cum aliis monialibus Domino deserviret.” Qua, ut conjector, auscultante præcepta Patris, adimplevit promissa, construens ac dotans cœnobium Domus Dei, de quo in iisdem Actis paulo inferius (in margine tamen notatur, in Additis § 21:) “Soror Aales, priorissa Domus Dei, quam ipse Joannes in castro suo, quod Mons Mirabilis dicitur, ædificavit, & de propriis redditibus dotavit &c.” Quidquid sit de isto Beati consilio, factaque filiæ suæ promissione, non possum annalistæ conjectanti assentiri, conditionem a filia acceptatam, & a Patre impletam fuisse, si abbatiam illam diversam fuisse velit a xenodochio, quod B. Joannes prope Montem-mirabilem exstruxit. Ut enim nihil dicam de biographi in Vita edenda silentio, nullum prorsus reperi hujus abbatiæ vestigium, nullam fundationis chartam aut memoriam; nihil tale reperit Machautus, qui instrumenta ad B. Joannem ejusque familiam pertinentia diligenter conquisivit, variaque ex ipsis baronum Montis-mirabilis archivis obtinuit.

[113] [Manricus conjectavit.] Si vero Manricus tantum velit, xenodochio, quod Joannes construxerat, additum ab eodem fuisse quoddam collegium monialium, quæ ægris pauperibusque ibidem inservirent, id ita esse, jam probavi superius § 4. Porro ex dictis § 3 tres B. Joannis filias novimus, Elisabetham, Feliciam & Mariam, & ex hisce duas postremas viris nuptas fuisse. De primogentia Elisabetha præter nomen in instrumento anni 1202, in quo in donationem parentum suorum consensisse dicitur, nihil inveni, nisi, quod Chesneus illam paulo post sine liberis obiisse affirmet; sed forte non alia de causa, quam quod nullam de eadem mentionem postea factam legisset. Hæc igitur credi posset fuisse una e monialibus, quæ prædicto xenodochio sese manciparunt, nisi altum hac de re tam in Vita edenda, quam in instrumentis, silentium potius contrarium suaderet. Imo nec hoc asseruit scriptor Auctarii, sed ex ejusdem dictis dumtaxat conjectavit laudatus annalista. Atque hæc sunt, quæ apud eumdem de B. Joannis ante susceptum monachatum gestis ex Vitæ edendæ Auctariis, pro quorum fide spondere nequeo, annotata inveni.

§ VII. Desiderium illius adversus Albigenses militandi, deinde vitam solitariam, ac tandem monasticam amplectendi: hujus in Longo-ponte exordium probabilius anno MCCX illigandum est.

[Adversus Albigenses,] Anonymus Longi-pontanus in Vita edenda num. 13 de B. Joannis adversus Albigenses in Gallia militandi proposito hæc scribit: Igitur cum Dei Servo mundana negotia fastidio esse cœpissent; quid ei esset agendum, in animo revolvebat; visumque est illi, quod Christo militaturus in terram Albigensium proficisci debuisset. Non est hujus loci fœda Albigensium hæreticorum, quorum dux & caput erat Raymundus comes Tolosæ, dogmata & historiam, gestaque adversus hos a Catholicis bella memorare; præsertim quod præter bonam voluntatem Joannes nullam in iis partem habuerit, impeditus ab uxore, ut mox videbimus. Id unum ergo pro chronotaxi, quam non curavit biographus, hic annotare oportet, sacram adversus Albigenses expeditionem, quam Cruciatam appellant, ex Innocentii III summi Pontificis auctoritate, assentiente Philippo Augusto rege, anno 1208 in Gallia promulgatam fuisse, quo propterea anno Joannes nondum monachum induisse, nedum excessisse e vivis dicendus est.

[115] At vero Manricus, qui ejusdem mortem ex vitioso Galtheri abbatis apographo ad annum 1200 retulit, [non advertus Coterellos,] proinde aliam expeditionem tempore priorem huic substituit, caute omissis verbis, quibus biographus posteriorem expresserat. Itaque ad annum Christi 1184, cap. 5, num. 1 & 2 hæc ait: Quid sibi agendum esset, revolvens, militiam sacram adversus Galliæ hæreticos, Bituricensem provinciam devastantes, quod anno præcedenti dicebamus, præferendam putavit homini militi, & qui, quo juvenis sæpius abusus erat in domesticos fidei & religionis, animi robur in hostes exerceret, non aliena talenta sibi usurpans, quod multorum malorum initium est, sed in propria laborans Servus fidelis. “Volens autem” (ait auctor Vitæ Sancti, cujus abhinc narrationem continuatam dabo, concinnam & congruam, ac continentem egregiam Cistercii laudem) “Volens, inquam, argenti plurimum secum ferre, unde copiosius in ipso itinere inopiæ subveniret egenorum, in Cameracensem provinciam profectus est &c.”

[116] Quos Manricus hic hæreticos in Bituricensi provincia memorat, [ut Manricus credidit, militare volens,] fuerunt prædones militares, Coterelli, Gallice Cotereaux appellati, quorum horrenda sacrilegaque facinora & ingentem stragem a Catholicis factam narrat S. Antoninus in Historia, & ex hac Cardinalis Baronius tom. 12 Annalium ecclesiasticorum ad annum Christi 1183, uti & mox laudatus annalista Cisterciensis. Atque hic quidem ea ratione vitavit argumentum, quod ex tempore indictæ adversus Albigenses expeditionis lectoribus mox occurrere debebat contra præfatam opinionem de Beati morte anno 1200 affigenda; sed id fecit contra manifesta biographi verba, quæ hoc loco prætermittens, Albigensibus Coterellos substituit. Verumtamen non de hisce, sed de illis sermonem biographo fuisse, probat etiam alter ejusdem locus, quem ipsemet Manricus ibidem num. 8 recitavit & inobservatum reliquit. Verba biographi, quæ secundum partitionem nostram leguntur num. 37, ipse loco citato sic refert.

[117] [necessarios nummos corrogat;] Joannes igitur quadam die, convocata populi multitudine, simulans, se velle contra Albigenses proficisci… Valedixit eis… Dehinc vero, paucis secum assumptis comitibus, apud Longumpontem, Ordinis Cisterciensis cœnobium, perrexit, ibidem Domino serviturus. Ceterum nullus dubito, quin de Coterellis in Albigensium locum substituendis cogitaturus non fuisset Manricus, nisi ex vitioso Galtheri apographo circa annum Beati emortualem deceptus fuisset, vel si vidisset instrumenta donationum a Machauto edita, ex quibus indubitatum est, ipsum multis annis diutius vixisse. Itaque, ut, unde digressi sumus, redeamus, inter ceteros principes, qui post promulgatam anno 1208 sacram adversus Albigenses militiam se cruce signarunt, etiam B. Joannes nomen suum dare constituit, & pro conscribendo milite ceterisque belli expensis necessarias pecunias corrogare cœpit. Volens autem (ita subdit biographus) plurimum argenti secum ferre, unde copiosius in ipso itinere inopiæ subveniret egenorum, in Cameracensem provinciam profectus est, ubi de nemoribus suis quamdam partem septem millium librarum pretio commutavit.

[118] [sed ab uxore impeditus,] Verum hæc pia Viri cœpta ejusdem uxor Helvidis brevi post irrita fecit, ita permittente divina providentia, ut illum ad longe aliam militiam, ad monasticum scilicet institutum adduceret. Porro (rursus verba biographi sunt) nemorum emptoribus uxoris assensum petentibus, omnimodis illa renuens acquiescere, venditioni dictæ, ne fieret, obviavit. Interea quidam de servis Viri Dei, cujus relatione nos ista didicimus, qui eidem in sancto proposito familiaribus adhærebat, his eum alloquitur verbis: Domine (inquit) si vobis rectum videtur, ut acquiescatis mihi, peregrinationis hujus, quam disponitis facere, relinquatis propositum. In vestro etenim reditu animus vester non minus, quam in præsenti die, mundi occupationibus irretitus teneretur… Si vestræ … non displicet voluntati, petamus ambo eremi solitudinem, ut ab hominum conturbatione & linguarum contradictione salubriter abscondamur. Me quoque comitem individuum, necnon & ministrum fidelem habeatis.

[119] [primo vitam solitariam, mox monasticam cogitat,] Subdit idem anonymus, humili Domino placuisse pii famuli dicta, & hunc ab illo missum in diœcesim Leodiensem, ut ab istius regionis heremicolis consilium locumque suo aptum proposito exquireret. At illi, eodem teste, id velut periculis obnoxium omnino dissuaserunt, auctoresque fuere, ut potius ad Cisterciensium Ordinem, tum maxime florentem, se conferret. Horum monitis obsecutus pius Princeps, post consultos eademque suadentes Parisinæ academiæ doctores theologos, tandem statuit, cum primum posset, Cisterciensia instituta sequi; ut pluribus, nec forte sine adjunctis pro auctoris ingenio amplificatis, in Vita legere est. Ad hoc ei opus erat consensu uxoris suæ Helvidis, quem & impetrasse credendus est. Forte nec difficilem illa hac in parte se præbuit; tum quod satis provectæ ætatis esset, ac dudum parere desiisset, tum quod utriusque sexus prole domus abunde stabilita esset, tum denique, quod Helvidi displiceret humilis illa abjectaque coram hominibus Mariti sui vivendi ratio, quam ille a prima conversione sua sectatus fuerat. Manricus præterea asserit, eosdem jam tunc ex mutuo consensu a conjugali thoro sejunctos vixisse; quod etsi in Vita non exprimatur, eidem tamen satis conforme est.

[120] Uxoris consensu obtento, rebusque familiæ dispositis, [& in Longoponte auspicatur;] quod mente conceperat, in monasterio Longi-pontis exsecutus est, suscepto ibidem habitu Cisterciensi a Galchero seu Galthero abbate die Dominicæ Ascensionis, ut testatur biographus, & consentiunt omnes. Antonius Muldrac senior Longi-pontis in Ms. Compendio Chronici ejusdem abbatiæ, ad Majores meos olim transmisso, memorabilem hunc eventum his verbis inscripsit: Die Ascensionis Dominicæ Joannes dominus de Monte-mirabili, vicecomes Meldensis, castellanus Cameracensis, & Philippo Augusto regi Francorum carissimus, post multos exantlatos labores, partosque pro rege regnoque triumphos, sui ipsius victor valedicit sæculo, & a præfato Galchero abbate cum quodam sibi intimo famulo, nominato Amando, in Longo ponte ad noviciatum, seu probationem regularem admittitur; ut constat ex Vita ejusdem Joannis de Monte mirabili manu scripta, & aliis autenticis scriptis.

[121] De anno suscepti habitus, quem biographus prætermisit, [quod Manricus perperam seculo 12, alii melius anno 1210,] haud magna est inter recentiores dissensio, si Manricum excipias, qui ob male affixam illius mortem anno 1200 ejusdem tirocinium saltem aliquot annis ante seculi XII finem debuit reponere. Verum hic manifeste refellitur tum ex supra allegatis donationum instrumentis, ex quibus constat, eumdem seculo XIII inchoato adhuc in seculo versatum esse, tum ex Galcheri prælaturæ initio, quod in Catalogis abbatum Longi-pontis anno 1200 innectitur. Muldracus in Chronico Ms. ad verba mox data annum 1210 adscripsit, quem deinde seu ipse, seu alius, certe alio atramento, in annum 1212 commutavit; ut nesciam, utri anno Beati in Religionem ingressum innexuerit. Machautus in Vita Gallica lib. 4, cap. 3 annum 1210 assignavit, quem secutus Bailletus est.

[122] Contra anonymus quidam, Longi-pontis, ut suspicor, [alius anno 1212 illigarunt.] monachus, in Ms., quod Commentarium in Vitam B. Joannis appellavit, contendit, ipsum nec serius nec citius, quam anno 1212, tirocinium suum in Longo-ponte auspicatum fuisse. Nititur hic duobus instrumentis: primum est charta confirmationis donationisque, factæ monasterio Cervi-frigidi anno gratiæ millesimo ducentesimo duodecimo, mense Martio, quam supra dedi § 5, quamque cum ille B. Joanni indubitanter adscribat, statuit, eumdem mense Martio præcitati anni 1212 nondum monachum fuisse. Altera charta Helvidis est in gratiam monasterii B. Mariæ Charmensis data, quam ex eodem hic transcribo. Ego Helvidis, Montismirabilis domina, notum facio, quod Radulfus, cognomento le Vuandres, de assensu & voluntate mea & Joannis filii mei, in perpetuam eleemosinam donavit ecclesiæ beatæ Mariæ de Carmo unum modium bladii hyemalis motteangii in terragio suo de Cariaco, quod de me movet. Hujus vero donationis testes sunt Carricus ejusdem ecclesiæ capellanus, Alardus miles de Sauciaco, Hugo miles Courobert, Calceius notarius… Actum est hoc anno MCCXIII mense Octobri. In margine ad vocem Motteangii annotatum legitur, Gallice Moitange, id est, medium frumenti & siliginis simul mixtum.

[123] Ex hac porro charta laudatus anonymus recte infert, B. Joannem mense Octobri anni 1213 jam fuisse monachum; secus enim Helvidem illius, utpote Viri sui, non filii Joannis, consensum laudaturam fuisse. [Probat hic, illum anno 1213 jam monachum fuisse;] Deinde vero cum ex supra dicto instrumento donationis monasterio Cervifrigidi factæ statuisset, B. Joannem adhuc mense Martio anni 1212 inter seculares vixisse, & aliunde ex biographo haberet, eum in die Ascensionis Dominicæ Religioso habitu indutum esse, conclusit, eumdem post mensem, sive in die Ascensionis Domini anno 1212 monasticam vitam auspicatum fuisse; nimirum ut potuerit post expletum unius anni tirocinium professionem suam nuncupasse ante mensem Octobrem anni 1213, quo supra dicta charta Helvidis signata legitur. Evinceret plane hoc ratiocinium saltem pro anno 1212 vel 1213, si æque constaret, laudatam pro Cervofrigido chartam spectare ad annum 1212, & B. Joannis, non ejusdem cognominis filii ac successoris esse, quod in hunc locum, ut supra monui, distuli examinandum.

[124] [sed non evincit, non fuisse ante 1212:] Difficultatem sensit anonymus Commentarioli auctor, eamque sibi objecit, & amoliri ibidem conatus est. Ne quis etiam objiciat (inquit) donationem seu confirmationem in gratiam domus de Cervofrigido, non a Joanne patre factam, sed a Joanne filio. Nam id evinci non potest; sed potius contrarium; cum in charta ejusmodi donationis Joannes de Montemirabili dominus Oysiaci nominetur; Joannes autem filius, vivente Patre, licet monacho, ab anno videlicet MCCXII ad annum MCCXVIII, numquam De Montemirabili legatur appellatus, sed tantum Dominus Oysiaci: mater autem Helvidis semper Domina de Montemirabili vocata, testibus cartulis annorum MCCXIII, MCCXV, MCCXVII, jam ad calcem Vitæ præfati B. Joannis de Montemirabili, vulgari lingua (Gallica per Machautum) conscriptæ, impressis. Maneat igitur indubitatum (salvo tamen meliori judicio) S. Joannem donationem supra memoratam Cervofrigido mense Martio anni MCCXII fecisse, & monasticum induisse habitum solemni die sequentis Dominicæ Ascensionis. Hactenus ille.

[125] [nam charta donationis eo anno facta] Verum est, in instrumentis ab eodem laudatis & a Machauto editis Helvidem constanter appellari Montis Mirabilis dominam, Joannem vero ejus filium, Dominum Oysiaci, non de Monte-mirabili, usque ad annum 1218, quo B. Joannes pater certe jam obierat, & quo ibidem pag. 456 data legitur charta cum hoc initio: Ego Joannes Montis-mirelli dominus & Oysiaci. Sed pariter verum est, non soluisse B. Joannem patrem sese de Monte-mirabili appellare sine addita voce Dominus; ut manifestum est ex ejusdem chartis, quas § 5 recitavi, in quibus omnibus constanter legitur: Ego Joannes Montis-mirabilis dominus, & Helvidis uxor mea; vel, ut habet una anni 1208, Ego Joannes de Monte-mirabili dominus, & Helvidis &c.: vel denique, ut in altera anni 1200 legere est; Ego Joannes Montis-mirabilis & Oysiaci dominus &c. Valde autem diversa sunt ista duo; Joannes de Monte-mirabili, dominus Oysiaci; & Joannes Montis-mirabilis dominus, vel de Monte-mirabili dominus: cum per duas posteriores phrases dominium seu possessio Montis-mirabilis Joanni adscribatur; per priorem possit sola familia, ex qua natus est, indicari.

[126] [qua ipse rititur,] Exempla, quibus id probetur, in promptu sunt. Apud Machautum pag. 426 & sequenti exstat charta confirmationis, quam Matthæus, alter B. Joannis filius, qui, ut num. 46 dictum est, Feritatem, seu Firmitatem-Galcheri ex paterna hereditate acceperat, concessit monialibus abbatiæ B. Mariæ Suessionensis anno MCCXXX mense Martio, cujus initium tale est: Ego Matthæus de Monte-mirabili, Firmitatis Galcheri dominus. Rursus ibidem pag. 459 edita est Charta Joannis junioris, per uxorem suam comitis Carnutensis facti, & ejusdem Matthæi, anno 1236 signata, quæ sic incipit: Nos Joannes comes Carnotensis, Montis-mirabilis & Oysiaci dominus, & Matthæus de Monte-mirabili, Feritatis Galcherii dominus. Utraque ergo charta facta est, Joanne juniore dominatum Montis-mirabilis jam obtinente. Nihilominus Matthæus ejusdem Joannis frater in utraque vocatur Matthæus de Monte-mirabili; non alia utique de causa, quam quod e familia dominorum de Monte-mirabili, sive ex B. Joanne natus esset.

[127] Contra vero in utraque Matthæus etiam appellatur Firmitatis vel Feritatis Galcherii dominus, [probabilius non est B. Joannis,] non simpliciter de Feritate Galcherii; nimirum quia hujus loci dominium habebat, sicuti Joannes frater ejus Montem-mirabilem & Osiacum possidebat, ac propterea Montis-mirabilis & Oysiaci dominus ibidem nominatur. Confer modo cum allatis textibus ista instrumenti, in favorem domus Cervi-frigidi anno 1212 signati, verba: Ego Joannes de Monte-mirabili, dominus Oysiaci, & utrobique eumdem loquendi modum agnosces. Quam ob rem ita licet statuere. Primo, potuisse Joannem filium sese de Monte-mirabili dicere, etiamsi, vivente suo Patre monacho, a titulo Domini Montis-mirabilis semper abstinuerit, eoque interim gavisa sit ejusdem mater Helvidis.

[128] Secundo, quemadmodum in duabus prædictis chartis anni 1230 & 1236 per has voces Matthæus de Monte-mirabili, [sed ejusdem cognominis filii.] Firmitatis Galcheri dominus certe tantum denotatur, Matthæum ex domino Montis-mirabilis natum, non ejusdem loci dominum fuisse, ita pariter statuere licet, per ista chartæ, de qua disputamus, verba, Ego Joannes de Monte-mirabili, dominus Oysiaci, propter omnimodam phrasis similitudinem, non dominum Montis-mirabilis, sed ex ejusdem loci domino genitum, longe probabilius indicari. Hoc autem posito charta illa, monasterio Cervi-frigidi concessa, ad Joannem filium referenda est, non ad Patrem, qui, si illam dedisset, se dominum Montis-mirabilis pro more suo appellasset. Quod denique observat anonymus, titulum de Monte-mirabili in nullo alio ex Joannis junioris chartis ante annum 1218 occurrere, nihil probat; cum etiam in nullo alio B. Joannis legatur sine addita voce Dominus, ac nihil obstet, quo minus Joannes junior, antequam titulum Domini Montis-mirabilis gereret, non æque ac ejusdem frater Matthæus, de Monte-mirabili potuerit appellari.

[129] Frustra igitur hæc charta producitur ad probandum, [Ex chartis quoque Helvidis] B. Joannem mense Martio anni 1212 nondum monachum fuisse, quæ contrarium potius probaret. Quapropter inquirendum nunc est, an aliunde aliquid luminis hisce possit affundi. Laudatus anonymus postquam e charta num. 122 data recte probaverat, B. Joannem mense Octobri anni 1213 in monasterio certe versatum jam esse, quia Helvidis in eadem, sine ulla ipsius mentione, velut Montis-mirabilis domina loquitur, aliam ejusdem Helvidis chartam sibi objicit, ex qua ne Beati in Religionem ingressus biennio citius figatur, sic disserit. Quod si quis objiciat, Helvidem præfatam anno etiam MCCX concessisse cartulam, qua constat, illam molendinum fullatorum & piscaturam fossati domui Dei sub calceia Montis-mirabilis dedisse, ut patet ex § præcedenti (consule superius num. 72;) fateor, id ita esse quidem verum, sed hoc de consensu Mariti fecisse, ut in eadem charta expresse habetur.

[130] [probabilius est, eumdem anno 1210] Sic est; Helvidis in hac expresse ait, se donationem illam facere de consensu ejusdem, nempe Mariti sui Joannis, quem paulo ante nominaverat, & propterea hæc sola evincere nequit, Joannem citius, quam anno 1212 monasticam vitam exorsum esse. Sed forte non advertit anonymus ad alteram eodem anno ab Helvide factam, quam Machautus pag. 414 inter donationes ipsius proprias recensuit hoc modo. Notum … quod Philippus de Metringiis, voluntate & assensu Auferici fratris sui, & Flandrinæ uxoris suæ, in perpetuam eleemosynam donavit domui Dei de Monte-mirabili dimidium modium bladi… Unde ego Helvidis Montis-mirabilis domina in testimonium & garentiam dictæ donationis præsentem cartulam fieri præcepi … MCCX. Observat autem editor, huic chartæ appensum e vitta corii albi esse solius Helvidis sigillum cum hac epigraphe: Sigillum Helvidis Dom. de Monte-mirabili. Est ergo hæc autographa, & ex hoc capite præferenda mox memoratæ, quam idem editor tantum ex apographa acceptam testatur.

[131] [in Longoponte jam degisse,] Itaque cum in hoc instrumento autographo Helvidis, tamquam Montis-mirabilis domina, nullumque de Viro suo vel de hujus consensu verbum faciens, dictam donationem confirmarit & in garentiam seu patrocinium suum receperit, cur non hinc colligamus, B. Joannem jam ab anno 1210 ad monachos transiisse? Nec oppositam probat illa altera charta eodem anno 1210 ab Helvide de consensu ejusdem Viri sui facta: nam cum ab utraque absit mensis anni, forte hæc ante festum Ascensionis Domini, in quo ille in tirocinium admissus est, altera post idem festum confecta fuerit. Quin etiam apparet quædam specialis ratio pro Viri sui consensu, etiamsi tunc monachus fuisset, in eadem memorando. Nempe ambo illi conjuges xenodochium istud erexerant, & Helvidis ab ipso mundanis rebus valedicente haud dubie in mandatis acceperat, ut pium opus pro viribus promoveret; ac forte de hac mola fullonia in ejusdem domus usus instauranda jam antea inter illos convenerat.

[132] [cui anno ejusdem monachatus initium] Utut sit, cum hasce duas chartas Helvidis anno 1210 sola fecerit, ceteræ vero omnes, quas ante eumdem annum produxit Machautus, non ab ipsa, sed ab ejusdem conjuge Joanne cum illius consensu factæ legantur, mihi verisimillimum apparet, Joannem non serius, quam prædicto anno 1210 suum in Longi-pontis monasterio tirocinium inchoasse. Certe ex chartis, quas ipsius esse constat, nullam protulit Machautus anno 1208 posteriorem, nihilque in Beati gestis occurrit, quod evincat oppositum, ut paucis ostendo. Anno 1208 vel forte sequenti sacræ militiæ, adversus Albigenses indictæ, nomen dare gestiens, quædam nemora sua vendere cœpit ad corrogandas pecunias expeditioni necessarias. Verum mox prohibitus ab uxore, ex consilio cujusdam famuli solitariam cum ipso vitam agere desideravit, eremitasque hac super re consuluit. Ab his Cisterciensia instituta potius sectari jussus, post consultos etiam Parisienses theologos, similiter sentientes, compositasque, ut credere par est, res domesticas in monasterio Longi-pontis monachus factus est.

[133] Hæc omnia sane non tam longum tempus requirunt, [illigandum videtur.] quin intra biennium saltem potuerint contigisse; præsertim in Viro, qui jam tum aliquo tempore animum ab humanis abstraxerat & inter ipsa mundana negotia vitam sanctissime instituerat. Quin & biographus in Vita edenda, licet inter fixum de monastico statu amplectendo propositum atque ipsum tirocinium multa narret, tamen num. 18 clare indicat, non diuturnum tempus inter utrumque intercessisse. Sic enim loquitur: Quibus (Parisiensium doctorum consiliis) intenta mente Dei Famulus auditis, ab illa die statuit, se Ordinem Cistercii ingressurum; quod facere nequaquam distulit: sed priusquam dicere incipiamus, quemadmodum id factum fuerit, ad enarranda nonnulla ipsius gesta, ab eodem in seculo, corpore non animo, commorante perpetrata, quæ adhuc dicenda restant, nobis est redeundum. Tum mox cap. 2 varia ejus gesta, & inter hæc etiam quædam ante primam ejusdem conversionem facta recenset; nimirum nihil ordinem temporis curans, in eo capite congessit, quæcumque a Beato ante indutum monasticum habitum patrata fuerant, & in primo capite nondum erant relata.

[134] De Helvide B. Joannis uxore pauca hic addo. [Helvidis in seculo mansit, at Vallicellis sepulta est.] Illam deinde in seculo permansisse, scribit biographus in Vita edenda num. 55, ubi dicitur Joannes, jam monachus, ab illius ædibus aliquando repulsus fuisse cum hoc responso: Domina sudat; qua de causa videre illam vel loqui cum ea nunc vobis minime licet. Fuere tamen, teste ac improbante Machauto, qui dicerent, illam eodem tempore, quo Vir ejus in Longo-ponte religiosam vestem induit, eadem de causa sese ad Suessionense S. Stephani, nunc S. Pauli, puellare monasterium recepisse. Asserti falsitas patet tum ex dictis, tum ex eo, quod in tomo 9 Galliæ Christianæ recusæ col. 472 legatur domus ista primum anno 1228 sacris virginibus tradita fuisse. Addit ibidem Machautus, in Notitia ecclesiarum Belgii dici, eamdem aliquando in abbatiam Vallicellensem in Cameracesio secessisse. Verum hæc abbatia virorum erat, non mulierum; & in laudata Notitia Miræi pag. 504 lego quidem Helvidem ibidem sepultam esse, sed non lego habitasse. Potuit tamen postremæ vitæ annos juxta eamdem exegisse; quod nec asserere possum, nec inficiari.

§ VIII. Monasticus habitus Beato collatus per Galcherum abbatem; hujus de illius virtutibus testimonium: ejusdem Beati mors anno MCCXVII illiganda.

[Monasticum habitum humiliter petit,] Igitur ex supra dictis B. Joannes probabilius anno 1210 mundanis rebus, quibus affluebat, titulisque ac honoribus valedicens, ad monasterium Longi-pontis Ordinis Cisterciensis profectus est, ibidemque festo Ascensionis Domini in monasticum tirocinium admissus. Loci notitiam dedi num. 1 hujus Commentarii; factum vero ipsum lubet hic ex Vitæ edendæ num. 38 & sequenti recensere. Cum igitur die Dominicæ Ascensionis prostratus humiliter in capitulo Longipontis in monachum se recipi postulasset, venerabilis Galcherus, tunc temporis ejusdem loci abbas, & qui postmodum Cistercii extitit laudabilis gubernator, sicut est ipsius Ordinis consuetudo, cœpit ei prædicere gravitatem, quam in vigiliis, laboribus, cæterisque regularibus observantiis eum pati oporteret; & quod ab ipso, qui tantus extiterat in gloria seculari, & tam delicate fuerat ab infantia sua enutritus, ciborum asperitas sustineri non valeret.

[136] [eoque induitur a Galchero abbate,] Cui humilis Johannes tale dedit responsum: Sciatis (inquit) me numquam in seculo gaudium tantum habuisse, quam si scirem, me fore dignum manducandi panem furfureum, qui canibus projicitur ad vescendum. Cujus tam humili responsione audita, qui aderant, ædificati non modice, ex affectu pietatis omnes fere lachrymari cœperunt. Quod autem non inaniter, sed ex nimio caritatis ardore id dixerit, subsequens ejus conversatio manifeste declaravit. De Galcheri, alias Galtheri (quod idem nomen est) prælatura nostrum Ms. Compendium Chronici Longi-pontis hæc habet: Decimus abbas fuit Galcherus, doctor celeberrimus, qui præfuit ab anno MCC usque ad annum MCCXIX, quo electus abbas Cistercii, monasterio Longipontis cessit; ut constat ex multis, tum ejusdem Galcheri, tum aliorum monumentis. Consentiunt Galliæ Christianæ scriptores tom. 9 col. 475 & sequenti in catalogo abbatum Longi-pontis, ubi eidem cognomen de Ochies addunt, & tom. 4 a col. 992 in Cisterciensium, ubi multa in ejus laudem dicuntur.

[137] [qui de ejusdem vita monasticæ] Hinc collige, Galchero optime perspectas esse debuisse B. Joannis virtutes, quippe qui illum in Ordinem ac monasterium suum recepit, & usque ad ejusdem mortem, quæ anno 1217 contigit, abbas rexit. Eadem de causa maximi faciendum est tanti viri testimonium, quod de Beato subdito suo scriptum reliquit, & cujus primam partem, quæ de vita illius seculari honorifice meminit, jam dedi num. 65, alteram de monastica hic subnecto. Post verba citato numero recensita sic progreditur Galcherus: Et ipse, ut blandimenta noxia liberius conculcaret, factus est monachus, mortificans membra vigiliis, jejuniis & orationibus, tam intentus, tam humilis, tam timoratus, ut omnibus esset speculum sanctitatis & forma, quam alii sequerentur.

[138] [& eximiis virtutibus, præsertim humilitate,] Nos autem, qui ejus purissimam confessionem audivimus, & conversationis insignia fide oculata inspeximus, dicimus in verbo veritatis, præstito juramento, quod, cum quadraginta septem annis in Ordine vixerimus, & multos viderimus monachos & conversos sanctos & religiosos & Ordinis zelatores, inter quos & nonnullis visiones divinæ & revelationes arcanæ crebrius apparebant; pensatis tamen conditionibus, quæ in Johanne singulariter effulgebant, videlicet nobilitate, opulentia, pompa & gloria, quibus inter palatinos eminenter apparuerat, postmodum humilitate, paupertate, vilitate & abjectione mundi & sui, in tantum, ut & contemni amplecteretur; comparatione ipsius nullum de omnibus, quos præmisimus, credimus esse præferendum. Unde secundum testimonia Scripturarum indubitanter credimus, eum, assumptum in atria Domini, similem factum in gloria Sanctorum.

[139] [insigne testimonium scriptum reliquit.] Hactenus laudatus abbas Galcherus, Beati conscientiæ moderator & oculatus virtutum testis, fide dignissimus, qui mihi quidem videtur testimonium hoc scripto reliquisse, ut, si quando de ejusdem Joannis beatificatione vel canonizatione agendum esset, usui foret. Ceterum Galcheri dictis omnino consonat Vita edenda, in qua inter reliquas illius virtutes vere mira Viri humilitas ac sui præ ceteris omnibus contemptus perpetuo apparet; quæ tanto majoris merito fecit, magisque miratus Galcherus est, quanto iste in seculo major ceterisque excellentior opibus pariter ac sanguine mundanisque honoribus exstiterat. De gestis illius plura hic non addo, quia, si qua illustratione indigeant, id in Annotatis abunde fieri poterit. Hoc unum hic observo, nusquam in Vita indicari, an Beatus ad ullum e majoribus sacris ordinibus fuerit provectus. Ex mox dato tamen Galcheri testimonio satis constat, illum non fratribus laïcis, quos Conversos appellant, sed monachis divino ministerio peculiariter destinatis adscriptum fuisse. Galcherus enim ibidem monachos a Conversis diserte distinguit, & de B. Joanne ait: Factus est monachus.

[140] Pergo igitur ad illius annum emortualem, quem, [Mortuus est, non circa annum 1167,] ut reliqua ad chronotaxim spectantia, prætermisit biographus. Quam longissime a vero hic aberravit anonymus auctor Vitæ fabulosæ ejusdem Beati, quam a Benedicto Gonono, monacho Cælestino Lugdunensi ex Mss. codicibus sui Ordinis monasterii Suessionensis diximus excusam in Vitis Patrum Occidentis lib. 4 & in cujus calce hæc legere est: Demum B. Joannes, sanctitate & miraculis conspicuus, circiter decimo quarto ab obitu divi Bernardi (Claravallensis abbatis) anno, senio gravis apud Longipontis cœnobium ex hac vita migravit. Obiit autem S. Bernardus anno 1153, prout ad diem XX Augusti, quo colitur, in Opere nostro probatum est; quam ob rem, si fabulatori credimus, B. Joannis e vivis excessus circa annum 1167 reponendus erit, quod quam falsum sit, ex supra dictis omnibus manifestius est, quam ut amplius exponi debeat.

[141] Angelus Manrique tom. 3 Annalium Cisterciensium ad annum Christi 1200, [neque anno 1200,] cap. 5 de ejusdem emortuali tempore dubius hærens, tandemque ex vitioso Galcheri abbatis apographo pro proxime citato concludens, ita disserit. Pretiosam mortem venerabilis Joannis Montis-mirabilis, quondam potentis reguli, mox humilis in Longo-ponte monachi, quem supra memoravimus, quamvis multi anteponant (anno 1200) alii differant; in hunc annum, aut circa, incidisse, testimonium Walteri (sive Galcheri) abbatis mihi persuadet, sub quo habitum suscepit, & quo vivente, ex hac vita migrasse dicitur, antequam ad Cistercium ex Longo-ponte, ex filia ad matrem, atque in totius Ordinis caput, promoveretur. Porro testimonium, quod nobis ex antiquo Ms. Longipontis dudum transmissum, post vidimus vulgatum ab Henriquez in Menologio, tale est: “Testimonium domini Walteri de Ochies, abbatis Longipontis, qui habitum Religionis S. Joanni de Montemirabili dedit in die Ascensionis; & quo adhuc vivente, S. Joannes migravit ad Dominum: & post idem Galtherus assumptus est in abbatem Cistercii.”

[142] Sub finem autem hæc habet verba… “Transiit autem tertio Kalend. Octobris, [uti ex vitioso Galcheri apographo] die sanctorum angelorum, hora diei prima, anno Incarnationis Domini millesimo ducentesimo.” Deinde hæc sic excipit laudatus annalista: Hactenus certius testimonium de morte Viri; sed nihilominus non omnino irrefragabile; quippe Walterus non ante ad Cisterciensem præfecturam assumptus est, quam Conradus, qui illum antecessit, ad dignitatem Cardinalitiam promoveretur, adeoque post annos, ut minus, decem & novem. Quod si adhuc præfuisset Longoponti, cum Joannes obiit, expressisset haud dubie, sicut expressit de suscepti habitus tempore. Quid quod nonnulla narrantur de Joanne, quæ posteriora hoc anno esse videntur. Objicit etiam ac merito rejicit Beati Vitam a Gonono editam, ac denique concludit his verbis.

[143] [statuit Monrique in Annalibus Cisterciensibus;] Verum est (inquit) nullum in ea (Vita, quam edemus) tempus præfigi nec conversioni Viri, nec obitui; unde ad solum Walteri testimonium recurrendum censuimus, tum ad ea, quæ dicuntur de sancto Viro, quæ procul dubio huic tempori, quam anteriori, melius aptantur. Suspicor, hic aliquot voces intercidisse post verbum censuimus, ubi desiderantur hæ vel similes: tum ad figendum obitum illius, tum &c. Nunc annalistæ dicta expendamus. Recte ipse Walteri seu Galcheri testimonium ceterorum assertis prætulit, nec tamen, quale ipse habebat, omnino irrefragabile censuit, quia nonnulla narrantur de Joanne, quæ posteriora hoc anno (1200) esse videntur. Certe ex instrumentis donationum superius relatis indubitatum est, B. Joannem anno 1208 nondum monachum, multo minus mortuum fuisse. Si hæc vidisset Manrique, haud dubie fassus esset, vel Galcherum in annotando mortis anno lapsum esse, vel in suo, quod habebat, apographo, quodque Henriquezius edidit, mendum cubare.

[144] [sed anno 1217.] Errorem in illis esse, probant hactenus dicta & apographum nostrum Longo-pontanum, a Muldraco acceptum, in cujus calce legitur: Transiit autem tertio Calendas Octobris, die sanctorum Angelorum, hora die * prima, anno Incarnationis Domini MCCXVIII. Consequenter ad hæc laudatus Muldracus in nostro Ms. Compendio Chronici Longi-pontis ad præcitatum annum mortem ejus signavit, sic inquiens: Vigesimo nono Septembris, die S. Michaëlis archangeli, B. Joannes de Monte mirabili, omnium virtutum, sed præcipue humilitatis & charitatis radiis mirabiliter effulgens, e vita discessit, miraculis post obitum gloriosus. Hoc anno fixo, cessant difficultates omnes, quas ex memoratis donationum instrumentis adversus vitiosum Manrici apographi locum adduxi. Nihil quoque roboris habet argumentum, quo idem annalista Cisterciensis ex eodem Galcheri testimonio suspicionem moveri posse credidit pro Beati morte non ante annum 1219 figenda.

[145] [Neque differri mors ejus potest] Verba illius, quæ dedi num. 142, hoc ratiocinium continent: Galcherus expresse notat, sese Longi-pontis abbatem fuisse, quando B. Joannes monasticum habitum ibidem induit; sed non ait, eumdem suæ prælaturæ tempore obiisse. Jam ergo abbas Cistercii erat Galcherus, dum Joannes excessit e vivis. Sed Galcherus prælaturam Cistercii non ante adeptus est, quam ejusdem loci abbas Conradus ab Honorio III Romano Pontifice ad Cardinalitiam dignitatem evectus fuerat: quod cum primum anno 1219 contigerit, non ante hunc annum mors B. Joannis posset reponi. Ut hujus argumenti inanitas pateat, proderit ipsius Galcheri seu Galteri verba repetiisse. Testimonium suum sic orsus est: Nos frater Galterus abbas Longipontis tempore, quo dominus Joannes de Montemirabili habitum religionis assumpsit, testificamur universis &c. De ejusdem vero obitu in fine ait: Transiit autem tertio Calendas &c. ut num. præcedenti dictum est.

[146] [usque in annum 1219,] Priora verba geminum sensum patiuntur; unum, quasi diceret Galcherus, sese Longi-pontis abbatem fuisse tempore, quo dominus Joannes… habitum religionis assumpsit, sed non amplius fuisse, dum ista scriberet. Secundo sic accipi possunt: Nos frater Galterus abbas Longipontis (jam a) tempore, quo dominus Joannes… habitum religionis assumpsit &c; & sic Galcherus assereret, se abbatem Longi-pontis fuisse, quando B. Joannes ad tirocinium admissus est, & adhuc fuisse, dum ista scriberet. Hanc posteriorem interpretationem omnino suadet Galcheri de sua Cistercii prælatura silentium: si enim jam tunc Cistercio præfuerit, cur non ait: Nos frater Galterus abbas Cistercii, antea abbas Longi-pontis tempore, quo &c.? Si autem Longo-ponti etiam præfuerit, dum laudatum testimonium scripsit, manifesta fit ratio, cur exprese dixerit, B. Joannem, se abbate, in monasterium admissum esse, nec addiderit, eumdem suæ in eodem loco prælaturæ tempore etiam mortuum esse.

[147] Nam primum necessarium erat, ut probaret, B. Joannis virtutes ab ipso religiosæ vitæ exordio sibi probe perspectas fuisse; [ut ex Galcheri verbis] alterum plane fuisset supervacaneum: cum enim Galcherus, abbatem Longi-pontis se fuisse dixisset, dum Joannes ibidem monachus factus est, & talem se adhuc nominaret, satis indicavit, eumdem sub se abbate in Longi-pontis cœnobio vitam monasticam auspicatum esse & beato fine terminasse. At fuerit Galcherus, dum hæc scripsit, abbas Cistercii, aliunde tamen constat, illum, moriente Joanne, Longo-ponti abbatiæ præfuisse. Biographus in Vita edenda num. 59 B. Joannis obitum narraturus, In vigilia, inquit, S. Michaëlis (cujus dies festus fuit transitus humilis Johannis…) talis visio domno Hugoni, qui tempore illo prioratus officio fungebatur, apparuisse asseritur manifeste. Deinde visionem exponit, ac de eodem Hugone Priore expresse addit: Qui postea extitit abbas venerabilis dicti loci, scilicet Longi-pontis.

[148] Rursum num. 66 inter miracula ad B. Joannis invocationem impetrata scribit: [dubitavit laudatus annalista,] Accidit quodam tempore, quod domnus Hugo venerabilis abbas Longi-pontis, ille scilicet, qui, quo tempore servus Dei Johannes obiit, visionem viderat &c. Atque hic ipse est Hugo, quem tam Muldracus in Ms. Compendio Chronici Longi-pontis, quam Galliæ Christianæ continuatores tom. 9, col. 476, anno 1219 Galchero ad Cistercii regimen promoto in Longi-pontis prælaturam successisse ostendunt. Muldraci verba accipe. Undecimus abbas fuit Hugo ex Priore, qui præfuit ab anno MCCXIX usque MCCXXXI. Mortuus ergo est B. Joannes, Hugone Priore, & Galchero abbate Longi-pontis, atque adeo hinc nulla ratio est contra nostri apographi assertum ejusdem Beati mortem ultra annum 1217 differendi. Denique, Joannem non supervixisse usque in annum 1219, docet etiam charta, quam Joannes ejusdem filius anno 1218 monasterio Longi-pontis concessit, quæque exstat apud Machautum pag. 456, & plenius in Ms. nostro Longi-pontano, ex quo pauca hic describo.

[149] Ego Joannes Montis-mirelli dominus & Oysiaci, [contrarium probante etiam charta anni 1218.] notum facio præsentibus & futuris, quod ego concessi ecclesiæ & fratribus Longi-pontis pro remedio animæ meæ, & pro anima Patris mei & animabus antecessorum meorum, domum unam accipere &c. Quod ut ratum permaneat & inconcussum, præsentem paginam sigilli mei feci munimine roborare. Actum anno Gratiæ MCCXVIII. Negari nequit, quin Joannes filius, qui Montis-mirelli dominum jam se appellat, Joannem patrem suum hac phrasi pro anima Patris mei & animabus antecessorum meorum mortuis annumeraverit anno 1218. Hac de causa etiam laudatus Machautus lib. 4, cap. 3 ejusdem Beati mortem anno 1217 vel proxime sequenti innexuit, & ultra hunc differri posse merito negavit: ego vero ex nostro Ms. apographo testimonii Galcheri annum 1217 retinendum censeo, quem etiam signavit Bailletus.

[150] [Respondetur ad argumentum,] Superest tamen altera difficultas, quæ pro anno illius emortuali aliquot annis citius collocando moveri potest ex iis, quæ Benedictini Galliæ Christianæ scriptores tom. 9 de supra laudati Hugonis prælaturis tradiderunt. Col. inter abbates Signiacenses duodecimo loco recensetur Hugo de Oratorio, prior Longi-pontis, successit Ægidio. Rexisse dicitur quinque annos; ergo usque ad annum MCCXV: nam Ægidium anno 1210 ab officii onere vivum sublatum fuisse præmiserant. Ibidem col. 831 in catalogo abbatum Frigidi-montis sic legitur: Hugo, ex priore Longi-pontis abbas Signiaci, tum Frigidi-montis occurrit MCCXVI in chartis Ursi-campi, defunctus V Non. Martii. Denique in eodem tomo col. 476 in serie abbatum Longi-pontis rursum dicitur: Hugo V de Oratorio, ex priori Longi pontis abbas Signiaci, tum Frigidi-montis, demum Longi-pontis eligitur abbas, cui Blancha comitissa Trecensis dedit anno MCCXIX domum apud Ulcheium &c.

[151] [quod pro Beati obitu multo citius figendo] Secundum hæc Hugo, de quo agimus, jam inde ab anno 1210 ex priore Longi-pontis ad Signiacensem prælaturam, atque hinc anno 1215 vel 1216 ad Frigidi-montis abbatiam promotus fuisset, & inde denique anno 1219 Longi-pontis abbas evasisset. Quo posito, dicendus quoque esset B. Joannes non serius, quam præcitato anno 1210 supremum diem suum obiisse, si, ut biographus expresse asserit, sub Hugone priore Longi-pontis mortuus sit. Verum quod ad abbates Signiacenses attinet, non tam accuratus horum catalogus hic est, ut eodem stare oporteat. Guilielmus Marlotus tom. 2 Historiæ metropolis Remensis in Appendice alium catalogum exhibet, in quo Hugonis prælatura Signiacensis alteri tempori illigatur. Ejus verba hæc sunt: Hugo prior Longi-pontis Ægidio (quem anno 1202 cessisse præmiserat) successit; post quinque annos regiminis abdicat anno MCCVII. Postmodum vero fit abbas Frigidi-montis, ac tandem Longi-pontis.

[152] [peti posset ex prælaturis Signiacensi] Quin & ipsi Galliæ Christianæ scriptores loco citato, nimirum col. 306 agnoscunt, non satis certam esse opinionem, quæ Hugonis prælaturam Signiacensem ab anno 1210 usque ad 1215 perducit. Hugo (inquiunt) de Oratorio, prior Longi-pontis, successit Ægidio. Rexisse dicitur quinque annos; ergo ad annum MCCXV: unde falsus esset Marlotus, qui eum abdicasse ait anno MCCVII, futurum postmodum Frigidi-montis ac tandem Longi-pontis abbatem. Sed Marloti calculum non adeo falsum esse, ostendimus in Petro, qui sequitur. Post hæc mox subdunt: Petrus subprior Longi-pontis, post biennium amotus esse dicitur; quod cadere debet in annum MCCXVII, si revera Hugo rexit ad annum MCCXV. Sed præterquam quod citavimus olim tom. 5, col. 287 transactionem Petri abbatis Signiacensis datam anno MCCXIII, reperimus eumdem Petrum anno MCCXI in Tabulis Theodoricianis. Hæc si vera sint, evanescet omnis ex hac parte difficultas; nempe si dicatur Hugo circa annum 1207 abbatiam Signiacensem abdicasse, & ad Longum-pontem reversus gessisse prioratum.

[153] [& Frigidimontis, quæ Hugoni,] Restat, ut ad alteram argumenti partem respondeam, quæ peti potest ex tempore, quo idem Hugo monasterio Frigidi-montis abbas præfuisse perhibetur; nam, ut supra monui, apud Galliæ Christianæ scriptores tom. 9, col. 831 sic legitur: Hugo, ex priore Longi-pontis abbas Signiaci, tum Frigidi-montis, occurrit anno MCCXVI in chartis Ursi-campi, defunctus V Non. Martii. Hæc ibi; nec plura de eo. Recensetur autem ibidem inter Henricum I, qui ex charta Johannis de Cardineto anno 1216 adhuc abbas fuisse, annoque 1218 in quadam alia charta quondam abbas appellari dicitur; & inter Albertum, cui Theobaldus Blesensis & Claromontensis comes confirmavit anno MCCXVIII locum, in quo abbatia sita est &c. Præfuisset igitur Hugo Frigidomonti ab anno 1216, & successorem jam habuisset anno 1218, quorum anno intermedio B. Joannem mortuum esse statuimus, ac proinde Hugo prioratum Longi-pontis gerere debuisset.

[154] Ad hæc duo habeo, quæ respondeam, quorum alterutrum propter biographi instrumentorumque, [quo priore Longi-pontis, Beatus obiit,] quæ adduxi, auctoritatem omnino dicendum est; videlicet aut Hugonem Frigidi-montis abbatem, si talis tunc huic loco præfuerit, alium esse ab abbate Longi-pontano, aut si idem sit, eumdem mense Septembri anno 1217 prioratus officio in Longo-ponte denuo functum fuisse. Primum mihi verisimillimum apparet ex ipsis Galliæ Christianæ verbis collatis cum Ms. Chronico Muldraci. In illa Hugo inter abbates Frigidi-montis sic memoratur, ut in eadem prælatura mortem obiisse dicendus sit: quis enim aliter colligat ex his verbis: Hugo, ex priore Longi-pontis, abbas Signiaci, tum Frigidi-montis occurrit anno MCCXVI in chartis Ursi-campi, defunctus V Non. Martii.? Alium item diem emortualem iidem Galliæ Christianæ scriptores Hugoni Longi-pontano abbati adscribunt col. 476 in serie abbatum Longi-pontis, ubi legitur Hugo defunctus VII Cal. Feb.. Sane hæc geminum Hugonem indicant, unum Frigidi-montis, alterum Longi-pontis abbatem.

[155] Hisce adde, quod Hugonis, qui postea Longi-pontis abbas fuit, [adscribuntur.] tam Signiacensis, quam Frigidi-montis prælatura ignota fuisse videatur Muldraco in sæpe laudato Chronico Ms., cum de neutra meminerit, sed Hugonem ex Priore Longi-pontis ad ejusdem monasterii abbatiam evectum fuisse expresse dicat, Undecimus (inquiens) abbas fuit Hugo ex priore, qui præfuit ab anno MCCXIX usque MCCXXXI. Itaque ut hæc concilientur, ponamus, seculo decimotertio inchoato duos floruisse in Longo-ponte Hugones, quorum primus ex hujus loci priore abbas Signiacensis, ac deinde Frigidi-montis factus & mortuus sit; alter vero ex prioratu Longi-pontis in ejusdem abbatiam anno 1219 Galchero successerit. Denique, ne longior sim, cui hæc Hugonis geminatio non placet, is Hugonem ex Frigidi-montis prælatura ad prioratum Longi-pontis ante diem XXIX Septembris anni 1217 reducat: nam eo tempore, ac priore Hugone, B. Joannem obiisse, ex supra dictis multo certius est, quam ut ex memoratis abbatum catalogis convelli possit.

[Annotata]

* diei

§ IX. Prima Beati corporis translatio intra claustrum monasterii; secunda intra ecclesiam in magnificum mausoleum: cultus eidem ibi exhibitus: tertia facta in hierogazophylacium.

[Beati corpus e communi monachorum cœmeterio] De B. Joannis sepulcris Muldracus in Ms. Compendio Chronici Longi-pontis ad annum 1217, quem eidem supremum inter mortales fuisse dixi, hæc ait: Primo sepultus est in communi cimiterio; deinde in sepulchro marmoreo, intra murum claustri seu ecclesiæ decenter extructo & elevato; postremo in honorifico intra ecclesiam ad latus seu cornu Euangelii monumento. Duas priores sepulturas etiam commemorat biographus, non item tertiam, nempe quia ante hanc scripsit. Illas vero sic indicat num. 62: Accidit, quod corpus servi Dei Johannis de loco, in quo fuerat humatum anterius, ad locum alium transferretur &c. Rursum num. 64: Contigit etiam, ut ossa Dei Servi de loco, in quo primum fuerat positum corpus ejus, elevarentur in claustro monachorum, tumba ibidem in muro fabricata, ante quam monachi improvide super sedes ligneas more solito residebant. Quod cum aliquibus videretur inhonestum, monacho cuidam imperavit prior, ut Conversum carpentarium, Matthæum nomine, accersiens, ad tumulum Sancti eum adduceret, quatinus coram illo memoratas sedes amputaret. Quod & mox factum ait, eumdemque conversum, sive fratrem laïcum, pro eo pietatis obsequio gravi pedis sui malo divinitus tunc liberatum fuisse.

[157] [transfertur in tumbam marmoream intra claustram;] Hujus translationis haud dubie causa fuit nota Viri sanctitas, cujus beata mors tam Hugoni tum temporis priori, quam alteri cuidam Longi-pontis converso, per ardentis cerei in cælum sublati visionem pridie, quam ille e vita excederet, fuerat prædicta. Forte etiam præcesserant miracula aliquot, qualia post hanc primam translationem ad ejusdem Beati tumbam plurima contigisse, tradit biographus cap. 4 & 5. Quod ad translationis tempus attinet, hæc nec primo ab illius obitu anno, nec etiam multis admodum annis post facta videtur. Primum colligo ex eo, quod, dum illa contigit, illius caro jam inde in cineres redacta fuerit, cum biographus verbis mox datis dicat, OSSA Servi Dei de loco, in quo primum fuerat positum corpus ejus, tunc elevata fuisse; ac denuo apud eumdem num. 62 & sequenti legatur quidam tempore, quo prima translatio decreta fuerat, in B. Joannem blasphemus, ore terribiliter contorto, divinitus castigatus, & post unum fere mensem semel & secundo veniens ad tumbam Dei famuli Johannis, ad contactum OSSIS UNIUS memorati Sancti de infirmitate sua ad plenum convaluisse.

[158] [quod non serius, quam anno 1233 factum videtur.] Alterum verisimile fit ex eadem Vita num. 66, ubi dicitur Hugo abbas, quo prioratum gerente, B. Joannes obierat, malo genu & tibiæ, gravique quotidiana febri conflictatus, ad memoriam viri Dei Johannis apponi jussisse ardentem cereum, quatinus ejus intercessione subsidium inveniret; eoque facto, utraque infirmitate liber evasisse Jam vero per memoriam verisimilius Beati tumbam marmoream in claustro positam significat, & sic jam tum facta fuerit prima translatio; vel si primam in communi cœmeterio sepulturam indicet, credibile est, laudatum Hugonem mirabili ista sanatione impulsum fuisse, ne corpus tanti Viri, cujus viventis sanctitatem perspectam habuerat, ac pretiosam mortem divinitus intellexerat, pateretur diutius in vulgari loco jacere. Porro Hugo iste secundum Galliæ Christianæ scriptores biennio serius, vivere desiit, ac proinde inter hosce annumque 1217, qui Beato emortualis fuit, hanc primam translationem contigisse putamus. De eadem etiam loqui videtur biographus in Vita edenda num. 71, dum ait: Cum sacra ejus ossa ab abbate Cari-campi de tumulo levarentur &c. Vide Annotata ibidem ad lit. p.

[159] Quamdiu in hoc secundo sepulcro B. Joannis ossa quieverint, [Hinc denuo translatum est in chorum ecclesiæ,] mihi discere non licuit; at certe eodem seculo hinc in aliud multo nobilius mausoleum translata fuere, prout ex Muldraco supra cœpi dicere, & nunc prolixius exponam. Postremo (inquit Muldracus) in honorifico intra ecclesiam, ad latus seu cornu Euangelii (transposita sunt) monumento, artificiose elaborato, & duplici figura exornato; militis scilicet armati in planitie inferiori; monachi vero, antiqua Ordinis cuculla induti, in superiori, cum hoc epitaphio in circuitu tumuli litteris aureis exarato.

✠ In Longo ponte voluit se subdere sponte
Obsequio Christi, lapidi qui subjacet isti,
Cujus ibi cineres, Montis-mirabilis hæres
Olim, jure Dei gratia nomen ei (id est, Joannes)
Gratia sit Christo, qui nos decoravit in isto. Amen.
Ave Maria gratia plena.

[160] Machautus lib. 4 Vitæ, cap. 4 mausoleum hoc paulo latius descripsit verbis Gallicis, [positumque in magnifico mausoleo,] quæ hic Latina reddidi. Situm est ad cornu Euangelii altaris principis intra chorum; sed quod in eo singulare esse aio, velut duplex est. Nam in prima contignatione, terræ proxima, visitur Vir extensus cubans, pro illius temporis more cataphractus, gladium sub manu dextera gestans, sub sinistra scutum, gentilitiis symbolis aurei leonis repentis in area coccinea distinctum; quæ tamen coloribus potius, quam cælo, expressa fuere, cum hodiedum non appareant amplius. Deinde velut aliud tabulatum est ex grandi saxo, ejusdem cum reliquo opere magnitudinis, super quo altera defuncti statua quiescit, similiter cubantis, habitu Religiosorum S. Bernardi induti, majori Ordinis veste ornati, eaque manus cooperti. Ita Joannes Montis-mirabilis in gemina conditione ibidem spectatur, domini scilicet mundani, & humilis Religiosi, cum quadam majestate, quæ ab ipso primo accessu inspirat devotionem.

[161] Summa coronis opus architecturæ elegantis ac belle elaboratæ est; [quod describitur,] nec desunt cetera adjuncta, columnæ & anterides ad contignationes sustentandas necessariæ, quæ liberum luci spatium permittunt, ut utraque sepultura undequaque commode possit spectari. Recte etiam ait ibi Machautus, videri sibi, hujus geminæ statuæ sepulcro apponendæ causam fuisse, ut Viri sanctitas, qua in utroque statu claruit, ex utriusque conditionis diversitate spectatoribus magis elucesceret. Utramque quoque statuam, a Joanne Baptista Picart æri incisam exhibet; primam, scilicet militis cataphracti, pag. 80, alteram monachi pag. 174; sed ambæ Joannem, non cubantem, ut dixerat, sed stantem exhibent. In prima etiam abest scutum gentilitium; & gladii capulus, quem sub manu illius dextera esse dixerat, sub cubitu sinistræ dependet; ut dicendus sit laudatus artifex Picart ex duabus istis statuis sepulcralibus duas alias, certe diverso situ, effinxisse. Eapropter, quod alias facere decreveram, censui, eas chalcographo nostro non dare imitandas.

[162] [& factum creditur a Maria, Beati filiæ,] Idem scriptor docet, ibidem tredecim antiqua candelabra ferrea, ferreis vectibus, quibus mausoleum cingitur, affixa, atque infra quoque aliquot alia cum vetusta lampade, certa antiqui cultus indicia spectari. Existimat denique, hoc nobile mausoleum sumptibus Mariæ, ejusdem Beati filiæ, Engueranni vel Ingranni III domini de Couci uxoris, erectum fuisse; quod satis verisimile est ex ejusdem dominæ erga Patrem suum pietate, vitaque Christiana & munificentia in Longi-pontis abbatiam, in cujus ecclesia non procul a paterno illo mausoleo etiam, ut voluit, sepulta fuit. Sane exstat apud Machautum charta ipsius Gallice scripta anno 1271, in qua sepulturam suam in eadem ecclesia eligens sic loquitur. Cum ego pro salute & securitate animæ meæ, & pro amore ac nobili memoria boni Joannis, sancti Patris mei, cujus corpus honorabiliter jacet in Longi-pontis monasterio, devote & humiliter ab abbate & conventu Longi-pontis mihi petierim sepulturam in eorumdem æde, noverint omnes, abbatem dictumque conventum, propter bonam voluntatem meam, qua supra dictis de causis illos eorumque ecclesiam prosequor, … sepulturam mihi in sua ecclesia concessisse &c.

[163] [quæ juxta illud tumulata jacet;] Concessioni respondit eventus: nam, eodem teste, ipsa quoque in prædicta ecclesia ad cornu Euangelii aræ principis juxta Patris sui mausoleum in magnifica tumba sepultia jacet cum hoc epitaphio. Hic jacet nobilis Maria de Fara; quæ, cum sanctissime viveret, fuit in eleemosynis larga, bonis operibus plena, in oratione devota; filia hujus probissimi militis & devotissimi monachi, Fratris Joannis, quondam domini de Monte-mirabili, mater Ingranni de Couci. De tempore, quo memoratum B. Joannis mausoleum factum videri potest, anonymus Longi-pontanus in Commentariolo Ms. jam alias laudato, sic disserit. Credibile est, contigisse translationem hanc sanctarum Joannis exuviarum ab claustro ad ecclesiæ sanctuarium anno MCCL, vel circiter, quo templum istud, Galliæ totius pulcherrimum e monasticis, consummatum completumque est. Jam enim anno MCCLII Matthæus, Joannis hujus secundogenitus & hæres, ut sepulchrum Parentis, varia miraculorum fama coruscans, veneraretur, mense Junio contulit ecclesiæ Longi-pontis tredecim libras fortium (summam tunc temporis notabilem) annui reditus super pedagio de Tremis accipiendas, ad fovendum cereum die noctuque accensum ante tumbam seu sepulchrum B. Joannis de Monte-mirabili patris, ut testatur cartula sigillata ejusdem Matthæi.

[164] [sed translationis annus incertus est.] Matthæi chartam, aliasque eodem spectantes mox recitabo: interim observo, hanc anonymi de tempore exstructi mausolei opinionem satis verisimilem, non tamen certam mihi videri. Verisimile enim est, eodem tempore, quo B. Joannis ossa e claustro ad novum mausoleum in ecclesiam venerationis ergo translata fuere, etiam cereum illum eadem de causa eidem additum fuisse. Verum cum hæc ratio non evincat, & Longi-pontis ecclesia cum altari principe jam inde ab anno 1227 dedicata fuisse, tam in Muldraci Chronico Ms., quam in Gallia Christiana legatur, potuit mausoleum istud aliquot annis citius exstitisse, ac deinde perpetui cerei donatio a Matthæo adjecta esse. Ut tamen ejusdem mausolei exstructio propius ad medium seculum XIII admoveatur, suadet biographi in Vita edenda de eodem silentium. Hisce breviter observatis, laudatum instrumentum Matthæi, qui post fratris sui Joannis illiberis obitum etiam Montis-mirabilis & Osiaci dominus evaserat, ex eodem anonymo subjicio.

[165] Ego Matthæus, Montismirelli & Oisiaci dominus, [Matthæus Beati filius cereum] notum facio præsentibus & futuris, quod ego pro remedio animæ meæ & antecessorum & successorum meorum dedi & concessi in puram eleemosinam ecclesiæ beatæ Mariæ de Longoponte, Cisterciensis Ordinis, tredecim libras fortium annui reditus pro quodam cereo, qui ardebit die nocteque in perpetuum coram tumba carissimi domini & patris mei Joannis, quondam domini de Montemirabili, recipiendas annuatim in pedagio meo de Tremis infra festum omnium Sanctorum; ita tamen, quod dicta pecunia in alios usus nullatenus convertatur. Volo autem & præcipio, quod, cuicunque dictum pedagium nostrum tenebit, dictos denarios dictæ abbatiæ dicto termino annuatim persolvat sine alicujus expectatione mandati. Si autem dicti denarii dictæ abbatiæ dicto termino non solverentur, volo, quod, quicunque dictum pedagium tenebit, quod reddat dictæ abbatiæ pro qualibet die, qua in mora solvendi dictos denarios post dictum terminum fuerit, quinque solidos fortium pro pœna, dum tamen a nuntiis dictæ abbatiæ sufficienter sit requisitus.

[166] Et ad hæc & omnia & singula supradicta firmiter tenenda, [coram illo perpetuo accendendum] me, mea, successores meos obligo; in cujus rei testimonium præsentibus litteris sigillum meum feci appendi. Datum anno Domini MCCLII mense Junio. Idem instrumentum, sed minus integrum excudit Machautus pag. 459 & sequenti; addens, Matthæi sigillum ordinarium ac secretum, sive in postica prioris parte appositum, eidem ex vitta serica rubra appensum esse. De vocibus barbaris, quæ in eodem leguntur, hæc pauca accipe. Libras fortium & solidos fortium purioris monetæ esse, docet Cangius in Glossario ad vocem Moneta. Pedagium a Gallica voce peage, quoddam tributum est principi debitum, ac nonnumquam etiam pro loco seu territorio, ubi pendendum est, usurpatur. Tremæ, alias Trama, Gallice Tresmes, locus, ex quo supra dictæ libræ solvendæ erant, vicus est cum castro ad cognominem fluviolum in Campania Gallica, & nuper ducatus titulo insignitus, inquit Baudrandus in Lexico.

[167] Ejusdem donationis etiam meminit Muldracus in Ms. Compendio Chronici Longi-pontis, [fundavit, eamque donationem tam ipse,] ad annum 1252, ubi ista legere est: Matthæus Montismirabilis & Oisiaci dominus tredecim libras fortium annui redditus legat ecclesiæ Longi pontis, & super pedagio de Tremis assignat, ad habendum cereum die noctuque in perpetuum accensum coram sepulchro B. Joannis de Monte mirabili, patris sui. Eamdem idem Matthæus confirmavit anno 1261, mense Decembri, quo tempore B. Joannis corpus in choro ecclesiæ certe jam jacebat, cum laudatus Matthæus verbis Gallicis (nam instrumentum Gallice scriptum est) dicat, se dedisse in eleëmosynam ecclesiæ Longi-pontis tredecim libras ad procurandum cereum, qui die noctuque perpetuo ardeat ante aram principem B. Mariæ Longi-pontis & tumbam Domini Patris mei. In eodem instrumento, quod apud Machautum pag. 461, & in Ms. nostro Longi-pontano exstat, etiam mentionem facit de capellania ibidem a se fundata, sed non edicit, in cujus gratiam vel honorem id fecerit.

[168] [quam ejus heredes confirmarunt; sed ea modo exstincta est.] Eam donationem deinde etiam Maria, B. Joannis, ut dixi, filia, fratrumque suorum unica heres, anno 1271, & hujus filius Engueranus de Couci anno 1277, mense Aprili, confirmarunt, ut videri potest apud Machautum pag. 463 & sequenti, ubi utriusque charta Gallice scripta, sed non integra, exhibetur, & in posteriori Joannes expresse appellatur Sanctus hoc modo: Pro cereo, qui die noctuque ardeat ante sepulturam sancti Joannis. Item alia instrumenta annorum 1310, & 1348 ibidem breviter laudat Machautus, ut probet, prædictos annuos redditus ad eumdem finem seculo XIV etiam persolutos fuisse. Verum pagina 310 præmisit, cereum illum suo tempore, sive seculo XVII non amplius accendi, quod bellis intervenientibus & abbatiæ paupertati attribuit. Præter illum autem soluisse olim etiam multos alios ibidem ardere, probant tredecim illa candelabra ferrea, quæ ad Beati mansoleum affixa adhuc spectari, ex eodem dixi num. 162.

[169] [Imminuta est hujus sepulcri veneratio,] Fatetur tamen ibidem Machautus, consuetudinem illam cereos in iisdem, saltem statis temporibus & ex certis redditibus, si umquam viguerit, pariter desiisse. Juverit verba ejus ex Gallicis Latina recitasse. Nec cessant, inquit, hodieque quidam pro sua devotione cereos ad eamdem sepulturam deferre, ut Deum honorent in Sancto suo. Hoc contingit quotidie pro ratione beneficiorum, quæ obtinentur, aut necessitatum, quæ ad illius opem implorandam cogunt recurrere. Sed magnus ille candelabrorum numerus, quæ, sustentandis cereis facta, prætexunt ferreos vectes, quibus summitas operis clauditur, abunde indicant, quanta cum celebritate hi honores ei olim exhibiti fuerint, &, si tempora eam consuetudinem interruperint, non tamen sic aboleverunt vestigia, quin sat remanserint, quæ probent, quid majores nostri hac in parte senserint, quæque nos inducere possint, ut eosdem imitemur. Hactenus ille.

[170] [postquam illius corpus inter sacras reliquias acclusum est:] Et vero mirandum non est, istam cereos tanto numero ad Beati sepulcrum accendendi consuetudinem cessasse, postquam sacra ejusdem ossa, in quibus hæc veneratio ipsi exhibebatur, ex eodem sepulcro sublata & inter reliquas Sanctorum reliquias in ecclesiæ sacristia acclusa fuere. Muldracus in Compendio Ms. Chronici de hoc argumento sic paucis loquitur. Ex hoc etiam sepulchro sacra ejus ossa & caput elevata, in capsis recondita, cum Sanctorum reliquiis pie in dicto Longi-pontis monasterio asservantur ab antiquo; ut constat ex processu verbali illustrissimi ac reverendissimi domini Simonis le Gras, Suessionensis episcopi, XXI Maii MDCXXXIX, de quo plura inferius. Consule hunc Commentarium duobus § § sequentibus, ubi totum recitabo. At quo tempore, quave occasione hæc postrema elevatio & in gazophylacio depositio facta fuerit, non constat, characteribus instrumentorum, quæ de eadem olim scripta fuisse creduntur, corrosis vel pene abolitis, quemadmodum mox laudatus episcopus Suessionensis in processu testatus est, ac forte etiam aliis ejusdem rei monumentis deperditis in monasterii cladibus, quas seculo XIV & XV ab hostibus regni, & XVI ab hæreticis Calvinianis passum fuisse, in sæpe memorato Muldraci Chronico Ms. legitur.

[171] Præter sacras B. Joannis reliquias in Longo-ponte asservatas, [aliquæ ejusdem reliquiæ aliis donatæ fuerunt.] etiam aliquot alibi in honore habitas, discimus exbiographo & Machauto. Prior in Vita num. 71 scribit, jam tum unum illius os ad villam Voties delatum, multis ibi miraculis vel beneficiis effulsisse per potum aquæ, cui os illud intinxerant; alter autem lib. 4, cap. 5 affirmat, alias ejusdem sacri corporis particulas multis locis donatas esse, ac nominatim unam in Suessionensi B. Mariæ monasterio religiose servari.

§ X. Incerta quædam de processu canonizationis illius, jussu Gregorii IX confecto: monasterii Longi-pontis reformatio, & pars processus verbalis ab episcopo Suessionensi facti pro Beati annua festivitate obtinenda.

[Dicitur Gregorius IX Papa, litteris datis] Angelus Manrique tom. 4 Annalium Cisterciensium ad annum Christi 1236, cap. 2, num. 4 & sequentibus, asserit, jam inde ab hoc anno, qui fuit a B. Joannis obitu decimus nonus, de eodem inter Sanctos referendo, annuente Gregorio IX Pontifice, actitatum fuisse. Pro instituendo (ait) B. Joannis festo, cum ipsius non minus crebra miracula & populus Christianus, maxime autem Galliæ, illud exposceret, has Gregorius ad episcopum Parisiensem, & abbatem S. Victoris ejusdem urbis, eodem mense Maio litteras dedit.

“Episcopo & abbati S. Victoris Parisiensibus. Mirabilis Deus in Sanctis suis, ut suæ virtutis potentiam mirabiliter manifestet, & salutis nostræ causam misericorditer operetur, fideles suos, quos semper coronat in cælo, in mundo etiam frequenter honorat, & ad eorum memorias signa facit & prodigia, per quæ pravitas confundatur hæretica, & fides Catholica confirmetur.”

[173] “Nos ergo, quantas possumus, etsi non quantas debemus, [ad episcopum Parisiensem & abbatem S. Victoris] omnipotenti Deo gratiarum referimus actiones, quod in diebus nostris ad confirmationem Catholicæ fidei, & confusionem hæreticæ pravitatis, evidenter innovat signa, & mirabilia potenter immutat, faciens illos coruscare miraculis, qui fidem Catholicam tam corde, quam ore necnon & opere tenuerunt. Sicut enim dilectus filius abbas & monasterium Longi-pontis, Cisterciensis Ordinis, Suessionensis diœcesis, suis nobis litteris intimarunt, Dominus tantam piæ memoriæ fratri Joanni de Monte mirabili, monacho ejusdem monasterii, contulit gloriam, quod sepulchrum ejus tot & tantis dat coruscare miraculis, ut inter alios Sanctos ejus non invocari suffragia, indignum penitus videatur: Quare nobis humiliter supplicarunt, ut super miraculis, quæ per eum Dominus operatur, testimonia recipi faceremus.”

[174] “Verum quia in tam sancto negotio non est nisi maturitate & gravitate prævia procedendum, de circumspectione vestra plenam in Domino fidem obtinentes, [jussisse instrui processum] discretioni vestræ per Apostolicam Sedem mandamus, quatenus, ascitis vobis viris religiosis & Deum timentibus, de virtute morum & veritate signorum, operibus videlicet & miraculis, diligentissime inquirentes, depositiones testium receptorum tandiu sub sigillis vestris inclusas diligenter conservetis, quousque super hoc nostræ receperitis beneplacitum voluntatis. Datum Interamnæ quarto Kalendas Junii, anno decimo.” Hactenus epistola apud Manricum, qui in margine annotavit, eam esse Gregorii epistolam 93. Sed utinam collectionem, seu Ms. seu editam, ex qua deprompta est, indicasset; nam neque inter ejusdem Pontificis scripta a variis sparsim typis edita eam reperio; neque apud Machautum aliosque, qui B. Joannis gesta tractarunt, ullam hujus rei mentionem factam legi.

[175] [de virtutibus ac miraculis B. Joannis,] An forte exstat aliqua Gregorio IX Pontificis Epistolarum Collectio typis vulgata, quæ ad manus nostras non pervenit? Dubitare facit Guilielmus Cave in Historia litteraria seculo XIII pag. 494 in eodem Gregorio inquiens, Prodierunt Opera ejus omnia cum Jacobi Pamelii Notis Antverpiæ MDLXXII. Consonat Franciscus Pagius tom. 3 Breviarii Pontificum Romanorum pag. 287, omisso tamen anno editionis. Meminit etiam Joannes Albertus Fabricius in Bibliotheca Latina mediæ & infimæ ætatis lib. 7 in Gregorio IX; sed ex aliorum tantummodo recensione, sic scribens: Editionem Jacobi Pamelii, qui Gregorii IX Opera Antverpiæ MDLXXII edidisse cum Notis traditur, non videre me memini. Eamdem certe nec vidit, nec a Pamelio umquam curatam fuisse credidit Joannes Franciscus Foppens, metropolitanæ ecclesiæ Mechliniensis canonicus graduatus ac pœnitentiarius, cum in Bibliotheca sua Belgica, in cujus tom. 1 Pamelii Opera recensuit, de Gregorii Operibus cum adjectis Notis ab illo prelo datis altum sileat.

[176] [& exstare processus] Adhæc consului virum clarissimum, in Antverpiensi typographia versatissimum, qui cum pariter assereret, Opus istud numquam a se visum esse, nec aliunde, quam ex allegatis scriptoribus sibi innotuisse, curam ulterius inquirendi inutilem fore existimavi. Itaque plane nescio, unde & ex cujus fidei codice epistolam illam acceperit Manricus, in qua etiam insolita ista phrasis occurrit, Discretioni vestræ per Apostolicam Sedem mandamus, cum tam reliqui Pontifices, quam etiam ipsemet Gregorius in epistolis suis, quas editas legi, pro vocibus per Apostolicam Sedem usurpare soluerint istas per Apostolica scripta. Ut ut sit, pergit ibidem laudatus annalista: Extat & legitur Processus miraculorum B. Joannis, in quo centum & amplius comprobantur, surdis, mutis & cæcis, contractisque, auditus, lingua, visus, atque suorum membrorum usus redditus, cum primum implorarent auxilium Sancti. Maxime autem laborantibus quartana febri, si ad ipsum confugerent, desideratam salutem donare solitum, longa multorum experientia monstravit.

[177] [ultra centum miracula continens;] Quare & pro his febribus frequentius invocatus frequentiorem tulisse miseris opem ac præsentiorem virtutem memorabatur. Non tamen ideo ab aliis beneficiis conferendis cessabat, qui qualecumque obsequium sibi exhibitum etiam a non petentibus, præstita sanitate, si forte opus habebant, remunerabat. Referam unum tantum, quia jucundum, nec distans ab hoc tempore miraculurum, quod ad illius tumbam patratum lego, dum in inquisitione de mandato Gregorii per ejus delegatos procederetur. Hic tum recitat miraculum vel beneficium, quod in Vita edenda num. 78 narrat biographus. At enim mihi ista Gregorio IX mandante, facta virtutum ac miraculorum inquisitio, confectusque processus, ob aliorum silentium non parum suspecta sunt. Nam si mox memoratum beneficium eo tempore contigit, quo instruebatur processus, cur, quæso, anonymus edendus, rei gestæ consequenter synchronus vel certe ætate proximus, qui beneficium illud refert, cur, inquam, ille ne verbo quidem de facta illa inquisitione & processu meminit?

[178] Nihil quoque de illis novisse dicendi sunt monachi Longi-pontani, [sed de neutro mihi constat.] quando anno 1639 monumenta omnia & quidquid ad probandam Joannis sanctitatem cultumque pertinere invenerant, Simoni le Gras Suessionensi episcopo exhibuerunt, ut festum annuum & Officium de eodem Beato ab Apostolica Sede impetrarent. Processum verbalem, ut vocant, a laudato illustrissimo præsule tunc conscriptum, mox dabo; sed nullum in hoc de Gregorii IX epistola, nullum de processu ante id tempus formato memoria exstat. Par de iisdem silentium est apud Machautum & Bailletum; par item apud Muldracum in sæpe laudato Compendio Ms. Chronici Longi-pontis; par denique apud anonymum ejusdem abbatiæ Religiosum in suo Commentariolo Ms., quem ab illo nos habere dixi. Quis vero non miretur, rem tanti momenti hisce omnibus rerum B. Joannis indagatoribus, & quidem maximam partem domesticis, latuisse, & ad unius Manrici, in Hispania scribentis, notitiam pervenisse?

[179] Itaque hæc ejusdem fidei relinquens, ad certiora, [Warnierus Prior antiquam Ordinis observantiam] processum scilicet anno 1639 ab illustrissimo domino Simone le Gras confectum progredior, præmissis nonnullis ex sæpe dicto Muldraci Compendio, quæ ad illum faciendum occasionem dederunt. Ad annum 1606 de Juliano Warniero Religioso priore Longi-pontis (nam abbatia loci non fine magna jactura aliis in commendam dudum cesserat) annotavit sequentia. Julianus Warnierus vere dilectus Deo & hominibus, qui prior institutus MDCVI, divina inspirante & adjutrice gratia, patrociniis beatissimæ Mariæ & B. Joannis de Monte mirabili cum lachrymis sæpe imploratis, anno Domini MDCXII, die festo sancti patris nostri Bernardi cœpit regularem Ordinis disciplinam, in Longoponte pœne collapsam, restaurare; abstinentiam ab esu carnium, ceteraque similia Regulæ S. Benedicti & dicti Ordinis Cisterciensis exercitia, prout potuit, stabilire, & cum solo suppriore suo, viro candidissimo, Antonio Lahennier, animo ferventi frequentare.

[180] Tribusque novitiis, Rocho Bovent, Roberto Jeuniet & Albino Tellerio, [In monasterio Longi-pontis restituit:] de Crespeio oriundis, ad professionem monasticam admissis, cum iis uterque memorati Prior & supprior anno Domini MDCXIV, vigilia festi ejusdem P. N. Bernardi vota sua denuo renovant, & mente & scripto promittunt authentico, se vitam ad mortem usque acturos juxta primævam antiquorum Ordinis patrum observantiam. Quæ quidem res ut firmiter stabiliretur, reverendi admodum patris ac beatæ memoriæ Dionysii l'Argentier, Clarævallis abbatis, auctoritate confirmatur. Antequam reliqua prosequar, pauca hic interjicio. Authenticum illorum scriptum, a Muldraco laudatum, excudit Machautus pag. 539 & seq. Gallicum illud est, sed juverit aliqua Latine reddidisse. Sic orditur: Ad honorem & gloriam Dei, gloriosissimæ Virginis, Matris Redemptoris nostri, S. Benedicti, S. Roberti, S. Bernardi, S. Joannis de Montemirabili, & ad salutem animarum nostrarum.

[181] [pro Beati cultu augendo solliciti,] Deinde post vota sua Deo facta, Supplicamus, inquiunt, etiam gloriosæ Virgini, Matri Jesu Christi Domini nostri, Patronæ & Protectrici nostri Ordinis, domino S. Benedicto, legislatori nostro, S. Roberto, primo fundatori nostro, S. Bernardo, nostro bono patri, patrono & directori, S. Joanni de Montemirabili, patri nostro & conservatori, … ut dignentur apud bonum Deum nostrum intercedere, ut is hæc omnia ad majorem suam gloriam prosperet. Redeo ad Muldracum, qui ibidem sic pergit: Multis demum iisque gravissimis pro eadem observantia viginti quinque annorum spatio præpediti patres nostri difficultatibus, universis tamen, Deo favente, superatis, specialique Dei Genitricis ope, ac B. Joannis de Monte mirabili subsidio, laboribus exantlatis, magis ac magis numero filiorum & animi fervore proficientes, acceptorum in tot tantisque periculis beneficiorum haud immemores, de amplificando ejusdem B. Joannis cultu cogitant.

[182] [regant episcopum Suessionensem,] Reverendissimum Simonem le Gras Suessionensem episcopum adeunt, interpellant, ad suum Longipontis monasterium MDCXXXIX, 2 Maii accersiunt, cum omni honore & humanitate solemniter excipiunt, processumque verbalem de indubitatis præfati B. Joannis sanctitatis eximiæ testimoniis a dicto reverendissimo episcopo faciendum procurant, quem ad longum hic inserere bonum visum est. Sequitur laudatus processus, quem etiam Machautus a pag. 378 vulgavit. Simon miseratione divina & sanctæ Sedis Apostolicæ gratia episcopus Suessionensis, Christianissimi Francorum & Navarræ regis in suis consiliis consiliarius, omnibus præsentes litteras inspecturis salutem & gratiam a Deo Patre & Domino nostro Jesu Christo.

[183] [ut processum verbalem conficiat, Romam mittendum.] Noverint universi, quod nos ex parte venerabilium & in Christo charissimorum Fratrum, Marci Lespicier, sacerdotis & prioris claustralis, Roberti Dieu sacerdotis, Egidii Mareschal sacerdotis, Caroli Bizet sacerdotis, Anthonii Lahannier * sacerdotis, Roberti Jeuniet * sacerdotis & monasterii portarii, Bernardi Mettecoven sacerdotis, Philippi Pillier sacerdotis, Anthonii Muldrac sacerdotis & supprioris, (hic ipse videtur esse nostri Ms. Compendii, quod sæpe laudavi, auctor) Joannis Möet sacerdotis & cellerarii, & Joannis Cheron diaconi, Religiosorum, & conventus beatissimæ Virginis Mariæ de Longoponte, alias & Gallice de Longpont, Ordinis Cisterciensis, dictæ nostræ diœcesis Suessionensis, humiliter rogati, quatenus dignaremur mandare & ordinare, fieri collationes in scriptis, easque signari a nobis, certorum quorumdam originalium librorum manuscriptorum, & aliorum librorum typis excusorum, mittendi causa in curiam Romanam & ad Sedem Apostolicam, eo, quo tenentur desiderio & animo sanctoque proposito humillime dictam Sedem Apostolicam supplicare & rogare, quo sit illis concessum singulis annis in ecclesia sua festum & memoriam beati Joannis de Montmirel, quondam dicti monasterii & abbatiæ Religiosi professi, secundum antiqua & authentica, quæ habent, testimonia sanctæ, ut creditur, illius vitæ & sanctitatis in dicto suo monasterio tam in scriptis patrum dicti Ordinis, quam aliorum auctorum fide dignorum.

[184] Cui quidem sanctæ petitioni & justæ intentioni, ut pium & gratum Deo existimavimus, [Ille annuens, venit in monasterium,] annuentes, ordinavimus & statuimus personæ nostræ translationem & adductionem ad dictum monasterium ad diem Veneris, vigesimam præsentis mensis Maii & anni currentis. Ad quem diem cum viris ecclesiasticis & secretario, in hac parte per nos assumpto, cum cætero comitatu nostro sub vesperam accessimus, & ad primam dicti monasterii portam cum Cruce a venerabili dicto priore cæterisque dicti monasterii Religiosis benigne & charitative accepti, & processionaliter in ecclesiam ducti, & data per nos benedictione solemni, & habita ad dictos Religiosos in capitulo, in quod ducti fuimus, exhortatione, in domum & hospitium dicti monasterii recepti fuimus, & die Sabbati, vigesima prima dicti mensis & anni, celebrata per nos ad majus altare sancta Missa, dictus prior, assistentibus aliis Religiosis dicti monasterii, obtulit & præsentavit nobis certum quemdam librum, in pergameno manuscriptum, coopertorio tabulario tectum, prout vidimus & cognovimus, antiquum, cujus libri initium & caput iis verbis continetur litteris rubris.

[185] “Incipit Vita S. Edmundi * Cantuariensis archiepiscopi.” Et infra litteris nigris cum maiusculis: [& examinat colligitque] “Excellentis ingenii & fæcundæ facundiæ oratores avos atavosque virorum commemorabant illustrium, quotiens eorum virtutes & merita parabant proponere cæteris ad exemplum” &c. Ad finem dicti libri & in pagina ultima versa hæc verba habentur: “Ad hæc Rictiovarus cum vociferatione magna in hanc vocem erupisse fertur. Infœlicissimi omnium hominum, vos hunc affirmatis Deum & Dei Filium, quem constat a Judæis occisum, mortuum ac sepultum. Nisi adoraveritis statuam Jovis, qui aëra commovet, maria concitat, fulgura deventilat, non effugietis manus meas. Sed.” Ex quo libro, qui videtur esse Sanctorale, ad memoriam plurimorum Christi Sanctorum pertinens, ducenta viginti tria folia cum uno dimidio continente, extractum est scriptum, seu extracta copia, quæ prima huic præsenti processui verbali affixa continetur, præsertim ex fol. centesimo trigesimo, quod incipit:

[186] “Prologus in Vita humilis Joannis, quondam Montis-mirabilis & Oysiaci domini.” Et infra: [testimonia] “Solebant antiquitus nobilium victoriæ pugnatorum litterarum memoriæ commendari, ut posteri victoriosis eorum auditis actibus, effugata prorsus ignavia, & concepta cordis audacia, magnanimes ad pugnandum & robusti redderentur;” usque ad folium vigesimum primum vitam & gesta dicti Joannis de Monte-mirabili exponente. Quam quidem copiam fideliter & ad amussim juxta dictum originale, & de pagina in paginam extraximus, retulimus & contulimus de verbo ad verbum, & omnia dicta folia invenimus sana, integra, neque suspecta, neque ullis mendis aut maculis interpollata; & fide dignum existimavimus tale originale manuscriptum ex fidei suæ antiquitate; quod quidem manuscriptum dicto priori cæterisque Religiosis reddidimus in manus. Paucis observo, hanc Vitam eamdem esse, quam ex eodem codice a patre Antonio Muldraco acceptam excudam.

[187] Eodem die (ita pergit illustrissimus Simon le Gras) prædictus venerabilis prior cæterique Religiosi, [de sanctitate ipsius] prædicto suo proposito adhærentes, nobis exhibuerunt certum quemdam librum, Parisiis apud Joannem Germon & Joannem Billaine via Jacobæa sub signo S. Benedicti, anno Domini millesimo sexcentesimo trigesimo nono cum privilegio regis typis excusum, cujus nomen est Martyrologium Sanctorum Ordinis divi Benedicti, duobus Observationum libris illustratum, in quibus continentur multorum Sanctorum Vitæ nunquam hactenus editæ, & præclara alia antiquitatis monumenta, authore reverendo patre domno Hugone Menard, Religioso Benedictino Congregationis sancti Mauri in Gallia; in cujus quidem libri in duas partes divisi, quas prædictus author Observationes nuncupat, ad mensem Septembrem pagina septingentesima quarta, in medio dictæ paginæ prædictus author sic incipit: “B. Joannis. B. Joannes de Monte-mirabili regia Francorum stirpe ortus, princeps illustrissimus, magnum humilitatis posteritati specimen reliquit” &c.; quæ a dicta media pagina usque ad finem paginæ septingentesimæ octavæ prosequitur.

[188] [ex variis Mss.,] Quarum quidem paginarum in dicto libro impressarum copiam fidelem de verbo ad verbum sedulo & attente contulimus cum aphtographo * originali, sano & integro, non suspecto, nec viciato, & præsentibus ad seriem secundam dictarum copiarum affiximus, dictumque librum prædicto venerabili priori cæterisque Religiosis dicti monasterii reddidimus in manus. Insuper prædictus venerabilis prior cæterique dicti monasterii Religiosi nobis exhibuerunt certum quemdam librum Gallice typis excusum in folio, qui apud nos Gallos vocatur. “Histoires genealogiques des maisons de Guynes, d'Ardres, de Gand, & de Coucy, & de quelques autres familles illustres, qui y ont été alliées, le tout justifié par chartes de diverses eglises, tiltres, histoires anciennes, & autres bonnes preuves, par André du Chesne Tourangeau, geographe du roy, à Paris chez Sebastien Cramoisy, ruë S. Jacques aux cicognes, mil six cens trente & un, avec privilege du roy.”

[189] [editisque libris,] Et in pagina ducentesima vigesima tertia, in capite, quod tractat de dominis temporalibus de Montmirel, sic habetur Gallice: “Jean seigneur de Montmirel & d'Oisy, qui se rendit religieux à Longpont, avoit une fille entre autres, appellée Marie de Mont-mirel, jointe de parenté aux plus grands du royaume” &c. Pauca hic denique interserenda sunt. Historiam illam genealogicam illustrium familiarum de Coucy &c, per Andream du Chesne conscriptam jam sæpe laudavi, ubi de B. Joannis familia actum est. Quæ hic Gallice ex illa mox recitata sunt, sic sonant Latine: Joannes, Montis-mirabilis & Oysiaci dominus, inter alias proles habebat filiam, appellatam Mariam de Monte-mirabili, regni primoribus affinitate junctam. His observatis, verba laudati episcopi pergo recensere. Et dictus author historiam dicti Joannis de Montmirel prosequendo addit ad paginam ducentesimam vigesimam sextam dicti sui libri versus finem dictæ paginæ hæc verba Gallice: “Apres l'education desquelles leur pere Jean, seigneur de Montmirel, se rendit Religieux en l'abbaye de Longpont prés de Soissons, ou il vescut si pieusement & austerement, qu'enfin il merita d'etre mis au nombre des Saints.”

[190] [historicis,] Hæc eadem ex Gallicis Latina accipe: Post quarum educationem earum parens Joannes, Montis-mirabilis dominus, Religiosum statum amplexus est in abbatia Longi-pontis prope Suessiones, ubi tam pie & austere vixit, ut tandem meruerit in Sanctorum numerum referri. Prosequitur ibidem illustrissimus le Gras his verbis: Ex quibus paginis dicti libri copiam extraximus & contulimus cum suo originali typis excuso de verbo ad verbum & fideliter, dictumque originale reperimus sanum, integrum, non suspectum, nec ulla in parte viciatum, quod porrigenti dicto priori, dictisque Religiosis reddidimus in manus. Præterea prædictus venerabilis prior, cæterique Religiosi dicti monasterii Chronicon Cisterciensis Ordinis, a S. Roberto abbate Molismensi primum inchoati, postea a S. Bernardo abbate Clarevallensi mirifice aucti ac propagati, authore Auberto Miræo Bruxellensi, sanctæ theologiæ licentiato, canonico & sigillifero Antverpiensi, impressum Coloniæ Agrippinæ sumptibus Bernardi Gualteri, anno millesimo sexcentesimo decimo quarto.

[191] Qui quidem author in dicto Chronico pagina octuagesima nona ad numerum secundum habet hæc verba: [Chronicis,] “B. Joannes humilis de Monmirabili, Gallice Montmirel, nobilissimo genere natus, apud Longum-pontem in diœcesi Suessionensi monachus floret. Extat ibidem Vita ejus a coætaneo fuse descripta.” Et pagina trecentesima decima septima ejusdem libri de dicto Chronico Cisterciensi, ad numerum quartum sic habet: “Anno millesimo quingentesimo vigesimo sexto typis editum est Missale Parisiis Ordinis Cisterciensis, in quo habetur sub finem iste Catalogus Sanctorum ac Beatorum ejusdem Ordinis.” In quo quidem Catalogo prædictus author prædicti sui libri pagina trecentesima vigesima prima, ad numerum octavum sic loquitur: “Joannes, quondam dominus de Monte-mirabili, in Longo-ponte monachus, cujus miri actus leguntur:” & ad ultimam paginam prædicti sui libri in Indice & numero, qui incipit. “Sancti & Beati Ordinis Cisterciensis” recenset inter prædictos Sanctos & Beatos prædictum Joannem his verbis: “B. Joannes humilis de Monte-mirabili.”

[192] Quæ quidem omnia ex prædictis paginis dicti libri fideliter de verbo ad verbum, [Catalogis Sanctorum] lectione & collatione facta, retulimus, & hic inseruimus: quo facto, prædictum librum præfato venerabili priori cæterisque Religiosis reddidimus in manus. Oblatus postea nobis fuit a præfatis priore & Religiosis liber quidam, qui Collecta privilegiorum Ordinis Cisterciensis dicitur, Divione impressus anno Domini millesimo quadringentesimo nonagesimo primo, quarto Nonas Julias typis antiquis, quos vocant Gothicos, excusus; ad finem cujus, ubi agitur de enumeratione Sanctorum Cisterciensis Ordinis, habetur secundum Ordinem Sanctorum prædictus Joannes hac verborum serie, linea scilicet vigesima prædictæ enumerationis: “In Longo-ponte Joannes, quondam dominus de Monte-mirabili, monachus, cujus miri actus leguntur;” quem quidem librum dicto venerabili priori & aliis Religiosis dicti monasterii reddidimus.

[193] Præterea Missale, ad usum sacri Ordinis Cisterciensis confectum, [& Missalibus.] auctum & recognitum, Parisiis apud Hieronymum de Marnef sub Pellicano, monte divi Hilarii anno millesimo quingentesimo sexto excusum, per nos diligenter & sedulo versatum, inspectum & lectum, habet & numerat in ordine & enumeratione Sanctorum & Beatorum dicti Cisterciensis Ordinis prædictum Joannem sub his verbis: “Joannes, quondam dominus de Monte-mirabili, in Longo-ponte monachus, cujus miri actus leguntur.” Quod quidem Missale per nos fuit dicto priori & Religiosis dicti monasterii redditum. Calendarium quoque sacri Ordinis Cisterciensis, præcipuarum ejus solemnitatum dies festos juxta ordinem mensium continens, Divione apud Claudium Guyot typographum regium anno Domini millesimo sexcentesimo decimo septimo typis excusum, ad diem vigesimum septimum mensis Septembris sub littera D inter Sanctos & Beatos dicti Ordinis recenset prædictum Joannem hoc verborum ordine: “Joannes monachus in Longoponte.” Quod quidem Calendarium per nos prædicto venerabili priori cæterisque Religiosis reddidimus. Reliqua vide § seq.

[Annotata]

* Mach. Labennier

* ibid. Jeunier

* al. Emundi

* al. autographo

§ XI. Altera processus verbalis pars, indicia cultus complectens: pro illius Officio & Missa frustra laboratum; cultus tamen certus.

[Idem episcopus visitat Beati sepulcrum,] Ne præcedens § contra morem nostrum nimium excresceret, coactus fui laudatum processum in duas partes dividere, quarum prior, quam dedi, scriptorum testimonia continet, hæc vero certa cultus indicia. Itaque laudatus illustrissimus Simon le Gras ibidem sic progreditur: Quibus rebus sic peractis, sedulo visis, cognitis & mature consideratis, prædicti venerabilis prior cæterique dicti monasterii Religiosi, præsentibus infrascriptis & subsignatis testibus, humiliter nos rogaverunt, quatenus dignaremur in præsentia dictorum testium videre & intueri tumbam seu sepulchrum, in quo quondam sepultum & inhumatum fuit prædicti Joannis monachi corpus & depositæ exuviæ; quod reperimus positum fuisse in ecclesia dicti monasterii ad latus dextrum, sive ad cornu Euangelii positum, ab humo elevatum cum tumba lapidea, partim alba, partim nigra, sub cujus planitie jacet in modum Religiosi dormientis figura & imago dicti Joannis monachi, erectaque est ista tumba lapidea & posita super quatuor columnas, in media quarum columnarum repræsentatur in humo jacens imago prædicti Joannis monachi sub figura militis armati, jacentis & dormientis.

[195] [testaturque juxta illud in tabella legi antiphonas] Circum istam tumbam & juxta margines ipsius in circuitu inscripta sunt hæc verba litteris maiusculis deauratis:

In Longo-ponte voluit se subdere sponte
Obsequio Christi, lapidi qui subjacet isti,
Cujus ibi cineres, Montis-mirabilis hæres
Olim, jure Dei Gratia nomen ei (id est Joannes)
Gratia sit Christo, qui nos decoravit in isto. Amen.

Post quidem verbum Amen habentur ista verba inscripta:

Ave Maria, gratia plena.

Quæ verba signo Crucis interposito & impresso junguntur per circuitum ad principium verborum in Longo-ponte. Ad partem dicti sepulchri extra chorum versus Septentrionalem oram reperimus tabellam appensam, in qua legimus, quæ sequuntur. “Ad Magn. Antiph. Oritur in gaudium Joannes, cælestis paradisi januam intrans, qui audiens summum Præceptorem, servavit humiliter omnium honorem. Ad Ben. Antiph. Miles Christi gloriose, o Joannes sanctissime, tuo pio interventu culpas nostras ablue, ut cælestis regni sedem valeamus scandere. ℣. Ora pro nobis beate Joannes. ℞. Ut digni efficiamur promissionibus Christi.”

[196] “Oratio. Deus, qui beatum Joannem militem tuum de ergastulo temporalis militiæ ad sempiterna cælestis aulæ stipendia vocare voluisti, [& orationem spectarique anathemata &c.] concede nobis famulis tuis, ut meritis ipsius & intercessione ad te, qui præmium es & fælicitas Beatorum, per viam justitiæ sine offensione currentes, valeamus pervenire, qui vivis & regnas cum Deo Patre in unitate Spiritus sancti Deus, per omnia sæcula sæculorum. Amen.” Versus prædictam tumbam & sepulchrum, & ad latus dextrum extra chorum dictæ ecclesiæ vidimus quædam donaria votiva & quasdam effigies & similitudines partium humanarum, scilicet tibiarum, pedum, capitis humani, vinculorum ferreorum, quæ videntur exhibere memoriam invocationis quondam factæ factæ prædicto Joanni in subsidium & levamen morborum & infirmitatum. Subjacet etiam ad infimas dicti sepulchri partes extra septa chori capsa lignea valde antiqua, ferrata, affixa clavis ad parietem, quæ videtur ibi posita fuisse recipiendis fidelium orantium largitionibus & eleëmosynis charitativis.

[197] Hinc transtulimus nos, præsentibus infra nominatis testibus subsignatis, [Visitavit item ossa & caput separatis thecis inclusa] ad dicti monasterii sacrarium, seu sacristiam, in quo reliquiæ & imagines Sanctorum pie reservantur in armario, ad id confecto, religiose & pie ornato, ex quo armario prædictus prior & Religiosi prædicti monasterii capsulam ligneam longam eduxerunt, nobisque visendam objecerunt; qua aperta, vidimus multa & in magno numero ossa, quæ nobis a peritis chirurgiæ & anatomicæ descriptionis declarata fuere esse humana; dictique Religiosi nobis retulerunt, se ex antiqua traditione patrum & prædecessorum suorum ab omni temporis memoria, quæ etiam multa sæcula transgreditur, audivisse & retinuisse, esse ossa prædicti Joannis monachi, ad hoc usque tempus, ex quo e sepulchro & tumba elevata fuere, in prædicto monasterio ad piam & sanctam prædicti Joannis memoriam reservari, cum capite suo in altera capsa lignea incluso & deposito, circumornato quibusdam imaginibus picturisque deauratis & affabre factis & depictis.

[198] Vidimus etiam in dicta lignea capsa, prædicta ossa continente, [cum instrumentis membraneis, vix legibilibus:] quasdam chartas pergamenas, antiquissimas nimis, si fas sit ita loqui, in quibus certæ quædam litterarum species adhuc visuntur & leguntur, licet textus & series sermonis propter nimiam vetustatem, picturam litterarum oblitterantem, colligi vix possit. Infertur tamen facillime prudentibus, circumspectis & litteratis viris, litteras istas pergamenas confectas olim fuisse in titulum & memoriam elevationis e tumulo istorum ossium & prædicti capitis, & depositionis eorumdem in dictis capsis pro asservandis & pie retinendis prædictis ossibus & dicto capite. Aspeximus enim & manibus tractavimus multas chordulas sericas adhuc subsistentes, quibus singulis appensa sunt & inserta sigilla & arma, vel ecclesiastica, vel gentilitia nobilium illustrium virorum, & præcipue sanctissimorum archiepiscoporum & episcoporum, qui elevationi e tumulo prædictorum ossium & dicti capitis, necnon depositioni eorumdem in dictis capsis summa cura a multis sæculis, & sedula pietate abbatum & Religiosorum dicti monasterii per injurias sæculorum, tumultuum & bellorum, reservatorum, præsentiam suam & pietatem potuerunt tunc temporis exhibuisse.

[199] [de quibus omnibus testimonium scriptum dedit:] Quæ quidem omnia nos legisse tam in scriptis, contulisse tam in libris, vidisse oculis, manibus tractavisse, testamur, & horum omnium fidem facimus cum infrascriptis, subsignatis, nominatis, vocatis & rogatis testibus; scilicet domno fratre Firmino Pingré, sancti Dionysii in Francia Religioso expresse professo Ordinis sancti Benedicti, sancti Joannis apud Blesas diœcesis Carnotensis priore; magistro Petro Morliere presbytero Belvacensis diœcesis, nostræ cathedralis ecclesiæ Suessionensis canonico præbendato; nobili viro Anthonio le Grain, apud Suessionenses in sede præsidiali regia consiliario regio & assessore; nobili viro Stephano Pottier, domino temporalis feudi d'Abancourt, cive Suessionensi ibique commorante; nobili viro Paulo de Lalain, apud Suessionem consiliario * regio; Antonio Oultrebon, chirurgicam artem apud Suessiones tractante; (Machaudus hic habet: Outrebon, artis chirurgicæ perito) una cum magistro Isaaco Moilin presbytero, in jure canonico baccalaureo, notario apostolico, ecclesiæ nostræ Suessionensis capellano, in hac parte per ros pro secretario assumpto. Die Sabbati, vigesima prima mensis Maii, anno Domini millesimo sexcentesimo trigesimo nono, in dicto monasterio beatæ Mariæ Virginis de Longo-ponte Cisterciensis Ordinis, nostræ diœcesis Suessionensis.

���Simon episcopus Suessionensis.
Pingré. P. Morliere. Le Grain. De Lalain. Pottier. Oultrebon. Moilin pro secretario assumptus.

[200] [fecit & aliud instrumentum] Mox sequitur & aliud instrumentum ab eodem episcopo in supplementum superioris, cujus quædam appendix est, eodem anno confectum, quod sic habet. Eodem anno (nimirum 1639) die decima quinta Julii supra nominati Religiosi, prior & conventus prædicti monasterii de Longo-ponte per manus prioris sui nobis ad palatium nostrum episcopale Suessionense repræsentarunt chartas pergamenas vetustissimis characteribus scriptas, tam Latinis quam Gallicis verbis testimonia quædam continentes, quibus constare potest, multis retroactis sæculis prædictum Joannem de Montmirel in sanctitatis fama apud Gallos nostrates & in dicta nostra diœcesi, necnon in præfato monasterio vixisse & defunctum fuisse; quarum chartarum pergamenarum copia præsentibus affixa de verbo ad verbum fideliter & ad amussim per nos episcopum Suessionensem facta fuit cum suo originali.

[201] [de aliis sanctitatis testimoniis postea repertis.] Et fidem facimus, prædictum originale nos legisse, vidisse & manibus tractavisse in præsentia præfatorum testium, ad hæc vocatorum & rogatorum, & infra nobiscum cum dicto Moilin in hac parte pro secretario per nos assumpto, subsignatorum. Quibus peractis, prædictas chartas pergamenas prædicto priori præsentatori reddidimusin manus, anno, die & mense prædictis, scilicet anno Domini millesimo sexcentesimo trigesimo nono.

���Simon episcopus Suessionensis.
Pingré. P. Morliere. Le Grain. De Lalain. Pottier. Oultrebon.
Et inferius. De mandato reverendissimi domini, domini episcopi Suessionensis.
���Moilin pro secretario assumptus.

[202] Hactenus instrumenta, de quibus Muldracus in calce Ms. Compendii Vitæ ejusdem B. Joannis hæc pauca annotavit: [Laboratum est pro illius Officio & Missa] Novissime reverendissimus Simon le Gras Suessionensis episcopus processum verbalem & autenticum de indubitatis sanctitatis ejus testimoniis, in curiam Romanam mittendum, licentiæ de eo festum celebrandi obtinendæ gratia, confecit; speraturque hæc concessio ab Alexandro VII, nunc Ecclesiæ præsidente, interventu piissimæ & augustissimæ Annæ Austriacæ, Francorum reginæ, matris Ludovici XIV regis. Ex his collige, si tempore, quod inter annum 1639, quo processus confectus est, annumque 1655, quo Alexander VII cœpit sedere, præterlapsum est, si illo, inquam, tempore pro impetrando B. Joannis ecclesiastico Officio apud Sedem Apostolicam laboratum fuerit, nihil apud Urbanum VIII, quique huic anno 1644 in Pontificatum successit, Innocentium X, impetratum fuisse. Idem dicendum videtur de Alexandro VII & ceteris successoribus Pontificibus. Certe Bailletus, qui versus finem seculi XVII Vitas Sanctorum Gallico idiomate vulgavit, nihil de obtenta Officii de eo recitandi licentia noverat, dum de ejusdem cultu sic scripsit.

[203] Corpus illius humatum fuit in cœmeterio Longi-pontis, [ab Apostolica Sede impetranda; sed nihil obtentum:] ubi dicitur Deus sanctitatem atque beatitudinem illius variis signis manifestasse. Quæ res deinde abbatem & Religiosos impulit, ut illud primo e cœmeterio in claustrum, atque hinc in chorum ecclesiæ prope summum altare inferrent. Verum postea translatum in sacristiam est, ubi cum ceteris sacris reliquiis honoratur, quamvis in choro etiam nunc visatur monumentum ejus, in quo duplici figura, in armis scilicet atque in Religioso habitu, exhibetur. Non novimus, quidquam præterea pro ejusdem canonizatione actum esse; sed non prohibetur, quo minus populus illum pro Sancto honoret, ejusdemque apud Deum intercessionem publice inclamet. Quin etiam religiosum quemdam cultum in Ordine Cisterciensi obtinuit, quemadmodum patet ex Missalibus aliisque libris lithurgicis ad ejusdem Ordinis usum compositis. Simon le Gras, qui sub Ludovico XIII episcopatum Suessionensem tenuit, processum verbalem fecit de omnibus instrumentis aliisque probationibus, quæ de sanctitate B. Joannis de Monte-mirabili habebantur, necnon de constanti opinione, quæ de eadem inter fideles servata est.

[204] Menologium Cisterciense, Martyrologium Benedictinum & Gallicanum illius festum memorant die XXIX Septembris; [antiquus tamen cultus cortus est;] priora duo cum titulo Beati; posterius nomine Joannis Humilis; sed admodum negligenter, ut videatur B. Joannis de Monte-mirabili historia hujus auctori ignota fuisse. Hæc Bailletus; quæ uti perseverantem suo tempore B. Joannis cultum indicant, ita satis innuunt, nullum tunc etiam temporis de eodem Officium ecclesiasticum legi soluisse: quod enim de Missalibus aliisque libris lithurgicis Ordinis Cisterciensis ait, id non de Missa vel Officio, sed de nomine Joannis in Catalogo Sanctorum ac Beatorum ejusdem Ordinis inscripto accipiendum videtur, prout iisdem inscriptum legi, illustrissimus le Gras supra testatus est. Bailleto paulo junior fuit Castellanus, qui Martyrologium Universale seculo XVIII aliquot annos inchoato vulgavit, & tamen hic illum titulo Venerabilis dumtaxat appellavit; nimirum quia nullo Officio Missaque celebrabatur. An hæc postea impetrata fuerint, non reperi; sed quæ de antiquo B. Joannis de Montemirabili, continuatoque cultu hactenus produxi, locum illi in Opere nostro debitum esse probant.

[205] [cujus etiam alia monumenta in Longi-pontis cladibus] Ceterum, quo minus mireris, non plura exstare de antiquo continuatoque Beati cultu monumenta, pauca hic addo de Longi-pontis abbatiæ cladibus, quibus id haud dubie adscribendum est. Muldracus in Ms. Compendio Chronici ad annum 1355 hæc habet: Tempore dicti Thomæ abbatis circa annum MCCCLV vastationibus Anglorum pene destructa periere omnia bona Longi-pontis; grangiæ (id est, villæ rusticæ) quædam combustæ, aliæ depopulatæ, cæteræ desertæ sunt. Centum quadraginta adhuc, tam monachi, quam conversi ibidem Domino famulantes, per domus Ordinis sunt dispersi, triginta tantum relicti, qui vix panem sufficientem habentes, præ inopiæ magnitudine decem & octo calices, tres cruces exquisitas & alia similia cum argentea supellectili vendere sunt coacti &c. Rursus ad annum 1414 ait: Tempore dicti Nicolai (abbatis) XXII Aprilis Petrus Turonensis eques, dictus de Menou, Suessionem occupans pro regni Franciæ hostibus, multis stipatus impiis militibus Longum pontem aggreditur, monachos exturbat ab ecclesia, omnia furatus devastat, depopulatus tum ecclesiæ & sacristiæ, tum conventus ornamenta… Ut constat ex antiquo bibliothecæ Ms.

[206] [verisimiliter perierunt.] Denique ad annum 1567, Circa MDLXVII civitate Suessionensi ab hæreticis capta & crudeliter occupata, Longus-pons ab iis invaditur, devastatur, subvertitur, reliquiæ majoris altaris (ut fertur) super gradus ejus impie comburuntur, caput, nasus & manus imaginibus amputantur, sedilia capellæ B. Virginis & alia succenduntur, monachi numero viginti sex, hæreticam declinantes sævitiam, ad Feritatem Milonis (Franciæ oppidum in Valesia) confugiunt, ut patet ex antiquo bibliothecæ dicti monasterii Ms. & traditione majorum. Certe mirum non esset, si in hujusmodi monasterii Longi-pontani cladibus multa vetusti cultus B. Joannis indicia periissent. Nunc Vitam hactenus ineditam subjicio.

[Annotata]

* al. addit. & antigrapha

VITA
Auctore anonymo monacho Longi-pontis coævo.
Ex Ms. autographo Longi-pontano.

Joannes de Monte-mirabili, Ordinis Cisterciensis, in monasterio Longi-pontis in Gallia (B.)

BHL Number: 4415

A. MONACHO COÆVO.

PROLOGUS.

[Auctor a suo superiore Vitam scribere jussus,] Solebant antiquitus nobilium victoriæ pugnatorum litterarum memoriæ commendari, ut posteri, victoriosis eorum auditis actibus, effugata prorsus ignavia, & concepta cordis audacia, magnanimes ad pugnandum ac robusti redderentur. Quod idcirco præmissum est, quia & nos, post longam repulsionis moram, plurimorum denique sodalium nostrorum devicti precibus, ejus præcipue acquiescentes imperio, cui vinculis obedientiæ nos obligat professio monachalis a; nos, inquam, licet sermonis & scientiæ peritia careamus, tamen famosissimi principis Johannis de Monte-mirabili Vitam & miracula, Deo dante, descripturi, de seculari ejus militia, gestorumque magnitudine & copia præliorum, perenni memoria & relatu valde digna, utiliter quamplurima dicere poteramus.

[2] Verum quia paucis nullatenus id valet explicari sermonibus, [pauca ejus pia gesta, omissis aliis, promittit.] iis omnibus, ad terrenam secularemque pertinentibus dignitatem, silentio prætermissis, de spiritalibus tantummodo hujus Viri gloriosi & devoti Dei Servi virtutibus pauca, quæ ad communem omnium pertineant ædificationem, auditorumque simplicium devotionem valeant excitare, sermone simplici & puro, non subtili vel polito, curabimus explanare b. Mirabile quidem & arduum est dicere, qualiter adversarios regni Francorum gloriose triumphando potenter consueverat Vir illustris debellare; sed longe gloriosius memoriæ commendandum, quemadmodum in potestates aërias virtutum jacula dirigens, suffragante Dei potentia, armis utens spiritualibus, sibi viriliter noverit subjugare. Cætera igitur omittentes, ad religiosos actus ex parte recitandos calamum applicemus.

ANNOTATA.

a Hinc liquet, hunc biographum fuisse monachum, ut observavi in Commentario prævio § 1, in quo etiam de tempore, quo scripsisse videtur, disserui.

b Ex hoc brevitatis studio & proposito scriptionis fine multa in hac Vita desiderantur, quæ ad illustrandam B. Joannis historiam plurimum possent conducere.

CAPUT I.
Ex illustri stirpe genitus, armis & magnificentia delectatur: ad meliora conversus, xenodochium condit, in quo ipsemet ministrat: de perfectiori vita deliberans, Ordinem Cisterciensem ingredi statuit.

[Joannes vir nobilis, bellicosus & liberalis,] Princeps igitur admirandus Johannes de Monte-mirabili a, exigente animi & corporis probitate, necnon & regia generis nobilitate, in omni regno Franciæ gloriose sublimatus b, adhuc quoque ferventissimus armorum amator existens, in rerum distributione more nobilium seculi hujus liberaliter se agebat. Postquam enim religionis habitum suscepit, a quodam sibi familiari secreto requisitus, utrum aliquando in unico torneamento c mille libras expendisset, cum nimia cordis anxietate pœnitens recognovit; Mihi (inquiens) peccatori ita, ut dicitis, certum est, contigisse. Ego vir prodigaliter degens, infinitæ substantiæ superfluus extiti dissipator. Sed quoniam consimiles liberalitatis ipsius actus, si per singula recitarentur, proprio & maximo indigerent volumine, nec expedit claustralibus in talibus meditatione versari, ad alia, decrevimus transeundum; quemadmodum sæcularem reliquerit militiam, in narrationis nostræ exordio prænotantes.

[4] [a pio canonico regulari salubriter monitus,] Hoc tamen de mundana ejus conversatione utile judicavimus præmittendum, ut, qui subscripta humilitatis cæterarumque virtutum ejus gesta laudabilia lecturi sunt, hæc prima ad memoriam reducentes, divinæ clementiæ, quæ sic cedros altas confringere, id est, male elevata hominum corda salubriter humiliare, consuevit, cum debitis laudibus multimodas gratiarum referant actiones. Joannes itaque cum, hostibus subjugatis, triumphator ad propria remearet, in occursum ejus venire consueverat canonicus quidam Regularis, religiosus plurimum d, non cum adulatoria sive favorabili laude, sicut filia Jephte patri suo de prælio revertenti legitur occurrisse e; sed potius exacerbans eum & increpans, sic dicebat: Quid, quæso, lucri vobiscum de torneamento reportastis? Et merito inanem gloriam vento comparans, O, inquiens, sagacem mercatorem cum tantis expensis laboribusque infructuosis; nec, ut æstimo, absque verberum passione nihil aliud, quam ventum cura & studio diligenti comparantem!

[5] [priori fastu deposito, virtutum studium amplectitur.] His & hujusmodi monitis salutaribus a seculi vanitate Principem memoratum revocare satagebat. Cumque in bellicis actibus juventutis tempora peregisset, adhuc quoque indissolubili amoris vinculo labenti seculo innodari putaretur, medici sui spiritualis piam exhortationem humili quidem & devota aure suscipiens, a pristina sua conversatione mirabili modo se paulatim cœpit retrahere, & ab altitudine seculari in sui ipsius contemptum descendens, per humilitatis gradus de virtute in virtutem condescendebat, quoad usque Deum deorum in Sion contemplari mereretur f. Proponens itaque Christi Miles religionis suæ exemplum in omni terra dominationis suæ seminare; primum quidem, tamquam vepres & spinas & tribulos noxios & inutiles, synagogam Judæorum, sub ipsius potestate degentium, laudabilis agricola prudenter studuit extirpare.

[6] [Judæos expellit, xenodochium erigit,] Judæis igitur ab omni parte vocatis, & in ejus præsentia constitutis, cum instaret tempus metendarum frugum, unicuique ipsorum tria numismata & falcem in manu præbuit, & sic eos exire compellens, ab eorum detestanda conversatione fines suos æternaliter emundavit g. Jussit præterea sub præconis voce circumquaque nuntiari, ut, quicumque debitis usurarum in Judæos tenerentur obligati, absoluti & immunes omnimodis haberentur h. Cum igitur servus Dei Johannes, omni fastu militiæ secularis deposito, soli Deo militare in animo decrevisset, in Monte-mirabili, castro suo, domum quamdam de proprio fecit velociter fabricari, ut pauperes & advenæ & peregrini in illa hospitarentur, & ægrotis ibidem ministraretur; redditibus assignatis, unde possent pauperes sustentari i. Sciendum vero est, quod in ipsa domo, sicut inferius cupimus ostendere, pietatis & misericordiæ operibus insistebat, acsi illam solummodo hac de causa construere decrevisset.

[7] [in quo ipsemet inserviens,] Quotiens namque in eadem defunctorum corpora adesse contigisset, cum ad locum sepulturæ fuerant deferenda, ad hoc ipsum primus & præcipuus adjutor existebat, tempusque, quo id faciendum erat, diligenter observans, ad portandum se paratum Dei Servus exhibebat. Porro si minoris ponderis & quantitatis adessent corpora, ut in illis deferendis sine alterius adjutorio solus ipse sufficere potuisset; a nemine se permittens adjuvari, per seipsum devotissime portabat. Sic sic gloriosus Christi Miles pro clypeo, quem olim in militia sæculi gestare consueverat, feliciter ordine commutato, in tyrocinio Christi cadaverum baiulus fieri nequaquam erubescebat; & quasi alter Tobias in sepeliendis illis diligentis curæ solertiam impendebat. Nec non & languidos propriis humeris ad necessaria gerebat, & in omnibus affectu piissimo eis sedulo ministrabat.

[8] In supra dicta etiam domo mulier quædam paupercula plurimum infirmabatur. [fœdum ulcus osculatur; intolerabilem fœtorem,] A mamilla namque * ipsius cum fœtore nimio putredo continue discurrebat: quam Vir Dei prospiciens miserabiliter affligi, compassus est ejus angustiæ, humiliansque semetipsum, tam deformem plagam, quam cæteri non sine horrore poterant intueri, in locum putredinis defluentis, flexo genu, deosculari cœpit, ita quod labia ipsius ex ipsa putredine inhoneste tabefacta cernerentur. Altera quoque mulier in eadem domo jacebat, quæ morbo gravissimo laborabat. Nam ex ejus latere fœtor abominabilis, cunctisque intolerabilis sine intermissione defluebat: qua de causa in secreto jacens loco, ab aliorum fuerat consortio segregata. Tantus enim erat lateris fœtor, ut cunctis appropinquantibus molestiam nimiam generaret.

[9] Cumque Dei Famulus illius habitaculum introisset, [victor suinaribus haurit,] & fœtorem tantum diutius perferre non valeret, continuo est egressus: & ut verbis ejus loquar, sic dicebat: “Abstulit mihi cor meum fœtor intolerabilis.” Quem cum audisset * mulier quædam, infirmorum domusque procuratrix, quæ pro sua religione familiaris valde eidem habebatur, quasi improperando illi, quod dixerat, increpare cœpit, ita dicens: O qualis miles, quam probus, quam animosus, a fœtore isto in momento superatus! Et adjecit: Peccata (inquit) vestra sunt, quæ vobis fœtent. At ille paulisper subridens, Merito, inquit, arguis me: me enim pusillanimem esse, omnino negare non possum. Nec mora, semetipsum redarguens & increpans, indignansque sibi ipsi, ad locum revertitur, unde paulo ante fuerat egressus. Et acclinans caput suum penes latus ægrotantis, spatiumque, quod erat inter se & latus, cooperiens, ne scilicet fœtor egrediens per aërem spargeretur, sed in nares suas prorsus illum reciperet; ibidemque diutissime est commoratus k.

[10] Ad quem accedens prædicta mulier, quæ antea pusillanimem dicebat, [seque in omnibus domare studet.] e contra durissime ipsum cœpit arguere, eo quod tam crudelis extitisset, tanto fœtori tamdiu nares suas applicando. Cui Vir sanctus respondit: Noveris, dilectissima mihi in Christo, me nunc fœtore isto, tamquam pigmentorum odoribus suaviter delectari. Et iterum, Verum, inquit, dicebas: mea peccata quippe erant, quæ fœtebant. Præterea omni tempore, quo in Monte-mirabili morabatur in supradicta pauperum domo, quotiens oportebat, caput suum lavari faciebat ab eadem muliere, quæ huic officio deputata, capita languentium & sordes ægrotantium mundare consueverat; ab altera enim id fieri minime permisisset; necnon eodem pectine, quo pauperes & ægroti scabiosi pexebantur *; iisdem quoque utensilibus, quæ illorum fuerant usibus designata, sibi per omnia ministrari faciebat.

[11] [B. M. Virginis icon ad precantem convertitur,] Per idem tempus dum in territorio Cameracensi l cum ingenti militum suorum comitatu deambularet Dei Servus, contigit, eum transire per quemdam locum, ubi in ipso itinere beatissimæ Virginis imago posita habebatur; sed Vir Dei alibi intentus plene non animadvertit, quid hoc esset. Cum autem aliquo spatio jam fuisset digressus, secum cogitare cœpit, quid paulo ante vidisset: & agnito, quod coram gloriosæ Mariæ Virginis imagine præterisset, nullam habens de ipsa memoriam, nullamque eidem exhibens reverentiam, insalutatam reliquisset, plurimum contristabatur; statimque de equo, cui insidebat, in terram desiliit, & ut condigna satisfactione negligentiæ suæ reatum dilueret, pedes revertitur ad eamdem. Cum vero a latere imaginis stetisset, corruit in terram, flectens genu in ipso itinere, ibique cum magna compunctione & anxio cordis affectu veniam precabatur. Et ecce nutu divino facies imaginis ad ipsum conversa est, acsi Virgo gloriosa evidenti signo vellet ostendere, se precibus obsecrantis annuisse. Hoc quoque multi, qui præsentes aderant, manifeste cernere meruerunt: ipse vero, acsi de tali miraculo nihil penitus contigisset, erigens se ab orationis loco, post catervam ejus reditum præstolantem regredi festinavit.

[12] [Pauperem puerperam ipsemet ad xenodochium portat.] Nec illud est omittendum, quod in Monte-mirabili operatus est quadam vice m dignus Deo Johannes. Cum in ipso castro muliercula pauper infantulum peperisset, nec haberet substantiam, unde in propria domo sustentari potuisset, hoc ipsum Viro Dei quispiam nunciavit. Quo audito, ad domum mulieris graditur festinanter. Cum autem de mandato ejus mulier ipsa de lecto, in quo jacebat, in vas, quod vulgo corbis vocatur, fuisset translata, ad supradictum pauperum hospitium, non de nocte quidem, sed de die palam, cernente populo, propriis humeris portavit, quatinus ministraretur eidem, prout talis necessitas exigebat.

[13] [Proposito adversus Albigenses militandi dimisso,] Igitur cum jam Dei Servo mundana negotia fastidio esse cœpissent, quid ei esset agendum, in animo revolvebat; visumque est illi, quod Christo militaturus, in terram Albigensium proficisci debuisset n. Volens autem plurimum argenti secum ferre, unde copiosius in ipso itinere inopiæ subveniret egenorum, in Cameracensem provinciam profectus est, ubi de nemoribus suis quamdam partem septem millium librarum pretio commutaret. Porro nemorum emptoribus uxoris o ejus assensum petentibus, omnimodis illa renuens acquiescere, venditioni dictæ, ne fieret, obviavit. Interea quidam de servis Viri Dei, cujus relatione nos ista didicimus, qui eidem in sancto proposito familiarius adhærebat, his eum alloquitur verbis. Domine, inquit, si vobis rectum videtur, ut acquiescatis mihi, peregrinationis hujus, quam disponitis facere, relinquatis propositum p: in vestro etenim reditu animus vester non minus, quam in præsenti die, mundi occupationibus irretitus teneretur.

[14] [de statu vitæ amplectendo] Cui Vir sanctus respondit: Quid igitur melius nos agere judicabis, aut cujusmodi vitam tuo decernis arbitrio fore potius eligendam? Si vestræ, inquit, non displicet voluntati, petamus ambo eremi solitudinem, ut ab hominum conturbatione & linguarum contradictione salubriter abscondamur. Me quoque comitem individuum, necnon & ministrum fidelem vobiscum habeatis. Ad quæ Sanctus: Benedictus tu, charissime, & benedictus sermo oris tui; quia preciosus. Vade ergo & diligenter require, si quos sanctos heremitas valeas reperire; sicubi congruum noverint locum, quo secretius commodiusque cohabitare possimus. Dehinc illorum responsionem, & quidquid inveneris, nobis renunciare stude. At ille continuo, assumptis secum viæ necessariis, Leodiensem q usque diœcesim devenit, & audita fama solitarii cujusdam, sanctitate celeberrimi, sine mora ad eum divertit; & præmissa salutatione, adventus sui causam ei protinus indicavit.

[15] A domino, inquit, Montis-mirabilis, cujus mentem sua nuper gratia dignatus est Dominus inspirare, [eremitas per fidum sercum] huc ad vos directus sum. Vestram igitur obsecro sanctitatem, ut eidem vitam solitariam ducere cupienti sanum & fidele præbeatis consilium, prout experientia longiore vitæ hujus ordinem melius didicistis. Quo audito, vir ille dissuadere cœpit, dicens, omnino incongruum fore, ut heremiticam appeteret conversationem, quam procul dubio ipsum in brevi pœniteret elegisse. Et dicebat: Novit Dominus Jesus, quantas ego & consimiles mei heremitæ, & quam difficiles a malignis spiritibus patiamur frequenter molestias; & crebris eorum concussi jaculis nonnumquam etiam graviter vulneramur; illa quoque comminantis sententia, qua dicitur “Væ soli, quia si ceciderit, non habet sublevantem se” quam sit vera, in nobismetipsis experimento sæpius edocemur. Unde Dominus vester si assensum mihi præbere voluerit, Ordinem Cistercii, merito sanctitatis cæteris præferendum, velociter introibit: rectius namque iter tutiusve, quo perveniatur ad cœlum, me fateor ignorare.

[16] Audeo insuper dicere, quod, si Parisienses theologos & quoscumque industrios super hoc consulat viros, [consuli jubet, & ipsemet consulit doctores theologos;] illos contraria nequaquam sentire, sed in hac sententia omnes pariter convenire, veraciter comprobabit. His auditis, nuncius valedicens ab eo recessit. Volens tamen in suo negotio se reddi certiorem servus Dei, quam plurimos, quorum in illis partibus habetur copia, est similiter allocutus: qui omnes a prioris consilio minime discreparunt. Postremo autem ad Dominum suum est reversus, cui per ordinem, quæ dicta fuerant, retulit universa. Et adjecit, quod etiam a theologis doctoribus responsa conquirere debuisset. Quæ cum audisset sanctus ille Dei ferventissimus Amator, nil amplius, quam Domino famulari desiderans, sine mora meandi Parisius r iter arripuit; quem e vestigio militum suorum & familiæ multæ turba subsecuta est copiosa. Cumque Parisiensem urbem fuisset ingressus, peritorum theologorum conventu maximo in unum congregato, primum quidem ad eos salutationis verba præmisit. Illi vero de adventu tanti Principis gavisi plurimum, cum hilaritate eum honorifice susceperunt.

[17] Quos postquam familiari colloquio fuisset affatus, [qui omnes ei suadent,] ait illis: Dignum est, o domini, ut nostra præsentia vobis in utilitatem cedat; vobis igitur in communi expensa crastinæ diei triginta librarum donamus benedictionem. Quibus gratias agentibus, Nunc, inquit, superest, ut secreta cordis nostri discretioni vestræ pandamus, hoc primum fieri postulantes, ut a comitatu vestro eligantur decem, qui doctrina & religione præcellere cæteros videantur. Et factum est ita. Quibus rursum ait: Ex vobis quoque, qui decem estis numero, tres nihilominus separentur in unum, ut dictum est, moribus & scientia omnibus præminentes. Quo facto, tres illos doctores famosissimos ab aliis seorsum educens, procidit illorum pedibus humili supplicatione deprecans eos & dicens: O venerabiles viri, homo sum contemptibilis & valde miserabilis: nam totius justitiæ hactenus expers extiti, & a malorum perpetratione numquam cessavi. Verumtamen ad cœlestem patriam, a qua multorum commissione facinorum temere deviavi, per arctam pœnitentiæ viam me nunc tandem parum reverti cupientem, vos instantius rogo, ut secundum, quam a Deo percepistis, sapientiæ doctrinam cujuslibet conversationis iter rectissimum edocere studeatis.

[18] [ut Cisterciense institutum sectetur; quod & facere statuit.] Ad hæc illi paululum intra se cogitantes, unanimiter, quasi ex uno ore Dei Servo responsa dedere, dicentes: Nullum omnino tramitem, quo ad paradisi regna dirigi quisquam queat ac perduci, quam Ordinem Cistercii, vos possumus edocere meliorem; si tamen tanta vobis divinæ gratiæ virtus collata sit, ut cum perseverantia illius asperitatem velitis & valeatis pro Domino sustinere. Nunc, inquit, illi septem doctores, qui paulo ante aderant, introducantur, ut sciamus, utrum æqualia & ipsi sentiant, an diversa. Qui cum introducti fuissent & super hoc requisiti, in nullo ab invicem fuerunt contrarii; sed omnium una sententia fuit, idem per omnia dicentium, quod tres illi priores fuerant elocuti. Quibus intenta mente Dei Famulus auditis, ab illa die statuit, se Ordinem Cistercii ingressurum; quod facere nequaquam distulit; sed priusquam dicere incipiamus, quemadmodum id factum fuerit, ad enarranda nonnulla ipsius gesta, ab eodem in seculo, corpore non animo, commorante perpetrata, quæ adhuc dicenda restant, nobis est redeundum.

ANNOTATA.

a Montis-mirabilis, quod Franciæ in Bria castrum sive oppidum est, a quo B. Joannis familia suum nomen traxit, notitiam dedi in Commentario prævio num. 29 & seqq.

b De illustribus Beati progenitoribus, paternis & maternis, satis prolixe egi § 2 Commentarii, ubi tamen monui, non constare, qua ratione regiam generis nobilitatem acceperit.

c Torneamentum a Gallica voce torneement, tournoiement, sive tournoi, est ludus equestris seu ludicrum certamen, viris nobilibus olim familiare, sed periculosum.

d De hoc canonico Regulari ac tempore, quo aliqui hæc facta volunt, consule Commentarium § 4.

e Lege librum Judicum cap. XI, ℣ 34.

f Ut credibiliora fiant, quæ de Beati post conversionem in seculo gestis narraturus biographus est, lege Galcheri vel Galteri abbatis Longi-pontis, qui illum in monasticum tirocinium admisit, insigne testimonium, in Commentario prævio datum num. 65, quod partim hic repeto. Antequam ingrederetur Religionem, probatissimi fuit fervoris; fuit in seculo semetipsum abnegans, omnia, quæ habuerat, castella & villas, domos & prædia abjiciens, pompam seculi & gloriam tamquam stercora pro Christo respuens, & totus in Christo pergens… Sic laudabilis fuit ejus conversatio, dum adhuc esset in seculo, ut omnes, qui eum viderant prius, repentinam illam dexteræ Excelsi mutationem mirarentur supra id, quod credi aut æstimari posset.

g Forte hæc referenda sunt ad annum 1181 vel 1182, quibus Philippus II Galliæ rex Judæos omnes primum Parisiis, deinde e toto regno suo excedere jussit. Forte tamen etiam serius contigerunt: nam cum laudatus rex eosdem anno 1196 redire permiserit, potuerunt etiam tunc in Joannis dominia reversi fuisse, ac deinceps denuo expulsi.

h Guilielmus Armoricus in Gestis Philippi Augusti apud Chesneum tom. 5 Historiæ Francorum id ipsum ab eodem rege factum ait, ad annum 1181 sic scribens: Et quia Judæos odio habebat, & multas de eis in nomine Christi Jesu blasphemias audiebat, omnes debitores eorum a debitis absolvit, quinta parte totius summæ fisco retenta. Ceterum, quod dicitur B. Joannes singulis eorum tria numismata & falcem dedisse, accipiendum videtur de pauperioribus, ut & aliquod viaticum haberent, & tempore messis, quæ instabat, victum labore suo sibi possent alibi comparare.

i De hoc xenodochio per ipsum ejusdemque uxoremHelvidem erecto fundatoque adi Commentarium prævium § 4 a num. 68.

k Alterum prædictis non absimile factum illius retuli in Commentario num. 67 ex Vincentii Bellovacensis Speculo morali.

l Cameracum, Gallice Cambray, vetus Belgii civitas ad fluvium Scaldim, suique agri, vulgo le Cambresis, inter Picardiam, Artesiam & Hannoniam jacentis, caput est, antiquo episcopatu, qui sub Philippo II Hispaniarum rege in metropoliticam sedem evectus fuit, insignitum. Porro hujus civitatis castellaniam, ut vocant, obtinebat B. Joannes, hereditario jure per matrem suam Hildiardem de Osiaco acceptam, qua de re consule Commentarium prævium num. 31 & seq.

m In altero apographo nostro Longi-pontano hic pro quadam vice perperam legitur: quondam vitæ.

n Vide dicta in eodem Commentario § 7.

o Fuit uxor ejus Helvidis de Dampetra, de cujus illustri familia, posterisque ex hoc conjugio prognatis consule Commentarium § 3.

p Vocem propositum, quæ in exemplari, quod edo, desiderabatur, supplevi ex altero apographoLongi-pontano. Porro verisimillimum est, hunc illum famulum esse, qui infra num. 46 Amandus appellatur, diciturque cum ipso Beato monachus vixisse in Longo-ponte. Muldracus quoque in sæpe dicto Compendio Chronici verbis num. 120 in Commentario datis scribit, Amandum simul cum Beato, in cujus famulitio erat, monasticam vestem ibidem induisse.

q Notus vulgo est episcopatus ac principatus Leodiensis, cujus metropolis Leodium, alias Legia est, indigenis Liege, in Belgio, sed circulo Westphalico annumeratus, unde etiam ab aliis in Germania reponitur.

r Id est, Parisios, Gallici regni caput.

* al. autem

* al. vidisset

* i.e. pectebantur

CAPUT II.
Mira illius in leprosos & pauperes charitas: vitæ austeritas, pietasque: contemptus inanis gloriæ: imprudentia divinitus correpta: gesta bellica ante conversionem.

[Leprosis obviantibus stipem cum osculo manuum,] Quodam igitur tempore venerabilis Dei Servus, nondum assumpto religionis habitu, apud castrum suum, cui nomen Oysiacus a, cum copiosa militum suorum multitudine morabatur; cumque ab ipso castro ipsorum equitum secum habens comitatum, apud Aclimont b properaret, cujusdam causæ negotium ibidem tractaturus, occurrerunt ei in itinere juxta villam, quæ vocatur Sanci, leprosi viginti quinque. Qui cum eum adesse cognovissent, gavisi plurimum, eleemosynæ ipsius beneficia postulare cœperunt. At ille continuo equo, cui insidebat, desiliens, festinavit, & suscepta a suo subsequente pecunia, universo comitatu retro stante, qui propius accedere ob fœtorem leprosorum verebantur, igne divini amoris Dei Servus æstuans, ferventissime in medium leprosorum se ingessit. Dehinc vero unicuique quinque solidorum dona distribuens, cum genuum flexione & devotissimo cordis affectu manus deosculatus est singulorum. Cum autem ab eodem loco Vir Dei fuisset aliquantulum digressus, obvium habuit leprosum; qui ex illorum erat consortio, quibus paulo ante munerum suorum largitione fuerat suffragatus.

[20] [alteri etiam propriam vestem largitur:] Ipse namque ob corporis debilitatem præcedentium vestigia sequi non prævalens, ibidem Dei Servi præstolabatur adventum, sperans, se aliquid accepturum ab eo. Perpendens itaque leprosus, ipsum adesse, quem expectabat, illum obsecrare cœpit, ut eleemosynam suam largiendo miseriæ ejus subvenire dignaretur. Sanctus vero auri vel argenti penes se nihil habens (totam namque pecuniam suam egenis distribuerat) hujusmodi leproso fertur dedisse responsum: Te, inquit, rogo, ut tunicam tu ipse mihi largiaris. Quo audito non sine admiratione, leprosus ausus non est Viro Dei renuere, quod petebat, suum ei sine mora porrigens indumentum. Quo suscepto, tunicam propriam Vir sanctus exuens, ne a quoquam deprehendi posset, ipsa leprosum induere festinavit. Dehinc quoque eodem, quod prius ab illo susceperat, eum rursus induit vestimento; nihilominus id caute faciens, videlicet ut res gesta lateret & incognita fieret universis. In quo facto Virum istum S. Martino non immerito similem dixerim; nisi forte, si dicere fas est, laudabilius extiterit opus ejus. Iste namque tunica sua nudatus in tempore hyemali, non restituta sibi parte, integram leproso dignoscitur præbuisse, beatus vero Martinus clamydis suæ partem egeno dividens, alteram sibi legitur reservasse c.

[21] [deinde inter negotia cælesti visione recreatur.] Perveniens autem Dei Servus ad locum, quo tendebat, a mane usque ad vesperam in præsentia sua vidit & audivit de secularibus negotiis illos, qui aderant, multis clamoribus litigantes, ubi partem suam, prout poterat, unusquisque defendebat. Sed Vir sanctus alibi intentus, ex omnibus, quæ dicta sunt, nil penitus intellexit. Cum vero responsum aliquod ab eodem quæreretur, præposito suo innuebat, ut pro se loqueretur; quod & ille, cum fuisset opportunum, faciebat. Postmodum autem requisitus, quare nullum petentibus in die illa responsum præbuisset, recognovit, dicens, quod tota ejus versabatur intentio ad prospiciendam quamdam faciem, quam in aëre videbat, in cujus visione tanta perfundebatur suavitate, quod nullius lingua aliquatenus exprimi potuisset. Postquam vero tanta fuisset jocunditate refectus, ipsa subsequenti nocte familiæ suæ tumultum deserens, uno tantum contentus comite, ad propinquam religionis domum * profectus est, & ut liberius soli Deo vacare & contemplationis fructus carpere posset, ibidem est hospitatus.

[22] In oppido Pruvini d leprosus quidam populi eleëmosynis sustentabatur, [Alium leprosum invisit, eique ministrat & largitur.] tam deformis, tamque abominabilis lepræ contagione perfusus, ut, nisi cum horrore nimio, nullus eum intueri potuisset. Cujus fama, quæ ubique diffundebatur, cum ad Dei famulum Johannem pervenisset, subiit animum ejus, ut leprosum visitaret. Nec mora, longum satis arripiens iter, ad eum denique pervenit; ingressusque cellulam ipsius, salutavit eum, quem etiam flexo genu deosculans, pristinam consuetudinem prosequi non neglexit. Unius quoque diei spatio apud eum manens, devotus & humilis eidem ministravit: inde vero recessurus, largitus est dona, ex abundantia sua supplens inopiam indigentis. Insuper consolabatur eum, dicens, quod plurimum gloriari deberet pro eo, quod a Domino hoc verbere flagellatus, attestante Salomone, in filiorum Dei numero computari mereretur.

[23] Cum autem die quadam modo consimili loca sancta circuiret, [Pro Christo contemni desiderat: pauperes convivas adhibet,] militum e, qui ex ejusdem Sancti erant progenie, copiosus ei exercitus obviavit; qui videntes eum despectius ambulantem, arguunt eum universi, dicentes: Domine, inquiunt, cum sitis totius nostræ prosapiæ caput, & in omnibus nobis numero dignitatis obtinens principatum, facitis, quod non decet. Ex hac namque contemptibili vestra conversatione nobis, qui de vestra stirpe sumus, dedecus ingens & confusio non modica generatur. Quibus Vir sanctus respondens, Utinam, ait, o cognati, per cujuslibet dedecoris iter ad Dominum Jesum valeam pervenire! Quodam tempore in oppido suo, quod Creveceur f nominatur, cum nimia militum multitudine discumbebat, & more solito multos habebat pauperes coram se similiter discumbentes.

[24] Qui cum satiati fuissent, intererat quidam cæcus, [quorum uni cum ob crimina oculos erui olim jussisset,] cum multimoda gratiarum actione de collatis sibi beneficiis laudans & benedicens Deum, dicebat: Summi Regis benedictionem percipere merearis, venerabilis Johannes, qui nos in præsenti bonis tuis satiasti: multa etenim bona, quæ vix enarrare sufficerem, per te mihi venerunt. Quo audito, quidam de familia cœpit quærere ab eo, quemadmodum ei per Dominum suum tanta bona contigissent. Cui cæcus respondens, cum essem, inquit, latro, maleficus, adulter & sacrilegus, multorumque aliorum facinorum labe fœdatus, multo majora committere crimina apud me decernens, oculos meos, qui ductores mei extiterant ad ea, quæ commiseram, mala, & adhuc perpetrare disponebam, eruit mihi judex æquissimus, dominus vester benedictus Dei * Johannes; sicque animam meam, ut scio certissime, ab infernalibus viis eripiens, me a morte perpetua liberavit.

[25] [veniam ab eo humiliter petit.] Quibus dictis, sine mora Domino suo servus, qui hæc audierat, cuncta per ordinem renuntiavit. His igitur non sine cordis anxietate Dei Famulus auditis, surgens a mensa cum tanta festinatione, ut omnes, qui aderant, mirarentur, coram cœco se prostravit, cum lachrymis & cordis compunctione veniam postulavit. Ad quem cœcus, Domine, inquit, sine causa veniam postulatis: noveritis namque, quod tali facto multo majore debito, quam vos mihi, vobis ego teneor obligatus. Nam si pepercisses mihi, nunc multum aridus essem suspendio condemnandus. Pro qua cœci responsione Dei Servus consolatus est & ædificatus non modice, copiosis muneribus ejus subveniens egestati. Hoc autem dicimus in præsenti, licet pro humili satisfactione ad laudem Sancti hujus pertinere videatur, huic tamen Opusculo duximus inserendum, ut tamquam de Saulo Paulum, & ex aqua vinum, factum Johannem considerantes, excitentur ad laudandum & glorificandum Deum, qui in Sanctis suis mirabilem se exhibens, commutationis hujus piissimus extitisse noscitur operator g.

[26] [Solebat pauperes in proprio suo lecto collocare.] Igitur Dei Servus, sicut præmisimus, in conviviis suis deesse pauperes, numquam patiebatur, & cum ipsis habitare multo magis, quam divitum consortia, diligebat. Eratque talis ejus consuetudo, quod, cum tota familia & milites universi soporati fuissent, pauperes ipse vocabat; quos etiam in proprium collocans lectum, dormitionis requiem eis misericorditer exhibebat. Ipse vero nihilominus in terra cubabat, & tali lecto contentus, tota nocte sic permanebat. Cum autem quadam nocte in castro supradicto de Crevecœur moraretur, & equitum, qui aderant, nimia multitudo eum non sineret consueto more in proprio cubiculo pauperibus requiem tribuere, pauper quidam infantulus balbutiendo, prout poterat tamen, conquerens, uni de militibus necnon & Mariæ de Goigneliu h sic ait: Mallemus certe, domine, vos & omnes socios vestros alibi commorari: valde namque nobis molesta est vestra præsentia.

[27] [ipse humi dormire: viali leprosi equo insidens.] Cumque miles quæreret ab ipso, qua de causa ex ipsorum præsentia molestiam paterentur, respondit puer: Nisi præsentes essetis, in ista nocte in lecto domini vestri Johannis suaviter dormissemus, sicut heri & nudiustertius facere solebamus. Milite rursum quærente, ubi ipse Dominus dormiret, puer dixit: In humo ante lectum suum singulis noctibus ipse dormire consuevit. Et revera, cum etiam pauperes ejus lectum minime occupassent, omni ejus testante familia, pura humo dormiebat i. Altera vice cum iter carperet Servus Dei, obvium habuit leprosum, gradientem super equum, parvum quidem & despectum; sed in auro vel argento ad manum nihil habens, quod ei largiretur, doluit vehementer. Verumtamen labentia pro æternis, terrena pro cœlestibus ferventi desiderio cupiens commutare, animal magni pretii, a quo portabatur, ipse statim leproso tribuit *, bestiam contemptibilem suscipiens ab eo, ambulavitque super eam coram omni populo & gente sua.

[28] Cum vero ab infantibus subsequentibus eum, quasi alter Heliseus k, derisui haberetur, humiliter pertransiens, mansuetus & humilis omnia sustinebat. In hoc etiam facto Dominum est imitatus, qui aselli tergo, Jerusalem ingressurus, dignatus est insidere. [sannas patienter fert: leprosos invisit.] Præterea ubicumque proficiscens, si in suo itinere leprosorum tuguria reperisset l, comitatu derelicto, ad ipsos continuo divertebat, dehinc vero flexis genibus ipsorum manus vultusque spurcissimos piissimo caritatis affectu deosculans, etiam beneficia eis liberaliter impendebat. Quod si eum pecunia carere contigisset, proprias cyrothecas *, vel aliud quidpiam eis nihilominus tribuebat.

[29] Insuper tempore hyemali, nulla frigoris importunitate detentus, [Corpus suum domat, vigiliis, orationi & humilitati deditus;] camisia m & femoralibus cilicinis tantummodo sub cappa n indutus, singulis noctibus ad ecclesiam pergere consuevit, ibique nocturnis intererat vigiliis sine intermissione orationi intentus, terramque cordis sui sanctissimo imbre rigabat, ut virtutum fructus uberrimos producere potuisset. Cum vero apud Montem-mirabilem moraretur, in majorum festivitatum celebrationibus ad confitendum Domino nocte media consurgens, ad propinquam religionis domum, quæ Boscus o nominatur, ibat, quatinus sacris inserviendo meditationibus, & sola rimando cœlestia, Domino diem festum liberius agere posset, tumultu scilicet equitum & familiæ copiosæ sagaciter devitato. Accidit quadam die, quod gloria militaris, cum qua quondam Dei Servus extiterat tam famosus, adhuc quoque extitisset, nisi Christo militare præoptasset, accidit, inquam, ut ipsius memoriæ importune se offerret. Cumque hujusmodi cogitatio in animo ejus aliquandiu versaretur, tandem jussit, ut arma sua bellica in conspectu suo afferrentur: & factum est ita. Postquam vero brevissimo intervallo eadem intuitus fuisset, continuo animadvertens, quid egisset, ultor sævissimus extitit in seipsum, studens diluere per pœnitentiæ luctum, quod tali tentationi assensum præbuisset.

[30] Eo tempore profectus Suessionem p Christi Miles, [inanem gloriam suadenti apte respondet:] ab hospite suo quærobat, utrum in urbe quisquam religiosus habitaret, quatenus ædificationis causa ejus colloquio frueretur. Etiam, hospes inquit, mulier quædam a diebus multis in arcto habitaculo pro Christi nomine inclusa, quæ pro sua sanctitate a pluribus frequentatur. Quo rogante, ut ad illam duceretur, ille respondit: Absit, Domine, a vobis, ut ad mulierem pauperculam pedes velitis pergere per vicos & plateas civitatis. Indecens esset istud, nec convenit tanto Viro hujuscemodi facere novitatem. Quo audito, Johannes calore fidei vehementer accensus, acsi legisset vel audisset, male suadenti Petro Dominum respondisse, Redi post me, sathana; non enim sapis ea, quæ Dei sunt, responsione fere consimili hospitem suum corripere cœpit, objiciens ei & dicens: Heu, heu! quid mundi gloria, quid reges, quid principes, quid denique Johannes de Monte-mirabili, nisi cadaver putridum, quod certum est a vermibus consumendum? In his verbis homo, Servi Dei cognita virtute, siluit, nec ausus est a suo proposito eum amplius revocare.

[31] Ingresso Johanne basilicam, ut in eadem oraret, [Post impradentem sermonem corripitur dolore lateris,] optabat, pro peccatis vehementer aliqua compunctione morderi: cumque ex peccatorum suorum consideratione * mens ejus aliquo compungi dolore nullatenus potuisset, erectis oculis ad beatæ Virginis imaginem, quæ ibidem habebatur, O, inquit, Regina angelorum, refugium peccatorum, utinam ego peccator, servus tuus, nunc a te precibus obtinerem, ut os tuum ad loquendum aperires, & diceres mihi, quod Filium tuum Jesum non essem habiturus; ita tamen, quod verbum hoc minime impleretur; & sic saltem compungeretur cor meum, unde posset ejus duritia utiliter emolliri. Quo dicto, intolerabili dolore cœpit in latere flagellari, a quo in tantum vexabatur, ut putaret, ex occasione præcedentis sermonis indiscrete prolati (optando scilicet, Virginem Mariam verbum loqui, nec fieri) malignum quemdam spiritum divino judicio accepisse in ipso hujusmodi potestatem. Cujus etiam lateris per quatuor annos continuum pertulit cruciatum; in quo quidem tempore multos industrios ac religiosos consuluit viros; sed per eos nullum angustiæ suæ remedium potuit adipisci.

[32] [quo non nisi quadriennio post mirabiliter liberatur:] Denique vero audita fama cujusdam religiosæ mulieris, quæ adhuc superest, & Maria de Goigneliu q nuncupatur, sine mora eam visitare disposuit, quatinus spiritali ejus colloquio perfrui & ædificari potuisset. Dehinc jam peracto itinere, ingressus est ad eam, & præmissa salutatione, Te, inquit, rogo, mulier ancilla Christi, ut mihi dicere non omittas, utrum me videris hactenus, vel noveris. Vos, domine, inquit illa, numquam vidi in corpore. Nihil amplius dixerat, & Johannes per hoc solum, quod audivit, forsitan intelligens, quod ipsum in spiritu illa quandoque vidisset, tantam degustare cœpit animi suavitatem, ut etiam lateris angustiæ, quam tamdiu pertulerat, dies illa finem daret, & optata sospitate deinceps potiretur. Sciendum vero est, quod in verbo supradicto illo, videlicet, quod Virgini Mariæ dixisse memoretur Johannes, zelum Dei habuit, sed non secundum scientiam. Justissime tamen excusat eum pia intentio compunctionis habendæ: in quo quidem zelum Dei dignoscitur habuisse, sed minime secundum scientiam, cum ipsa verbi prolatio fuerit indiscreta.

[33] [auctoris hac super re ratiocinatio.] Quod autem, Domino permittente, sit ordine, quo diximus, in latere flagellatus, ab hoc ipso divinarum Scripturarum sensus & fidei certitudo discrepare non videtur, cum Paulus apostolus de seipso fateatur, dicens, datum sibi stimulum carnis suæ, angelum sathanæ, a quo colaphizaretur. Quin potius ipsa doloris passio beatitudinis ejus signum fuisse credenda est, attestante Job, qui ait: Beatus homo, qui corripitur a Domino. Insuper divinæ dilectionis & electionis fuit indicium, ut ait Salomon: Quem diligit Dominus, castigat, flagellat autem omnem filium, quem recipit. Quantum denique ex ipsa passione profecerit, nec rebellis vel contumax, sed patiens & humilis in eadem extiterit, patenter ostenditur, cum sui ipsius testimonio antea pro suorum peccatorum memoria nullatenus compungi potuerit, postmodum vero in tentationis fine cor ejus tam capax spiritalium tamque devotum fuerit, ut in unico talis mulieris sermone tantum perceperit saporem dulcedinis spiritalis. Præterea curationis ipsius rectissimus ordo fuit; cum lateris angustiam, quam meruit inferre indiscreta subtilitas, laudabilis simplicitas taliter effugavit.

[34] [Philippo regi militans, eum magno periculo eripit,] Est etiam memoriæ commendandum, quod Johannes, cum sub glorioso Francorum rege Philippo r militaret, a quo non, sicut a cæteris, de Montemirabili, sed Johannes Probitas vocabatur, justissimarum ratione causarum ab ipso rege plurimum diligebatur. Nec immerito; quippe qui toties ei utilis & necessarius erat. Fuit autem in prælio Normanniæ, quod commisit rex Francorum adversus regem Angliæ s apud castrum, cui nomen est Gisortium t: ubi cum fuisset rex totius exercitus sui auxilio destitutus & ab eis penitus derelictus, ab hostibus autem suis circumquaque vallatus, de medio ipsorum quærentium animam regis princeps digne laudandus Johannes virtute propria cum ingenti robore eum potenter eduxit, & a mortis periculo liberavit. Deinde veniens in partes Franciæ, congregavit gentium multitudinem copiosam, cum quibus ad dominum festinanter est reversus, prudenter & sollicite opportunum ei subsidium administrans.

[35] Et sic demum mediante Johanne principe fidelissimo, [juvatque; idcirco eidem carus: virtutibus,] rex Philippus, qui antea paulo minus hostibus succubuerat, castrum supra nominatum, terram quoque universam, pro qua tunc temporis decertabat, de manu regis Angliæ vi auferens, victor in Franciam honorifice cum gaudio remeavit u. Nimirum his de causis a rege, ut dictum est, plurimum amabatur, & vestitu deaurato sæpius ornabatur. Verumtamen ex quo cœpit militare Christo regi, longe pretiosius Christus ipse interiorem ejus hominem inæstimabili virtutum decore decenter illustravit, quam fuisset exterior ejus homo a Francorum rege quibuslibet aureis ornamentis antea decoratus. Præ aliis vero virtutibus, quas habebat, præcipue paupertatis humilitatisque vehemens amator semper fuit & providus exquisitor. Cum enim divitiis & gloria, quas voluptatis vanitatisque nutrices esse noverat, in seculo fuisset honoratus, contrariis animæ languoribus virtutes opponendo contrarias, videlicet divitiis paupertatem, & gloriæ vilitatem, tamquam sagacissimus animæ suæ medicus, si qua contagione peccati occasione opum & gloriæ fuisset contaminata, his virtutum salubribus antidotis vigilanter diluere satagebat.

[36] Quia duabus præmissis virtutibus claruerit & perfectus extiterit, [maxime paupertatis humilitatisque amore elucet.] in ejusdem probamus argumento verbi illius sanctissimi, quod egressum est de ore ejus, cum diceret, se velle esse filium hominis pauperioris vel inferioris totius terræ suæ: & quam verax extiterit hoc dicendo, operum ejus indicia manifesta declarabant. Nunc igitur videamus, Christum Regem quam recto itinere a fine totius celsitudinis ad finem totius extremitatis, paupertatis, vilitatis, humiliter descendentem legitimus ejus Miles fuerit imitatus, qui cum multarum gentium caput esset, & in ipsis obtinens principatum, de primo in ultimum mutari voluit, optando videlicet, se cunctis inferiorem fieri dignitate. Et quia sic secutus est ad infima descendentem, merito sequi debuit ad regna cœlestia gradientem.

ANNOTATA.

a Oysiacum, sive Osiacum, vernacule Oisy, castrum in Cameracesio, vel in Artesia, qua Cameracesio adjacet, a quo materna B. Joannis familia cognomen d'Oisy habuit, ad ejusdem Beati hereditatem accessit per mortem avunculi sui Hugonis III, Osiaci domini, & castellani Cameracensis, sine posteris defuncti.

b Non reperi hunc locum in Tabulis geographicis, uti nec villam Sanci; nisi forte hæc sit Sauchi, vel Sauchi l'Etrée, quæ duo loca non proculab Osiaco in Artesia notantur in Tabula ejusdem comitatus per Guilielmum de L'Iste.

c Machautus lib. 2, cap. 6 hæc ita interpretatus est, ut dicat, Joannem leprosi tunica semetipsum induisse. Ego vero non dubito, quin dicatur leprosus utraque veste a Beato indutus fuisse; pretiosa scilicet, ut pro eleëmosyna esset, altera, ut eleëmosynam tegeret. Ita mihi persuadent verba biographi, de Beato dicentis: Dehinc quoque eodem, quod prius ab illo (leproso) susceperat, EUM (non ait se) rursus induit vestimento. Id ipsum etiam insinuant, quæ subdidit: si enim Joannes leprosi tunicam induisset, quod celatum volebat, eo habitu fecisset palam; & inepta esset biographi de tempore hiemali sanctoque Martino Turonensi observatio; cum certe dimidium pallii huic Sancto ad pellendum frigus minus prodesse potuerit, quam B. Joanni tota tunica leprosi. Credo itaque, Joannem, cum pecuniam non haberet ad manum, e gemina sua veste interiorem dedisse pauperi leproso, eamdemque, ne hæc eleëmosynam proderet, superinduta vili illa texisse.

d Pruvinum, alias Provinum, Gallis Provins, urbs Galliæ est in Bria provincia, octodecim leucis Parisiis distans in Ortum hibernum, teste Baudrando in Lexico.

e Per milites hic, ut etiam supra & infra, more tunc recepto viros nobiles designat; dum autem exercitum mox dicit, hyperbola utitur.

f Creveceur, sive Crevecœur, Latine Crepicordium, oppidulum fuit cum castro, nunc vicus Galliæ est in Cameracesio. Baudrandus ait, esse vetus Vincianum, Caroli Martelli victoria celebre. Erat & hoc unum e castris, quæ B. Joannes ab avunculo suo Hugone III Osiacensi hereditaverat.

g Ex hisce omnibus noli suspicari, eam pœnam homini isti injuste aut sine legitima potestate irrogatam fuisse; nam Beatus hac in re judex æquissimus ab ipsomet cæco supra dictus est. Quod igitur veniam hic precetur, hoc ejusdem humilitati charitatique attribuendum est.

h Machautus lib. 2, cap. XI illam Mariam de Gonnelieu appellat; sed neutro nomine mihi nota est. Verisimile est, fuisse feminam illustrem, monachis Longi-pontis, in quorum gratiam biographus hanc Vitam scripsit, passim notam. Vide etiam annotanda ad lit. q.

i Hæc omnia favent Manrico in Annalibus Cisterciensibus ad annum 1184, cap. 1 asserenti, B. Joannem, antequam monachus factus est, jam aliquo tempore ab uxoris suæ thalamo ex mutuo consensu separatum vixisse.

k Lege librum 4 Regum, cap. 2, ℣ 23 & seq.

l Quia toties de leprosis mentio fit, juverit paucis observasse, malum istud tunc temporis communius fuisse in Gallia, quo vigebant sacræ cruce signatorum expeditiones in Terram sanctam, ex qua multi lepra infecti in patriam remearunt.

m Id est, indusio sive interula.

n Capa vel Cappa vestis talaris, etiam laïcæ, species erat, quæ ceteris vestibus superinduebatur: unde Isidorus lib. 19 Orig. cap. 31 apud Cangium in Glossario ait, Capam dictam, quia quasi totum capiat hominem.

o De hac religiosa domo vel monasterio nihil præterea legi.

p Suessiones & Augusta Suessonum, Gallice Soissons, urbs Galliæ est in provincia Insulæ Franciæ, ad Axonam fluvium, cognominis tractus caput, & episcopalis sub metropoli Remensi.

q Machautus lib. 2, cap. 8 hanc quoque, ut supra ad lit. h, Mariam de Gonnelieu appellavit, crediditque, vel a nobili familia, quæ apud Suessiones id nomen gerit, vel certe a synonymo vico sic dictam. Suspicatus etiam est, hanc istam reclusam fuisse, quam superius num. 30 Beatus dicitur invisere voluisse, nec tamen tunc invisisse videtur propter subitum lateris cruciatum. Ego non dubitarem Mariam de Goigneliu, utroque loco nominatam, unam eamdemque dicere, nisi posteriori loco diceretur illa eatenus numquam in corpore B. Joannem vidisse. Attamen hæc ratio non evincit contrarium, quia biographus etiam alia præpostero ordine recensuit, ut mox videbimus: Mariam autem de Goigneliu reclusam fuisse, non probat Machautus. Ceterum ex eo, quod expresse dicat, illam, dum scriberet, adhuc superfuisse in vivis, collige ætatem scriptoris.

r Designatur hic Philippus II, cognomento Augustus, qui, vivente patre Ludovico VII, anno 1179 rex coronatus, eodemque vita functo anno sequenti, in Gallia regnavit usque in annum 1223, quo obiit.

s Fuit is Richardus I rex Angliæ, Cor-leonis cognominatus, qui anno 1189 regnum auspicatus, anno 1199 e vulnere mortuus illud reliquit.

t Gisortii, vulgo Gisors, notitiam dedi in Commentario prævio num. 49.

u De hisce omnibus consule eumdem Commenmentarium num. 48 & sequentibus, ubi monui, videri biographum duas expeditiones bellicas annorum 1193 & 1198 hic commiscuisse. Certum etiam est, hæc alieno loco ab illo narrari, & accidisse, priusquam Joannes mentem suam ad divina serio appulisset; nam ab illo tempore a bellis omnino abstinuit.

* i. e. monasterium

* al. deest: Dei

* al. præbuit

* i. e. chirotecas

* al. recordatione

CAPUT III.
Vitam monasticam orditur in Longo-ponte: gesta illius in Religione usque ad obitum.

[Suis vale dicto, ad monasterium Longi-pontis] Johannes itaque speciosis virtutum floribus vernans, in seculo non seculariter vivebat, sed pigmentis spiritualibus, id est, suavissimo nominis sui odore universam regionem respergebat. Verumtamen cum adhuc ab hominibus veneraretur, minus se utilitatis agere existimans, ad potiora anhelare cœpit, dans operam, ut postposita vanitate seculi, monachorum collegio jungeretur. Hæc apud se cogitabat, ut transitorias fugiendo dignitates, honores perpetuos percipere mereretur. Quadam igitur die, convocata populi multitudine, simulans, se velle ad Albigenses a proficisci, de divinis alloqui cœpit eos, & ut in melius proficerent, exhortari. Nonnullis autem ipsorum lugentibus, valedixit eis, caritate pacifica deosculans universos. Dehinc vero paucis secum assumptis comitibus, apud Longumpontem, Ordinis Cisterciensis cœnobium b, perrexit, ibidem Domino serviturus.

[38] Et sciendum, quod in terra sui juris sub ipsius potestate ejusdem Ordinis cœnobia habebantur, [properat, inter monachos admitti humiliter petens;] sed parere maluit Domini jussioni, qua dictum est ad Abraham: Exi de terra tua & de cognatione tua, & de domo patris tui. Insuper si inter suos moraretur, maiorem ab ipsis, quam ab extraneis sibi reverentiam exhiberi verebatur. Cum igitur die Dominicæ Ascensionis c prostratus humiliter in capitulo Longi-pontis in monachum se recipi postulasset, venerabilis Galcherus, tunc temporis ejusdem loci abbas, & qui postmodum Cistercii extitit laudabilis gubernator d, sicuti est ipsius Ordinis consuetudo, cœpit ei prædicere gravitatem, quam in vigiliis, laboribus, cæterisque regularibus observantiis eum pati oporteret; & quod ab ipso, qui tantus extiterat in gloria seculari, & tam delicate fuerat ab infantia sua enutritus, ciborum asperitas sustineri non valeret.

[39] [& admissus, mira victus abstinentia elucet,] Cui humilis Johannes tale dedit responsum. Sciatis (inquit) me numquam in seculo gaudium tantum habuisse, quam si scirem, me fore dignum manducandi panem furfureum, qui canibus projicitur ad vescendum. Cujus tam humili responsione audita, qui aderant, ædificati non modice, ex affectu pietatis omnes fere lachrymari cœperunt. Quod autem non inaniter, sed ex nimio caritatis ardore id dixerit, subsequens ejus conversatio manifeste declaravit. Tantæ etenim erat abstinentiæ, ut etiam in vilioribus cibis appetitum refrænaret; & quantum necessitati congrueret, edere recusabat. In pulmentis quoque suis aquam frigidam miscere consueverat, ne aliquantulum delectationis in edendo percipere potuisset.

[40] [quam moderante abbate,] Quadam etiam die nuntiatum est abbati de Johanne, quod nimiis abstinentiis indiscrete affligeret semetipsum. Quo vocato, abbas eum super hoc allocutus, plurimum increpavit, jubens ei districtius, ut saltem de apposito sibi pane, quantum posset, manducaret. Videns igitur Johannes, hujusmodi se mandato coërceri, ne in crimen inobedientiæ laberetur, totam sibi panis appositi portionem die illa, non dico manducavit, sed cum nimio gravamine, ut potuit, deglutivit, ita ut nec fragmentum exiguum de reliquiis ejus inveniri potuisset. Sciens itaque jussionis hujus molestiam se non posse diutius sustinere, veniens ad abbatem, supplici voce rogabat, ut ab hoc imperio, vires suas excedente, eum absolveret, aut certe tam gravem sententiam quoquo modo temperaret, ut levior fieret ad portandum. Cui abbas: Ut rogatis, ita sententiam temperabo, quod singulis diebus unum panem comedatis: de reliquo autem, si potestis, manducare non parcatis. Rursumque Johannes: Quantum possum, vos obsecro, ne vos meæ potestati, sed potius voluntatis arbitrio hoc agendum relinquatis. Cujus prece victus abbas compulsus est obsecrantis assentire voluntati.

[41] [egregia obedientiæ specimina edit.] Per idem tempus abbati similiter est relatum, quod Johannes pitantias e comedere recusaret. Missus est ergo ei ab abbate piscis non modicus; cui etiam ex parte abbatis ipsius injunctum est, ut nihil ex eo relinquens, totum manducare debuisset. Ille vero vi coactus imperii, ad manducandum piscem, quasi ad tormentum accedens, quicquid de pisce fuerat respuendum, nec esui congruum, insuper aristas duras & maximas, ne mandati transgressor fieret, non sine cruciatu magno, comedere procuravit: & sic multo plus anxietatis pertulit corporaliter aristarum aculeos consumendo, quam utilitatis habuit carnes piscis manducando. Spiritaliter e diverso suavis ei extitit aristarum acuitas, quibus libenter vescebatur propter obedientiæ bonum, & carnes piscis amaræ, quas invitus comedebat, dum noxiæ voluptatis in edendo periculum incurrere vereretur.

[42] Eo tempore, die quadam conventu ad laborem commeante, [Fœtens cadaver e via semovet; contumeliis] intererat ibi servus Dei Johannes: cumque in via, qua ambulabant, cadaver mortui animalis jaceret, fœtore suo transeuntibus molestiam nimiam inferebat, ita ut plurimi monachorum fœtorem non valentes sustinere, manum vel manicam ante nares apponentes, fœtorem, prout poterant, devitabant *. Quod quidem perpendens, & conventui compatiens vir devotissimus Johannes, secessit ad cadaver, & traxit illud in partem semotam a viatoribus, ne de cætero posset aliquibus molestiam gravare. Recte etiam creditur inserendum, quod Johannes, jam assumpto habitu monachili *, in urbe Cameracensi morabatur, comitem secum habens Gilonem cellerarium de Valcellis f. Cumque per urbem incedentes visitare vellent quamdam inclusam, venerunt ad quemdam locum, ubi multos invenerunt illusores, in fossatis civitatis operantes, qui pertransire eos videntes, omnes simul una voce, quasi multa essent irrisione digni, post terga ipsorum clamare cœperunt Hauy, Hauy g.

[43] Quibus auditis, cellerarius nimio rubore perfusus, [affectus gaudet: dictum ejus ad mulierem,] celerius pertransibat: humilis vero Johannes omnem contumeliam sustinere pro Christo paratus, convertens se ad illos, instantissima prece eos rogabat, ut post miserum Johannem de Monte-mirabili, peccatorem omni opprobrio & confusione dignum, hac contumeliosa h voce diutius proclamarent. Non post multum tempus Dei Servus in eadem urbe consistebat causa restituendi, si qua male ab aliquo acquisivisset. Jam vero cuncta distribuerat, & ecce, advenit mulier quædam, conquerens de eo, & dicens, quod plurima inferendo damna multum injuriosus eidem fuisset. Ad quod verbum Vir Dei in sua potestate proprium nihil habens, compunctus ultra modum, mulieri supplicabat humiliter, quatinus damna illa remittere dignaretur reddere non valenti i. Cumque illa carens omni pietate, ad veniam concedendam flecti nullatenus potuisset, cum gemitu cordis amarissimo dicebat: Noveris, o mulier, quod, si de oculis meis & naso & auribus aurum vel argentum comparare possem, damna illa, quibus, ut asseris, tibi teneor obligatus, reddere non differrem.

[44] O qui non compungitur corde, verbi hujus audita & intellecta virtute! [pro damnis olim illatis sibi satisfieri petentem,] Aliquid præmissum est, quod ad memoriam libet reducere; videlicet quod Johannes ventum inanis gloriæ & superflua corporis ornamenta pecuniarum expensis nimiis olim studiose perquirebat; sed nunc intueamur, quemadmodum vitia contraria contrariis virtutibus curare noverat, qui, sicut in capitulo præcedenti dictum est, confusionem, quæ est inanis gloriæ salubre medicamentum, cum tanta aviditate sitiebat. Hic non * quasi ad remedium ornatus superflui membra corporis sui cæteris utiliora, cæterisque cariora, utpote trium sensuum, visus videlicet, auditus & odoratus, portas perdere maluerit, quam debita non solvere, quæ etiam solvere non valebat, præsertim cum ultra posse a nemine sit aliquid expetendum. Quid igitur æstimare debemus, quam provide se a culpis emundabat, in quarum purgatione ei posse non deerat, qui in illis existebat, a quibus ex sua potentia habebatur absolutus?

[45] O fidelissime Dei serve Johannes, dum in tali casu membra tua tradere paratus eras, quam libenti animo, ut credimus, pro Christi dilectione suscepisses martyrii passionem? Ergo si verum est, ut pro facto sit voluntas reputanda (ut dicitur) cum in cœlis sis præmium confessoris habiturus, [a biographo expenditur.] etiam coronam martyrii merito possidebis. Aut certe (quoniam per præmissas sensuum januas mors ingredi solet, unde dicitur mors intrare per fenestras, & per ipsas hostis humani generis pravarum suggestionum tela mortifera ad hominum corda jacere consuevit) vel prædictos sensus corporeos, tamquam proditores infideles, animum rectorem suum, meminit Johannes in manus adversarii aliquando tradidisse, & forte illis, quam cæteris membris, carere maluit, & ab eis tam acerbam expetere voluit ultionem, ut a corpore suo amputari debuissent. Verumtamen, quicquid horum sit potius credendum & eligendum, in omnibus laudandus est Christus, qui tantam Famulo suo conferre gratiam sua ineffabili dignatus est bonitate.

[46] [Serviri sibi non patitur:] Monachus quidam Longi-pontis, qui de familia humilis Johannis extiterat, dum adhuc in seculo moraretur k, volens ei in aliquo deservire, nocte quadam, sublatis occulte calciamentis ejus, ea ungere procuravit. Cum vero Vir Dei rem gestam cognovisset, rem ferre non potuit, sed vehementer iratus statim ad priorem venit, & plurimum conquerendo, ita dicebat: Domine prior, ego quidem in hac domo perseverans decreveram habitare; sed compellor, ut video, propositum immutare: non permittor, ut videtis, id, pro quo mundum reliqui, effectui mancipare. Nec enim veni ego ministrari, sed potius ministrare: & si sic futurum erat, melius mihi fuerat in seculo remanere, ubi servos & ancillas potuissem possidere *. Quæsita igitur, prior, & audita causa motionis ejus, animum ipsius leni mitigans sermone, Quæso, inquit, pro hac re ne contristemini; sanum etenim vobis dabo consilium. Cum sequenti nocte dormire noveritis fratrem Amandum (sic enim erat nomen monachi) ad lectum ejus eatis, calciamenta ejus occulte vobiscum deferatis, & sicut fecit vobis, similiter & vos ei faciatis. Quo audito, Johannes, mitigata prorsus ira, valde lætus * efficitur, & in ipsa nocte, quasi de illata sibi injuria sumens vindictam, læto animo Prioris consilium implere festinat. Nec dubium est, cum monachi illius, quondam famuli sui, Dei Servus tam devote ungere calciamenta dignaretur, quin etiam mens illius unctione spiritali saginari mereretur.

[47] [iram famuli sui mira humilitate frangit:] Præterea, dum quodam tempore pro aliquo negotio equitaret Johannes, contigit esurire puerum famulum ejus, qui eum sequebatur, divertensque ad propinquam religionis domum, ab his, quos ibi reperit, precibus sibi panem postulavit. Cumque repulsus fuisset, non valens ab illis obtinere, quod petebat, iratus ultra modum ad Dominum, quem solum reliquerat, est reversus; in præsentia ipsius cum furore nimio jurans, etiam habitatoribus detrahebat dictæ domus. Statim vero dignus Deo Johannes equo suo desilire festinans, procidit in terram, ante famuli sui pedes humiliter se prosternens, & animum ipsius servi leni mitigans sermone, suppliciter deprecabatur, ut eis veniam concederet, & a talium prolatione verborum desisteret. Videns igitur ille tantum Virum cum tanta humilitate pedibus suis obvolutum, confunditur in seipso, & animi sui furore deposito, Domini non renuit obedire voluntati. In hoc facto perspicuum est videre, Sanctus iste quantæ fuerit perfectionis. Valde enim propriorum delictorum districtus judex extitit, qui excessus alienos tanta sollicitudine diluere procuravit.

[48] Dederat servus Dei Johannes in eleëmosynam cœnobio Longi-pontis domum quamdam, [monasterii sui jura adversus filium suum] sitam in castro, cui nomen Gandeluz l; sed donationi factæ filius ejus primogenitus m renuens assentire, fratribus in dicta domo propria exercere negotia prohibebat. Quin etiam, ut eam repararent, minime permittebat. Quo audito, pater ejus Johannes ad supradictum castrum anxius corde, causa reparandæ domus accedens, in illam operarios conduxit: sed & ipse cum eis operabatur, quasi unus ex ipsis. Nam supra tectum tegulas, quibus operiretur Domus, propriis humeris humiliter deferebat. In eodem etiam castro tunc temporis minuta decima cedebat in possessionem ecclesiæ Longi-pontis n: sed ejus collectionem per servos suos præfatus Johannis primogenitus frequenter impediens, etiam molestias fratribus inferebat.

[49] Cujus rei, Pater, agnita veritate, ibidem pervenit decimam collecturus. [miris humilitatis operibus vindicat.] Qui se murum opponens inter fratres & filium, voluit experiri, si pro sui reverentia desisteret filius ab inceptis, aut certe maluit injurias sustinere a filio, quam ut fratres innoxii indebite punirentur. Vicos igitur perambulans, plateas circuibat, de domo in domum decimam colligens, & ejusdem baiulus existebat. Quidam vero ex his, quos Ribaldos o vocant, Viri Dei subsequens vestigia, allia a tergo ejus dependentia violenter detrahebat, & desuper caput ipsius ante conspectum suum in lutum projiciebat: quæ iterum Sanctus de luto humiliter recolligens, & capite demisso pertransiens, auctorem sceleris prospicere non curabat.

[50] Quadam autem die apud Montem-mirabilem veniens Johannes, [Repellitur a domo filii: vilia obsequia monachis exhibere gaudet,] & priorem Longi-pontis itineris sui comitem habens, hospitandi causa ad domum propriam perrexit, in qua primogeniti filii sui servos reperiens, humiliter dixit, se velle ibidem nocte illa hospitari. Illi vero occasiones quærentes & prætendentes, hospitium ei minime concesserunt. Quo viso, prior, qui comitabatur, eum, scutum patientiæ porrigens illi, Ne moveamini, inquit; Dominus in propria venit, & sui eum non receperunt. In quo verbo Dei Famulus, tamquam clypeo, optime protectus, gaudens, sibi Euangelicam convenire sententiam, Domino gratias agebat; & sic cum spiritualis lucri gaudio recedentes, ab extraneis cum magna sunt veneratione suscepti. Tantæ insuper humilitatis & tam avidus lucri spiritalis fuit Dei servus Johannes, ut aliqui pusillanimes vix sine molestia quasdam virtutes audire prævaleant, quas magnanimiter & cum gaudio potuit operari.

[51] Accidit namque, ut nocte quadam præ infirmitatis angustia monachus quidam vomere cogeretur. [ac sibi præ ceteris subeunda] Quo viso, celeri cursu pervenit ad eum, & apprehenso ejus capite, devotissime sustentabat. Cumque vomitum suum a loco monachus amovere voluisset, Vir Dei nullatenus voluit acquiescere, quin potius cum modico stramine vomitu cumulato, propriis manibus in cloacam projicere festinavit. In illo tempore, priore Longi-pontis, Joanne quoque nec non & alio monacho pariter commeantibus, monachi illius tertii equus manticam portabat, in qua vestes eorumdem habebantur. Quod considerans Johannes, equum videlicet monachi, tamquam dignitate novissimi, vestibus onerari singulorum, concepto spiritu ardoris, vehementer indignatus, statim de equo suo in terram desiliens, affirmando dicebat: Noveritis, domine prior, me nullatenus ulterius progressurum, nisi prius ab equo monachi hujus, longe dignioris, quam sum ego, mantica deponatur, & nostro, sicut exigit ratio, imponatur deferenda.

[52] [contendit: fœdum leprosum furtim osculatur.] Illis vero voluntati ejus assensum præbere nolentibus, Johannes nihilominus in suo proposito immobilis permanebat. Denique autem Spiritum Dei in Servo ejus contristare formidantes, acquieverunt ei, permittentes, ut fieret baiulus vestimentorum: & sic demum cœpto itinere pacifice perrexerunt. Quadam vice conventus pro regularis laboris utilitate in agros exierat, in cujus occursum venire contigit leprosum quemdam, deformem satis atque horribilem visu. Johannes autem, qui præsens aderat, videns eum venientem jamque sibi propinquantem, ab ore illius spurcissimo osculum rapere festinat; & continuo ab illo faciem suam avertens, velato & demisso capite incedens, prout poterat, semetipsum occultabat, quatinus sancti operis sui lucrum tutius conservare potuisset.

[53] [Humilitatis amantissimus, dolet se honorari,] Per idem tempus priore Longi-pontis, qui postea ibidem abbatis functus est officio p, & Johanne similiter mutuum colloquium de divinis ad invicem habentibus, quæsivit prior ab eo, placeretne voluntati ejus, quod Ordinem Cistercii fuisset ingressus. Cui respondens Johannes, Me, inquit, nollem alium ab isto Ordinem elegisse: verumtamen de cætero monachus non efficerer, si essem in præsenti Ordinem ingressurus. Hoc autem dicebat, dolens, quod singuli venerarentur eum, cunctis, se viliorem æstimantem, omnesque illi reverentiam exhiberent, omnibus ministrare & subesse cupienti. Quærente itaque priore, quid ergo esset acturus; respondit, se velle ribaldum q fieri. Quo audito, prior admirans ultra modum, Verumne est, inquit, quod dicitis, optare vos, esse de grege hominum apud Deum & homines contemptibili, & in ipsorum numero computari? Nonne ergo talium more vos cum illis oporteret jurare & frequenter peierare, ad decios r ludere, tabellam comportare, pellicem circumducere, inebriari sæpissime?

[54] [& ab omnibus contemni desiderat.] Nequaquam, Johannes ait: &, ut verbis ejus loquar, Ribaldi, inquit, sunt & ribaldi: plerique namque eorum multa sunt distantia moribus segregati. Est namque nonnullis quasi pro officio stabulum mundare, fimum comportare, quibuslibet abjectis rebus agendis & tolerandis humiliter subjacere, & in sudore vultus sui panem suum manducare: quorum vita, licet ab hominibus vilis reputetur & despecta, est tamen laudabilis & in conspectu Domini valde pretiosa. Quid igitur admiramini, me dixisse, quod eisdem cupiam comparari. Respondit prior: Vobis procul dubio persecutiones inferrent gravissimas, si nolletis eorum detestandis actibus conformari; immo, ut verius dicam, cum illis deformari. Et Johannes: In tolerandis eorum quibuslibet injuriis plurimum delectarer. Quid plura? Quantus & qualis humilitatis amator extiterit Sanctus iste, in his verbis manifeste possumus intueri. Commendent igitur, qui voluerint, dæmonum expulsores, cadaverum curatores, humilitatem tuam præcipuam, te ad superna gaudia æterna fœliciter exaltantem, laudo & semper laudabo, beatissime Johannes, qui teipsum sic abjiciens, humilians & contemnens, tamquam miles legitimus, sempiterni Regis tui imitator per omnia laudabilis extitisti.

[55] Nec etiam silentio debemus præterire, quod Johannes, [A domo uxoris suæ repulsus, a noverca sua] cum pro quodam negotio apud Montem-mirabilem quadam die pervenisset, ad domum propriam divertit. Cujus adventum deprehendens quidam de familia dominæ suæ, quondam uxoris s ejus, celeriter nuntiavit. Et accepto responso ex ore illius, ad Dei Famulum revertitur, dicens: Domina sudat; qua de causa videre illam, vel loqui cum ea nunc vobis minime licet. Cui Vir Dei humiliter respondens, Dominus, ait, utilem ei sudorem concedat: & a suis irreverenter expulsus, cum omni patientia exiens recedebat. Et accedens ad castrum, quod Firmitas Galcheri t nuncupatur, inventa comitissa, quæ noverca ipsius erat u, honorifice & hylari vultu ab ea susceptus est. Quæ etiam arguebat eum pro eo, quod hospitandi causa alibi divertere voluisset. Tunc Johannes non immemor verbi, quod de conjuge sua paulo ante audierat, Vos, inquit, domina, non sudatis.

[56] Dum hæc agerentur, latro quidam scelerum suorum merito ibidem in carcere servabatur; [amice recipitur, impetratque, ut cujusdam latronis pœna] jamque prolata fuerat comitissæ sententia, ut membrum a corpore ipsius amputaretur, aut certe oculorum suorum lumine privaretur. Quod cum Johanni intimatum fuisset, cœpit suppliciter comitissam deprecari, ne per membrorum abscissionem latro corporis sui detrimentum pateretur, sed crucis susciperet signaculum, in partes transmarinas profecturus x. Accipite eum vos, ait comitissa, & sicut vobis placuerit, judicate. Cui Johannes rursum, Absit hoc a me, domina; nequaquam ita fiet: exigit namque ratio, me potius judicari, quam alios judicare. Sed, si vobis non displicet & rectum videtur, ut dictum est, detur ei signum crucis, quatinus trans mare proficiscatur, pro posse suo fidei Christianæ adversarios expugnaturus, sicut Christum suis reatibus hactenus impugnavit.

[57] Interea jubente comitissa, eductus est latro de carcere, [in sacram militiam transmarinam commutetur.] & ligatis a tergo manibus in præsentia Johannis adductus, procidensque coram eo veniam precabatur. Et ecce, continuo Dei Servus ante pedes ipsius latronis similiter se prosternens, Heu!, inquit, homo, ut quid hoc facere voluisti? Nam & ego peccator sum longe deterior & vilior, temetipso. Cumque erexisset eum, dato ei signo crucis, interventu suo corpus ejus illæsum custodivit. Si quis vero dicturus est, quod a pœna, quam juste meruerat, latronem liberare nequaquam debuerat; cur in illo reprehendat, quod ab iniquis hominibus merito puniendis, cum illorum judex esset, debitam exegerit ultionem? Laudetur potius in judiciorum rectitudine ipsius justitia; hic autem, cum esset monachus, in liberatione peccatoris ejus pia misericordia commendetur.

[58] Hæc de vita & conversatione humilis Johannis dixisse sufficiat; [Auctoris de præmissis & sequentibus observatio.] non quod ibi universa concludantur, quæ de sanctitate ejus utiliter fuerant referenda, sed ut per pauca manifesta ejus opera, quæ dicta sunt, interioris ejus hominis pulchritudo, puritas & fortitudo lucidius innotescat, sciaturque, quam inseparabiliter Domino spiritus illius adhæserit, pro cujus dilectione tam perfecte semetipsum abnegavit. Longum enim foret, nobisque difficile, referre per singula, quemadmodum Christi fortis Athleta devicit dæmonum tentamenta, servavit ad integrum Ordinis instituta, mitis fuit & humilis corde, regulari per omnia deditus disciplinæ, desiccatus vigiliis, maceratus jejuniis, rigatus lachrymis, aliisque gratiis quampluribus fecundatus. Nunc ergo, qualiter de præsenti seculo ad desideratum bravium æternæ beatitudinis pervenerit, & quæ post ejus obitum per intercessionem & meritum ipsius in diversarum ægritudinum curatione Dominus fuerit operatus, subsequenter, prout ipse suum nobis auxilium impendere dignabitur, satagemus enarrare.

ANNOTATA.

a Adi Commentarium prævium num. 114.

b De hoc monasterio egi ibidem num. 1 & seq.

c Verisimilius anno 1210, ut in eodem Commentario probavi § 7.

d Alias Galterus appellatus, de quo insigni viro vide dicta in Commentario num. 22. Ejusdem de B. Joannis, tam in seculo, quam in vita monastica, virtutibus testimonium ibidem etiam recitavi num. 65, 137 & 138.

e Pitantia vox monasticis scriptoribus, dum de cibis agunt, satis frequens, hic pro obsonio, saltem lautiori usurpatur, ut liquet ex sequentibus.

f Valcellæ, Valcella & Valliscella, Gallice Vaucelle, abbatia virorum Ordinis Cisterciensis est in Cameracesio ad flumen Scaldim, duobus circiter milliaribus Cameraco condita fundataque ab Hugone II, Osiaci domino & castellano Cameracensi, ejusdemque conjuge Hildiarde. Ceterum cellerarius idem hic est, quod cellarius, sive cui cura victus monachorum commissa est.

g Hæc vox sugillantium est.

h Ita correxi ex apographo Belfortiano, cum reliqua mendose haberent: contumelia.

i Ut verum fatear, non satis capio, quid hæc sibi velint; nimirum quod B. Joannes jam monachus debita sua exsolvere inceperit, nec amplius haberet, ex quo isti mulieri faceret satis. Machautus lib. 3, cap. 9 asserit, Beatum (utique antequam monachum induit) notabilem pecuniæ summam hunc in finem seposuisse, ac deinde cum bona sui abbatis venia in creditores distribuisse. Et sic quidem facile intelligitur, cur non habuerit amplius, quod prædictæ mulieri serius venienti largiretur; sed mirum manet, quod debitorum extinctionem usque in monasticam vitam distulerit.

k Hic mox infra Amandus vocatur, ac videtur idem ille esse, de quo supra num. 13 & tribus sequentibus mentio facta est. Vide Annotata ibidem cap. 1, lit. p.

l Bruzen la Martiniere in suo Dictionario geographico istam hujus loci notitiam, sed verbis Gallicis, dedit: Gandelu vicus Galliæ est cum titulo marchionatus in Bria quinque leucas Meldis dissitus in Ortum æstivum.

m Erat hic nominatus Joannes, de quo plura dixi in Commentario prævio, & quod quidem attinet ad hanc controversiam, quæ non nisi post Beati obitum plane composita fuit, egi num. 92 & sequentibus, quos consule.

n Hæc illa videtur fuisse decima, quam prædictus Joannes filius in eodem instrumento, per quod litem de domo mox memorata composuit, eidem monasterio confirmavit. Adi Commentarium num. 94. Quid porro per minutam decimam designatum fuerit, ex mox dicendis intelliges.

o De Ribaldis satis prolixe agit Cangius in Glossario, ostendens hoc nomine primum appellatos fuisse milites, qui periculis maxime expositi, primi prælia tentare solebant; deinde vero ita etiam dictos fuisse scortatores, ac cujusvis perditissimæ vitæ, vilissimæque sortis homines. Vide infra num. 53 & sequenti, ubi B. Joannes & prior ejus varios sui temporis ribaldos memorant.

p Fuit hic nomine Hugo, qui in hac ipsa Vita recurret, quique Galchero vel Galtero Longipontis abbati, anno 1219 ad Cistercii totiusque Ordinis regimen promoto, in eodem Longo-ponte suffectus fuit.

q Vide mox dicta ad lit. o.

r Decii, Gallice dez, Latine sunt tesseræ sive aleæ.

s Helvidis de Dampetra, quæ, ut supra jam dixi, Joanne marito suo post varios susceptos ex ea liberos ad monachos transeunte, in seculo permanserat.

t Firmitas-Galcheri vel Galteri, alias etiam Feritas-Galterii, Gallice la Ferté-Gaucher dicta, vicus Franciæ in Bria est, cujus notitiam dedi in Commentario prævio num. 30 & sequenti.

u Beati matrem fuisse Hildiardem de Osiaco, dixi in Commentario prævio § 2, qua defuncta,oportet, Andream patrem illius ad secundas nuptias transiisse, sed cum qua, plane ignotum est. Porro castrum Firmitatis-Galcheri, in quo hæc Beati noverca habitasse dicitur, ad familiam dominorum Montis-mirabilis etiam pertinebat.

x Nempe in Palæstinam, inter cruce signatos adversus infideles militaturus.

* l. devitarent

* al. monachali

* an nunc?

* al. habere

* al. lenis

CAPUT IV.
Beati obitus divinitus præmonstratus: blasphemus castigatus: varia miracula vel beneficia ad illius tumbam obtenta: ejusdem os alibi beneficiis clarum.

[Beati mors pridie, quam contigit, monasterii priori] In vigilia S. Michaëlis a (cujus dies festus fuit transitus humilis Johannis de Monte-mirabili, non paucis gratiis efflorentis) talis visio domno Hugoni, qui tempore illo prioratus officio fungabatur b, apparuisse asseritur manifeste. Ipse prior, cum vigiliis interesset, & parum sopori lassatos oculos acclinasset, videbatur videre, quod totus chorus psallentium monachorum candelis igneis non paucis resplenderet. In medio autem tot luminarium quidam erat cereus cæteris procerior, cæteris splendidior, totum chorum suis splendoribus clarificans, & illustrans. Priori vero, qui postea extitit abbas venerabilis dicti loci, videbatur, quod ille maior cereus cum suo splendore superius ascendebat, superioremque oratorii testudinem penetrabat, nec ulterius comparebat. In cujus ascensu prior contristabatur; nam in omni choro obscuritatem nimiam relinquebat, ita quod in candelis cæteris splendor admodum exiguus remansisse videretur.

[60] Tunc a somno suo prior excitatus, cogitare cœpit, [per visionem cerei in altum elevati portenditur:] quid visio talis exprimeret; sed cujus rei indicium penitus ignoravit, quoadusque cum in eadem die Missarum solemnia celebraret, pro Dei servo Johanne tabula pulsaretur c. Tunc primum occurrit ejus memoriæ visio præmissa, intellexitque, per cereum superius ascendentem spiritum fratris Johannis certissime figurari. Accidit, quod in solemnio angelorum, ipsa videlicet die, ipsius anima soluta de carnis vinculis, tamquam quidam clarescens cereus, se sursum extulit, quem, sicut credimus, Jesus Christus, cui fideliter militavit, Sanctorum catervis intulit & fœliciter sociavit.

[61] [similis visio alteri religioso oblata.] Sub ejusdem temporis intervallo, dum canerentur laudes, vigiliis celebratis, quidam conversus d, nomine Gerardus, visionem fere consimilem perhibet se vidisse. Videbatur enim eidem converso, quod uterque chorus monachorum & conversorum cereis innumeris refulgebat, & in medio cereorum illorum quidam cereus longior atque sublimior eminebat. Dum ista cerneret conversus præfatus, visus est ei homo quidam venerandi vultus ab alto descendere, cujus forma talis esse videbatur, qualis a pictoribus in vitro depingi solet Domini nostri imago. Qui majorem cereum apprehendens, statim ipsum elevabat in cœlum. Dictus vero conversus pro cerei absentia plurimum contristatus, eo quod ecclesiæ claritas magna ex parte imminuta videretur, a sopore suo protinus est excitatus. Cereus igitur iste, sicut est in alia visione superius elevatus, aperte denotat spiritum humilis Johannis, quem multis gratiis choruscantem Jesus Christus ad civium supernorum consortia ineffabili misericordia sublevavit.

[62] [Os in Beatum blasphemi fœde contortum,] Accidit, quod corpus servi Dei Johannis de loco, in quo fuerat humatum anterius, ad locum alium transferretur e. Quo audito, erant quidam cæsores lapidum apud Paci f, inter quos fuit quidam blasphemus. Cum enim alii dicerent, quod Sanctus in feretro locaretur, respondit dictus blasphemus, quod nequaquam sic fieret, sed potius a monachis Longi-pontis ipsius ossa exponerentur canibus ad rodendum. Quo dicto, socii ejus blasphemantem durius increpabant, comminantes ei, quod ex hoc divinam deberet incurrere ultionem. Eodem vero die circa noctem divina manus, quæ dictam blasphemiam præterire noluit impunitam, in membro, quo peccaverat, eum gravissime flagellavit.

[63] [per ejusdem reliquias restituitur.] Os enim ejus, per quod blasphemaverat, in alteram partem deformiter est transversum, est etiam intuitus sui propemodum lumine privatus, ut cunctis cernentibus pateret liquido, quod divina ultio punierat hunc blasphemum, Dei servo Johanni nequiter oblocutum. Hanc plagam tam deformem atque cunctis cernentibus non minimum incutientibus horrorem, potissimum tamen cuidam suo sacerdoti, qui quandoque corporali ejus faciem ventilabat h, fere per mensem unum sustinuisse dignoscitur. In quo quidem spatio multas Sanctorum reliquias visitavit, sed propter hoc non recepit aliquam sanitatem, quoadusque corde compunctus, semel & secundo veniens ad tumbam Dei famuli Johannis, ad contactum ossis unius memorati Sancti de infirmitate sua ad plenum convaluit.

[64] [Grave pedis malum sublatum:] Contigit etiam, ut ossa Dei Servi de loco, in quo primum fuerat * corpus ejus, elevarentur in claustro monachorum i, tumba ibidem in muro fabricata, ante quam monachi improvide super sedes ligneas more solito residebant. Quod cum aliquibus videretur inhonestum, monacho cuidam imperavit prior, ut conversum carpentarium, Matthæum nomine, accersiens, ad tumulum Sancti eum adduceret, quatinus coram illo memoratas sedes amputaret. Monachus igitur cum ista converso nunciasset, respondit ille, hoc libenter se facturum. Cumque simul pergerent & secum colloquerentur, inter cætera ait conversus: Utinam tantum haberet desiderium servus Dei Johannes precibus suis mihi a Domino impetrare sanitatem, quam libenti animo ad honorem ipsius istud adimplere cupio mandatum: ipse enim conversus in pede gravis ægritudinis incommodo vexabatur. Qui cum ad locum pervenisset, sedilia cœpit conversus amputare: necdum opere peracto, Deo gratias, inquit, & B. Johanni, cujus intercessione de infirmitate mea convalui. Nec sensit ab illa die angustiam, qua tempore non modico fuerat fatigatus.

[65] Supervenit etiam ibi quidam monachus, cui cum loqui non liceret, [cruciatus temerario inflictus, eidem pœnitenti eximitur.] temere significare cœpit, sedes supranominatas non debere amputari, aliisque respondentibus & dicentibus, hoc fieri ob reverentiam domni Johannis, minime acquiescebat, sed signis contrariis rei gestæ detrahebat. Temeritatem cujus noluit Dominus impunitam præterire, sed voluit servi sui Johannis monstrare merita. Eodem enim die intolerabili dolore cœpit monachus cruciari, statimque præsumptionis agnoscens reatum, ad memoriam Sancti rediit, humiliato corde & contrito fundens preces, ut de ægritudine, quam suis incurrerat meritis, ejus orationibus reciperet sanitatem. Et confestim doloris anxietatem, quam superba præsumptio meruerat, humilitas effugavit.

[66] Accidit quodam tempore, quod domnus Hugo venerabilis abbas Longi-pontis, [Abbas febre gravique genu malo subito liberatur.] ille scilicet, qui, quo tempore servus Dei Johannes obiit, visionem viderat cerei ascendentis k, accidit, inquam, quod in genu & tibia dolore anxio torqueretur in tantum, ut impotens esset movere ipsum genu. Insuper cotidiana * febre gravius vexabatur. Hoc duplici laborans incommodo, tandem ministrorum suorum consiliis acquiescens, ad memoriam viri Dei Johannis apponi jussit ardentem cereum, quatinus ejus intercessione subsidium inveniret. Cruri tamen ipsius emplastrum superligatum erat impositum a ministris, sed dolorem minime mitigabat. Perpendens igitur abbas, dolorem suum non minui, sed occasione emplastri magis ac magis augmentari, cruciatum tantum non sufferens, nocte media fecit illud amoveri. Quo amoto, fiduciam habens in Domino, & quod sine carnali medicina meritis & precibus Sancti ab utraque ægritudine sua valeat liberari, & a febris molestia & a cruris angustia velociter est adeptus sanitatem.

[67] In villa, cui nomen Nouroi *, non multum a Longo-ponte remota, [Muto per potum aquæ, ejus reliquiis sacratæ, loquela redditur:] homo quidam morabatur, qui cum morbo gravissimo ægrotare cœpisset, in tantum prævaluit ægritudo, ut ægrotus linguæ suæ officio privaretur: loqui namque nullatenus prævalebat. Elapso autem non longo tempore, Dei l nutu dimissus est ab infirmitate sua; sed mutus nihilominus permansit, diebus quoque non paucis taliter perduravit. Audiens autem, meritis Dei servi Johannis de Monte-mirabili apud Longum-pontem mira quamplurima Dominum operari, ad tumbam ipsius, ubi ejus memoria habebatur, festinus perrexit. Cumque ibi pervenisset, devoto cordis affectu paululum oravit; propinato sibi poculo de ablutione unius ossis memorati Sancti, bibit & confestim solutum est vinculum linguæ ejus, ita ut loqueretur. Nec tamen ad plenum sub unius horæ spatio, sed paulatim usum loquelæ recepit. Priusquam tamen de ipso cœnobio egrederetur, post intervallum quatuor aut quinque horarum tantummodo, prout olim consueverat, plenissime loquebatur. Tunc ipse post recuperatam loquendi facultatem, linguæ suæ primitias offerens, multimodas ei gratiarum actiones referebat, quod per beatissimum famulum suum Johannem tantum in eum dignatus fuisset miraculum operari: dehinc vero plurimum exhilaratus ad propria remeavit.

[68] [febricitans ad Beati tumbam bis sanatur;] Præterea conversus quidam Longi-pontis quartanæ febris angustias per longum perpessus fuerat tempus. Dictum est ei a quodam monacho, quod sanus efficeretur, si viri Dei Johannis suffragium fideliter imploraret: cujus verbis fidem adhibens conversus, cum sancti Viri memoriam tertio visitasset, ne in pia promissione sua monachus mendax inveniretur, sicut ei prædixerat, precibus Servi Dei febre prorsus effugata, donum adeptus est sospitatis. Post aliquod vero temporis spatium idem conversus tertiana febre graviter vexabatur; sed expertus in seipso Sancti clementiam & orationum ejus virtutem, speravit certissime, se posse velociter, ipso intercedente, sanari. Nec fraudatus est spe sua: facta enim ad tumulum ejus oratione, brevi quidem, sed devota, statim convaluit.

[69] [alter morbo articulari ad eamdem repente liberatur;] Quidam etiam monachus & sacerdos Longi-pontis, qui eidem Viro sancto præstiterat contubernium spiritale, ita quod cilicia, quibus carnem propriam Vir spiritalis domabat, secreto ei quæreret m, quadam vice intolerabili cœpit ægritudine cruciari. In juncturis siquidem membrorum, in articulis manuum & pedum tantus eum artheticæ guttæ dolor arripuit, quod vix genua flectere, vix a lecto surgere, vix alibi pergere prævaleret. Is igitur audiens & videns miracula multa, quæ per Sanctum suum Dominus faciebat, quadam nocte spem salutis concipiens, surgit a lecto, & nutante vestigio tumbam Viri sancti, ubi dicta fiebant miracula, devotissime petit; ad quam cum magno labore & desiderio pervenisset, effudit in se animam suam, Virum sanctum precibus iteratis indefesse obsecrans, ut ei a Domino impetraret desideratam salutem. Dehinc vero loca dolentia post multos gemitus applicat tumbæ Sancti. Nec mora, præstante Domino, sentit Sancti virtutem: nam illico convaluit & restitutus est integræ sanitati.

[70] [uti & gravi infirmitate abbas Curiæ-Dei,] Alio tempore venerabilis abbas de Curia-Dei n pro suis negotiis iter agens o, apud Longum-pontem divertit, ibique cœpit cujusdam doloris angustia gravissime torqueri. Cumque tantum nullatenus ferre posset, omnium fere membrorum robore destitutus, aliquo suffragari sibi medicamine cum gemitu postulabat. Sub quo casu monachus quidam adstitit ei, qui aliquando consimili laborans ægritudine, precibus servi Dei Johannis operationem expertus fuerat in seipso. Cui dixit: Domne abbas, si mihi creditis (inquit) carnalem medicinam penitus respuetis, & absque dilatione ad tumbam Dei Servi vos deferri facietis. Quo cum adveneritis, confidite & orate; quia procul dubio in brevi convalescetis. Quo audito, abbas a monachis quatuor undique sustentatus, ad petitionem suam ibidem deducitur, & accensam candelam offerens, brevi quidem intervallo, sed devotas fudit preces, ut optatam reciperet sospitatem. Dehinc vero se commendans orationibus Sancti, erigitur a ministris, ut ad lectum reducatur.

[71] Qui cum reverteretur, cœpit dolor ilico mitigari, paulatimque vires corporis recipiens, conductores suos a seipso repellebat, tentare cupiens, utrum posset incedere, [ibi hospitans. Os Beati miraculis alibi claret.] eorum suffragio non suffultus. Et ecce festino cursu absque offensione ambulans, ad laudem Medici sui se convaluisse demonstrans, circumstantibus dicebat: Noveritis certissime, quod pro centum marcarum pretio, quod facere me cernitis in præsenti, paulo ante minime potuissem. In monasterio insuper Longi-pontis, in quo Famulo Dei Christi vivere fuit & mori lucrum, cum sacra ejus ossa ab abbate Cari-campi de tumulo levarentur p, contigit, ut unum ex ossibus ipsius apud villam, quæ vocatur Voties q, deferretur, & ibidem cum honore debito servaretur. Cum ergo innotuissent miracula, quæ ad tumbam Viri sancti fiebant, convenit multitudo languentium in dicta villa, & loto osse Famuli Dei, quod ibi custodiebatur, sacrosancti laticis haustu omnes curati sunt, a quacumque infirmitate tenebantur. Quorum curationem plenius scriberemus, nisi ad tollendum fastidium brevitati per omnia studeremus.

ANNOTATA.

a Id est, die 28 Septembris, nam postridie ejus diei celebratur dedicatio ecclesiæ sancti archangeli Michaëlis in monte Gargano. Annum vero fuisse tunc Christi 1217, probavi in Commentario prævio § 8.

b Hic ipse est Hugo, quem Galchero, qui B. Joannem monastico habitu induerat, in abbatiam Longi-pontis anno 1219 successisse, annotavi ad caput 3, lit. p.

c Usitatissimus fuit in monasteriis tabulæ ligneæ usus, qua malleo varie percussa, monachi convocabantur, certisque de rebus monebantur. Varia exempla dat Cangius in Glossario, ubi inter alia dicitur ejusmodi tabula adhiberi solita fuisse, tum quotiescumque aliquis infirmus in extremis versabatur, ut convenientes monachi moribundo suis precibus assisterent; tum cum defunctus esset, ut ejusdem animam Deo commendarent: quapropter etiam tabula defunctorum & defunctoria nonnumquam appellabatur. Alterutrum ergo hic indicavit biographus.

d Id est, Frater laïcus.

e Sacrum Joannis corpus in communi monachorum cœmeterio mox ab obitu sepultum fuisse, dixi in Commentario prævio § 9, quem etiam de hac prima translatione & hujus tempore consule.

f Hic locus mihi ignotus est: nam Paciacum, vulgo Pacy, aliis Passy dictum, quod Galliæ oppidum est in Normannia ad Eburam fluvium, longius distat a Longo-ponte, quam ut de illo sermo hic esse videatur.

h Corporale, id est pannus lineus, in quo Corpus Domini nostri in Sacrificio Missæ reponitur, a nonnullis ad curandos morbos aliquando adhibitum fuisse, habemus etiam ex Glabro Rodulpho, seculi XI scriptore, qui lib. 5 Historiæ Francorum apud Chesneum tom. 4, pag. 54 ad propositum nostrum hæc ait: De Crismale, quod a quibusdam Corporalis appellatur, plurimum expertum est, præstare remedia, si fides exigentium non fuerit dubia. Nam contra incendia sæpius elevatum aut extinguendo compescuit, aut retrorsum pepulit, seu in partem alteram retorsit. Membra quippe ægrorum dolentia multotiens sana restituit, febricitantibus nihilo minus impositum salutem contulit. Abusum illud ad restinguendum incendium in ignem injiciendi concilium Salegunstadiense, eodem seculo XI habitum, canone 6 severissime interdixit, ut videre est apud Labbeum & Cossartium tom. 9 Concil., col. 846.

i Hæc eadem translatio est, de qua mox actum fuit.

k Adi num. 59 hujus Vitæ.

l Hanc vocem, quæ desiderabatur in exemplari, quod edo, supplevi ex alio Longi-pontano.

m Forte hic fuit Odo, de cujus cum B. Joanne pia familiaritate aliqua aliunde annotavi in Commentario prævio num. 99 & seq.

n Curia-Dei, Gallice la Cour-Dieu, abbatia Ordinis Cisterciensis est in silva Aurelianensi, sex leucis ab urbe Aureliis, vulgo Orleans, versus Orientem in parœcia Ingranniæ, inquiunt Galliæ Christianæ continuatores tom. 8, Col.ubi ejusdem initia anno 1118 illigantur.

o Ita reliqua nostra apographa, cum in illo, quod excudimus, mendose legatur iterans.

p Carus-Campus, Gallis Cercamp, abbatia Ordinis Cisterciensis est in comitatu S. Pauli, in diœcesi Ambianensi, non procul ab Hesdinio, Artesiæoppido, seculo XII condita, de qua plura vide, si lubet tom. 10 Galliæ Christianæ auctæ Col. & seqq. Porro translatio, de qua hic agitur, videtur omnium prima fuisse, facta scilicet e communi cœmeterio intra claustrum monachorum. Cur vero illa abbati Cari-Campi commissa fuerit, dicere nequeo: forte tamen id honoris gratia fuerit factum.

q Machautus lib. 4, cap. 9 legens Votier, de hoc loco sequentia sermone Gallico annotavit. Observo hic obiter, non satis discerni posse ex antiquo Ms., utrum legendum sit Voutier, vicus parœciæ de Faveroles, una ac dimidia leuca a Longo-ponte, an Voutiennes, tribus leucis distans, qui locus in vetustis instrumentis Vallis signorum dictus legitur, quod nomen huic historiæ non male conveniret. Hæc ipse: at quidquid sit de appellatione Voutiennes, in omnibus nostris apographis hic legitur Voties, quod facilius in Votier, quam in Voutiennes potuit commutari.

* al. addit. positum

* al. quotidiana

* al. Nouroy

CAPUT V.
Reliqua miracula seu beneficia ad illius tumbam & invocationem impetrata.

[Monachus cruribus pessime affectus, sanatur:] Erat quidam monachus in Longo-ponte, in tibiis & genibus tumorem maximum habens continue; cui in tantum molestus erat, ut vix eum permitteret ambulare. Quem insuper tanto pertulerat tempore, ut a cunctis insanabilis diceretur. Videns igitur monachus, quamplurimos seculares ad tumbam Dei Servi precibus ipsius & merito fidei suæ a variis infirmitatibus cotidie curari, se autem, cum de salute sua ipsum aliquando rogasset, in sua nihilominus ægritudine permanere, confisus est certissime, quod interventione Sancti celeriter sanaretur, si hoc ipsum fides ejus adipisci mereretur. Majoris igitur meriti existimans apud Deum ægrotos, qui curabantur, se autem minoris, vehementer sibimetipsi indignatus, a fidei tepiditate semetipsum arguebat. Cum hac ergo humilitate & suiipsius maxima abjectione Famuli Dei subsidium devotius imploravit. Cujus exaudita prece, ab omni corpore ejus prorsus ablato tumore, curatus est tam perfecte, ut ipse, licet provectæ esset ætatis, longi itineris spatium ambulare minime gravaretur. Postmodum vero ego ipse eumdem sæpius vidi, cum ante tumulum Servi Dei præteriret, se privatim prosternentem, quasi pro gratiarum actione reverentiam eidem cupiens exhibere, aliis potiorem.

[73] Nec videtur omittendum, qualiter homo quidam a quotidiana febre receperit sospitatem. [alter febrim, alter languorem apud ejusdem tumbam deponunt.] Jacebat ille præfati cœnobii in infirmitorio a pauperum, ibique febris suæ incommodo gravissime laborabat. Consultum est ei a quodam monacho, ut Sancti tumbam adeat, ab eo suffragia petiturus. Acquievit ille, pergensque sine mora ad memoriam Sancti, fusa prece, quod petebat, impetravit: nam febris suæ molestias deinceps non sensit. In prædicto etiam pauperum infirmitorio languens quidam a longo tempore jacens, membrorum suorum prorsus usu erat destitutus. Cui pollicitus est infirmarius b conversus, operam se daturum, ut in crastino ad memoriam famuli Dei Johannis duceretur. Qua pollicitatione ægrotus audita, lætissimus est effectus, & tota nocte illa incredibili exultabat gaudio, confidens firmissime, orationibus Sancti se languoris sui sanitatem adepturum. Mane itaque facto, ducitur languidus ad locum desideratum, ibique devotissimo affectu completa oratione, totius languoris sui plenissimam meruit recipere sospitatem. Tunc ille cum nimia jucunditate virtutes Sancti & merita circumquaque diffundebat.

[74] Fuit præterea homo quidam, cujus ventrem & latera tumor ingens unius anni spatio, [Uno die, præsentibus multis abbatibus, languidus] sicut ipse fatebatur, undique occupaverat, qui etiam gravissimus extiterat ad ferendum: nam ægroti præpediens anhelitum, eum loqui, nisi maxima cum difficultate, minime permittebat. Audiens autem, quod apud Longum-pontem meritis Famuli Dei a diversis languoribus plurimi curarentur, ad tumulum ejus festinanter perrexit, faciensque orationem ibi paululum obdormivit. Cumque a sopore suo fuisset excitatus, erigens se, Deo gratias, inquit, & tibi, serve Dei beatissime Johannes, cujus interventione ab ægritudine mea me sentio liberatum. Nec puto necessarium, ut quis dicat, cum quanta exultatione laudes Sancti undique prædicabat, quo intercedente, languorem, quem tanto tempore pertulerat, perdidit in momento.

[75] Plurimi vero Ordinis Cisterciensis abbates, per Longum-pontem transitum facientes, [& febricitans ad eumdem tumulum subito curantur.] cum fieret dictum miraculum, præsentes affuerunt; qui simul pergentes ad Sancti memoriam, mirabilem Deum per Servum suum tanta signa facientem laudare & glorificare cœperunt, & corde devotissimo Sancti suffragia postulantes, ejus orationibus semetipsos commendarunt. Eadem etiam die homo quidam a quartana febre, quam longissimo temporis spatio perpessus fuerat, suffragante Dei clementia per merita Sancti sui, ad tumbam ipsius desideratam adeptus est sanitatem. Quo facto miraculo, a priore Longi-pontis prædictis abbatibus, qui adhuc in ipsa domo præsentes aderant, protinus est nunciatum. Quo audito, multimodas gratiarum actiones Domino referentes, quæ audierant & viderant, fideliter prædicando circumquaque seminaverunt.

[76] Erat quidam monachus in Longo-ponte, in cujus facie ab ima parte ortus est tumor maximus, [Fœdus faciei tumor, genuum cruciatus] ita ut ab oculo partis illius propemodum non videret; insuper tumoris angustia plurimum affligebatur. Ille vero, quid ageret, & quod sibi quæreret remedium, penitus ignorabat. Porro tandem sano reperto consilio, ad Viri Dei tumbam festinanter pervenit. Cumque pro salute sua paulisper ibidem perorasset, tumoris sui dolorem sensit continuo mitigatum, discedensque a loco ipsa die iterum est reversus: rursumque facta oratione, & a tumore & a tumoris dolore pariter est liberatus. Præterea monachus quidam ejusdem loci, sacerdos & provectæ ætatis, in genibus nimio dolore vexabatur, ita quod in choro psallentium stare nullo modo prævaleret. Hac igitur necessitate compulsus, in capitulo veniam postulavit, ut in sedilibus retro chorum ei sedendi * licentia præberetur.

[77] [& dolores colici ibidem confestim abiguntur.] Quare, sicut petierat, impetravit; sed magis ac magis infestatus a dolore, extra chorum se locavit, infirmitorium deinde petiturus. Quo viso, monachus quidam ejus angustiam perpendens, innuit ei, ut servi Dei Johannis memoriam oraturus adiret, & procul dubio celeriter sanaretur. Qui statim consilio acquievit, ad tumbam Sancti perrexit, ibidem oravit, sanitatem recepit, & in crastino chorum sanus intravit. Cum etiam monachus quidam bonæ famæ, monachorum Longi-pontis confessor, quadam nocte tortionibus anxiis urgeretur, cum tali dolore ventris ad vigilias introivit. Et cum dictos dolores non posset diutius sustinere, exivit de choro, & devotione cordis tactus intrinsecus, ad tumbam Sancti festine perrexit; ubi fusis succinctis precibus & devotis, super suis tortionibus, quibus plurimum angebatur, mitigationem omnimodam est adeptus; dehinc ad psallentes rediit lætabundus.

[78] [Monachus pro exiguo servitio sanitatem humeri recipit.] Per idem tempus infantulus quidam ad tumbam Dei Famuli pergebat, accensam candelam in manu deferens, ad honorem Sancti eam ibi oblaturus; sed locum minime reperit, ubi eam collocare potuisset. Quo, quid ageret, ignorante, supervenit ibi monachus quidam sacerdos, qui puerulum intuens compassus est *, voluntatemque concepit, ut eidem ferret subsidium, quo ab ipso occupationem, quam diximus, amoveret. Sub quo casu prospiciens, vidit non longe a loco formosum baculum, quo accepto, prout potuit, & quale potuit, candelabrum de ipso facere procuravit. In quo & Dei famulo Johanni servivit, & a sollicitudine sua puerum liberavit. Sanctus vero laboris sui fructu eum privare noluit: nam sine mora in eodem loco operis sui remunerationem suscepit: siquidem longo tempore in humero suo dolorem anxium perpessus fuerat, ita quod de brachio partis illius vix quippiam poterat operari, nec etiam sine difficultate ipsum vel modice movere prævalebat: sed dolore penitus mitigato, priusquam ab ipso discederet loco, donum adeptus est sanitatis.

[79] [Beati gloria cuidam piæ feminæ revelata.] Præterea cum in præsentia abbatis Cisterciensis de Dei famulo Johanne fieret mentio,his, qui præsentes aderant, virtutes ejus enarrantibus, abbas quidam intererat, qui sic exorsus est, dicens: Mulier quædam sancta erat in partibus Normanniæ, quæ cum cæteris virtutibus, quas habebat, crebris visitationibus & revelationibus a Domino fovebatur. A qua cum familiari colloquio de sancti viri Johannis virtutibus c requisissem, subintulit illa & ait: Noveritis, domne, quod Vir ille sanctus, qui fuit monachus Longi-pontis, nobis familiarissimus habebatur, de cujus exitu taliter Dominus voluit ordinare. In festivitate siquidem beatissimi archangeli Michaëlis cum ageret in extremis, animam ipsius de corpore egressam, sicut ostendit mihi Dominus, angeli susceperunt. Quia vero aliquas leves negligentias secum tulit, quas nulla pœnitentia studuerat expiare, Deo disponente, per triduum solummodo fuit in purgatorio d: quo tranfacto, spiritus Viri sancti introivit in sancta, similis factus in gloria Sanctorum.

[80] Monachus quidam Longi-pontis nimia cujusdam passionis angustia molestissime torquebatur, [Hemicrania,] quæ passio migranea e nominatur. Rogavit sanctum Dei Johannem, ut pro sua recuperanda salute divinam clementiam imploraret; sed minime, quod petebat, impetravit. Qui cum alios a variis infirmitatibus orationibus Sancti convaluisse videret, suumque sibi dominari dolorem; humiliantibus se cæteris adorando, cum ante tumbam ipsius transirent, dixit præfatus monachus in corde suo, se nullam hujusmodi eidem reverentiam delaturum, eo quod, sicut alii, de sua ægritudine minime sanaretur. Post aliquod vero temporis spatium doloris sui molestiam sufferre non valens, ex intimo cordis affectu rogavit Dominum, dicens: Domine, si tibi placet & dignum judicas, ut huic Famulo tuo, tamquam Sancto tuo & consorti gloriæ tuæ, reverentiam deferam pariter & honorem, in sanctitatis ejus notitiam a dolore, quo torqueor, me digneris liberare. Et confestim est pristinæ restitutus sanitati.

[81] Conversus quidam Longi-pontis nimio dolore cujusdam tumoris, [uber gutturis, febris, diarrhœa] qui sub ejus gutture ortus erat, graviter angebatur. Tumulum Sancti adiit, fusisque ad eum precibus, doloris sui locum tumbæ apposuit: quo facto, tumor & tumoris dolor pariter abscesserunt. Accidit etiam, ut venerabilis abbas Castellariorum f quodam tempore per Longum-pontem transiret; qui cum audisset, meritis Sancti sui signa quamplurima Dominum fuisse operatum, duplici laborans infirmitate, febre videlicet, & altera, quæ diaria g vocatur, a qua multo magis, quam a febre, vexabatur, rogare cœpit Dei Servum, ut pro sua sanitate Dominum deprecaretur. Nec mora, ab utraque ægritudine sua mitigationem recepit, & sic cum multimoda gratiarum actione recessit.

[82] Contigit præterea, ut in tempore messis a priore Longi-pontis conventus in agros ad metendum duceretur. [& capitis dolores sanata.] Cumque ibi pervenisset mulier quædam religiosi habitus, cum priore se velle loqui dicebat. Ad quam prior vocatus accedens, alloqui cœpit eam, causam ipsius adventus quærens. At illa respondens, Ego, inquit, domine, sum mulier a longo tempore de elemosina venerabilis Johannis de Monte-mirabili sustentata. Ad quam prior, Sustentaris, ait, o mulier de elemosina Viri sancti, qui cum Christo vivit in gloria. Et adjecit, Nocte, inquiens, transacta nimio dolore capitis gravissime cruciabar; confidensque, meritis & intercessione ejus dolorem meum posse velociter mitigari, pergens ad tumulum ipsius, languidum caput paulisper ibidem acclinavi, & confestim mitigato cruciatu, sana inde recessi. Quo audito, monachus quidam, sacerdos & provectæ ætatis, Per omnia, inquit, consimile miraculum die hesterna precibus servi sui Johannis Dominus in me dignatus est clementer operari. Dolorem quippe capitis nimium patiens, ad tumbam, Sancti perrexi; caput ibidem superposui, & brevi completa oratione, statim convalui.

[83] [Monachus, Beati obtrectator, magno cruciatu corripitur,] Aderat etiam ibi monachus cum priore, qui cum diu miraculis, quæ per Dei Famulum fieri audierat, incredulus extitisset, cum irrisione proferens blasphemiam, Creditis, inquit, per ejus merita vos a doloribus vestris fuisse curatos? Et adjunxit: Tumba illius (ait) cum sit de lapide marmoreo, frigida naturaliter, mirum si ad contactum ipsius in vestris capitibus sensistis rofrigerium? Quo dicto, unus de adstantibus durius eum increpare cœpit, dicens, quod pro tali blasphemia esset divina ultione puniendus. Porro subsequenti nocte prædictus monachus ad vigilias cum cæteris ingrediens, intolerabili dolore in omni parte corporis sui cœpit acerrime cruciari. Cumque diu pertulisset hunc dolorem, in choro stare nullatenus prævalebat.

[84] [deinde pœnitens, ad ejusdem tumbam liberatur,] Angustiam autem suam magis ac magis sentiens augmentari, secum cogitare cœpit, qua de causa istud ei accidisset; & advertit, quod in præcedenti die temere blasphemasset; miraculis quoque, Servi Dei merito perpetratis, incredulus extitisset. Post octavum vero Responsorium (erat namque dies festus B. Petri ad vincula h) compunctus & reatum suum agnoscens, ad tumbam Sancti festinus perrexit: cumque breve temporis spatium ibi eum minime permitteret diutius immorari, pœnitens de peccato breviter oravit, humiliter quoque veniam postulavit; & protinus liberatus ab omni angustia, gratias agens, sanus & incolumis cum gaudio in chorum est reversus i. Qui etiam ab illo die & deinceps tanto devotior extitit erga Sanctum, quanto diutius indiscrete auditis ejusdem virtutibus fidem distulerat adhibere.

[85] [Auctoris epilogus.] Multa quoque & alia miracula meritis Sancti sui Dominus est operatus, & cotidianis diebus in loco, ubi pretiosum corpus ejus manet reconditum k, non cessat operari. Ibi enim infirmorum variis detentorum languoribus assiduus fit concursus, qui recuperata salute lætabundi & alacres ad propria revertuntur, ad laudem & gloriam Patris & Filii & Spiritus sancti, cui est honor & gloria nunc & semper &c.

ANNOTATA.

a Id est, nosocomio.

b Id est: infirmorum curator.

c Vocem virtutibus accepi ex aliis apographis nostris, quia deerat in eo, quod excudo.

d Hæc illius mulieris fidei relinquamus, at certe non satis congruunt cum aliorum visionibus præcedenti capite relatis.

e Migranea a Gallico Migraine, quam Græco voce hemicraniam appellamus, acutus dolor est, dimidium tantum capitis seu cranii vehementer affligens.

f B. Maria de Castellariis, Gallice Nostre-Dame des Chastelliers,

Abbatia virorum est Ordinis Cisterciensis in diœcesi Pictaviensi, de qua consule Galliam Christianam auctam tom. 2, Col.em>.

g Diarrhœa, seu fluxus ventris.

h Celebratur hoc festum Kalendis Augusti.

i Hinc liquet, B. Joannis corpus, cum hæc fierent, nondum in mausoleo ad cornu Euangelii summi altaris in choro jacuisse, de quo mausoleo translationeque cum nusquam meminerit biographus, statuere licet, hunc ante translationem illam, id est, ante, aut certe non admodum diu post medium seculum XIII, quo tempore ista facta fuit, Vitam hanc scripsisse. Adi Commentariumprævium num. XI.

k Cum nusquam dixerit, Beati ossa in chorum ecclesiæ translata fuisse, non alium etiam locum hic indicare censendus est, quam claustrum monasterii, intra quod illa delata atque in tumba marmorea deposita fuisse præmiserat. Vide dicta ad lit. præcedentem.

* al. residendi

* al. addit. ei

DE B. NICOLAO DE FURCA PALENÆ ORDINIS EREMITARUM S. HIERONYMI CONGREGATIONIS B. PETRI PISANI
ROMÆ.

Anno MCDXLIX.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Nicolaus de Furca conf., Ordinis Eremitarum S. Hieronymi, Romæ (B.)

AUCTORE C. S.

§ I. Beati, a Ferrario præteriti, sed a Castellano memorati, certus cultus: patria Furca Palenæ in Aprutio: tempus natale: sacerdotium: vita eremitica Romæ.

Daniel Papebrochius noster Acta B. Petri Gambacurtæ Pisani ad diem XVII Junii illustrans, [De hoc Beato, cujus memoria a solo Castellano] multa erudite disseruit de instituta per illum seculo XIV ad finem vergente in Monte-bello, diœcesis Urbinatis in Italia, Congregatione pauperum Eremitarum, ejusdemque appellationibus ac progressu, quæ ibidem legi possunt. Solum hic observo, florere hodieque ejusdem sectatores, sed jam ab anno 1569 solemni votorum professione sub regula S. Augustini obstrictos, ad quam eos adduxit S. Pius V Papa, cum ad id usque tempus dumtaxat simplicibus votis tenerentur. Hanc Congregationem multum illustravit auxitque B. Nicolaus, a sua in Pelignis patria cognominatus de Furca-Palenæ; qui cum & ipse peculiaris instituti Eremitis tum Romæ tum alibi præesset, jam fere centenarius se suosque ad illam traduxit undecimo anno post B. Petri fundatoris obitum, cujus, dum viveret, virtutes probe perspectas habuerat.

[2] E martyrologis unus est Claudius Castellanus, qui illius memoriam celebrat, [inscripta Martyrologio est, sed certus est cultus,] in suo Martyrologio Universali ad hunc diem XXIX Septembris, sed cum solo titulo Venerabilis, Gallice sic annuntians: Romæ venerabilis Nicolaus de Furca, Ordinis Hieronymitarum Montis-belli. Eumdem etiam præteriit Philippus Ferrarius tam in Catalogo Generali, quam in particulari Sanctorum Beatorumque Italiæ; quasi is ipsi minime notus fuisset. Ut tamen hoc silentium minus mireris, nota, B. Nicolai, qui anno 1449 obiit, cultum antiquiorem quidem esse Ferrario, sed tamen præcipua incrementa cepisse, postquam ille utrumque Catalogum jam vulgaverat. Enimvero, quæ de Nicolai corporis gemina elevatione intra ecclesiam S. Onuphrii in ipsa urbe Roma solemniter riteque facta, quæ de ejusdem imagine cum Beati titulo publicæ venerationi ibidem exposita, quæ de electione illius in Patronum oppidi Palenæ in Aprutio Citeriori, ex communi incolarum consilio, & Sulmonensis episcopi consensu facta, simul cum voto festum illius annuum cum vacatione a servili opere celebrandi; quæ denique de impetratis ab iisdem translatisque Roma Palenam ipsius reliquiis, ceterisque eo spectantibus infra dicturi sumus, cultum ejusdem non modo certum, verum etiam insignem esse, demonstrant.

[3] [hoc die, quo obiisse creditur, agimus.] Quod ad hanc XXIX Septembris diem memoriam ejus consignaverit Castellanus, ea ratio fuisse videtur, quia illa excessisse e vivis passim creditur: ac verisimile est, sacrum corpus ejus, quod sub majori ara ecclesiæ S. Onuphrii Romæ quiescit, eadem die a piis Romanis frequentius invisi. Nullum tamen (quantum ego quidem deprehendere potui) vel hoc vel alio die Officium ecclesiasticum de eodem ibi recitatur. Palenenses vero illum Officio & Missa de Communi confessoris non pontificis singulis annis celebrant, sed die XIV Martii, quem etiam ex voto, ut dixi, festum habent, ac solemni supplicatione, in qua ejusdem Beati reliquiæ & statua circumferuntur, celebriorem reddunt. Verum cum Majores mei, quando ad istum diem eorumdem Opus pertigerat, de cultu illo non fuerint edocti, censui de B. Nicolao hodie, quo feliciter obiisse creditur, omnino agendum esse,

[4] [Nullam ejus Vitam habemus, sed Saianellus ejus gesta,] Cum nullam illius Vitam haberemus, ac pauca etiam de cultu nobis innotuissent, Romam per litteras recurrimus, ut ex prædicto S. Onuphrii monasterio de utroque argumento ad Dei ipsiusque Beati gloriam instrueremur. Responsum accepimus, omnia, quæ ad illum pertinent, legi in Historicis monumentis laudati Ordinis Hieronymitarum, quæ Joannes Baptista Saianellus, ejusdem Congregationis lector emeritus, exprovincialis, Patavini collegii doctor theologus & sacræ Inquisitionis consultor, a se olim edita, novis curis nuper auctius correctiusque vulgavit. Hæc igitur pretio nobis comparare studuimus; accepimusque primum hujus Operis tomum in folio, anno 1758 Venetiis editum, qui Beatorum piorumque virorum ejus Ordinis elogia continet; post quem auctor duos alios edendos promittit, in quibus de initiis progressibusque omnium cœnobiorum, quæ Ordo nunc possidet atque aliquando possedit, tractaturus est. Ex hoc scriptoris consilio factum est, ut is in primo tomo, quem hactenus solum habeo, de cœnobiorum fundationibus meminerit quidem, sed leviter tantum, plura pro edendis servans; quod mihi sane valde incommodum accidit, præsertim quia ex B. Nicolai gestis pauca præter erectas ab eo ædes sacras novimus.

[5] Ex eodem quoque discimus, hujus beati Viri præclare gesta vel a nullo veterum scriptis tradita fuisse, [perpauca tamen propter monumentorum penuriam,] vel, si tradita fuerint, periisse, aut certe maximam partem delitescere; ut non tam Vita ejus, quam obscurum Vitæ compendium tradi nunc possit. Audi Saianellum ipsum in Proœmio ad librum 2 de Majorum suorum in scribendo socordia temporumve injuria conquerentem. Ubi vero (inquit) calamum converto ad alios Dei Servos, qui vel eum (B. Petrum Gambacurtam fundatorem, cujus gesta lib. 1 exposuerat) adhuc viventem, Evangelicæ perfectionis magistrum habuerunt, vel deinceps datis ab eo legibus inhærentes, sanctitatis apicem attigerunt; video undique angustias, ac pene omnia jacere in tenebris; adeo ut merito possimus dicere, istorum vitam absconditam esse cum Christo in Deo. Parum nempe profuit in archivis nostris singulas rimari schedas: aut enim illorum nomina vix, aut ne vix quidem, inveni; aut, quæ supersunt, fragmenta tempus quidem indicant, quo vixerunt, pauca vero habent de illorum præclare gestis.

[6] Quid quod de iis, qui ætate nostra vixerunt, vel ad eam propius accedunt, [ut ipsemet præfatus est,] majora ac meliora nos latent; ut potiori jure posteri præsentium (Italorum dico) negligentiam accusaturi sint, quam nos præteritorum incuriam accusemus. Sin autem historicos consulamus; ante seculum XVII vix habemus Ambrosium Traversarium, qui Beltrami de Ferraria; Chronicon Ariminense, quod Bartholomæi de Cæsena; Flavium Blondum, Leandrum Albertum, Franciscum de Sanctis, qui Nicolai de Furca Palenæ; Hieronymum Corte, qui Philippi de S. Agatha, mentionem faciant; Carolum denique Tapiam, qui Beatos aliquos e nostris recenseat. Quotquot vero post seculum decimum sextum scripserunt, aut conjecturas falsas vulgaresque traditiones sequuti sunt, aut multa pro suo ingenio venditarunt. Non itaque mirum, si de pluribus Dei Servis (quos liber iste complectitur) quorum vita virtutibus & miraculis mundo resplenduit, ac pretiosa fuit mors in conspectu Domini, brevis & implexa futura est oratio: copiosam quippe prohibet documentorum inopia; dilucidam vero scriptorum obscuritas.

[7] Hactenus Saianellus, cujus & in vestigando diligentia, & in confitendo monumentorum inopiam candor, [sed plura de cultu scripsit in Monumentis historicis sui Ordinis,] atque hinc orta in scribendo parcitas merito laudanda sunt: præstat enim pauca, quæ comperta sint, quam multa sine idoneis testimoniis tradere. Porro inter scriptores seculi XVII reperio, Bernardinum Pucci, ejusdem Ordinis Religiosum, nec non Æmilium de Matthæis, patricium Sulmonensem, Vitam B. Nicolai de Furca conscripsisse. Neutra ad me pervenit; sed, quod solatio mihi est, utramque habuit Saianellus. Magis mihi dolet, quod Petri Bonaccioli Eremum Pisanam simul cum Spicilegio ejusdem Ordinis anno 1692 Venetiis editam, quæ catalogo librorum Musei nostri inscripta est, nulla diligenti investigatione reperire potuerim, ut nesciam, quo casu liber ille nobis exciderit, qui mihi forte usui esse potuisset, præsertim in fundationibus cœnobiorum, de quibus Saianellus prolixiorem sermonem distulit in tomum 2 sui Operis, nondum editum, aut certe ad nos nondum transmissum.

[8] [in hoc Commentario colligenda. Natus est Nicolaus] In hac tanta instrumentorum penuria mihi tantum superest, ut Saianelli asserta recenseam, additis observationibus meis, quibus, quantum rerum obscuritas permittit, illa illustrentur vel refutentur. Collegit ea lib. 2, cap. 5, cui titulum fecit B. Nicolaus de Furca Palenæ, sacerdos, ubi pauca de gestis, paulo plura de ejusdem cultu disseruit. Opportune quoque in eodem libro 2 post Beatorum aliorumque insignium virorum Ordinis sui elogia subjunxit varia instrumenta authentica, maxime de cultu Nicolai, quæ in hoc Commentario partim laudabo, partim etiam integra transcribam. Hisce præmissis, ad Beati gesta progrediamur. Laudatus historicus Hieronymitarum tom. 1, lib. 2, cap. 5 sic orditur: Tertius Pisanæ Congregationis propagator (nam primum post fundatorem B. Petrum Gambacurtam dixerat fuisse Angelum de Corsica, secundum Beltramum de Ferraria; cui titulum Beati apposuit) Nicolaus, oppidum in Pelignis, Sulmonensis diœcesis, patriam habuit Furcam Palenæ, quam etiam Pelignæ appellat Flavius Blondus in Italia illustrata cap. Aprutium.

[9] [Furcæ Palenæ,] Puteolanus legitur apud Joannem Petrum Crescentium in Præsidio Romano, sed Furca Palenæ Sulmonensis diœcesis est, non Puteolanæ. Errori vero Crescentii forte caussam dedit bulla quædam Eugenii IV de anno MCCCCXXXVII, die 2 Octobris, in qua ex supplicantis vel abbreviatoris vel scriptoris oscitantia, Puteolanæ diœcesis legitur. Flavius Blondus, mox laudatus, fuit B. Nicolao synchronus, potuitque illum Romæ, ubi ambo eodem tempore vixere, probe novisse: is autem loco per historicum citato Furcam Palenæ disertis verbis eidem Beato patriam adscribit, ac simul loci situm & vocabulum assignat. Auget (inquit) dextrosum amnem Sarum, sive Sangrum, Aventinus fluvius, in Superæquanis Pelignorum apud Furcam Palenæ oriundus, in ipsumque Aventinum, item dextrorsum, se exonerat Viridis torrens, inter monasterium S. Martini & Faram oppidum ex Maiella monte oriundus… Aventino autem amni, postquam Viridi auctus est, dextrorsum proxima sunt oppida Tarantum, Lectumque * Paleni & Palenum, pro Pelignum corrupte appellatum.

[10] [cujus notitia datur, quod oppidum erat Aprutii,] Nam ea est Pelignorum altera pars, quos diximus Superæquanos a Majoribus vocitari; sicque paulo superius Furca oppidum, ubi Aventinus oritur, Palenæ pro Peligna nunc dicitur; cui cernuntur proxima oppidi, ut apparet, vetustissimi fundamenta. Ornatum vero fuit Furca oppidum sancto & celebris famæ anachorita Nicolao Furcensi, qui proximo anno apud urbem Romam centenarius est defunctus, miraculisque plurimis coruscavit. Consentit Leander Albertus in Descriptione Italiæ, titulo Peligni, cujus verba huc pariter transfero. Monte Maiella descripto, nominis Furcæ Palenæ causam exponere visum est. Oppidum ad Aventini amnis initium est Furca veterrimum, Pelignis attributum, quorum ager nunc Italis corrupte Palena dicitur pro Peligno: ita Furcam oppidum Palenæ pro Pelignorum nominant. Id Nicolaum Furcanum eremitam, hominem sanctum, ante annos CL plurimum illustrasse, qui Romæ moriens, post obitum miraculis claruit, auctor est Blondus. Sunt etiam hoc situ castella, Letum Paleni & Palenum, juxta quod antiquæ urbis, olim metropolis capitisque Pelignorum, vestigia, ubi jam Furcæ Palenæ nomen pro Pelignorum, uti exposuimus, viget.

[11] Fuit ergo Furca Palenæ Pelignorum oppidum in Aprutio Citeriori, [nunc dudum eversum, diœcesis Sulmonensis;] regni Neapolitani provincia, notaturque in Tabulis geographicis pauca milliaria Italica a civitate Sulmone in Occidentem dissita. Dixi, fuisse oppidum, quia Saianellus verbis infra dandis scribit, illud versus finem seculi XV, regnante apud Neapolitanos Ferdinando II, eversum esse, & ejusdem incolas ad proximum oppidum Palenam (ubi B. Nicolai cultum vigere dixi) commigrasse. Quidquid de tempore sit, destructionem illius etiam asserunt alii, ac inter ceteros clerus terræ Palenæ in litteris anno 1744 pridie Idus Novembris ad summum Pontificem Benedictum XIV pro ejusdem Beati canonizatione datis, ex quibus sequentia accipe. Beatus prædictus de Peligna regione non procul a nostra patria (Palena) natus in loco dicto Furca Palenæ; qui siquidem locus, etsi felix alias fortunatusque fuerit, præcipue, quod talem ac tantum ediderit sanctitatis Heroem, inscrutabili tamen Dei judicio post varias temporum injurias (proh dolor!) nunc desolatus jacet, nomenque solum cum levibus servat vetustatis reliquiis.

[12] Hoc in loco natum esse B. Nicolaum, certo constat, [ubi natus est anno 1349 vel circa,] idque etiam docet prima ejusdem sepulcralis inscriptio metrica inferius danda, cujus duo primi versus sic habent:

Hoc tumulo æternum, pater o Nicolae, quiescis,
Urbs quem Roma tenet, Furcæ genuere Palenæ.

Nec minus indubitatum est, eumdem locum diœcesis Sulmonensis esse, non Puteolanæ, ut refutari non mereantur Joannes Petrus Crescentius, quemque hic laudavit, Octavius Pancirolus, qui B. Nicolaum seu patria seu diœcesi Puteolanum dixerunt. Atque hæc quidem de loco ejus natali, de tempore Saianellus hæc subdit: Natus est anno humanæ Salutis MCCCXLIX, die X Septembris, ut habemus ex Puccio, tum in Vita hujus Beati Ms., tum in Breviario historico. Hic annus verisimiliter erui potuit ex Flavio Blondo simul ac ex duobus Beati epitaphiis Romanis: cum enim ille a Blondo & in posteriori epitaphio centenarius obiisse dicatur, & ex utroque epitaphio annus ejusdem emortualis fuerit vulgaris æræ Christianæ 1449, non nisi unum citro ultrove annum aberrare potest, qui nativitatem illius anno 1349 affigit.

[13] Quod ad mensem diemque attinet, fides sit penes Puccium, [ex parentibus mihi ignotis.] qui, licet medio seculo XVII, teste Saianello, scripserit, forte tamen aliquod vetus monumentum vidit, ex quo & annum & mensem & diem nativitatis determinavit. De parentibus ejusdem familiæque vocabulo, conditione ac opibus cum sileat Saianellus, dicendus est hic, utut diligenter sui Ordinis archiva & bibliothecas scrutatus fuerit, nihil plane de his compertum habuisse. Nec ego hac super re quidquam legi præterquam in litteris illustrissimi senatus civitatis Sulmonensis anno 1746 pro ejusdem canonizatione Benedicto XIV Papæ oblatis, in quibus natalium nobilitas ipsi forte adscribitur his verbis: Ad supremum majestatis Pontificiæ solium … humillimis iteratis obsequiis sistimus, quem Beatitudinis suæ obtutibus jure dignum censemus, B. Nicolaum de Furca Palenæ, Sulmonensis diœcesis… Sistimus autem non jam natalium splendore fulgentem, sed ingenti rerum præclare gestarum & miraculorum gloria ac longævo totius vitæ cursu, ad annos centum sanctissime traductæ, admirabilem, amplo meritorum thesauro instructum &c. Hæc ibi de Beati natalibus, quæ quid certo indicent, mihi plane inexploratum est. Redeo ad historicum Hieronymitanorum.

[14] [Sacerdos factus, diu vixit in patria; hinc Romam profectus,] Piissime educatus, & sacerdotio deinde initiatus, pluribus annis in patria transactis, arctioris vitæ desiderio accensus, Romam venit initio seculi quintidecimi, fortasse eo tempore, quo Apostolicam Cathedram vix ascenderat Innocentius VII, patria Sulmonensis (qui anno 1404 Bonifacio IX successit.) Vivebat Romæ ea ætate Frater Raynaldus de Pedemonte eremita, cui jam pridem, id est, anno MCCCLXXXIV, die XXIII Junii, Raynonus de Raynonis ad perpetuum usum, tam ipsius, Quam aliorum Pauperum Christi, dono concesserat quandam turrim cum domibus & horto in regione S. Eustachii prope ecclesiam S. Salvatoris, quæ olim dicebatur in Thermis (Neronis nempe ibi fuerant thermæ) nunc dicitur il Salvatorello; prout in Actis Joannis Petri de Surcalibus legitur. Nicolaus Fratri Raynaldo aliisque eremitis ibi degentibus facile adhæsit; quibus etiam hæres & successor fuit in prædicta domo. Ad majorem tamen cautionem ab hæredibus Raynonis confirmari sibi donationem, alias factam Fratri Raynaldo, obtinuit, ut (habetur) ex bulla Eugenii IV de anno MCCCCXLIV, de qua infra.

[15] [eremitis se adjunxit in regione S. Eustachii.] Ex eadem bulla apparet, Nicolaum fuisse rectorem altaris S. Salvatoris, seu sacræ illius ædiculæ, quæ erat & est in regione S. Eustachii (non in ecclesia S. Eustachii, ut legitur in bulla.) Eadem refert Bernardinus Puccius in Vita Italica B. Petri Gambacurtæ cap. 25, similiter laudans bullam Eugenii IV, additque, Beatum sociosque ejus in eadem (quantum apparet) Pauperes Jesu Christi sectatores appellari. Bullam ipsam neuter exhibet, quæ si autographa sit, miror, hunc in eam errorem irrepsisse, ut pro regione S. Eustachii posita fuerit ecclesia S. Eustachii. Exstat hodieque prædicta S. Salvatoris ecclesia, sanctique Salvatoris in Thermis etiam appellatur, de qua qui plura volet, consulere potest Octavium Pancirolum, aliosque, qui de Romanæ urbis ecclesiis tranctarunt. Ceterum B. Nicolaum sacerdotio initiatum fuisse, etiam liquet ex instrumentis ipsi synchronis, ex quibus aliqua suis locis laudabo.

[16] [Helyotus asserit, Beatum cum sociis] Porro quæri hic potest, an B. Nicolaus & socii in mox dicta æde aliisque, quas ab ipsis ante suam cum Pisana Congregatione conjunctionem erectas fuisse dicemus, aliquam e receptis Regulis secuti fuerint, an suis tantummodo legibus vixerint: nam hac super re nihil habet Saianellus. At vero Hippolytus Helyot tom. 4 Historiæ Ordinum monasticorum &c, cap. 2, illos tertii Ordinis S. Francisci tunc fuisse, indubitanter affirmat. Verba ejus ex Gallicis Latina subjicio. Congregatio B. Nicolai de Furca Palenæ, qui & ipse erat tertii Ordinis S. Francisci, similiter unita fuit Eremitis B. Petri de Pisis. Hic B. Nicolaus de Furca Palenæ ita dictus fuit a loco suo natali, qui vicus Aprutii est, diœcesis Sulmonensis in regno Neapolitano. Erat presbyter, multisque annis magna cum æstimatione in patria sua vixit; verum cum sese Deo perfectius dicare ac reliquum vitæ in pœnitentiæ operibus exigere decrevisset, habitum tertii Ordinis S. Francisci induit; jamque admodum provectæ ætatis Romam contendit, ubi primo in quadam exigua æde habitavit cum unico socio, Raynaldo de Pedemonte dicto.

[17] Eugenius IV Papa, compertis Viri virtutibus, curam ei commisit parvæ ecclesiæ, [tunc temporis fuisse tertii Ordinis S. Francisci,] Salvatoris dictæ, quæ tunc temporis a fidelibus plurimum pieque frequentabatur. Adjunxerunt ei se ibidem quinque alii diversarum nationum socii, quibuscum vario piorum operum exercitio vacabat &c. Hactenus Helyotus, nullo dictorum vade assignato: quapropter videndum est, quo argumento, quave verisimilitudine asserta B. Nicolai ejusque sociorum tertiæ Regulæ professio niti videatur. Certum est, fuisse in Italia seculo XIV & XV aliquot contubernia Eremitarum, qui cum ex Tertiariis S. Francisci prodiissent, eamdem Regulam, suæ vitæ rationi accommodatam, ac partim etiam habitum servabant; de quibus, consule, si lubet, Lucam Waddingum in Annalibus Minorum, & laudatum Helyotum. Tales Eremitæ fuerunt discipuli Angeli de Corsica, quos hic sub prædicta Regula congregavit rexitque, donec eos secum B. Petro de Pisis tradidit, ejusdemque instituto ac disciplinæ submisit, ut videri potest apud Papebrochium in Commentario de eodem B. Petro ad diem XVII Junii, § 5.

[18] Ex hac conjunctione factum est, ut non modo ii, [quod etsi non improbabile sit, quia in quodam instrumento] qui cum Angelo ad B. Petrum accesserant, verum etiam ceteri B. Petri socii, qui numquam fuerant Tertiarii, tales tamen vulgo æstimarentur, aliquando etiam in instrumentis publicis, quæ Papebrochius ibidem, & ante hunc Puccius in Vita ejusdem Petri cap. 25 laudarunt. Quin eo quoque titulo Fratres Minores quamdam jurisdictionem in Petri Congregationem exercere voluerunt, ut necesse habuerit hic Beatus ad Martinum V Papam recurrere, qui bulla anno 1421 data ipsum sociosque omnes, ab illorum potestate immunes pronuntiavit. Vide Papebrochium loco citato. Quam ob rem debile esset argumentum, si pro tertia Regula B. Nicolao ante suam cum B. Petri sodalitio conjunctionem adscribenda produceretur instrumentum aliquod eadem conjunctione posterius, in quo Nicolaus tertii Ordinis S. Francisci dictus esset. Verum Puccius ibidem unum laudat certe anterius; nimirum chartam emptionis ab ipso B. Nicolao ejusdemque socio Dominico Zurlo die XXI Novembris anni 1445 celebratæ Neapoli, in qua ambos tertii Ordinis appellari affirmat, prout, inquit, ego in Vita illius Beati cap. 19 prolixius docui. Idem instrumentum citavit Papebrochius cum eodem die ac mense, sed anno 1449 (cujus mense Septembri Beatus obiisse passim creditur) pro anno 1445 perperam adscripto.

[19] Fatetur Puccius, instrumentum factum esse, priusquam Nicolaus cum suis ad B. Petri instituta transivit, [tertii Ordinis appellantur,] quod anno 1446 contigisse agnoscit. Hinc pariter recte observat, istam tertii Ordinis appellationem non potuisse eidem ob eam conjunctionem attribui; sed cum is crederet, B. Nicolaum numquam fuisse tertii Ordinis, suspicari maluit, ipsum ex ingenti desiderio, quo eam conjunctionem dudum decretam exoptabat, istum titulum anticipasse. At hæc ratio mihi quidem non placet; tum quod gratis asseratur, tum etiam quod proprius titulus Congregationis Pisanæ non esset tertii Ordinis, sed Pauperum Eremitarum; quo modo B. Nicolai quoque socii vocabantur, ut mox dicemus. Itaque, quantum in re tam obscura opinari licet, non improbabile est, B. Nicolaum ante suam cum sæpe dicta Congregatione conjunctionem fuisse tertii Ordinis, uti asseritur in Neapolitano emptionis instrumento, quod nihil cogit nos cum Puccio aliter interpretari.

[20] [non tamen certum est.] Ipsa quoque tertii Ordinis Regula satis accommodata erat instituto vitæ, quod Nicolaus cum suis tunc sectabatur, & quale item servabat Angelus de Corsica, quando versus finem seculi XIV se suosque B. Petro de Pisis adjunxit. Verumtamen cum tam in instrumento B. Nicolai sociorumque ejus conjunctionis cum societate Pisana, quam in bulla Eugenii IV Papæ eamdem conjunctionem approbantis (quæ suo loco recitabo) nulla prorsus fiat de tertio Ordine mentio, sed ambæ ac singulæ societates appellentur Eremitæ pauperes, vel Eremitæ de paupere vita; dubium mihi manet, an tertii Ordinis appellatio, in instrumento Neapolitano B. Nicolao & socio addita, in proprio sensu accipienda sit, nec latiori sensu ob quamdam eorumdem vitæ cum Tertiariis similitudinem data. Dubium auget ea ratio, quod, si proprie fuissent tertii Ordinis S. Francisci, prudentis consilii fuisset hac de re in bulla Pontificis, conjunctionem approbantis, fieri mentionem, ne alioquin ex hoc capite ab Ordine Minorum interpellarentur, quemadmodum factum fuisse dixi num. 18, quia Angelus de Corsica & socii tertii Ordinis fuerant.

[Annotata]

* Letumque

§ II. Eremitorium Neapoli ab illo erectum: monasterium acquisitum prope Florentiam: confirmatio omnium possessionum & privilegia ei ab Eugenio IV Papa concessa: monasterium S. Onuphrii Romæ conditum, & bonis auctum, confirmante Nicolao V Papa.

[Beatus, Neapoli acquisitis ædibus,] Sæpe laudatus historicus Congregationis B. Petri de Pisis post ea, quæ de prima B. Nicolai habitatione Romana ex eo retuli, ad erectam auctamve ab eodem in urbe Neapoli ædem sic progreditur. Anno MCCCCXVII Neapoli fuit, ibique cum aliis Eremitis unam domum emit ab ebdomadariis ecclesiæ S. Anelli per instrumentum sub die XXVII Augusti, notario Antonio Falconio: atque hinc origo Neapolitani nostri cœnobii, cujus erectionem plurimum promovit Frater Dominicus de Pontiaco, qua emptis, qua dono acceptis domibus in eadem platea S. Anelli. Qui Frater Dominicus hæredem omnium bonorum ipsum Nicolaum instituit in suo testamento de anno MCCCCXLIV, die XXIX Januarii, notario Antonio Vigiliano. Puccius in Vita B. Petri Gambacurtæ cap. 25 scribit, B. Nicolaum in suo itinere Neapolitano divertisse ad quosdam socios suos Eremitas, qui in S. Joannis de Sperlonga, sive apud Amyclas, urbem dirutam in Terra laboris, Caietam inter & Terracinam in ora maris Tyrrheni habitabant, quique jam inde ab anno 1412, die XXVII Januarii domum sibi Neapoli in prædicta S. Anelli platea comparaverant, ut cœnobium construerent.

[22] [eremitorium erigit,] Eorum nomina sic recenset Italice: Fuerunt hi (Eremitæ) F. Petrus Drepanensis, F. Nicolaus Veronensis, F. Dominicus Catalaunus, F. Valens Carpensis, F. Antonellus Neapolitanus, F. Franciscus Venetus, legunturque iidem denuo Neapoli fuisse anno MCCCCXVII, die XXVII Augusti, & anno MCCCCXIX, die XIX Augusti, ibique una cum B. Nicolao alia emisse in eadem platea. Nicolaus autem in instrumentis vocatur superior & caput eorum. Præ ceteris tamen laudat Fratrem Dominicum Zurlum, e nobilissima regni Neapolitani familia Capeciorum natum, quem Nicolao carissimum & in cœnobio ibidem condendo præcipuum adjutorem fuisse tradit. Ego isthæc Puccii asserta aliunde confirmare nequeo; sed forte hic Dominicus Zurlus is ipse fuerit, qui Saianello Dominicus de Pontiaco appellatur, ita forsan apud Eremitas pro more suo a loco natali dictus. Exstant hodiedum Neapoli hoc cœnobium & adjuncta ecclesia, S. Mariæ Gratiarum appellata, & Congregationi B. Petri de Pisis etiamnum parent, sed multo spatiosius ornatiusque exstructa.

[23] Pompeius Sarnellus in Descriptione Neapolis, cui titulum fecit Guida de Forestieri, [quod cum adjuncta ecclesia S. Mariæ Gratiarum] videtur ejusdem cœnobii exordia multo serius collocare, cap. 13 Italice hæc aiens: Ecclesia S. Mariæ Gratiarum, prope muros civitatis Neapolis sita, antiquitus erat perexigua ecclesia familiæ Grassæ, quæ anno MD concessa fuit Fratri Hieronymo Brundusino, qui Fratres Hieronymianos Congregationis B. Petri Gambacurtæ Pisani in urbem Neapolitanam primus induxit ad eum locum, in quo commodum monasterium condidit, amplificavitque ecclesiam, quæ nunc una e pulcherrimis ornatissimisque Neapolis est. Hæc prædictis contraria videri debent, nisi forte istud qualecumque a B. Nicolao Neapoli erectum monasterium cum ipso non transierit ad Congregationem Pisanam, dictaque ecclesia ejusdem Beati sociorumque usui concessa, at non iisdem donata fuerit, donec initio seculi XVI laudatus Hieronymus Brundusinus præfatæ Congregationis coloniam Neapolim adduxit.

[24] Verum Saianellus dubitat quidem, an hoc monasterium simul cum B. Nicolao juris Congregationis Pisanæ factum sit; [hodiedum superest, sed amplius atque ornatius.] sed ibidem cap. 14 elogium Hieronymi Brundusini, quem Beati appellatione honorat, contexens, contendit hunc ejusdem amplificatorem, non primum ex eadem Congregatione incolam fuisse. Sequenti (inquit) anno (nimirum 1504) a Ferrariensis domus (cui bis præfuit ad paucos menses) regimine Neapolim se contulit, ubi totus incubuit tum amplificando cœnobio, tum renovando templo S. Mariæ Gratiarum, quod etiam completum vidit ante obitum suum. Denique in fine capitis subdit: Moneo tamen, Caracciolum, de Magistris, Sarnellum & Celanum perperam asseruisse, Hieronymum Brundusinum Congregationem Pisanam Neapolim advexisse, quod commentum refellam tomo 2, ubi de hoc cœnobio verba faciam. Utinam tomus hic, si jam sit editus, ad me pervenisset; nam ex instrumentorum inopia cogor hæc, ut multa alia, in medio relinquere. Pergo igitur cum Saianello ad alia.

[25] Dum ea Neapoli gerebat Dominicus, aut Romæ Nicolaus erat, [Eugenius IV Papa donat ipsi monasterium de Ricolbolis] aut aliorum locorum fundationi operam dabat. Eugenius IV, cum esset Florentiæ, eamque ecclesiam adhuc Pontifex regeret per Thomam Thomasinum episcopum Recanatensem, multa in illa diœcesi monasteria reformavit, quæ inter S. Antoninus in Summa historiarum Tit. 12, cap. 10, § 5. enumerat monasterium de Ricorbolis, Eremitis illud attribuendo. Porro Eremitæ isti fuere Nicolaus ejusque socii; non vero Eremitani S. Augustini, ut male colligit ex S. Antonino Herrera in Alphabetho Augustiniano. Hoc igitur cœnobium S. Mariæ de Ricorbolis concessit Nicolao Eugenius per litteras datas circa annum MCCCCXXXIV, quas non habemus, sed citatas legimus in sequentibus literis. Cum enim jus patronatus illius ecclesiæ ad familiam de Bardis Florentinam pertineret, hinc orta quæstio inter Nicolaum Furcensem & Joannem ac Rodulphum de Bardis.

[26] [prope Florentiam, dissolutæ vitæ monialibus] Ad quam definiendam judicem deputavit idem Pontifex per literas sub die XXVIII Aprilis MCCCCXXXV Thomam episcopum præfatum, qui anno sequenti, die XVII Martii decrevit, quod Nicolaus & socii tenerentur solvere singulis annis Joanni ac Rodulpho & descendentibus vel propinquioribus unam libram candelarum ceræ laboratæ in festo Assumptionis B. M. V. Nihilominus Nicolaus non multo post illinc recessit ignota nobis de caussa; idque probabiliter antequam Pisanæ Congregationi uniretur; quod postremum anno 1446 factum esse videbimus. Priusquam progredimur, juverit aliqua annotasse. Eugenius IV anno 1434 Romanorum seditionem fugiens, Florentiam accessit, & hujus archiepiscopalem cathedram, per obitum Americi Corsini, eodem anno die XVIII Martii defuncti vacantem, ipsemet tenuit rexitque usque in Octobrem sequentis anni, quando ad eam evectus est Joannes Vitelleschus, teste Ughello in Italia sacra aucta tom. 3, col. 168. De Thoma Thomasino, sive Buratto, ibidem consuli potest tom. 1, Col.n episcopis Recanatensibus.

[27] [inde ad aliud monasterium traductis:] Porro in ista commoratione Florentina laudatus Pontifex Eugenius, teste S. Antonino loco mox citato, ut zelator præcipuus Religiosæ conversationis, multa monasteria monialium, dissolute & inhoneste conversantium, evacuavit, dignitatem abbatissalem extinxit, & moniales eorum ad alia monasteria transmisit &c. Erat igitur monasterium de Ricorbolis, seu de Ricolbolis (ut habet nostra S. Antonini editio Lugdunensis anni 1527) unum ex istarum dissolutæ vitæ monialium monasteriis, quas Pontifex alio amandavit, ut ad frugem reduceret. Puccius in Vita B. Petri Pisani cap. 25 præterea docet, illud fuisse Ordinis S. Benedicti & extra muros Florentiæ situm, laudatasque Eugenii litteras servari in sui Ordinis monasterio Montis Baroccii. Hallucinatus ergo fuit Herrera, quando Eremitas, quibus hoc ab Eugenio IV traditum scripsit S. Antoninus, Augustinianos suos esse existimavit. Quin & ipse sanctus historicus utrosque satis distinxisse videtur, hosce Eremitanos de Observantia; illos vero Eremitas simpliciter appellando. Sic enim ibidem loquitur: Monasterium Chiariti, id Eremitanis de Observantia (quos etiam Herrera suos esse agnoscit) elargiendo… Monasterium de Ricolbolis, Eremitis illud attribuendo.

[28] [idem Pontifex omnia illius eremitoria ipsi confirmat & privilegia largitur.] Inter hæc, (teste laudato Puccio) Frater Raynaldus de Pedemonte, Eremita ille, cui B. Nicolaus Romæ se sociaverat, excedens e vivis, ipsum sui eremitorii in regione S. Eustachii, ac rerum suarum heredem & successorem reliquit; Beatusque ab Eugenio IV litteras impetravit, quibus tum hæc donatio, tum duo alia eremitoria, quæ acquisierat, sibi confirmarentur. Huc igitur spectant, quæ habet Saianellus, citato loco ita prosecutus. Anno MCCCCXXXVII erat adhuc Florentiæ Nicolaus, obtinuitque literas, ab eodem Pontifice datas die secunda Octobris, quibus commissarii deputati fuere pro confirmatione locorum hactenus erectorum; videlicet Romæ, Neapoli, & S. Christinæ in Alpibus Florentiæ. Per alias etiam literas eodem anno & die datas facultatem tribuit Pontifex alia loca recipiendi, & alia multa privilegia concessit. Vide in nostro Bullario. Quam doleo, hæc tam breviter ab historico commemorari: neque enim mihi ac passim aliis facultas adest Bullarium Ordinis Hieronymitarum consulendi. Ex Puccio autem in Vita B. Petri Pisani tantummodo discimus, priores Eugenii litteras suo tempore in cœnobio Neapolitano asservatas; & monasterium S. Christinæ in Alpibus Florentiæ a quodam Fratre Matthæo de Hungaria, ipsius Beati socio, conditum fuisse. Ceterum laudatæ litteræ Pontificiæ si sinceræ sint, verisimiliter datæ fuerunt Bononiæ, ubi Eugenius eo tempore degebat, ut videre licet apud Odoricum Raynaldum tom. 18 Annal. Eccles., aliosque.

[29] Multo notior celebriorque est altera ejusdem Beati ædes Romana in monte Janiculo, [Ejusdem Papæ aliorumque fidelium munificentia] quam ipsemet cum annexo oratorio seu sacello S. Onuphrii condidit, ac suprema sua ætate, morte & sepultura sacravit, ac demum etiam in nostra usque tempora pretioso corporis sui thesauro illustrat. Jejuna tamen de hac quoque Saianelli narratio est, quia de eadem pluribus agere constituit in tomo 2 edendo. Interim pauca illa, quæ hic scripsit, accipe. Sub idem tempus solitudinis amator Nicolaus, qui jam nonagenarius nimiam populi frequentiam ad S. Salvatorem de Urbe graviter sentiebat, cogitavit se in Janiculum conferre, ubi anno MCCCCXXXIV, die XXVI Junii vineam quandam emerat a Nicolino de Carbonibus in Actis Pauli Antonii di Muscianis. In hunc finem alia bona ibidem comparavit Frater Nicolaus Jacobelli de Core, Nicolai Furcensis socius, annis MCCCCXXXIX, MCCCCXL, MCCCCXLI; attamen usque ad annum MCCCCXLIV ad S. Salvatorem habitasse legitur. Non multo post oratorium in Janiculo, S. Onuphrio dicatum, constructum fuit cum eremitorio; quod contigit ante annum MCCCCXLVI ex infra dicendis. Eugenius IV in hoc pium opus eleëmosynas contulit, ut testatur Nicolaus V, ejus successor, in quadam bulla de anno MCCCCXLVII, die XXVI Augusti. Est in nostro Bullario.

[30] Hæc tantum ibi Saianellus, pluribus (ut dictum est) in tomum 2 servatis. [cœnobium & ecclesiam S. Onuphrii condit] Conditum est hoc eremitorium in regione Transtiberina, in ea Janiculi parte, quæ e porta S. Spiritus egressis ad dexteram occurrit & Vaticano proprius adjacet. In instrumentis inferius dandis aliquando dicitur ecclesia seu capella Montis Ventosi, sive hoc vocabulo totus collis Janiculensis, sive hæc tantummodo pars designetur. Dicitur etiam esse in contrata montis Settignani vel Septignani, forte corrupte pro Septimiani, a porta Septimiana, quæ circa ejusdem Janiculi radices exstat. Denique ibidem etiam legitur eadem ecclesia sita extra & prope Urbis muros; cujus rei rationem dat Saianellus, quod ista Janiculi pars ante Pontificatum Pauli IV nondum mœnibus cincta esset, quibus ab illo inclusa fuit. Hæc observasse juverit, ne sermonem interrumpere cogar, quando ista instrumenta recitabo. S. Onuphrius anachoreta fuit in Ægypto, cujus gesta apud nos illustrata sunt ad diem XII Junii, quo die Martyrologio Romano inscriptus est. Sancto igitur Eremitæ Onuphrio B. Nicolaus Eremita ecclesiam suam voluit dedicari.

[31] Recte quoque asseruit Saianellus, dictum cœnobium cum sua ecclesia a B. Nicolao erectum fuisse ante annum 1446; nam hoc ipso anno Nicolaus illud secum & cum suis tradidit Congregationi Pisanæ, [Romæ in Janiculo,] sicut in sequenti § ostendetur: annum vero, quo prima ejusdem fundamenta jaci cœperint, determinare non possumus. Apud Saianellum pag. 263 laudatur quædam B. Nicolai imago, in muro ejusdem cœnobii depicta, quæ ex testimonio, a duobus peritis pictoribus hujus seculi XVIII dato, potuit sub finem seculi XV vel circiter, facta fuisse, & supra quam ista legere est: Antiqua & vera effigies divi Nicolai, hujus monasterii fundatoris anno 1434. Certe hic annus non potest aliud indicare, quam tempus fundati monasterii; verum inscriptio, ut patet, antiqua non est, ac forte tantum signat annum empti fundi, non cœpti ædificii. Bullam Nicolai V Pontificis, quam supra laudavit Saianellus, deinde exhibet pag. 262 & sequenti, quæ quia ejusdem loci erectionem & augmentum complectitur, totam hic subjicio.

[32] [novaque possessione auget,] Nicolaus Episcopus, Servus servorum Dei. Venerabili fratri episcopo Vulteranensi salutem & Apostolicam benedictionem. Ad ea, ex Apostolicæ servitutis officio libenter intendimus, per quæ personarum Altissimo in humilitatis spiritu devote famulantium statui valeat & commodo provideri. Exhibita siquidem nobis nuper pro parte dilectorum filiorum, Nicolai de Furca Palenæ presbyteri, & sociorum ejus, Pauperum Eremitarum, in Urbe commorantium, petitio continebat, quod alias quamdam cappellam, sive quoddam oratorium, in contrata Montis Settignani de dicta Urbe, in honorem & sub vocabulo Sancti Honuphrii, de caritativis subsidiis sibi per felic. record. Eugenium Papam quartum, Prædecessorem nostrum, erogatis, nec non piis Christi fidelium suffragiis, construi & ædificari fecerit, atque procuraverit quamdam possessionem vineatam in contrata S. Jacobi de Septignano, juxta dilecti filii Antonii de Caffarellis, civis Romani, ab uno, & hospitalis nostri Sancti Spiritus in Saxia de dicta Urbe ab alio, necnon cappellæ sive oratorii hujusmodi res & bona ab alio, lateribus consistentem, & ad parrochialem ecclesiam Sancti Sebastiani in via Papæ de præfata Urbe spectantem, ac eidem cappellæ sive oratorio multum necessariam, a dilecto filio Nicolao de Fundis, rectore ipsius ecclesiæ, & dilectorum filiorum illius parrochianorum consensu, pro pretio centum & viginti florenorum monetæ in dicta Urbe currentis emit, & sibi emptionis titulo ad opus & utilitatem cappellæ sive oratorii hujusmodi, & in eo pro tempore degentium, acquisivit; prout in instrumento publico superinde confecto dicitur plenius contineri.

[33] [pro qua confirmanda a Nicolao V Papa litteras obtinet,] Quare pro parte Nicolai de Furca Palenæ & aliorum Eremitarum prædictorum nobis fuit humiliter supplicatum, ut emptioni & acquisitioni hujusmodi pro earum subsistentia firmiori robur Apostolicæ confirmationis adjicere de benignitate Apostolica dignaremur. Nos igitur, qui de præmissis certam notitiam non habemus, hujusmodi supplicationibus inclinati, fraternitati tuæ per Apostolica præcepta mandamus, quatenus super præmissis & eorum circumstantiis universis auctoritate nostra te diligenter informes, &, si per eamdem informationem ita esse, dictamque emptionem in evidentem utriusque cappellæ seu oratorii, & ecclesiæ utilitatem cedere repereris, super quo tuam conscientiam oneramus, emptionem prædictam, necnon prout illam contingunt omnia & singula, in dicto instrumento contenta, & quæcumque inde secuta, eadem auctoritate approbes & confirmes, supplendo omnes defectus, si qui forsan intervenerunt in eisdem. Datum Romæ apud S. Petrum anno Incarnationis Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo septimo, septimo Kalendas Septembris, Pontificatus nostri anno primo.

[34] Consequenter ad hæc laudatus episcopus auctoritate sibi commissa emptionem approbavit confirmavitque Romæ, [deputato in hunc finem episcopo Volaterrano.] sed primum anno a Nativitate Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo nono, Indictione duodecima, die vero Veneris, vigesima octava mensis Martii, Pontificatus Sanctissimi in Christo Patris & Domini nostri Nicolai, divina providentia Papæ quinti, anno tertio; id est, eodem anno, cujus mense Septembri B. Nicolaus e vivis excessisse creditur. Litteras ejusdem episcopi, quibus hæc Nicolai V bulla ibidem inserta est, hic prætermitto, quia nihil præterea continent. Ejusdem autem præsulis titulum hunc præferunt: Robertus Dei & Apostolicæ Sedis gratia episcopus Vulteranensis, ac judex & exequutor unicus ad infrascripta a Sede Apostolica specialiter deputatus. Videtur ergo ille fuisse Robertus Cavalcantes, episcopus Volaterranus, qui in Ughelli Italiæ sacræ tom. 1, Col.x auditore Rotæ Romanæ factus episcopus, in Volaterrana cathedra sedisse legitur ab anno 1440 usque ad 1450, nec alium præter hunc eo tempore inveni, qui Robertus Vulteranensis episcopus dici potuerit.

[35] Exstat hodieque, ut supra monui, laudatum cœnobium cum ecclesia S. Onuphrii, [Supersunt hodieque ista cœnobium & ecclesia, quæ titulus Cardinalitius est.] & ab Eremitis Hieronymianis, BB. Petri Gambacurtæ & Nicolai Furcensis sectatoribus, incolitur, sed qui jam ab anno 1569, jussu S. Pii V Papæ, solemnem votorum religiosorum professionem sub Regula S. Augustini nuncuparunt, cum ad id usque tempus dumtaxat simplicibus votis obstricti viverent. Leo X summus Pontifex eamdem S. Onuphrii ecclesiam in diaconiam Cardinalitiam, Sixtus V autem in Cardinalis presbyteri titulum erexit. Qui de eadem plura volet, consulat Octavium Pancirolum in Ecclesiis urbis Romæ, ac recentiorem auctorem Romæ antiquæ & novæ, anno 1750 recusæ, qui præter Eugenii IV Papæ munificentiam etiam familiæ de Cupis largitatem in eodem monasterio ædificando laudant. Plura haud dubie de eodem dabit Saianellus in tomo 2 sui Operis, & in hoc ipso Commentario meo de eodem sermo sæpe redibit.

§ III. Beatus se suosque aggregat Societati Pisanæ, Eugenio IV Papa probante & confirmante: reliquum vitæ ejusdem Romæ actum.

[Jam admodum senex desiderat se suosque] Vixit ad tres circiter annos (rursus verba Saianelli sunt) in Janiculo Nicolaus, atque hoc tempore vidit se suosque socios & loca uniri Pisanæ Congregationi; quod jam dudum optaverat. Testatur Puccius in Vita B. Petri pag. 157 & 181, Romæ fuisse anno MCCCCXXV B. Petrum fundatorem; idque colligit ex transumpto instrumenti donationis, factæ die 2 Maii a duobus Fratribus Viviani de Nobillaria, de societate “Fr. Petri de Pisis, nunc habitatoris Urbis”. Attamen autographum habebat Urbini, quod sæpissime legitur in aliis instrumentis de eodem B. Petro. Illud est verum, quod Petrus, quondam Joannis de Hispania, Romæ fuit in eremitorio Nicolai Furcensis ad S. Eustachium, ubi lecto graviter decumbens Frater Paulus Joannis Fravasti de Bertinorio, anno MCCCCXXX, die XII Augusti eumdem Petrum de Hispania, Eremitarum de Scolcha Rectorem (eremitorium id erat Congregationis B. Petri de Pisis extra Ariminum) hæredem instituit. Hoc etiam probabile est, B. Petrum fundatorem, qui non semel Romæ fuit, ad Nicolaum Furcensem divertisse, atque cum eo intimæ charitatis vinculo fuisse adstrictum. Nota itaque erat Nicolao tum B. Petri persona, tum institutæ ab eo Congregationis ratio.

[37] [Congregationi Pisanæ aggregare:] Non ita tamen nobis cognita est caussa, cur ultra mortem beati fundatoris (Petri Pisani, quæ anno 1435 contigit) ad annos undecim protracta fuerit utriusque Societatis unio. Proposita hæc fuit in capitulo generali, Venetiis celebrato anno MCCCCXLVI, de XXVII Junii (imo Maii, ut infra patebit) in quo procurator ad hunc finem constitutus fuit Jacobus de Firmo ex Pisana Societate, qui Romam veniens, rem totam perfecit die VIII Augusti per instrumentum conditum a Paulo Antonii de Muscianis. Hoc ipsum instrumentum admodum prolixum est; quippe quod res gestas tam Venetiis in capitulo generali Congregationis Pisanæ, quam Romæ in ecclesia S. Onuphrii, multis verbis stilo a notariis usurpari solito, late exponit; exstatque apud Saianellum pag. 238 & duabus sequentibus, depromptum, ut ibidem dicitur, ex autographo, in archivo ejusdem cœnobii S. Onuphrii de Urbe asservato. Ego diu dubitavi, an totum totidem verbis hic recudendum esset; tandem ne nimiam nauseam lectori parerem, censui satius fore, si ex ea parte, in qua totius negotii procuratio Jacobo de Firmo commissa est, prætermissis notariorum phrasibus, cetera integre recuderem. Sic itaque se habet laudatum instrumentum.

[38] [ipse & socii ejus cum Jacobo de Firmo,] In nomine Domini. Amen. Anno a Nativitate ejusdem millesimo quadringentesimo quadragesimo sexto, Indictione nona, mensis Augusti die octava, Pontificatus Sanctissimi in Christo Patris & Domini nostri, Domini Eugenii quarti anno ejus sextodecimo. In præsentia mei notarii & testium infrascriptorum, ad hæc specialiter vocatorum & rogatorum, congregatis & coadunatis in ecclesia seu capella S. Honofrii Montis Ventosi, sita extra & prope muros Urbis, venerabilibus & religiosis viris, Fratre Nicolao de Furca, Fr. Colla Jacobelli, Fr. Michaële de Pescia, Fr. Francisco de Sclaonia, & Fr. Jeronymo de Sclaonia, Fratribus Heremitis de paupere vita; & dicto Fr. Nicolao pro se & aliis Fratribus suis sociis ac locis aliis Heremitarum, quibus ipse Nicolaus præest, ex parte una; & venerabili & religioso viro, Fratre Jacobo de Firmo, procuratore & sindico venerabilis & religiosi capituli Congregationis & Societatis pauperum Heremitarum parochiæ S. Raphaëlis de Venetiis, Fr. Bartholi de Cesena, Rectoris generalis & Gubernatoris ipsius Societatis:

[39] [qui in capitulo generali ejusdem Congregationis,] In quo capitulo interfuerunt Rectores locorum ipsius Societatis, videlicet ipse Bartholus, pater & Rector heremi S. Jeronimi Ariminensis diœcesis; Fr. Archangelus de Eugubio, loci pauperum Heremitarum S. Mariæ Magdalenæ de Padua; Georgius de Patrasso, locumtenens Fratris Benedicti de Cicilia, Rectoris ipsius loci S. Raphaëlis; Nicolaus Theatinus S. Mariæ de Lispia Paduanæ diœcesis; Gabriel de Ferraria, loci Misericordiæ, Ferrariensis diœcesis; Philippus de Arimino locumtenens Hieronymi Theatini, loci S. Mariæ Magdalenæ de Monte famulorum, Vicentinæ diœcesis; Jeronimus de Suncino, S. Mariæ Magdalenæ, Tarvisinæ diœcesis, & Jacobus de Firmo, loci pauperum Heremitarum S. Bartholi, Pensauriensis * diœcesis, nomine suo, & nomine Fr. Alexii de Scutaro, loci S. Blasi extra Fanum, Rectores & gubernatores præfatorum nominatorum locorum, facientes & constituentes majorem & saniorem partem, & ultra duas partes Rectorum dictæ Societatis, unanimiter & concorditer, & eorum nemine discrepante.

[40] Habens ipse Fr. Jacobus de Firmo a dicta Societate speciale mandatum, [Venetiis celebrato, in hunc finem] ut infra describitur, & ultra officium dicti sui mandati & procurationis dictus Fr. Jacobus de Firmo se & bona sua principaliter obligavit, & promisit de rato & ratihabitione, & se facturum & curaturum ita & taliter cum effectu, quod dicta Societas pauperum Heremitarum parochiæ S. Raphaëlis prædicti, & omnes Fratres de dicta Societate hæc omnia & singula habebunt semper rata, grata & firma, & contra non facient vel venient aliqua ratione vel causa, ex alia parte. Cujus quidem sui mandati tenor talis est, videlicet: In nomine Domini. Amen. Anno a Nativitate ejusdem millesimo quadringentesimo quadragesimo sexto, Indictione octava, mensis Maii die vigesimo septimo, Pontificatus Sanctissimi in Christo Patris & Domini nostri, Domini Eugenii, divina providentia Papæ quarti anno sextodecimo.

[41] Convocato capitulo Congregationis & Societatis pauperum Heremitarum parrochiæ S. Raphaëlis de Venetiis, [deputatus fuerat, Romæ hac de re transigunt,] de mandato Fratris Bartholi de Cesena, Rectoris generalis & gubernatoris ipsius Societatis, ad sonum campanellæ, in quo interfuerunt Rectores locorum ipsius Societatis; videlicet ipse Fr. Bartholus, pater & Rector heremi S. Jeronymi, Ariminensis diœcesis &c, (quorum nomina mox recitavi num. 39) nemine eorum discrepante, fecerunt, constituerunt & ordinaverunt discretum virum, Fratrem Jacobum de Firmo supradictum, ejusdem Societatis consocium, præsentem, & onus sindicatus & procurationis sponte in se suscipientem & acceptantem, suum actorem, factorem, sindicum & legitimum procuratorem, revocando omnes alios suos procuratores, hactenus per ipsos Fratres constitutos, ad comparendum in Romana curia, & alibi ubicumque locorum, specialiter ad acceptandum & in dictam Societatem recipiendum loca duo, unum S. Honofrii Montis Ventosi extra Romam, & locum situm Romæ in parochia S. Eustachii, quæ tenet Fr. Nicolaus de la Forca, ipsorumque locorum nomine dictæ Societatis corporalem & actualem possessionem, vel quasi intrandum, accipiendum & acquirendum, ipsaque loca regendum & gubernandum, Domino concedente…

[42] Omitto hic cetera, quæ ad procurationem Fratri Jacobo de Firmo in capitulo Ordinis sui Venetiis legitime datam pertinent, [pactisque conditionibus] post quæ ita sequitur in eodem instrumento Romano. Et præfati omnes (nimirum B. Nicolaus cum prædictis sociis atque Jacobus de Firmo, Congregationis Pisanæ procurator) sic congregati & coadunati in dicta ecclesia seu capella S. Honofrii, ut supra, pro infrascriptis peragendis, & habitis inter se nonnullis colloquiis, pro sese & nominibus, quibus supra, fecerunt hinc inde unionem in dicta Societate; ita quod dicta Societas dicti Fratris Nicolai, & dicta Societas dicti quondam Fratris Petri de Pisis, & dictorum pauperum Heremitarum parrochiæ S. Raphaëlis prædicti, sint unitæ & in unione consistant ad invicem; & sic omnes supposuerunt sese pro sese & nominibus prædictis sub obedientia dictarum Societatum. Et dictus Fr. Nicolaus pro se & dictis nominibus bona & loca dictorum Eremitarum, tam dicti loci S. Honofrii, quam dicti loci ipsius Fratris Nicolai regionis S. Eustachii; & sic e converso dictus Fr. Jacobus, procurator & sindicus prædictus, similiter fecit dictam unionem cum eisdem, ut supra, & dicta bona & loca dictæ suæ Societatis similiter posuit in dicta unione; ita quod omnia bona & loca dictorum Heremitarum & Societatum sint & esse debeant in unione prædicta.

[43] [se suaque omnia anno 1446] Promittentes dictæ partes ad invicem pro omnibus aliis de rato, ut supra dictum est & expressum; cum hoc, quod omnes prædicti de dicta Societate quondam Fratris Petri de Pisis & dictorum Heremitarum pauperum parrochiæ S. Raphaëlis debeant observare & observent omnia prædicta, per dictum Fr. Jacobum eorum nominibus, ut supra, promissa, & omnia, quæ dictæ partes promiserunt in unione prædicta, & stare ad obedientiam, ut dictum est. Aliter si contrarium fieret, quod hic contractus non valeat; nec teneat, nisi in quantum placeat Sanctissimo Domino nostro summo Pontifici, cujus declarationi & mandato dictæ partes sese pro sese & nominibus prædictis subjecerunt & subjiciunt, & stare voluerunt & volunt; quia sic actum & conventum extitit inter ipsas partes pro sese & nominibus, quibus supra. Quæ omnia dictæ partes pro sese & dictis nominibus semper attendere & observare, attendi & observari facere, ac rata & firma habere & haberi, & non contra facere, dicere vel venire aliqua ratione vel causa promiserunt, sub ypotheca & obligatione omnium & singulorum bonorum eorum & dictorum locorum & Societatum, mobilium & immobilium, præsentium & futurorum: me notario infrascripto, ut publica persona, præsente & legitime stipulante, vice & nomine omnium prædictorum, & omnium aliorum, quorum nunc interest, vel in futurum poterit interesse.

[44] [prædictæ Congregationi sociant & subjiciunt.] Actum in ecclesia seu capella S. Honofrii Montis Ventosi supra descripta, præsentibus iis testibus, videlicet reverendo in Christo patre & domino, domino Matthæo, canonico Congregationis S. Georgii in Alga, Castellanæ diœcesis, cubiculario dicti Sanctissimi Domini nostri Papæ, & Raymundo Jacobi de Senis, Marcello Johannis de regione Parionis, ad prædicta vocatis specialiter & rogatis.

Et ego Paulus Antonii de Muscianis, civis Romanus, Dei gratia imperiali auctoritate notarius publicus, quia prædictis omnibus & singulis, dum sic agerentur & fierent, una cum prænominatis testibus interfui & præsens fui; ideo ea scripsi & publicavi, & ad fidem omnium præmissorum signum meum apposui consuetum, rogatus de prædictis. Hactenus instrumentum unionis, circa quod pauca observanda veniunt. In initio totius instrumenti apud me num. 38, Indictio nona recte componitur cum anno Christi 1446, die VIII Augusti; sed num. 40 Indictio octava conjungitur cum ejusdem anni mense Maio die XXVII, pro qua propterea Indictio nona substituenda videtur. Ex hoc posteriori loco etiam liquet, prædictam unionem in generali capitulo, anno 1446 Venetiis celebrato, decretam fuisse, non die XXVII Junii, uti Saianellus ex memoriæ lapsu supra num. 37 dixerat, sed XXVII Maii, sicut ipsemet deinde in Chronotaxi pag. 311 annotavit.

[45] Mox vidimus, in eodem unionis contractu eam conditionem appositam fuisse, [Quæ ut rata sint, Eugenio IV supplicant,] ut ratus non foret, nisi in quantum summo Pontifici placiturus esset. Itaque ut firmius subsisteret (inquit laudatus historicus Congregationis Pisanæ) Apostolicam auctoritatem imploravit idem Nicolaus, ad cujus & sociorum preces Eugenius IV per bullam datam anno stilo bullarum MCCCCXLVI (ducto scilicet anni initio ab Incarnatione Domini, sive a die XXV Martii) sed æræ vulgaris MCCCCXLVII, die 1 Januarii decrevit, “ipsos Nicolaum & socios, illorumque oratoria, domos, eremitoria & loca, in antea perpetuis futuris temporibus in omnibus & per omnia pari modo & absque ulla differentia dictæ Congregationis & Societatis” (Fr. Petri de Pisis) “membra esse, & de illa haberi, censeri & reputari &c.” Hæc bulla est in nostro Bullario ad annum citatum. Hoc Bullarium non habemus; sed opportune eamdem bullam edidit Puccius in Vita B. Petri Pisani, & ex hac Papebrochius noster in ejusdem Beati gestis; quia tamen ad B. Nicolaum potius spectat, quam ad Petrum, qui jam undecimo anno obierat, dum ista data est, postulat locus, ut eam hic recudamus.

[46] Copiosa Apostolicæ Sedis benignitas devotarum nobis & Apostolicæ Sedi, [qui postulata probans,] præsertim eremiticam vitam sub studio piæ ac religiosæ paupertatis ducentium, personarum vota, per quæ divinus cultus intenditur, & æternæ salutis commodum procuratur, libenter exaudit, &, ut optatum sortiantur effectum, vigilantiæ suæ curas favorabiliter interponit. Cum itaque, sicut exhibita nobis nuper pro parte dilectorum filiorum, Rectoris & universorum Congregationis vel Societatis pauperum Eremitarum quondam Petri de Pisis, ac Nicolai della Furca, illiusque sociorum pauperum Eremitarum, petitio continebat; ipsi Nicolaus & ejus tam in Urbe, quam aliis civitatibus & locis Italiæ consistentibus domibus, oratoriis atque locis, commorantes socii, pauperes Eremitæ, considerantes laudabilem famam & virtuosa exercitia apud Deum, quibus Rector & Eremitæ Societatis prædictæ laudabiliter commendantur; quodque eorum bonus odor in agro Domini multipliciter ad laudem Altissimi est diffusus; & attendentes, quod, si ipsi cum eorum oratoriis, domibus, eremitoriis atque bonis, Congregationis * vel societatis * hujusmodi perpetuo aggregarentur, unirentur & incorporarentur, exinde brevi tempore apud Deum & homines salubribus proficerent incrementis:

[47] Nos, qui cultus hujusmodi augmentum ac Religiosorum propagationem nostris præsertim temporibus vigere & augeri, [utramque societatem] intentis desideriis affectamus, directioni ac statui Eremitarum prædictorum providere volentes, sperantes quoque, quod exinde tam ipsi, quam eorum oratoria, domus, eremitoria atque loca plura in spiritualibus ac temporalibus utilitatem & commoda consequentur, ipsorum Rectoris Nicolai & Eremitarum in hac parte supplicationibus inclinati, Nicolaum & socios suos hujusmodi, omniaque & singula ipsorum oratoria, domus, eremitoria & loca ubilibet consistentia (quæ omnia, quæcunque, quotcunque & qualiacunque, & cujuscunque annui valoris illorum fructus, redditus & proventus existant, præsentibus haberi volumus pro expressis) cum ipsorum rebus & bonis quibuscunque, Congregationi vel Societati hujusmodi ex certa scientia authoritate Apostolica tenore præsentium in perpetuum aggregamus, unimus, & incorporamus.

[48] [perpetuo conjungit,] Decernentes, ipsos Nicolaum & ejus socios, illorumque oratoria, domus, eremitoria & loca, in antea perpetuis futuris temporibus in omnibus & per omnia pari modo absque ulla differentia dictæ Congregationis vel Societatis membra esse, & de illa haberi, censeri & reputari, necnon sub illius consuetudinibus, institutis, ordinationibus, privilegiis, regimine & gubernatione uniri, regi ac gubernari debere: necnon omnibus & singulis privilegiis, exemptionibus, immunitatibus, indulgentiis, gratiis & indultis, per Nos vel sedem prædictam Congregationi vel Societati, ipsorumque oratoriis, domibus, eremitoriis atque locis præfatis in specie seu genere sub quacunque verborum forma concessis, uti & gaudere posse pariter ac debere; ac ex nunc irritum & inane, si secus super his a quacunque * quavis authoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari: non obstantibus &c. Datum Romæ apud Sanctum Petrum MCCCCXLVI Kalendis Januarii, Pontificatus anno XVI.

[49] [per Apostolicas litteras datas] Supra ex Saianello jam monui, initium anni more cancellariæ Romanæ in Bullis servato hic duci ab Incarnatione Domini, sive a die XXV Martii, ac propterea designari annum vulgaris æræ Christianæ MCCCCXLVII. Id ita esse, patet etiam ex adscripto anno Pontificatus Eugenii decimo sexto: cum enim Eugenius IV mense Martio anni 1431 Pontifex creatus fuerit, non nisi annum XV Sedis suæ agebat Kalendis Januarii vulgaris anni 1446, qui ab iisdem Kalendis incepit. Papebrochius tom. III Junii pag. 539 & sequenti eamdem bullam recitans, in margine adscripsit annum 1446, qui in ipsa bulla legitur; nulla addita animadversione. Helyotus vero tom. 4 Historiæ Ordinum religiosorum &c cap. 2 hæc ait: Pater Papebrochius recenset integrum Breve, quod Eugenius IV Papa dari jussit pro utriusque Congregationis unione. Corrigendum tamen est in notis chronicis hujus Brevis, dati Kalendis Januarii MCCCCXLVI, anno XXV Pontificatus illius; cum ipse Pontifex factus sit die III Martii anni MCCCCXXXI, & Ecclesiam rexerit tantum annis quindecim: atque adeo non potuit tunc fuisse, nisi annus illius decimusquintus. Ita Helyotus, sed verbis Gallicis.

[50] [anno vulgaris æræ 1447.] At nescio, ubi annum XXV Pontificatus Eugenii ibidem adscriptum apud Papebrochium legerit, qui loco citato easdem, quas ego, notas ac nominatim annum Pontificatus Eugenii decimum sextum clarissime exhibet. Frustra etiam monuit Helyotus, annum Pontificatus illius XV adscribendum esse. Manifestum enim est, hasce Eugenii litteras datas esse post supra dicta unionis Acta, tum Veneta, tum Romana, pro quibus confirmandis petitæ ac concessæ fuerunt. Atqui tamen in utrisque Pontificatus Eugenii annus XVI cum anno Christi 1446 conjungitur, videlicet in Venetis cum mense Maio, in Romanis cum Augusto ejusdem anni. Non potest ergo laudatis litteris Eugenii ejusdem Pontificatus annus XV adscribi, sed retinendus est annus XVI, annus vero Christi 1446, qui ibidem apponitur, inchoandus est a die XXV Martii, ut censuit Saianellus, vel pro eodem reponendus annus 1447. Hujus porro anni Kalendis Januarii numerabat Eugenius Pontificatus sui annum XVI, complendum die III Martii, ante quem die XXIII Februarii vita functus est.

[51] Quod attinet ad eremitoria domosque, quæ per hanc aggregationem B. Petri Pisani Societati addita fuere, [Non satis constat, quot eremitoria] Saianellus in Chronotaxi Ordinis sui ad annum 1446 annotavit sequentia: Quatuor loca possidebat olim Nicolaus. Primum S. Onuphrii de Urbe in monte Janiculo, cujus membrum erat alterum eremitorium ad S. Salvatorem in regione S. Eustachii. Secundum S. Mariæ Gratiarum Neapolis. Tertium S. Mariæ de Ricorbolis prope Florentiam. Quartum S. Christianæ in Alpibus, pariter Florentinæ diœcesis. Duo priora ad nos devenerunt: de aliis duobus non est certum. De singulis tamen dicam tomo 2. Res admodum obscura est. In Actis Venetis procurationis Fratri de Firmo datæ superius num. 41 de duobus Romanis tantum mentio est, facta illi potestate ad acceptandum & in dictam Societatem Pisanam recipiendum loca duo, unum S. Honofrii Montis Ventosi extra Romam, & locum situm Romæ in parochia S. Eustachii, quæ tenet Fr. Nicolaus de la Forca.

[52] In instrumento quoque Romano unionis num. 42 Nicolaus legitur tantum bona & loca dictorum Eremitarum tam dicti loci S. Honofrii, [ad Congregationem Pisanam] quam dicti loci … regionis S. Eustachii, Congregationi Pisanæ submisisse. Verum Saianellus hæc ibidem sic excepit: Duo tantum loca enunciantur in hoc instrumento spectantia ad Fr. Nicolaum; sed per has voces Omnia bona et loca reputari debet unitus locus Neapolis, tum alia, si quæ tunc possidebat Nicolaus alibi loca. Censuit igitur dumtaxat duo loca Romana nominatim exprimi; quia hæc præcipua erant, a quibus cetera pendebant. Huic expositioni omnino favet bulla Eugenii IV Pontificis, in qua num. 46 dicuntur Nicolaus (Furcensis) & ejus tam in Urbe, quam aliis civitatibus & locis Italiæ consistentibus domibus, oratoriis atque locis commorantes socii pauperes Eremitæ hanc unionem flagitasse. Numero autem 47 eorumdem votis consentiens Pontifex, illos omnes, omniaque & singula ipsorum oratoria, domus, eremitoria & loca, ubilibet consistentia, quæ omnia … haberi voluit pro expressis, sæpe dictæ Congregationi Pisanæ aggregavit.

[53] Quin & Saianellus in Chronotaxi ad annum 1449 laudat instrumentum donationis factæ anno 1450, [tunc transierint præter Romana & Neapolitanum.] ex quo liquet, Neapolitanum S. Mariæ Gratiarum monasterium saltem jam eodem anno 1450 istius Congregationis fuisse, cum in eo instrumento dicantur Fr. Joannes de Urbino Rector & Fr. Paulus Quirinus procurator generalis ejusdem monasterii, fuisse constituti per religiosum virum Fr. Ieronymum de civitate Chieti, etiam tunc generalem, & caput seu gubernatorem Congregationis & Societatis pauperum Heremitarum parochiæ S. Raphaëlis de Venetiis. De monasteriis S. Mariæ de Ricorbolis vel Ricolbolis, sanctæque Christinæ in Alpibus diœcesis Florentinæ etsi nihil hujusmodi proferat, verisimillimum tamen est, hæc quoque, si tunc B. Nicolao etiam paruerint, cum eodem Societati Pisanæ addita fuisse.

[54] Porro agebat tunc temporis B. Nicolaus annum vitæ suæ 97 vel circa, [Beatus reliquum vitæ suæ Romæ superior exegit.] nam triennio post centenarius obiit. Ex tam gravi ætate verisimiliter præsagiebat venerabilis Senex, mortem sibi instare, reputabatque, non melius posse se suis subditis in posterum consulere, quam si eos Eremitis B. Petri de Pisis, quorum institutum haud multum a suo dissimile, ac virtutes perspecta habebat probabatque, tandem adjungeret, & ad id suo ipsemet exemplo adduceret. Ex hac autem unione factum est, ut ipse, qui sociorum suorum caput hactenus fuerat, Rectori generali Societatis Pisanæ subjiceretur. Retinuit tamen, quamdiu supervixit, regimen Romanæ domus S. Onuphrii, ac forte etiam alterius, quam in regione S. Eustachii sitam diximus. Id. probat instrumentum factum anno 1449, die XXVIII Martii, in quo Robertus episcopus Volaterranus ex auctoritate Apostolica sibi commissa (vide supra num. 34) quamdam emptionem a Beato celebratam approbans, vocat illum Honorabilem virum, dominum Nicolaum de Furca Palenæ presbyterum &… Principalem sociorum Eremitarum in alma urbe Romana commorantium. Consentit ejusdem Beati inscriptio sepulcralis, anno 1606 in ecclesia S. Onuphrii posita, in qua de eodem legitur: In hoc monasterio Prior obiit centenarius. Puccius in Vita B. Petri Gambacurtæ pag. 178 laudat quoddam instrumentum anni 1451, in quo tres præfatæ Congregationis Fratres, Jacobus de Firmo, Georgius de Patrasso & Hieronymus Maria de Dalmatia appellantur de societate quondam Fr. Petri de Pisis & Fr. Nicolai de Furca. Verum hæc appellatio certe non diu tenuit, neque B. Nicolaus umquam in ea Congregatione alio munere, quam prioris in suo monasterio Romano functus fuisse videtur.

[Annotata]

* an Pisauriensis?

* Congregationi

* Societati

* l. quocumque, vel adde persona

§ IV. Beati centenaria ætas; obitus cum fama sanctitatis & miraculorum, ac sepultura: prima ejusdem corporis elevatio e terra: cultus post inquisitionem sub Urbano VIII Papa factam perseverans.

[Obiit Beatus Romæ centenarius anno 1449,] Plura de beati Viri gestis non reperit Saianellus, qui ad ejusdem obitum, cultumque mox progreditur, Vixit post hæc (inquiens,) Nicolaus in Pisana Congregatione ad tres circiter annos, obiitque centenarius anno MCCCCXLIX; cujus rei testem habemus lapidem sepulcralem marmoreum, in quo annus emortualis legitur; tum Flavium Blondum, scriptorem coævum, qui in Italia illustrata Cap. Aprutium loquens de Furca Palenæ, Nicolai patria, hæc ait: “Ornatum vero fuit Furca oppidum sancto ac celebris famæ Nicolao Furcensi, qui proximo anno” (id est, MCCCCXLIX; nam Blondus hæc scribebatanno MCCCCL) “apud urbem Romam centenarius est defunctus, miraculisque plurimis coruscavit.” Dies vero illius obitus non est adeo certa. Puccius noster tribus in locis mortem hujus beati Viri consignavit diei XVIII Novembris. Primo quidem in Vita Ms. B. Petri de Pisis, quæ est in bibliotheca nostra Rivensi, quam scripsit circa annum MDCL. Secundo in Breviario historico Ms., edito anno MDCLIX, quod in eadem bibliotheca servatur. Tertio in eodem Breviario historico Ms., ampliato & producto ad annum MDCLXVII, quod in bibliotheca Montisbelli legitur.

[56] At vero in Vita ejusdem B. Petri typis vulgata anno MDCLXVI, [sed incerto die,] pag. 183, diem XXIX Septembris assignat. Hanc epocham primus vulgavit Æmilius de Matthæis, patritius Sulmonensis, in Vita ejusdem B. Nicolai, conscripta anno MDCLX; ac deinde sequuti sunt alii scriptores nostri, unde hæc opinio in Acta producta in sacra rituum Congregatione manavit. Huic secundæ opinioni obstare videtur, quod ego legi in quodam antiquo libello Ms. archivi S. Onuphrii de Urbe, ubi exaratæ sunt apochæ censuum vel canonum, qui solvebantur illo seculo a Fratribus dicti loci. Ibi enim pag. 2 ita legitur “In nomine Domini. Amen. Anno Domini MCCCCXLIX, die penultimo mensis Septembris. Ego presbyter Antonius” (Jacobonus) “de Palumbaria” (est castrum in Sabinis) “rector ecclesiæ S. Joannis de Pinea, confiteor, me habuisse & manualiter recepisse a Fr. Nicolao de Furca, paupere Heremita, pro annuo censu unius vineæ, positæ supra S. Spiritum, florenum unum; & ad cautelam sui hanc apodissam propria manu scripsi.” Deinde, a nescio quo, adnotatum ibi fuit: “Infra hunc annum MCCCCXLIX Fr. Nicolaus de Furca mortuus est.”

[57] Illam apocham vidit certe Puccius, qui paulo ante eadem pagina notaverat, [qui tamen 29 Septembris communius assignatur.] Fratrem Nicolaum Jacobelli de Core fuisse intimum & inter primos B. Nicolai socios. Unde itaque habuerit de Matthæis, B. Nicolaum obiisse die XXIX Septembris, qua die rectori S. Joannis de Pinea numeravit florenum, quis divinet? Video, ænigmatis solutionem, quæ pro hac sententia afferri posset. Potuit nempe rector S. Joannis de Pinea manualiter recipere pecuniam a Nicolao Furcensi uno vel pluribus diebus ante XXIX Septembris, & apocham signare sub die XXIX. Potuit etiam eadem die recipere & signare, eademque die mori Nicolaus, centenaria ætate consumtus. Ego vero in re tam ambigua, in qua secum ipse pugnat Puccius, nolo quidquam definire. Hactenus Saianellus; & recte. Nam etsi ista apochæ subscriptio utroque modo conciliari possit cum B. Nicolai morte die XXIX Septembris obita, incertum tamen manet, ex quo monumento Æmilius de Matthæis ejusdem mortem diei XXIX Septembris affixerit; quo dubio stante, supervacanea est prædicta conciliatio. Contra quoque ipsa Puccii in signandis mense dieque emortualibus inconstantia satis indicat, ipsum inter utramque opinionem vacillasse, atque adeo destitutum fuisse solido argumento, quod alterutram certam faceret. Ego miror, diem obitus in ejusdem epitaphio desiderari.

[58] Post hæc Saianellus de Beati sepultura hæc subdit: [Obiit autem cum magna fama sanctitatis,] Asserit auctor idem (Puccius) in Vita Ms., tum etiam de Matthæis, inhumatum sacrum corpus jacuisse ad tres dies, ut fieret satis votis confluentis populi, donec jussu Nicolai Pontificis (hujus nominis V, qui mense Martio anni 1447 Eugenio IV successerat) sepultum fuit, idque accepisse testatur ex antiquorum nostrorum traditione. Qualem sanctitatis famam adeptus sit Nicolaus tam ante quam post mortem, non uno argumento probatum habemus, multo plura habituri, nisi obstaret Majorum nostrorum indiligentia. Primum suppeditat Flavius Blondus verbis supra relatis, quibus Nicolaum appellat Sanctum ac celebris famæ, qui miraculis plurimis coruscavit. Sane non video, quid amplius dici possit de alio sanctissimo viro, publica apotheosi * digno vel donato. Porro Flavius scribebat Romæ, scribebat de Viro Romæ notissimo, qui vix obierat; scribebat de miraculis plurimis, quæ nuper contigerant. Erat Blondus Romæ cognitus, utpote secretarius Brevium Eugenii IV nuper defuncti; erat eruditione celebris. Potuitne ergo aut voluit fucum facere Romanæ curiæ ac civibus & toti mundo, scribendo de Nicolao, Sancto ac celebris famæ Eremita … qui plurimis miraculis coruscavit; nisi res ita se haberet?

[59] [ac sepultus est ad S. Onuphrium, clarus miraculis,] Alterum argumentum præbet lapis sepulcralis marmoreus, qui positus fuit supra ejus tumulum ipso tempore depositionis ejus, ubi legitur in fronte: Divo Nicolao eremitæ B. M. MCCCCXLVIIII. In gyro vero lapidis sequens metricum legitur epitaphium, quod est etiam apud Puccium, Bosellum & alios. Ego tum mox datam inscriptionem, tum additum epitaphium metricum, quia non satis accurate reddita sunt a Saianello, ex ipsius lapidis sepulcralis icone, ab eodem Saianello ibidem prelo edita, claritatis ergo recensebo, deinde ipsam iconem, prout hanc chalcographus noster imitatus est, subjecturus. Sic igitur habet, litteris ob angustias spatii hinc inde invicem implexis.

Divo Nicolao heremitæ B. M. MCCCCXLVIIII.
Hoc tumulo æternum, pater o Nicolae, quiescis,
Urbs quem Roma tenet, Furcæ genuere Palenæ.
Tu sanas morbos, cædente * Macaonis arte.
O pietas! o sancta fides! o munera Christi!
Denique Janiculo meritis defendit heremum
Ipse tuis placido nunc sanctus Onofrius ore.

[60] [ut testatur etiam ejusdem epitaphium,] Placet autem (ita progreditur idem historicus) exhibere hunc lapidem ære impressum, ut appareat tum figura ejusdem Nicolai ad vivum expressa, tum forma habitus nostri illa ætate.

[61] Lapis iste sepulcralis expositus est Romæ sub oculis, ut ita dicam, summi Pontificis, tota Roma inspectante, adeoque non inscio certe supremo Ecclesiæ capite, vel ejus in Urbe vicario. Nisi miracula fuissent plurima, [quod hodieque Romæ exstat; quapropter] (ut inquit Blondus) ac notissima, mansissetne lapis ille intactus per tria secula? Addere placet, me audivisse a Majoribus nostris, qui ante centum annos vivebant, hoc epitaphium dictasse Nicolaum V summum Pontificem. Quidquid sit de auctore hujus epitaphii, ex testimonio Blondi certum est, Nicolaum jam inde a proximo post ejus obitum anno plurimis miraculis celebrem fuisse, ac propterea nihil obstare, quo minus credamus, idem epitaphium, si non ipso depositionis sive humationis tempore, saltem non multo post in eodem sepulcrali saxo incisum fuisse. Pergo cum eodem historico cetera, quæ ad ejusdem sacri corporis sepulturam, elevationesque pertinent, exponere. Depositum fuit ejus sacrum corpus in ipsa ecclesia S. Onufrii, quam erexerat; & quidem ante altare; ibidem jacuit in fictili arca, quam tegebat prædictus lapis, per annos circiter centum quinquaginta sex. Humilitas loci, in quo jacebat, nihil prorsus imminuit populi Romani devotionem ac venerationem; sed continua gratiarum dona, quæ fideles reportabant, illam augebant in dies.

[62] Placuit proinde Romani cœnobii Rectori, piissimo viro Ludovico Guiduccio, [sacrum corpus ejus cum licentia sacræ rituum Congregationis] illud in decentiori loco collocare; quod tamen exsequi noluit, sacra rituum Congregatione inconsulta. Supplicationem a Rectore porrectam non habemus, neque decretum inde emanatum: perierunt enim illius ætatis Acta. Id unum constat ex Regestis ejusdem sacræ Congregationis sub die quinta decima Aprilis MDCVI, negotium illud fuisse remissum Cardinali Dominico Tusco titulari in hæc verba: “Ad illustrissimum dominum titularem, dummodo non sub altari.” Vide nostrum Bullarium. Permissa ergo fuit a sacra rituum Congregatione Nicolai corporis e terra sublatio atque in quemlibet decentiorem ecclesiæ locum translatio, modo illud non poneretur sub altari. Hac impetrata facultate, Rector Guiduccius loculum parari curavit in pariete ad dextrum latus ejusdem altaris. Die vero XXIII Maii, amoto lapide sepulcrali, extracta est arca fictilis, in qua erant ossa & cineres, eademque arca cum ossibus & cineribus, nihil imminutis aut immutatis, reposita est in loco ad hoc parato.

[63] Supra arcam pro tegumento adhibitæ fuere tres magnæ tegulæ, [anno 1606 e terra levatur & supra eam] quibus olim tegebatur Vaticana basilica (nempe pars antiqua, quæ erat tunc temporis, & quæ illo ipso anno diruta fuit sub Paulo V, cum novam basilicam amplificare cœpit) prout in una ex illis legebatur. Lapis porro sepulcralis marmoreus collocatus fuit extra ecclesiæ januam, ubi ad hæc usque tempora cernitur. De prima hac translatione instrumentum conditum fuit in curia Cardinalis vicarii sub die IX Junii ejusdem anni MDCVI, quod est in Summario Actorum pro canonizatione num. 2; apud ipsum pagina 249 & sequenti. Sed præstat oculatum rei gestæ testem hic producere ex Vita ejusdem Beati, a Joanne Anselmo Trachsesio transcripta, ibidemque laudata pag. 256, ex qua excerpsi sequentia. Nunc vero ad ea nostra convertenda est oratio, quæ gesta sunt in divi Nicolai translatione, cujus nos testes fuimus, & oculis nostris perspeximus, ac manus nostræ contrectaverunt: quod ergo vidimus, annunciamus vobis.

[64] Anno Salutis MDCVI, Congregationis B. Petri de Pisis Fratre Seraphino Mazzolio summo antistite, Fr. Ludovicus Guiduccius, [in honoratiori loco in modum altarit exornato] conventus S. Honuphrii Prior, vir summa veneratione ab omnibus cultus, & in ecclesiasticis rebus solertissimus … sacris indutus vestibus, collucentibus hinc inde accensis facibus, sumpto bidente, primus omnium summa pietate extitit effossor. Mox superpositus marmoreus lapis ablatus est, fictilisque capsa invenitur tegulis pariter operculata fictilibus. Solerti postmodum cura ac maxima cum reverentia præfata elevatur capsa, amotoque operculo, reliquias omnibus datum est videre, tangere ac venerari &c. Interim sericis velis arcæ superpositis, sacras reliquias, ne tangerentur, occuluit. Mox instar altaris constituitur tumulus, juxta situm, in quo diu jacuerat, ac satis commode marmoreis lapidibus exornatur. Ubi autem dies XXIII Maii ejusdem anni MDCVI advenit, jam absoluto sepulcro, præfatus Prior solemni ritu veterem arcam illam, quæ S. Nicolai corpus continebat, tegulis recentioribus contectam, inractam, immutatamque in extructo sepulcro honorifice collocavit.

[65] [simul cum aliis sacris reliquiis, solemniter reponitur,] In quo plumbea quoque cotula, Sanctorum fœta reliquiis eodem tempore composita est cum sequenti inscriptione, marmore incisa:

Divo Nicolao ex Pelignorum oppido Furca
Eremitæ sanctitate & miraculis insigni,
Qui in hoc monasterio Prior obiit centenarius
      Anno MCCCCXLIX.

Ejus corpus ex humili in decentiorem locum, sacra S. R. E. Cardinalium Congregatione, Ecclesiasticis Ritibus præposita approbante, Prior & Fratres

Transtulerunt anno Christi MDCVI.

Reconditæ & hoc loco plurimorum reliquiæ Sanctorum. Notarius in instrumento, quod num. 63 laudatum est, docet, reliquias hasce fuisse Martini martyris, SS. Quadraginta martyrum, plurimorum martyrum ex cœmeterio S. Priscillæ, & ex cœmeterio ad Cathecumbas: rursus Agabiti martyris, Sixti martyris, Donati martyris, Vitalis martyris, Thadei martyris, Leutii martyris, & aliorum martyrum, quorum nomina ignorantur. Observa vero paucis, novum illum loculum supra humum in muro elaboratum, instar altaris quidem factum fuisse, sed non altare proprie dictum. Cautum enim fuerat a sacra rituum Congregatione, ne Beati corpus sub altari, adeoque nec super altare collocaretur: quam ob rem, dum idem tumulus infra appellatur altare, secundum prædicta eam vocem oportet interpretari.

[66] [Sub Urbano VIII Papa de hoc cultu interpellati.] Hactenus omnia pro B. Nicolai cultu Romæ feliciter processerant, cum annis circiter viginti duobus post ob decreta Urbani VIII summi Pontificis, circa Sanctorum Beatorumque venerationem edita, Patres Hieronymiani apud S. Onuphrium degentes de eodem rationem reddere compulsi sunt. Saianellum rursus audiamus. Anno deinde MDCXXVIII non levis quæstio mota fuit a visitatoribus Apostolicis, deputatis ab Urbano VIII pro ecclesiis Urbis. Etenim sub die XXI Januarii, die Veneris, pro ecclesia S. Onuphrii inter alia decreta hoc statuerunt: “Ostendant Patres infra octo (dies) decretum sacræ Congregationis super ritibus ecclesiasticis super veneratione piæ memoriæ Nicolai de Furca Palenæ.” Responderunt autem Patres in hunc modum: “Sacram Congregationem rituum de anno MDCVI negotium hoc imposuisse illustrissimo Cardinali Tusco, ejusdem ecclesiæ titulari, qui, visis videndis, & servatis servandis, corpus beati Viri transtulit de loco nimis humili in decentiorem; prout clare patet ex notula facta per quondam rev. Patrem Ludovicum Guiduccium, hujus cœnobii tunc temporis Priorem, quæ quidem ejusdem Patris manu in libro dati & accepti descripta apparet fol. 204 a tergo, tenoris &c.”

[67] Sequitur hic laudati prioris annotatio Italica, quam Latine reddo. [Hieronymiani libellum supplicem seu responsum] “Expensæ mensis Decembris anni MDCVI. Confeci computum omnium expensarum, factarum pro corpore B. Nicolai e terra ante altare S. Onuphrii elevando, ponendoque, ubi nunc est cum omni suo ornatu; & comperi, impensa fuisse quadraginta scutata & baiocos viginti quinque: quod factum est cum licentia sacræ rituum Congregationis, quæ illustrissimum dominum Cardinalem Tuscum, titularem nostrum, ad hanc rem deputavit. Inter has expensas venit etiam ea, quæ facta fuit pro lapide (sepulcrali scilicet) inserendo parieti extra ecclesiam, ad dexteram ingredientibus, qui fuit supra Beati corpus, dum sub humo jacuit: quod corpus est in eadem arca fictili, in qua infossum fuit terræ, quæque inde integra elevata fuit, atque ita etiam nunc est &c.” Post hanc Guiduccii annotationem Italice relatam, Latine sic pergunt in suo responso laudati Patres Hieronymiani: “Et si magis placet illustrissimis dominis, poterunt requiri & examinari nonnulli Fratres adhuc superstites, qui tunc temporis in præfato monasterio degebant, videlicet &c. Et interim non dedignentur illustrissimi domini hic breviter notata inspicere.”

[68] Tum subdunt prædictum B. Nicolai epitaphium & testimonia Flavii Blondi atque Leandri Alberti, [visitatoribus Apostolicis exhibent;] quæ jam dedi, necnon Sylvestri Maruli, qui in Mari Oceano omnium Religionum, eumdem Beati titulo elogioque honoravit; ac denique libellum suum sic concludunt: “Quibus sanctitatis relationibus si addatur declaratio facta in generali Congregatione S. Romanæ Ecclesiæ & universalis Inquisitionis, habita coram Sanctissimo Domino nostro, Domino Urbano Papa VIII, die 2 Octobris MDCXXV, tenoris &c, declarans, quod per suprascripta præjudicare in aliquo non vult, neque intendit iis, qui aut per communem Ecclesiæ consensum, vel immemorabilem temporis cursum, aut per Patrum virorumque sanctorum scripta, vel longissimi temporis scientia vel tolerantia Sedis Apostolicæ vel ordinarii, coluntur: procul dubio illustrissimi domini mei, eumdem beatum Virum merito præfatis translatione & loco decoratum fuisse, censebunt; & eo magis, quia idem Sanctissimus Dominus N. Urbanus VIII, cum esset ecclesiæ titularis post illustrissimum Tuscum, millies invisit venerabile depositum, milliesque in proximo S. Honuphrii sacello consecravit.”

[69] Optatum finem hic libellus supplex seu responsio Patrum Hieronymianorum habuit; [caltusque perseveravit.] nam teste eorumdem laudato historico, visitatores Apostolici contra hæc nihil decreverunt aut reposuerunt: quare in eodem decenti loco mansit venerabile corpus Nicolai. Decretum autem Sac. Rit. Congregationis sicut tunc temporis non habebant ad manus, nec invenerunt Patres S. Onuphrii, quod ostenderent visitatoribus; ita ac multo minus post annos centum invenire datum fuit, quando causa canonizationis proposita fuit, ut dicemus.

[Annotata]

* i. e. canonizatione

* cedente

§ V. Solemnis sacri corporis ad altare majus translatio, seculo XVIII facta: alia quædam ad cultum ejus Romanum spectantia.

[Aucta Beati veneratione apud Romanos,] Post prædictam visitatorum Apostolicorum sub Urbano VIII summo Pontifice postulationem, responsumque a Patribus Hieronymianis S. Onuphrii datum, non modo non diminuta fuit B. Nicolai veneratio, verum etiam aucta fuit cum in ipsius patria in Pelignis sive in Aprutio Citeriori, ubi eodem seculo a Palenensibus electus patronus est; tum Romæ in ecclesia S. Onuphrii, intra quam illius corpus e terra, ut dictum est, elevatum permansit, & in suo apud fideles honore perstitit, donec tandem sequenti seculo etiam honorabilius sub ara majori ejusdem ecclesiæ (quod anno 1606 a sacra rituum Congregatione vetitum fuerat) solemniter collocatum est. Ordiar ab elevatione, licet tempore posterior sit, ut absolutis, quæ ad cultum Romæ illi exhibitum pertinent, de eo, quem in sua patria obtinuit, non interrupto sermone exponam. Ducem denuo hic habemus Saianellum, qui servato temporis ordine, Palenensia interseruit Romanis, ac deinde ad Romana regressus, sic prosecutus est.

[71] [corpus ejus denuo transfertur.] Sequenti seculo (videlicet XVIII) novam translationem meditati sunt Patres S. Onuphrii. E veteri conditorio seu arca fictili extracta sunt ossa & cineres die XII Maii anno MDCCXII coram Dominico de Zaulis, archiepiscopo Theodosiæ & almæ Urbis vicesgerente. Quæ sacra lipsana tradita fuere equiti Francisco Antonio Pellegrino Villæ Reali, ut ea in urna marmorea rite reponeret. Die XXI Junii urna ad S. Onuphrium reportata, die XII Decembris sub ara majori collocata fuit. Hæc secundæ translationis solemnitas celebrata fuit, præsente eodem Dominico de Zaulis, qui tunc temporis erat assessor S. Officii, cum nuper in vicesgerentis munere illi successisset Nicolaus Caracciolus (postea S. R. E. Cardinalis.) Id adnotare opus fuit ad tollendam obscuritatem a recentioribus scriptoribus Vitæ B. Petri de Pisis, quos dissentiri mihi, quispiam putabit, dum vicesgerente Caracciolo id contigisse, fideliter scribunt; cum tamen non ipso præsente, sed de Zaulis, B. Nicolai ossa translata fuerint, quidquid Bonuccius in oppositum scribat in Vita B. Petri cap. 10. In eo autem S. Onuphrii sacelli loco, ubi huc usque B. Nicolai corpus jacuerat, legitur hæc epigraphe: “Hic recondita asservatur fictilis arca, in qua tria fere per secula divi Nicolai Furcensis corpus requievit, donec ejusdem ossa in urna sub ara majori collocata fuerunt die XII Decembris MDCCXII.”

[72] [In hunc finem anno 1712, die 28 Maii] De hisce omnibus confectum fuit instrumentum publicum, cujus exemplar a Philippo de Amicis, Eminentissimi Cardinalis, almæ Urbis vicarii, notario descriptum anno 1742, ibidem excusum legitur in causa Canonizationis pag. 253 & sequenti, quod ad illustranda mox dicta visum est etiam hic recensere. Præsenti publico instrumento cunctis ubique pateat evidenter & sit notum, quod anno ab ejusdem Domini nostri Jesu Christi salutifera nativitate millesimo septingentesimo decimosecundo, Indictione V, die vero XXVIII Maii, Pontificatus autem Sanctissimi in eodem Christo Patris & Domini nostri Clementis, divina providentia Papæ XI, anno ejus decimo secundo, illustrissimus & reverendissimus D. Dominicus de Zaulis, Dei & Apostolicæ Sedis gratia archiepiscopus Theodosiæ, Eminentissimi & reverendissimi domini, almæ Urbis Cardinalis vicarii vicesgerens & accessit una mecum notario, se * contulit ad dictam ven. ecclesiam S. Honuphrii, & signanter ad capellam dicti Sancti, existentis * primo loco manu dextera in ingressu dictæ ven. ecclesiæ, in qua a cornu Evangelii altaris S. Honuphrii adest altare beati Nicolai Furcensis Palenæ, cum ipsius Beati imagine, ad effectum recognoscendi dictum altare beati Nicolai; quod repertum fuit eodem modo & forma, prout alias & sub die XVIII Martii MDCXLVII (hic annus vitiosus videtur) fuit per Acta mei &c descriptum.

[73] Deindeque de ordine & mandato dicti illustrissimi & reverendissimi D. vicesgerentis dictum altare fuit per fabros murarios devastatum, [sacra ejus ossa in aliam thecam interim reposita] intus quod reperta fuit quædam capsa terrea, tribus cum lapidibus pariter terrenis cooperta, in qua inventum fuit corpus dicti beati Nicolai, nempe ossa fracta, majorem partem quorum in pulverem redacta; & postea dicta ossa & pulveres fuerunt a dicta capsa terrea, in qua extabant, in alia capsa albutii, altitudinis unius palmi circiter, & longitudinis tamen quinque, cooperta cum tegmine ejusdem lignaminis, reposita, & cum stringa albi coloris alligata, & per illustrissimum & reverendissimum dominum vicesgerentem tribus in locis cera Hispanica munita, & sigillata cum sigillo dominationis suæ illustrissimæ; dictaque capsa pro nunc fuit in magno abaco in sacrario dictæ venerabilis ecclesiæ reposita, & ita &c. Actum Romæ in dicta venerabili ecclesia S. Honuphrii juxta &c, præsentibus &c.

[74] Hactenus instrumentum primum, seu prima pars instrumentorum, [& in sacrarium illata fuere:] quæ laudatus notarius Philippus de Amicis nonnihil contracta in unum exemplar compegit. Observandum est, diem, quo capsa fictilis, B. Nicolai ossa continens, detecta, ossaque cum cineribus inde in aliam arcam deposita & sic in sacrarium interim illata fuere, hic dici, fuisse diem XXVIII Maii; quam ob rem, cum Saianellus supra scribat, hæc die XII ejusdem mensis contigisse, oportet alterutro loco mendum cubare; sed diem XXVIII retinendam esse, patebit ex sequentibus. Observa secundo, altare, quod ad extrahenda eadem sacra ossa devastatum sive destructum dicitur, non fuisse proprie dictum altare celebrando sacrosanctæ Missæ sacrificio consecratum; sed ornatum instar altaris, uti num. 64 monui. Nota etiam, in prædicta arca fictili non fuisse tunc omnia ossa B. Nicolai; quia infra videbimus, jam inde ab anno 1647 os unum femoris ex eadem extractum & Palenensibus dono datum fuisse. Porro quid sit albutium, ex quo theca numero præcedenti constitisse dicitur, nequeo determinare, sed materiam ligneam fuisse colligere licet ex eo, quod mox subdatur, ejusdem thecæ tegmen ejusdem lignaminis fuisse: lignamen enim vox corruptæ Latinitatis a ligno derivata videtur. Stringam denique ibidem pro vinculo, a verbo stringere deductam, usurpari existimo.

[75] Hisce observatis, accipe instrumentum secundum, sive secundam partem collectionis per Philippum de Amicis notarium factæ. [die vero 21 Junii tradita sunt illustri ac pio viro,] Die vigesima prima Junii, eisdem anno, Indictione & Pontificatu, quibus supra. In mei &c. Illustrissimus & reverendissimus D. Dominicus de Zaulis, Dei & Apostolicæ Sedis gratia archiepiscopus Theodosiæ, Eminentissimi & reverendissimi D. Cardinalis almæ Urbis vicarii vicesgerens, mihi &c cognitus, sponte &c, ac alias &c, tradidit & consignavit illustrissimo D. equiti Francisco Antonio Pellegrino Villa Reali, fil. bon. mem. Antonii, Romano, præsenti capsulam clausam & sigillatam, & in eodem modo & forma, prout alias & sub die XXVIII Maii proxime præteriti per me &c descriptam, in qua asservantur ossa & pulveres beati Nicolai Furcæ Palenæ, ad effectum tamen illa & illas * in propriam domum asportandi, ibique capsam prædicta disigillandi, & in urna aptandi. Quæ & quas * dictus illustrissimus D. eques pia devotione ductus, & ob particularem devotionem, qua prosecutus fuit & prosequitur dictum beatum Nicolaum, acceptavit & acceptat, & medio juramento, tacta Cruce, more &c, promisit, dicta ossa & pulveres dicti Beati integre aptandi in dicta urna, & completa dicta aptatione, in dicta urna reportare ad dictam ven. ecclesiam S. Honuphrii, alias &c, de quibus &c. Actum Romæ in sacristia dictæ ven. ecclesiæ S. Honuphrii Urbis, juxta &c, ibidem præsentibus &c.

[76] [ut ea in arca cupressina inaurata componeret,] Sequitur instrumentum tertium, sive pars tertia Translationis. Die vigesima quinta Octobris, eisdem anno, Indictione & Pontificatu, quibus supra. Cum fuerit & sit, prout mihi notario asseritur, quod alias & sub die XXVIII Maii proxime præteriti ad instantiam RR. PP. venerabilis conventus S. Honuphrii de Urbe, Ordinis beati Petri de Pisis, coram illustrissimo & reverendissimo domino vicesgerente fuerit recognitum altare beati Nicolai Furcæ Palenæ, & respective dictum altare de ordine ejusdem reverendissimi domini vicesgerentis devastatum fuit, in quo fuerit repertum corpus D. beati Nicolai, valde consumptum & fere in pulverem redactum, in quadam capsa terrea cocta, & commutatum in alteram capsam ligneam, tribus in partibus sigillatam, & collocatum fuerit in sacrario dictæ ven. ecclesiæ, prout in instrumento sub prædicta die per Acta mei &c rogat. ad quod &c usque * etiam quod alias & sub die XXI Junii proxime præteriti pariter ad instantiam & requisitionem dictorum RR. PP. per illustrissimum & reverendissimum vicesgerentem dictam capsam, ut supra sigillatam, consignatam fuisse illustrissimo D. equiti Francisco Antonio Pellegrino Villa Reali, ad effectum ossa dicti Beati collocandi & aptandi in quadam urna, qui pia devotione ductus dictam capsam, in qua extabant dicta ossa & pulveres dicti Beati, recepit, & in ordinem disponere & in dicta urna se integre collocare, solemniter obligavit, & postea restituere dictis RR. Patribus.

[77] [& ab hoc sic splendide compositæ, die 25 Octobris] Cumque ad præsens dicta ossa in dicta urna aptaverit, & volens modo ad restitutionem devenire, & quietantiam reportare; & ut de prædictis & infra dicendis veritas semper appareat; hinc igitur est, quod in mei &c, coram supradicto illustrissimo & reverendissimo D. Dominico de Zaulis, Dei & Apostolicæ Sedis gratia archiepiscopus * Theodosiæ, Eminentissimi & reverendissimi domini Cardinalis, almæ Urbis vicarii vicesgerenti, præsens & personaliter constitutus admodum R. P. Frater Paulus Andrellinus, prior ven. conventus S. Honuphrii Urbis, Ordinis beati Petri de Pisis, mihi &c cognitus, sponte &c, ac alias omni &c, habuit & recepit ab illustrissimo D. equite Antonio Pellegrino Villa Reali urna * cupressus inaurati *, latitudinis … (hic aliquid excidit) palmorum circiter, cum cristallo antea, in qua collocata & aptata sunt ossa dicti beati Nicolai, decenter ornata cum recamo rosarum (id est, inter rosas acu pictas) ad effectum collocandi in altari majori dictæ ven. ecclesiæ S. Honuphrii, & per dictum illustrissimum & reverendissimum dominum vicesgerentem quatuor in partibus dictæ urnæ munita & sigillata proprio ejus solito sigillo…, deque ea & ossibus dicti Beati in ea, ut supra, collocatis & dispositis in forma dictum D. equitem quietavit, & jam per pactum &c.

[78] Insuperque dictus D. eques dixit & declaravit, penes se remanere parum cineris ossium dicti Beati ad effectum illa reducendi in numismata, [fideliter reddita Patribus ad S. Onuphrium,] & postea restituere & consignare dicto rev. Patri priori, non solum &c, sed & omni &c, & sic tacto pectore & Cruce, respective jurarunt &c, super quibus &c. Actum Romæ domi D. illustrissimi equitis præsentibus &c. Subditur denique & quartum instrumentum, quod sic habet. Die undecima Decembris ejusdem anni, Indictione, quibus supra. Requisitus ego notarius publicus infrascriptus pro parte & ad instantiam reverendissimi Patris Josephi Antonii Georgii, prioris generalis totius præfati Ordinis, accessi meque personaliter contuli ad dictam ven. ecclesiam S. Honuphrii, ad effectum describendi altare majus dictæ ven. ecclesiæ, in quo collocari debet urna cupressus inaurati, ac sigillo illustrissimi & reverendissimi D. de Zaulis vicesgerentis quatuor in partibus munita, in qua asservantur ossa beati Nicolai Furcæ Palenæ; quo perventus, coram infrascriptis testibus descripsi, quod infra.

[79] Ex descriptione Italica ibidem data sufficiat pauca retulisse. [qui eadem in pretiosa tumba altaris majoris] Dicitur ara in modum tumbæ ad recipiendam urnam sepulcralem facta e marmore, quod Viride antiquum appellant, opere anaglyphico, alioque pretioso marmore & auratura splendide exornata. In fronte vero habere fenestellam marmori incisam, quæ ostiolo ex ære inaurato clauditur. Intra hanc tumbam ex adverso fenestellæ collocanda erat arca cupressina, tres palmos circiter longa, totidemque lata, auro decorata & a quatuor lateribus sigillo sæpe dicti illustrissimi ac reverendissimi domini de Zaulis munita, in qua B. Nicolai ossa inter rosas acu pictas & per præfixum crystallum spectabilia, composita erant. Aderat etiam in pariete apposita hæc inscriptio: D. Nicolaus O. B. Petri de Pisis. A. D. MDCCXII. Post hæc notarius instrumentum claudit, ac demum notarius alter, qui prædicta collegit, iisdem fidem facit his verbis: Et quia bon. mem. Joannes Dominicus de Rubeis, olim causarum curiæ Eminentissimi & reverendissimi D., Urbis Cardinalis vicarii notarius, de præmissis rogatus extitit; ego Philippus de Amicis, ejusdem curiæ notarius, & in dicto de Rubeis officio successor, præsens instrumentum ad requisitionem & instantiam reverendissimi Patris Honorii Viviani, procuratoris generalis in ven. Conventu S. Honuphrii de Urbe, Congregationis beati Petri de Pisis, extraxi ex suo proprio originali, ac publicavi requisitus &c. Datum 2 Aprilis MDCCXLII.

[80] Ex prædictis rursum emendanda est (quantum apparet) Saianelli narratio, secundum quam num. 71 B. Nicolai ossa, [die XII Decembris solemniter collocarunt.] jam in urna sua composita, ab illustrissimo domino equite Francisco Antonio Pellegrino Villa Reali ad S. Onuphrii conventum reportata fuere die XXI Junii. Nam in instrumentis mox recensitis, sacra illa ossa cineresque prælaudato pio equiti tradita quidem fuere dicto die XXI Junii, ut ea, non in urna marmorea, sed in cupressina inaurata reponeret, sed ab eodem non reddita, nisi die XXV Octobris. De ipsa sacri illius thesauri sub ara majori depositione, quam Saianellus die XII Decembris factam ait, instrumentum publicum non reperi; attamen depositio illa indubitata est, eaque in Actis pro canonizatione illius coram sacra rituum Congregatione ibidem pag. 248 affirmatur his verbis: Extructa deinde in dicta ecclesia S. Honuphrii nova ara maxima de anno MDCCXII, reverendissimus Zauli vicesgerens facultatem Patribus Ordinis concessit transferendi corpus B. Nicolai, illudque collocandi sub illa ara maxima noviter constructa, quod ipso præsente mandante, ac publico notario solemnem actum rogante, factum est: ibique ad hæc usque tempora (id est, usque ad annum 1747) publicæ fidelium venerationi expositum cum lampade jugiter accensa servatur, & maxima omnium devotione recolitur.

[81] [Alia quædam de ejusdem cultu Romæ;] Hæc aliaque ad cultum Romæ eidem præstitam spectantia § 7 confirmabuntur ex litteris virorum principum pro ejusdem canonizatione impetranda Benedicto XIV Pontifici Maximo oblatis. Pauca tamen hic etiam addo. In Summario ejusdem causæ pag. 263 & sequenti testati sunt anno 1744 in Romano S. Onuphrii conventu visam æ se esse B. Nicolai effigiem in muro depictam, insigni splendore seu radiis circa caput ornatam & per crystallum unius circiter palmi conspicuam, quam circa finem seculi XV, in cujus medio obiit, depictam videri affirmant. Addunt, sequentem inscriptionem (quam tamen recentiorem esse, apparet) supra ejusdem caput legi: Antiqua & vera effigies divi Nicolai, hujus monasterii fundatoris anno MCCCCXXXIV. Præmittitur ibidem pag. 248 num. 27: De superiorum licentia anno MDCXL fuit ære incisa & populo palam distributa imago radiata nostri beati Nicolai cum hac inscriptione: B. Nicolaus ex oppido Furcæ Palenæ, diœcesis Sulmonensis, Ordinis Eremitarum S. Hieronymi propagator, qui anno MCCCCXLVI, ætatis suæ XCVII monasterium S. Honuphrii Romæ fundavit, ubi & centenarius obiit.

[82] [& de miraculis observatio.] Denique consentiunt omnes, illum miraculis Romæ claruisse, & per hæc cultum ejusdem ibidem cœptum, alitum auctumque fuisse, peculiaria tamen a nemine relata legi præter incendia Romæ exstincta vel inhibita, de quibus Bonacciolus, in iisdem Actis pag. 257 relatus, circa finem seculi XVII hæc scripsit: Pia eademque vetus traditio est, quæ pluribus etiam picturis eam exprimentibus jamdudum invaluit, B. Nicolaum ter ab incendio Romam liberasse; quod facile crediderim: cum enim Flavius Blondus eorum temporum celebris & superstes auctor scriptum reliquerit: “Miraculis plurimis coruscavit;” quoniam ea non recenset, hoc inter illa plurima patratum fuisse, satis credibile videtur. Eadem apud alios quoque legere est; sed nemo explicat, an ista, Beato vivente, an jam mortuo, contigerint. Ceterum nusquam ullum verbum reperi de ejusdem Officio, Missa vel festo Romæ celebrari solitis, ut hoc cultus genere ibidem nondum honorari videatur.

[Annotata]

* seque

* existentem

* illos

* quos

* an atque?

* archiepiscopo

* urnam

* inauratæ

§ VI. Beatus a Palenensibus Patronus electus, approbante ordinario: cultus ejus ibidem: illius reliquiæ a Romanis obtentæ & Palenam translatæ: aliquæ etiam honoratæ in Sulmonensi monasterio S. Claræ: cultus ejusdem alibi.

[Palenenses in Aprutio Citeriori] Haud parum celebrior est B. Nicolai cultus apud populares suos in oppido Palenæ, quod Aprutii Citerioris in regno Neapolitano esse dixi, & cujus situm dedi num. 9 & 10. Saianellus de hoc argumento sic loquitur: Crescebat in dies Nicolai fama, qua permoti Palenæ populi (oppidum Furcæ non longe a Palena dirutum fuit tempore Ferdinandi II regis Neapolis, id est, ante finem seculi quintidecimi, & Furcenses Palenam transmigrarunt) die quartadecima Martii anno MDCXXXVIII eum in protectorem suum unanimi consensu & voce elegerunt, cum obligatione celebrandi ejus festum, cui electioni, & deputationi diei quartædecimæ Martii pro festo, ordinarius Sulmonensis authoritatem suam interposuit ordinariam die XXV ejusdem mensis & anni. Exstant cum hujus electionis a Palenensibus factæ, tum libelli ab his propterea Sulmonensi episcopo vel ejusdem vicario oblati, tum denique hujus consensus authentica instrumenta Italice conscripta, quæ ex archivo S. Onuphrii de Urbe Saianellus pag. 241 & sequenti excudit.

[84] Horum primum Latine redditum tale est: Die XIV Martii anno MDCXXXVIII, [B. Nicolaum anno 1638 unanimi consensu] Palenæ ac nominatim in ecclesia matrice S. Antonini dictæ terræ, inter solemnia celebrantia (hæ tres voces sic ibi leguntur Latine) coram omni populo. Cum multum reverendus dominus Christophorus de Blasiis, dictæ terræ archipresbyter, toti dicto populo, in dicta ecclesia adstanti, exposuerit Vitam, beatitudinem & famam B. Nicolai de Furca Palenæ, popularis nostri, qui Romæ in ecclesia S. Onuphrii extra muros quiescit, tanta cum devotione Romanorum, ut ad dictum Beatum continue recurrant, a quo & infinitas gratias impetrant, & quem in summa habent veneratione; atque opportunum fore, si hæc universitas ejusque cives omnes illum sibi adsciscerent protectorem, ut, (dum hæc universitas, sicut & ceteræ omnes in tanta necessitate ac innumeris angustiis versatur) dictus Beatus dictæ universitati gratias, quas nos ipsi petere nescimus, a Domino impetrare dignetur: unusquisque dicat, quod sentit. Adstantes & populus sunt sequentes. Recitantur hic nomina septuaginta & unum, quæ, ne lectori tædium pariam, mitto transcribere.

[85] Tum vero subditur: Et ab omnibus supra scriptis statutum fixumque est, [sui oppidi Patronum eligunt,] una voce, uno consensu, ac nemine discrepante, factum ac decretum, uti nunc faciunt, decernunt & declarant, dictum B. Nicolaum protectorem suum, promittuntque, se die festo illius vacaturos ab omni opere servili personali, & observaturos celebraturosque diem illum solemniter, cum consensu & auctoritate superiorum ecclesiasticorum, a quibus oportebit facultatem obtineri. Atque ita aiunt, se obligant, sanciuntque, hoc & quolibet alio modo. Quæ sequuntur Latine scriptæ sunt, nimirum: Præsens publicum parlamentum & conclusionem fuisse scriptam mea propria manu de ordine infrascriptorum reverendi domini Christofori de Blasiis archipresbyteri, & omnium prædictorum civium, fateor ego notarius Clemens Lucchittus de terra Palena, qui rogatus & requisitus me signavi &c. Item: Extracta est præsens copia a suo proprio originali in antiquo Libro publicorum parlamentorum fol. 206 a fronte, sistenti penes me infrascriptum cancellarium in archivo hujus universitatis Pelignorum, cum quo facta diligenti collatione concordat de verbo ad verbum, meliori semper salva &c, & in fidem præsentem feci, me subscripsi, & solito sigillo ejusdem universitatis roboravi &c. Notarius Falcus Mascetta ordinarius cancellarius. Reliquis testimoniis præterea adscriptis supersedeo.

[86] [voventque ejus festum annuum solemniter celebrare,] Ut autem hoc decretum suum exsecutioni mandaretur, Palenenses libellum supplicem vicario episcopi Sulmonensis obtulerunt, quem uti & vicarii rescriptum ex Italicis Latine recensebo. Reverendissime domine. Cum universitas Palenæ hisce calamitosis temporibus vehementer angustietur & auxilio egeat, ad patrocinium Sanctorum, quod in omni necessitate efficacissimum est, volentes recurrere, omnes ejusdem cives, viri & mulieres, magni & parvi, ex consilio reverendi domini archipresbyteri in ecclesia publica, inter Missarum solemnia, coram Deo viva voce elegerunt sibi protectorem S. Nicolaum de Furca Palenæ, voveruntque ejusdem festum die XIV Martii recurrens, observare & solemniter celebrare. Hic Sanctus sepultus Romæ in ecclesia S. Onuphrii extra muros quiescit, & propter continua miracula quotidie ab omnibus Romanis colitur, honoratur, & in maxima devotione habetur.

[87] [quod, approbante ordinario,] Dicti cives, tum quod dictorum Romanorum vestigia sequi desiderent, tum quod erga dictum Sanctum magna pietate afficiantur, quia ipsorum popularis est, eaque devotio in dictam terram cum magna omnium ædificatione inducta est; propterea supplicant reverendissimæ dominationi vestræ, ut consensum suum, beneplacitum, facultatemque concedere dignetur, ut in posterum liceat dictum festum ex voto facto & electione publica celebrare, ejusdemque observationem sub præcepto indicat, ut dictus Sanctus dictæ terræ patrocinium suscipere dignetur. Quod ut justum est, ita etiam rem gratam Deo dictoque Sancto fecerit; & illi (Palenenses) beneficii loco habituri sunt. Quam Deus &c. Ad hæc pia postulata laudatus vicarius sequens favorabile rescriptum annotavit: Hisce licentiam & facultatem concedimus ad faciendum, quæ nomine dictæ civitatis postulantur, dummodo adsit consensus omnium civium, & in generali conventu probetur, referaturque in librum ejusdem universitatis, & in librum ecclesiæ cum distincta totius rei mentione. Nos porro consensum ad ea necessarium damus, servatis tamen dictis conditionibus. In quorum &c. Datum Sulmonæ die vigesima quinta Martii, millesimo sexcentesimo trigesimo octavo. J. Antonius Tabassius vicarius capitularis.

[88] Subditur denuo: Extracta est præsens copia a suo proprio originali, [religiose exsequuntur.] colligato in antiquo libro publicorum parlamentorum fol. 206 a fronte, sistenti penes me infrascriptum cancellarium in archivo hujus universitatis Pelignorum, cum quo facta diligenti collatione concordat de verbo ad verbum, meliori semper salva &c. Et in fidem præsentem feci, me subscripsi, & solito sigillo ejusdem universitatis roboravi. Notarius Mascetta ordinarius cancellarius. Porro licet nulla hic fiat de episcopo Sulmonensi mentio, ista tamen, saltem postea, ab eodem approbata, & exsecutioni mandata fuisse, constat ex litteris Petri Antonii Corsignani, ejusdem sedis antistitis, anno 1744 & 1745 ad Benedictum XIV Papam in causa canonizationis datis, ex quarum posterioribus aliqua hic delibo. Beatus vero ille Palenensium quoque patronus, ipsis instantibus, anno MDCXXXVIII facultate decessoris episcopi fuit selectus, ejusque festum die XIV Martii de præcepto quotannis inibi celebratur cum solemni supplicatione ac delatione statuæ dictarumque reliquiarum (de quibus infra loquar) magno fidelium concursu, cumque celebratione Missæ & Officii de Communi confessorum non pontificum.

[89] De piis fundationibus in eumdem finem factis etiam meminit Saianellus, [Ibidem in ecclesia S. Antonini] Ut hoc festum, inquiens, perpetuo celebretur cum primis ac secundis Vesperis & Missa solemni, annuum censum assignavit Carolus de Mari, juris utriusque doctor Palenensis, anno MDCXL, die III Januarii in Actis Clementis Luchitti, notarii Palenensis; & illius hæres, baro Amicus Angelus de Mari, bona stabilia ecclesiæ in eumdem finem assignavit; item pro emptione “ceræ implicandæ in solemnizatione festivitatis divi Nicolai de Furca cujuslibet anni”: ut in Actis Dominici Antonii Trotii notarii sub die V Novembris, MDCCXX. Primum instrumentum recitat ibidem pag. 252, ex quo, prætermissis ceteris, satis erit sequentia excerpsisse. Præfatus U. J. D. (id est, utriusque juris doctor) Carolus (de Mari) … in perpetuum dedit &c dictis reverendis archipresbytero & presbyteris (ecclesiæ S. Antonini in oppido Palena) præsentibus & bona fide recipientibus &c, & acceptantibus, annuos ducatos septem & carlenos quatuor de carlenis argenteis, in & super primis fructibus, introitibus & pensionibus dicti territorii Burgensatici, ut supra consistentis, per dictum U. J. D. Carolum & suos hæredes successores solvendos, & per dictos RR. archipresbyterum & presbyteros percipiendos & consequendos, singulis quatuor mensibus ratam illorum ab hodie.

[90] Et dicti ducati septem & carleni sunt, ut dixerunt, [altare sub illius invocatione erectum dotarumque] pro dote & officiatura cappellæ, a dicto U. J. D. Carolo erecta in venerabili ecclesia matrice S. Antonini, dicata beato Nicolao de Furca Palenæ, in qua cappella dicti RR. archipresbyter & presbyteri promiserunt, & in forma regiæ cameræ Apostolicæ obligarunt sese, hæredes & successores, in perpetuum celebrare qualibet hebdomada Missam in die Dominico cujuslibet hebdomadæ, & in festo dicti beati Nicolai cujuslibet anni Missam canere, & in fine dictæ Missæ commemorationem mortuorum facere & canere. Pro quibus omnibus observandis &c ambæ partes ipsæ, & quælibet ipsarum, sponte obligarunt seipsas, & quamlibet ipsarum, eamque cujuslibet eorum hæredes & successores & omnia mobilia & stabilia, præsentia & futura. Ego præfatus notarius Clemens Lucchetus de terra Palena, qui rogatus & requisitus hic me subscripsi, ac signo, quo in meis scripturis utor, consueto signavi &c. Nihil quidem hic legitur de stipendio pro primis ac secundis Vesperis per Carolum de Mari, ut Saianellus affirmat, assignato; verum forte id Caroli heres, baro Amicus Angelus de Mari, postea adjecerit.

[91] [approbantibus episcopis, exstat.] Ex eodem instrumento confirmantur, quæ de Beati annua festivitate supra retulimus, ac præterea discimus, jam inde ab anno 1640 exstitisse Palenæ in S. Antonini martyris ecclesia, quæ parochialis & collegiata est, sacellum aliquod vel altare, eidem B. Nicolao sacrum. Hoc ipsum quoque testatus est in supra laudatis litteris illustrissimus Petrus Antonius Corsignanus, Valvensis & Sulmonensis episcopus, sic scribens: In parochiali ecclesia Palenæ, sub divi Antonini martyris nomine, vetus extat altare, eidem beato Nicolao dicatum, a communitate, aliisque piis hominibus olim fundatum atque dotatum, quod in sanctis prædecessorum antistitum visitationibus merito laudatum est. Ita ipse, dum anno, ut dixi, 1745, Benedicto XIV Papæ pro B. Nicolai canonizatione impetranda supplicabat. Porro eadem Palenensium in Beatum popularem pietas eos etiam impulit, ut aliquid e sacri ejusdem corporis reliquiis e Romano S. Onuphrii conventu flagitarent, quod & tandem feliciter obtinuerunt.

[92] [Iidem Palenenses B. Nicolai reliquias petunt] Anno vero MDCXLIV (ita denuo scribit Saianellus) die XXVII Aprilis constituerunt (Palenenses) procuratorem D. Franciscum de Sanctis, sacerdotem de Fara S. Martini, ut peteret a Religiosis nostris aliquam reliquiam B. Nicolai, Palenam asportandam. Præcedente itaque consensu Ananiæ Andreotii episcopi Atriensis, in alma Urbe vicesgerentis, die XVIII Martii, MDCXLVII, aperto sacro sarcophago coram Remigio Lando Rectore generali, ceterisque Patribus S. Onuphrii, extractum os unum femoris collocatum rite fuit in capsula, ac traditum procuratori. Hic in grati animi signum nomine Palenensium promisit, eveniente casu constructionis alicujus monasterii in futurum, tam in dicta terra, quam ejus territorio, Patres nostræ Congregationis cuicumque alteri Religioni anteferre; prout in Actis Leonardi de Leonardis, Cardinalis vicarii notarii. Ea Acta ibidem edita sunt pag. 242 & duabus sequentibus, deprompta ex autographo, Romæ in conventu S. Onuphrii asservato, quæ quia complectuntur, quidquid hac in re factum fuit, censui fere integre recudenda.

[93] [ab Hieronymianis monasterii S. Onuphrii,] In nomine Domini. Amen. Præsenti publico instrumento cunctis ubique pateat & sit notum, quod anno a Nativitate Domini N. J. C. millesimo sexcentesimo quadragesimo septimo, Indictione quintadecima, die vero decimaoctava mensis Martii, Pontificatus autem Sanctissimi in Christo Patris & Domini N. D. Innocentii, divina providentia Papæ decimi, anno tertio, capitulariter congregati & coadunati ad sonum campanellæ, ut moris est, in infrascripta capella, in qua pro infrascriptis & aliis similibus negotiis congregari solent, reverendissimus P. Generalis & adm. RR. PP. Congregationis B. Petri de Pisis in ven. conventu S. Honuphrii de Urbe, videlicet reverendiss. Pater Remigius Landus Generalis, adm. R. P. Eusebius Gorettus Provincialis, adm. R. P. Famianus Pacificus prior, R. P. Desiderius Fantinus, R. P. Carolus Pintus, R. P. Antonius Fontus, R. P. Joseph Maria de Benedictis, R. P. Angelus Blagionus, R. P. Ægidius de Grandis, R. P. Franciscus Goraccius, R. P. Joannes Antonius Pacius, Fr. Urbanus Theodorus, Fr. Michaël Bramantus, Fr. Petrus Aloysius, Fr. Dominicus Cinaldus, Fr. Jacobus Andreas Ciampalantes, & Fr. Benedictus Santinus, omnes dictæ Congregationis:

[94] Qui asserentes, esse majorem & saniorem partem ipsorum ac ultra duas ex tribus partibus eorum, [qui cum facultate vicesgerentis Cardinalis Vicarii] & votum in capitulo habentes, totumque & integrum capitulum repræsentantes, & nihilominus pro absentibus & infirmis, si qui sunt, de rato in forma promittentes, ita quod &c, alias &c, habentes & eorum præ manibus tenentes quoddam memoriale, porrectum illustrissimo & reverendissimo domino, Eminentissimi & reverendissimi domini Cardinalis, Sanctissimi Domini N. Papæ vicarii vicesgerenti, pro parte & ad instantiam rev. D. Francisci de Sanctis, procuratoris universitatis terræ Palenæ, Sulmonensis diœcesis, cum Rescripto in calce illius, in quo sibi ipsis datur facultas extrahendi & donandi infrascriptam sacram reliquiam, & mihi notario licentiam opportunam in fine hujusmodi instrumenti extendendo quoad effectum hic inserendi consignavit, tenoris inferius registrandi.

[95] Idcirco volentes dicti RR. PP. sic, ut supra, capitulariter congregati in capella S. Honuphrii, [capitulariter congregati, ex lipsano theca eximunt] existente primo loco manu dextra in ingressu dictæ eorum ecclesiæ, in qua a cornu Evangelii adest altare B. Nicolai Furcæ Palenæ cum ipsius Beati imagine, cui a pede leguntur hæc verba: “Ora pro nobis, B. Nicolae:” necnon in lapide marmoreo, tegente dictum altare, legitur sequens descriptio, nempe: “Divo Nicolao, ex Pelignorum oppido Furcæ, heremitæ sanctitate & miraculis insigni, qui in hoc monasterio Prior obiit centenarius; cujus corpus ex humili in decentiorem hunc locum, S. R. E. Cardinalium Congregatione, Eccles. Ritibus præposita, approbante, prior & Fratres transtulerunt anno Christi MDCVI:” cujus quidem B. Nicolai corpus ibi asservatur, & reconditum adest: volentes, inquam, dicta auctoritate uti, & ad infrascriptam extractionem & donationem respective devenire, & publicum, ut semper veritas elucescat, conficere instrumentum; ideo decantatis prius litaniis beatissimæ Virginis Mariæ, cum pluribus tortitiis accensis, fuit postea per Franciscum Lazzarinum de Massa Carraria, fabrum murarium, de ordine & mandato dictorum reverendorum Patrum, apertum altare ex parte anteriori.

[96] Intus quod inventa fuit quædam capsa terrena, tribus cum lapidibus marmoreis cooperta, [unum os femoris, & Palenensi oratori donant] quorum altero, nempe ex medio, amoto, inventum fuit corpus dicti B. Nicolai, valde consumptum, supine jacens; ex quo per R. P. Generalem desumptum fuit unum os femoris, & collocatum in quadam capsa lignea inter bombicem album, funiculo alligata, & per me notarium quatuor in locis cum sigillo Eminentissimi & reverendissimi domini Card. Ginetti, Sanctissimi Domini N. Papæ vicarii generalis, cera Hispanica munita & sigillata. Quam quidem sacram reliquiam, sic ut supra desumptam, repositam & collocatam, & sigillo munitam, dicti RR. PP. sic capitulariter congregati, sponte &c, omni meliori modo &c ad majorem omnipotentis Dei & dicti B. Nicolai gloriam & honorem donarunt, concesserunt & largiti fuerunt universitati & hominibus dictæ terræ Furcæ Palenæ, Sulmonensis diœcesis, licet absentibus; & pro eis dicto R. D. Francisco de Sanctis, eorum procuratore, prout docuit per instrumentum publicum mandati procuræ tenoris inferius registrandi, præsente & acceptante, & una mecum notario legitime stipulante, ad effectum illam exponendi ac publice collocandi in quavis ecclesia, sacello vel loco pio, dictæ universitati & hominibus bene visis, ut a piis Christi fidelibus devote venerari possit.

[97] [Palenam deferendam cum certis promissis:] Eamque dictus R. D. Franciscus de Sanctis, procurator præfatus, majori, qua potuit, devotione & reverentia, quibus supra respective nominibus ad se &c recepit, ad effectum asportandi ad dictam terram universitati & hominibus: & suprascriptis RR. PP. capitulariter, ut supra, congregatis præsentibus gratias retulit immortales. Et ulterius animi gratitudine ob tantum receptum beneficium procuratorio nomine præfato promisit ac se obligavit, quod, eveniente casu constructionis alicujus monasterii seu conventus in futurum quovis modo pro Regularibus, tam in dicta terra quam ejus territorio, fabricandi, eumdem * monasterium seu conventum dictæ ven. Congregationis * & Patribus pro tempore existentibus B. Petri de Pisis tradere & assignare, illosque cuicumque alteri Religioni anteferre; quibus quoque Reliquiam præfatam inibi asservandam tradere & consignare promisit libere &c, alias &c etiam ad omnia damna &c. Pro quibus &c dictus R. D. Franciscus, quibus supra nominibus, dictam universitatem & homines, suos principales, illorum bona & jura &c in forma cameræ Apostolicæ cum clausulis &c. Renunciavitque &c. Et ita tacto pectore, more &c juravit &c.

[98] [de quibus omnibus exstat instrumentum publicum,] Super quibus omnibus & singulis, tamquam rite & legitime factis, dictus illustrissimus & reverendissimus dominus vicesgerens, & pro eo ego notarius infrascriptus, ad hoc specialiter delegatus, juxta & secundum Rescriptum in calce memorialis factum, dictis RR. PP. capitulariter congregatis facultatem atque licentiam desuper necessariam & opportunam concessi & impartitus fui, omni &c. Rogantes me notarium infrascriptum, ut unum vel plura, publicum seu publica, instrumentum & instrumenta, conficerem atque traderem, prout opus fuerit, & requisitus ero. Actum Romæ in suprascripta capella, præsentibus ibidem R. D. Petro Paulo de Benedictis, fil. qnd. Francisci, Sulmonensi, & D. Jo. Baptista Rapa, qnd. Falchi de Palena, testibus ad prædicta omnia & singula vocatis, habitis specialiter atque rogatis. Hoc loco recitantur libellus supplex, quem supra memoratus R. D. Franciscus de Sanctis, Palenensium procurator, pro obtinenda prædicta facultate Italice obtulerat illustrissimo domino Alexandro Victricio, episcopo Alatrino, tunc temporis summi Pontificis in Urbe Cardinalis vicarii vicesgerenti, & hujus rescriptum seu consensus, ac denique instrumentum, per quod Palenenses anno 1644 die XXVII Aprilis eumdem Franciscum de Sanctis suum hac in re procuratorem constituerant; verum hæc nihil præterea docent, ut necesse non sit eadem hic recudere.

[99] [quod hic datum est.] Totum autem instrumentum, ista omnia complexum, sic clauditur: Ego Leonardus de Leonardis, civis Romanus, curiæ causarum Eminentissimi ac reverendissimi domini, almæ Urbis Cardinalis Sanctissimi Domini N. Papæ vicarii generalis, notarius publicus de præmissis rogatus, instrumentum subscripsi & publicavi requisitus in fidem &c. Cardinalis vicarii vicesgerentem, a quo istas reliquias Palenensibus donandi facultas concessa fuit, Alexandrum Victricium, episcopum Alatrinum appellavi, quia eidem concessionis instrumento apud Saianellum pag. 244 sic legitur subscriptum Italice: A. Vescovo di Alatri vicegerente; quod ibidem in infima paginæ ora sic versum Latine est: Alexander Vitricius Romanus, episcopus Alatrinus. Hisce consona habet Ughelli Italia sacra aucta, tom. 1, col. 294, ubi Alexander Victricius Romanus, eo tempore in Alatrino episcopatu sedisse atque etiam almæ Urbis vicarii vicesgerentis munere functus esse dicitur. Nihilominus idem Saianellus verbis supra num. 92 datis laudatum vicesgerentem Ananiam Andreotium episcopum Atriensem dixit; verisimillime ex memoriæ lapsu; cum nullum hujus nominis inter episcopos Atrienses, sive Hadrianenses & Pennenses, Ughellus recenseat; quique ibidem col. 1152 illam sedem tunc tenuisse dicitur, is non Ananias, sed Sylvester Andreotius nominatur, neque ulla mentio habetur de gesto per ipsum Romæ vicesgerentis officio.

[100] Desideratas obtentasque B. Nicolai reliquias Palenenses ad oppidum suum transferri curarunt, [Hujus translationis tempore ac deinde secuto] in qua translatione, ut & postea, quædam mirabilia divinitus contigisse, sæpe laudatus historicus Hieronymitarum ex processu, ut inquit, Sulmonensi breviter ita memorat. Multa contigerunt memoria digna, quando translatum fuit Palenam sacrum hoc pignus, quæ constant ex processu habito Sulmone mense Maii anni MDCCXLI, cum proposita fuit causa in sacra rituum Congregatione. Sacerdos D. Sylvius Campana testis deposuit, quod, quando translata fuit sacra reliquia Palenam, mula, cui impositum erat sacrum pondus, transiens prope mœnia diruta antiqui castri de Furca, non modo stetit, sed in genua procubuit, quasi natale solum beati Viri veneraretur. Deposito vero sacro pondere, statim obiit. Item quod, licet eo die ubique in montibus & locis plueret & ningeret, tamen ductori sacræ reliquiæ semper radius solis eluxit.

[101] Non multo post, cum processionaliter deferretur sacra reliquia per oppidum Pelignorum, [aliquot miracula facta narrantur.] mulier quædam, Salomæa nomine, laborans in extremis ob fœtum in utero mortuum, se commendavit Beato; statimque fœtus exanimis ex utero prodiit, & salva facta est mulier. Idem sacerdos Campana testatus est, se anno MDCCXX in extremis, desperata a medicis salute, laborasse. Die quartadecima Martii cum processionaliter de more reliquia B. Nicolai per oppidum deferretur, monuerunt nepotes, ut se Beato commendaret. Prece vix facta, convalescere cœpit, & cerei, quos nepotes paraverant pro funere, oblati fuere altari ejusdem Beati. Eadem, quæ in prima contigerunt translatione, confirmavit D. Matthæus Galassi de Palena, asseruitque, B. Nicolaum in magna esse veneratione apud mulieres parturientes. Laudatum processum Sulmonensem non vidi; sed ex tempore, quo hic confectus fuisse dicitur, nempe anno 1741, statuendum est, R. D. Sylvium Campana & D. Matthæum Galassi non fuisse testes oculatos eorum, quæ in translatione anno 1647 contigisse affirmarunt, nisi ambos admodum longævos fuisse velimus; cum inter utrumque terminum anni nonaginta & quatuor intercesserint. Ceterum ex litteris pro causa canonizationis illius ad summum Pontificem datis dubitari nequit, quin Palenenses varia beneficia sibi per ipsum a Deo collata fuisse, grati agnoverint, sicut infra videbimus.

[102] [Ejusdem reliquiæ Sulmone in monasterio S. Claræ:] Inter illas una legitur a Clarissis Sulmonensibus die XII Februarii anno 1746 scripta, quæ docet, aliquid ex sacris ejusdem Beati reliquiis in Sulmonensi monasterio S. Claræ honorari. Earum verba ex Italicis Latina hæc sunt: Ex quo tempore una e sacris ipsius reliquiis in forma authentica in hoc monasterio asservatur, existimamus, nos habere carum pignus nostræ fiduciæ, quæ in dies magis accenditur ad ejusdem gloriam promovendam. A quo tamen, quave occasione has reliquias eæ moniales acceperint, non comperi; sed peculiaris sui erga ipsum Beatum affectus causam hanc allegant: Tanto æquius est, nos preces nostras (pro Nicolai canonizatione obtinenda) addere, quod singularem devotionem erga hunc Beatum profiteamur, cum eumdem velut ortum e Furca, (quod feudum est hujus nostri antiqui monasterii, eidem a fundatrice primaque abbatissa sua B. Florosenda, e comitibus Palenæ, donatum) pro nostro habeamus.

[103] [cultus aliquis Neapoli ac Venetiis.] Eumdem etiam aliquo cultu Neapoli ac Venetiis honorari, habemus ex epistola reverendissimi domini Deusdedit, ex Ordine Hieronymianorum Congregationis B. Petri de Pisis, episcopi Samariæ, & suffraganei Sabinensis, anno 1744 ad Romanum Pontificem eadem de causa data, ibidemque relata pag. 265 & sequenti. In hac ille sic loquitur: Quam rem, ut maxime claram (sanctitatem scilicet cultumque Nicolai) atque testatam demonstrant … item & pervetusta ejus depicta, tum Romæ, tum Venetiis, Neapoli & alibi, simulacra, aureolis coronis instructa, quibus semper usque in præsens fuit sacer honor & cultus delatus. Rursum post aliqua: Quo fit, ut, Nicolai exposcente eximia sua sanctitate, signisque clarioribus in dies illustrata, primum isthic Romæ sacri ei fuerint habiti honores; uti postea Neapoli, ubi jam excitaverat insigne cœnobium, & Venetiis & alibi factum est.

[Annotata]

* idem

* Congregationi

§ VII. Tentata causa solemnis beatificationis ac canonizationis B. Nicolai, multæque supplicationes pro eadem factæ Benedicto XIV summo Pontifici, eventu non prospero.

[Patres Hieronymiani in spem erecti obtinendæ] Post inchoatum auctumque trium fere seculorum lapsu B. Nicolai Furcensis cultum desiderabatur adhuc Romani Pontificis oraculum, per quod Beatorum Sanctorumque albo solemniter adscriberetur. Itaque, cum hæc jam pridem nota essent (sic prosequitur Saianellus) Patribus nostris, de cultu scilicet B. Nicolao exhibito, tum Romæ, tum Palenæ, facile persuasum illis fuit a causarum in Romana curia patronis, non opus esse disputare de immemorabili cultu; sed supplicandum esse pro signatura commissionis introductionis in statu et terminis, ut inquiunt. Joseph itaque Luna, procurator causæ, Memoriale exhibuit, quod incipit: Quando postulatores &c; cui annexum fuit valde copiosum Summarium. In eo recensentur ducentæ & una instantiæ, factæ annis MDCCXLV & MDCCXLVI a principibus & magnatibus pro causa canonizationis B. Nicolai. Hæc ibidem pariter edita sunt a pag. 245 ex exemplaribus impressis Romæ typis reverendæ cameræ Apostolicæ anno 1747; sed longum ac tædiosum foret omnia hic recudere, maxime cum sæpe eadem recurrant, quæque ad ipsius Beati gesta cultumque pertinent, in hoc Commentario jam recensuerim.

[105] Ut tamen lector intelligat, quid procurator causæ intenderit, [solemnis beatificationis & canonizationis illius,] juverit aliqua e Memoriali recitasse. Sic ergo orditur verbis ex erudito Opere Benedicti XIV tum Summi Pontificis depromptis. “Quando postulatores contendunt causam versari inter exceptas a decretis Urbani octavi, non quidem ratione temporis immemorabilis, sed ratione cultus concessionum, a summis Pontificibus, aut a sacra Congregatione factarum; tunc non opus est peculiari processu super casu excepto, sive sententia judicis Ordinarii vel delegati: verum satis tantum est, ut in forma authentica exhibeatur Breve Pontificium, aut Sacræ Congregationis decretum.” Ita docet & firmat Sanctissimus Dominus noster in suo pereximio Opere de Beatificatione & Canonizat. Sanctor. lib. 2, cap. 17, num. 5. Cum igitur hic sit in terminis casus, de quo in hac causa disceptandum est: & cum hæc disceptatio fieri non possit, nisi prævia signatura Commissionis juxta irrefragabilem stylum Sacræ hujus Congregationis; sequitur hinc, quod pro hac impetranda nunc temporis humiliter supplicamus, eamque nos impetraturos a Sacræ Congregationis benignitate certo confidimus, concurrentibus in beato nostro Nicolao requisitis omnibus ad hunc effectum necessariis, fama videlicet sanctitatis & miraculorum in genere, una cum principum & episcoporum instantiis.

[106] Principum enim & episcoporum instantiæ patent ex epistolarum catalogo … [Sacræ ritaum Congregationi supplicant] quarum originalia in manibus Eminentissimi Ponentis exhibentur. Fama autem sanctitatis & miraculorum in genere satis superque constat ex ipso decreto hujus Sacræ Congregationis (adi supra num. 62) quæ cum de anno MDCVI sacras Beati nostri exuvias ex humili in decentiorem locum transferri decreverit, atque adeo iisdem publicum cultum indulserit, id, non nisi visis videndis, servatis servandis, & per consequens, non nisi prævia sanctitatis & miraculorum in genere probatione, factum esse, evidentissimum est; cum Sedes Apostolica & Sacra hæc Congregatio in publico cultu alicui Servo Dei concedendo non timere & cœco modo, sed summa cum maturitate procedat. Verum enimvero ad hoc, ut etiam in præsens pateant fundamenta ex una parte Indulti ab hac Sacra Congregatione concessi, & ex altera supra dictæ famæ & concessi cultus continuatio atque increbrescentia innotescat, sapientissimis Eminentissimorum oculis subjiciemus primo brevissimam synopsim vitæ nostri Beati: secundo eximia quamplurium scriptorum & historicorum de ipsius sanctitate & miraculis testimonia: tertio tandem omnes publici cultus species, quibus ab ipso obitus die per tria plane secula ad hæc usque tempora Beatus noster tam in Urbe, quam in tota Sulmonensi diœcesi decoratur.

[107] Postquam hæc præstitit postulator causæ, tandem sic concludit: [pro signatura commissionis causæ sine prævio processu ordinarii.] Si ergo principum atque episcoporum instantiæ non desunt; si de sanctitatis & miraculorum fama non dubitatur, si de hujus ejusdem famæ continuatione atque increbrescentia ex hactenus deductis satis superque constat; in spem certam erigimur, Eminentissimos suffragantes pro Commissionis signatura fore rescripturos, juxta stylum & praxim sacri hujus consessus, de qua testatur Sanctissimus Dom. noster in admirabili suo Opere de Canoniza. Sanctor., & præsertim lib. 2, cap. 20 per totum, & cap. 17 pag. 135 & seqq., necnon cap. 38, pag. 397, num. 13 & 14, & alibi passim. Quare &c.

Joseph Luna.
Revisa Joannes Prunettus subpromotor Fidei.

Subditur prolixum Summarium paginarum fere triginta in folio, ad quod in prædicto Memoriali lectorem sæpe remiserat procurator, & ex quo ego instrumenta aliquot descripsi in hoc Commentario. Ex litteris vero optimatum, sive, ut vocant, instantiis apud Summum Pontificem pro hac causa factis, in eodem integræ recitantur sedecim; reliquæ vero centum & octoginta septem in Catalogo tantum indicantur, adscriptis personis, a quibus factæ fuerunt. Ut porro longum ac inutile foret omnes illas sedecim hoc loco recudere, ita proderit aliquas dedisse ad confirmanda ea, quæ de Beati cultu diximus.

[108] [Clerus Palenensis pro ejusdem canonizatione] Inter alios Ecclesiasticos præsules illustrissimus Petrus Antonius (cognomento, ut reor, Corsignani) Valvensis & Sulmonensis episcopus, duas hac super re epistolas ad Benedictum XIV dedit, primam anno 1744 die IV Novembris, alteram anno 1745 die X Septembris, quam posteriorem, quia accuratior est, dabo. Inter utramque intercessit epistola universi cleri terræ Palenæ, quam propterea primo loco hic accipe.

Beatissime Pater.

Ut primum ad aures nostras pervenit, quamplurimas apud Sanctitatem Vestram petitiones factas fuisse pro introductione causæ in Sacra rituum Congregatione super beatificatione & canonizatione B. Nicolai Furcesii, Ordinis S. Hieronymi, Congregationis B. Petri de Pisis, non parum exultavimus, quin & inexplicabile gaudium invasit cor nostrum. Utinam opus tam pium, diuque exoptatum sub fausto Sanctitatis Vestræ Pontificatu hac nostra tandem ætate felicem sortiatur effectum. Aliorum quippe fidelium votis nostras quoque humillimas preces jure merito adjungere tenemur, ex eo potissimum, (ut alia silentium teneant) quod noster extiterit concivis Beatus prædictus, de Peligna regione non procul a nostra patria natus, in loco dicto Furca Palenæ; qui siquidem locus, etsi felix alias fortunatusque fuerit, præcipue quod talem ac tantum ediderit sanctitatis Heröem, inscrutabili tamen Dei judicio post varias temporum injurias (proh dolor!) nunc desolatus jacet, nomenque solum cum levibus servat vetustatis reliquiis.

[109] [supplices litteras cum insigni Beati elogio] Is ergo Beatus omni virtutum genere imbutus, ut de progenie in progeniem firmiter constanterque transiit ad nostrates; ac sacerdotali decoratus dignitate, ut Deo & sibi melius vacaret, e patrio solo discessit, divinoque ductus consilio Romam se contulit, ubi eremiticam aliquandiu agens vitam in oratorio, Sanctissimi Salvatoris nuncupato, se postmodum laudatæ Congregationi B. Petri Pisarum addixit. Cumque præ vitæ innocentia morumque integritate charissimus fuisset sanctæ memoriæ Eugenio IV ac Nicolao V, Sanctitatis Vestræ prædecessoribus, insigni horum munificentia templum cœnobiumque divi Honuphrii erexit, postque asperas pœnitentiæ vias calcatas, sanctamque traductam vitam, factus in Urbe bonorum operum exemplar, tandem dierum non minus, quam meritorum plenus, in senectute bona centenarius migravit ad Dominum anno MCCCCXLIX, non sine clara sanctitatis & miraculorum fama, ex tunc ubique diffusa; adeo ut ob frequentes gratias ad ejus invocationem a a Deo fidelibus concessas vix ipse defunctus communi oraculo fuerit veluti Sanctus adoratus, ut varia testantur carmina tunc temporis in ejus lapide sepulcrali exarata, nec non scriptorum, etiam contemporaneorum, monumenta.

[110] Ex quo factum, Beatissime Pater, ut etiam hic Palenæ ob innumera beneficia, [& antiqui continuatique cultus testificatione] ejus intercessione variis temporibus a Deo recepta, ceu Sanctus fuerit ab immemorabili veneratus publico incessanti cultu, in dies semper adaucto, ac successive Palenenses cives centum abhinc annis & ultra de diœcesani antistitis consensu dictum B. Nicolaum in hujus loci Patronum elegerunt, eique sacellum in hac parochiali ecclesia dicarunt, dotarunt & non semel ac iterum exornarunt, ejusdemque Beati festum de præcepto quotannis sub die XIV Martii solemnizarunt summa cum devotione, magnoque populi inibi confluentis concursu, necnon cum Missæ celebratione ac recitatione officii de Communi confessoris non pontificis, expositione reliquiarum ipsiusmet Beati, ac delatione statuæ per dictum Palenæ oppidum. Quæ cum ita se habeant, annue, Sanctissime Pater, nostris annue precibus in hujusmodi causæ promotione: hæc enim sunt Pelignæ gentis vota, hæc nostrorum suspiria populorum.

[111] Faxit ergo cœlum, ut ipsa vota, suspitia ipsa exaudiantur pro nostra ac præfati Ordinis S. Hieronymi, [Benedicto XIV Papæ obtulit.] totiusque Christiani orbis consolatione; & quemadmodum non deficiet fides Petri, ita Deum assidue deprecamur, ne deficiat vita Successoris in Sanctitate vestra, cujus venerabundi exosculamur pedes. Datum Palenæ pridie Idus Novembris anno reparatæ Salutis MDCCXLIV.

���Sanctitatis Vestræ
Humillimi, obsequentissimi ac obedientiss. filii
Domnus Dominicus Isacco archipresbyter.
Domnus Falcus Galassi.
Domnus Joseph de Vitis.
Domnus Silvius Campana.
Domnus Falcus de Vitis.
Domnus Joseph Ægidius Masciarelli.
Domnus Matthæus Galassi.
Domnus Benjamin Ludovici.
Domnus Conceptius de Vitis.
Domnus Bernardinus Perticone.
Domnus Cælestinus Galassi.
���Ludovici Secretarius.

[112] Litteræ vero illustrissimi Petri Antonii, Valvensis & Sulmonensis episcopi, [Hoc ipsum iteratis litteris] die X Decembris anni 1745 signatæ sic habent.

Beatissime Pater.

Cum pium sit & debitum venerationi Sanctorum intendere, Sanctitati Vestræ gratum esse velim, quod me iis viris devotis adjungam, qui humillimis atque enixis precibus ab illa postularunt, ut B. Nicolai de Furca Palenæ causa in Sanctæ Sedis sanctissimum judicium super illius solemni beatificatione & canonizatione inducatur. Hanc quidem eo libentius a Sanctitate Vestra humili obsecratione dudum postulavi, iterumque exoro, quia Beatus ille in loco pene deserto Samnii juxta Palenæ oppidum, ex quo deinde Furca Palenæ dicta est, hujus Sulmonensis diœcesis, autam vitalem duxit. Is vero gradatim sic virtutum omnium fulgore emicuit, ut sacerdotio insignitus, & anachoritæ vitam exercens, posthac Ordinem S. Hieronymi Congregationis B. Petri Pisarum amplexus sit. Quo quidem in statu * ecclesiam cœnobiumque S. Honuphii Romæ apud Janiculi montem summorum Pontificum Eugenii IV & Nicolai V, Sanctitatis Vestræ Antecessorum, largitate fundavit: iisdem vero eum semper magni habuerunt, ejusque consilio & industria usi sunt.

[113] [etiam fecte episcopus Valvensis & Salmonensis,] Denique laboribus ac meritis pro Dei gloria & animarum salute cumulatus, senioque confectus, anno ætatis suæ centesimo Romæ diem clausit extremum XXIX Septembris MCCCCXLIX, & in ejusdem cœnobii templo, vetustis aliquot versibus de illius sanctimonia ad hæc usque tempora existentibus, tumulatus, assiduis miraculis, Deo auctore, coruscavit. Unde factum est, ut piorum hominum, præcipue Romanorum, semper in Beatum illum assidua devotio & magnus cultus palam effulserit. Quoniam vero hæc, ceteraque plurima ejusdem Beati miranda huc usque Romæ Sanctitatis Vestræ perspicuis oculis clare apparent; alia illius prodigia, ut brevitati studeam, quæ hic testata habemus, pro episcopalis officii debito, quo in hac ditione Dei & Apostolicæ Sedis gratia immerito fungor, Sanctitati Vestræ significare non prætermittam. Populus enim dicti oppidi Palenæ, hujus civitatis, totiusque Sulmonensis diœcesis, fere ab incunabulis, Sanctissime Pater, ejusdem devotione allectus, tanta fide ad eum ita frequenter confugit, ut ejus intercessione auxilioque multa a Deo beneficia impetret; ac diu quoque, ut fama est, impetraverit.

[114] [insignem ipsius cultum in diœcesi sua] Quamobrem in parochiali ecclesia Palelenæ sub divi Antonini martyris nomine vetus extat altare, eidem B. Nicolao dicatum, a communitate, aliisque piis hominibus olim fundatum atque dotatum; quod in sanctis prædecessorum antistitum visitationibus merito laudatum est. Ipsius itaque cultus eodem in oppido, nedum apud illius gentes & viciniores populos ab immemorabili tempore profecto stabilis est, verum etiam ejusdem sanctæ reliquiæ, authenticis literis munitæ, in dicta parœcia publicæ venerationi exponuntur. Beatus vero ille Palenensium quoque Patronus, ipsis instantibus, anno MDCXXXVIII facultate decessoris episcopi fuit selectus, ejusque festum die XIV Martii de præcepto quotannis inibi celebratur, cum solemni supplicatione, ac delatione statuæ dictarumque reliquiarum, magno fidelium concursu, cumque celebratione Missæ & Officii de Communi confessorum non pontificum.

[115] [exponens:] Proindeque, Beatissime Pater, ut vera dicam, nihil præfato oppido honorificentius, nil mihi, Sulmonensi civitati, plebique ambienti jucundius, obvenire posse reor, quam expectatum decretum, quo nobis liceat B. Nicolaum de Furca Palenæ eo religionis cultu, qui Sanctis exhibetur, colere & venerari, quo etiam fiat, ut illius exempla majori tum confidentia, tum utilitate, fidelibus proponantur. Annue igitur, Beatissime Pater, demissis precibus meis, dum ipse Sanctitati Vestræ salutem diuturnam incolumitatemque a Deo Optimo Maximo precor atque exoro.

Sanctitatis Vestræ
Sulmone die X Decembris MDCCXLV
Humillimus, addictissimus & obligatissimus servus verus
Petrus Antonius episcopus Valvensis & Sulmonensis.

[116] Ibidem pag. 270 legitur sequens reverendissimi patris Angeli Mariæ Fabri, [& Generalis Congregationis B. Petri de Pisis.] totius Congregationis B. Petri Pisani prioris generalis, supplex epistola.

Beatissime Pater.

Si quampluribus cordi est, ut in dies erga B. Nicolaum, sacerdotem & Eremitam de Furca Palenæ, Sulmonensis diœcesis, ecclesiæ convenventusque S. Honuphrii de Urbe gloriosum fundatorem, præstantissimum pignus Ordinis S. Hieronymi Congregationis B. Petri de Pisis, devotio augeatur, quanto magis mihi fere existimandum est, qui ejusdem Eremitani Ordinis, in quo prælaudatus Nicolaus tantis virtutum exemplis vitam duxit, sum Præpositus generalis, impos vero ac omnino indignus tanto oneri subeundo. Meas ergo preces addendo tot præstantissimorum virorum instantiis, humiliter atque eo, quo par est, obsequio Sanctitati Vestræ supplex expostulo, quatenus dignetur beatificationis & canonizationis causam ejusdem Servi Dei, adeo longævo temporis spatio Beati nomine insigniti, introducere; præsertim cum a tribus jam inde seculis haud exiguus eidem cultus fuerit a Christi fidelibus præstitus, uti extant monumenta in S. Honuphrii, quo obiit, sacello, de quibus ipse non modo testari possum, verum etiam Romani ceterique omnes, qui eamdem ecclesiam invisunt, dum ejus sacra ossa in majori ara reposita adorant quotidie. Iterum ergo oro obtestorque Sanctitatem Vestram, ad cujus pedes humillime provolutus, Apostolicam benedictionem imploro. Datum Romæ in conventu S. Honuphrii die a Maii MDCCXLVI.

���Sanctitatis Vestræ
Humillimus, addictissimus & obedientissimus filius & subditus, Frater Angelus Maria Fabri, prior generalis Ordinis S. Hieronymi Congregationis B. Petri de Pisis.

[117] Mitto alias hujusmodi litteras supplices, quæ prædictis simillima continenti, [Nominantur multæ aliæ personæ illustres, Cardinales,] recensere; lubet tamen earumdem catalogum subjicere eo ordine iisque verbis, quibus in laudato Summario enumerantur, hoc scilicet modo.
Serenissimi Jacobi III Magnæ Britanniæ regis, 1 Martii MDCCXLVI.
Eminentissimi Cardinalis (Trojani) de Aquaviva, 2 Martii, MDCCXLVI.
Eminentissimi Cardinalis (Petri Aloysii) Carafa, XVI Martii MDCCXLVI.
Reverendissimi (A. Antenorii) archiepiscopi Auxianensis, X Martii, MDCCXLVI.
Reverendissimi (Michaëlis) archiepiscopi Theatini, 1 Novembris, MDCCXLIV.
Reverendissimi (Deusdedit) episcopi Samariæ, 1 Decembris, MDCCXLIV.
Reverendissimi (Joannis Baptistæ) episcopi Nuceriæ in Umbria, V Martii, MDCCXLV.
Reverendissimi capituli cathedralis civitatis Sulmonis septimo Kal. Martias MDCCXLVI.
Illustrissimi senatus civitatis Sulmonis V Kal. Martii, MDCCXLVI.
RR. Monialium S. Claræ civitatis Sulmonis, XII Februarii, MDCCXLVI.
Universitatis Terræ Palenæ XX Decembris, MDCCXLV.
Illustrissimi (Josephi Antonii Nanni) baronis Arcis Scalignæ, Theatinæ diœcesis, VIII Decembris MDCCXLV.

[118] Horum omnium supplicationes integræ exhibentur, quibus addi debent tres, quas dedi, ac item quarta episcopi Valvensis & Sulmonensis, [archiepiscopi episcopi,] de qua supra memini: reliquæ vero brevitatis studio in eodem Summario tantum indicantur hoc modo & ordine.
Reverendissimi archiepiscopi Materensis & Acheruntini. Dat. XXI Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Luceriæ. Datum X Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Aquilanensis. Dat. VIII Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Montis Pelusi. Dat. XXIII Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Melphiæ & Rapollensis. Dat. XX Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Casertæ. Dat. VIII Januarii, MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Vigiliensis. Dat. XVIII Februarii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Melitensis. Dat. X Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Sancti Marci. Dat. X Martii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Nuceriæ Paganorum. Dat. X Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Stabiensis. Dat. XI Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Uritanensis. Dat. XIV Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Alliphanensis. Dat. XXV Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Ischlanensis. Dat. XX Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Litterensis. Dat. XXIII Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Vulturariensis. Dat. III Aprilis MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Sancti Angeli & Bisacciensis. Dat. XVII Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Millevi in partibus. Dat. Teate VI Maii MDCCXLV.

[119]
[capitula canonicorum,] Reverendissimi episcopi Ortonensis & Camplensis. Dat. XXVI Aprilis MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Feretranensis. Dat. XXVI Februarii MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Forosemproniensis. Dat. XXIII Aprilis MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Calliensis. Dat 1 Decembris MDCCXLV.
Reverendissimi episcopi Pisaurensis. Dat. XXVII Martii MDCCXLVI.
Reverendissimi episcopi Urbaniæ & Sancti Angeli in Vado. Dat. 1 Januarii MDCCXLVI.
Reverendisiimi episcopi Ravellensis & Scalensis. Dat. XII Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi capituli metropolitanæ Neapolis X Februarii MDCCXLVI.
Reverendissimi capituli ecclesiæ cathedralis Teatinensis XXIV Februarii MDCCXLVI.
Reverendissimi capituli ecclesiæ cathedralis Anxani. IV Martii MDCCXLVI.
Reverendissimi capituli cathedralis Sulmonis XVIII Kal. Februarii MDCCXLV.
Reverendissimi capituli ecclesiæ cathedralis Pentimæ sive Valvarum XV Novembris MDCCXLV.
Reverendissimi capituli ecclesiæ cathedralis Pisaurensis XIX Martii MDCCXLVI.
Reverendissimi capituli ecclesiæ cathedralis Urbaniæ IV Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi capituli cathedralis Feltriæ. Datum C. Pinnæ XXVI Februarii MDCCXLVI.
Reverendissimi capituli cathedralis Forosempronii XXII Aprilis MDCCXLV.
Reverendissimi capituli cathedralis Callii XV Januarii MDCCXLV.
Reverendissimi capituli cathedralis Sancti Angeli in vado, Nonis Decembris MDCCXLV.
Capituli collegiatæ S. Martini della Fara, nullius, in Aprutio XXV Decembris MDCCXLV.
Capituli collegiatæ Terræ Popoli, Valvensis diœcesis, XVII Novembris MDCCXLIV.
Capituli collegiatæ Terræ de Pesco Costanzo, diœcesis Montis Casini XXI Novembris MDCCXLIV.
Capitulo collegiatæ Terræ Mercatelli, Urbaniæ diœcesis, XXVI Februarii MDCCXLV.

[120]
Senatus civitas Sulmonis XX Decembris MDCCXLV. [civitates & oppida,]
Civitatis Pentimæ, Valvensis diœcesis, XXV Januarii MDCCXLV.
Universitatis Terræ Palenæ, Sulmonensis diœcesis, V. Novembris MDCCXLIV.
Universitatis Terræ di Pesco Costanzo, diœcesi Montis Casini, VIII Septembris MDCCXLIV.
Universitatis Terræ di Colle di Macine, Teatinensis diœcesis, XII Novembris MDCCXLIV.
Universitatis Terræ Lecti Palenæ, nullius, XXX Octobris MDCCXLIV.
Universi cleri & communitatis Terræ Casoli, Teatinensis diœcesis, 2 Aprilis MDCCXLV.
Universitatis Terræ del Guesso, Palena, Teatinensis diœcesis, XV Septembris MDCCXLIV.
Universitatis Terræ Montis Nigri D. Uomo, Teatinensis diœcesis, VIII Decembris MDCCXLIV.
Universitatis Terræ della Taranta, Teatinensis diœceis, XVI Decembris MDCCXLIV.
Universitatis Arcis Scalignæ, Teatinensis diœcesis, XII Novembris MDCCXLIV.
Universitatis Terræ di Torricella, Teatinensis diœcesis V Januarii MDCCXLV.
Universi cleri Terræ della Lama, Teatinensis diœcesis, V Decembris MDCCXLIV.
Universi cleri Terræ di Scanno, Sulmonensis diœcesis IX Novembris MDCCXLIV.
Universi cleri Terræ Roccæ Rasi; Sulmonensis diœcesis, pridie Kalendas Novembris MDCCXLIV.
Universitatis Terræ Roccæ Rasi, Sulmonensis diœcesis, III Novembris MDCCXLIV.
Universitatis Terræ di Lama, Teatinensis diœcesis, VI Decembris MDCCXLIV.
Universitatis Terræ Palenæ, Sulmonensis diœcesis, V Novembris MDCCXLIV.
Illustrissimi baronis Roccæ Scalignæ, Teatinæ diœcesis, VI Novembris MDCCXLIV.

[121]
Præpositi & PP. Congregationis Oratorii Forosempronii, [Religiosi & moniales,] XV Kalendas Maias MDCCXLVI.
RR. PP. Ordinis Prædicatorum civitatis Sulmonensis, Idibus Januarii MDCCXLV.
RR. PP. Ordinis Carmelitarum civitatis Sulmonis, XXXI Octobris MDCCXLIV.
RR. PP. Minorum Conventualium civitatis Sulmonis, XV Octobris MDCCXLIV.
RR. PP. Minorum Observatium terræ Palenæ, Sulmonensis diœcesis, IX Novembris MDCCXLIV.
RR. Monialium S. Claræ civitatis Sulmonis VI Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Antonii abbatis, civitatis Sulmonis, X Novembris MDCCXLIV.
RR. Monialium S. Monicæ, civitatis Sulmonis V Septembris MDCCXLV.
RR. Monialium S. Andreæ apostoli, Neap., XI Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Mariæ de Jesu, Neap., XIII Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Gaudiosi Neap., XXI Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium de Sapientia Neap., XVII Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Bernardi Neap., XV Januarii MDCCXLVI.
RR. Monialium S. Mariæ de Consolatione Neap., XIV Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Marcellini Neap., IV Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium Crucis de Luca Neap., XXX Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium de Regina cæli Neap. XXIII Janaurii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Mariæ Ægyptiacæ Majoris Neap., XIV Januarii MDCCXLV.

[122]
[qui pro eadem canonizatione] RR. Monialium S. Joseph Neap., XXVI Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Mariæ de Constantinopoli, Neap. XXX Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Mariæ Magdalenæ Neap., XXI Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Claræ Neap., XVIII Februarii MDCCXLV.
RR. Monialium di Donna Regina Neapolis, X Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Bernardi & Margaritæ Neapolis XIII Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium di Donna Romata Neapolis, X Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Francisci de Observantia Neapolis XXII Januarii MDCCXLVI.
RR. Monialium SS. Petri & Sebastiani Neapolis, XIII Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium di D. Regina Neapolis, XXV Januarii MDCCXLVI.
RR. Monialium SS. Marcellini & Festi Neapolis, XIII Januarii MDCCXLVI.
RR. Monialium S. Francisci Cappucinarum Neapolis, XI Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium Cappucinarum le 33 Neapolis, XV Januarii DCCXLV.
RR. Monialium S. Antonii civitatis Pinnæ, XIX Februarii MDCCXLVI.
RR. Monialium S. Catharinæ de Monte Cerignone, Feltriæ diœcesis, XXIX Februarii MDCCXLVI. Hic latet error: nam cum annus Christi 1746 non fuerit bissextilis, mensis Februarius dies tantum 28 habuit.

[123]
[ad Benedictum XIV supplices libellos iteratos dedere.] RR. Monialium S. Claræ, terræ S. Agathæ, Feltriæ diœcesis, diœcesis, XIX Februarii MDCCXLVI.
RR. Monialium S. Joannis Baptistæ de Petra Rubbia, Feltriæ diœcesis, IV Martii MDCCXLVI.
RR. Monialium S. Claræ reipublicæ S. Marini, XXIX Februarii (vide mox annotata) MDCCXLVI.
RR. Monialium de Macerata, Feltriæ diœcesis, XXVI Februarii MDCCXLVI.
RR. Monialium S. Agathæ Forosempronii XVI Aprilis MDCCXLV.
RR. Monialium S. Bernardini Forosempronii, XVI Aprilis MDCCXLV.
RR. Monialium S. Mariæ Magdalenæ Pisaurensis, X Martii MDCCXLVI.
RR. Monialium Sactissimæ Purificationis Pisaurensis, VII Martii MDCCXLVI.
RR. Monialium S. Catharinæ Civitatis S. Angeli, in Vado, VIII Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Bernardini, S. Angeli in Vado, VIII Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Claræ, S. Angeli in Vado, VIII Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Mariæ Gratiarum, S. Angeli in Vado VIII Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Claræ terræ Mercatelli, Urbaniæ diœcesis, III Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Claræ civitatis Urbaniæ, III Januarii MDCCXLV.
RR. Monialium S. Mariæ Magdalenæ civitatis Urbaniæ, X Januarii.

Hic deest annus. Post hæc enumerantur ibidem aliæ instantiæ sive litteræ supplices numero octoginta, ab supra dictis personis factæ, quas, ne longior sim, prætermitto.

[124] Porro, ut huic Commentario finem imponamus, ad laudati Josephi Luna, procuratoris causæ, Memoriale & Summarium, teste Saianello, opposuit de more Animadversiones suas Ludovicus de Valentibus, [Causa tamen tunc obtenta non fuit] Fidei promotor, quæ ita incipiunt: Sine ullo judiciali processu &c. Has diluere conatus est Responsione sua idem Joseph Luna procurator, probante Philippo Azzone advocato, quæ incipit: Etiamsi in præsentis dubii &c. At vero proposita causa in Sacra Congregatione sub die VII Septembris anno MDCCXLVIII, Deo sic disponente, placuit Eminentissimis & sapientissimis Patribus ita rescribere: Dilata, et formetur Processus. Sic B. Nicolaus in possessione sui cultus permansit quidem; sed an pro ejusdem solemni beatificatione & canonizatione aliquid deinceps actum fuerit, non comperi. Illustrissimi Ludovici Valentis Fidei promotoris Animadversiones, & Procuratoris Responsio ibidem editæ sunt a pag. 273.

[Annotata]

* imo antea

September VIII: 30. September