Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung Mai VII Band Mai VII Anhang Mai VII

30. Mai

TRIGESIMA MAII

SANCTI QVI III KALENDAS IVNII COLVNTVR.

Sanctus Gabinus, Martyr Turribus in Sardinia.
S. Crispulus, Martyr Turribus in Sardinia.
S. Felix I Pontifex Romanus, Martyr.
S. Eusebius, Martyr Nicomediæ.
S. Romanus, Martyr Nicomediæ.
S. Meletius, Martyr Nicomediæ.
S. Charalampe, Martyr Nicomediæ.
S. Christina, Martyr Nicomediæ.
Sancti Socii, Martyres Nicomediæ.
S. Euplius, Martyr apud Græcos:
S. Cantianus, Martyr Aquileiæ in Italia.
S. Eutichius, Martyr Aquileiæ in Italia.
S. Euthymius, Martyr Aquileiæ in Italia.
S. Sicus, sive Isichius, Martyr Antiochiæ.
S. Palatinus, Martyr Antiochiæ.
S. Venantius, Methonæ mortuus, & Lerini honoratus.
S. Basilius, parens S. Basilii Magni.
S. Emmelia, parens S. Basilii Magni.
S. Isacius Anachoreta, Constantinopoli.
S. Exuperantius, Episcopus Ravennæ in Italia.
S. Caidocus, Sacerdos Centulæ in Gallia.
S. Frechorius, sive Adrianus, Sacerdos Centulæ in Gallia.
S. Madelgisilus Eremita, Centulæ in Gallia.
S. Anastasius, Episc. Parmensis in Italia.
S. Hucbertus, Monachus Britanniacensis in Gallia.
S. Ferdinandus, Rex Castellæ & Legionis, Hispali In Bætica.
Constantia Xira, de Vita paupere, Eboræ in Lusitania.
Maria Fernandez, de Vita paupere, Eboræ in Lusitania.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES REIECTI.

Desponsatio Deiparæ Virginis cum Josepho hodie indicatur ab aliquibus celebrari, in Mss. additionibus Carthusianorum Bruxellensium ad Vsuardum. Nuper autem S. D. N. Innocentius XI Officium de eadem festivitate approbatum, sub ritu Duplicis, recitari conceßit in omnibus ditionibus subjectis tam Romano Imperio quam Monarchiæ Hispanicæ, die	XXIII Januarii.
B. Renildis Virgo, in Risenbeck pago, refertur in Fastis Westphalicis Ioannis Velde. Est alia S. Renildis seu Reinula, Virgo Abbatissa Masaci ad Mosam, cujus Acta dedimus	XXII Februarii.
S. Celsus, ex Episcopo Toletano Episcopus Trevirensis, refertur a Tamajo Salazar, citatis Chronicis Maximi & Iuliani Petri. Quæ late rejecimus ad diem ejus natalem	XXIII Februarii.
S. Agricola, Episcopus Nivernis, proponitur in Mss. S. Victoris & Reginæ Sueciæ. De eo egimus	XXVI Feb.
S. Gertrudis Virginis Translatio corporis in novum feretrum Nivellæ, celebratur in Annotatis Carthusiæ Bruxellensis ad Grevenum. Vitam ejus illustravimus	XVII Martii.
S. Galterius, Abbas S. Martini juxta Pontisaram in Gallia, alibi Galbertus dictus, colitur in Abbatiæ S. Mariæ Bertolcurtensi, & indicatur a Claudio Roberto, Ignatio Iosepho de S. Maria, & Andrea Saussajo, uti latius notamus ante varia ejus Acta, illustrata	VIII Aprilis.
Thudebertus Confessor indicatur in Ms. Vsuardo, in Alsatia aucto. Is nobis hactenus incognitus, maxime cum nullum addatur elogium, nec locus ubi vixerit exprimatur. Est Trudpertus in Brisgoia, sed Martyr, cujus Vitam dedimus	XXVI Aprilis.
S. Mariani Martyris inventio Acheruntiæ anno 1613, hodie solenniter colitur: sed festum solennius & ex præcepto, tamquam Patroni agitur quando de eo agemus in Supplemento	XXX Aprilis.
Ægidius Valladarius, ex Necromanta, Conversus Ordinis Prædicatorum, refertur in Anno sancto ejusdem Ordinis. Nos Acta ejus dedimas, die quo obiit	XIV Maji,
S. Dympnæ Virginis & Martyris, Ghelæ in Brabantia, translatio corporis, in Ms. Florario, & Ms. Vltrajectinæ Carthusiæ, & apud Dempsterum. Vitam ejus dedimus	XV Maji.
S. Emmanuel Martyr, ob corpus Roma Viennam Austriæ translatum an. 1678 ad Theresanaram S. Iosephi ecclesiam, Officio duplici colitur, sicut diximus, ubi de S. Fabio	XXI Maji.
S. Silaus, Episcopus Hibernus Lucæ, refertur in utroque Catalogo Ferrarii, tamquam anno 780 Dominica post Ascensionem mortuus: sed neque tali anno obiit, neque tunc Dominica illa in 30 Maji, sed 7 cecidit: festum autem agitur Lucæ ipsa Dominica, & olim affixum fuit diei, quando Vitam damus.	XXI Maji.
SS. Marmenia matrona, & Lucinia Virgo ejus filia, hoc die martyrio coronatæ cum aliis XXII, leguntur in Actis S. Vrbani Papæ & Martyris, & eodem quo hic, coluntur die	XXV Maji.
Stephanus, Abbas S. Petri in montibus, ut Sanctus refertur hoc die, quo obiit, in Martyrologio Hispanico. De eo aliisque Abbatibus honorificentius sepultis egimus ubi de S. Gennadio Asturicensi Episcopo, monasterii illius fundatore, & Stephani istius Epitaphium dedimus	XXV Maji.
SS. Conon & filius Martyres proponuntur in Ms. Trevirensi S. Martini. Acta dedimus	XXIX Maji.
S. Natalius Martyr indicatur in Menæis Divionensibus. De eo jam egimus	XXIX Maji.
S. Maximinus, Episcopus Bisuntinus dicitur ab aliquibus hoc die mortuus. De eo, utrum fuerit dubitantes, egimus ubi de S. Maximino Trevirensi	XXIX Maji.
Guilielmus Arnaldi, Bernardus de Rupeforti, Garsias de Aurea, Ordinis Prædicatorum., Stephanus de Narbona, Raimundus Carbonarius, Ordinis Minorū., Prior Avinioneti Monachus de Clusa, Raimundus Scriptor, Canonicus & Archidiaconus, Petrus Arnaldi Notarius, Bernardus Clericus Archidiaconi, Portanerius, Ademarus, Clerici Nuntii, Martyres Avinioneti in Occitania superiore, relati a Saussajo in Supplemento Martyrol. Gallicani Acta dedimus	XXIX Maji.
Ermendrudis, Abbatissa in Deytkirchen, Ordinis Cisterciensis, proponitur a Chalemote. De ea egimus inter Prætermissos	XXIX Maji.
S. Copri Martyris Paßionem pro hoc die indicavit nobis describendamque obtulit insignis Codex membraneus quidam, tali principio, Μέγας ὁ τῆς εὐσεβείας ἄγων, ἁδελφοὶ. Sed amisso, quod habebamus ecgrapho, cum quidam iterum transcripsisset, atque cum Græco contextu etiam Latinam versionem promisisset, varias fortunæ suæ jactationes causatus, nostram hactenus expectationem sustinuit frustra. Potuerant quidem & voluerant amici, per quos illi facta erat Codicis ipsius copia, ecgraphum aliud nobis curare; sed revulsa invenerunt ea quibus opus erat folia: cujus facinoris suspicio ne forte innocentem involvat aliquem; neque illos, neque bibliothecam cui facta injuria est, præsumimus nominare: optantes ut vel amicus ille etiam post hæc edita, in eo sit statu quo poßit fidem promißi exolvere, vel alibi eadem Paßio reperiatur; aut saltem ulterior aliqua Sancti istius notitia, quem ex Orientalioribus unum esse, persuadet silentium Menæorum & Synaxariorum, fere ex Græcia acceptorum.
SS. Raborosus & Laborator Martyres indicantur in Ms. Martyrologio Carmelitano Coloniæ adservato. Fabrosus & Laborator in Ms. Chamberiensi Fratrum Conventualium B. Mariæ. De quibus alibi nihil legimus.
S. Novatianus aliique nongenti Septuagenta septem Martyres Romæ, ex quodam Ms. a nobis annotati, sed quonam illo, non accurate observatum, quod tamen, sub spe plenioris notitiæ aliquando accipiendæ placuit indicare.
S. Exuperantius Episcopus Uxamensis, S. Esperantius Episcopus Lugensis, referuntur in Martyrologio Hispanico Tamaji Salazarii, de quibus hoc die ad Acta S. Exuperantii Episcopi Ravennatum agitur.
SS. Petrus & Laurentius Martyres referuntur in Kalendariis Missalis Ambrosiani, anno 1522 & 1560 & Breviarii anno 1539 excusi, sed omittuntur in Kalendario Breviarii anno 1635 recusi. Sunt quamplurima horum Martyrum nomina a nobis relata, & referenda; quorum forsan aliquæ ibidem fuerint Reliquiæ, aut certe alia causa qua nos latet. De quibus si major lux accesserit, eos libenter secundum exigentiā honorabimus.
Gobanus de Ara-Dar-inis indicatur in Ms. Hibernico Tamlachtensi Colganus 16 Ianu. in Notis libri 3 de Vita S. Fursei pag. 92, septem adducit SS. Gobbanos, & in his Gobbanum Abbatem Dairinisensem, asserens coli 26 Martii atque 30 Maji Plura a Colgani successoribus expectamus, quibus utinam commoditas detur prosequendi tam bene cœptum opus de Actis Sanctorum Hiberniæ.
Faergussius de Druim-bile & Ernimus memorantur in dicto Ms. Tamlachtensi, & Silanus in Catalogo Fitz-Simonis.
Ostforis, Episcopi Victoriensis, memoria cum titulo Sancti inscripta cuidam Catalogo Sanctorum Ordinis Benedictini, ut plurimum desumpto ex Trithemio, a quo lib. 4 de Viris illustribus Ordinis Benedictini cap 212 laudatur Ostphorus e Monacho Streneshalensi Episcopus Victiorum, non addito ullius venerationis indicio, aut die quo obiisset.
Lambertus de Lidekerca, Ordinis Præmonstratensis cœnobis SS. Cornelii & Cypriani, juxta Ninhoven in Flandria, sanctitate vitæ clarus, & miraculis a Deo nobilitatus, refertur a Chrysostomo vander Sterre in Natalibus Sanctorum Ordinis Præmonstratensis, & a Ioanne le Paige lib. 2 Bibliothecæ Præmonstratensis: qui ambo eum Beatum appellant: sed cultum non probant, ideoque nec nominatur ab Arnoldo Raißio in Auctario ad Molanum.
Onulphus, Canonicus Ecclesiæ Bernensis ejusdem Ordinis Præmonstratensis, visibili apparitione Virginis Matris recreatus, & de obitu suo præmonitus, cum titulo beatæ memoriæ, refertur ab eodem Chrysostomo Vander Sterre.
Jacobus, Monachus cœnobii S. Galgani in Etruria Ordinis Cisterciensis, vir simplex & timens Deum, solitus pro incremento Ordinis Prædicatorum certas preces recitare, memoratur cum titulo Beati ab Henriquez, Chalemoto, Bucelino, ac novißime in Fastis Senensibus cum insigni elogio. Manrique anno 1221 cap. 2 ejus preces ex Humberto refert, sed abstinens a titulo Beati, fuisse insignem opinione sanctitatis asserit. Transiit monasterium illud a Cisterciensibus Monachis ad Monachas S. Augustini Regulam professas, penes quas nulla Jacobi memoria superest. Potuit sane mutatione tali exolevisse, siquis olim fuit illius publicus cultus; hunc tamen revera fuisse aliquem, non debemus prasumere, nullo ejus apparente argumento, post diligentem inquisitionem.
Steppo, Presbyter ac Præfectus Virginum Cisterciensium in Monte-Salvatoris, dein in Porceto, laudatur a Cæsario lib. 12 cap. 36, & cum titulo Beati ab Henriquez, quem Gelenius in Fastis Agrippinensibus Venerabilem agnoscit, Defuncto eo atque sepulto, inquit Cæsarius, Dominus merita ejus volens, ostendere, miracula ad ejus tumbam dignatus est operari: infirmi, sicut audivi, super illam dormiunt, & sani surgunt. Id sane videbatur necessarium; quia cum in acutis laboraret, totus factus erat phreniticus, ita ut multas blasphemias evomeret. Sed de aliquo ejus publico cultu nihildum invenimus.
Joannes Lombardus in Aprutio an. 1447, Christianus a S. Donato in Apulia an. 1. 68, Michael a Benevento apud Mexicanos an. 1560., Simon a Bruxellis apud Indos seculo 16, Joanna, Lucia de Udaldinis sorores Florentiȩ sec. 13, Ordinis Minorum relati in Martyrologio Francisc. Arturi & sorores in ejus Gynæceo, quibus Claudia additur in Menologio Laherii.
David Archiepiscopus S. Andreæ in Scotia, ab hæreticis Calvinistis interemptus, refertur a Dempstero & Ferrario.
Idda de Wetzickon, Idda de Sultz, Elisabetha Schefflin, Margareta Willin, Beli seu Barbara de Liebenberg, Offmya de Munckweil, Margareta Finck & ejusdem Agnatæ, Anna de Klinglaw, Beli Blettin, Catharina Blettin, Margareta de Hunichon, Anna Wansaselerin, Adelheidis de Frawenberg, Mechtildis de Stantz, Lucia Schaltheissen, Margareta de Zurich, Idda Sultzerin, Elisabetha de Elgaw, Elisabetha Bechlin, Elisabetha Steiglin, ex Ordine Prædicatorum Sanctimoniales, Thosani monasterii in Helvetia, omnes cum titulo Beatæ & aliquo Vitæ compendio, proponuntur in Helvetia Sancta Henrici Mureri, a pag. 358 ad pag. 369, notato in margine hoc die 30 Maji ✠, tamquam is esset omnium communi venertioni sacer; sed in decursu nihil tale legitur. Floruerunt omnes seculo XIV & circa medium seculi XV, simplici stylo ac lingua vulgari earumdem virtutes conscriptæ a Sororibus sunt; quas partim in monasterio Diessenhovensi, partim in alio S. Catharinæ prope Wyl in Turgovia reperisse se testatur Murerus. Poterit de omnibus simul (si operæ pretium videatur, & de cultu aliquid ulterius innotescat) fieri Appendix ad Vitam B. Elisabethæ Hungaricæ, in eodem Thosano cœnobio Sanctimonialis, quam dedimus & illustravimus	VI Maji.
S. Petronellæ natalis Romæ celebratur in Ms. Corbeiensi. Verum ab aliis Sequenti die	XXXI Maji.
S. Nicolaus Peregrinus in Apulia miraculis clarus, refertur in Ms. Florario, & Martyrologio Coloniæ & Lubecæ anno 1490 excuso, item a Greveno, Maurolyco, Felicio, Canisio & in Viola Sanctorum. Verum is Trani, ubi vixit, colitur	II Junii.
S. Urbitii Abbatis Magduni, in territorio Aurelianensi, festum hoc die celebrari testatur Carolus Saussajus lib. 3 Annalium Ecclesiæ Aurelianensis cap. 29, & sic intelligo referri in Breviario Aurelianensi. Refertur etiam sic a Menardo, Andrea Saussajo & Bucelino. Quia tamen omnia ejus Acta habentur in gestis S. Liphardi, cujus discipulus & successor fuit, ea simul dabimus	III Junii.
S. Morandi, qui est III kalendas Junii, Vita extat sub tali titulo in nostro insigni Codice Membraneo Ms. Est is a quo monasterium S. Christophori in Suevia nunc appellatur S. Morandi: quem cum, intelligamus istic solennißime coli III Nonas Junii; agnoscimus errorem librarii, de ipso acturi	III Junii.
S. Maximini, primi Episcopi Aquis-Sextiis, ordinatio celebratur a Ferrario & Saussajo. At natalis	VIII Junii.
SS. Ferreoli & Ferrutii Martyrum Translatio corporum anno 1063 facta, indicatur in Breviariis Bisuntinis & a Chifletio par. 2 Vesontionis pag. 217. Alia anno 1421 facta est in Ecclesia S. Vincentii, de quibus agetur ad Acta illorum	XVI Junii.
S. Ursinus, alii, Ursicinus, Martyr Ravennæ sub Paulino Judice passus, & a S. Vitale sepultus, indicatur a Molano in prima editione, & a Canisio in Martyrologio Germanico. Ast in Martyrologio Romano	XIX Junii.
B. Mustiola & S. Beata, Virgines in territorio Senonensi, indicantur in Ms. Parisiensi S. Victoris & aliquo Reginæ Sueviæ. Ast in Martyrologio Gallicano & aliis	XXIX Junii.
SS. Processus & Martinianus, Martyres Romæ, proponuntur in Martyrologiis Atrebatensi Ecclesiæ Cathedralis, & Tornacensi monasterii S. Martini. In Martyrol. Rom. & aliis	II Julii.
S. Totuanus, Martyr ac Socius S. Kiliani, refertur in Menologio Scotico Camerarii. De eo agendum cum S. Kiliano	VIII Julii.
Sara Virgo, in Scetica Ægypti solitudine, tempore Theodosii senioris fulsit, multum laudata in Vitis Patrum: nominata etiam a Triodio Græcorum, in Canone solito recitari ad Parasceven ante Dominicam Tyrophagi seu Quinquagesimæ (ubi sigillatim commemorantur Sancti & Deiferi Patres, qui in monastica exercitatione excelluerunt) Ode 7, quæ est de sanctis mulieribus. Eam Arturus in Gynæceo sacro hodie collocavit, pro consueta sibi licentia, nullo antiquiori exemplo: nos de ea agemus, quando nomen invenimus Chiffletiano Synaxario inscriptum,	XIII Julii.
B. Stilla Virgo, miraculis clara in diœcesi Eystadiensi, indicatur in Gynæceo Sacro Arturi du Monstier. Acta & miracula erunt danda die quo colitur	XIX Julii.
Septem germani Martyres, cum S. Felice Papa, memorantur in Ms. Casinensi pervetusto. De quibus infra agimus in Actis S. Felicis, & arbitramur posse esse Septem fratres ex genere Carini Imperatoris, passos sub Diocletiano. De quibus in Actis SS. Iuliani & Basilissæ agitur	IX Januarii.
Sunt & Septem fratres Martyres filii S. Felicitatis, alii filii S. Symphorosæ, quorum celebris cultus est	X & XVIII Julii.
S. Jacobi majoris Apostoli translatio suggeritur in Ms. Florario; Festum ejus celebratur	XXV Julii.
S. Stephani, Regis Hungariæ, elevatio corporis celebratur in Annotatis Carthusiæ Bruxellensis ad Grevenum. Natalis incidit in	XX Augusti.
S. Eutyches sive Eutychius, discipulus S. Joannis Euangelistæ, indicatur in variis Menæis Mss. ast in excusis & Martyrologio Romano	XXVI Augusti.
Sanctissimi Juliani Martyris exceptio prima Reliquiarum Turonis, indicatur in Ms. Martyrologio Prioratus Daveronensis prope Carnotum. Videtur is esse S. Julianus Martyr Arvernensis, in cujus festo Acta martyrii in novem lectiones distributa leguntur in Ecclesia & diœcesi Turonensi die	XXVII Augusti.
S. Joannis Baptistæ translatio cinerum indicatur in Ms. Florario: Festum Decollationis celebratur die	XXIX Augusti.
S. Hierais virgo Martyr, hoc die nominatur in Synaxario Claromontano: sed ita ut non tam sui causa nominari videatur, quam causa Reliquiarum, in ejus Martyrio Constantinopoli prope ecclesiam S. Laurentii in Petrio conditarum: quare non audemus ipsam distinguere ab ea de qua cum Romano Martyrologio (ubi Irais vocatur) agemus	XXIII Septembris.
SS. Lambertus & Berlerius, Presbyteri & Confessores, discipuli S. Gisleni, simul quiescunt in loculo portatili in parochiali ecclesia oppidi S. Gisleni in Hannonia, ubi Officium habent de Communi Confessorum, feria secunda post diem Dedicationis, quæ incidit in Dominicam Cantate. Hæc Molanus in Indiculo Sanctorum Belgii, ex eoque Mabilio ad Vitam Magistri. Wion citato dicto Indiculo eos refert ad hunc XXX Maji, nescio qua phantasia abductus: quem cæco suo more sequuntur Dorganius, Menardus, Bucelinus, Ferrarius, Saussajus. At Molanus postea in Natalibus Sanctorum Belgii rejecit eorum memoriam in festum S. Gisleni, & secutus est Miræus in Fastis Belgicis: cum quibus, quia Acta simul commodius examinabuntur, agi poterit die	IX Octobris.
S. Romanus, Episcopus Rotomagensis, indicatur in Ferrarii Catalogo. In Martyrologio Romano & aliis ad diem	XXIII Octobris.
S. Hucberti, Episcopi & Confessoris, memoria adscripta omnibus Vsuardi exemplaribus, titulo fortaßis Episcopi ab interpolatoribus addito; & sic, quod de Brettianiacensi in Gallia Monacho intelligendum erat, videtur acceptum de Trajectensi ad Mosam Episcopo, qui Sedem Leodium transtulit, coliturque non hoc, sed die	III Novemb.
Heyna sive Hieu, credita prima quæ ex feminis in regno Northumbriæ a S. Aidano Episcopo vitam monasticam acceperit; ea cum titulo Sanctæ indicatur a Wilsono in Martyrologio Anglicano, ejusque exemplo a Ferrario in Catalogo generali, atque Arturo du Monstier in Gynæceo sacro. Alfordus ejus mortem refert ad annum DCLVII, arbitratus eam sub nomine Begæ referri a Wilsono in prima editione ad diem VI Septembris, in posteriore ad XXII Novembris. Quia nihil in antiquis Martyrologiis de sacra ejus veneratione reperimus, si edocti fuerimus eam illi tribui solitam, poterit de illa agi ad dictum	XXXI Octobris.
QuandoBegȩ Virginis nomen legitur in Auctario Greveni ad Vsuardum: vel cum Wilsono	XXII Novemb.
S. Barlaam in Oriente, in pace quiescens, indicatur in Mss. Divionensibus Menæis. Inscriptus est. Martyrologio Romano	XXVII Novembris.
S. Timothȩus, S. Quirinus, S. Sisinnius, S. Marianus, Martyres Romani, translati Ferrariam, & hoc die in Ecclesia Societatis Jesu expositi, anno 1655. Extat de singulis encomium Italice editum, in quo recursum ad Martyrologium Romanum, quasi in eo essent indicati, & essent (quod non audemus asserere) relati.
S. Timotheus Martyr	XXIV Martii.
S. Quirinus Martyr	XXV Martii.
S. Sisinnius Martyr	XXIX Novemb.
S. Marianus Martyr	I Decembris.
S. Nicolai Episcopi Myræ, Theodori Episcopi Myræ & Martyris, & alterius Nicolai avunculi prioris, item Episcopi Myræ, Translatio Venetias, indicatur a Greveno, Canisio, Ferrario, post Petrum de Natalibus lib. 5 cap. 65 & duobus sequentibus. Poterit de his agi ad Natalem S. Nicolai	VI Decembris.
Radulphi, Richardi, & Nicolai, primorum Abbatum Valcellensium Ordinis Cisterciensis, elevatio corporum anno 1179 facta, memoratur in Appendice ad Sigeberti Chronicon, item ab Henriquez & Saussajo, qui Sanctos appellant; at Beatos, Chalemotus; Beatos Abbates, Menardus & Bucelinus. Beatum etiam cognominat Nicolaum Raißius: & hujus natalem referunt Henriquez, Chalemotus & Bucelinus ad diem	VI Decembris.
S. Exuperantius, Diaconus Martyr, teste Piazza in Sanctuario Romano, hodie Romæ colitur in ecclesiæ S. Bartholomæi in Insula. Pancirolius putat Spoletinum esse, cujus eo allatum sit corpus, adeoque proprium ejus diem fore	XXX Decembris.

DE SS. GABINO ET CRISPVLO
MARTYRIBVS TVRRIBVS IN SARDINIA.

SVB HADRIANO

SYLLOGE HISTORICA.
De eorum cultu, & nominatim Romæ S. Gabini, atque ab hoc diversis synonymis aliis.

Gabinus, Martyr Turribus in Sardinia (S.)
Crispulus, Martyr Turribus in Sardinia (S.)

AUCTORE G. H.

Turres, qua & numero singulari Turris Libissonis Plinio lib. 4 cap. 7, urbs olim celebris fuit Sardiniæ insulæ, cujus Episcopi memorantur; Felix in Notitia Episcoporum, qui jussu Numerici Regis Carthaginem venerunt pro reddenda ratione fidei; [Turres urbs.] & Marianus apud S. Gregorium, epistola 59 lib. 1 Indictione 9. Verum hodie ejus nihil extat præter rudera & nomen Torre; eique traditur succeßisse Sassaris, altera Sardiniæ metropolis. Aliqua hujus urbis monumenta in antiquis Martyrologiis extant, & certiora semper quam quæ apud Sardos dicuntur erui. Porro antiqua Martyrologii Hieronymiani apographa quatuor, ad hunc diem ista habent: In Turribus Sardiniæ natalis SS. Gabini & Crispoli, seu Crispuli. Eadem habent Vsuardus, Ado, Notkerus, [Cultus sacer.] & reliqui recentiores cum plurimis Mss. & hodierno Martyrologio Romano.

[2] Paulus Aringhus lib. 2 Romæ subterraneæ cap. 7 num. 6 ista scribit: Vaticana insuper Basilica præclari inter ceteros Martyris Gabini exuviis nobilitatur. E Sardinia enim, ubi ille gloriosum pro Christo martyrium subierat, huc olim ejus corpus translatum sub altari in ejus honorem dicato, [Corpus S. Gabini Romæ in ecclesia S. Petri,] & a Gregorio III consecrato, juxta Canonicorum Odeum æneis pariter cancellis circumsepto, repositum est. Cui jam ab antiquis temporibus celeberrimæ insularum Sardinia & Corsica annuum pendere tributum venerationis ergo consueverant. Hæc paucis & nitide Aringhus: quæ Romanus dictæ Ecclesiæ Canonicus, ante annos quigentos & amplius sub Eugenio tertio Papa, in descriptione veteris basilicæ Vaticanæ capite seu titulo 6, ita indicavit: In choro Canonicorum est altare, sive potius Oratorium B. Mariæ matris Domini nostri Jesu Christi: in quo oratorio beatæ recordationis Gregorius Papa tertius recondidit, in honorem Salvatoris sanctæque ejus Genitricis, reliquias Sanctorum Apostolorum & multorum Sanctorum, Martyrum ac Confessorum, perfectorum justorum, toto orbe terrarum requiescentium. Inter quas, uti a majoribus nostris accepimus, recondidit corpus S. Gabini Presbyteri, cujus altare mansit ibi usque ad nostra tempora. Nam tempore Domini Eugenii tertii Papæ, quando ejus præcepto ereximus istud altare ibi, duo altaria ibi erant: altare videlicet S. Gabini Presbyteri, ad quod Sardinia & Corsica tributum annuatim mittebant, [ejus ibi altare] & altare B. Mariæ semper Virginis, quod prænominatus Dominus Gregorius Papa tertius fecerat & consecraverat. Sub quibus altaribus invenimus tres sepulturas, ferro & plumbo optime ligatas: quȩ etiam altaria cancellis æneis circumdedit. Hæc ibi, quæ transcripsit Onuphrius Panvinius de VII Vrbs Ecclesiis cap. 4 pag. 42, & altare S. Gabinii, & corpus S. Gabinii Presbyteri appellat. At corpus esse S. Gabini Martyris, de quo hic agitur, est antiqua traditio, & colitur in Ecclesia Vaticana S. Petri XXX Maji S. Gabinus Martyr, [Officium Ecclesiasticum,] officio Ecclesiastico sub ritu duplici, eo quod istic sit corpus, & omnia dicuntur de Communi unius Martyris: Missa incipit his verbis: In virtute, & dicitur sub ea Gloria & Credo. Est ab hoc Gabino alius S. Gabinius, Presbyter & Martyr Romæ, pater S. Susannæ Virginis & Martyris, & frater S. Caii Papȩ & Martyris, cujus anniversarii memoria celebratur XIX Februarii: hujus autem corpus asservatum fuisse Romæ in Ecclesia S. Susannæ ad ejus Acta diximus.

[3] Baronius in suis Notationibus asserit, putari hanc esse diem translationis, diem vero natalem agi XV Octobris mira celebritate, unde & Sardos mensem Octobrem Gabinum appellare. Verum is in antiquis Martyrologii Hieronymiani apographis Gavinus & sæpius Savinus appellatur, eique in Blumiano & Corbejensi Parisiis excuso junguntur socii Saturus, Asturus, Charus, aut Asthentarus, loco Asturi & Chari, uti legitur in apographo Lucensi, quod minus probamus. Iste autem S. Gavinus vel Savinus memoratur in Actis Sanctorum Proti & Ianuarii, [alius ab eo colitur 15 Octob.] Turribus in Sardinia similiter passorum, & propierea quod eos a carcere liberavit, ab ipsis ad fidem Christi traductus, dicitur martyrium capitis abscißione consummasse sub Diocletiano, quemadmodum ad XXV Octobris explicabitur. Differunt ergo vehementer tempora, atque adeo etiam personæ, sub uno quamvis aut simili nomine.

[4] Porro Acta SS. Gabini & Crispuli dicuntur a Baronio in ecclesia illorum legi: aliqua habentur apud Faram lib. 1 de Rebus Sardois. Dymas Serpi lib. 1 Chronici Sanctorum Sardiniæ pag. 29, asserit, eos in passione S. Antiochi conversos, cum is die XIII Decembris martyrio coronaretur: præterea, hos esse primos Martyres Turribus passos, ac summo ibidem cum veneratione coli. Ferrarius hoc eos encomio celebrat in Catalogo Sanctorum Italiæ; Gabinus & Crispulus, cives Turritani, post S. Antiochum sub Hadriano Imperatore passi sunt. Cum enim ad Christum conversi Turribus, [aliqua eorum Acta] aliis fidem prædicarent, comprehensi in carcerem conjiciuntur ac excruciantur. Verum illis superatis cum in Christi confessione constantiores evaderent, martyrio coronantur III Kalendas Junii. Sequenti die passus est S. Crescentianus in eadem urbe Turritana: ad quem diē nonnulla ex Iacobo Pinto & Ioanne Arca damus, cum his communia, scilicet quod præter cultum vix aliqua de eorum Actis innotuerint. Dionysius Bonfant Calaritanus horum martyrium transfert ad tempora S. Dionysii Papæ, eorumq; conversionem tribuit cuidam Trajano, socio S. Luxurii in Bedæ martyrologio supposititio, quod minus probamus, & cum aliis apud eumdē Bonfant suspectis rejicimus. Colitur autem S. Luxurius XXI Augusti.

DE SANCTO FELICE PRIMO,
PONTIFICE ROMANO MARTYRE.

ANNO CCLXXIV

COMMENTARIUS HISTORICUS.
De tempore Sedis, actis, martyrio, reliquiis.

Felix I Pontifex Romanus, Martyr (S.)

AUCTORE G. H.

Sanctus Felix, natione Romanus, ex patre Constantio, vigesimus Sextus Romanæ Ecclesiæ Pontifex, succeßit S. Dionysio: de cujus tempore Sedis in Catalogo Romanorum Pontificum omnium vetustißimo, ante Aprilem edito, accuratiß me ista tranduntur: Fuit Dionysius ex die Kalendarum Augusti, Æmiliano & Basso, [Tempus Sedis S. Dionysii decessoris,] usque in diem septimum Kalendas Januarii, Consulibus Claudio & Paterno. Mortuus est ergo S. Dionysius XXVI Decembris quo die inscriptus est, Martyrologiis Vsuardi, Bellini, Romano, & aliis) anno CCLXIX, quando Consules fuerunt Imperator Aurelius Claudius II & Ovinus Paternus. Huic ergo tunc succeßit S. Felix sub finem anni, & in dicto Catalogo iidem Consules reperiuntur cum hoc elogio: Felix annis quinque mensibus undecim, diebus viginti quinque. Fuit temporibus Claudii & Aureliani, a Consulatu Claudii & Paterni usque in Consulatum Aureliani II & Capitolini. Hi ultimo aßignati Consules, Aurelianus Imperator II & C. Julius Capitolinus, fuerunt anno CCLXXIV: neque ultra hunc annum potest extendi Felicis Pontificatus, quandoquidem admodum distinctæ & claræ sint phrases quibus auctor Catalogi utitur, usque in, & usque post. Omnino ergo dicendum videtur, quod Collega meus Papebrochius censet, pro annis quinque legendos esse annos quatuor: & tunc quidem, ut undecim menses dies viginti quinque, habeantur usque ad XXX Maji anni jam dicti, debuerit Felix vivente adhuc Dionysio fuisse ejus Vicarius ordinatus, a die VI Iunii, quæ anno CCLXXIX Dominica fuit; & post ejus obitum vacaverit Sedes usque ad Ianuarium anni sequentis, sub cujus initium ordinatus est Eutychianus, Aureliano III & Marcellino Consulibus. Tam diuturna autem vacatio imputari potest atrocitati persecutionis, per quam ex improviso comprehensus Felix non potuerit viduandæ per suam mortem Ecclesiæ providere de Episcopo, [& S. Felicis:] ordinando Vicarium; neque eo mortuo Romam convenire aliunde Episcopi, qui electum a Clero Eutychianum consecrarent. Errandi autem in numeris causa esse potuit, quod plerique Episcopatum Felicis quinque annis definirent, nulla habita ratione dierum quinque vel sex, ad eos complendos requisitorum. In Anastasio Regiæ Parisinæ editionis, inter varias lectiones inveniuntur ex Codice Thuano, Felici solum aßignati anni IV, menses III, dies XXV, ubi solum erratur in numero mensium, reliqua optime concordant cum Papebrochii Chronologia. Atque hæc de tempore Sedis, ut certiora dicta sunto; nam confirmantur iidem Imperatores & Consules in altero Catalogo ad tempora Justiniani deducto in libro Pontificali, in Vitis Pontificum apud Anastasium Bibliothecarium, in omnibus tam manu exaratis quam typo cusis exemplaribus, item in Mss. Gestis Pontificum ad Martinum V deductis, & in antiquis Breviariis Romanis Mss. atque anno 1479 & 1490 excusis. Eusebius lib. 7 Hist. Eccles. cap. 32, Felicem quinque annis Romanam gubernasse Ecclesiam scribit.

[2] Extat breve fragmentum hujus Pontificis apud S. Cyrillum Archiepiscopum Alexandrinum, [hujus doctrina de Incarnatione Verbi:] in Apologetico pro XII Capitibus adversus Orientales, anathematismo VI, his verbis: Ex epistola Felicis, sanctissimi Episcopi Romæ & Martyris, ad Maximum Episcopum & Clericos Alexandriæ. De Verbi autem Incarnatione & fide, credimus in Dominum nostrum Jesum Christum ex Virgine Maria natum, quod ipse est sempiternus Dei Filius & Verbum: non autem homo a Deo assumptus, ut alius sit ab illo. Neque enim hominem assumpsit Dei filius, ut alius ab ipso existat: Sed cum perfectus Deus esset, factus est simul & homo perfectus, ex Virgine incarnatus. Hæc ibi. [missa super sepulcra Martyrum.] Præfuit Maximus Ecclesiæ Alexandrinæ eo tempore, quo SS. Dionysius & Felix rexerunt Ecclesiam Romanam. De eodem S. Felice habetur in Catalogo supra citato & aliis annexis auctoribus aliquod his verbis statutum. Hic constituit super sepulcra Martyrum Missas celebrari, scilicet secundum illud Apocalypseos capite 6. Vidi subtus altare Dei animas interfectorum, propter verbum Dei & testimonium quod habebant &c. Hic fecit, [Ordinationes.] uti ibidem additur, ordinationes duas per mensem Decembrem, Presbyteros octo, aliis novem, Diaconos duos, Episcopos per diversa loca undecim, aliis quinque.

[3] [Martyrium sepultura, cultus Sacer:] Martyrio coronatus est & sepultus in cœmeterio suo via Aurelia milliario secundo, III Kalendas Junii. Verum Anastasius silet de dicto cœmeterio, & ista habet: hic fecit basilicam in via Aurelia, ubi & sepultus est. Quidni utrumque effecerit, scilicet cœmeterium & supra illud basilicam? Ado in suo Martyrologio ista scribit, Romæ via Aurelia in cœmeterio natalis S. Felicis Papæ, qui cum annis quinque rexisset Ecclesiam, sub Claudio Principe, martyrio coronatus est. Leguntur hæc etiam apud Notkerum, & in vetusto Martyrologio Trevirensi S. Maximini. Eadem, sed absque mentione cœmeterii, habent Vsuardus, Bellinus, Maurolycus & alii. Annos quinque jam definimus, partim sub Claudio, partim sub Aureliano traductos, huic autem recte ab hodierno Romano martyrium Felicis imputabitur, in ea quam statuit Paperbrochius chronologia; secus, si contra expreßam Catalog. Veteris attestationem, sedisset Felix, non usque in, sed usque post Consulatum Aureliani & Capitolini, sicut olim credidi: quia Aurelianus occisus fuit mense Martio, aut etiam Ianuario tertii Consulatus, anno CCLXXV initi, adeoque diu ante Felicem, si usque ad Majum is superfuisset. Huic porro noster Cornelius Hazart, in suo Pontificum Roma norum triumpho, tale, nescio ubi inventum, aptat Epitaphium.

Sanguine Romanus Felix, primæque Cathedræ
Sessor, & insignis moribus, hic tegitur: [epitaphium.]
Ut regeret sacram felici sidere navim,
Non timuit strictas in sua fata manus.

[4] Masinus in Bononia perlustrata scribit, aliquas ejus Reliquias asservari in ecclesia Parochiali Patrum Carmelitarum S. Martini majoris, [reliquiæ Bononiæ.] & in ecclesia Parochiali S. Mariæ a Caritate Patrum tertii Ordinis S. Francisci in platea S. Felicis, item in ecclesia S. Luciæ in monte Guardia foris portam Saragozzam. Sed has omnes unius S. Felicis esse, & quidem Papæ I, quis prudenter crediderit? Certius est eumdem hunc esse, de quo ad XXVII Februarii agunt Martyrologia Mss. Tornacense S. Martini & Lætiense, [Idem 27 Febr.] sub titulo Episcopi & Martyris; utpote cum addita expresse Via Aurelia, ubi sepultum illum esse constat. Non æque certo affirmari potest quod idem etiam sit S. Felix Papa & Martyr, ad XXXI Martii inscriptus Martyrologiis Galesinii, Maurolyci, Felicii, Molani, & Canisii: quia alia omnis nota distinctiva abest. Vtrumque tamen æqualiter, ut ad hunc diem referretur, [an. & 31 Martii] utrobique inter Prætermißos indicavimus.

[5] In Martyrologio Casinensi, charactere Longobardico, aliqui junguntur Martyres his verbis, III Kalendas Junii Natalis S. Felicis Papæ, & Sanctorum septem germanorum. Verum potuerunt & alio loco & diversa persecutione septem hi fratres martyrium complevisse, sed hoc eodem die: uti paßim in dicto Martyrologio diversi Martyres indicantur, non apposita palæstra martyrii. Celebres sunt septem fratres, de genere Carini Imperatoris descendentes, qui sub Diocletiano Imperatore & Marciano Præside igni traditi, martyrium suum cum gaudio & exultatione compleverunt, uti legitur in Actis SS. Iuliani & Basilissæ IX Ianuarii; & sicut S. Iulianus in Ecclesia Mediolanensi colitur XXII Iunii, quasi is esset ejus dies natalis, sic quia septem hi fratres aliquamdiu ante S Iulianum paßi sunt, potuit hic dies quasi eorum natalis in aliquibus Ecclesiis celebratus fuisse. Noti etiam sunt septem germani Martyres, [An jungendi 7 fratres Martyres.] filii S. Symphorosæ, quorum nomina in Martyrologio Romano ad diem XVIII Iulii exprimuntur; & alii septem fratres Martyres, filii S. Felicitatis, quorum celebris cultus est X Iulii. Sed hæc Lectori proponuntur, ut si aliunde majorem lucem poßit affundere, ad honorem Septem germanorum hoc die relatorum, eam nobis accendat, & gratulabimur eorum martyrium illustrantibus.

DE SS. EUSEBIO, ROMANO, MELETIO, CHARALAMPODE, CHRISTINA, ET SOCIIS.
MARTYRIBVS NICOMEDIÆ.

COMMENTARIUS HISTORICUS.
De horum cultu Constantinopoli, deque Martyrio Nicomediæ tolerato, & forsan fabulam quamdam ornandam amplificato.

Eusebius, Martyr Nicomediæ (S.)
Romanus, Martyr Nicomediæ (S.)
Meletius, Martyr Nicomediæ (S.)
Charalampe, Martyr Nicomediæ (S.)
Christina, Martyr Nicomediæ (S.)
Socii, Martyres Nicomediæ (SS.)

AUCTORE D. P.

Menæa Mss. Mediolanensia Bibliothecæ Ambrosianæ, signata littera O & num. 148, & aliqua Taurinensia Ducis Sabaudiæ, [Elogium I] consignant dictos Martyres his verbis. Ἄθλησις τῶν ἁγίων Μαρτύρων Εὐσεβίου, Ρὡμάνου, Τελετείου, Χαραλάμπους καὶ Χριστίνης· καὶ τὸ πλῆθος τῶν Ἁγίων ἐν Νικομηδείᾳ καυθέντων. Ἡ σύναξις αὐτῶν ἐν τῷ μαρτυρίῷ τῆς ἁγίας Παρθενομαρτυρος Ἡραΐδος: ad diem XXX Maji. [Elogium I I] Certamen sanctorum Martyrum Eusebii, Romani, Teletii, Charalampus, Christinæ, & multitudinis Sanctorum Nicomediæ igne combustorum. Horum solennitas celebratur in martyrio sanctæ Virginis & Martyris Heraidis. Aliquanto accuratius in Ms. Synaxario Ecclesiæ Constantinopolitanæ eadem sic exponuntur Τῆ αὐτῇ ἡμέρᾳ Ἄθλησις τῶν ἁγίων Μαρτύρων Εὐσεβίου, Ρὡμάνου, Μελετίου, Χαραλάμπους, Χριστίνης, καὶ οὗ πλήθους τῶν Ἁγίων ἐν Νικομηδείᾳ καυθέντων. Ἡ σύναξις αὐτῶν ἐν μαρτυρείῳ τῆς ἁγίας Εὐφημίας, τῷ ὄντι πλησίον οὖ ἁγίου Μάρτυρος Λαυρεντίου ἐν τῷ Πετρίῳ, καὶ τῆς ἁγίας Μάρτυρος Ἱεραΐδος: Eadem die Certamen sanctorum Martyrum Eusebii, Romani, Meletii, Charalampus & Christinæ, & multitudinis Sanctorum Nicomediæ igne combustorum. Horum solennitas celebratur in martyrio sanctæ Martyris Euphemiæ, quod est prope ecclesiam S. Laurentii in Petrio, & Sanctæ Martyris Hieraïdis.

[2] Quatuor Constantinopoli fuisse Ecclesias S. Euphemiæ dicatas, [Cultus in oratorio SS. Euphemiæ & Heraidis,] docet Codinus de Originibus Constantinopolitanis, & videri potest hic intelligi vel ea, cujus meminit pagina 60 sub finem his verbis, Monasterium S. Euphemiæ & sepulcra quæ sunt in Petrio, Basilius Macedo condidit, & filias suas ibidem attondit: vel aliera, quam idem Codinus pagina 47 appellat S. Euphemiam cognomine Petream, quam Anastasius Dicorus & uxor ejus Ariadna ædificarunt. Quænam horum sit prope Ecclesiam S. Laurentii, non possumus ex Codino intelligere: sed neque diligentißimus Cangius, in sua Constantinopoli Christiana, ullam S. Laurentii in Petrio ecclesiam novit. Omnibus interim expensis, existimo juxta hujusmodi ecclesiam in Petrio extitisse aliquod oratorium seu sacellum, præter Ecclesias S. Euphemiæ jam indicatas, commune duabus Sanctus Virginibus & Martyribus, Euphemiȩ scilicet & Heraidi seu Hieraidi, quæ XXIII Septembris colitur a Græcis, in Romano vero Martyrologio pridie sub nomine Iraidis. Quod autem hujus Reliquiæ fuerint illuc ex Ægypto allatæ crediderim potius, quam diversam ab ea hic notari, cujus memoria hoc die fieri jubeatur. Tunc autem locus ille in Claromontano sic commodius legeretur: Horum solennitas, puta propter Reliquias eodem illatas ex Nicomedia, celebratur in martyrio S. Martyris Euphemiæ & sanctæ Virginis ac Martyris Hieraidis, quod est prope ecclesiam S. Laurentii in Petrio.

[3] In Mss. Menæis Divionensibus, omißis Christina & Sociis: quatuor alii Martyres in duas classes dividuntur. Harum prima refertur ad hunc, [SS. Romanus & Meletius 30 Maji,] XXX Maji his verbis: Οἱ ἅγιοι Μάρτυρες Ρὡμᾶνος καὶ Μελέτιος ξίφει τελειοῦνται. Sancti Martyres Romanus & Meletius gladio martyrium consummant. Et hi adduntur versus, alludentes ad significationem vocis Ρὥμη quæ proprium quidem Vrbis nomen est, alias autem Robur & Vires notat.

Ῥώμην Ῥωμᾶνος συμπνέων Μελετίῳ
Ἥκει μετ᾽ αὐτοῦ συντελεσθῆναι ξίφει.

Robur Romanus Meletio aspirans,
Socius eidem gladio feriendus venit.

Alios duos ad sequentem diem XXXI Maji sic celebrant eadem Menæa. Οἱ ἅγιοι Εὐσέβιος καὶ Χαραλάμπους πυρὶ τελειοῦνται. Sancti Eusebius & Charalampus igne vitam finiunt: deinde iisdem sic accinitur.

Ὅλοι πυρὶ φλεχθέντες ἀθληταὶ δύο,
Ἰλιγγιῶσιν ὡς ἀρνοὶ πρὸς πὺρ φλέγον.

Velut agni ad ignem circumvoluti ardentem, [& 31 Maji SS. Eusebius & Charalampus.]
Torrentur igne penitus athletæ duo.

Martyrologium Arabo-Ægyptium, quod Romæ in nostro Maronitico Collegio Ms. servatur, Certamen S. Eusebii & sociorum, hoc etiam die celebrat: nec dubitamus, quin illud huc spectet.

[4] De multitudine igne crematorum Nicomediæ quid dicam? [Christiani Nicomediæ combusti,] Iam pridem est quod Acta Sanctorum Indæ & Domnes, visa mihi sunt similia Actis SS. Alphei, Cyrini, & Philadelphi; id est, concatenata series martyriorum, licentia poëtica potius quam fide historica in unam narrationem contractorum; quorum fortaßis singula habeant aliquod in veritate fundamentum, simul autem coordinata omnia mera sint fabula. Hanc nostram suspicionem cœpimus in Ephemeride Græcorum Metrica ad XXVI Decembris palam facere, dicendo parum verosimile videri debere, quod persecutionum tempore habuerint Christiani ecclesiam Nicomediæ tam amplam, ut hominum millia quatuordecim caperet, quot dicuntur ad Domini Natalem celebrandum convenisse, & pariter cum eadem esse combusti. Adde quod a tantæ ædis deflagratione incendium toti urbi timeri debuisset: hoc autem quis credat a Diocletiano, Principe prudenti ac politico si quis alius, fuisse imperatum? Itaque fundamentum fictionis tam absimilis vero habemus fortaßis in multitudine combusterum hic indicata, qui in suburbano aliquo tugurio Dominicum diem agere simul deprehensi, sed numero longe moderatiori, injectis in ipsum flammis nulli viciniæ formidandis perierint: ibique tumulati, post redditam Ecclesiæ pacem Nicomediam sint allati; unde aliquid postea nacta Constantinopolis sit. [occasionem videntur dedisse fictioni 26 Decemb. examinande,] Istorum autem præcipui fuerint, qui nominantur in titulo; sed Melitius & Romanus elapsi flammis, cum manerent in fidei profeßione constantes, gladio martyrium ipso loco consummarint, corporibus nihilominus in communem aliorum rogum rejectis. Si extarent, quæ extitisse videntur, Acta, certius aliquid possemus definire: interim vix dubito quin illi hoc die sint paßi, non autem in nocte Natalem Domini subsequente, licet Actorum jam notatorum auctor hanc quoque circumstantiam voluit addere aliis a se excogitatis. Causa autem hoc ita firmiter opinandi est, quod Hieronymiani Martyrologii apographa tria, Lucense, Corbeiense, & Blumianum his verbis concludantur; In Nicomedia natalis multorum sanctorum: quæ eadem leguntur in Appendice Adonis apud Mosandrum & Rosweidum: pro quibus verbis Notkerus habet; In Nicomedia multorum Martyrum. A tribus autem prædictis apographis non discedit vetustißimum Epternacense, nisi quod pro Nicomedia nominet Numidiam; quo tamen parum movemur, scientes ecgraphum istud, ceteris antiquius licet, ipsis tamen vitiosius esse, nec melius corrigi ejus vitia posse quam instituta cum aliis collatione.

DE SANCTO EVPLIO
MARTYRE APVD GRÆCOS.
Ex Synaxario Ms. Divionensi.

[Commentarius]

Euplius, Martyr apud Græcos (S.)

D. P.

Synaxarium Ms. quod Divione in nostro Collegio invenimus apud P. Petrum Franciscum Chiffletium, indicat nobis hunc Martyrem istis verbis. Ὁ ἅγιος Μάρτυς Εὔπλιος, βύρσῃ βοὸς ἐλιχθεὶς καὶ ἐν ἡλίῳ τεθεὶς, τελειοῦται. Sanctus Martyr Euplius, corio bovis involutus, & soli expositus, martyrio coronatur. Hi deinde adduntur versus:

Φλέγουσιν βυρσέλικτον Εὔπλιον ἡλίῳ.
Οἱ φῶς νοητοῦ μὴ βλέποντες ἡλίου.

Corio involutum sole adurunt Euplium,
Qui spiritalis non vident solis lumen.

DE SS. CANTIANO, EVTYCHIO, ET EVTHYMIO,
MARTYRIBVS AQVILEIÆ IN ITALIA.
Ex Martyrologio S. Hieronymi.

[Commentarius]

Cantianus, Martyr Aquileiæ in Italia (S.)
Eutichius, Martyr Aquileiæ in Italia (S.)
Euthymius, Martyr Aquileiæ in Italia (S.)

G. H.

Vrbs olim amplißima, Aquileia, plurimos habuit athletas, qui fidem Christianam sanguine suo firmarunt, & inter eos coluntur sequenti die Sancti fratres Cantius, Cantianus, & Cantianilla, cum SS. Proto & Chrysogono, ibidem coronati ac relati in antiquis Martyrologii Hieronymiani apographis: quorum vetustißimum exemplum, a mitte fere annis exaratum, quo ab initio operis usi sumus, hunc quoque diem ab aliis ejusdem urbis Martyribus sic auspicatur: III Kalendas Junii. In Aquileia natalis Cantiani, Eutici, & Eutimi. Martyrologia Mss. Romanum Cardinalis Barberini & Tornacense monasterii S. Martini nominant S. Euthymium, sed adjunctum Martyribus Antiochenis. Idem fit in Mss. Richenoviensi & Rhinoviensi, sed Eutimita aut Eutimia scribitur. At Ms. Aquisgranense, omni omissa palæstra, natalem S. Eutimii celebrat.

Controverti vero potest num S. Cantianus hic relatus sit censendus idem, qui cum duobus fratribus postridie colitur, maxime quod cum Gantio, Proto & Chrysogono etiam hoc die memoretur in Mss. Atrebatensi & Tornacensi. Verum quia huic Cantiano alii socii in martyrio adjunguntur, potest alius fuisse: potißimam quia Venantius Fortunatus lib. 4 Vitæ S. Martini videtur indicare, quod suo tempore plures Cantiani Aquileiæ celebres fuerint, dum istos versus interponit:

Aut Aquileiensem si forte accesseris urbem,
Cantianos Domini nimium venereris amicos.

Gloriantur urbes Mediolanum & Aquileia se poßidere sacra Cantiani & sociorum pignora: quid si Cantianus alter cum Sociis Mediolanum fuerit translatus, & alter Cantianus Aquileiæ permanserit, sic omnis illa controversia facillimo modo sopiretur. Plura reperiet lector sequenti die: hic solum addo, illam duplicis Cantiani distinctionem, ex Fortunati versibus non esse tam certam, quam alicui prima fronte videri poßit; cum ille Cantianos communi nomine vocare potuerit tres ipsos fratres, de quibus supra.

DE SICO SIVE ISICHIO ET PALATINO,
MARTYRIBVS ANTIOCHENIS.
Ex Martyrologio S. Hieronymi.

[Commentarius]

Sicus, sive Isichius, Martyr Antiochiæ (S.)
Palatinus, Martyr Antiochiæ (S.)

G. H.

Corbeiense Martyrologii Hieronymiani apographum Parisiis excusum ita hunc diem auspicatur: III Kalendas Junii. In Antiochia natalis Sanctorum Sici, Palatini. Addunt apographa Blumianum & Lucense, qui multa tormenta passi sunt. Rabanus hos ita celebrat. In Antiochia sanctorum Martyrum Sicii & Palatini, qui multa tormenta propter nomen Christi passi sunt. Notkerus cum aliqua varietate eos ita indicat: In Antiochia SS. Isychii & Palatini, qui, ut S. Hieronymus scribit, multa tormenta propter nomen Christi sunt passi. Vbi arbitramur præfatum S. Hieronymi Martyrologium notari. Vacat hoc die genuinum Bedæ Martyrologium, & sincera magis Vsuardi exemplaria de his Sanctis non agunt: sed solum ea quæ sub nomine Vsuardi a posteris aucta variis locis habentur. Citatis interim a Baronio in Notationibus Beda & Vsuardo, ista in hodierno Martyrologio Romano traduntur: Antiochiæ SS. Syci & Palatini, qui pro Christi nomine multa tormenta passi sunt. Variat nonnihil in nominibus Petrus de Natalibus lib. 11 num. 160, dum Sycum & Platinum eosdem nominat: magis etiam Maurolycus, penes quem Hesichius & Phalerinus indigitantur. Loco Sici legitur in Ms. Reginæ Sueviæ Sitii, in Ms. Leodiensi S. Lamberti Isitii, in Ms. Florario Ysichii, in Ms. Richenoviensi Esiciæ, in Ms. Rhinoviensi Esitiæ, apud Bellinum Fici, in Martyrologio Coloniæ an. 1490 excuso Sichii. Hoc omisso, Antiochiæ Palatinus tribuitur in Mss. Casinensi, Altempsiano, & Vaticano S. Petri: atque in hoc additur, qui multa tormenta passus est. Demum in vetustißimo apographo Epternacensi ista habentur: Antiochiæ Scipalitini, pro Sici Palatini.

DE SANCTO VENANTIO
METHONÆ MORTVO, ET LERINI HONORATO.

CIRCA AN. CCCLXXIV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De ejus translatione, cultu, & Actis.

Venantius, Methonæ mortuus, & Lerini honoratus (S.)

AUCTORE G. H.

Dvo Consulari familia prognati fratres sanctitate elluxerunt. Vnus eorum est S. Honoratus, monasterii in insula Lerinensi, [S. Venantius frater S. Honorati Ep. Arelat.] nunc ab eo S. Honorati dicta, fundator, ac postmodum Arelatensis Episcopus: cujus Vitam a S. Hilario, ejus in institutione monastica subdito, & in Episcopali dignitate successore, scriptam, illustravimus ad diem XVI Ianuarii. Alter frater est S. Venantius, ætate senior, sed in juventute sua, procul a patria mortuus. Mortis locus urbs Methone aßignatur, Modon jam dicta, & celeberrimum etiamnum emporium Peloponnesi, in ora Australi Messeniæ, quæ proxima est Achaiæ propriæ, cui latius sumptæ attribuitur infra in Actis, sed perperam in Asia collocatur. Floruit seculo Christi nono hujus urbis Methones Episcopus S. Athanasius, cujus Vitam illustravimus ad diem XXXI Ianuarii. At veneratio S. Venantii perdurat in monasterio Lerinensi, post hujus obitum a S. Honorato ejus fratre condito. [Methonæ in Peloponneso defunctus,] Vincentius Barralis, in Chronologia Sanctorum insulæ Lerinensis pag. 189 ista disputando colligit: Sanctissimi ac Deo acceptissimi Confessoris, juvenis Venantii, sacrata busta in monasterio insulæ Lerinensis, infra turrim & in capella sanctæ Crucis, prisca religio docet asservari, ut ex lapidis incisione præ foribus existentis ejusdem basilicæ colligitur, ubi hæc leguntur. Hæc est capella sanctæ Crucis, [translatus Lerinum:] quæ appellatur Sancta Sanctorum, propter reconditas ibi reliquias Sanctorum, videlicet Honorati, Caprasii, Venantii, &c. Quomodo autem, quo tempore, a quibusve personis veneranda ejus ossa fuerint in præfatam sacram insulam deportata, certo aliquo antiquo monumento aut scripto non docemur: non inconveniens tamen arbitramur, a beatissimo Patre nostro Honorato, ejus unico germano, tum a moderatore ejusdem sancto sene Caprasio, cum aliis Reliquiis (ut traditur in primi libri capitulo decimo septimo Vitæ S. Honorati, [in Capella sanctæ Crucis depositus,] illius, inquam, quæ circumfertur tribus libris) etiam beatas exuvias S. Venantii a Methona Achaiȩ Lerinam nostram delatas esse, cum primum inibi signifer Honoratus castra Dei, monasterium scilicet, locaret, a nato Domino jam quarti fine labente seculi, anno CCCLXXV, ut notatur in quodam membrano codice perantiquo Lerinensi Ms. Tantæ enim fraternitatis excellenti humanitati, & inviolabilis fidei perpetuique vinculi compagini valde alienum videbatur, si frater unicum germanum, magister tam carum discipulum, quorum erat mens sicut & fides una in Christo, in fines tam longa intercapedine segregatos linqueret. [an a fratre S. Honorato?] Imo magis consonum, ut quos una in lucem protulerat mater, una regeneraverat unda baptismatis, unaque inter hujus vitæ peregrinationis cursum inseparabilis circumduxerat fides, eadem ad unum ambos germanos reduceret monasterium, ut quos Deus conjunxerat homo non separaret.

[2] Porro in vetusto Ms. Psalterio sacri monasterii Lerinensis, [Cultus Sacer.] a Reverendo Patre, Domino Ioanne de Nicæa, monacho ejusdem cœnobii & Priore S. Stephani de Bargiamono & deinceps Camerario Lerinensi exarato, abhinc ducentos quadraginta quinque annos, nempe currente Redemptionis nostræ millesimo trecentesimo sexagesimo quarto, habetur Hymnus, in Natali SS. Caprasii & Venantii, ad Vesperas & Laudes tunc decantari solitus: cujus serie non obscure proditur, corpora SS. Venantii & Caprasii in Lerinensi insula haberi, cum dicitur, Hi sunt quos inclita hæc tenet insula: quem hymnum in antiquitatis gratiam hic subnectimus.

      Sanctorum merita pangamus, socii,
Caprasii, Venantii: quorum vestigia [cum proprii Hymno]
Sequamur, humili corde & opere,
Laudantes digne Dominum.
      Primus Pastor fuit, docens discipulum
De stirpe regia natum: sed gratia,
Qua fiunt omnia, fonte baptismatis
Renatum plene reddidit.
      Hi sunt quos inclita hæc tenet insula,
Quos multi Martyres, sed plus Confessores,
Ac plures Præsules sæpe secuti sunt
Ad regna vitæ cælestia.
      Athleta juvenis, offer obsequia
Pro tuis famulis, per tua merita
Duc nos ad bravia, quibus inhabitas,
Per tuas sanctas semitas.
      Te trina Deitas unaque poscimus,
Ut tu nos visites horum precatibus,
Nos quoque colloces tuis agminibus,
Finitis vitæ cursibus. Amen.

Decantantur insuper ejus insignes virtutes a S. Hilario Arelatensi Episcopo in illo sermone, quem habuit ad populum & Clerum Arelatensem in funere S. Honorati sui prædecessoris, quem habes supra sexto decimo Januarii. Supponitur & huic hymno Oratio ad S. Venantium, ex Breviario Ms. sacri monasterii Lerinensis, quæ talis est. Deus sub cujus nutibus vitæ nostræ momenta decurrunt, & cui nulla instantia, præterita, præsentia & futura, non pereunt, sed præsentialiter assistunt; [& Oratione] præsta nobis supplicibus tuis, ut qui B. Venantium Confessorem tuum ad tuorum Sanctorum & Electorum elegisti consortium, ipso intercedente [eum sequamur]: esto nobis hujus vitæ caducæ firmum præfidium, & futuræ gloriæ perpetuum fulcimentum. Per Dominum nostrum Jesum Christum &c. Amen.

[3] [die 30 Maji,] Hactenus Vincentius Barralis, qui par. 2 pag. 185 asserit sacrum S. Venantii corpus Lerini asservari; aßignatque oultai Ecclesiastico diem hunc XXX Maji, & annum mortis CCCLXXIV. Philippus Ferrarius in Notis Catalogi generalis asserit, hac item die S. Venantium fratrem S. Honorati memorari in aliquot Kalendariis Germaniæ, ac apud Pistorium legi in Chronico. Saussajus in Martyrologio Gallicano hoc eum encomio laudat: Eodem die S. Venantii, Monachi Lerinensis, fratris S. Honorati, asceterii illius famosi fundatoris ac Arelatensis Archiepiscopi: cujus egregius imitator ac strenuus adjutor sacri propositi, cum Christi amore Græciam patriam, opesque deseruisset, in Methona Achaiæ, [Hallucinationes Saussaji,] morte præmatura consummatus, sub S. Caprasii, quem ducem piæ institutionis sequebatur, & ipsius Honorati fratris amantissimi præsidio & conspectu, supernam migravit ad requiem: cui Angeli cum melodia occurrerunt. Reliquiæ ejus postea Lerinum allatæ, in Sanctæ Crucis sacello reconditæ sunt, congrua honorificatione. Hæc Saussajus, verum fallitur dum Monachum Lerinensem fuisse asserit, cum ante mortuus tradatur, quam illud monasterium extrueretur. Nusquam etiam legitur Græciam fuisse patriam SS. Honorati & Venantii, quos in Gallia exortos arbitramur.

[4] Vincentius Barralis edidit aliquam Vitam, in Mss. Lerinensibus repertam, [Vita ex Mss.] ex diversis monumentis; sed potißimum ex vita S. Honorati fratris, cujus caput secundum continet peregrinationes SS. Honorati & Venantii fratrū, & hujus obitüm: sed hæc ad XVI Ianuarii legi possunt. Nonnulla etiam in Vita S. Caprasii ad Kalendas Iunii danda explicantur. Sed sufficit hic Vitam S. Venantii indicatam proponi.

VITA
Ex Mss. Lerinensibus a Vincentio Barrali eruta.

Venantius, Methonæ mortuus, & Lerini honoratus (S.)

BHL Number: 8520

Cum mira Sanctorum opera recitantur, illius quoque gloria prædicatur, per cujus fidem atque potentiam ipsi, ut ait Apostolus, vicerunt regna, operati sunt justitiam, adepti sunt repromissiones. [Heb. 6, 33] Natura quippe humana, cujus sensus & cogitatio prona sunt ad malum ab adolescentia, per semetipsam labitur ad vitia, sed ad salutaria virtutum merita nullatenus assurgit, nisi potentis manus Dei fuerit auxilio sublevata. Unde Apostolus, Non, inquit, volentis & currentis, [Acta hæc ex variis collecta, in festo leguntur.] sed miserentis est Domini. [Rom. 9, 16] Ad laudem igitur & gloriam divinæ bonitatis, aliqua de ejus operibus, quæ per beatum Confessorem suum Venantium dignata est operari, prout in diversis descripta voluminibus reperimus, huic inserere lectioni decrevimus; ut in natali ejus festo, quod hodie excolitur, habeat sancta devotio vestra, unde ad virtutum exempla provocetur.

[2] Gloriosus itaque Christi Confessor Venantius, illustri prosapia ortus, sicut clarus genere, clarus apparuit & morum honestate. Ipsam namque summæ nobilitatis originem probis nobilitavit moribus, sanctis operibus adornavit. Fuit enim germanus frater illius eximii Confessoris Christi Honorati, [Volens pervertere a pietate S. Honoratum fratrem,] qui primus monasterii Lerinensis Fundator & Pater, postea Arelatensis Episcopus extitit. Nam cum idem probatus Christi athleta, vita & nomine Honoratus, in annis adhuc puerilibus constitutus, divina vocatione ad Catholicæ fidei notitiam fuisset adductus; ejus carnalis pater obviantia cœpit parare molimina, blanditiisque mollibus ad oblectamenta seculi hujus pueritiam illicere nititur innocentem. Et quia per se hoc explere non poterat, hunc adolescentem fratrem, qui tunc Germanus nomine nominatus, ludicris gestis aptus erat, adjunxit. Jungitur ergo illi frater adolescentior, melius seniorē deditus ad transibilia gestaque puerilia, qui sanctum puerum Honoratum de suscepto virtutis culmine aliquantum quiret flectere; sed omnipotente Deo hujus iniqua dissipante consilia, longe aliter quam sperabatur res evenit. Nam cum ad mundi hujus illecebras frater fratrem allicere conaretur; [ipse ad sanctam vitam adducitur:] divina illico circumfulgente claritate, hic qui ad subvertendum venerat, mutatione dexteræ Excelsi subito apparuit conversus: qui accepta conversionis gratia, ministrante sancto sene Caprasio, ad sacramentum Baptismi suscipiendum se proripuit. Qui Venantius appellatus, in tantam virtutum eminentiam excrevit, ut S. Honorati, ejus germani fratris adjutor existeret, & eum non minus virtute quam consortio comitaretur; & toto quo postea vixit tempore, comes ejus individuus fieret.

[3] [Certans cum fratre studio virtutum:] Erant autem inter illos certamina grata proposita; cujus scilicet mens ad pietatem mollior, cujus esset cibus durior, cujus vestis asperior, cujus sermo blandior; quis eorum loqueretur ratius, quis crebrius oraret; quem minus detineret lectus, quem magis lectio occuparet; quem minus moveret injuria, quis facilius misericordia moveretur. Fuit itaque pius Christi Confessor Venantius elegantis formæ decorus: fuit & venustus aspectu, sermone blandus, misericordia lenis, morum honestate compositus, ætate juvenis, sed mente canus. Et quanto magis sublimitate virtutum crescebat, tanto humilitate ac compunctione descendebat. Cibo & somno parcissimus, asperrimo cilicio pro stratu, & duro lapide pro cervicali utebatur. Erat etiam tantæ benignitatis dulcedine perfusus, ut hominibus carus, omnibus redderetur amabilis. [& in his excellens.] Renitebat in juvene morum gravitas, senilis maturitas: rara erat ei feminarum visitatio, etiam propinquarum. Angelica ab eo vita in terris ducebatur in multa patientia, in vigiliis, in jejuniis, in castitate, in sanctimonia, in longanimitate, in Spiritu sancto, in caritate non ficta, in verbo veritatis, in virtute Dei: & inter tot virtutes, quod satis est difficile, totius vanitatis fuga.

[4] Interea quia præcipuus Christi famulus Venantius, inter cognatos & notos, [patriam relinquit:] ad paupertatem & ignobilitatem, ut optabat, devenire non poterat, ad longinquas & exteras nationes transire disposuit. Pavebat ipse quoque gloriam suam: & odorem suæ sanctæ conversationis, jam longe lateque diffusum, licet ad Dei laudem referret, sibi tamen vanitatis periculum inferre metuebat. Inito itaque consilio, relicto regalium vestium splendore, omnibusque secularis pompæ spretis insigniis, B. Venantius una cum sanctissimo Honorato ejus fratre, ad mare properat, navem ascendit, patriam propriam fugit, [S. Caprasium directorem adsciscit:] propinquos pro Christo deserit ac parentes; sub sancti senioris Caprasii, perfectæ consummatæ que gravitatis viri, magisterio vitam suam instituere, moresque componere, subtiliter eligit. Longum est percurrere, quem ab illis profectum unusquisque locus ab eis expetitus traxit, quam salubrem Ecclesiis doctrinam invexerint, quot magistris & Pontificibus fuerint in silentio magistri. Venantius vero juvenis & delicatus, contra suæ teneritudinem naturæ, maris rheuma caloremque ac sterilitatem Achaici littoris apprehensi, incredibili patientia ac virtute tolerabat. Pro non exiguo reor computandum miraculo, juvenem tam delicate tamque molliter educatum, contra tantas aquarum & aurarum varietates, tanta valuisse animi constantia decertare. Quod quam grave, quam intolerabile illi teneritudini fuerit, [in morbum incidit:] ipsius B. Venantii incurabilis ægritudo patefecit. Nam ex tunc eo brevi quo vixit tempore, debilis quidem corpore extitit, sed fortis & robustus animi devotione.

[5] Sed quia B. Venantii merita enarrare per singula difficile cernimus, [moritur Methona in Peloponneso] ad felicem ejus transitum nostræ mentis oculos & stylum dirigamus. Venantius itaque, igne servens divini amoris, suum tenerum corpusculum vigiliis multis ac variis abstinentiis indesinenter macerabat: divinæ etiam contemplationi deditus, contemptis transitoriis sola cælestia cogitabat. Cumque misericors Deus sui fidelis famuli laboribus finem imponere, eique pro legitimo certamine repositam coronam justitiæ reddere decrevisset; ipso permittente invasit eum solito acerbior corporis valetudo. Invalescente itaque languore ad extrema perductus est: vultus tamen ejus angelicus, mansuetudine & hilaritate jucundus, nusquam apparuit mutatus. Assistentibus ibidem Sanctis Dei Caprasio & Honorato, una cum non exiguo sanctorum virorum cœtu, anima illa generosa, sancta & incontaminata carnis est vinculis absoluta, in Methona Achaiæ provinciæ Asiæ. Cujus excessui occurrit Dominus Jesus Christus cum multitudine Angelorum, [occurrente Christo cum Angelis.] eique dicit: Euge Venanti, serve bone & fidelis, intra in gaudium Domini tui. Et sic cum illis concinentibus Angelorum choris ipsa sancta anima cælorum culmina penetravit. Beati namque viri opinionis fama in tantum excreverat, ut Hebræi, Græci, pariterque Latini ejus gloriȩ congaudentes, pro ejus excellentibus meritis exultarent. Judæi quoque, qui Christum respuunt, fidelem Christi servum admirabantur: ejusque vitam laudibus attollentes, dignis præconiis commendabant.

[6] Illius ergo suffragio, Fratres carissimi, toto cordis annisu, ejus nos precibus commendemus, [ejus suffragium poscitur.] qui sancti Patris nostri Honorati frater fuit carne, sed religione germanior: ejus vitam atque mores sequi studeamus, ut intercedentibus ejus meritis, in æternum cum illo vivere valeamus, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat in secula seculorum. Amen.

DE SANCTIS CONIVGIBVS
BASILIO ET EMMELIA PARENTIBUS SS. BASILII MAGNI ET GREGORII NYSSENI,
NEO CÆSAREÆ IN CAPPADOCIA.

SEC. IV.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Basilius, parens S. Basilii Magni (S.)
Emmelia, parens S. Basilii Magni (S.)

AUCTORE D. P.

CAPUT I.
Laus utrique communis a majorum virtute, propiis dotibus, & liberorum sancta educatione.

Annalium Ecclesiasticorum parenti Cæsari Baronio multum debent, [Plures Romano hodierno inscripti ex hac familia:] cum alii plures Sancti Patres, tum specialiter Basilius Magnus atque Gregorius Nyssenus, quod eorum paternam aviam, Macrinam; parentes, Eusebium atque Emmeliam; fratrem quoque minimum natu, Petrum Sebastenum Episcopum, nullis eatenus Sanctorum Fastis apud Græcos Latinosve inscriptos, Romani Martyrologii hodierni tabulis inserendos curarit, cum merito (ut ex filiorum & S. Gregorii Nazianzeni scriptis patet) sanctitatis elogio. De Petro atque Macrina ad dies IX & XIV Ianuarii egerunt Magistri decessoresque mei Bollandus atque Henschenius: ego hic de Basilio & Emmelia acturus, primum ex Magni Basilii laudibus apud Nazianzenum, in memoriam revoco quæ is habet de atrocissima Maximini persecutione, in qua athletarum nostrorum alii ad mortem usque dimicarunt, alii pene usque ad mortem; ideo videlicet relicti, ut victoriæ suæ superstites, aliis ad virtutis exemplum relinquerentur. Horum enim numerum auxerunt, οἱ πρὸς πατρὸς αὐτοῦ πατέρες. Basilii ex parte patris majores: qui licet ita animo essent comparati, ut facile perpessuri essent ea omnia, ob quæ corona donatur martyrii, ultra tamen non proruerunt in stadium; sed diviniæ se committentes providentiæ, ad quamdam Ponticorum montium silvam, [quæ jam olim exilium passa ab an. 235 ad 242,] cum paucis tam fugæ comitibus quam cibi ministris confugerunt, ubi ad septimum annum eoque amplius protractum eis exilium fuisse narrant, vivendi autem rationem corporibus generosis angustam & insolentem, nisi quod feræ & volucres ultro se iis offerrent mactandas ad escam, insigni miraculo, quod ibidem fusius Nazianzenus prosequitur, ut continuatum toto illo septennio.

[2] Id semel relatum in Macrinæ aviæ Basilii laudem, hic non attingerem, nisi voluisset Henschenius noster retractatam correctionem, [Macrinæ seniori maritum dedit circa an. 270] quæ loco isti ex Baronii mente additur, quasi non Maximinus ibi esset intelligendus, is qui anno CCXXXV sævißimam Christianis persecutionem movit; sed annis sexaginta junior Galerius Maximianus. Nam si ista de ipsa S. Macrina ejusque marito Basilii avis essent intelligenda, uti intellexit Baronius, non conveniret ætas S. Gregorii Thaumaturgi, cujus discipulā fuisse aviam suam Basilius sæpius contestatur: sin autem de paternis Basilii proavis, ut vertit Billius, dictum id putetur, aptior multo Chronologiæ ratio instituetur. Ponamus enim ejusmodi parentibus natum Basilii avum paternum, ejusdem cum ipsis exilii, fortaßis in puerili ætate, consortem; Macrinam vero in pace profunda ecclesiæ sub Philippis Imperatoribus Christianis natam esse, circa annum CCL; usa hæc ante matrimonium fuerit magisterio Gregorii Thaumaturgi, [Emmeliæ vero circa an. 315,] cujus vita extenditur ultra Synodum Antiochenam habitam anno CCLXV; nupta autem circa annum CCLXX, potuit post octo vel decem annos peperisse Basilium seniorem: & hic, confirmatæ jam vir ætatis, ducta uxore Emmelia, sub annum CCCXVI genuerit ex ea primum S. Macrinam juniorem, deinde S. Basilium Magnum, ac reliquos deinde ex ordine liberos, quorum decimus atque ultimus Petrus, simul natus & orbus fuit: quo enim tempore ipse in lucem edebatur, pater e vivis excessit, puta circa annum CCCXXX. [mortuæ sub an. 372.] Mater vero (ut in laude sororis Macrinæ scripsit fratrum unus Gregorius Nyssenus) εἰς γῆρας λυπαρὸν προελθοῦσα, in gravem provecta senectam, migravit ad Deum, anno circiter CCCLXXII, adeoque si ponatur annos nata XI in viri manus venisse, numerabat ætatis suæ in hac nostra chronologia circiter septuagesimum quartum annum; quæ aliis, statuentibus natum Basilium post Nicænum Concilium, vix fuisset sexagenaria major. Sed prius quam in annum mortis quæramus, ejus ac mariti laudes, ex filiorum atque amici familiaris Gregorii Nazianzeni scriptis, eliciamus.

[3] Primus de matre sua, qualis ante matrimonium fuerit, dicat nobis filius ejus Gregorius: Ea inquit virtute erat ut consilio Dei sese in omnibus regeret, puramque & integram vivendi rationem imprimis diligeret, adeo ut non sponte sed invita quodammodo nupserit. [Conjugium hoc æque sanctum] Etenim cum utroque parente orbata in ipso esset ætatis flore, famaque pulchritudinis multos, ut eam sibi uxorem cuperent, incitaret; & periculum esset, nisi volens in matrimonio cuipiam collocaretur, ne per vim & adversi aliquid contingeret (nam ejus forma capti ad rapinam spectabant) ut saluti consuleret, vitæ gravitate spectatum consummatumque virum sibi elegit. Hunc ergo, circiter tricenario majorem; ipsam, recte ponimus annos saltem quindecim natam, cum convenerunt; de utroque autem jam conjuncto Nazianzenus, in oratione de laudibus Basilii, sic scribit: Quamquam conjugii illius, quod non minus virtutis quam corporum erat, multa quoque alia insignia sint; nimirum pauperum alendorum atque hospitum excipiendorum studium, animæ purgatio per continentiam, bonorum portio Deo consecrata (quæ res nondum tunc multis studio erat, ut nunc ex primis exemplis adaucta & culta est) aliaque omnia, [ac folia fuit,] quæ inter Pontum & Cappadociam divisa multorum auribus implendis sufficerent; mihi tamen maximum & clarissimum esse videtur felicitas in liberis.

[4] [propter raram liberorum omnium sanctitatem.] Nam qui simul & multos, & probos atque honestos filios habuerint, in fabulis fortasse reperias, hos autem res ipsa nobis exhibuit; ut qui tales quidem ipsi fuerint, ut, etiamsi talium liberorum parentes haudquaquam extitissent, sibi ipsis tamen ad nominis claritatem sufficere potuissent; rursus autem ejusmodi filios in lucem extulerint, ut, etiamsi ipsi non tanta virtute fuissent, omnes tamen sobolis felicitate superaturi erant. Nam cum unus aut duo cum laude vivunt, id tale est, ut naturæ adscribi queat; at undique perfecta & ad summum provecta omnium virtus, iis plane, a quibus editi & educati sunt, assignari debet. Quod quidem liquido demonstrat ille felicitatis nomine prȩdicandus Sacerdotum ac Virginum numerus; eorumque qui in matrimonio eam vim sibi adhibuerunt, ut matrimonium nihil ipsis nocumenti afferret, quo minus ad parem virtutis gloriam aspirarent. Felix ille numerus, meo quidem judicio, ternarius est: quare sicut invenio tres Episcopos, Basilium Cæsareæ, Gregorium Nyssæ, & Petrum Sebastes; sic etiam existimo censeri debere tres virgines, licet nomen solius primogenitæ Macrinæ nobis cognitum sit, duabus fortasse in flore ætatis præmortuis: aliæ tres fuerint viris junctæ, sicuti & prænominatorum fratrum unus Gregorius: nam Naucratius, in numero filiorum secundus, juvenis & cœlebs obiit.

[5] Eccui vero, prosequitur Nazianzenus, Basilius, hujus nostri Basilii magni pater, incognitus est? vir magni apud omnes nominis, [& utriusque virtuti] qui paterni voti factus est compos, si quis unquam alius, ne dicam solus. Cum enim reliquos omnes virtute superarit, a solo filio primas obtinere prohibetur. Eccui Emmelia? quæ id prius appellata est quod postea fuit, aut id fuit quod prius nuncupata fuerat; illa, inquam Ἐμμελείας id est Concinnitatis nomē ferens. Ut uno verbo dicam, hoc inter mulieres fuit, quod ille inter viros. Horum vitam, Macrina filia ante suam mortem inter Dei beneficia expendenda commemorans, [additæ divinitus divitia sunt.] non tam opibus claram & illustrem, quam divina benignitate auctam cumulatamque demonstrabat; & cum propter confessionem Christi, patris genitores fuissent oppugnati atq; vexati, verosimiliter sub Aureliano anno CCLXXVI; avum autem maternum indignatio regia, Galerii Maximiani, ut existimo, sustulisset, omniaq; illius bona aliis dominis distribuisset; attamē adeo per fidem crevisse, ut eo tempore nullus eis clarior extiterit. Rem autem familiarem, quamvis pro numero liberorum multiplici ratione fuisset divisa, tamen eum cumulum divina clementia suscepisse, ut parentum opes, quas scilicet utrimque ad matrimonium attulerant, postea singulorum liberorum sors hereditaria superaverit. De patre dicit eadem Macrina, quod eatenus juvenis floruit, ut inter cives & in judiciis ejus gloria consisteret, post autem eruditio ipsius longius se extulerit; toto scilicet Ponto (ut mox addit) vulgata.

[6] Qualis autem mater Emmelia in educatione liberorum & præsertim filiarum fuerit, [Casta educatio liberorum ac sigillatim Macrina.] ex cura ipsi Macrinæ impensa intelligendum præbet Nyssenus, cum ait, quod unice studebat ut filia, infantiæ ætatem egressa, erudiretur: sed non ista externa disciplinarum serie, qua plerumque ex Poëtarum lectione primæ discentium ætates imbuuntur. Turpe enim & indecorum prorsus existimabat, tragicis feminarum perturbationibus (unde scribendi principia & argumenta Poëtæ sumpserunt) vel comœdiarum fœditatibus, vel pudendis eorum qui tot ærumnas ad Ilium pertulerunt factis, tenerum & bene formatum animum infici, & minus gravibus de feminis narrationibus quodammodo coinquinari. Proinde quæ ex Scriptura, divino Spiritu dictata, primæ illi ætati faciliora aptioraque videbantur, discenda proponebat: cum primis autem Sapientiam Salomonis, idque ex ea potissimum quod ad vitam & mores maxime conducebat. Inter hæc ætatis annum duodecimum transierat Macrina; cumque ad miraculum formosa esset, ejusque nuptiæ ambirentur a plurimis. Pater, qui sane quam prudens & in rebus honestis dijudicandis expertus erat, quemdam tum genere tum moribus honestum probatumque, adhuc inter adolescentiæ disciplinas versantem, ex præsenti profectu judicans de futuro, filiæ suæ sponsum delegit, mox atque hæc congruam haberet ætatem.

CAPUT II.
Acta S. Emmeliæ marito viduatæ, ac pius ejus obitus.

[7] Liberorum, ut diximus, decimus atque ultimus Petrus, simul atque natus etiam orbatus est patre Basilio, [Vidua cum seniore filius sanctius vivit,] quem crediderim proximum sexagenario obiisse. Ex hinc autem variis (ut fieri assolet) curis distringebatur mater Emmelia, cui filia Macrina (quæ vivente adhuc patre per mortem destinati sibi juvenis viduam se prius intellexit quam sponsam, nec ullam nuptiarum mentionem voluit ulterius admittere) Matri, inquam, Macrina filia in omnibus laboribus sociam se præbebat; & solicitudinum partē ipsa subiens, eam gravi molestiarum onere levabat. Simul autem & matris disciplina vitam ab omni reprehensione integram servavit; & se vicissim ei magnam, ad parem Philosophiæ scopum, exemplo vitæ suæ ducem præbuit, paulatim ipsam ad puriorem perfectioremque vitam trahens. Commune autem utrique illud fuit, quod cum aliquando Macrinæ sub collo pectus ita intumuisset, ut sectione opus esse judicaret Emmelia; illa, cuiquam se nudare verita, post fusas nocte integra preces, ad expellendum morbum satis esse respondit, si manu sua locum mater ipsa sancto Signo muniret. Cum igitur mater in sinum ejus manum intulisset, ut eam partem signaret; Signum statim vim suam exeruit, & morbus abiit; tenue autem & obscurum signum loco horribilis tumoris apparuit, & ad finem usque vitæ permansit.

[8] Interea supervenit casus lamentabilis Naucratii, ejus qui ex quatuor fratribus post Bailium natu maximus erat, puta anno CCCXX natus: nihil enim vetat unius alteriusve filiæ partum interjicere. Hic cum vigesimum secundum ætatis annum confecisset, spretis omnibus ad vitam solitariam se contulerat, cum uno ex domesticis Chrysaphio; ubi senes quosdam egestate & morbo laborantes nactus, eisdem ministrabat conquisitum venatu suo victum. [Naucratū filii acerba morte consternata,] Et ille quidem in his laboribus pariter domabat adolescentiam, nec ob id alacri animo maternæ voluntati parere desinebat, si quid ab ea aliquando mandabatur. Verum sic philosophans, & matrem sua vita beatam reddens, quintum dumtaxat annum exegerat suæ circa Irim fluvium solitudinis; quando repente vitæ subripitur, non morbo aliquo aut solita ulla ratione, immatura morte sublatus; sed cum ad venationem profectus esset, qua industria senio confectis illis victus suppeditabat necessaria, mortuus domum suam reportatus, tam ipse quam socius ejus Chrysaphius.

[9] Procul aberat ab iis quæ contigerant mater, tridui itinere ab illa distans calamitate (tantum ergo distat Neocæsarea a loco dilectæ ab Naucratio solitudinis) quæ licet in omni genere virtutis perfecta esset; tamen cum tam acerbum nuntiam a quodam accepisset, [ab eadem erigitur,] natura ut par est superante, collapsa exanimataque, tantum non simul cum voce spiritum emisit. Hic magnæ Macrinæ, inquit Nyssenus (cujus hactenus fere verbis utimur) virtus apparuit, quæ non solum se invictam atque erectam servavit, verum etiam matris imbecillitatem fulsit atque sustinuit: nam animum ejus, gravissimo casu dejectum, excitans & recreans invicto robore suo, ad fortitudinem & tolerantiam instituit. Sic igitur tandem mater dolori restitit, nec indignum aut effeminatum quidpiam admisit, ut vel vociferaretur, vel pallium scinderet, vel ejularet, vel luctuosis clamoribus lamentationem intenderet: sed ratione sensum impetus naturæ depulit, tum propriis tum filiæ consiliis ægritudini medicinam afferentibus.

[10] Possunt hæc ex principio jam posito ad annum CCCXLVII, paulo plus minusve, referri. Quamvis enim a Nysseno relata sint post Basilii reditum; fatetur tamen se narrationis filum interrumpere, ut aliquid omnino non prætereundum interserat, eorum scilicet quæ aliquot annis prius contigerant, [circa an. 347.] majori filio adhuc absente; de quo deque matre per Macrinam ad vitæ genus sublimius excitatis, sic loqui exorsus fuerat Nyssenus; Cum reliquæ sorores honeste collocatæ essent a matre, a publicis litterarum gymnasiis, in quibus diu versatus fuerat, revertitur magnus Basilius; anno ut olim statui (nec adhuc mutandum puto) CCCLVI, adeoque annos tunc natus circiter XLI, matrē reperit sexennio septenniove majorem quinquagenaria. [Reverso sub an. 356 Basilio,] Et illum quidem soror Macrina mox induxit, ut mundi posthabita claritate despectaque eloquentiæ gloria, laboriosum operosumque vivendi genus per paupertatem amplexus, expeditam sibi ad virtutem viam struxerit … Matri vero persuasit, ut relicta pristinæ vitæ consuetudine elatiorique vivendi modo (quas arte subditas ut ancillas ad usus proprios adhibuerat) secum ejusdem sortis atque ordinis esse vellet.

[11] Hactenus Nyssenus, qui cœptam narrationem hic intermittens, [Emmelia cum filia ad cœnobium se recipit,] postquam de Naucratio interposuit quæ supra retulimus; Cum igitur, inquit, jam & nutriendorum liberorum cura, & educationis atque collocationis solicitudine liberata Emmelia; & molestiæ domesticæ majori ex parte inter ipsos filios, Gregorium præsertim atque Petrum divisæ forent: auctor, ut dictum est matri virgo fuit, ut ad sapientiæ studium & puram vivendi rationem se conferret. Eamque a reliquis omnibus rebus, & pristinæ vitæ consuetudine, ad propriam humilis abjectæque vitæ moderationem adduxit, ut in Virginum multitudine, eadem cum illis conditione viveret, unaque mensa, simili lectulo, pari denique & æqua rerum omnium quæ ad vitam pertinent ratione uteretur, omni ex ipsarum vita dignitatis differentia sublata. Quamobrem talis erat vitæ ordo, tantaque in sapientiæ studio præstantia, & tam gravis vivendi disciplina, ut nulla describi possit orationis facultate. Quales enim sunt animi, qui corporis vinculis soluti molestiisque liberati, ex hoc vitæ carcere avolaverunt, talis erat earum vita: quippe quæ ab omni rerum humanarum vanitate aliena, ad Angelorum vitæ similitudinem proxime accedebat.

[12] Non ira, non invidia, non odium, non suspicio inter eas cernebatur: omnis honoris, gloriæ & aliarum id genus inanium rerum cupiditas, omnis fastus & superbia, & reliqua similia vitia, inde rejecta erant. Delicias suas in temperantia collocabant: gloriam suam in eo putabant sitam, quod notæ essent nemini; divitias, quod nihil possiderent, quodque terrenas omnes copias tamquam pulverem a corporibus suis excussissent. [simulque Angelicam vitam ducit,] Nullum autem non inane studium esse ducebant, quod in hac vita curanda colendaque poneretur. Sola illic rerum divinarum vigebat cura, perpetuumque precandi studium, & assidua Psalmorum decantatio, quæ nullo unquam tempore, nec die nec nocte, intermittebatur: ut in ea re & opus ipsarum pariter, & quies consisteret. Quænam igitur humana dicendi vis hanc vivendi rationem explicare queat? Erat ipsarum vita inter humanam cælestemque naturam interjecta, utriusque particeps, utrique finitima. Etenim quatenus ab humanis perturbationibus se vindicarat, hominis conditione præstantior erat; quatenus autem in corpore cernebatur, & hominis continebatur figura, & sensuum instrumentis utebatur, angelicæ & corporis experti naturæ cedebat; ausit forsitan aliquis etiam non inferiorem esse contendere: quandoquidem cum carne viventes, ad similitudinem vacantium corpore potestatum onere corporis non premebantur, sed excelsa & sublimis erat earum vita: quippe quæ alto erectoque animo cum cælestibus illis potestatibus versabantur. In hoc vivendi instituto non parvo tempore vixerant, cum assiduis inventorum bonorum accessionibus sapientiæ studium augentes, ad majorem animi munditiam appropinquarent.

[13] Ad hunc autem tam præclarum scopum assequendum, magno erat adjumento … Petrus, [sub directione Petri filiorum minimi;] in quo pariendi dolores finierat mater: hic enim ultimus susceptus a parentibus est filius, qui simul natus & orbus fuit … Is studiorum externorum occupationes aspernatus, & ingenium ad omnes bonas disciplinas percipiendas aptum habens, semperque respiciens ad sororem, quam sibi tamquam totius boni scopum proposuerat; eos ad virtutem progressus fecit, ut in reliqua vita magno Basilio virtutis præstantia nihilo inferior fore judicaretur: tunc autem sorori & matri erat instar omnium, & una cum illis ad angelicam illam vitam contendebat… Interim senex admodum mater, in utriusque filii manibus moriens, migravit ad Deum. Cujus quæ benedictionis vos fuerit, qua erga liberos usa est, commemorare non erit alienum. Nam cum de absentibus singulatim amanter mentionem fecit, ut nullus esset expers benedictionis; cum præcipue præsentes ipsa precibus suis obtulit Deo. Etenim cum ei ex utraque parte lectuli adversi assiderent, altera manu utrumque tangens, hisce verbis postremis Deum allocuta est. Tibi, Domine, [& in utriusque manibus spiritum reddit.] & primitias & decumam dico fructuum uteri mei. Primitiarum enim locum hæc mihi obtinet primogenita, decumæ vero extremus hic decimus filius: tibi autem ex lege utraque debentur, & tua sunt munera. In hanc igitur primogenitam meam & hunc decimum veniat sanctimonia. Ita perspicua oratio designans & filiam & filium, benedictioni simul & vitæ finem statuit, cum prius mandasset filiis, ut se in sepulcrum paternum inferrent. Id illi ut jussi fuerant cum præstitissent, in reliquum tempus ad sapientiæ fastigium semper cum anteacta vita pugnantes, & præterita benefacta posterioribus superare studentes, contedebant.

CAPUT III.
Locus mortis ac sepulturæ: item annus, & ratio chronologiæ quadamtenus innovatæ.

[14] Inter secessum S. Macrinæ, ubi ipsa anno CCCLXXII mortua est, [Obiit Emmelia in monasterio suburbano,] & ædem Sanctorum Martyrum XL Sebastenorum, in qua quia parentum corpora quiescebant, condi etiam ipsa voluit, septem octoque intercedunt stadia; quæ, secundum Suidam collatum cum Plinio, Milliare unum constituunt, sive tertiam leucæ horariæ partem. Cum autem ipsa ædes intra urbem Noecæsaream fuerit, amplam satis, neque constet eamdem ædem portæ, per quam inferendum erat corpus, vicinam fuisse; fieri potest, ut vix dimidio horæ quadrante ab urbis mœnibus abfuerit monasterium, ipsis ut videtur suburbiis inhærens; & sicut Godefridus Hermant in Vita Basilii ac Nazianzeni credit, ad citimam ripam ejusdemmet Iridis illac præterfluentis, ad cujus alteram ripam monasterium virorum regebat Petrus: quod utrumque satis est verosimile. Verosimile etiam mihi videtur, quod, sicut feretrum sororis efferenti Nysseno, humeros quoque suos commodavit Episcopus Neocæsareæ Araxius, cum duobus Clericis; sic corpus Emmeliæ matris portaturo Petro præcipui de Clero, si non ipse jam nominatus Episcopus, auxilio venerint. Providerat autem prudenter Emmelia, ut viro suo valde capacem conderet loculum, [sepulta succollante Araxio Episc.] in quo non solum ipsa suo posset apponi conjugi, sed etiam dilectißima sua Macrina. Hæc autem cum parentibus esset jungenda, verereturque Nyssenus, ne collapsa dissolutaque corpora ad turpem & inconditam devenissent deformitatem; prius inquit, quam ea nostris oculis exponerentur, pura sindone operta sunt. Nam cum operculum esset sublatum, ex utraque parte summa linteum injectum est; quo linteo contectis parentum corporibus, ego & regionis Episcopus ille, corpus e feretro tollentes, juxta matrem apposuimus, [in eodem quo vir & deinde filia Macrina tumulo] atque ita votum utriusque complevimus; uno enim consensu semper oraverant Deum, ut corporibus post mortem copularentur; ut quæ inter ipsas fuerat vitæ conjunctio, ne ipsa quidem morte dissolveretur.

[15] [cum simili cautela condita,] Æquum est credere similem cautelam fuisse adhibitam a filio Petro, quando Basilio patri apponenda fuit mater Emmelia, nec minorem tunc fuisse quam postea in funere Macrinæ multitudinis occurrentis comitantisque turbam, Virginum planctum, Cleri officium; quæ tamen hic omitto, in Macrinæ laudibus a Nysseno descriptis integre legenda, & exponenda ad XIX Iulii. In locum autem defunctarum matris ac filiæ, immediate succeßisse videntur ejusdem propositi atque instituti neptes. Nam S. Gaudentius (qui, eodem quo Episcopus Brixiensis electus est tempore, & anno secundum Baronium CCCLXXXVI, in Oriente versabatur) ita loquitur Serm in dedicatione Basilicæ XL Martyrum. Quid de Quadraginta Martyribus dignum loquar, qui se itineri meo, cum per urbes Cappadociæ Hierusalem pergerem, fideles comites præbere dignati sunt? [succedentibus in regimine neptibus.] In ipsa enim maxima Cappadociæ civitate, quæ appellatur Cæsarea, ubi habent iidem beatissimi insigne Martyrium, reperimus quasdam Dei famulas, monasterii sanctarum Virginum dignissimas Matres, prorsus Mariæ & Marthæ consimiles, quas merito diligat Jesus, natura, fide & studio; & castitatis integritate germanas: quibus ab avunculo suo, Confessore & Sacerdote Basilio, olim traditæ fuerunt horum Martyrum venerandæ Reliquiæ, quas desiderio nostro incunctanter ac fideliter tribuerunt.

[16] Cur autem morienti Emmeliæ solus ex filiis Petrus, non item Basilius, non Gregorius adfuerunt? [Abfuit Bafilius morbo & hieme detentus,] Pro se causam reddet Basilius, Epist. 7 ad Eusebium Samosa tensem Episcopum, cujus Epistolæ annum cum cognoverimus, etiam apparebit causa ob quam excusari debuerit Gregorius. Basilius ergo sic orditur: Si omnes ordine causas scriberem, quibus in hunc usque diem fuerim detentus, quamvis etiam vehementer cupierim, tuam erga Deum pietatem intervisere, infinitum historiæ campum explerem. Morbos quidem alios aliis succedentes, hiemis odium, negotiorum continuitatem prætermitto dicere, ut quæ cognita tibi sint & jam pridem indicata, per Epistolam 6: eadem vero prohibuerunt etiam ad infirmam visitandam excurrere. Nunc autem pergit ille, quod unicum habebam vitæ solatium matrem, etiam hanc propter mea peccata amisi. Neque me irrideas quæso, quia in hac ætate fleo orbitatem; sed ignosce mihi, non patienter ferenti discessum illius animæ, cui quod comparari possit in iis quæ reliqua sunt non video. Rursus igitur in morbum incidi; iterumque in lecto decumbo, exiguis omnino viribus fluctuans, & unaquaque propemodum hora necessarium vitæ finem expectans.

[17] [& mortem matris dolenter patitur,] Si solum Nyssenum attenderemus, in Vita Macrinæ post relatum matris obitum sic loquentem, Interea Basilius Magnæ Cæsareæ declaratus est Antistes, & fratrem suum, Petrum scilicet, in Clero promovit ad Presbyterii ordinem; diceres neque hunc Presbyterum, neque Episcopum fuisse Basilium, cum moriebatur Emmelia. Sed præcitata Epistola ad Eusebium, familiarius scripta quam a simplici Presbytero convenisset ad Episcopum scribi, aliud suadet; aliud etiam suadet, quam pro excusatione allegat negotiorum continuitas, quæ necdum Episcopo tanta esse vix potuit. Fortius tamen ad idem credendum nos urget pars altera epistolæ, in qua cum dixisset Ecclesias, fere ut corpus suum, esse affectas, rebus in deteriora semper labentibus; subjungit: Nuper tamen Neocæsarea & Ancyra, in locum defunctorum Musonii & Athanasii, videntur accepisse successores, & hactenus conquiescunt: sed neque ii qui nobis insidiantur facere aliquid, ira & sævitia sua dignum, huc usque sunt permissi. Atqui super illorum morte scribens Ecclesiis epistolas 67 & 62, satis indicat, se esse Episcopum: cum Neocæsarienses velit esse persuasos, quod gloriatio sua sint, sicut ipse eorum; [jam factus Episcopus:] & quod propter Pastorem qui eis dabitur, futurum sit, ut cum eis vel amplius arctiusque uniatur, vel prorsus disjungatur; quodque, licet Musonium non habuerit propter suspiciones quasdam (ut ille asseruit) conjunctum sibi, ad conservandam pacem Ecclesiarum; numquam tamen desiit eum advocare socium certaminum, adversus hæreticos susceptorum. Athanasii autem mortem dolens; Cuinam deinceps, inquit Ecclesiarum curam imponemus? quem in rebus hisce tristibus accipiemus consortem? plane sicut de Coepiscopo suo loquens, in quo multum fiduciæ repositum habebat. Denique persecutiones & exilia nonnisi jam Episcopo facto moliri cœperunt Ariani apud Valentem; in quo tamen successum eos non habuisse gloriatur Sanctus, in ea qua matris mortem nuntiat epistola.

[18] Erat ergo jam tum Episcopus; & Nyssenus, sicut in narranda Naucratii morte non tenuit ordinem temporis, sic neque in commemoranda Ordinatione Basilii: sed quem de matre cœperat sermonem, continua serie pertraxit usque post mortem; ut, cum dixisset qualiter eam tulerit Macrina, deinde subjungeret qualiter tulerit mortem Basilii fratris, octavo post quam Episcopus factus erat anno defuncti. Factus autem erat Episcopus Basilius anno CCCLXX, & anno sequenti in festo Epiphaniorum cum Valente egit, eique satisfecisse visus est: paulo tamen post mittendus in exilium erat, nisi pluribus prodigiis coactus Imperator sententiam rescidisset. Itaque non incommode mors Emmeliæ, quæ exeunte hieme contigit (ut apparet) mense forsitan Februario aut Martio, confertur in annum CCCLXXII; quo anno etiam Gregorius Nyssenus, paucis mensibus ante factas Episcopus, persequentibus eum Arianis expulsus est ab ecclesia sua, [abfuit & Greg. Nyssenus pulsus ab Arianis.] interque istos turbines excurrere ad matrem ægrotantem non potuit. Cur autem Baronius commemorandis sanctis illorum parentibus elegerit diem hunc XXX Maji, non habeo unde dicam; nec certiorem alium quem substituam. Itaque hunc retineo, exemplo totius Basiliani Ordinis in nostro Occidente, tali die eos nunc colentis, quemadmodum testatur auctor Kalendarii Sanctorum, in particularibus Ecclesiis Genuæ coli solitorum, occasione monasterii quod idem Ordo ibi habet.

[19] Hæc occurrebant, quæ de SS. Basilio atque Emmelia, Sanctorum quatuor liberorum parentibus, dicerem: nunc mihi reddenda ratio est, [Basilius & Nazianzenus aliquando nobis visi venisse in lucem ante an. 300,] cur discedam a Chronologia in Prolegomenis ad Acta S. Gregorii Nazianzeni constituta ex sententia Suidæ, nonagenarium obiisse asserentis, atq; adeo ante annum CCC venisse in lucem: quod etiam de socio Basilio, tamquam coævo intelligi volui. Scilicet etiam tunc professus sum, meliorem viam explicandis difficultatibus si ostenderet aliquis, eam ne amplexurum libenter. Nunc autem, quæ Sancti Basilii matrem spectabant, propius inspiciens, quodque illa videatur non ante annum CCCLVII, cœnobium cum filia esse ingressa; video non convenire ut illa anno CCC fuerit mater, alioqui futura cum cœnobium ingrederetur, plus quam septuagenaria. Hinc in eam cogitationem veni, fieri potuisse, ut numerali una littera deceptus Suidas pro ο᾽ 70, scripserit [koppa]᾽ 90, & Basilius Nazianzeno fuerit senior paucis annis; quo posito cœnobium Emmelia intraverit annos nata LVII, [nunc, omnibus iteram expensis.] quod non est valde absonum. Quæ tamen restabant in matrimonio collocandæ filiæ, melius dicentur ante adventum Basilii fuisse elocatæ: ne credantur trecenariæ aut etiam majores natu primum traditæ viris esse. Hoc autem facile permittet Nysseni contextus, rerum ordini potius quam tempori inhærens, ut supra vidimus. Vt autem citius natum Basilium credam, non amplius moveor Epistola 20 Nazianzeni, ad Eusebium Cæsariensem data anno CCCLXVII; non enim illa Basilium revera laudat, tamquam canicie præstantissimum omnium quos noverat Nazianzenus, sicut interpres Billius vertit: sed ubi hic legit πολιᾷ canicie, Parisiensis editio ex Basiliensi Codice habet, πολιτειᾳ, conversatione, quod longe aliud est, sed nihil ad ætatem facit. Nec tamen hoc officit, quo minus credam Basilium amico suo Nazianzeno ætate ferme parem fuisse: licet enim id haberi non poßis servata ætate illius nonagenaria, quam Suidas aßeruit; nec etiam stante sententia altera, quæ eum nasci facit ex patre Episcopo, ædeoque post annum CCCXXVII: [videntur nati circa an. 316. & 319.] omnia tamen versando inveni viam mediam, nec a sensu Baronii abhorrentem, qua difficultates fere omnes complanari poßint, & dici Nazianzenus anno CCCXIX natus, triennio dumtaxat junior Basilio fuisse: quæ res quia paucis verbis explicari non potest, Lectorem rogo ut in Appendice, tomo VII ponenda, consulat disputationem illam priorem de Nazianzeni ætate, secundis curis innovatam.

DE S. ISAACIO CONFESSORE,
ABBATE CONSTANTINOPOLI.

AN. CCCLXXXIII

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Sancti circa Valentem prophetia, cultu, monasterio Constantinopoli, ac duplicibus Actis.

Isacius Anachoreta, Constantinopoli (S.)

AUCTORE D. P.

Qvo tempore Imperator Valens, a Valentiniano fratre ultro sibi concessum Orientem moderabatur, [Valentem Arianum generose arguens,] & continuum non minus cum Gothis, quam cum Deo & Orthodoxis bellum gerebat, Arianæ sectæ propugnator longe acerrimus; extitit in eodem Oriente Isaacius, vitæ solitariæ atque asceticæ præcipuos inter cultores merito numerandus. Non ita tamen quietioris vitæ is erat studiosus, ut ubi Dei & orthodoxæ fidei causa id requirebat, in hominum & multitudinis conspectum se dare homo sanctißimus recusaret. Quod apud Theodoretum Cyri Episcopum lib. 4 cap. 34 his verbis legitur. Ajunt prȩterea Isaacum, Imperatori, ab bellum proficiscenti una cum exercitu, ista inclamasse: Quo pergis, Imperator, qui Deo bellum intulisti, nec eum habes adjutorem? Ille enim est qui contra te barbaros concitavit, quia tu prior multorum linguas contra ipsum ad blasphemiam excitasti, eos vero qui ipsum laudabant ab ecclesiis expulisti. Desine ergo bellum ei inferre, & ipse bellum comprimet: redde optimos Pastores gregibus suis, & incruentam victoriam de hostibus reportabis: quod si his insuper habitis prælium inieris, re ipsa experieris quam durum sit contra stimulum calcitrare; [mortem ei prædicis:] nam neque ipse reverteris, & exercitum amittes. Ad hæc Imperator, ira percitus, Revertar, inquit, teque interficiam, & falsi vaticinii pœnas a te exigam. Tum, ille, minas neutiquam reformidans, Interfice, inquit, si in verbis meis mendacium fuerit deprehensum.

[2] Eadem fere, sed phrasi breviori, sozomenus lib. 5 cap. 40. Theophanes autem his verbis utitur; [eamque absens cognoscit.] Exin Isacius, sacer Monachus, apprehenso fræno equi Valentis, aciem ex urbe educentis, & ad bellum progredientis, quasi ultima verba præcinens, ad eum dixit: Quo properas Imperator, in Deum pugnans, eumque jam jam experturus adversarium: addit autem, narrata morte Valentis, ab hostibus in borreo quo fugerat concremati; Ferunt etiam divinum Isacium, custodia detentum, ustulati Valentis fœtorem, Dei nutu & animi munditia, percepisse; ac priusquam belli eventum denuntiaturi adventassent, ipsam tyranni cædem adstantibus prædixisse. Ita ille, recte omittens, quod & omisit Sozomenus, mentionem vici nam babuisset Isaacius; quia eum venisse ex partibus Orientalibus, id est ex Asia minori vulgo Natolia, ibique a puero jugum Domini tulisse, habent omnia tam Menæa quam Synaxaria hac XXX Maji, iisque consonant Vitæ Acta.

[3] Hoc namque die (licet XXVI obierit) primario totius diei Officio eum coli Constantinopoli apparet ex Græcorum Typico, [colitur 30 Maji præcipuo cultu,] Ephemeride Metrica, & Kalendario Moscovitico Constantinopoli accepto, ubi solus ille commemoratur, æque ac in Basilii Imperatoris Menologio, ex quibus fortaßis sumptum Martyrologium Arabo Ægyptium quod Ms. habent Romæ Maronitæ, sub cura nostræ Societatis positi, hoc etiam die præscribit Memoriam S. P. Isaac Confessoris: præcipue autem idem patet e Menæis excusis, ubi plenus de eo Canon proponitur; Vitæ autem epitome quam alibi prolixior, brevior tamen quam quæ habetur in Synaxario Chiffletiano: cui utrobique hoc præfigitur distichon.

Ψήφῳ Θεοῦ πρὸς θεῖον ἤρθης χωρίον,
Γῆς Ἰσάκιος ἐκλίπων τὸ χωρίον.

Deo jubente evehere divinum in locum,
Locum terrestrem deserens, Isaacie.

[4] Præterea die III Augusti in prædictis Menæis at Synaxariis plerisque recolitur S. Isaacii commemoratio, occasione S. Dalmati successoris sui & filii ejus Fausti, a quo ipsius S. Isaacii monasterium insigni fama auctum (erat enim ipse Dalmatus militia clarus seculari, [& 3 Augusti cum successore S. Dalmato:] antequam se, conjuge liberisque relictis, subjiceret Isaacio; & jam Hegumenus, omnium totius urbis monasteriorum Præfecturam sibi commissam geßit) ab hoc, inquam Dalmato, dictum est monasterium τοῦ Δαλμάτου & τῶν Δαλμάτων, Dalmati & Dalmatorum, & ipse S. Isaacius, per quamdam nominis prolepsim, dicitur in sacris Græcorum libris Dalmatorum Hegumenus. Addunt omnes Confessoris titulum, propter carcerem, Valentis jussu toleratum: Synaxarium Claromontanum insuper Presbyterum appellat, quod cum taceatur in Vita, non videtur satis in antiquitate fundatum.

[5] Βίος autem καὶ πολιτεία τοῦ ὁσίου Πατρὸς ἡμῶν Ἰσαακίου, [Vita quando scripta;] Vita & conversatio sancti Patris nostri Isaacii, scripta est post tempora Iustiniani Imperatoris, quando exstructo per hunc S. Sophiæ templo, a veteri S. Irenes ecclesia translata est prærogativa Cathedræ, quam in ea Constantinus fundator locarat, uti colligitur ex num. 18: rursumque videtur exarata ante translationem corporis in templum omnium Sanctorum, factam ante Imperium Leonis Philosophi: qui uti Codinus ait, ædem S. Stephani, in qua primum sepultus fuit S. Isaacius, Dalmatorum monasterio vicinam, ad minorem formam redegit, & omnem ejus materiam, marmora, columnas & aureas bracteas in templum omnium Sanctorum transtulit, [ipsius Isaacii ætar,] ubi depositæ Reliquiæ S. Isaacii. Vixit ergo auctor seculo VI aut VII, aut saltem non diu post VIII; & quidem eo tempore, quo Constantinopolitani incipiebant sibi placere in pseudo-canone infra commemorando, de Patriarchatus sui supra ceteros præter Romanum primatu, ut patet ex num. 13. Idem etiam videtur in ipso Dalmatorum monasterio Monachus fuisse, qui perpetuo S. Isaacium appellat sanctum Patrem nostrum, & monasterii illius historiam tam accurate cognovit.

[6] Alia Vita, sed multo contractior extat in Ms. Veneto Bibliothecæ S. Marci, [& miracula.] unde eam Latinam faciendam curavit Aloysius Lipomannus, translatam inde ad Vitas Sanctorum Iunii sub die XXVII Martii, quia ibi legitur Sanctus obiisse VI Kalend. Aprilis: forte per errorem librarii Græci κζ᾽ Μαρτίου legentis pro κς᾽ Μαΐου. Quia autem ipsa in nonnullis diversa valde est ab ea quam ex Vaticano habemus, verosimiliter etiam multo prius scripta; ut de singulis per se judicare Lector poßit, eam hic dare statuimus, secundo tamen loco: nam licet prior forsitan tempore, est tamen accuratione multo posterior: textum vero ejus Græcum, quem Venetiis nancisci necdum potuimus, expectabimus saltem pro operis Supplemento.

[7] [alia unde accepta.] Ipse Sanctus, ut apparet ex dictis, anno CCCLXXX Constantinopolim advenit, jam grandis natu; obiit enim plenus dierum, ut dicitur num. 17, Merobauda II & Saturnino Consulibus, id est anno CCCLXXXIII: adeo ut verosimile sit majoribus eum pluribusque miraculis mortuum ibi claruisse quam vivum: de quibus tamen nihil in particulari narrat Vita, nihil Canon Officii ipsi proprii; solum Ode V gratulatur ei, quod fuerit in vita sua πνευμάτων ἀκαθάρτων διώκτης, effugator impurorum spirituum: Synaxarium autem Claromontanum elogium ejus finit asseverando, quod, πλεῖστα θαυματουργήσας καὶ πολλοὺς ἐκ κινδύνων ψυχοφόρων διασώσας, ἐν εἰρήνῃ ὁσίως ἀνεπαύσατο ἐν Κυρίῳ, plurima mirabilia operans, & multos e periculis animarum perniciem minantibus salvans, in pace Domini sancte requievit.

VITA
Auctore Anonymo monasterii Dalmatorum,
ex Ms. Græco Bibliothecæ Vaticanæ, Cod. 1671 fol. 45.
Interprete R. P. Daniele Cardono S. I.

Isacius Anachoreta, Constantinopoli (S.)

EX MS. VATIC.

PROLOGUS.

[1] Μετὰ τὴν προσκύνησιν τοῦ παναγίου καὶ προσκυνητοῦ σταυροῦ τοῦ Κυρίου καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, τῆς εἰδωλολατρείας ἐκ ποδῶν γενομένης, πᾶσα ἡ ὑπ᾽ οὐρανὸν ἐφωτίσθη τοῖς τῶν ἁγίων Ἀποστόλων κηρύγμασιν. Ὅθεν καὶ ὁ ἀοίδημος Κωνσταντῖνος ὁ Βασιλεὺς, ὑπὸ θείου πνεύματος τῆς οἰκουμενικῆς βασιλείας τὸ κράτος ἐγχειρισθεὶς, καὶ τοῦ ἁγίου βαπτίσματος ἀξιωθεὶς, καὶ ἐπιγνοὺς τὸν Κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν Θεὸν ἀληθινὸν ἐκ Θεοῦ ἀληθινοῦ ὑπάρχειν, αὐτὸς πρῶτος ἐν Βασιλεῦσι τὰ εἴδωλα ἀπεκήρυξεν. Ὁ δὲ πολυκέφαλος καὶ πολύμορφος δράκων διάβολος, ὡς ἄλλην εἰδωλολατρείαν τὴν Ἀρειανὴν Βλασφημίαν ἐπενόησεν. Ἐν γὰρ ταῖς ἡμέραις τοῦ προαγορευθέντος Χριστιανικωτάτου Βασιλέως, ἦν τις Πρεσβύτερος τῆς κατὰ Ἀλεξάνδρειαν ἁγιωτάτης Ἐκκλησίας, λοιμὸς τοῖς τρόποις, καὶ πάσης τῆς τοῦ διαβόλου κακοτεχνείας συγκεκρυτημένον ὄργανον. Ἄρειος οὗτος ἐπεκέκλητο τοὔνομα, τῆς πονηρᾶς τοῦ διαβόλου βλασφημίας πρῶτος εὑρέτης. Οὗτος ὑπὸ τοῦ ἁγίου Πέτρου Ἐπισκόπου καὶ Μάρτυρος διὰ θείας ἀποκαλύψεως ἐχωρίσθη τῆς ἱερατικῆς λειτουργίας· ὁ δὲ τρόπος τοῦ χωρισμοῦ τοιοῦτος γεγένηται. Τοῦ ἁγίου Πέτρου [ληφθέντος] ὑπὸ τῶν Προτικτόρων, τῶν ἀποσταλέντων ἐπ᾽ αὐτὸν ὑπὸ Διοκλητιανοῦ τοῦ Βασιλέως ἐπὶ τῷ ἀναιρεθῆναι, καὶ καθειρχθέντος ἐν φυλακῇ, ἐγένετο αὐτὸν συνήθως προσευχόμενον, ἐν τῷ μεσονυκτίῳ θεάσασθαι νεώτερον περικαλλῇ, ἑστῶτα ἐνώπιον αὐτοῦ, ἐνδεδυμένον κολόβιον λινοῦν, διεῤῥωγὸς ἐπάνωθεν ἕως κάτω, καὶ ταῖς δυσὶν χερσὶν αὐτοῦ σφίγγοντα τὸ ῥῆγμα τοῦ κολοβίου, πρὸς τὸ μὴ φαίνεσθαι τὴν γύμνωσιν τοῦ σώματος αὐτοῦ. Καὶ ἐγένετο αἰφνίδιον ἀνοιγῆναι τὸ στόμα τοῦ ἁγίου Πέτρου καὶ εἰπεῖν; Κύριε, τίς σου περιέσχισε τὸν χιτῶνα; Κᾀκεῖνον· Ἄρειος περιέσχισέν με εἰς δύο· ἀλλὰ βλέπε μὴ συγχωρήσῃς αὐτῷ, μὴ δὲ δέξῃ αὐτὸν εἰς κοινωνίαν, μὴ δὲ λύσῃς αὐτὸν τοῦ χωρισμοῦ· δι᾽ ὅτι Ἄρειος καὶ ἐν τῷ νῦν αἰῶνι καὶ ἐν τῷ μέλλοντι ἔσται κεχωρισμένος ἐκ τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ· μετάκαλεσαι δὲ Ἀχιλλᾶν καὶ Ἀλέξανδρον τοὺς Πρεσβυτέρους, διότι τελειουμένου σου ἐν τῷ μαρτυρίῳ, αὐτοὶ ἐκ διαδοχῆς τὸν θρόνον τῆς Ἐπισκοπῆς σου ἐμπιστευθήσονται· καὶ ἔντειλε αὐτοῖς, ἵνα μή τε αὐτοὶ δέξωνται αὐτὸν εἰς κοινωνίαν. Καὶ ταῦτα εἰπὼν ὁ νεανίσκος ἀφανὴς γέγονεν ἐξ ὀφθαλμῶν αὐτοῦ· πάντα δὲ ποιήσας ὁ Ὅσιος, ἐτελειώθη ἐν καλῇ ὁμολογίᾳ.

[2] Γνοὺς δὲ ὁ Ἄρειος ὅτι κατελείφθη ἐν χωρισμῷ, ἤρξατο κατὰ τῆς ἁγίας καὶ ὁμοουσίου Τριάδος πανταχοῦ ἐν τῇ Ἀλεξανδρείᾳ βλάσφημον στόμα προσφέρειν, καὶ τὰς θεοπνεύστους γραφὰς ἀντιστρόφως καπηλεύων, θανατικὰ καὶ ψυχοφθόρα ἐβλασφήμει δόγματα, λέγων τὸν Ὑιὸν καὶ Λόγον τοῦ Θεοῦ, τὸν ἐξ αὐτοῦ γεννηθέντα ἀνάρχως πρὸ πάντων τῶν αἰώνων, ἀλλότριον ὑπάρχειν τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ Πατρὸς, καὶ ἐν τοῖς κτίσμασι κατατάττειν ἐτόλμησεν ὁ ἐναγὴς καὶ βέβηλος, τὸν δι᾽ οὗ τὰ πάντα ἐγένετο, τὰ ἐν τῷ οὐρανῷ καὶ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς, τὰ ὀρατὰ καὶ τὰ ἀόρατα. Τούτων ὀψέ ποτε εἰς ἀκοὰς ἐλθόντων τοῦ πολλάκις μνημονευθέντος εὐσεβοῦς τὴν μνήμην Κωνσταντίνου τοῦ Βασιλέως, οὐ παρεῖδεν· ἀλλὰ θείοις αὐτοῦ χρησάμενος συλλαβῶν ἐπιστολαῖς, τοῦτο μὲν παραινῶν, τοῦτο δὲ ἐπιτιμῶν, ἀποσχέσθαι τοῦ λοιποῦ τῆς τοιαύτης θεομάχου βλασφημίας παρηγγύησεν· ὡς δὲ ἔγνω ἀδιόρθωτον μένειν τὸ κακὸν, αὖθις τὸν μὲν δυσώνυμον Ἄρειον ἐκ τῆς Ἀλεξανδρέων εἰς ταύτην τὴν βασιλίδα Κωνσταντινούπολιν ἀπαντῆσαι τὸ τάχος προσέταξεν, ἀπολογησόμενον περὶ ὧν εἰς τὸ θεῖον βλασφημῶν ἐπεχείρισεν. Εἶτα συναγείρας τοὺς ἁπανταχῶσε ἁγιωτάτους Ἐπισκόπους ἐν τῇ Νικαέων πόλει τῆς Βιθυνίας, τὸν ἀριθμὸν τριακοσίων δέκα ὀκτὼ, δήλην πεποίηκεν αὐτοῖς τῆς νεωτέρας ταύτης θεομάχου αἱρέσεως τὴν εὕρεσιν, καὶ ἠξίωσεν αὐτοὺς ἐξευμενίσασθαι τὸν Δεσπότην Χριστὸν συμμαχῆσαι ὑπὲρ ἀληθοῦς ὀρθοδόξου πίστεως.

[3] Οἵ τινες πανεύφημοι Πατέρες σύνεργον ἔχοντες τὸ πανάγιον τοῦ Θεοῦ Πνεῦμα, καὶ ὑπ᾽ αὐτοῦ ἐμπνεόμενοι, τῆς μὲν Ἰουδαἳκῆς ἐφαμίλλου αἱρέσεως καθεῖλον τὴν εὕρεσιν, τὸν δὲ ταύτης καὶνουργὸν δι᾽ εὐχῆς ἐτρέψαντο· ἐλθὼν γὰρ ἀπὸ τῆς Ἀλεξανδρέων πόλεως, καὶ εἰς τὸν τῶν Ἁγίων σύλλογον μολῶν, τῷ θράσει τῆς ἀνοίας τῶν συμπνεόντων αὐτῷ ἐπερειδόμενος, ἐξεμεῖν ἐπηγγέλλετο τὰς βεβήλους αὐτοῦ τῶν βλασφεμιῶν κενότητας. Καὶ οἱ μὲν θεσπέσιοι καὶ θεηγόροι Πατέρες, τὴν πλάνην στηλιτεύσαντες, τὴν ἀληθῆ καὶ ἀδιαίρετον πίστιν τῆς ὁμοουσίου Τριάδος τοῖς ἁπανταχῶσε τοῖς ὑφ᾽ ἡλίῳ πιστοῖς οἰκήτορσι παρέδωσαν, ἐπιδεδωκότες τῷ εἰς ἀ εὶ μνήμης ἀξίῳ Βασιλεῖ Κωνσταντίνῳ, ὡς καὶ συνέδρου αὐτοῦ ὄντος, τὸν ὅρον τῆς ὀρθοδόξου πίστεως. Ὃς δεξάμενος καὶ πιστεύσας θεόθεν ὑπάρχειν τῆς πίστεως τὴν παράδοσιν, καὶ σέβει καὶ παραδέχεται, καὶ διὰ εὐσεβῶν αὐτοῦ διατάξεων παντί τε καὶ πανταχοῦ κρατυνθῆναι τὴν ὀρθὴν καὶ ὁμοούσιον πίστιν τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Ὑιοῦ, καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐθέσπισεν. Τὰ δὲ πολλὰ παρεάσαντες, εἰς τὸ κεφάλαιον ἐλευσταῖον. Ὁ γὰρ τῶν ὅλων αἰώνων ὁρατῶν τε καὶ ἀοράτων πρύτανις Θεὸς, ὁ ὑπὸ Ἀρείου ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων ἀθετηθεὶς, καὶ ἐν τοῖς κτίσμασι καταταγεὶς, ἐν ἀφεδρόνι δρομέον τοῦτον ἤλαυνεν, ὃς ἀντὶ τοῦ φερτίου τῆς ἀκαθάρτου γαστρὸς, τὰ σπλάγχνα ὅλα ἐξέχεεν ἐπὶ τῶν ἀφετηρίων ὁ δυσμενὴς, καὶ δίκην φάνου διαφαίνων ἄχρι τῆς ἐξόδου τῶν σιτίων, ἐπάξιον τοῦ βίου τὸ τέλος εὕρατο· ἔδει γὰρ τὸν δυσωδήσαντα ἐν ταῖς κατὰ Χριστοῦ βλασφημίαις, ἐν τοῖς τῆς δυσωδίας τόποις καταστρέψαι τὸν βίον

[1] Postquam sanctissima & veneranda Jesu Christi, Domini ac Salvatoris nostri, Crux adorari cœpit, & falsorum deorum cultus desiit, [Quo tempore sub Constantino M. fides florebat orthodoxa,] nulla non orbis regio Sanctorum Apostolorum doctrinis, sic quasi pulcherrimæ cujusdam novæque lucis radiis, continuo fuit illustrata. Hinc etiam factum est, ut veneratione hominum dignissimus Imperator Constantinus, cum universi orbis imperium divinitus sibi oblatum accepisset, & sacro regenerationis lavacro meruisset expiari, ac Dominum quoque Jesum Christum, Deum verum de Deo vero existere, luce palam profiteretur; cuncta per orbem deorum simulacra, Regum omnium primus, aboleri mandaverit. At vero versutus ac versipellis dæmon Arianam sectam, velut aliam quamdam idololatriam, excogitavit. Quo enim tempore memoratus jam Christianissimus Imperator orbem sibi subjectum moderabatur, sanctissimæ Alexandrinæ Ecclesiæ Presbyter quidam extitit, moribus admodum corruptis, & ad omnem pessimi dæmonis malitiam opere ipso exequendam instrumentum promptissimum. [exortus repente Arius hæreticus] Homini nomen erat Ario, execrandæ ac prorsus diabolicæ blasphemiæ primo repertori. Hic a S. Petro a, Episcopo & Martyre, per divinam revelationem ad id mirabiliter excitato, ab Ecclesiæ orthodoxæ communione est prohibitus: prohibitionis autem talis fuit ratio. Cum ab Imperatore b Diocletiano in sanctum Petrum immissi essent Protectores, capiendi hominis causa, ipseque jam Petrus carcere teneretur inclusus; forte contigit, ut orationi de more suo intentus noctis mediæ silentio, formosissimi juvenis speciem sibi conspiceret offerri. [a S. Petro Alex. Episcopo, cælitus ad hoc impulso, excommunicatur.] Ipsos ante oculos Viri sancti hic consistebat, tunicam indutus lineam, eamque a summo ad imam usque oram in duas disscissam partes, quas utraque manu, ne corporis appareret nuditas, colligere ille videbatur. Confestim S. Petrus: Quis, inquit, Domine mi, tunicam tuam probrose adeo dilaceravit? [* immo Maximino] Cui juvenis: Hac me ratione tractare Arius non est veritus. Hoc igitur nunc cave, ne impio illi mitiorem te unquam exhibeas, eumve recipias in communionem, aut excommunicationis vinculo omnino exsolvas. Nam, tam in hoc, quam in futuro deinde seculo, Arius a gloriæ divinæ participatione excludendus est. Achillam vero & Alexandrum Presbyteros accersi jube, quoniam hi successione legitima Episcopatus tui thronum occupabant, ubi per martyriū e vivis ipse fueris sublatus: quibus illud accurate mandabis, ut ne & ipsi Arium in communionem suam redire ullo unquam modo ac tempore patiantur. His ad Petrum dictis, adolescens ex oculis ejus se mox eripuit. Ubi autem, quæcumque sibi audierat mandari, haud indiligenter executus est Vir sanctus, in pulcra fidei confessione persistens, diem clausit extremum.

[2] At vero Arius, ut omnes sibi ad fidelium communionem aditus occlusos esse perspexit, [Quamobrem furens Arius hæresim suam palam evulgat.] adversus sanctissimæ & consubstantialis Trinitatis mysterium, per totam Alexandrinam civitatem, linguam suam blasphemam cœpit exerere, & inspiratis divinitus Scripturis in pravum sensum detortis, miseram hominum animis mortem & corruptionem allatura dogmata impie evulgare; docens, Dei Filium ac Verbum, quod ex ipso ante omnia secula genitum est absque ullo temporis principio, dissimilis cujusdam a Patre suo Deo esse substantiæ; eumque, per quem creaturæ omnes, sive quæ cælo sive quæ terra continentur, quæque vel sub aspectum nostrum cadunt vel eumdem fugiunt, fuere productæ, in earumdem creaturarum numerum ac ordinem redigere ausus est homo nefarius atque impurus. Hæc Omnia tam perniciosa cum tandem aliquando ad nominati jam sæpius & piæ memoriæ Constantini Imperatoris aures pervenissent, rem ille putavit minime negligendam, sed pulcherrimis c mox ad eum destinatis litteris, minarum partim, partim adhortationum pondere, a tam perversa tamque Deo inimica doctrina ut deinceps abstineret jussit. [Qui frustra a Constantino M. per litteras monitus,] Postquam autem correrectionis omnis expertem in sua sententia persistere cognovit impium & infelicem Arium, Alexandria in regiam hanc a se dictam civitatem d advocari eum confestim jussit, responsurum de blasphemiis quibus supremum numen impetebat. Ipse deinde convocatis Nicæam Bithyniæ octodecim supra trecentos Episcopis, vitæ sanctimonia clarissimis, exortam recenter adversus Deum hærosim manifestam fecit, eosdemque ut Dominum Christum ad veræ & orthodoxæ religionis defensionem suscipiendam propitium redderent, hortari non est dedignatus.

[3] Illustris ille Patrum conventus, divini Spiritus opera non parum adjutus, & sancta ejus inspiratione plenus, hæreseos ut a Judaismo non multum abhorrentis commentum destruxit, ipsumque ejus repertorem suis ad Deum precibus in terram prostravit. Hic enim Alexandria profectus, [& a Nicæno Concilio damnatus,] & ad sanctorum quos dixi Patrum cœtum se conferens, sectatorum suorum fretus audacia, sordidas blasphemiarum suarum novitates evomere palam non dubitavit: sanctissimi vero sapientissimique Patres fœdum errorem merita infamia cum notassent, veram & uniformem de consubstantiali Trinitate fidem universis per orbem religionis Christianæ cultoribus tradiderunt, exhibentes Constantino Imperatori, memoria æterna dignissimo, a concilio suo confectam fidei orthodoxæ regulam indubitatam. Qui mox ut illam vidit, & divinitus conceptam fidei nostræ esse traditionem credidit, tum ipsemet eam cum veneratione suscepit, tum per edicta sua piissima ubique locorum regulam esse voluit eorum, quæ de Patris & Filii & Spiritus sancti consubstantialitate essent credenda. Sed nunc, ut quam plurima silentio præteream, ad rei ipsius caput deveniendum est. Idem igitur ille, qui ab omni retro æternitate visibilium omnium & invisibilium Rector est ac Dominus, quem coram hominibus impie negaverat Arius, [funesta tandem morte extinguitur.] & in rerum creatarum ordinem redegerat, in fatalem illum locum secedere compulit, in quo non tam impuri ventris sordes, quā intestina sua omnia per secessum infelix ejecit; perspicue videlicet demonstrans, usque ad postremam excrementorum ejectionem, quam non indignum vita sua exitum esset sortitus. Æquum enim erat, ut, qui ob turpes in Christum blasphemias gravem, dum viveret, fœtorem exhalarat, in locis graviter olentibus vitæ finem inveniret.

ANNOTATA.

a Colitur S. Petrus 25 Novembris.

b Maximinum dicere debuit, qui innumerabiles in Oriente Martyres ea tempestate occidit, donec crudelitati modum Constantinus victor adhibuit. Illustriores fuere Pamphilus Cæsariensis Presbyter, Procopius in eadem urbe passus, & Petrus hic Alexandrinus Episcopus; qui cum martyrium subiit, vitam privatam, deposita purpura, ducebat Diocletianus, a quo cœptam persecutionem Maximinus in Oriente promovebat. Sicuti autem Diocletianus, Ariani Præsidis conversione ad Christum intellecta, Protectores quatuor ad eum comprehendendum misisse legitur 8 Martii in Actis S. Philemonis & sociorum; ita hic quoque iisdem dicitur usus tyrannus.

c Eas, litteras contra Arium & Arianos scriptas exhibet Baronius ad an. 319 num. 7, eæque omnino esse videntur, quarum, occasione litterarum post Concilium scriptarum, meminit Socrates lib. 1 cap. 6 sub finem, ubi ait. Alias etiam epistolas, contra Arium sectatoresque ejus in modum orationum scriptas, per singulas urbes proposuit, perstringens hominem & facete jocando sugillans: Epiphanius laudat eamdem epistolam hæresi 69, ut respondentem eis, quas ad Imperatorem aususfuerat dare Arius, tanta majestate parum dignas parumque officiosas.

d Nullam hujus evocationis mentionem invenias apud antiquos scriptores alios.

CAPUT II.
De Valentis Imp. Ariani impietate, & trina Isaacii ad eum monitione ac prædictione.

[4] ΤΟύτων οὕτως παραδόξως ὑπὸ τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ θαυματουργουμένων, τοῦ χρόνου προβάντος, ὁ τῆς εἰρήννης έχθρὸς βελίαρ προχειρίζεται σκεῦος ἴδιον ὡς δεύτερον Ἄρειον κατὰ τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, τὸν Βασιλέα Οὐάλεντα· ὃς παρανομώτατος ὑπάρχων, ὡς ἄλλος Ἀχαὰβ, κατὰ τῶν ἁγίων τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησιῶν ἐξεμάνη ἀνανεοῖν προθυμούμενος πᾶσαν τὴν τοῦ δυσσεβοῦς Ἀρείου βλασφημίαν. Προσέταξεν οὖν πάσας τὰς ἁγίας τῶν ὀρθοδόξων Ἐκκλησίας ἀποκλείεσθαι, τῷ μὴ ἐπιτελεῖσθαι ἐν αὐταῖς τὰς συνήθεις λειτουργίας, καὶ τὰς μὲν αὐτῶν χορτοβολῶνας πεποίηκεν, τὰς δὲ καθελεῖν ἐπειρᾶτο. Ἐπεκράτησεν δὲ ἡ τοιαύτη ἀπαραμύθητος θλίψις ἐπὶ χρόνους ἱκανούς. Ἐν τῷ καὶρῷ οὖν ἐκείνῳ ἦν τις άνὴρ ἐν τῇ ἐρήμῳ τῆς Ἀνατολῆς, ἀγγελικὸν βίον ἐπὶ γῆς μετερχόμενος, τοὔνομα Ἰσαάκιος, τοῦ Ὑιοῦ τοῦ Ἀβραὰμ ἐπώνυμος, μᾶλλον δὲ καὶ ὁμότροπος, εἰ τ᾽ οὖν ὁμόπιστος· ὃς κατὰ τὸ εἰωθὸς θείας οὐρανόθεν ἀκούει φωνῆς, παρακελευομένης κατιέναι τῆς ἐρήμου, καὶ ἐλθεῖν ἐν Κωνσταντινουπόλει. Ὁ δὲ μὴ ἀπιστήσας τῷ κελεύσαντι, κάτεισιν ἐκ τῆς ἐρήμου, καὶ καταλαβὼν τὴν προλεχθεῖσαν πόλιν, εὖρεν τῆς θεομάχου αἱρέσεως τὸν κατακλυσμὸν τῶν ψυχῶν, καὶ κατὰ τὸν συμπαθέστατον Ἱερεμίαν τὸν προφήτην, πῦρ ἀνήφθη ἐν τοῖς ἐγκάτοις αὐτοῦ, καὶ παρεῖ τὸ πάντοθεν.

[5] Κατὰ δὲ συγχώρησιν Θεοῦ, τοῦ ἀεὶ πρὸς τὸ συμφέρον παιδεύοντος, ἐγένετο ἐπανάστασις τῶν βαρβάρων κραταιά· καὶ συναγαγόντες τὰς παρεμβολὰς αὐτῶν, διαπυρθμεύσαντες τὸν ποταμὸν τὸν καλούμενον Δανοῦβιν, ἐλεηλάτουν τὴν Θράκην ἐπερειδόμενοι τῷ ἀπείρῳ πλήθει· θλίψιν δὲ καὶ ταρακὴν, σὺν τῇ προϋπαρχούσῃ τῶν Ἐκκλησιῶν ἕνεκα, οὐ τὴν τυχοῦσαν ἐῖχεν ἡ πόλις. Τότε δὴ ὁ Βασιλεὺς συνήγαγε τὰ στρατόπεδα αὐτοῦ, παρασκευαζόμενος ἐξελθεῖν κατὰ τῶν ὑπεναντίων. Καὶ ἐγένετο, ἐξιόντος ἐπὶ τὸν κάμπον τρακτεῦσαι τὰ στρατόπεδα αὐτοῦ, ἀναζωπυρισθεὶς τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, ὡς ἄλλος Δανιὴλ ἐπὶ Σωσάννης, ὁ ἅγιος Πατὴρ ἡμῶν Ἰσαάκιος, πρόσεισι τῷ δυσσεβεῖ, λέγων· Βασιλεῦ, ἄνοιξον τὰς Ἐκκλησίας τῶν ὀρθοδόξων, καὶ εὐοδώσει σοι Κύριος τὴν ὁδόν σου ἔμπροσθέν σου. Ὁ δὲ τὸ εὐτελὲς καὶ ξένον τοῦ σχήματος ἰδὼν, καὶ ῥακκοδυτοῦντα γηράλεον, ὡς λήρου περιφρονήσας, οὔτε λόγου ἠξίωσεν αὐτόν· οὐ γὰρ ἦν τότε ἐνταῦθα ἴχνος μοναχοῦ. Εἶτα πάλιν τῇ ἑξῆς ἐξιόντι αὐτῷ, ἔστη ἔμπροσθεν αὐτοῦ, καὶ εἶπεν· Βασιλεῦ, ἄνοιξον τὰς Ἐκκλησίας τῶν ὀρθοδόξων, καὶ νικήσεις τοὺς ἐχθρούς σου, καὶ ὑποστρέψεις ἐν εἰρήνῃ. Ὁ δὲ Βασιλεὺς τοῦ λόγου τὴν δύναμιν αἰσθόμενος τὸ, Ὑποστρέψης ἐν εἰρήνῃ, ἀνεκοινώσατο τοῖς ἔγγιστα αὐτοῦ ἐπὶ τῷ ἀνοῖξαι τὰς Ἐκκλησίας. Ὁ δὲ κατ᾽ ἐκείνῳ καὶρῷ Πρεπόσιτος, καὶ οἱ λοιποὶ ἐκ τῆς Ἀρείου κακοπιστίας ὑάρχοντες, ἐπὶ πλεῖον διέστρεψαν τὸν Βασιλέα, καὶ ἐλοιδόρησαν τὸν Ἅγιον, ἐκμυκτηρίσαντες τοὺς λόγους αὐτοῦ, καὶ ταῖς φραγέλλαις ἐμάστιζον αὐτόν. Καὶ πισθεὶς αὐτοῖς ὁ Βασιλεὺς, παραλογισάμενος αὐτὸν, ἐπορεύθη. Ὁ δὲ θεράπων τοῦ θεοῦ Ἰσαάκιος ἀδιαλείπτως ἐδέετο τοῦ Θεοῦ, ταχεῖαν τὴν βοήθειαν ποιήσασθαι περὶ τῆς ἁγίας ὀρθοδόξου πίστεως.

[6] Μετὰ δὲ δύο ἡμέρας παραταξαμένου τοῦ Βασιλέως, καὶ έξιόντος εἰς τὸν πόλεμον, προσῆλθεν αὐτῷ κατὰ τὴν ὁδὸν ὁ Μακάριος, καὶ ἐπιλαβόμενος τοῦ χαλινοῦ τοῦ ἵππου αὐτοῦ, ἀνθίστατο, τὰ μὲν διελέγχων ὡς θεομάχον, τὰ δὲ παραινῶν τοῦ εῖξαι καὶ ἀνοῖξαι τὰς Ἐκκλησίας τῶν ὀρθοδόξων. Ὁ δὲ κατὰ τὸ εἰωθὸς αὐτῷ ἀκαμπής διέμενεν· οἱ δὲ πλησίον παρατρέχοντες τοῦ Βασιλέως, ἐμάστιζον αὐτὸν τοῦ ἀποστῆναι, καὶ οὐκ ἴσχυον· γίνεται οὖν ἐκ τούτου συνδρομὴ πλήθους, καὶ διαφόρως ἕκαστος ἐμάστιζον αὐτὸν, οἱ μὲν βέργαις, οἱ δὲ φραγέλλαις, ἕτεροι δὲ πυγμαῖς, ἄλλοι δὲ ῥωπάλοις, καὶ μόλις ποτὲ, τοῦ θεοῦ συγχωρήσαντος, ἠδυνήθησαν ἀποστῆσαι τὰς χεῖρας αὐτοῦ ἐκ τοῦ χαλινοῦ τοῦ ἵππου τοῦ Βασιλέως. Τότε ὁ Βασιλεὺς Οὐάλης ἐμμανὴς γενόμενος, περιβλεψάμενος ὧδε καὶ ὧδε, ὀρᾶ πάντα τὸν τόπον ἐκεῖνον ὥσπερ λίμνην συνεστῶσαν, οὐχ ὕδατος, ἀλλὰ βορβορου δυσώδους, καὶ ἐν αὐτῷ ἕλος δασὺ παλιούρων θανατικῶν, καὶ ἀκανθῶν λίαν δεινῶν, ἐν ᾧ τόπῳ οἷον ζῶον εἰσεληλύθει (οἷα γίνεται ἐξ ἀγνοίας) οὐδαμῶς ἠδύνατο ζῶν ἐξελθεῖν. Προσχῶν οὖν ὁ Βασιλεὺς τὸν τόπον, καὶ γνοὺς ὅτι παγὶς θανατική ἐστιν, ἐκέλευσιν αὐτὸν ἐν αὐτῆ ἀκοντισθῆναι, καὶ ἐπορεύθη τὴν ὁδὸν αὐτοῦ. Ἀκοντισθεὶς δὲ ὁ γενναῖος ὁμολογητὴς Ἰσαάκιος ἐν τῷ θανατικῷ τῆς παγίδος βορβόρῳ, αὐτὸς μὲν ἔπασχεν οὐδὲν δεινὸν· ἰδοὺ γὰρ τῇ δυνάμει τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐπιστάντες δύο Ἄγγελοι ἀνέσπασαν αὐτὸν ἐκ τοῦ βορβόρου, καὶ ἐξαγαγόντες αὐτὸν, ἔστησαν ἐν τῇ λεοφόρῳ, καὶ εἶπον αὐτῶ, Εἰρήνη σοι, ἴσχυε καὶ ἀνδρίζου· καὶ τοῦτο εἰπόντες, ἀπέστησαν ἀπ᾽ αὐτοῦ· εἰς ἑαυτὸν δὲ ἐλθὼν καὶ κλίνας τὰ γόνατα, εὐχαρίστησε τῷ Θεῷ, ὅτι πρόνοιαν ποιεῖται τῶν δούλων αὐτοῦ.

[7] Ἀναστὰς δὲ ἐκ τῆς εὐχῆς, δρομαίως δι᾽ ἄλλης ὅδοῦ πορευθεὶς, καὶ προσφθάσας τὸν Βασιλέα, πάλιν ἐπιλαβόμενος τοῦ χαλινοῦ τοῦ ἵππου τοῦ Βασιλέως, ἔφη μετὰ παῤῥησίας· Σὺ μὲν θανατεῖν με ἔδοξας, ἀκοντίσας ἐν τῷ βορβόρῳ· ὁ δὲ Κύριος Ἰησοῦς Χριστὸς, ὁ ὑπό σου ἀθετούμενος, ἐζωοποίησέν με, ἀναγαγών με ἐκ τῆς παγίδος ἧς ἔκρυψάς μοι, εἰς ἐλεγχον τῆς ἀπειθοῦς σου γνώμης. Καὶ νῦν παραινῶ, ἄκουσόν μου, καὶ ἄνοιξον τὰς Ἐκκλησίας τῶν ὀρθοδόξων, καὶ ἀπόδος αὐτὰς, καὶ νικήσεις τὸν πόλεμον, εἰς ὃν ἀπέρχῃ, καὶ ὑποστρέψεις ἐν εἰρήνῃ, καὶ ἔσται σοι εἰς ἕπαινον καυχήσεως. Ὁ δὲ Βασιλεὺς θεασάμενος τὸν Μακάριον, καὶ τὴν φαιδρότητα τοῦ προσώπου αὐτοῦ, καὶ τοῦ λόγου τὴν παῤῥησίαν, ὥσπερ ἐξ ἐαυτοῦ γεγονὼς, οὐκ ἠδυνήθη ἀποκριθῆναι αὐτῷ λόγον. Εἶτα μετὰ μικρὸν λέγει ὁ Βασιλεὺς πρὸς τὸν Μακάριον· Ἐὰν δὲ μὴ ἀνοίξω ἢ ἀποδώσω τὰς Ἐκκλησίας τῶν ὀρθοδόξων, ἐκ τούτου τί ἔσται; Τότε ἀναζωπυρηθεὶς τῷ Πνεύματι τῷ ἁγίῳ ὁ θεράπων τοῦ Χριστοῦ, κατὰ τὸν Προφήτην τοῦ Θεοῦ Μιχαίαν ἐπὶ Ἀχαὰβ Βασιλέως Ἰσραὴλ, οὕτως καὶ νῦν προεφήτευσεν τῷ Βασιλεῖ Οὐάλεντι λέγων· Ἀγαθὸν μὲν ἦν σοι Βασιλεῦ πεισθέντι μοι ἀνοῖξαι καὶ ἀποδοῦναι τὰς Ἐκκλησίας τῶν ὀρθοδόξων, καὶ ἀπελθόντι ὑποστρέψαι μετ᾽ εἰρήνης· ἐπειδὴ δὲ ἕως τούτου ἀκαμπὴς διαμένεις, ἐὰν σὺ ἀπελθὼν ἐν τῷ πολέμῳ ὑποστρέψῃς ζῶν, γνῶθι ὅτι Κύριος οὐ λελάληκεν ἐν ἐμοί· ἀπελεύσῃ γὰρ ἐπὶ τὸν τόπον, καὶ συνάψεις ἐπὶ τὸν πόλεμον, καὶ οὐ δυνήσῃ ἀντιστῆναι κατ᾽ ἐνώπιον τῶν ἐχθρῶν σου· ἀλλὰ κρατήσουσιν ὑπέρ σε, καὶ φεύξῃ ἀπὸ προσώπου αὐτῶν, καὶ ἐπιδιώξουσί σε, καὶ καταφεύξῃ ἐν οἰκίσκῳ, καὶ ἐν αὐτῷ ζῶν πυρὶ κατακαυθήσῃ, καὶ τότε γνώσῃ ἐν τῇ ὥρᾳ τῆς ἀνάγκης σου, ὅτι ἔστι θεὸς ἐν οὐρανῷ, ὁ ὑπό σου ἀθετούμενος.

[8] Ταῦτα ἀκούσας ὁ Βασιλεὺς Οὐάλης, καὶ ἐμμανὴς γενόμενος, προσκαλεσάμενος δύο τῶν μεγιστάνων αὐτοῦ, ὄνομα τῷ ἑνὶ Σατορνῖνος, καὶ ὄνομα τῷ δευτέρῳ Οὐίκτωρ, παρέδωκε τὸν Ὅσιον, λέγων αὐτοῖς· Μετὰ πάσης ἀνάγκης καὶ στρέβλης, καὶ τῶν ἐπ᾽ αὐχένος ἁλύσεων ἐν φρουρᾷ κατακλείσατε, ἄχρις οὗ ὑποστρέψας ἐν εἰρήνῃ, τιμωρήσομαι αὐτὸν κατὰ τὴν ἀναίδειαν αὐτοῦ καὶ ἄκαὶρον προφητείαν. Τότε ὁ μακάριος Ἰσαάκιος ὑπομειδιάσας σεμνὸν, εἶπεν τῷ Βασιλεῖ, Καὶ ἤδη σοι εἶπον, ἐὰν σὺ ὑποστρέψῃς ζῶν, οὐ λελάληκεν ἐν ἐμοὶ Κύριος. Ἐπορεύθη δὲ ὁ Βασιλεὺς τὴν ὁδὸν αὐτοῦ· καὶ οἱ προῤῥηθέντες ἄνδρες παραλαβόντες τὸν Μακάριον, ἀπήγαγον αὐτὸν, καὶ καθεῖρξαν αὐτὸν καθὼς ἐνετάλθησαν ὑπὸ τοῦ Βασιλέως. Εἰσελθὼν δὲ ὁ Ὅσιος ἐν τῇ φυλακῇ, οὐ διέλιπεν νύκτα καὶ ἡμέραν μετὰ δακρύων δυσωπῶν τὸν Θεὸν, ἐπιβλέψαι ἐπὶ τὴν ποίμνην αὐτοῦ, καὶ ταχεῖαν ἀποστεῖλαι τὴν βοήθειαν αὐτοῦ.

[4] [Orthodoxorum Ecclesias invadit Valens:] Hæc quæ narravi adeo admiranda cum præter omnium expectationem divina Domini Jesu Christi potentia evenissent, secutis deinde temporibus pacis omnis inimicus Belial aliud adversus fidem orthodoxam monstrum suscitat, Valentem Imperatorem, Ario haud multum dissimilem; qui cum esset impiissimus, non secus atque alter quidam Achabus, magno furore sanctas Dei ecclesias invasit, renovare studens scelerati Arii hæresim. Universas enim Orthodoxorum ecclesias jubens occludi, ne divini cultus ulla amplius ministeria in iis peragerentur; earum quidem alias in horrea convertit, alias omnino demoliri est conatus. Nec sane exiguo tempore fœda ista procella desæviit. Ea autem durante vir quidam extitit, insolitariis Orientis locis vitam inter mortales ducens angelicam. Nomen illi cum sanctissimo Abrahami filio, nec mores minus communes: Isaacius vocabatur. Fidei quoque integritate Isaaco persimilis, vocem percepit a ad se delatam divinitus, qua monebatur, [Quem admoniturus solitudinem suam Isaacius deserit.] ut, relicta quam incolebat solitudine, Constantinopolim se transferret. Divino ille præcepto minime ratus obsistendum, solitudini valedicens, ad indicatam sibi urbem iter instituit, reperitque hæreseos. Arianæ diluvio ingentem animarum multitudinem oppressam. Tum vero, quemadmodum compassionis pleno Jeremiæ accidit, ignis acensus est in interioribus ejus, & undique pervasit. [Thr. 1, 13]

[5] [Gothi interea adversus Romanos rebellant.] Divina deinde providentia, quæ numquam non in suorum utilitatem intendit, factum est, ut gravissima b Barbarorum cooriretur adversus Romanos rebellio; qui, collectis in unum copiis & Danubio transmisso, Thraciam misere depopulabantur, infinita militum suorum multitudine confisi. Magnis igitur in angustiis tam ob hanc, quam ob præteritam ecclesiarum calamitatem versabatur civitas Constantinopolitana. Tunc Imperator, congregato undique milite, Barbaris obvium se dare constituit. Eo autem exercitus lustrandi gratia in campum prodeunte, accidit ut eodem spiritu, quo olim in causa Susannæ impletus fuerat Daniel, impleretur & Isaacius; [contra quos iturus Valens monetur ab Isaacio semel,] qui obviam progressus Valenti, Aperi, inquit, o Imperator, Orthodoxorum ecclesias, & Dominus prosperam reddet viam tuam ante te. At Valens abjectam hominis & peregrinam speciem intuitus, pannosum senecionem ita ut stultum contemptui habuit, nec verbo dignatus est: non enim Monachi vestigium erat ibidem reperire. Postero rursum die, cum denuo exiret urbe Imperator, ante eum Isaacius constitit, & dixit: Aperi, o Imperator, ecclesias Orthodoxorum, & inimicorum tuorum victori tibi dabitur in pace reverti. Tum Rex, promissionis illius, qua reditus illi addicebatur pacificus, efficaciam persentiens, cum iis qui propius ipsum comitabantur de aperiendis Catholicorum ecclesiis consultationem instituit. Sed qui ea tempestate Præpositi c honore erat insignis, nec non & ceteri omnes qui perversa Arii dogmata sectabantur, [iterum,] multis ab eo consilio Valentem sunt conati avertere. Conjectis quoque in Virum sanctum calumniis, & verbis ejus risu maligno exceptis, eumdem flagellis male mulctatum dimiserunt. Horum ergo sermonibus persuasus Imperator, despecta hominis senis commonitione, viam quam cœperat prosecutus est. Insignis interim summi Dei famulus Isaacius absque intermissione suas ad Deum fundebat preces, ut celerem fidei orthodoxæ opem adferre ne gravaretur.

[6] Duo abierant dies, quando, instructo ad confligendum exercitu, [tertio, de aperiendis restituendisque Orthodoxorum Ecclesiis.] ad bellum progredienti Imperatori, denuo se obvium præbet Vir sanctus; qui & arrepto equi regii frȩno, ante eum fidenter constitit, & partim increpando ut Deo adversantem, partim adhortando conatus est persuadere, ut sua Orthodoxis templa cedat atque aperiat. Immotus tamen ut ante persistebat Valens; cui qui propiores erant, hominem sanctum, ut de via discederet, non absque verberibus urgebant; sed frustra hi fuere. Magno igitur multitudinis reliquæ facto concursu, alii eum virgis, alii flagellis, pugnis & virgultis alii pro libitu cædere, [Quamobrem verberibus exceptus,] nec nisi ægre, volente sic Deo, potuerunt efficere, ut manus ab equi fræno amoveret. Tum vero Imperator, veluti in furorem actus, ac suos in omnem partem oculos circumferens, omnem circa se locum paludis quasi concretæ imaginem exhibere conspexit, quam non aquarum confluxus, sed tetri cujusdam odoris lutum conficiebat. In palude quoque ipsa arundinum & spinarum, acuminibus suis diram perniciem minitantium, densa conspiciebatur silva, in quam quodcumque animal, ut ex errore sæpe fieri solet, gressum intulisset, certam incurrebat mortem. Hunc contemplatus locum Imperator, ita quasi laqueum mortis eum esse reputavit, & sanctum Monachum in eumdem jussit conjici, ac iter suum prosecutus est. In feralem paludem conjectus illustris Christi confessor, nihil omnino in ea mali molestiæve perpessus est. [& in cænosam paludem conjectus, ac liberatus divinitas,] Ecce enim divina Domini Jesu Christi virtute gemini Viro sancto se obtulerunt Angeli, qui & e cœnoso lacu eum eduxerunt, & in publicam viam perduxerunt; Tum, Pax, inquiunt, tibi sit: confortare & esto robustus: atque his dictis, continuo disparuerunt. At Vir sanctus sibi redditus, in genua se sua prostravit, Deoque qui tantam pro famulis suis solicitudinem solitus est ostendere, gratias ingentes retulit.

[7] [Valenti frustra iterum admonito,] Finita deinde precatione consurgens, magna cum festinatione diversam ingressus semitam, compendio viæ Regem ad bellum proficiscentem prævertit, correptoque iterum equi imperatorii fræno, ita fidenter ac fortiter est locutus: Tu quidem, o Imperator, inevitabili morti traditum me existimasti, cum jussu tuo in cœnum illud fui conjectus: at vero Dominus Jesus Christus, cujus tu fidem abnegasti, nova me quadam vita donavit; e lacu in quem immergi me volueras, salvum & incolumem educens, ut perversam animi tui sententiam palam arguat. Attamen etiam nunc amice te hortor, me ut benigne audias, & suas Orthodoxis ecclesias reseres atque reddas; quo facto, ita tibi persuade, fore ut e bello, ad quod nunc pergis, victor evadas, tibique in pace revertenti vera præbeatur laudum & gratulationum materia. Imperator Valens monitorem suum diligenter intuitus, & vultus in eo hilaritatem ac libertatem sermonis attendens, sic quasi extra se fuisset abreptus, ne voculam quidem ad ea quæ dicta erant reponere valuit. Interposita igitur nonnulla mora, Ecquid, ait Imperator ad virum sanctum conversus, demum est futurum, si Catholicorum ecclesias aperire ac reddere abnuero? Tunc a Spiritu sancto incitatus Dei famulus, non aliter ac olim Achabo Regi Israëlis Propheta Michæas, ita & ipse vaticinatus est Valenti Imperatori, hoc eum modo compellans: Fortunatius quidem tecum fuisset actum, Imperator, [Cladem prædicit ac mortem:] si verbis meis persuasus, ecclesias Orthodoxorum reserare ac restituere induxisses in animum, & ad bellum istud discedens in pace elegisses reverti; sed quoniam in hoc usque tempus inexorabilis persistere non dubitasti, ita tibi denuntio: si post expeditionem istam superstes Constantinopolim aliquando vivum reverti te contingat, scias quoniam mihi Dominus non est locutus. Abibis scilicet in locum istum, & commisso cum Barbaris prælio, nequaquam ipsis resistere valebis; quin ipsi potius te superiores evadent, fugiesque a facie persequentium, donec in exiguum te abdas tugurium, in quo latitans flammis circumcirca injectis vivens cremaberis. Illud erit miseriæ & calamitatis tuæ tempus, quo cognosces regnare Deum aliquem in cælo, qui a te modo non agnoscitur.

[8] His auditis, magna incensus rabie fuit Imperator, ac vocatis ad se protinus duobus e proceribus, [In carcerem detruditur.] quorum alteri Saturnino, alteri nomen erat Victori, Sanctum iis hominem servandum tradidit, ita jubens: Istum vos senecionem, compedibus & catenis vinctum atque oneratum, arctæ custodiæ includite, quousque in pace domum reversus, supplicium sumam de impudente, & non minus importuna hac ejus vaticinatione. Tum B. Isaacius, cum quadam vultus majestate subridens, sic Regem iterum est affatus: Nunc equidem tibi ita prædixi. Si e bello isto vivum te in urbem referas, non est mihi locutus Dominus. Ad hostes igitur suos debellandum perrexit Valens d; at prænominati duo magnates comprehensum virum sanctum, quemadmodum ipsis fuerat a Rege imperatum, carceri incluserunt. Ex quo autem tempore in eum est ingressus Vir sanctus, diu noctuque supplicationes cum lacrymis ad Deum instituebat, ut placato tandem vultu populum suum respicere, & præsenti auxilio tueri vellet.

ANNOTATA.

a Tam distinctæ revelationis non meminit Vita altera, sed interni dumtaxat impulsus.

b Gothi hi fuere, quibuscum aßidua fere Valenti fuere bella; & contra quos dimicans, sagitta confossus, & cum tugurio, in quod, ut insequentrum hostium manus evaderet, se cum paucis e suis receperat, vivus exustus est.

c Simocatta libro 4 cap. 15. εὐνοῦχος εἰς τὸν βασιλικὴν δορυφορίαν συντεταγμέννος κορυφαιότατος· ὃν Πραεπόσιτον εἴθιστο Ῥωμαίους ἀποκαλεῖν. Eunuchus supremus & præcipuus ad Imperatoris satellitium deputatus, quem Præpositum vocare Romani consueverunt. Munera ejus ac dignitatem explicant Codinus, Meursius alii.

d Fiduciam, prædictioni Isaacii contrariam, dabant Valenti scilicet vaticinia, quæ fuisse ejus jussu consulta de proposita belli expeditione, post ejus obitum libere fassi sunt, qui ejus familiaritate utebantur domestici, uti scribit Theophanes.

CAPUT III.
De Valentis interitu, & Theodosii in Imperatorem electione: qui suscepto baptismo, Isaacium honorifice habet; ac, pulsis Arianis, pacem reddit Ecclesiæ.

[9] Γενομένου τοιγαροῦν τοῦ Βασιλέως ἐν μιᾷ τῶν πόλεων τῶν πάρεγγυς τοῦ Δανουβίου, ἐπισκεψάμενος τὰ στρατόπεδα αὐτοῦ, καὶ ἀνακοινωσάμενος αὐτοῖς, ὥρισεν ἡμέραν ἐν ᾗ συνάψει τὸν πόλεμον. Ἐν δὲ τῷ καὶρῷ τῆς συγκρούσεως μὴ δυνηθεὶς ἀντιστῆναι τοῖς ὑπεναντίοις, νῶτα δεδωκὼς ὁ ἀλιτήριος ἤρξατο φεόγειν ἀπὸ προσώπου αὐτῶν· οἱδὲ ἐπεδίωκον. Καταλαβὼν δὲ ἀγρὸν, εὑρὼν ἀχυρῶνα ἀνεωγμένον, εἰσεπήδησεν ἐκεῖσε ἅμα τῶι Πραεποσίτῳ τῷ διαστρέφοντι αὐτόν. Οἱ οὖν ἐπιδιώκοντες βάρβαροι, ἰδόντες ὅτι ἐν τῷ ἀχυρῶνι εἰσεπήδησεν φεύγων, ἅψαντες πυρὰν κύκλου κατέκαυσαν αὐτὸν ἐν αὐτῷ, καὶ οὕτως τιμωρούμενος ἀπέῤῥηξεν ἐκεῖ τὴν ψυχὴν, κατὰ τὴν προφητείαν τοῦ ἀνθρώπου τοῦ Θεοῦ Ἰσαακίου. Ἡ δὲ ὑπολειφθεῖσα στρατεία ἦλθεν ἐν Σερμίῳ τῇ πόλει τοῦ Ἰλλυρίων ἔθνους, καὶ ἀπέστειλαν πρεσβεῖαν πρὸς τὸν Βασιλέα Γρατιανὸν, σημαίνοντες περὶ τῶν γεγενημένων πάντων. Ὃς παραγενόμενος ἐν τῇ προλεχθείσῃ πόλει Σερμίῳ, κατὰ ψῆφον Θεοῦ ἀναδείκνυσιν αὐτοῖς Βασιλέα ὀνόματι Θεοδύσιον, ἄνδρα πιστότατον καὶ φιλόχριστον, ὀρθόδοξόν τε περὶ τὴν πίστιν ὄντα, ἀνδρεῖόν τε καὶ πολεμικώτατον. Κατὰ γνώμην δὲ τῶν δύο Βασιλέων συγκροτεῖται ὁ πόλεμος κατὰ τῶν βαρβάρων τῶν τὸν Οὐάλεντα καυσάντων· καὶ τῇ συνάρσει τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ, τοὺς μὲν ἔκτειναν, τοὺς δὲ ἐδίωξαν· οἱ δὲ πλεῖστοι αὐτῶν ἐν τῷ Ἵστρῳ ποταμῷ ἐν τῷ φεύγειν ὤλοντο· καὶ οὕτως Γρατιανὸς καὶ Θεοδόσιος οἱ Βασιλεῖς κατὰ βαρβάρων ᾖραν τὰς νίκας, καὶ μετὰ τὰ τρόπαια, Γρατιανὸς μὲν ἐπὶ τὰς Γαλλίας ἐχώρει, Θεοδόσιος δὲ ἐπὶ τὴν Κωνσταντινούπολιν ἔσπευσεν. Καταλαβὼν δὲ τὴν Θεσσαλονίκην, ἐκεῖσε ἀῤῤωστίᾳ περιπίπτει. Μεταστειλάμενος οὖν τὸν Θεσσαλονίκης Ἐπίσκοπον τ᾽ οὔνομα Ἀχόλιον, ἐπυνθάνετο ποίαν πίστιν ἀσπάζεται. Τοῦ δὲ εἰπόντος, ὅτι παρῆλθεν ἡ Ἀρειανὴ βλασφημία τὰ Ἰλλυρίων ἐθνη, οὐ δὲ ἴσχυσεν συναρπάσαι ἡ παρ᾽ ἐκείνης γενομένη ἀσεβὴς θεομαχία, ἀλλὰ τὴν ἄνωθεν καὶ ἐξ ἀρχῆς ἐκ τῶν ἁγίων. Ἀποστόλων παραδοθεῖσαν πίστιν, καὶ ὑπὸ τῶν ἁγίων Πατέρων τῶν ἐν Νικαίᾳ βεβαιωθεῖσαν τὸ ἀδιαίρετον καὶ ὁμοούσιον τῆς ἁγίας Τριάδος κατέχομεν. Ταῦτα ἀκούσας ὁ Βασιλεὺς Θεοδόσιος, καὶ ἀσμενέστατα ἀποδεξὰμενος, ἠξίωσε λαβεῖν τὸ ἅγιον βάπτισμα, καὶ ἐβαπτίσθη ὑπὸ Ἀχολίου τοῦ Ἐπισκόπου Θεσσαλονικέων μητροπόλεως εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς, καὶ τοῦ Ὑιοῦ, καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καὶ μετέλαβε τοῦ ἀχράντου σώματος καὶ τοῦ τιμίου αἵματος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.

[10] Ἀναῤῥωσθεὶς οὖν μετὰ πολλὰς ἡμέρας, ἐπὶ τὴν Κωνσταντινούπολιν ἔρχεται μηνὶ Νοεμβρίῳ ἰκάδι τετάρτῃ, ἰνδικτιῶνος * πέμπτης, ἐν ὑπατίᾳ τῶν εὐσεβῶν βασιλέων Γρατιανοῦ τὸ πέμπτον, καὶ αὐτοῦ Θεοδοσίου τὸ πρῶτον· ἐν ᾧ καὶρῷ Γρηγόριος ὁ Ναζιανζοῦ Ἐπίσκοπος, ἔνδον ἐν μικρῷ εὔκτηρίῳ τὰς συναγωγὰς ἐποιεῖτο, ἐπισυνάγων καὶ ἐπιστηρίζων τὸν λαὸν διὰ τῆς διδαχῆς αὐτοῦ εἰς τὴν ὀρθόδοξον πίστιν, ὅπερ εὐκτήριον μετὰ ταῦτα ἐκ βασιλικῆς φιλοτιμίας μεγαλυνθὲν, Ἀναστασίαν ὠνόμασαν. Οἱ δὲ περὶ τὸν Σατορνῖνον καὶ Οὐίκτορα, ὑπαντήσαντες τῷ Βασιλεῖ, ἐγνώρισαν αὐτῷ πάντα τὰ κατὰ τὸν ἅγιον καὶ ὁμολογητὴν Ἰσαάκιον, καὶ τὴν προφητείαν αὐτοῦ, ἣν κατὰ πρόσωπον προεῖπεν τῷ Οὐάλεντι, καὶ ὅτι οὕτως ἀπέβη αὐτῷ. Ὃς ἀκούσας, καὶ θαυμάσας τὸν ἄνδρα, εὐθέως μετὰ πάσης τιμῆς ἐπὶ τὰ βασίλεια ἄγειν προσέταξεν. Οἱ δὲ προαγορευθέντες ἐνδοξότατοι ἄνδρες, πορευθέντες μετὰ σπουδῆς ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ, τῶν ποδῶν τοῦ Ὁσίου ἁπτόμενοι, ἐδέοντο εὔξασθαι ὑπὲρ αὐτῶν, ἐγνωκότες διὰ τῆς ἐκβάσεως τῶν πραγμάτων προφήτην αὐτὸν εἶναι. Ἐξαγαγόντες δὲ αὐτὸν ἐκ τοῦ δεσμωτηρίου, ἤγαγον πρὸς τὸν Βασιλέα· ὃς ὑπαντήσας, προσεκύνησε τῷ Ἁγίῳ, αἰτήσας εὐχήν. Ὁ δὲ ἀποστολικὸς ἀνὴρ καὶ ἐπηύξατο καὶ ἀσπασμοῦ μετέδωκεν, καὶ πάντα ἀπήγγειλεν αὐτῷ τὰ κατὰ τὸν δυσσώνυμον Οὐάλεντα.

[11] Ὃς ἀκούσας καὶ οἰκειωσάμενος τῶν ἁγίων Ἐκκλησιῶν τὴν συμφορὰν, εὐθέως προτίθησι θεσπίσματα ἐν τοῖς ἐπισήμοις τόποις τῆς πόλεως περιέχοντα οὕτως. Βασιλεὺς Θεοδόσιος, Νικητὴς, τροπαιοῦχος, πᾶσι τοῖς τῆς Ἀρείου θυσσεβείας μύσταις. Γνωστὸν ὑμῖν ἔστω, ὅτιπερ ἐκ τῆς ἐνεστώσης ἡμέρας, ὃς ἂν φωραθείη ἐξ ὑμῶν ἔσωθεν τείχεων συναγόμενος ἐν Ἐκκλησίᾳ τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, τούτῳ ζημία ἔσται οὐχ ἡ τυχοῦσα· ἅσπερ ἁγιωτάτας Ἐκκλησίας μετὰ πολέμων καὶ ἁρπαγῆς εἰλήφατε, ταύτας ἐν εἰρήνῃ καταλειπόντες, ἔξω τῆς πόλεως αὐλίζεσθε. Δηλοῖ δὲ καὶ τῷ κατ᾽ ἐκείνῳ καὶρῷ προεστῶτι τῆς Ἀρειανικῆς θρησκείας ὀνόματι Δημοφίλῳ τὰ αὐτὰ, καὶ εἰ βούλοιτο πεισθεὶς τῇ κατὰ Νίκαὶαν ἁγίᾳ συνόδῳ, ἑνοῦν τὸν λαὸν, καὶ τὴν εἰρήνην ἀσπάζεσθαι. Τοῦ δὲ Δημοφίλου φυγόντος τὴν πρότασιν τῆς ἑνώσεως καὶ εἰρήνης, ἀντεδήλωσεν ὁ Βασιλεὺς, Εἰρήνην καὶ ὁμόνοιαν φεύγεις; φεύγειν σε ἐν τῷ τάχος καὶ ἐκ τὸν εὐκτηρίων κελεύω. Ταῦτα ἀκούσας ὁ Δημόφιλος, συγκαλεσάμενος ἅπαντας τοὺς Ἀρειανοὺς, προσεφώνησεν αὐτοῖς τοιᾶδε λέγων· Ἀδελφοὶ, ὁ Βασιλεὺς φιλάνθρωπός ἐστιν, καὶ τὰ τῆς οἰκείας πίστεως τῶν τὸ ὁμοούσιον φρονούντων Ἐκκλησίας ἐπιζητεῖ, γαληνώτατα δηλώσας ἡμῖν· Ἄσπερ φησὶν ἐν πολέμῳ καὶ ζάλῃ εἰλήφατε Ἐκκλησίας, ταύτας ἐν εἰρήνῃ ἀπόδοτε. Ἴστε οὖν ἀπὸ τῆς ἑξῆς συναχθησομένους ὑμᾶς ἔξω τῆς πόλεως. Ταῦτα εἰπὼν ἐξῆλθεν ἔξω τῆς πόλεως ἅμα παντὶ τῷ λαῷ αὐτοῦ, κᾀκεῖ τὰς διαγωγὰς τοῦ λοιποῦ ἐποιοῦντο. Οὕτω μὲν οὖν οἱ Ἀρειανοὶ ἐπὶ τεσσαράκοντα ἐτη τῶν Ἐκκλησιῶν τῶν ὀρθοδόξων ἐκράτησαν· ἐπὶ δὲ τοῦ χριστιανικωτάτου Βασιλέως Θεοδοσίου οὐ μόνον τῶν εὐκτηρίων οἴκων, ἀλλὰ καὶ αὐτῆς τῆς πόλεως ἐξηλάθησαν, ἐν τῇ αὐτῇ ὑπατίᾳ καὶ ἐν τῷ αὐτῷ μηνί.

[12] Ἀντεισείησαν δὲ καὶ ἀντελάμβανον αὐτὰς οἱ τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, ἐπὶ τῷ κρατῦναι τὴν ἐν Νικαίᾳ πίστιν, καὶ χειροτονῆσαι τῃ Κωνσταντινουπόλει Ἐπίσκοπον, καὶ δοῦναι κατάστασιν ταῖς ἁγίαις Ἐκκλησίαις, καὶ παντὶ τῷ λαῷ. Ἤλπισε γὰρ δύνασθαι ὁμονοῆσαι καὶ ἑνῶσαι τοὺς περὶ Ἄρειον καὶ Μακεδόνιον τῇ ὁμοουσίῳ πίστει, καθὼς ἦσαν πρὸ τῆς ἀποστάσεως· πάντα γὰρ τὰ κατ᾽ αὐτοὺς ἐδίδαξεν τὸν Βασιλέα Γρηγόριος ὁ Ναζιανζοῦ Ἐπίσκοπος, καὶ ὅπως Κωνστάντιος ὁ υἱὸς Κωνσταντίνου, ἕνεκεν Ἀρείου καὶ Μακεδονίου, πάντα τὰ τοῦ πατρὸς πιστῶς καὶ ὀρθῶς νομοθετηθέντα ἀναστρέψας, τὴν ὀρθόδοξον ἐπόρθησε πίστιν, καὶ μετ᾽ αὐτὸν Οὐάλης ὁμοίως· καὶ ἐκέλευσε παρεῖναι ἐν τῇ συνόδῳ καὶ τοὺς προεστῶτας τούτων τῶν αἱρέσεων. Συνῆλθον οὖν τῆς μὲν ὁμοουσίου πίστεως, ἐκ μὲν τῆς Ἀλεξανδρέων Τιμόθεος, ἐκ δὲ τῶν Ἱεροσωλύμων Κύριλλος προσθέμενος τῷ ὁμοουσίῳ πάλιν, Μελέτιος δὲ ἀπὸ Ἀντιοχείας, ἐκεῖ δὲ καὶ αὐτὸς παρὼν ἦν ὁ Ναζιανζοῦ Γρηγόριος, καὶ Ἀχόλιος ὁ Θεσσαλονίκης, καὶ ἄλλοι κατ᾽ αὐτοὺς πλεῖστοι· πάντες δὲ ἦσαν ἑκατὸν πεντήκοντα· τοῦ δὲ Ἀρείου καὶ Μακεδονίου μέρους, Ἐλεύσιος Κυζίκου, Μαρκιανὸς Λαμψάκου, Εὐήθιος Ἐφέσου, Μάρης Χαλκεδῶνος, καὶ λοιποὶ ἄλλοι· πάντες δὲ ἦσαν τριάκοντα, ἐξ ὧν οἱ πλείους τῶν περὶ Ἑλλήσποντον καὶ τὴν Ἀσίαν πόλεων ἦσαν. Συνῆλθον οὖν ἐν ὑπατίᾳ Εὐχερίου καὶ Συαγρίου, μηνὶ Μαΐῳ οἵ τε Ἐπίσκοποι καὶ ὁ Βασιλεὺς, καὶ ὁ ἐν ἁγίοις οὗτος πατὴρ ἡμῶν καὶ ὁμολογητὴς Ἰσαάκιος, καὶ παντοῖοι ἐγένοντο ὁμονοῆσαι αὐτοὺς τῇ ὁμοουσίῳ καὶ ὀρθοδόξῳ πίστει· οἱ δὲ μικρὰ φρονήσαντες, καὶ τὰς παραινέσεις παραλογισάμενοι, μᾶλλον ἕφασαν αἱρεῖσθαι τὴν Ἀρειανὴν πίστιν, ἢ τῷ ὁμοουσίῳ συντίθεσθαι. Ταῦτα εἰπόντας ἀπήλασαν αὐτοὺς ἀπὸ τοῦ συνεδρίου τῆς Ἐκκλησίας, ἔτι δὲ καὶ αὐτῆς τῆς πόλεως, τελείως ἀποσχίσαντας τῆς ὀρθοδόξου πίστεως· κρατύσαντες δὲ καὶ αὐτοὶ τὴν ἐν Νικαία πίστιν, συνοδὰ καὶ αὐτοὶ ὥρισαν περὶ τῆς πίστεως.

[13] Καὶ ὁ Βασιλεὺς περὶ χειροτονίας Ἐπισκόπου ἀνακοινωσάμενος αὐτοῖς, ἀνεδείχθη ἀπὸ τότε τοῦ κλήρου καὶ τῶν ὑπὸ ψήφων Νεκτάριός τις, ὀνομαστὸς ἐν εὐσεβείᾳ, συγκλητικοῦ αἵματος, ἐπιεικὴς τὸν τρόπον, τότε τὴν τοῦ Πρέτορος χειρίζων ἀρχήν· ἀπαχθεὶς δὲ ὑπὸ τοῦ λαοῦ παντὸς, εἰς τὴν ἐπισκοπὴν προχειρίζεται ὑπὸ τῶν ἑκατὸν πεντήκοντα ἁγίων Πατέρων, παρόντος καὶ τοῦ φιλοχρίστου Βασιλέως Θεοδοσίου, πατρὸς Ἀρκαδίου καὶ Ὁνορίου, καὶ αὐτῶν εἰς ὕστερον γεγονότων Βασιλέων, καὶ τοῦ ἀοιδίμου πατρὸς ἡμῶν Ἰσαακίου. Τότε δὴ καὶ ὅρον ἐκφέρουσιν, ὥστε τὸν Κωνσταντινουπόλεως Ἐπίσκοπον ἔχειν τά πρεσβεῖα τῆς τιμῆς μετὰ τὸν Ῥώμης Ἐπίσκοπον, διὰ τὸ εἶναι αὐτὴν νέαν Ῥώμην. Τούτοις πᾶσι συμψήφου γεγονότος τοῦ Βασιλέως, ἔσχεν ἡ σύνοδος τέλος εἰς δόξαν τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ.

[9] Interea Imperator ad quamdam prope Danubium a urbem pervenerat, lustratoque exercitu, & auditis suorum sententiis, [Valens vincitur, & vivus crematur,] conflictus cum hoste ineundi diem constituerat. Qui ut advenit, & cœptum est pugnari, hostibus suis Valens par esse non potuit; quamobrem coactus in fugam se dare impius, tamdiu insequentium inimicorum manus evasit, donec in agro quodam apertum horreum conspicatus, una cum Præposito, perversori suo, in illud sese abdidit. Hoc persequentes eum Barbari ut adverterunt, injecto ab omni parte in horreum igne, vivum cremarunt. Atque isto tandem modo supplicium persolvens meritum, juxta S. Isaaci prædictionem, animam miser exhalavit. Quæ vero pars exercitus a clade superfuit, Sermium b Illyrici tractus urbem petiit, ac missa inde ad Gratianum c legatione, eum de omnibus quæ contigerant edocuerunt. Ille ad prædictam civitatem mox ut pervenit d, Imperatorem illis proposuit Theodosium, divinitus ad tantam dignitatem electum, veræ fidei Christique amantissimum, religionis orthodoxæ sectatorem, virum denique bello strenuum e. Redingrato igitur e Theodosii & Gratiani mente adversus Barbaros qui Valentem incendio necarant bello, [Cui in Imperium succedens Theodosius,] & Domino Jesu Christo bene propitio, Barbarorum alios gladio deleverunt, alios verterunt in fugam; quorum maxima etiam pars, dum Istrum trajicit, aquis hausta interiit. Ita Imperatores Gratianus & Theodosius, victoria adversus Barbaros potiti, & erectis sibi trophæis clari, Gratianus in Gallias, [Barbaros feliciter superat,] Theodosius Constantinopolim perrexit. Hic Thessalonicam ut attigit, corporis infirmitate subito cœpit tentari. Quare accersito ad se f Acholio, urbis Thessalonicensis Episcopo, quam profiteretur fidem sciscitatus est. Respondit is, g Illyricas quidem gentes ab Arii blasphemia afflatas, ita tamen ut impia adversus Deum rebellio, quam ille induxit, ipsas post se non traxerit: Fidem enim, inquit, tenemus jam inde a principio per sanctos Apostolos nobis consignatam; [& baptizatur ab Acholio.] & a sanctis Patribus traditam olim doctrinā in Nicæno Concilio, de indivisa & consubstantiali Trinitate. Quæ verba lubenti animo suscipiens Theodosius, sacra confestim baptismatis aqua voluit expiari. Baptizatus itaque fuit ab Acholio, Thessalonicensis & metropolitanæ urbis Episcopo, in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti: & sacrum deinde atque incorruptibile Domini nostri Jesu Christi corpus, & venerandum sanguinem reverenter accepit.

[10] Restaurata post dies plusculos corporis valetudine Constantinopolim est ingressus mense Novembri, [Constantinopolim deinde profectus] die XXIV, Indictione quinta h, religiosissimis Principibus, Gratiano quintum, & ipso Theodosio primum Consulibus; quo etiam tempore Gregorius Nazianzenus Episcopus in exiguo Oratorio Orthodoxorum conventus habebat, eos undique convocans, & sana sua doctrina in recta fide confirmans. Ac idem postea Oratorium, regia magnificentia non parum auctum, ab i Anastasia nomen deinde suum habuit. Saturninus interea ac Victor obviam progressi Imperatori, universa quæ circa sanctum Confessorem Isaacium acta fuerant enarrarunt; vaticinium præsertim, quod Valenti in os denuntiare non erat veritus, quodque suis omnibus numeris modo esset impletum. Auditis quæ narrabantur, Theodosium cepit magna viri tanti admiratio, [cuncta de Isaacio edocetur,] eumque ad ædes Imperatorias adduci quam primum mandavit. Viri igitur, quos dixi, clarissimi, in carcerem cum festinatione ingressi, hominis sancti genua supplices apprehenderunt, ac sacras ab eo preces pro se postulaverunt, quoniam nunc ex rei ipsius eventu Prophetam illum esse cognovissent. Eductum deinde e custodia Imperatori confestim obtulerunt; qui Virum sanctum obvius excipiens & suppliciter veneratus, ut Deum sibi orando propitium redderet, enixe petiit. [eumque habet in honore.] Imperatori fausta omnia postquam precatus est vir Apostolicus, & salutem reddidit, cuncta quæ sub infelici Valente acciderant annuntiavit.

[11] Quæ omnia intelligens Theodosius, & Ecclesiarum calamitatem suam esse reputans, edictum continuo celebrioribus urbis locis proponi jussit, [Edictum Theodosii adversus Arianos:] quo hæc præscribebantur. Theodosius Imperator, Victor & Triumphator, cunctis Arianæ impietatis Sacerdotibus. Notum vobis sit, quod, quicumque vestrum ex hac die deprehensus fuerit intra urbis muros, in quavis Orthodoxorum ecclesia cœtus cogere, pœna haud levi castigandus sit. Quas vero hactenus sanctissimas ecclesias per bella & rapinas occupastis, eas nunc in pace suis reddite possessoribus, contenti extra civitatis muros commorari. Demophilo k quoque, Arianæ impietatis ea tempestate Principi & Episcopo CP. eadem fuere denuntiata, ab eoque quæsitum, an admissa Nicæna & sacrosancta synodo, in populi omnis Christiani unionem & pacem Ecclesiæ consentire vellet. [qui & Demophilum urbe CP. pellit,] Qui cum omnem de pace ac unione sermonem plane refugeret, contra eum ita pronuntiavit Imperator: Pacem fugis & concordiam? jubeo igitur ut hinc quam primum alio te recipias, nec ulla amplius apud nos oratoria occupes. Denuntiatione ea accepta Demophilus, ad convocatos undique Arianæ doctrinæ asseclas ita est locutus: Fratres, Imperatorem nacti sumus perhumanum, qui fidei suæ propriæ & consubstantialitatis assertoribus ecclesias jubet restitui, sic pacifice nobis edicens: Quas bellorum atque tumultuum tempore ecclesias occupastis, eas nunc in & cum pace reddite. Scitote ergo extra urbis muros deinceps nobis esse conveniendum. Hæc elocutus, [ac pacem reddit Ecclesiæ.] una cum omni Arianorum multitudine urbem relinquens, extra ejus muros commorationem sibi delegit. Ita quidem cum ad quadraginta l omnino annos Orthodoxorum ecclesias tenuissent Ariani, imperante Theodosio, non iis modo, sed ipsa etiam urbe abire sunt compulsi, eodem illo Consulatu, eodemque mense.

[12] Cum eo modo prævaluisset rursum Nicæna fides, & suum urbs Constantinopolitana accepisset Episcopum m, sanctis Ecclesiis universoque populo reddita est pax; sua etiam templa & oratoria receperunt ac frequentarunt Orthodoxi: spem enim hanc conceperat Imperator, fieri posse ut in eamdem cum Catholicis fidei doctrinam & communionem convenirent tam Ariani quam Macedoniani, de Consubstantialitatis veritate persuasi, sicut fuerant antequam ab Ecclesia Catholica sese separassent: nam quæcumque ad hæreticos eos spectabant, jam ante Imperatorem edocuerat Episcopus, Nazianzenus Gregorius; qua scilicet ratione Constantius, [Constantinopolitanū I Concilium idem indicit.] Magni Constantini filius, in gratiam Arii & Macedonii, cuncta quæ a Patre ejus tam recte tamque religiose fuerant constituta evertens, fidem quoque orthodoxam subverterit, ejusque exemplum imitatus fuerit Valens. Post hæc Theodosius præcipuos sectæ utriusque propugnatores ad n Synodum Constantinopoli habendam convenire voluit. Adfuerunt illico Consubstantialitatis patroni acerrimi o, Alexandria profectus Timotheus, Cyrillus p Hierosolymitanus ad recte de Trinitate sentiendum denuo perductus, & Meletius q Antiochenus. Ipse etiam aderat Gregorius Nazianzenus, & Acholius Thessalonicensis, aliique plures, centum universim & quinquaginta. Pro Arii & Macedonii tuenda causa advenerant, Eleusius r Cyzicensis, Marcianus Lampsacensis, Euethius Ephesinus, Mares Chalcedonius, ac reliqui omnes ad triginta usque, e quibus longe major pars Hellespontum & Asiaticas incolebant urbes. Consulatu igitur s Eucherii & Syagrii, mense Majo, omnes quos dixi Episcopi, atque Imperator, & sanctus Confessor ac Pater noster t Isaacius in unum convenere, cum reliquis omnibus, qui orthodoxam de Consubstantialitate fidem palam sunt professi: u ii autem quibus minus erat prudentiæ, [Damnātur & pelluntur hæretici.] spretis sapientiorum hortationibus, in Arianam sectam consentire potius elegerunt, quam Consubstantialitatem in divinis Personis admittere. Cumque ita de se palam profiterentur, non solum e cœtu Ecclesiæ, sed ex ipsa etiam urbe sunt ejecti, & ab orthodoxe sentientibus omnino separati: Patres autem ea quæ Nicææ quoad fidem statuta erant, firmiora esse volentes, similia Nicænis decreta ediderunt.

[13] Imperator quoque postquam ad Concilii Patres de Episcopi Constantinopolitani electione retulisset, pluribus Cleri suffragiis designatus fuit x Nectarius quidam, vir pietate eximius, Senatorii sanguinis, [Nectarii in Episcopum CP. electio.] moribus optimis, qui Prætoris tunc munere fungebatur. Hic ab universo populo ad Episcopatum postulatus, centum quoque & quinquaginta Patrum assensu dignitatem eam suscepit, præsente Imperatore Christi amantissimo Theodosio, patre Arcadii & Honorii, qui & ipsi deinde Imperio præfuerunt, una cum sanctissimo Isaacio. Tunc illud etiam statutum fuit, ut secundum a Romano Episcopo dignitatis locum obtineret Episcopus Constantinopolitanus y, propterea quod Constantinopolis nova Roma & sit & dicatur. His omnibus cum suum pariter assensum præbuisset Imperator, finis tandem Concilio fuit impositus, ad gloriam majorem D. N. Jesu Christi.

ANNOTATA.

a Imo prope Hebrum, videlicet Hadrianopolim, a quo 12 p.m. abest locus pugnæ, 9 Augusti anno 378, commissæ.

b Quam urbem Sermium vocat Evagrius & vitæ hujus scriptor, Sirmium appellant alii, Colonia quondam & urbs Episcopalis, Savum inter & Danubium sita, nunc paucis constat incolis, & in vicum est redacta.

c Appropinquabat Gratianus cum exercitu, pariter cum Valente adversus Gothos pugnaturus: sed Valens moræ impatiens, non expectato Gratiano, cum hoste conflixit, exercitumque & se perdidit.

d Gratianus quippe, veritus ne Gothi ab victoriam ferociores universam Thraciam cædibus & rapinis misere deformarent, cum ipse contra Alemannos, Imperatoris absentia rebellantes, revocaretur in Gallias, publicis Comitiis militaribus Imperatorem Orientis creavit Theodosium, cum non mediocri sua laude fortißimo duci dimidium cedens Imperium.

e Quamvis e Theodosii & Gratiani mente renovatum fuerit contra Gothos bellum, non tamen, quemadmodum hic scriptor innuit, ab utroque Imperatore gestum & feliciter confectum fuit, sed a solo Theodosio, veluti apudHistoricos licet videre.

f Ascholio legendum notat, non probat, Baronius, ubi de Episcopo hoc Thessalonicensi agit. Acholius ille, qui & alias Ascholius, Episcopus fuit Carandensis, cujus in Concilio Chalcedonensi, anno 451, & in synodo Romana, anno 503, habemus memoriam. Acholium autem qui Theodosio Baptismum contulit, alias dici Ascholium, nullibi, nisi in Baronio, memini me reperire.

g Illyricum antiquum in Occidentale & Orientale dividitur: Orientale etiam Macedoniam comprehendit, in qua Thessalonica.

h Imo erat ea Indictio 9, a Septembri mense inchoata anno 380: facile autem fuit ut littera θ, alicui visa sit esse ε, & sic 5 pro 9 indicari.

i Id est Resurrectio propterea scilicet quod eo in loco Nicæni Concilii fides. Imperatorum & Episcoporum Arianorū improbitate prope extincta, reviviscere denuo inceperit.

k Demophilus in locum Eudoxii substitutus ab Arianis, contra Euagrium a Catholicis electum, qui a Valente pulsus urbem cedere coactus est adversario, per duodecim annos tenendam.

l Anni hi 40, a morte Constantis & anno 340 numerantur.

m Scilicet S. Gregorium Nazianzenum, cujus Acta dedimus 9 hujus, abdicato Maximo, quem Ægyptii Episcopi, nulla ad id potestate præditi, ordinarant.

n Concilium intelligit Constantinopolitanum primum, Generale secundum, quod anno Christi 381, Eucherio & Syagrio Consulibus, habendum indixit Theodosius: non tæmen sine Damasi, Romani tum Pontificis, consensu, quod asserunt & probant PP. Labbeus & Cossartius in Concilii hujus Historia.

o Timotheus hic Petro Alexandrino Episcopo, fratri suo, succeßit anno uno antequam Concilium Constantinopoli habendum indiceretur. Eum Theodosius Imperator in quodam suo rescripto, ad Optatum Præfectum Augustalem Ægypti, virum dicit, omnium Sacerdotum susceptatione venerandum, & suo etiam judicio approbatum. Obiit Episcopatus sui anno 5.

p De Cyrillo Hierosolymitano vide, si placet, Commentarium Historicum Mensis nostri Martii die 18, quo sancti hujus Episcopi memoriam solenni cultu Ecclesia veneratur. In eo videre erit, numquam ab Orthodoxa fide descivisse, ut supponit Vitæ hujus Auctor (communi plurium fama ad hoc opinandum inductus) cum ad Homoousii Confeßionem eum denuo ait rediisse. Notatur ibidem accurate tempus, quo inivit & tenuit Episcopatum.

q S. Meletii Acta præposita sunt 12 Februarii: Vir fuit admirandæ sanctitatis, quæ multis, ab Arianorum furore, ærumnis exercita, clarius inde resplenduit. Ejus imaginem in annulis, in poculis, in phialis, in thalami parietibus, a multis venerationis ergo depictam scribit Chrysostomus, in Encomio quod de illo texuit.

r Dux ille erat Eleusius, triginta sex Episcoporum Macedonianorum, quos in Concilium vocari jusserat Theodosius, propterea quod sperabat, hosce Episcopos, pro ea quam cum Liberio inierant societate, Homoousii fidem facilius recepturos.

s Hoc idem celebrati Concilii tempus, id est annum 381 & mensem Majum, indicat Socrates lib. 5 cap. 8.

t Adfuit Isaacius, ut alii Abbates vel Monachi, tamquam Consultor, non ut Definitor, quod Episcoporum dumtaxat erat; ideoque inter Patres Concilii non numeratur.

u Horum in Homoousii fide rejicienda pertinaciam describit Socrates, libro 5 cap. 8, & ex eo Baronius.

x Pacis nempe causa cesserat Gregorius, habita insigni ad Patres oratione, quæ inter editas est 32: Nectarius autem etiam inter Sanctos colitur in Menæis XI Octobris: sed hanc ille laudem in Episcopatu præcipue meruit. Commotior contra eum Baronius, in ejus creatione accidisse ait, prodigium ac plane monstrum. Etenim, cum Episcopus, Gregorio haud impar meritis atque doctrina, qui in locum ejus sufficiendus esset, quæri deberet … contigit, loco absolutissimi Christiani, suffici hominem nondum Christianum, sed Catechumenum adhuc; & loco Theologi perfectissimi, subrogari hominem rerum Ecclesiasticarum penitus imperitum; ac denique pro consummatissimæ perfectionis Monacho, hominem petitum e curia; & loco virginis, dari qui hactenus intemperantius vixisset. In quibus aliqua forte sunt plus æquo exaggerata.

y Hujus Canonis etiam Socrates & Sozomenus meminerunt, neque prorsus eum negat S. Gregorius Epist. 123, sed negat a Romana Ecclesia receptum. S. Leo quoque Epist. 53. Frustra quorumdam Episcoporum, inquit, profertur consensus, cui tot annorum series negant effectus: adeo ut nec in Oriente quidem receptum innuat. Quomodo autem recepisset eum, cum suæ Sedis præjudicio, præsens Timotheus Alexandrinus? quomodo eumdem postea pro se non allegasset Anatolius? nisi quia constabat, plerisque jam Episcopis ac nominatim Alexandrino digreßis & soluto Concilio, a paucis qui remanserant esse infartum Canonibus ceteris; nisi forte & hi quoque ab illis paucis editi sint, ideoque merito simul omnes a Romana ecclesia non recepti. Ejus rei argumentum potest esse dies 7 Idus Julias, iis adscriptus, cum ipsum Concilium, in iis quæ fidem spectant & propter quæ convocatum fuerat, celebratum sit Mense Majo.

* lego ἐννάτης.

CAPUT IV.
De Monastica Isaacii vita, Discipulis, Obitu, & Sepultura.

[14] Τότε ὁ μακαριώτατος Ἰσαάκιος, ἀγαλλιώμενος ἐπὶ τῇ καταστάσει τὸν ἁγίων Ἐκκλησιῶν καὶ τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, ἐδόξαζεν τὸν Θεὸν ἐπὶ πᾶσι τοῖς θαυμασίοις, οἷς ἐποίησεν. Βουλομένου δὲ αὐτοῦ ἀναλῦσαι ἐν τῇ ἐρήμῳ, ὅθεν κατὰ θείαν ἀποκάλυψιν ἐπεδήμησεν τοῖς ἐν ταῦθα εἰς τὸ ἔργον ὃ ἐπλήρωσε, γνόντες οἱ πολλάκις μνημονευθέντες ἐνδοξώτατοι ἄνδρες Σατορνῖνος καὶ ὁ Οὐΐκτωρ, προσελθόντες τῷ Ὁσίῳ, μὴ ἐγκαταλειφθῆναι ὑπ᾽ αὐτοῦ ἱκέτευον. Ὁ δὲ ὡς Πατὴρ πνευματικὸς ἔπειθεν αὐτοὺς λέγων, Τοῦ Θεοῦ κατευοδώσαντος περαιωθῆναι τὸ ἔργον, εἰς ὃ αὐτὸς ἀπέστειλεν ἡμᾶς, δίκαὶον ὑποστρέψαντας ἡμᾶς ἔχεσθαι τῆς ἀσκήσεως. Οἱ δὲ πιστωτατοι ἄνδρες ἐδέοντο αὐτοῦ μετὰ δακρύων, εἶξαι τῇ παρακλήσει αὐτῶν. Γνοὺς δὲ ὁ Μακάριος τὸν πνευματικὸν αὐτῶν περὶ αὐτοῦ πόθον, εἶπεν αὐτοῖς· Ἐμοὶ μὲν καταθύμιόν ἐστι τὸ ὑποστρέψαι ὅθεν παρεγενόμην· ἐπειδὴ δὲ ὡς δοῦλοι Χριστοῦ πόθον ἔχετε ἀναπαῦσαι τὴν ἐμὴν βραχύτητα, ὃ λέγω ὡς πατρὸς ἀκούσατε· Εἴ τις ὑ μῶν προφθάσει κτίσαι κελλίον, ἐν αὐτῷ κατοικήσω. Καὶ ὁ μὲν Σατορνῖνος ἦν κεκτημένος προὰστειον ἔξω τῆς πόλεως, οὐ πύῤῥω τοῦ τείχους ὑπάρχον· ὁμοίως καὶ ὁ Οὐΐκτωρ καὶ αὐτὸς ἐκέκτητο ἐν τῷ παραθαλασσίῳ μέρει τῆς πόλεως πλησίον Ἑλενιανῶν, εἰς τὸν καλούμενον ψαμαθείαν, καὶ ἤρξαντο ἀμφότεροι κτίζειν ἐπ᾽ ὀνόματε τοῦ μακαρίου Ἰσαακίου. Ὁ οὖν Σατορνῖνος, πολλῆ τῇ φρονήσει χρησάμενος, ἐλογίσατο ὅτι ὁ ἀνὴρ εἰρηνικῇ διαγωγῇ ἠσκημένος ἐστὶν, καὶ οὐ χρήζει πρὸς τὸ παρὸν πολυτελείας κτισμάτων· ἐποίησεν οὖν κελλίον διστηγὲς, ἀπαρτήσας αὐτὸ κατὰ λόγον· καὶ ἐλθὼν πρὸς τὸν Μακάριον, λέγει αὐτῷ· Ἰδοὺ ἐποίησα τὸ κελλίον ὡς ἐκέλευσας, εἰσελθὼν κατοίκει ἐν αὐτῷ. Εἰσελθὼν δὲ ὁ ἅγιος Πατὴρ ἡμῶν ἐν τῷ κελλίῳ, καὶ ἰδὼν αὐτὸ ἀπερίεργον, ἐθεραπεύθη ἐπ᾽ αὐτῷ, καὶ ᾤκησεν ἐν αὐτῷ μετὰ πολλῆς τῆς προθυμίας

[15] Ὁ δὲ Οὐΐκτωρ ἦν περικλείσας ἱκανὁν τόπον οἰκημάτων πλείστων καὶ μεγἱστων· γνοὺς δὲ ὅτι προελήφθη ὑπὸ τοῦ Σατορνίνου, ἠθύμησεν σφόδρα, καὶ ἐλθὼν πρὸς τὸν Ὅσιον ἐν τῷ κελλίῳ, ἐγονυπέτει αὐτὸν, ὅπως καὶ τὸν κτισθέντα τόπον ἐπ᾽ ὀνόματι αὐτοῦ λάβῃ. Ὁ δὲ ὅσιος ἀνὴρ, ὡς πατὴρ φιλότεκνος, ἔπειθεν αὐτὸν λέγων· Τέκνον, μὴ οὕτως βαρέως φέρε, τοῦ γὰρ Κυρίου ἐστὶν ἡ ἐντολὴ τὸ ἔσται ἐν ὑμῖν τὸ ναὶ ναὶ, καὶ τὸ οὒ οὒ, τὸ δὲ περισσὸν τούτων ἐκ τοῦ πονηροῦ ἐστιν· ἐν ᾧ οὖν τόπῳ κατηξίωσέν με ὁ Κύριος κατασκηνῶσαι, ἐν αὐτῷ μὲ δεῖ ἡσυχᾶσαι μέχρι ζωῆς μου· καὶ ἐπευξάμενος αὐτῷ, ἀπέλυσεν ἐν εἰρήνῃ. Καὶ ἦν ὁ μακάριος Ἰσαάκιος ἐπιδεικνύμενος ἐπὶ γῆς ἀγγελικὴν πολιτείαν· οἱ δὲ προῤῥηθέντες ἔνδοξοι ἄνδρες οὐ πρότερον ἀνείησαν ἐν τῷ παλατίῳ, εἰ μὴ ὀρθρίζοντες παρεγίνοντο πρὸς τὸν Ὅσιον, εἶτα οὕτως εὐλογούμενοι, χαίροντες ἀνεχώρουν. Πολλοῖς δὲ καὶ ἄλλοις διηγούμενοι τὰ κατὰ τὸν Ὅσιον, εἰς ζῆλον πνευματικὸν διήγειραν· καὶ ἤρχοντο πάντοθεν πρὸς αὐτὸν ἐφ᾽ ἑκάστης ἡμέρας, οἰκοδομούμενοι καὶ στηριζόμενοι ἐν τῇ πίστει τοῦ Κυρίου τοῖς ὁσίοις λόγοις αὐτοῦ. Οἱ δὲ πλεῖστοι αὐτῶν ἠξίουν παραγενέσθαι εὐχῆς χάριν εἰς τοὺς οἴκους αὐτῶν τὸν Ὅσιον· ὁ δὲ θεωρῶν τὴν πίστιν αὐτῶν καὶ τὸ ἀκενόδοξον ἐπιδεικνύμενος, ἐπορεύετο. Εἰ δὲ συνέβη παρά τινι χρονίσαι αὐτὸν, οἷα εἰκὸς, ἐξερχομένου αὐτοῦ νοκτὸς, καὶ τῶν πυλῶν τῆς πόλεως ἠσφαλισμένων, ἵστατο καὶ προσηύχετο πρὸς τὸν Θεὸν· καὶ ποιοῦντος αὐτοῦ τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ τοῦ Χριστοῦ ἐπὶ τῆς πύλης, αὐτομάτη αἱ πύλαι ἠνοίγοντο, καὶ οὕτως ἀπείη εἰς τὸ κελλίον αὐτοῦ δοξάζων τὸν Θεόν. Καὶ ὁ πιστώτατος Βασιλεὺς Θεοδόσιος συνεχέστερον ἤρχετο πρὸς αὐτὸν, καὶ ἠξίου αὐτὸν μνεῖαν αὐτοῦ ποιεῖσθαι ἐπὶ τῶν ἁγίων αὐτοῦ προσευχῶν

[16] Καὶ ὁ Κύριος, ὁ εἰπὼν, Ὅπου δ᾽ ἄν εἰσιν δύο ἢ τρεῖς συνηγμένοι εἰς τὸ ἐμὸν ὄνομα, ἐκεῖ εἰμι ἐν μέσῳ αὐτῶν, αὐτὸς εἰς δόξαν τοῦ ἁγίου αὐτοῦ ὀνόματος εὐδόκησεν αὔξειν τὴν λογικὴν ποίμνην τοῦ θεράποντος αὐτοῦ. Ὥσπερ γὰρ μεγαλόφωνος σάλπιγξ ἠχοῦσα διανίστησι πολλοὺς εἰς παράταξιν πολέμου, οὕτως ἡ οὐράνιος πολιτεία τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰσαακίου, παντί τε καὶ πανταχοῦ ᾀδομένη, εἰς τὴν ἀγγελικὴν ταύτην τῆς άσκήσεως πολιτείαν ἐχειραγώγησεν· οὐ γὰρ ἦν ἐνταῦθα ἴχνος μοναχοῦ. Τότε ἰδὼν ὁ Σατορνῖνος, αὐξανομένην τῇ χάριτι τοῦ Θεοῦ τὴν ποίμνην τῆς ἀδελφότητος, πολλὴν ἔχων στοργὴν πρὸς τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ, ἐκόμισεν αὐτῷ τὰ δικαὶώματα τοῦ παντὸς τόπου, ὅπως ἐλεύθερος ὑπάρχῃ ὁ τόπος αὐτῷ τῆς μονῆς. Ἦν δὲ ὁ Μακάριος ὥσπερ φωστὴρ ἐν αὐχμηρῷ τόπῳ διαλάμπων· εἴ ποτε δὲ ἐγένετο ἀπιόντι αὐτῷ εἰς τὴν πόλιν, προσκαλουμένων αὐτόν τινων ἐπὶ τῷ εὐλογεῖσθαι τοὺς οἴκους αὐτῶν, εἰ προσῆλθεν αὐτῷ τις τῶν ἐνδεῶν, εἰ μη συνέβη βαστάζειν εἴ τι δή ποτ᾽ οὕν πρὸς τὸ δοῦναι, αὖθις ἀπεδύετο τὸ ἱμάτιον αὐτοῦ, καὶ ἐδίδου τῷ πτωχῷ. Οὕτως ἐτέλει πάντα τὸν χρόνον τῆς ζωῆς αὐτοῦ, τῷ Κυρίῳ δουλεύων, τῇ προσευχῇ προσκαρτερῶν, τὴν φιλοξενίαν ἐκτελῶν, τὴν φιλοπτωχίαν ὑπερασπιζόμενος, ταῖς χρείαις τῶν ἁγίων κοινωνῶν, εὐπαῤῥησίαστος, ἄμαχος, ἀνεξίκακος, ἀόργητος, διδακτικὸς, ἐν πραότητι διδάσκων τοὺς ἀντιδιατιθεμένους τῇ ὀρθῇ πίστει, ὑποτιθέμενος καὶ μαρτυρώμενος πᾶσιν ὁμολογεῖν καὶ δοξάζειν τὴν ἀδιαίρετον καὶ ὁμοούσιον Τριάδα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Ὑιοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἡ ἐν ταύτῃ τῇ εὐσεβεῖ ὁμολογίᾳ ἡ σωτηρία τῶν ἀνθρώπων συνέστηκεν, καὶ ἀλλὰ δὲ πλεῖστα παραινῶν οὐ διέλιπεν, οὐ δὲ ἐσίγησεν πώποτε ἐξ ἀγαθοῦ.

[17] Τραφεὶς δὲ λοιπὸν ἐν γήρᾳ καλῷ καὶ πλήρης ἡμερῶν, ἔφθασεν περὶ τὴν ἑσπέραν τοῦ τέλους, καὶ συγκαλεσάμενος πᾶσαν τὴν ἐν Χριστῷ πνευματικὴν αὐτοῦ ποίμνην, κατηχήσας αὐτοὺς λόγῳ πολλῷ, τοῦ ἑδραίους καὶ ἀσαλεύτους διαμένειν ἐν τῇ πέτρᾳ τῆς πίστεως τοῦ Κυρίου, παρέθετο αὐτοὺς τῷ πανοικτίρμονι Θεῷ· καὶ ἐπιλαβόμενος ἐξ αὐτῶν ἄνδρα πιστώτατον καὶ μιμητὴν εἰς πάσας τὰς κατὰ Θεὸν ἀρετὰς αὐτοῦ, Δαλμάτιον τοὔνομα, κατέστησεν αὐτὸν ἡγεῖσθαι αὐτῶν ἐν Κυρίῳ· καὶ ἐπευξάμεγος αὐτοῖς, ἀπέλυσεν αὐτοὺς ἐν εἰρήνῃ. Ἐλθούσης οὖν τῆς ὥρας τοῦ ἐκδημῆσαι αὐτὸν ἐκ τοῦ σώματος καὶ ἐνδημῆσαι πρὸς τὸν Κύριον, τοῖς παροῦσιν ἐπ᾽ αὐτὸν Ἀγγέλοις, ὥσπερ συνήθεις φίλους ἀσπαζόμενος, δι᾽ αὐτῶν παρέθετο τὸ πνεῦμα τῷ Θεῷ. Ἐγένετο δὲ πένθος τοῖς ἀδελφοῖς περὶ αὐτοῦ· ἤκουσεν δὲ καὶ ὁ Χριστιανικώτατος Βασιλεὺς Θεοδόσιος περὶ αὐτοῦ ὅτι ἐκοιμήθη, καὶ ἀνιᾶτο δεινῶς· ἀπέστειλε δὲ λεκτίκιον ἐπὶ τῷ ἐμβληθῆναι ἐν αὐτῷ τὸ τίμιον σῶμα τοῦ Ὁσίου, καὶ εἰσκομισθῆναι ἐν τῇ ἁγιωτάτῃ μεγάλῃ Ἐκκλησίᾳ, τῇ τότε Εἰρήνῃ ἐπιλεγομένῃ, κᾀκεῖθεν ἐκκομισθῆναι· καὶ τούτου γενομένου, παννύχιον γέγονεν ἐν τῇ προλεχθείσῃ ἁγιωτάτῃ Ἐκκλησίᾳ. Καὶ οὕτως ἕωθεν πᾶσα ἡ πόλις ἅμα τῷ ὁσιωτάτῳ Νεκταρίῳ τῷ Ἀρχιεπισκόπῳ, καὶ παντὶ τῷ κλήρῳ αὐτοῦ, ψαλμοῖς καὶ ὕμνοις καὶ ᾠδαῖς πνευματικαῖς προεκόμισαν αὐτὸν, προπέμποντες ἄχρι τῆς ταφῆς.

[18] Αὐρηλιανὸς δὲ, εἵς τῶν ἐνδόξων τοῦ Βασιλέως, ἀντικρὺ τοῦ μοναστηρίου τοῦ Ἀββᾶ Ἰσαακίου κατὰ μεσημβρίαν ἔκτισε μαρτύριον τοῦ ἁγίου Πρωτομάρτυρος Στεφάνου. Τῷ οὖν καὶρῷ τῆς ἐκδημίας τοῦ τρισμακαρίου Ἰσαακίου, ἔστησε βοήθειαν ἔμπροσθεν τῆς ὁδοῦ τοῦ μοναστηρίου πλῆθος ἀνδρῶν πολὺ, ἐπὶ τῷ ἁρπᾶσαι καὶ ἀπαγαγεῖν τὸ λείψανον τοῦ ἁγίου Πατρὸς ἡμῶν Ἰσαακίου ἐν τῷ προειρημένῳ μαρτυρίῳ, εὐλογίας χάριν, καὶ ἀποθέσθαι, ὃ δὴ καὶ γέγονεν. Οὕτως οὖν ἐδέησεν κατατεθῆναι αὐτὸν ἐν τῷ μαρτυρίῳ τοῦ ἁγίου Πρωτομάρτυρος Στεφάνου, ἐκ δεξιῶν τῆς ἁγίας τραπέζης ἔνδον τοῦ ἱερατείου. Οἱ δὲ μαθηταὶ αὐτοῦ ἀνιώμενοι, ὑπέστρεψαν ἐν τῷ μοναστηρίῳ, οὐ πόῤῥω ἀπέχοντος τοῦ προειρημένου εὐκτηρίου. Ἐτελειώθη ὁ ἐν ἁγίοις Πατὴρ ἡμῶν καὶ ὁμολογητὴς Ἰσαάκιος μηνὶ Μαΐῳ εἰκάδι ἔκτῃ, βασιλεύοντος τοῦ φιλοχρίστου Θεοδοσίου, καὶ τοῦ Ὑιοῦ αὐτοῦ Ἀρκαδίου ἀναγορευθέντος, ὑπατίᾳ Μιαροβαύδου τὸ δεύτερον καὶ Σατορνίνου· εἰς δόξαν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

[14] At Beatissimus Isaacius ob redditā Ecclesiis pacē, [Isaacium, volentem repetere vitam solitariam.] & fidei veræ confirmationem, non parum animo exultans, debitas Deo laudes persolvit de universis quȩ fecerat admirandis. Cum autem solitudinis amantissimus, in ea extremum vitæ spiritum emittere vehementer cuperet; perfecto jam præsertim opere, propter quod, relicta eremo, in hominum se frequentiam, Deo jubente, dederat; re cognita, duo illi, quos sæpe memoravi, viri clarissimi, Saturninus & Victor, suppliciter, ut ne ab eo desererentur, Virum sanctum rogarunt. Quos ille, tamquam Pater spiritualis monebat, æquum esse, ut cum opus, cui perficiendo quis adhibetur a Deo, ad felicem finem jam est perductum, asceticis se deinde functionibus reddat. Verumtamen adhuc instabant cum lacrymis viri fidelissimi, petitioni suæ ut Isaacius annueret. Cum ergo beatus Asceta sanctum eorum desiderium cognovisset, ita eos affatus est: Unice quidem id mihi est in votis, ut eo unde huc accessi, [amice retinent Saturninus & Victor.] rursum me conferam; quando tamen, veluti insignes Christi famuli, hoc desideratis, ut exiguum quod mihi superest vitæ tempus tranquille apud vos transigam, meam ut Patris cujusdam optimi vocem excipite: Si quis e vobis cellulam mihi exstruere non detrectet, in ea me vitam polliceor acturum. Commodum accidit ut suburbanam, nec ita procul a civitatis muris remotam domum possideret Saturninus; similiter & Victor, qua parte urbs ad mare vergit, prope Heleniana, in vico qui Psamathea a dicebatur, quasdam obtinebat ædes: [Viliorem sibi cellulam deligens Isaacius,] & cœperunt ambo in nomine B. Isaacii ædificare. Sapienter autem illud cogitarat Saturninus, hominem solitudini habitandæ assuetum amplioribus ædificiis minime delectari. Duarum ergo contignationum ædiculam curavit fieri, a domiciliis aliis, ut vir sanctus expetierat, sejunctam. Tum Isaacium conveniens, En, inquit, qualem desiderabas cellulam tibi exstruxi: eam nunc, si lubet, inhabita. Ingressus in ædem Sanctus, ut minime operosam esse conspexit, non parum delectatus, commorationem istic sibi delegit.

[15] At Victor non exiguum possessionum suarum spatium amplis multisque ædificiis complebat. Qui postquam cognovit a Saturnino spem suam esse interversam, [superbius exstructas ædes respuit.] magnum animo dolorem cepit: ac hominem sanctum in ea quam incolebat cellula invisens, positis in terra genibus, ut quem ipsi locum ad habitandum paraverat admittere ne gravaretur, ardenter flagitabat. Illum vir sanctus, quemadmodum amantissimus filiorum pater, hoc responso pacavit: Ne quæso, inquit, fili, quod actum est moleste adeo feras; hoc quippe a Domino habemus mandatum, ut sermo noster non alius sit quam, Est, est; Non, non; quod autem amplius est, a malo est. Quocumque igitur loco ex hac vita migrare Dominus me voluerit, in eo æquum est ut ad extremum usque persistam. Quod ut dixit, & homini bene est precatus, eum in pace a se dimisit. Isaacius porro angelicam in terris vitam degebat: præmemorati autem Viri illustres ad regium se numquam palatium conferebant, nisi prius multo mane sanctum Ascetam salutassent, cujus tum fausta apprecatione muniti, [Crescit ejus apud homines veneratio,] sua ad negotia alacrius multo abibant. Pluribus etiam aliis cum admirandas hominis sancti virtutes aperuissent, sacro quodam zelo omnes impleverunt: cœptusque est omni ex parte certatim fieri diebus singulis ad Isaacium concursus hominum, qui sanctis ejus sermonibus in vera fide Christianisque moribus haud parum confirmabantur. Hinc factum ut eorum plurimi in suam illum domum in vitarent, quo sanctis ejus precibus adjuti felicia omnia consequerentur; quorum insignem fidem advertens Isaacius, ab omni vanæ gloriæ captatione longe positus, [Quam ejusdem humilitas & miracula augent.] domos eorum adire non dedignabatur. Cumque subinde contingeret, ut longiorem alicubi moram justa ex causa traheret, velletque multa nocte ad sua se recipere, clausas offendebat urbis portas. Ante has tunc consistens vir sanctus, suas ad Deum fundebat preces; quibus finitis, & Crucis Dominicæ signo foribus civitatis impresso, sponte sua persæpe aperiri hæ sunt visæ; ac suam deinde cellulam ita repetebat Isaacius, divinam majestatem meritis prosecutus laudibus. Quin & ipse Imperator Theodosius perquam eum frequenter adire, & sui ut inter orandum memor esse vellet vehementer expetere.

[16] Ad extremum etiam visum est supremo Domino, qui ubi duo aut tres in nomine ejus congregati essent, in medio eorum futurum se promisit, ad majorem nominis sui gloriam, non paucos famulo suo Isaacio discipulos committere & sectatores; ita ut, [Discipulos non paucos colligit,] vulgata ubique de cælesti S. P. N. Isaacii conversatione fama, ad angelicam illam vivendi rationem plurimi undique excitarentur, cum nullum ibi Monachi b vestigium esset. Saturninus autem cum virum sanctum per divinam gratiam tot fratribus & discipulis auctum videret, ingenti erga eum amore compulsus, cuncta loci ejus instrumenta & jura tradidit, ut omnino liber ipsi maneret. Erat igitur vir beatus quasi clarissimum quoddam lumen, in obscuro loco refulgens: quod siquando contingebat abeunti illi in urbem, ad eos qui plurimi ut domui ac familiæ suæ bene precaretur orabant, e mendicis quempiam fieri obvium, nec quod misero elargiretur esse ad manum; suo se pallio exuens, egenti illud concedere erat solitus. [claret virtutibus,] Hoc modo universum vitæ suæ cursum consummavit, Domino suo fidelissimum obsequium exhibens, orationi assiduæ intentus, hospitalitatis amantissimus, egenos omni auxilio fovens, necessitatibus c Sanctorum communicans, tractatu facilis, minime contentiosus, injuriarum patiens, iracundiæ expers, utilia multa cum laude docens, ac eos suaviter benigneque erudiens qui rectæ fidei contraria opinabantur. [& sana doctrina.] Quibus omnibus id unice inculcabat esse confitendum & summis efferendum laudibus, quod in sanctissima Trinitate unius ejusdemque substantiȩ sit Pater & Filius & Spiritus sanctus: in hac quippe piissima confessione salutem hominum sitam esse & alia multa ad bene vivendum utilia suadere minime desistebat.

[17] [Plenus dierum,] Ceterum cum præclaræ senectutis annos jam ingressus, & plenus esset dierum, ad vitæ suæ terminum appropinquare cœpit. Convocatis igitur cunctis quorum spirituali profectui intendebat discipulis, multa ad eos usus est admonitione, ut in Dominicæ fidei petra firmi atque immobiles persisterent, Deoq; misericordiarū Patri ipsos commendavit. Electo deinde ex universis uno aliquo, cui Dalmatio d nomen, ferventissimæ fidei viro, & virtutum Isaacii imitatori egregio, novum suis moderatorem suffecit. Tum vota rursum ac preces eorum causa ad Deum concipiens, in pace omnes a se dimisit. Cum igitur, quo ex hac vita discederet, & in cælos ad Dominum abiret, tempus jam advenisset; per Angelorum manus, [& Designato sibi successore, moritur.] qui non secus ac intimi quidam ejus familiares morienti aderant, spiritum suum Deo tradidit. Tum sane ingens Fratres omnes mœror invasit. Ipse etiam Christianissimus Imperator Theodosius, audita viri tanti morte, non parum doluit. Lecticam quoque submisit, cui venerandum hominis sancti corpus impositum, ad magnam & sanctissimam ecclesiam, quæ tum e Irenæ cognominabatur, [celebratis in ode Cathedrali vigiliis, ] deportaretur. Quod ut factum est, in eadem sanctissima ecclesia cœptum est haberi pervigilium. Postero mane civitas universa cum sanctissimo suo Archiepiscopo Nectario, & omni Clero, non sine psalmis & hymnis spiritualibus, ad ipsum usque sepulcrum extulerunt defunctum.

[18] Aurelianus vero, e magnatibus f Imperatoris unus, in protomartyris Stephani honorem, ædificarat Confessionem versus meridiem e regione Monasterii S. Abbatis Isaacii. Cum igitur hic e vivis abiisset, constituit ante viam monasterii præsidium multorum virorum, [sepelitur in Martyrio S. Stephani.] ut venerandas S. P. N. Isacii reliquias raperent, & in memoratum jam Confessionem benedictionis causa reponerent; quod & factum est. Hac igitur ratione in S. Protomartyris Stephani Confessione ad sacræ mensæ latus dextrum, ipsa in Sacratiori parte, venerabile S. Isaacii corpus collocare necessum fuit. At vero ejus discipuli, magno affecti mœrore, ad monasterium suum sunt reversi, quod a prædicto Oratorio haud longe aberat. Vivere desiit S. Pater & Confessor Christi Isaacius mensis Maji die vigesima sexta, moderante imperïum Theodosio, & filio ejus Arcadio Cæsare declarato, Consulibus Miarobaudo secundum g & Saturnino, ad gloriam D. N. Jesu Christi, cui laus & honor, in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Codinus, πόρτη τοῦ ψαμάθου Porta Arenaria: est enim ψάμωθος arena, item τοῦ ψαμάθου παλάτια: aitque per illam ingressam Helenam intulisse in urbem Crucis Dominicæ portionem, ideoque ibidem extruxisse monasteria duo, propriis nominibus dicta Bethleem & Gastria; communi autem. una cum adjunctis Palatio & Gerocomio ab eadem extructis, Heleniana aut Psamathea: quod ultimum licet non clare dicat Codinus, innuere tamen videtur, dum ea quam dixi occasione nomen loco factum asserit. Interim alibi ridiculas e vulgi fabellis etymologias adducit, quasi vel dicta Psamathea sit, quia Gentiles ibi idolum habuerint, quod ridentes Christiani dicebant esse ψεῦμα figmentum: vel ἀπὸ τὸ ὕψωμα θεῖον, quia ibi exaltatum sit Crucis divinum signum.

b Idem supra num. 5 inculcarat. Nempe, invalescente post Constantini mortem Arianismo, desolata fuerant quæ ipse & mater ejus construxerant in urbe monasteria, Monachis fidei causa dilapsis.

c Græce scriptum erat μνείαις, memoriis: sed quia locus videbatur respicere verba Pauli ad Rom. 12, 13, substitui χρείαις quod etiam habet alia Vita: Forte tamen indicatum auctor voluit, Memorias Sanctorum, quæ multæ Constantinopoli erant, ab Isaaco religiosa visitatione frequentatas.

d S. Dalmatius, in Menæis, Synaxariis, & Codino Dalmatus, colitur cum filio Fausto 3 Augusti.

e De S. Irene & variis ejus Constantinopoli ecclesiis actum 5 Maji; ubi hanc a Constantino ædificatam & tunc Metropolitanam, vidimus vocari veterem, τὴν ἁγίαν Εἰρήνην τὴν παλαιάν.

f Hinc Codinum corrige, qui ejus templi auctorem facit Constantinum. Est autem Aurelianus hic indicatusidem forsitan, qui anno 400 Consulatum geßit cum Stilicone.

g Annus hic est 383, quando 16 Ianuarii Arcadius a patre consors Imperii est declaratus, juxta Idatii & Prosperi Chronica.

ALIA VITA
Ex Græco Ms. Veneto apud Lipomannum, Interprete Francisco Zini.

Isacius Anachoreta, Constantinopoli (S.)

EX LIPOMANNO.

[1] Post venerandæ & immaculatæ ac prætiosæ Crucis Domini nostri Jesu Christi inventionem, [Persequente Orthodoxos Valente,] post imperium Constantini Magni Imperatoris, callidus & vafer ac versipellis serpens, qui semper piorum hominum generi inimicus & invidus atque malevolus adversatur, & fidem Salvatoris nostri Jesu Christi semper impugnat, tale quiddam in Dei ecclesias machinatus est. Regnante enim impio & iniquo Imperatore Valente, magnus adversus orthodoxam fidem impetus factus est. Nam ipse Arianorum hæresis studiosus ac defensor, jussit ut sanctæ fidelium ecclesiæ clauderentur: vetuitque, ne solita in ipsis sacrificia fierent: quin etiam alias earum diruendas, alias in stabula redigendas curavit. Atque hæc quidem superbia diu viguit: quo sane tempore, magnus erat luctus & dolor servorum Dei. Precabantur autem nocte ac die, ut Dominus Deus ad misericordiam moveretur, & justitiam exerceret. Sic igitur tunc agebatur, ut olim sub Herode rege pro Apostolorum Principe actum est.

[2] Deus ergo aliquot annis interjectis, cujusdam servi sui Monachi, qui Isaacius vocabatur, spiritum, ut pro Susanna quondam Danielem, [& Isaacio malorum finem a Deo poscente,] excitavit: qui, ut Elias Propheta, cum angelicam vitam instituisset, ab Oriente profectus est. Ejus autem oratio lucernȩ instar ardebat: divinus enim Spiritus & gratia cælestis in ipso quiescebat. Hic cum Imperatorem inique se gerere perspiceret, vehementer dolebat & angebatur; orabatque Dominum, ut e sublimibus & sanctis sedibus suis despiceret, & misericordiam suam demonstraret. Audivit eum Deus, quemadmodum Mosem adversus Pharaonem, & contra Imperatorem hostium impetum concitavit. Eo enim tempore Barbari, apud Danubium congregati, copias suas contraxerant, & bellum adversus Imperatorem movebant, ac totis viribus in urbem ingredi conabantur. Magnus igitur tumultus exortus est, & multa præda agebatur. Coëgit & Imperator exercitum suum, & in hostem expeditionem parabat. [irruunt in Imperium barbari:] Verum idem illi accidit, quod Sauli Davidis inimico contigerat: neque enim reversus est: nam Samuelis prophetia in ipso quoque expleta est, quod Deum ad iracundiam incitasset.

[3] Cum igitur ad bellum proficisceretur Imperator, occurrit ei beatus Isaacius, & sic illum est allocutus: Imperator, [contra quos moturum Valentem bis frustra commonet Isaacius:] Orthodoxorum ecclesias aperi, & Deus iter tuum fortunabit. At ille viro sancto ne respondere quidem dignatus est: sed eo, ut stulto, relicto, discessit. Alio die vir sanctus Imperatorem rursum assecutus: Aperi, inquit, Imperator ecclesias Orthodoxorum, & bellum prospere conficies, ac victor reverteris in pace. Imperator seipsum colligens, & cogitans quid sibi vellent ea verba, Reverteris in pace; voluit ei ecclesias liberas dimittere. Coactoq; concilio, de patefaciendis Orthodoxorum ecclesiis consultabat: verum qui eo tempore Præfectus erat, cum esset ex impio Arianorum grege, persuasit Imperatori, ne B. Isaacium audiret, sed contumelia affectum afflictumque dimitteret. Quibus verbis adductus Imperator, virum pium contempsit. Sed ille justum Dei judicium expectabat.

[4] Paucis autem diebus interjectis, Imperatorem proficiscentem rursum assequitur; arreptoque equi ipsius fræno, cœpit eum tum reprehendere, tum adhortari, [tandem etiam arrepto equi ejus fræno semel iterumque,] ut sibi concederet, quod postulabat: sed ipse noluit. Erant autem prope viam spinæ cum paliuris, adeo densis & asperis, ut quodvis animal introisset, non posset sese inde vivum expedire. Hunc Imperator locum tanquam laqueum conspicatus, jussit, ut virum sanctum illuc conjicerent, quo interiret. Verum cum in spinas conjectus esset, ita molliter jacebat, ut si in lectulo conquiesceret, nec ullo modo læsus est. Cumque Imperator cum exercitu discessisset, accesserunt tres a viri candidis vestimentis induti, quos vir beatus non agnoscebat, & eum incolumen extraxerunt, seque ab ejus oculis subduxerunt, ut non posset intelligere, quinam essent. Sed cum in se reversus fuisset, cognovit esse Angelos Dei: & flexis genibus, gratias egit Domino, cui curæ sunt ii qui timent eum. Cumque diu precationibus incubuisset, & Deum laudasset, surrexit: & Spiritu sancto corroboratus, per aliam viam occurrit Imperatori, & constitit in ejus conspectu. At Imperator eum aspiciens, admiratus est, & viri sancti præsentia sic obstupuit, ut loqui non posset. [ipsi mortem comminatur nisi ecclesias restituat.] Ipse vero cum fiducia: Tu quidem me, inquit, interiturum in spinis existimasti, verum me Deus per Angelos suos vivum servavit. Quamobrem audi me, Imperator, & aperi ecclesias Orthodoxorum, & adversarios superabis, & cum laude & gloria reverteris. Imperator, etsi libertatem & vultum hominis admirabatur, non tamen paruit: erat enim cor ejus excæcatum & alienum a Deo: sed duobus Senatoribus, Saturnino & Victori, virum sanctum tradidit: Hunc mihi, inquiens, custodiendum curate, donec revertar in pace: & tunc ejus arrogantiam meritis pœnis afficiam. At sanctus Isaacius, Spiritu sancto plenus, ut olim adversus Achab regem Israël Michæas Propheta, ita respondit: Si reversus in pace fueris, scito in me non locutum esse Dominum Deum. Tu quidem manum conseres, sed non poteris hostibus resistere, & ab eorum conspectu fugies: demum capieris, & vivus igne conflagrabis.

[5] Tradito igitur viro sancto custodibus, discessit Imperator, verbis ejus commotus ac perturbatus. [Sancto in custodiam dato,] Et cum esset bellum initurus, in oppidum quoddam b Danubio propinquum ingressus, exercitum lustravit, diemque prælio dixit: cumque paucis diebus quievisset, signa contulit atque conflixit. Sed quemadmodum vir sanctus prædixerat, hostium impetum sustinere non potuit: itaque se fugæ commisit, & in agrum, in quo stabulum erat palearum plenum, pervenit; ibique cum Præfecto, per quem corruptus fuerat, se abscondit. Barbari vero, qui sequebantur, [& Valente necato,] cum illic eum latitare comperissent, igne circumjecto stabulum incenderunt. Atque ita miser combustus, spiritum reddidit. Totus autem ejus exercitus Thessalonicam c se contulit, & Gratianum Imperatorem Romanum expectavit: qui cum ad eum, Deo favente, pervenisset, alterum eis Imperatorem, nomine Theodosium, virum fidelem gloriosumque, & orthodoxæ fidei studiosissimum constituit: [Thedosius Imp. constituitur.] atque ita Romam Gratianus reversus est: milites autem, suscepto Imperatore Theodosio, læti cum ipso Constantinopolim profecti sunt. Saturninus vero & Victor, quibus sanctus Isaacius custodiendus traditus fuerat, ad Imperatorem salutandum accesserunt: patieruntque a viro sancto, ut pro se Deum precaretur: colebant enim eum uti prophetam, quoniam quæcumque Imperatori futura prædixerat, evenissent.

[6] [Isacius a carcere solutus] Duxerunt autem eum in civitatem, & inter se contendebant, uter ipsorum viro sancto domum ædificaret. At ipse, cognita eorum contentione: Audite, inquit, me, servi Christi, nolite contendere: mihi gratum est studium vestrum. Sed quia vobis cordi est, ut humilitati meæ perfugium paretis, quid vobis faciendum sit, dicam. Si quis anteverterit, ut mihi domum ædificet, illic habitabo omnibus diebus vitæ meæ. Ipsi autem, audito sancto viro, certatim domum cœperunt extruere. Ac Saturninus quidem, cum locum extra portam d, quæ Collarida dicitur, possideret, illic ædificabat. Victor autem, in palatii loco e, qui Arenosus appellatur, domum construebat. Cum igitur ambo, beati viri nomine ædificium molirentur, Saturninus adhibita diligentia, ita volente Deo, domicilium ex duplici constans contignatione perfecit: & virum beatum adiens: Ecce, inquit, serve Dei, habitaculum tibi construxi: veni igitur, atque ibi habita. Accessit vir sanctus, atque illic in nomine Dei nostri permansit. Victor autem magno ambitu domicilium cum extruxisset, venit & vidit se a Saturnino fuisse superatum. Itaque magno affectus dolore, [extructam sibi cellam ingreditur,] supplex ad sancti viri se pedes prostravit: Oro te, inquiens, Pater, ut meum quoque locum accipias, & in eo commoreris, quando eum in nomine tuo ædificandum curavi. Cumque multis verbis obsecrasset, respondit ei justus Isaacius: Fili, inquiens, quo in loco voluit me Deus habitare, in eo quiescam, donec vitæ meæ finis advenerit: & benedixit ei, atque dimisit. In domicilio igitur suo lætus commorabatur.

[7] Saturninus autem & Victor frequenter eum invisebant, [signo Crucis nortas aperis,] ducebantque secum & alios amicos; & ea, quæ sublevandis pauperibus sunt necessaria, subministrabant. Domum etiam uterque suam illum vocabant, ut eis Dominus in ejus ingressu & exitu benediceret. Quod si contingebat, ut, eo serius egrediente, portæ civitatis essent clausæ; consistebat & orabat, factoque Crucis signo, sponte sua portæ aperiebantur, atque ita exibat, gratias agens Deo. Saturninus autem cum eum vehementer diligeret, attulit ei tabulas totius loci, ut proprius esset ipsius mansionis. Noctes igitur & dies assiduas Deo preces offerebat, nec unquam cessabat pauperibus eleemosynas distribuere. Quod si usu veniret, ut aliquis eo pauper in via peteret eleemosynam, statim exuebat pallium suum, & pauperi dabat. Omni autem tempore vitæ suæ gravitatem servavit, spiritu fervens, ut ait Apostolus, Domino serviens, spe gaudens, in tribulatione patiens, orationi instans, necessitatibus sanctorum communicans, omnibus benedicens, maledicens nemini, Angelorum imitans vitam, vestigia sequens Apostolica, tum zelo, tum sacrificio, tum desiderio Christi; omnem mansuetudinem erga omnes homines præ se ferens, [Virtutes sancti viri:] Dei virtutibus ornatus, minime pugnax, ab omni malevolentia & malitia alienus, pacem & quietem quærens, adversarios monens & cohortans, ut confiterentur & adorarent sanctissimam Trinitatem, in quo consistit hominum salus; utque cælestem Angelorum ordinem & divinam vitam imitarentur. [Rom. 12 13] Provectus autem ad senectutem bonam, ad quam Abraham in terra promissionis, ad communem vitæ finem properavit.

[8] Quodam igitur die convocatis omnibus Fratribus, longo eos sermone instituit, [& pius obitus] & cohortatus est, ut stabiles ac firmi in fide permanerent, & procul ab omni reprehensione Dei mandatis obtemperarent: atque ita illos Christo clementissimo commendavit: & virum fidelem f atque constantem, ac disciplinæ suæ studiosum elegit, quem illis præficeret: & Deum precatus, eos dimisit. Cum autem venisset hora, ut e corpore ad Deum migraret, in pace spiritum suum sanctis Angelis tradidit. Magnus vero inter Fratres clamor & luctus exortus est, qui cum lacrymis dicebant: Pater, fis memor nostri: & curantes eum, pro dignitate extulerunt. Cives autem universi ad obitum ejus concurrerant, & ad tumulum usque sunt eum comitati, [atque honorifica sepultura.] & sanctas ejus ac pretiosas Reliquias in æde S. Stephani Protomartyris, in g sacro altari collocarunt. Ac ceteri quidem ad sua quisque loca reversi sunt: Fratres vero ad mansionem ipsius, Deum collaudantes, redierunt. Migravit ad Dominum sanctus Pater noster Isaacius VI Kalendas Aprilis h, & assidue pro nobis apud Salvatorem Christum intercedit, fiducia utens apud Deum & Patrem: cui gloria & imperium & adoratio & laus debetur, cum unigenito ejus Filio, & Spiritu sancto, nunc & semper, & in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Altera Vita duos tantum habet.

b Iam monui, Hebrum, non Danubium nominandum videri.

c Merito hoc correxit alterius Vitæ Auctor: constat enim Sirmii declaratum esse Imperatorem Theodosium, qui deinde exercitum duxit Thessalonicam.

d Xerolophon omnino scribi existimo in textu Græco, quem vulgus Ixirolaphum appellat corruptiori vocabulo (de quo multis actum 2 Maji ad translationem S. Athanasii Constantinopoli Venetias); indeque Latine factum portæ Collaridæ nomen; nam Ξηρόλοφος Collis aridus est, extra quem porta illa ducebat.

e Græce τοῦ ψαμάθου vel ψαμαθεία: quod Zenus arenosum vertit, littoralem interpres Codini.

f S. Dalmatium, qui cum non nominetur, augetur suspicio quod hæc Vita antiquior altera fit, & Dalmatio adhuc vivente scripta.

g Distinctius altera, ad latus dextrum sacræ mensæ: fortaßis in Græco Veneto solum etiam nominatur τὸ ἱερατεῖον locus altaris, sic dictus quia ad eum Sacerdos solus cum ministris ingreditur, populo extra ipsum manente.

h Omnino erratum esse credo, & quidem scriptoris potius quam auctoris vitio: certe 26 Maji mortuum Sanctum clare dicit alterius Vitæ scriptor.

DE SANCTO EXVPERANTIO,
EPISCOPO RAVENNATE IN ITALIA.

ANNO CCCCXVIII

COMMENTARIUS HISTORICUS.
De cultu, ætate & actis ejus: variisque Synonymis ab eo distinguendis.

Exuperantius, Episcopus Ravennæ in Italia (S.)

D. P.

[1] Tabulæ Martyrologii Romani, citatis Tabulis Ecclesiæ Ravennensis, hunc Sanctum XXX Maji his verbis celebrant: Ravennæ Sancti Exuperantii, Episcopi & Confessoris. In Kalendario sanctæ Metropolitanæ Archiepiscopalis Ecclesiæ Ravennæ ejusque diœcesis, [Cultus Sacer.] quod habemus pro anno MDCLX, quando ipsi istic fuimus, præscribitur officium Ecclesiasticum, de S. Exuperantio Archiepiscopo & Confessore Ravennate sub ritu duplici. Lectiones 2 Nocturni incipiunt, Beati Patris, Nocturni Vigilate. Missa Sacerdotes tui, de Communi Confessoris Pontificis. Ejus memoria inscripta est Martyrologio Florentino, tam Ms. Senatoris Strozzii quam excuso anni MCCCCLXXXVI. Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ hoc eum exornat Elogio.

[2] Exuperantius, XIX Episcopus Ravennatum, S. Urso successit, Honorio Imperatore. [Elogium ex Ferrario.] Vir fuit gravis magnaque præditus caritate, simplex tamen & sincerus, tranquillam ducens vitam, Ecclesiæque & populo Ravennati valde utilis. Hic Argentam, oppidum minime contemnendum, ædificavit; ita dictum quod Ecclesiæ Ravennati argentum penderet (sicut & Aureolum & Ferrariam sic dicta putant, quod illud aurum, hæc ferrum eidem Ecclesiæ solverent). Nec vero eidem populo minus in spiritualibus rebus utilis fuit, cum animarum saluti semper invigilaret. Cum autem annos viginti Ecclesiæ suæ præfuisset, bonis cumulatus operibus, Cathedra S. Joanni Angeloptæ relicta, ad præmium evolavit in cælum, in æde S. Agnetis sepultus tertio Kalendas Junii, Zosimo Pontifice Maximo, anno salutis quadringentesimo decimo nono. Hæc Ferrarius. Vitam S. Ursi decessoris dedimus XIII Aprilis, S. Joannis, qui Angelum vidit, successoris, Vita dabitur XXI Novembris.

[3] Hieronymus Rubeus in Historia Ravennatum varia de S. Exuperantio habet, ac lib. 2 pag. 61, Urso, inquit ad annum CCCXCVI, Ravennatum Archiepiscopo subrogatum Petrum Antistitem, Agnellus, quique eum ad verbum fere descripsit Ferrettus, falso putant, quod rerum gestarum ordinem minus, ut videtur, animadverterint. Nam debetur Exuperantio hic locus: qui nihil dissimulanter, [Anno 396 creatus Episcopus,] nihil ex occulto agens, sincerum, simplicem, & apertum animum gessit: & præsidio divino septus, vitam traduxit placide, tranquille, leniterque. Dein pag. 70. Cum Stilico Sarum Alanorum Ducem, ad tumultum in exercitu concitandum, impulisset… Ravennam iter intendit… Ubi Ravennam venit, Honorii Imperatoris litteræ ad exercitum Ravennatem ab Olympio missȩ sunt, quibus mandabatur Stiliconem comprehenderet, atque in custodiam darent. Re percepta, Stilico per noctem in templum salutis causa confugit. [immunitati Ecclesiæ studet an. 408] Ceterum cum id Exuperantius Archiepiscopus rescivisset, ne violaretur militum injuria templum, accurrit: Stiliconi & militibus, ut absque tumultu res ageretur, persuadere nititur: quando nec Stiliconi tandem ad resistendum vires essent, & nihil aliud posset, quam magis Honorium perturbare, exulceratumque ejus animum exagitare: præsertim quod ædem ingressi milites, coram Exuperantio jurejurando affirmarent, non esse sibi, ut illum perimerent, a Principe imperatum, sed tantum ut captum custodia tenerent. Hac fide egressus Stilico sese militibus dedit. Ceterum haud diu post… ad capitale supplicium abstractus est, anno CCCCVIII.

[4] Postea Rubeus pag. 89, cum retulisset Epistolam Zosimi Pontificis ad Presbyteros & Diaconos Ravennates, datam V Nonas Octobris, Honorio XII & Theodosio VIII Augustis Consulibus, id est anno CCCCXVIII, [moritur 30 Maji,] subjungit. Sub idem tempus Exuperantius Archiepiscopus Zosimi Pontificatu, tertio kalendas Junii decessit: sepultus est in Divæ Agnetis sub porphyrite lapide ante aram maximam. [sepultus sub ara illi dicata,] Insequentibus temporibus in medio eo templo sub ara illi dicata, in monumento ex marmore cum viseretur nostra ætate ara solo æquata, sinistrorsum ingredientibus sepulcrum est collocatum. Oppidum Argenta, quod ante id tempus ultra Padum erat, eo loci ubi nunc templum vetustissimum Divo Georgio dicatum visitur, ab eo exædificatum est. Ita vocatum plerique ferunt ab argenti pensione, quam oppidi incolȩ Ravennati Archiepiscopo quotannis persolvere tenebantur: quod ad hanc diem, cum ex ipsius Ecclesiæ sit juribus, servatur. Tametsi Blondus eo nomine appellatum scribat, quod Archiepiscopi Ravennates tribus sibi subjectis Ecclesiis, quas præcipuas tunc habebant, trium metallorum nomina, quæ maxime nobilia videbantur esse, imposuerunt. Quapropter Aureolum, quod oppidum est in amœnissimo Foroliviensi colle, ab auro; Argentam, ab argento; & Ferrariam, a ferro vocatam. Hæc Rubeus, cum quo potius arbitramur S. Exuperantium vita functum esse anno CCCCXVIII, [anno 418.] hoc XXX Maji, ac propterea in Epistola Zosimi non fieri mentionem ullius Episcopi: & ipse Zosimus e calculo nostro, quem ante tomum primum Aprilis de summis veteribus Pontificibus Romanis edidimus, e vita deceßisset adhuc dicto anno CCCCXVIII.

[5] Baronius in Notis, cum de hoc Exuperantio egisset, addit ista. Est & alius ejusdem nominis Exuperantius Episcopus Dertonensis, qui interfuit una cum S. Ambrosio Concilio Aquileiensi. Hic Vghello Tomo 4 Italiæ sacræ in Episcopis Dertonensibus scribitur Superantius, & dicitur floruisse anno CCCLXXIV, [Alii ei Synonymi Episcopi Dertonæ & in Lucania,] & Dertonensem Ecclesiam quadraginta annos administrasse. Sed pergit Baronius. Fuit ejusdem nominis Exuperantius, alias Superantius, Episcopus in Lucania, sanctitate insignis, cujus meminit Uranius in transitu S. Paulini Episcopi Nolani apud Surium Tomo 3. Porro ibi dicitur ad S. Paulinum ingressus quidam Presbyter, de Lucaniæ partibus veniens, missus a sancto Episcopo Exuberantio, sive a viro clarissimo fratre ejus Ursatio. Ferrarius, in Notis ad elogium S. Exuperantii, asserit se intellexisse, nullum Episcopum Exuperantium aut Superantium in Lucania pro Sancto haberi. Vghellus Tomo 7 Italiæ sacræ deducit Episcopatus & Episcopos Lucaniæ, sed, si Indici ejus fidendum, nullus reperitur Exuperantius aut Superantius in Lucania Episcopus. Voluimus hæc indicare lectori, [perperam in Hispaniam translati,] eo quod Tamajus Salazar, in suo Martyrologio Hispanico ad hunc XXX Maji, duos proferat Sanctos hujus nominis, ex Italia in Hispaniam traductos. Horum alter ipsi est S. Exuperantius Episcopus Ravennatū, quem ait Uxamæ vulgo Osma, in Hispania citeriori Episcopum, Tarraconensi & Aquileiensi Concilio interfuisse, dein Ravennatum factum Antistitem; & in Hispaniam reversum, Concilio Toletano interfuisse; & iterum Ravennam profectum, ibidem glorioso fine quievisse. Alter est Exuperantius in Lucania Episcopus, qui antea etiam fuisset Episcopus Lucensis urbis, vulgo Lugo, in Gallæcia. Nititur Tamajus Salazarius nuda citatione nuper excogitatorum Chronicorum sub nomine Flavii Dexteri & Iuliani Petri: quorum auctoritas licet modo apud viros eruditos plerosque nulla sit etiam in Hispania, exteros tamen illi quosdam minus cautos deceperunt; quibus gratum fuit istic invenire, unde defectum notitiarum desideratarum ad patriæ suæ historiam locupletandam supplerent, in quibus dolemus fuisse duos amicos nostros; videlicet D. Primum Aloysium de Tattis Annalium Comensium Auctorem, ubi de Plinio suo, quem isti finxerunt Martyrem pro fide Christi in Hispania obiisse, aliisque nonnullis locis; & D. Hieronymum Fabri, in Sacris memoriis Ravennatis Ecclesiæ: qui ambo a nobis postea admoniti de fœditate istorum commentorum, quam essent ex operis nostri lectione locis plurimis agnituri, doluerunt Actorum a nobis illustratorum lectionem eatenus sibi non obtigisse; nec ab aliquo se monitos ut caverent fictiones, tanto plausu cum primum prodirent exceptas commendatasque ab Hispanis.

[6] Si Sancti alii hujus nominis Episcopi requiruntur, essent afferendi, S. Exuperantius Episcopus Cingulanus in Piceno, a nobis relatus ad diem XXIV Ianuarii, & S. Exuperantius Episcopus Comensis, producendus ad diem XXII Iunii. Abbas Piazza, in Sanctuario Romano ad hunc XXX Maji, asserit celebrari festum S. Exuperantii Diaconi Martyris in ecclesia S. Bartholomæi in insula, ubi ejus corpus asservatur. [alius S. Exuperantius Diaconus Martyr,] Verum Pancirolius in Thesauris absconditis urbis Romanæ, Regione 9 ecclesia 1 asserit, hunc cum Sabino Episcopo & aliis Martyribus coli die XXX Decembris: quod magis placet. Credo tamen etiam Piazzæ de die hodierni cultus, eo solum respectu assumpti, quod cum postremi dies anni satis superque occupentur Natalitiis festis, hic dies XXX Maji etiam haberet aliquem ejusdem nominis Sanctum in Romano Martyrologio, [cur hoc die colatur Romæ.] licet alioqui diversißimum. Atque hoc exemplum Romanorum cedere potest in excusationem aliorum, qui acceptis Roma corporibus ac nominibus Martyrum, ipsos sibi colendos sumunt iis diebus, quibus talia nomina in Martylogio inveniunt; etsi alioqui id nobis minus probetur, propter confusiones ex tali licentia provenientes.

[7] Inter Epistolas S. Hieronymi una est ordine XXXV, ad Exuperantium, hortatoria, ut una cum fratre Quintiliano seculo valefaciat, atque in Bethlehem se conferat; proinde scripta post annum CCCLXXXIV, quo is sibi cum sua Paula stabilem ibi sedem constituit. Potuit ergo illa data esse cum adhuc secularis esset noster S. Exuperantius, primum anno CCCXCVI, [Hieronymi Epistola ad Exuperantiū militem] aut triennio serius juxta Ferrarium factus Episcopus. Quis tamen nos certos faciet, eum non diu antea renuntiasse seculo, & prius quam rediret in Palastinam Hieronymus? Quis, etiam hoc negato, ausit asserere, unam eamdemque personam haberi, non autem duas illius nominis? Quia tamen præfatus Fabri voluit Epistolam istam ad Ravennatem Exuperantium datam esse; [etsi potuit, non tamen probatur, ad Ravennatē data esse,] atque ad laudem ejus facere putat, quod etiam sub paludamento & chlamyde militari interioris hominis ornatui studuerit, eumque sanctus Doctor, dignum putarit quem ad sublimiorem perfectionem invitaret, communionemque litterarum & exercitationis monasticæ; aliquid delibemus de Epistola illa, nihil negantes affirmantesque de eo ad quem data est, sitne idem vel non, quia nihil in alterutram partem proferri ex illa in subsidium potest; nec adsunt aliæ Hieronymi Epistolæ ad eumdem Exuperantium vel fratrem ejus (Presbyterum ut videtur vel Clericum saltem) qua si haberentur, rem nobis forsitan explicarent.

[8] [Is illa laudans ejus adhuc secularis opera,] Inter omnia, inquit exordiens Hieronymus, quæ mihi sancti fratris Quintiliani amicitiæ præstiterunt, hoc vel maximum est, quod te mihi ignotum corpore, mente sociavit. Quis enim non diligat eum, qui sub paludamento & habitu militari agat opera Prophetarum, & exteriorem hominem aliud promittentem vincat interiori homine, qui formatus est ad imaginem Creatoris? Unde & prior ad officium provoco litterarum; & precor ut mihi occasionem tribuas sæpius rescribendi, quo scribam audacius. Et paulo post, exhortans ad generosam divitiarum abdicationem, subjungit: Projice sarcinam seculi: ne quæras divitias, quæ camelorum pravitatibus comparantur: nudus & levis ad cælum evola, ne alas virtutum tuarum auri deprimant pondera. Hoc autem dico, non quod te avarum didicerim, [suadet abdicare divitias,] sed quod intelligam idcirco adhuc militiæ operam dare, ut impleas sacculum, quem evacuare Dominus præcepit. Si igitur qui habent possessiones & divitias jubentur omnia vendere & dare pauperibus, & sic sequi Salvatorem; dignatio tua aut dives est, & debet facere quod præceptum est; aut adhuc tenuis, & non debet quærere quod erogatura est. Et in fine Epistolæ eam claudit, dicendo: [& sibi apud Bethleem conjungi.] Et tu igitur eroganda non quæras, sed quæsita jam tribue: ut fortissimum tirunculum suum Christus agnoscat, ut lætus tibi de longinqua regione venienti occurrat pater, ut stolam tribuat, ut donet annulum, ut immolet pro te vitulum saginatum; & expeditum cum sancto fratre Quintiliano ad nos cito faciat navigare. Pulsavi amicitiarum fores: si aperueris, nos crebro habebis hospites.

DE SS. CAIDOCO ET FRECHORIO, SIVE ADRIANO,
CENTVLÆ IN PICARDIA.

SEC. VII.

COMMENTARIUS HISTORICUS.
De eorum ætate, sepultura, cultu & translatione.

Caidocus, Sacerdos Centulæ in Gallia (S.)
Frechorius, sive Adrianus, Sacerdos Centulæ in Gallia (S.)

AUCTORE G. H.

[1] Pontivum, seu Ponticum, Picardiæ versus Oceanum Britannicum ditio est, [SS. Caïdocus & Frechorius, fidē promulgant in Pontivo.] ad dexteram Somonæ ripam, cum præcipua urbe Abbavilla. Hujus historiam Ecclesiasticam descripsit Ignatius Iosephus de Iesu Maria, Carmelita Discalceatus; ac post indicatam ruinam, per incursiones Wandalorum atque Attilæ Regis Hunnorum factam, quando & Christiana fides ferme exstirpata fuit, secundos Christianæ religionis in dicto Pontivo fundatores cap. 13, inquirens, omnium primos aßignat duos Sanctos Presbyteros Hibernos, qui eo venerunt: quorum unus nominabatur S. Caidocus, alter S. Adrianus: qui ambo ibidem vitam sancte peregerunt, ac sacras suas Reliquias in monasterio Centulensi reliquerunt. Fundator hujus monasterii fuit S. Richarius: cujus Vitam, ab Alcuino Flacco, tempore Caroli Magni, non tam scriptam quam reformatam, dedimus XXVI Aprilis, die ejus natali. Ex ea hic decerpimus, quæ ad hos Sanctos duos spectant.

[2] Contigit eo tempore (de quo infra agemus) duos Sacerdotes, [ex Hibernia profecti,] sanctitate florentes & virtutum meritis fulgentes, quorum prior Caidocus vocabatur, alter vero Frichorius, de Hiberniæ partibus in Pontivas pervenisse regiones. [ab incolarū injuriis] Sed a rusticis & popularibus illius loci, propter insolentiam morum, non sunt suscepti, nec digno eorum sanctitatis honore tractati; sed magis injuriis afflictos & opprobriis castigatos, a finibus suis cœperunt eos expellere. Quorum violentiæ & sceleratis præsumptionibus futurus Dei famulus Richarius obviavit, Christique servos de manibus impiorum eripuit, & cum omni benignitate eos deduxit in domum suam; Deo providente, ut illi protegerentur & ipse salvaretur. [a S. Richario proteguntur:] Nec lucerna gratiæ Dei accensa, diutius abscondi potuit; sed patefacta, lumen sanctitatis & prædicationis longe lateque ad salutem multorum sparsit. Nam introductos hospites suos, cum magnæ caritatis honore, curavit: eosque sibi verbum Dei prædicantes, cum tota humilitate & intentione audivit. [quem prædicatione sua convertunt.] Nec frustra in terram bonam semen verbi Dei sparsum est: sed quod aure audiebat, hoc radicitus corde retinebat, & centenos in horrea Christi fructus germinavit. Igitur ex prȩdicatione famulorum Dei & aspiratione gratiæ divinæ compunctus, ad lacrymas conversus, confessionem suorum fecit peccatorum; & in conspectu omnipotentis Dei ardenter veniam petens, lacrymis absolvit, quod ignoranter ab adolescentiæ illecebris peccavit: & qui Dominum suscepit in famulis suis hospitalitatis gratia, susceptus est a domino in misericordia & pietate.

[3] Hæc ex dictis S. Richarii Actis, quibus addimus, quæ Ingelramnus Abbas de hisce Sanctis in Vita metrica ejusdem S. Richarii habet cap. 2 istis versibus:

Tunc & Pontivus meruit splendescere pagus, [Eadem asseruntur in poëmate Ingelramni.]
Forte Sacerdotum radians fulgore duorum.
Nomen majoris quorum fuerat Caïdocus,
Egregius meritis quos misit Hibernia nobis.
Ex ipsis populus temnens audire salutem,
Non recipit digne, digno nec tractat honore:
Sed magis a propriis cœpit depellere metis.
Quorum crudelis Sanctum violentia movit
Richarium; & justos rapiens a plebe feroci,
Hospitium tribuit, tenuit, fovitque benigne,
Disponente Deo, quo salvarentur utrique:
Succensusque diu divino lumine lychnus
Nec claudi valuit, radios sed in ampla tetendit.
Namque peregrinos postquam suscepit in ædem,
Ipsis corporeos sumptus largitur, ab ipsis
Solicitus vitæ capiens compendia sanctæ.
Nec tullus sterilis percepit semina verbi:
Sed menti inseruit, carnis quod sumpsit ab aure,
Quam plura & Christi portavit ad horrea grana.

[4] [non venerunt tempore Sigeberti I Regis Austrasiorum,] Hactenus Acta antiqua S. Richarii. Extat tomo 4 Spicilegii, a Luca Acherio editi, Chronicon Abbatiæ Centulensis, ab Hariulpho Monacho anno MLXXXVIII conscriptum: ex quo, rejectis superfluis, confecta est etiam Vita S. Richarii, quam ex Ms. Centulensi & alio codice nostro habemus; in quibus tempus adventus & prædicationis Sanctorum Hibernensium ita explicatur. Contigit autem eo tempore, quo Sigebertus Rex cum uxore Brunechilde, statuto apud Mettensium urbem regni sui solio, * Orientalem Franciam gubernabat; duos Sacerdotes, sanctitate florentes, & virtutum meritis fulgentes, de Hiberniæ partibus Pontivas pervenisse regiones, &c. Quæ hic de Sigiberto Rege intrusa, nec tempori nec loco congrua, ex Vita S. Columbani itidem Hiberni sunt desumpta. Chlothario primo, anno DLXI Vita functo, succeßit Sigebertus cum fratribus tribus, anno DLXXV interemptus. Habebat eo tempore regnum Sueßionense, sub quo erant Pontivæ regiones cum reliqua Francia maritima, alter fratrum Chilpericus: cui anno DLXXXIV succeßit Chlotharius II, [sed Chlotarii II aut Dagoberti.] anno DCXIV factus Francorum Monarcha, mortuus anno DCXXVIII; relicto filio Dagoberto, cujus solius meminit Alcuinus. Hujus tempore S. Richarius extruxit Centulense monasterium, jam ante a Sacerdotibus Hibernis ad vitam sanctiorem amplectendam permotus. Potuit id contigisse sub Dagoberti parente Chlothario II, S. Columbano a vita mortali jam pridem egresso in Italia; sub quo hosce Sacerdotes antea vixisse, omnino non constat: cum Alcuinus & alii solum dicant, de Hiberniæ partibus in Pontivas pervenisse regiones.

[5] [moriuntur Centulæ senes.] De reliqua vita & obitu horum Sacerdotum ista subduntur ab Ariulpho, cap. 6 Chronici Centulensis: Jam dicti præterea viri Dei, post emensum vitæ stadium, immortalitatis adepti bravium, cælicas sedes suo ingressu exhilarant: Centulensem ecclesiam fundatam corporibus nobilitant: jam vero pene dirutam orationibus sustentant. Verumtamen licet nos jam eorum transitum explicuerimus, noverit Lector, eos, usque dum senescerent, in divinis operibus Centulæ deguisse. Floruit inter Abbates Centulenses S. Angilbertus, anno DCCCXIV vita mortali exutus XVIII Februarii: ad quem diem ejus Vitam dedi. Hic sepulcra horum Sanctorum exornavit aliquot versibus, quos Ariulphus in Chronico pag. 473 ita edidit: Epitaphium S. Chaidoci Confessoris.

[6]

Mole sub hac tegitur Chaidocus, jure Sacerdos: [Epitaphium S. Caidoci,]
      Scotia quem genuit, Gallica terra tegit.
Hic Domini Christi gaudens præcepta secutus,
      Contempsit patrias mente beatus opes.
Hinc sibi concrevit centeni copia fructus,
      Et metit ætherei præmia larga soli.
Huic Angilbertus, fretus pietate magistra,
      Et tumulo carmen condidit & tumulum.

Item aliud de socio ejus Fricoro, seu Frichorio:

Corpore terreno qui cernitur esse sepultus,
      Gaudia pro meritis cælica lætus habet. [& S. Fricorii,]
Iste fuit Fricorus, Chaidoco consociatus:
      Quem sibi concessum Centula gaudet ovans.
Hic virtute valens despexit prospera mundi:
      Et modo viventi gloria magna patet.
Quando Deo placuit, cælorum regna petivit:
      Nunc Angilberti carmine fulget. Amen.

Iacobus Malebrancus, lib. 2 de Morinis cap. 55, [Adriani dicti.] hunc Fricoræum appellat, additque, cognomento Pontivensibus absono relicto, Adrianum vocatum fuisse.

[7] [Corpora elevata a S. Gervino:] Habemus aliud Chronicon Ms. Centulense, a Ioanne Capella anno MCCCCXCII compilatum, ex eoque dedimus ad diem III Martii Vitam S. Gervini Abbatis Centulensis, anno MLXXIII vita functi: de quo num. 21 ista habentur: Iste translatavit corpora SS. Caydoci & Fricorii sive Adriani Confessorum, & deinde: Et in instanti elevavit corpora SS. Caydoci & Adriani, & ea imposuit in capsa seu feretro argenteo, lapidibus pretiosis ornato. Quæ Ariulfus auctor coævus, lib. 4 cap. 32 ita commemorat: Sancti quoque Confessoris Caydoci, sociique illius corpora a terra levavit: & eorum Reliquias decentius collocans, fidelibus populis honorandas censuit. [Reliquiæ in altari:] Egerat cap. 18 Ariulfus de crypta a S. Gervino constructa, & quatuor in ea erectis altaribus: in quorum majori, inter reliquias Sanctorum Confessorum, ponitur nomen Caydoci.

[8] [Nomina in Fastis Centulæ 30 Maii.] In veteri Martyrologio Ms. Ecclesiæ Centulensis, cui hic potior fides debetur, utriusque cultus ad hunc diem pertinere indicatur his verbis: Cœnobio Centula SS. Chaidoci, Fricorii, & Maldegisi, quorum duo primi B. Richario ad initium sanctæ conversationis Doctores fuerunt. In veteri similiter Kalendario, quod Tomo X Spicilegii sui Acherius inseruit, ita legitur: Cœnobio Centula sanctorum Confessorum Caydoci, Adriani & Madegisli. De tertio mox acturi, videmur hoc dicere posse, quod certius cognitus ejus Natalis potuerit Centulenses movisse, ut duos illos ignotæ diei Sanctos pariter commemorandos instituerent. Saussajus in Martyrologio Gallicano, & Menardus in Benedictino, in Appendice eorum quorum diem natalem ignorarunt rejectos, longo encomio celebrant. Ioannes Colganus, [alibi aliis diebus,] nulla reddita sui facti ratione, retulit S. Caidocum Morinorum Apostolum XXIV Ianuarii: & iterum celebrat XXXI Martii, SS. Adrianum & Caidocum Apostolos Morinorum, plurima congerens ex Alcuino & Malbranco, itemque ex Saussajo & Menardo. Henricus Fitz-Simon, Societatis Iesus Sacerdos Hibernus, Roma huc submisit anno MDCXI Catalogum Sanctorum Hiberniæ, dein Duaci anno MDCXIX excusum, [potissimum 1 Aprilis.] in quo celebrantur Kalendis Aprilis, SS. Sadoc, aliis Caidocus, & Adrianus. Præiverat Ioannes Wilsonus in Martyrologio Anglicano anno MDCVIII excuso, ac dein anno MDCXL recuso: in quo elogium ex Vita S Richarii excerptum proponitur, Secutus eosdem Thomas Dempsterus, utrumque in Menologio Scotico anno MDCXXII impresso commemoravit. Demum, citato Martyrologio Anglicano ac dein Scotico, eosdem celebrat Ferrarius in Catalogo Generali. Reliquias in monasterio Centulensi isto die quoque coli, observat Mabilio, in Notis ad Vitam S. Richarii.

[Annotata]

* al. Germaniam.

DE S. MADELGISILO EREMITA,
CENTVLÆ IN PICARDIA.

SEC VII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De cultu, Translatione, ac Vita ab Hariulpho Centulensi scripta.

Madelgisilus Eremita, Centulæ in Gallia (S.)

BHL Number: 5131

AUCTORE G. H.

[1] Qvod in præmemoratis duobus Sanctis, jam laudavimus Ms. Martyrologium Centulense, [Cultus 30 Maji.] duobus illis tertium, ut vidimus, jungit Madelgisilum. Ejusdem nudum cum illis nomen etiam habet antiquum Kalendarium. De isto autem ipsius certo cultu, ne poßimus dubitare facit Chronicon Centulense, sub finem seculi XI conscriptum, cujus etiam supra meminimus, & cujus liber 3 hunc exhibet Capitis 29 Titulum, Translatio S. Madelgisili Confessoris, ista leguntur: Cum cœnobii Centulensis Abbas Ingelardus adhuc teneret regimina, inter cetera bona, quæ illi contulit pietas superna, Sancti quoque Madelgisili Confessoris meruit habere corporalem præsentiam. [Corpus debatum Centulam,] Est denique vicus in pago Pontivo, qui vocatur Monasteriolus, ubi ipse Sanctus a die sui transitus quieverat: sed cum curiositate fidelium delatum fuisset corpus ejus Centulam in monasterio sanctissimi Richarii: cœperunt quidam ex Monachis quadam stoliditate permoti dicere, quod indignum esset ejus hominis venerari ossilla, cujus ignorarent Actus vel Vitam. Cumque hoc ratione, [inde ad ecclesiam illi dicatam amandatū] vel potius irrationabilitate, aliquoties contenderent; erat antiquitus ecclesiola quædam in confinio Centulæ, sub ipsius Sancti nomine dicata, ad quam decreverunt ipsum ferri debere: dum & suæ ecclesiæ domicilio frueretur, & illum tali modo non cogerentur honorare. Factumque est ita. Cum ergo illic fuisset positus ille, Deus qui humilia respicit, quique olim videns Liam despectui haberi causa deformitatis, dedit ei fœcunditatem, ut prolis saltem numerositate amari posset, quæ sui vultus fœditate horrebatur; ille, inquam, Deus cum videret hunc suum servum, pro ignoratis vitæ ejus gestis non satis amari, ut, quanti penderetur meritum illius, populis demonstraret, voluit sua pietate eo loco multa patrare magnalia, quo ejus fuerant membra non sine despectu portata. [& ibi miraculis clarescens reportatur Centulam,] Cum ergo tam evidenter claruisset, vere hunc apud Deum esse magnum; cœpit Abbas Ingelardus cum Monachis suis pœnitentia moveri, quod tam claram Dei margaritam, quasi quoddam vile abjecissent: & quem prius pro obscuritate despexerat sanctitatis, cum devota cordis humilitate & celebri honore disposuit reportare, ad quem amandum & honorandum magnifica Dei virtute invitabatur. Tunc aggregatis Fratribus, cum multo honore magnaque timoris Dei reverentia, jam dictam ecclesiam expetivit: præmissaque erroris pœnitentia atque adorato Domino, qui in Sanctis suis mirabilis est & gloriosus, corpus sanctum accepit, & ecclesiæ sanctissimi Richarii cum laudibus restituit, quod etiam huc usque ibidem servatur. Igitur hæc sunt gloriosa Sanctorum pignora, quibus Centula nobilis decoratur … S. Richarii Abbatis & B. Vigoris Pontificis. … Deinde ille ferax divinorum mandatorum Caydocus habetur: post quem ipse, de quo modo narravimus, S. Madelgisilus decibiliter amatur. Veneratur cum istis S. Caydoci socius, quem quidam Adrianum vocitant. Hæc ibi Ariulphus. Dictus Ingelardus Abbas floruit seculo X, tempore Hugonis Capeti Regis Francorum.

[2] In alio Chronico Ms. Centulensi, a Ioanne Capella compilato seculo XV, ista præterea dicuntur: [S. Madelgisilus dicitur Socius S. Fursæi,] S. Magdelgesilus fuit socius S. Fursæi, & ambo erant transmarini: ipsoque S. Fursæo defuncto, S. Magdelgesilus intravit congregationem Fratrum, & immediate post quæsivit, impetravit, & obtinuit eremum, in quodam loco secreto non habitato super Altiliam, quod dicitur Monasteriolum, Monstreles: & duxit vitam austeram, ibidem defunctus, [& in eremo vixisse:] & corpus sepultum per distantiam temporis ibidem jacuit. Sed dictus Ingelardus Abbas, cum audisset & vidisset plura miracula fieri super tumulum Magdelgesili, consilio habito cum Fratribus, perrexit in Kalendis Junii ad dictum locum, & secum cum magna processione corpus pretiosum apportavit & detulit. Et cum Fratres vidissent ipsum coruscare miraculis, invidebant dicentes: Quod talis vir, cujus Gesta, Acta & Vita ignorabatur, non debebat præ ceteris honorari. Et ut pacifice viveret dictus Ingelardus, constituit sibi fieri capellam extra villæ ambitum, in qua poneretur & a fidelibus veneraretur. (Quod factum ita) & in qua extra modum a populo frequentabatur, ita quod duo ligna vix deportare poterant oblationes ceræ & imaginum, capitum, brachiorum, manuum, pedum, & similium: [magna devotione colitur,] & illis de causis statuit corpus prædictum in dicto cœnobio reponi & restitui. Quod factum est, sed omni anno, die III Kalendas Junii, processionaliter reportabatur. Accidit tamē quod in regressu corporis, Abbatis, & Fratrum decem, & in eadem die III Kalendas Junii, tempus perturbatum est & nebulosum cum ventis & pluviis, [& annua processione 30 Maji,] regnantibus tonitruo & scintillationibus & vaporibus in infima regione aëris, quod omnes dicebant hora decima de mane, quod erat nox & non dies: tamen publice duo juvenes Religiosi ante corpus sanctissimum cum duobus candelabris argenteis secum deferebant duos cereos & duo luminaria, [non absque miraculo.] quæ nunquam defecerunt: sed in eis semper fuit lumen usque regressum, & dum feretrum seu capsa reponeretur in suo loco præordinato. Hæc ibi in dicto Chronico, in quo iterum inferius ista traduntur. Ancherus Abbas, anno XVI sui regiminis, id est anno MCXII, renovavit omnes capsas & feretra omnium Sanctorum, & Reliquias hic existentium … & in una invenit schedulam sic scriptam: Corpus S. Magdelgesili Confessoris hic positum III Kalendas Junii: quod corpus reposuit in alio novo feretro V Idus Julii.

[3] Ad dictum III Kalendas Iunii, sive hunc XXX Maji, celebratur depositio S. Madelgisili Confessoris Centulæ in Martyrologio Berlini, [Memoria ejus in Fastis 30 Maji.] auctius Parisiis sub annum MDXXI edito, & ex eo apud Molanum & Canisium, item apud Wionem, Dorganium & Menardum, sed interponunt hi nomen Monachi. Saussajus longo eum encomio celebrat, in quo dicitur alta ortus prosapia, secessisse in agellum ab Angelo demonstratum. Cui aqua deficiente, signo Crucis cespiti apposito, statim vena aquæ limpidissimæ se aperiens clarissimum fontem effudit: ex quo non solum refocillatus est Christi miles, sed & hujus fontis alveus per amœnam planitiem excurrens, & potum bibentibus jucundum, & medelam etiam ægris suo haustu impendit. Eadem habet Bucelinus in Menologio Benedictino, & adjungit ista: Moriturus cum esset, vocatus ab Angelo Abbas ejus cum Fratribus occurrit: quorum adventu adeo exhilaratus est, ut omnem ægritudinem oblivioni dederit. Verum paulo post mortuus &c. Quæ optaremus verbis antiquiorum auctorum referri. [Elevatio S. Madelgisili 1 Iunii,] Et hæc seorsim de S. Madelgisilo reperimus. Cujus etiam aliqua elevatio facta est prima Iunii: & ad hanc fortaßis hi Versus pertinent, nescio an corporis arcæ, an feretro ejusdem inscripti:

Ossa Madelgisili tenet hæc lectica Beati:
Quem confessorem sibi Christus rite beavit,
Anscherusque novam sibi capsam jure paravit.

Rexit autem Centulense monasterium Anscherus ab anno MXCVII vel VIII annis XX circiter aut XXX. [capella 3 Sanctorum.] Dedimus ad diem III Martii Vitam S. Gervini Abbatis, in qua nu. 3 is dicitur dedicari fecisse capellam B B. Madelgisili, Cajdoci & Adriani Confessorum. Sed miramur ultimorum duorum mentionem apud alios auctores non reperiri, ad hunc XXX Maji, præterquam apud Scriptores Centulenses.

[4] Hactenus corpore & animo firmus Decessor meus, P. Godefridus, commentarium hunc deduxerat; quando correptus paralysi anno MDCLXXX, accepit eodem anno editam partem alteram Seculi IV Benedictini, [Vita S. Madelgisili auct. Hariulfo,] in eaque ipsius S. Madalgisili vitam, Auctore Hariulfo, Monacho Centulensi, ineunte seculo XII scriptam; mihique recognoscendam commendavit, levioribus post id studiis, quatenus valetudo ac vita permitteret, occupaturus sese. Reliquit monasterio Centulensi Hariulfus loci Chronicon, a se diligenter pertractum usque ad obitum S. Gervini Abbatis, anno MLXXIV defuncti: idque se absolvisse ait anno MLXXXVIII. Aliquot autem annis prius vel post, cum scilicet Abbas suus Gervinus II primum factus esset Episcopus Ambianensis, [qui & Chronicon Centulense scripsit,] & necdum de eo palam Centulæ murmuraretur, istam S. Madelgisili Vitam ei inscripsit. Sicut autem Gervino II mortuo, hujus acta bona ac mala, eidem Chronico attexenda composuit, vel ipse, vel potius alius sub annum MCIII; ita & Vitæ S. Madelgisili, ab eodem vel alio acceßit ut minimum narratio translationis in novam capsam ab Anschero Abbate; istius Gervini post annum MXCVI successore, facta anno MCXIII: & ita tum Chronicon ipsum tom. 4 Spicilegii, tum Vitam prædictam Acherius & Mabilio ediderunt: cui Vitæ in Ms. Centulensi, post Chronicon, præmittebatur nihilominus Abbatis Anscheri elogium metricum.

[5] Prius autem quam Supplementa istæc fierent, Hariulfus ipse, [& Abbas Aldemborgensis fuit,] ut nobis constat ex Aldemborgensium in Flandria prope Brugas Abbatum serie chronologica accurate deducta, quæ penes nos est, in insigni tomorum octo Monasterologia, ab Aquicinctini quondam monasterii Priore D. Bar sub initium hujus seculi collecta; Hariulfus, inquam, ipse, anno MXCVII suffectus est secundo istius Monasterii, Abbati Verwino. Laudatur is in dicta Serie, tamquam vir totius prudentiæ & miræ discretionis: & additur, quod ejus solicitudine, anno regiminis sui XVI, levatum est de terra sanctissimi Præsulis Suessionensis Arnulphi corpus, anno XXXIV depositionis ejusdem primi Fundatoris, seu potius Restauratoris, monasterii prædicti. Insuper viriliter ac legitime defendit ecclesiam sibi commissam, contra Abbatem ac Religiosos S. Medardi Suessionensis, qui eam nitebantur redigere in Prioratum. Rexit digne & laudabiliter XXXVIII annis, & obiit anno Dominicæ Incarnationis MCXLIII, XVI Augusti: cujus anima partem beatæ retributionis obtineat.

[6] Alius est ergo scriptor Hariulfus a duobus ejusdem nominis, [usque ad 1143, 16 Augusti,] in Necrologio Centulensi relatis, altero XIII Kal. Maji, cum titulo Senioris; altero relato ad XIII Kal. Junii, sub titulis Levitæ & Monachi; contra quam existimavit eruditißimus Mabilio, post Epitaphium, quod Hariulfo Scriptori & Abbati compositum ab ipso refertur, tom. 1 Analect. hoc tenore. [non 19 Maji.]

Pontivo natus, pronus studiis, Hariulfus,
      Almi Richarii claustra puer subiit.
In quibus imbutus, deceat quid nosse Magistrum,
      Aldemborgensis tertius Abba fuit. [Ejus Epitaphium.]
Rem sibi commissam pro viribus amplificavit;
      Crescere, Petre, tuis semper opes sitiens.
Fratribus exemplum prætendens compatientis:
      Multa nimis, tacuit; quæque loqui, docuit,
Centula quos Fratres retinet, coluit Seniores,
      Illis quod sit honor cernere semper amans.

VITA
Auctore Hariulfo Monacho Centulensi, postea Abbate Aldemborgensi in Flandria.
Ex editione Ioannis Mabilionis.

Madelgisilus Eremita, Centulæ in Gallia (S.)

BHL Number: 5130

AUCT. HARIULFO.

PRÆFATIO.

Domino dilectissimo, Patrique spirituali amore complectendo, Gervino, sanctæ Sedis Ambianicæ Episcopo a nec non almifici Centulensis cœnobii Rectori, [Hariulfus audita narrat,] vestri gregis ovicula, utinam idonea, Hariulfus, salutem & sinceram obedientiam.

Seniorum, qui de tempore venerandi Abbatis Angelranni b usque ad nostra tempora perstiterunt, multimodo relatu, didici quædam narratione digna, quæ ad posterorum notitiam memoriæ studiose commendavi; ea scilicet, quæ de Sanctis apud nos quiescentibus gesta ferebantur: quorum gestorum seriem, antiquorum nihilominus studiosa relatio, notitiæ posterorum tradiderat. Inter quæ omnia, Fratres, delectabat audire & nosse de beato Confessore Madelgisilo, ab antiquis temporibus apud nos quiescente; quis fuerit, qualiter Domino omnipotenti deservierit, & quomodo vel quando sanctum corpus ejus ad locum Centulensem delatum sit, & ibi collocatum; quot & quantis miraculorum signis a Domino sit glorificatum: quorum denique signorum non tam relatu quam aspectu notitiam certam percepimus, dum & ipsi quædam ejus miracula liquido cognovimus, & innumera per tales assertores didicimus, [ipso ex parte testis oculatus miraculorum.] qui non auditu, sed ipso visu præsentialiter se percepisse testarentur c. Igitur carissimorum Fratrum desideriis sanctis vel ex parte volens satisfacere, ad honorem Dei & reverentiam ipsius Sancti, nec non ad utilitatem posterorum, ea quæ nobis frequens seniorum relatio de eodem Sancto contulit, scribendi officio annotamus, ne per nostram inertiam solertia futurorum tantæ rei notitia defraudari videatur.

ANNOTATA.

a Fuit, hic ex sorore nepos & successor S. Gervini, cujus aliquam Vitam, sec. 15 exeunte scriptam, dedimus 3 Martii, plenam in Supplemento daturi ex Chronico Hariulfi, quod nondum ad manus Henschenii venerat, cum istam imprimi faciebat. Quo autem anno factus sit Episcopus Ambianensis hic Gervinus Iunior, incompertum est quidem; suspicor tamen, quod non ante completam anno 1087 fabricam novæ Centulensis ecclesiæ. Vt autem Centulensis Abbatiæ administrationem, judicante Vrbano Papa II, amisit an. 1096; ita sub annum 1102, ipso quoq; Ambianensi Episcopatu expulsus fuit, ob similia demerita, ac biennio post successorem habuit S. Godefridum, cujus Acta Surius edidit, mutato stylo nonnihil contracta; genuina autem, sicut ea scripsit Nicolaus Monachus Sueßionensis coævus, optamus pro 8 Novembris nancisci, frustra quæsita a P. Henschenio.

b Angelrannus, Mabilioni in Notis Ingelramnus, cognomento Sapiens, laudatus in Chronico per 13 prima Capita lib. 3, præfuit regnante Roberto seculo XI.

c Quis hic non expectet integrum librum miraculorum? Nihil minus reperies. Hinc mihi suspicio nascitur, progressurum ad ea Hariulfum substitisse, absoluto primo de vita libro; motum indignis facinoribus Gervini, cui opus cœperat dedicare; ipsumque imperfectum dimisisse, atque ultima capita non tantum alio tempore esse adjecta, sed etiam ab alio auctore. Nam qui Chronicon supplevit, fatetur, se ab ipso Gervino exempli haud boni Abbate, monachizatum, & in corde tenero, quasi, in mollicera, gestorum suorum imaginem, non imitandam, sed abjiciendam compressisse. Erat ergo hic adhuc plane juvenis, quando an. 1088 Chronicon suum finivit Hariulfus; quem oportet matura tunc ætate fuisse, nono post anno factum Abbatem.

HISTORIA VITÆ

[1] Francorum regnum tenente Lodoveo filio Dagoberti, a & Austrasiis regnante Sigeberto æque filio Dagoberti, [Furseus ex Hibernia venit in Galliam.] vir Domini S. Furseus, ab Hibernia ortus, & ibidem signis virtutum & notitia revelationum mirificatus, ex divina jussione natale solum reliquit: Britanniam, quæ Anglia nuncupatur, pertransiens, in partibus Germaniæ appulit, ubi videlicet præfatus Rex Sigebertus b eumdem sanctum virum magno cum honore & gaudio excepit: magnoque affectu eum retinere gestiens, quæque loca monasticæ vitæ congrua illi offerebat, quatenus eo modo in locis sui regni delectaretur morari. Sanctus autem Furseus, per spiritum sentiens nequaquam se in illis locis permanere debere, regiis tamen petitionibus vel ex aliquanto cupiens obedire, rura quæque sibi oblata circumiens, & divini verbi prædicationibus ubique ferventer insistens, locum tandem gratum reperit, ubi cum Dei gratia & prædicti Regis juvamine Cœnobium insigne c constituit, & servorum Dei multitudine sufficienter implevit. Nam ejusdem sancti viri prædicationibus multi ex eodem regno, [Cœnobium condit.] ad fidem & dignos pœnitentiæ fructus, propemodum accendebantur: ex quibus aliqui majori devotione subnixi, ad meliora divinæ servitutis studia certatim properabant, ut cuncta mundi impedimenta fugientes efficerentur Monachi.

[2] Inter quos fuit quidam nomine Madelgisilus, alti generis prosapia genitus, [Madelgisilus ab eo institutus,] & quod majus est atque beatius, in divina præscientia electionis gratia præscriptus. Hic B. Fursei adhærens prædicamentis, & congaudens sanctitatis ejus exemplis, decrevit comes fore indissociabilis operum & viarum ejus, ut mereretur esse particeps meritorum & præmiorum illius. Itaque S. Furseus, perfecta ædificatione atque institutione prædicti cœnobii, & commisso regimine ipsius loci carissimo fratri suo B. Abbati Ultano d, nec non requisita & accepta Sigeberti Regis licentia, assumptis etiam secum discipulis, Occidentalem Galliam, quæ postmodum Francia dicta est, adire deliberavit; in qua jam cælitus erat præfixum, illum terreno corpore solvi, ipsamque Franciam exemplis & meritis illius ex divino decreto debere illustrari. [itineris comes,] Hujus itineris comes individuus vir Domini Madelgisilus fuit, & cum B. Furseo civitates & regiones pertransiit; famem, sitim, vigilias, ceterosque labores sustinuit; orationes & psalmodias cum illo, uti probus discipulus cum magistro, exercuit; prædicationis etiam & abstinentiæ patientissimus imitator inolevit.

[3] Postquam vero vir Domini beatus Furseus, ut cælitus fuerat præstitutum, [eo mortuo Centulam se recipit.] terrena mole relicta in pago Pontivo, loco vocabulo Macerias, suum Creatori reddidit spiritum e, & sacrum corpus ejus ab inclitis viris, Haymone Duce & Archenoldo Præfecto, Perronam delatum est & sepultum; beatus Madelgisilus vehementi angore, pro amissione carissimi magistri, cœpit affligi: &, utpote advena atque locorum ignarus, cœpit æstuanti studio inquirere, sicubi esset locus monasticæ vitæ studiis institutus, ubi Domino adhærere posset, contemplativosque carpere fructus. Cui talia perquirenti continuo innotuit celebre nomen cœnobii Centulensis, a beato Patre Richario jam olim tota sanctitate & justitia collocati, & corporis ejus exuviis sacrosanctis hactenus mirabiliter ac divinissime exornati: in quo etiam Monachorum cœtus Deo acceptus regulari tramite strenue militabat, & divinæ jussioni in spiritus paupertate totis nisibus parere insistebat. Ad hunc ergo locum prædictus famulus Dei tota aviditate convolavit, & sanctorum Fratrum beatæ concioni se admitti religiose expetiit, religiosius impetravit. Invenit sane ibi veros Israëlitas, spiritualem Ægyptum toto animo fugientes, & cæleste manna totis votis ambientes, puræ vitæ Monachos, totius abstinentiæ & humilitatis virtute armatos. Horum beatissimæ societati se ferventer connectens servus Dei Madelgisilus, & de die in diem ad meliora se extendens in timore Dei valde proficiebat, ac de virtute in virtutem ire assidue contendebat.

[4] Florebat per id temporis Francorum respublica sub Rege Lodoveo, Dagoberti filio, & Baltilde venerabili Regina, [Sub Chlodoveo & Balthilde,] quæ post mortem viri sui præfati Lodovei Monasterium Corbeiense construxit. Cœnobium quoque Gemmeticum, instante B. Philiberto, in territorio Rotomagensi construxit; ac per alia loca, ad construenda cœnobia, regalem munificentiam profuse adhibuit. Monasterium ergo Centulense, antiquitate & religione, ceteris sacris locis præeminebat, & miraculorum signis quotidie ad tumulum B. Richarii divinitus clarescebat: quæ dum Fratres assidue perspicerent, [miraculis Centulæ crebrescentibus,] quasi radiis divini amoris medullitus inflammabantur: sciebant enim quoniam arctam & angustam viam viriliter sectando, & contra hostem antiquum alacriter decertando, ad tantam meritorum gratiam beatus Confessor Richarius excreverat, ut ad ejus merita declaranda, tot & tanta Christus Dominus ostenderet miracula: quæ dum fierent, multiplici laude pollebant; dum Christo Domino honorem & gloriam, Confessori ejus laudis reverentiam, cernentibus quoque imitandi desiderium, & debilibus præstarent sospitatis gaudium.

[5] Hæc, inquam, divina miracula multum B. Madelgisilo circa Dei cultum inspiraverunt ardorem, multam in corde ejus divinæ dilectionis flammam succenderunt, [secedit in eremum.] multam ad contemptum mundi in ejus præcordiis efficaciam genuerunt. Qui cum aliquanto tempore in divinis exercitiis spiritualem militiam in hoc Centulensi Cœnobio peregisset, & a ceteris Fratribus pro honore sanctitatis venerabilis haberetur; cernens sibi officere impensam a Fratribus reverentiam, & cupiens arctiorem remotamque arripere vivendi formulam; cum magna humilitate expetiit, ut liceret sibi remotum & quietum locum perquirere, quo divinis laudibus securius atque profusius quivisset incumbere; orationibus quoque & lacrymis sine strepitu valeret invigilare, ac divinis obtutibus se mortificando semper purgatiorem exhibere. Quique quod devote expetiit, gratuita Fratrum benignitas ei cum magna dulcedine concessit; quippe qui fraternis provectibus nescirent invidere, sed potius congaudere. Adeptus etenim desiderium, licentiam scilicet pergendi ad eremum, cœpit summis precibus ac lacrymis impensius flagitare, ut immensa Christi pietas ei locum talem dignaretur demonstrare, ubi in spiritu humilitatis & in animo contrito divinis obtutibus valuisset assidue laudis sacrificium immolare.

[6] Ad quod impetrandum, assumpsit laborem majoris jejunii, studium prolixæ orationis, psalmorum diuturnam decantationem, seniorum quoque spiritualium expostulavit orationes; ut superna gratia illi pandere dignaretur, quonam in loco sortiretur dominici servitii solitariam stationem. Cui talibus insistenti apparuit per soporem Angelus Domini; [cælitus præmonstratū.] & educens eum, dixit; Sequere me, & cautius attende quem tibi monstravero locum, in quo tu deinceps dominicum expleas servitium. His dictis ante illum cœpit ire, & per diversa loca illum circumducere, donec pervenit ad cælitus decretam stationem; ubi figens gradum, ait famulo Dei; Hic requies tua in tempus præfixum, hic habitabis, & hic debitum de corpore ages transitum. Post hæc dicta disparuit, & famulus Dei ad se reversus intellexit quid vidisset: & prosternens se cum lacrymis, egit gratias Deo, pro inenarrabili dono ejus.

[7] Sequenti diluculo, expletis hymnorum obsequiis, convocat majores de Fratribus, & per ordinem refert visionem. Illi, ut vere sine dolo servi Dei, exultant, & immensas Creatori grates persolvunt: ac deinde maturant opus perficere, quo nulla mora tantum divinæ bonitatis indicium potuisset intricare. Eliguntur Fratres, ex præcepto Abbatis, qui eum deducerent; apparantur utilia, quæ Christi militi forent necessaria: quibus rite præparatis, procedit fortis athleta ad singulare certamen. Deductus autem per quæque loca, ubi ad ostensum locum pervenit, mox ex intimo sapore, quod is esset sibi divinitus præelectus locus, recognovit, adamavit, apprehendit: & primo omnium procidens in orationem, lacrymis madefactus, ad quod venerat mox inchoavit. Fratres vero qui eum conduxerant, tamdiu cum illo permanserunt, quousque cellula erigeretur & oratorium, ubi Christi miles suo Regi debitum impenderet famulatum: quibus ad legem eremi rite compositis, reversi sunt ad castra cælestis exercitii.

[8] Servus itaque Christi Madelgisilus, solus remanens & remotus, [Ejus situs] studuit omni fervore divinis laudibus & canticis insistere; orationibus & vigiliis attentius incumbere; mala mundi, tamquam sua essent, assiduis fletibus explare; optans omnes homines salvos fieri, & ad agnitionem veritatis pervenire. Est autem locus ipse in pago Pontivo circa fluvium Alteiam f situs, aquæ prolapsu & silvarum opacitate circumdatus, & ad Deo serviendum liber valde & quietus, vocabulo Monstroledus g. Aqua vero ejusdem alvei interjacente, palustri mollitie inaccessibilis erat, unde & labor importabilis ad aquam hauriendam Dei famulo accidebat. Unde totis nisibus conversus ad Dominum, [& fons ibi impetratus.] orabat supernam majestatem, ut illi auferret tantam hauriendæ aquæ difficultatem: & prostratus humi lacrymas fudit cum precibus, ut aquæ subsidium conferret illi omnipotens Deus. Sentiens quoque in spiritu se a Domino velociter exaudiri, post orationem fusam surrexit, & durissimo cespiti signum Crucis apposuit. Mox etenim vena aquæ limpidissimæ ibidem se aperiens clarum fontem evomuit: qui in devexi montis subjacente modica & pendula planitie ebulliens, ad alveum Alteiæ seu maternum sinum recurrit, sed in suo decursu copiam hauriendi omnibus attribuit. Hic idem fonticulus, cœlesti medicina refertus, diversos languores suo haustu expulit; quod & modo nullus fieri ambigat, nisi infidelitas id petentis impediat.

[9] Igitur in omni sanctitate & nimia simplicitate serviens Deo sine interpolatione, [Centulenses Madelgisilo ægrotanti subveniunt;] & permanens in assumpta tam ardui propositi austeritate, post aliquot annorum curricula infirmatus est corpore languore valido, non tamen impeditus a divino servitio: & putans se jam resolvi, cœpit in Dei opere esse tam ferventior, quam exspectata felicitas jam foret propinquior. Mox etenim Abbati Centulensium apparens Dei Angelus, monet & imperat ut visitetur in eremo Dei servus, & impendatur ei solatium, ne deficiat ad Christi servitium. Surgit Abbas festinanter, assumptisque de Fratribus quos elegit, incumbit & accelerat Dei servum invisere, quem compererat cælestibus excubiis non carere. Venerunt itaque in eremum præfatam ad habitaculum viri: inveniunt ægrotum, orant, psalmos canunt: inde præmissa benedictione salutant illum in osculo sancto, ac deinde proferunt quæ ad usum ejus detulerant ex cælesti mandato. Præ gaudio autem de illorum adventu in tantum servus Dei exhilaratus fuit, ut totam languoris gravedinem protinus oblivioni dederit. Relinquentes ergo ei Fratrem, qui ejus solitudini ac imbecillitati solamen præberet, redierunt ad claustra, extra quæ diutius commanere nullatenus proficeret.

[10] Per idem ferme tempus fuit in Britannia majori vir Deo placitus, genere & scientia insignis, Vulganius h; qui dum esset ad arcem Episcopatus Dorovernensium civitatis, quæ Cantuaria nuncupatur, [S. Vulganius eodem divinitus missus,] præelectus; & sentiret sibi obesse tanti culmen honoris, utpote qui in paupertate & extremitate Deo servire maluerat; rogavit Dominum, ut tale ei consilium præberet, quo de vinculis tantæ prælationis absolvi, & divinæ servitutis officio quam maxime valuisset implicari. Talia deprecantem, taliaque deprecando frequentantem, respexit qui humilibus dat gratiam, de quo scriptum est: Desiderium pauperum exaudivit Dominus. [Ps. 10, 3] Nempe cælestis nuntius ei assistens, consilium quod quærebat, eidem intimavit, dicens: Festinus transi mare versus Galliam, & applicabis in Alteiam, [ipsum sanat] supra quam quidam Dei servus habitat; ad quem tu velox abibis, & ex Dei mandato a sua infirmitate illum sanabis, ac deinceps in Dei servitio cum illo socialiter permanebis. Percepto hoc oraculo, B. Vulganius continuo exivit ad urbem, & arripuit iter ducens ad mare. Invenit autem nutu Dei naviculam, in quam mox intravit, Christum invocans, & de Dei præsentia non diffidens. Statim navicula, fluctibus elevata, sine humano remigio, per maria in directum cucurrit, & angelico ductu ad portum Alteiæ velociter pervenit; indeque oram legens, usque ad habitaculum Dei servi, contra impetum fluminis navigando, pervenit.

[11] Egressus de navicula, & intrans ad famulum Dei, æque Dei servus Vulganius, mox orationi incubuit; [ipsique adhæres:] qua completa, manus suas ægroto imposuit; & continuo, languore depulso, sanitas redire incepit. Beatus etiam Madelgisilus, lento conamine exsurgens, in ejus complexum ruit; & sic se invicem mutua dilectione complexi sunt, acsi uterini fratres, post longa terrarum vel locorum spatia, in unum convenissent. Fuerunt ergo isti duo venerabiles viri fide & devotione conjuncti, spirituali gratia confirmati, ad instantiam divinæ laudis unanimiter animati, ad vitia calcanda fortes, in contemptu seculi alacres, ad quæstum virtutum avidi, ad impendenda beneficia prompti. Et quoniam nec sensus excogitare, nec lingua valet eorum virtutes proferre; qualiter, auctore Deo, tanti pretii margaritæ, in hujus mundi exilio elimatæ, ad cæleste sertum transmissæ sint, jam nunc propalare aggrediamur.

[13] [dein morbo correptus,] Consequenti tempore, ut placuit supernæ providentiæ, jam expleto cursu fragilis hujus vitæ, accidit corporalis ægritudo famulo Dei Vulganio. Quo ægrotante, B. Madelgisilus satis ægre ferebat sodalis molestiam: & assistens ei, cum singultu querebatur, ita dicens: Ergone, Frater mi, ad hoc venisti, ut me relicto in convalle lacrymarum, tu festines ad consortium gaudentium animarum? Ego certe sperabam a te, corpore humo, spiritu Christo commendari; & nunc affectas hinc velox recedere, ut ante me, spiritu cælum, corpore terram debeas penetrare? Cui S. Vulganius ajebat: Sustine quæso patienter, Frater beatissime, & Dei voluntati in nobis libenter acquiesce. Nam quid proderit tota vita in obedientia præceptorum Dei sudasse, si circa finem nostrum, is qui calcaneum observat, rebelles ac murmurantes valuerit invenire? Nec durum patiaris, quod ad tempus te relinquo: quoniam mox ut faciem Dei videro, pro te, ut hinc eximaris, supplicare non cessabo. His beatus Madelgisilus ad modicum recreatus, ministrum suum, dudum sibi ab Abbate delegatum, ad idem monasterium festinanter transmisit, mandans Fratribus, ut infirmum cohabitatorem suum quantocius visitarent; & quidquid ad viaticum decedentis pertinet, eidem ministrarent. Mox audito hoc mandato, ad omnia bona efficaces & prompti Centulenses Monachi, sub omni celeritate venerunt, Oleo sacro servum Dei perunxerunt, Communionem dominicorum mysteriorum tradiderunt, & sic sanctam illam animam, IV Non. Novembris, [moritur 29 Maii] de corpore egressam, psalmis ac lectionibus prosecuti, corpus demum condignæ sepulturæ in oratorio i tradiderunt. Nec longo post temporis spatio sanctus Madelgisilus superfuit: quin potius plenus dierum bonorumque operum, ad gaudia Sanctorum transmigravit; accipiens coronam de manu Domini, & reddens terræ corpusculum, juxta sepulturam sui quondam sodalis Vulganii, [Madelgisilus vero 30 ejusdem] in eodem loculo oratorii sui. Dies autem natalitius hujus viri Dei ab antiquis traditur III Kal. Iunii, ad laudem & gloriam nominis Christi. k

ANNOTATA.

a Obiit Dagobertus I, istorum pater, an. 638; & Chlodovæus II usque ad ann. 656 regnavit in Francia, in Austrasia vero Sigebertus usque an 658.

b Dixerat Beda a Sigeberto Rege exceptum S. Furseum (in cujus Actis ad 16 Ianuarii multa supersunt haud satis evoluta a Bollando) sed Sigebertum Orientalium Saxonum in Britannia, non in Germania Francorum Regem Beda intellexit. Is autem fuit Sigebertus I, ab anno 623 ad 653 regno isto potitus. Igitur æquivocatione nominis deceptum Hariulfum apparet; non enim ex Britannia in Germaniam, sed in Franciam appulit S. Furseus.

c Beda locum describit mari vicinum in castro quod lingua Anglorum Knobherburg, id est Urbs Knobheri vocabatur.

d De S. Ultano, qui & ipse postea Furseum secutus est, egimus 1 Maji.

e Obiit S. Furseus circa an. 650.

f Althea vulgo l'Authie, Papirio Massono Altilia.

g vulgo Monstrelet quod ex dicendis num. 15 constat paucis leucis Centula abfuisse. In Chronico lib. 3 cap. 29 Monasteriolus. Sed Vereor ne Chronici transcriptorem, potius quam Hariulfum ipsum, hic recte scribentem, deceperit oppidum vulgo Monstreüil, in vicina Canceiæ ripa situm, propter nominis æque a Monasterio ducti, affinitatem: interim Monstroleti nomen etiam hodie celebre reddit Ingeramnus Monstreletus, sec. 15 scriptor haud ignobilis. Mabilio t. 2 sec. 3 pag. 2 in Addendis sect. 2 ad Vitā S. Richarii, dum indicat Argulium sibi videri vicum vulgo Argonne, non longe dicit distare Monstreletum S. Madelgisili, sed hunc non exhibent tabulæ.

h Colitur S. Vulganius, 2 Novembr. Vitam ejus habemus aliquam, in qua dicitur, educatus ad pedes Quiriani Cantorberiensis Episcopi, nusquam in serie istius Vrbis Præsulum noti; & æque ignotus iisdem est, ipse Vulganius, qui hic dicitur ad idem culmen electus, quod tamen in alia ejus Vita Ms. necdum nobis visa, legi etiam indicat Mabilio: ut utraque haud magnæ fidei esse videatur, & ipsum quod hic simili fide asseritur.

i Sed ille in nostro Ms. nulla facta mentione S. Madelgisili, dicitur obiisse in monasterio S. Vedasti Atrebati: de eoque agens Baldericus in Chronico, asserit in castro Lenensi, vulgo Leni requiescere; ut omnino videantur duo diversi, propter gentis & nominis communionem. in unam personam conflati, confusa utriusque memoria.

k Hic dixerim desiisse Hariulphum, cetera alteriusesse.

SUPPLEMENTVM
De translatione corporis Centulam, deinde an. 1113 in novam Capsam.

Madelgisilus Eremita, Centulæ in Gallia (S.)

BHL Number: 5130

EX MABILIONE.

Multis autem postea effluentibus annorum curriculis translatum est corpus B. Madelgisili ad cœnobium Centulense, [Centulam Translato corpore] in ecclesiam B. Richarii, & ibi requiescit: ubi scilicet divinæ laudis sonus a non desistit, & ubi multa continentur corpora animarum quæ cælo vivunt. Inter quæ cum tempore Abbatis Ingelardi b idem Christi Confessor honorifice fuisset collocatus, cœperunt quidam ex Monachis, quadam stoliditate permoti, dicere; quod indignum esset illius hominis venerari ossilla, cujus ignorabant vitam vel gesta: necdum enim lucida ejus opera Scripturæ tradita, necdum memoriæ Fidelium fuerant commendata. c Hac de re dum jam dicti Fratres aliquoties contenderent, [indeque ad vicinam ejus ecclesiolam;] erat antiquitus ecclesiola quædam in confinio ipsius Centulæ, ex ejusdem Sancti nomine appellata; ad quam decreverunt ipsum ferri debere dummodo & suæ ecclesiæ domicilio potiretur, & illum taliter remotum non cogerentur honorare. Cum ergo illic esset positus; ille Deus, qui humilia respicit, qui etiam Sanctos suos, quamvis occultos, exaltare non desinit; decrevit eo loco plura patrare miracula, quatenus vel sic cognoscerentur præfati Sancti merita, & eorum qui illum abjecerant, domaretur stultitia. Denique cæcis visum, surdis auditum, claudis gressum, mutis loquelam, ceterisque infirmitatibus tale ac tantum contulit ibidem remedium, ut nemo valuerit lingua prædicare aut memoria retinere tantorum operum copiosam numerositatem.

[14] [ob frequentia ibi miracula,] Cum ergo longiori tempore hæc Dei gratia ibidem claresceret, & tam evidenter omnibus pateret esse hunc apud Deum pretiosi meriti; cœpit Abbas Ingelardus cum Monachis suis grandi pœnitentia moveri, quod tanti pretii margaritam quasi quoddam vile abjecissent; & quem prius pro gestorum ignorantia, seu pro obscuritate despexerant sanctitatis, cum devota cordis humilitate & celebri honore disposuit reportare, ad quem amandum & honorandum magnifica Dei virtute trahebatur. Tunc aggregatis Fratribus & populo convocato, præmissis crucibus & cereis ac thymiamateriis & omni decore ecclesiastico, [recipitur apud S. Richariū.] cum honore & magna timoris Dei reverentia, jam dictam ecclesiam processionaliter expetunt; præmissaque erroris venia, cum hymnis sanctum corpus acceperunt, & ad ecclesiam S. Richarii cum laudibus retulerunt, uti eum qui mentium duritiam meritorum virtute domaverat: quod etiam ibidem reconditum cum honore servatur, & cum amore veneratur.

[15] [Dum corpus ex more Monstreletū defertur,] Fuit postmodum Centulensis populi & pagensium Pontivorum devota consuetudo, ut unoquoque anno, ad diem sui natalis, qui est III Kalendas Iunii, sacrum corpus ejus ad locum, ubi olim fuerat sepultus, cum gaudio & honore decenti deferrent: conveniebatque de proximis villis vel municipiis ingens turba populorum; & cum multa lætitia Sancti festum colebant. Quadam ergo vice, cum de more solenni illuc fuisset deportatum; & expletis solenniis, cum jam tempus adesset referendi; egredientibus Fratribus cum Sancti corpore de ecclesia, tantam contigit fieri pluviæ & ventorum turbulentiam, [candelæ vento non extinguuntur,] ut illa dies nocte turpior videretur, præ nimia tempestivi aëris densitate. Ferebantur pro more ante corpus sanctum duo argentea ceroferaria: quorum lumina, licet ventis pulsarentur, & pluviis valide humectarentur; nequaquam tamen extingui potuerunt, quousque ipsam parœciam, in qua fuerat conversatus, petransisset. Ita, quasi designans quod fuerat proprium, miraculo sacravit.

[16] [& ager Sancto ablatus resticuitur,] Quidam vicinus possessor, avaritiæ jaculo stimulatus, quamdam terram, ecclesiam B. Madelgisili olim condonatam vi rapuit, & in usus proprios redegit. Interea redeunte annua Sancti solennitate, contigit lecticam ejus per ablatam sibi terram permeare. At ubi, qui portabant, illam terram calcare cœperunt; repente lectica ejus, nimio pondere aggravata, immobilis substitit, ac tamquam mons moveri a loco non potuit. Tunc qui noverant, ipsam terram præfato dudum Sancto injuste ablatam; conquerebantur, dicentes: Ecce S. Madelgisilus, propter suam terram commotus se aggravavit, [ob corpus istic immobile.] & se hinc proferri non permittit. Conveniamus raptorem, rogemus & exhortemur, uti Sancto sua reddat. Sic temerator, nimium pavefactus, & formidans ne terra illum viventem deglutiret, tremulus accessit; & veniam humiliter petens, agrum suum S. Madelgisilo restituit, liberumque & quietum in perpetuum acclamavit. Hoc facto ad Sanctum reditur, lectica gestatur, ponderositas nulla sentitur.

[17] [Anno 1113 transfertur in novam thecam:] Sub anno etiam divinæ per carnem apparitionis millesimo centesimo & tertio decimo, Indictione quinta, Regnum Francorum tenente Ludovico filio Philippi anno quinto, cum sanctissimi Richarii nobile quondam Monasterium detineret Abbas Anscherus annis jam d sedecim; placuit ipsi Abbati ac ceteris Fratribus, ut amabile corpus S. Madelgisili revolverent & inspicerent; atque in novam capsam, quia antiqua valde fragilis erat, diligenti studio reconderent. Paratis itaque quæ ad tantum opus competentia videbantur, ubi ventum est ad id quo sacra membra relocarentur; cervini corii saccellus, quo recipienda erant, invenitur brevior, minusque capacior, quam ipsorum ossium magnitudo ac proceritas poscebat: ideoque pars quædam eorumdem ossium remansit in pristino indumento, quousque tempore liberiori res in melius aptaretur: attamen in novam capsam universa reposita sunt cum psalmis & decenti honore.

[17] [& Sanctus apparens jubet ossa sua in unū sacculum componi,] Non multi post hæc fluxerant dies, & Custos ecclesiæ, qui eumdem Sanctum ferventi amore prosequebatur, infirmitate præventus dormire non poterat, & tota nocte apud se tractaverat, quando & qualiter sancti corporis transmutatio perfici posset. Jam vero aurora consurgente, idem Custos lassabundus modice obdormivit; & in ipso parvissimo somno, sensu interiori de Sancti reliquiis componendis cogitabat. Et subito adstitit coram illo vir procerus & decorus, in habitu glorioso, & ait: Hoc cautius provide, & sic perage, ut omnia ossa mea insimul recondantur. At ille, qui perexiguo sopore tenebatur, & quem ejusdem Sancti fervens amor aspirabat; mox ut audivit dicentem, Omnia ossa mea, ipsum esse B. Madelgisilum liquido intellexit; & librata in eum oculorum acie, nomen & meritum inquirere concupivit. At ille vir magnus & gloriosus, antequam interrogari potuisset, disparuit: sed odorem nimis gratum reliquit, & vestigia pedum suorum tamquam aurea dimisit. Idem autem de recessu ejus dolens, sed de odere gaudens, & hujus visionis aliquot indicium retinere satagens; ait, ut putabat, intra se: Statim hæc aurea illius vestigia apprehendam, & hæc Fratribus in testimonium deportabo. Sic evigilans exilivit, extensis brachiis: & hac motione concussus aurea vestigia, quæ se cernere putaverat, jam non vidit: sicque visionem, & totam qua premebatur ægritudinem continuo deposuit, e adjuvante merito Sancti per gratiam Domini nostri Jesu Christi, cui est honor & gloria in secula. Amen.

ANNOTATA.

a Laudem perennem, a S. Angilberto institutam, intelligit Mabilio: dubitat tamen, an ea adhuc viguerit, cum hæc scriberentur; omnia fere sumpta, quoad primam Translationem, ex Chronico Hariulfi lib. 3 cap. 29, verbis in Comm. prævio relatis ab Henschenio.

b Ingelardus, decessor immediatus præfati Angelranni, sec. 10 ad finem vergente.

c Non ergo mirum si jam recitata Vita, adeo parum certa sit: quod idem de Vita S. Vulganii jam notavimus.

d Fuerat ergo institutus Abbas anno 1097 vel sequenti: quod cum dictis in Chronico Hariulfi, de tergiversatione Gervini, post sententiam in favorem Centulensium ab Vrbano PP. latam, optime consistit.

e Mirum est non addi, utrum mandatum implere curaverit Custos iste, ut videbatur exigere fides somnio habita: nec apparet quomodo aliter potuerit animo quietem capere, nisi jussa executus.

DE SANCTO ANASTASIO
EPISCOPO PAPIENSI IN ITALIA.

ANNO DCLXXX.

SYLLOGE HISTORICA.
Ex Paulo Diacono & Joanne Baptista de Gasparis.

Anastasius, Episc. Parmensis in Italia (S.)

G. H.

Memoria sacra S. Anastasii Episcopi Papiæ, citatis Tabulis Ecclesiæ Papiensis, [Cultus sacer] conservatur ad hunc XXX Maji, in hodierno Martyrologio Romano: ubi Baronius allegat nonnulla ex lib. 4 Historiæ Longobardorum editæ a Paulo Diacono, qui cap. 15 aliis cap. 44 ista habet: Temporibus Rotharis Regis Longobardorum, Arianæ hæreseos perfidia maculati, pene per omnes civitates regni ejus duo Episcopi erant, unus Catholicus & alter Arianus. In civitate quoque Ticinensi usque nunc ostenditur, ubi Arianus Episcopus apud basilicam S. Eusebii residens, baptisterium habuit, cum tamen Ecclesiæ Catholicæ alius Episcopus præsideret. Qui tamen Arianus Episcopus, qui in eadem civitate fuit, Anastasius nomine, ad fidem Catholicam conversus, Christi postea Ecclesiam rexit. Hæc Paulus Diaconus. Meminerunt ejusdem Anastasii Episcopi, ex Ariana labe ad veram fidem conversi, Bernardus Saccus lib. 9 Ticinensis historiæ cap. 12, Antonius Maria Spelta in Historia Episcoporum Papiensium, aliique. Post quos Ioannes Baptista de Gasparis anno MDCLI, tacito suo nomine, edidit Breviarium Vitæ Sanctorum Episcoporum Papiensium, qui sub ritu duplici in dicta Ecclesia coluntur, & præfatur se diuturna inquisitione ex pluribus Scriptoribus collegisse quæ profert. Sunt illa ejusmodi.

[2] [A secta Arriana conversus,] Anastasius secundus, Ticini claro genere ortus, a teneris annis pietatis ac modestiæ præ se facem tulit, ita ut nihil moribus illius honestius, nihil ejusdem vitæ integritate candidius videretur. Adolescens in Arianam hæresim incidit. Presbyter factus, Rotharii Longobardorum Regis studio, Arianorum Episcopus præficitur Ticini, eodem tempore, quo Magnus, Catholicus Ticinensium Episcopus, præsidebat. At cum sua sponte tum religiosorum hominum sermone hæresim detestatus, divinarum litterarum studio incensus, tantum in omni genere virtutum profecit, ut mortuo Catholico Episcopo Magno ad Pontificii Ticinensis dignitatem evectus fuerit. Ille vero cum sacri istius muneris functionem minime subterfugere posset, [factusque Episcopus Catholicus,] prudentissime summisque viribus laboravit, ut commissam sibi Ecclesiæ navem optato in littore collocaret. Qui cum sancte & pie plurimos verborum sententiarumque gravitate a pravitate vitæ ad honestatis studia traduceret, id multo magis excellentiusque clarissimis virtutum exemplis faciebat. [magna pietate & caritate præditus,] In mentis oculis ad sempiternarum rerum contemplationem erigendis admirabilis fuit: nam adeo divinarum rerum considerationi assueverat, ut nulla unquam res vel prospera vel adversa mentem ejus ab intuitu rerum cælestium avertere potuerit. Caritate fuit illustris, quare quidquid habuit, larga manu inopibus erogavit, tantaque vigilantia pauperum calamitati consuluit, ut cuncti, a gravi paupertatis afflictione, Antistitis sui beneficio sublevatos se læti testarentur. Interrogatus cur peccantes soleant excusationem afferre, cum prædicaret ne cujusquam cor declinaret in verba malitiæ ad excusandas excusationes in peccatis, illos belluæ marinæ comparavit, quæ apparens moxque in aquas demergens se abscondit: aitque non posse quemquam se a peccatis excusare, cum scriptum sit; Septies in die cadit justus. Synodo generali, sub Agathone Papa anno sexcentesimo septuagesimo nono celebratæ, interfuit. Demum peractis annis duodecim pastoralis solicitudinis, de obitu suo certior factus, [obit 30 Maji anno 680.] ad contemplanda cælestia multo studiosius se composuit; donec tertio Kalendas Junii, animū benignissimo Creatori suo redderet anno sexcentesimo octogesimo: & sepultus est in veteri Cathedrali ad dexteram aræ maximæ sub Euangelii pulpito.

[3] [Aliqua Anastasio I contribuuntur.] Hactenus dictus Ioannes Baptista de Gasparis de S. Anastasio ejus nominis secundo, & Episcopo trigesimo primo: cujus aliqua hic narrata (præsertim de ejus in pauperes & afflictos benignitate, & excusatione peccantiū) ab aliquibus attribuuntur Anastasio I, quem ut Sanctum Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ retulit XXVIII Maji, secutus Antonium Mariam Speltam & Stephanum Breventanum, qui eum Titulo Beati honorant. Quod monuisse sufficit.

DE S. HUCBERTO MONACHO
BRITANNIACI IN SVESSIONENSI GALLIÆ DIOECESI.

CIRC. AN. DCCXII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Ejus, sub titulo Episcopali obscurati, nomen in Fastis: cultus peculiaris, ætas per conjecturam elicita ex Vita serius scripta.

Hucbertus, Monachus Britanniacensis in Gallia (S.)

AUCTORE D. P.

In omnibus etiam antiquißimis Vsuardi exemplaribus Mss. tam eo quod Parisiis in ipsius auctoris Monasterio ad S. Germani de Patris servatur, [Memoria apud Vsuardum, addito Episcopi Titulo obscurata:] quam quod seculo XI exaratum ceteris omnibus, si non antiquius, minus certe interpolatum censuit Bollandus, X Februarii ante Acta S. Austrebertæ num. 9; paßim ad III Kalendas Junii, ultimo loco, leguntur hæc verba: Ipso die S. Hucberti, Episcopi & Confessoris. Veremur tamen, ne Titulus Episcopi, temere adjectus ab aliquo, fecerit hanc memoriam videri Trajectensis hoc nomine Episcopi (qui S. Lamberto suffectus Trajecto Leodium Sedem transtulit, neque hoc die usquam colitur) eo quod hodie colatur ejusdem nominis alius, non Episcopus, sed Monachus Britanniaci: qui locus, vulgo Bretigny dictus, cum distet Parisiis non amplius quam septemdecim leucis, non potuit ejusmodi error obrepere Vsuardo, si vere hic de illo scripsit: uti sane non videtur eum omissurus, quem loci vicinia & profeßionis communio commendabant. Neque enim dubitari potest, quin recenti adhuc fama sanctitatis celebrari cœptus seculo Christi VIII, ut infra dicetur, nec longe Parisiis situs, Vsuardo notus fuerit. Nisi forte suspicari quis velit, eum mensium nomina confudisse, quia III Kalendas Maji, obiisse sanctum Episcopum legerat; etsi IX Novembris potißimum colatur, propter tunc factam translationem.

[2] Interim Saussajus, ad conjecturas plus æquo præceps, non dubitat scribere in suo Gallicano Martyrologio, [quod Saussajum decepit,] quod hodie colatur, Elevatio S. Huberti, celeberrimi Tungrensis Episcopi & Confessoris. Tungrensem vocat, ex recentiorum Leodiensium sententia, Trajectenses Episcopos nominare recusantium; quorum hoc in puncto pervicaciam peculiari diatriba, ante annos triginta edita, & paulo ante mortem iterum ad incudem revocata, Henschenius castigavit. Quod autem ad elevationes istius S. Huberti pertinet, [ut putaret esse Elevationem S. Huberti Tungrensis.] Bartholomæus Fisen Leodiensis omnes breviter colligit, in istius Ecclesiæ floribus; docetque, primam factam esse sub Carolo Martello, prædicto die IX Novembris, alteram sub Ludovico Pio, cum Andainum, nunc S. Huberti monasterium dictum, transferendum esset corpus, quod istuc pervenit XXX Septembris, non multis ante diebus (ut par est credere) ablatum Leodio. Exinde portatilis loculus semper sacrum istum Thesaurum habuit: proinde non est quod posteriorem aliquam elevationem quis cogitet, quæ Vsuardum movisse potuerit, ut hac die vellet Hucberti (sic enim antiquitus nomen constanter scribebatur) cum Titulo Episcopi meminisse. Verum igitur hujus diei Hucbertum, sed Monachum, exhibemus: de quo amicus noster Mabilio, propter quædam Stephani Papæ responsa, anno DCCLIII Monachis Britanniacensibus data, sub ejusdem anni nota Parte 1 Seculi 3 Bened. pag. 720 breviter acturus, sic præfatur.

[3] [Britanniaci situs & monasterii status hodiernus:] Britanniacum seu Brittennacum, recentioribus Bretigniacum, Monasterium quondam agri Noviomagensis, ad Oesiam fluvium, altero milliari supra Noviomagum Galliæ Belgicæ urbem, in diœcesi tamen Suessionica situm, ignotæ est originis. Locus iste nunc redactus in vicum & Prioratum Ordinis Cluniacensis, a Lihonio dependentem, duabus maxime rebus illustratus olim fuit: nempe habitatione S. Hucberti Monachi, & Stephani Papæ II responsis ad Monachos ejusdem loci: nunc vero præter S. Hucberti reliquias, nihil servat ornamenti. Ecclesia semiruta jacet; Monachorum ibi cœtus nullus, unus istic Thesaurarius Monachus cum Priore seculari, qui quidquid ibi annui reditus est percipit, ceditque Thesaurario partem oblationum, quas fideles voti causa illuc confluentes conferunt. Eo loci visuntur adhuc vestigia ædium monasticarum; extatque hactenus sacellum (ut vocant) Bilancium, [in eo cultus S. Hucberti, & sacellum Bilancium,] quod est ad partem majoris altaris B. Petro nuncupati. Ponderatos quondam existimo eos, qui, maxime ob vitandam rabiem ex morsu canum rabiosorum, istuc remedii causa se conferebant, seque conferunt indies. Ita Mabilio, existimans superstitione quadam observatum, [ad usum minime superstitiosum.] ut cum homines quovis incommodo laborantes vota continuarent ratis diebus, in frequentioribus Sanctorum quorumdam sedibus, quotidie pensitarentur seu ponderarentur in libra, ad hoc suspensa; experimentum facturi ex ponderis decremento, an morbus seu ægritudo hominis affecti decresceret. Equidem in hujusmodi experimento superstitionem agnosco; sed an uspiam sit vel fuerit unquam usurpatum dubito. Certe illud non probant quæ ex Historia Translationis SS. Arsacii & Quirini Mabilio adducit exempla; sed pensitationem aliam omnino religiosam, quam expressam etiam video in eo quem ipse allegat homine, qui panibus & caseolis ibi se pensans, ea distribuebat egenis: & sic in ipsis quæ damus S. Hucberti miraculis num. 20, legitur quidam liberatus, facta oblatione ceræ instar sui corporei ponderis. Talem pensitationem etiamnunc usurpari scio, nec aliam puto esse quam in pluribus Sanctorum Actis legisse memini, cum simpliciter vovetur aliquis appendendus in honorem alicujus Sancti. Contingit enim sæpe etiam exprimi eam speciem rei offerendæ, ad quam appendendus sit is pro quo votum concipitur: quæ deinde oblatio, æque ac prædicti panes & caseoli, vel distribuebatur egenis, vel relinquebatur ecclesiæ; in quo nihil non religiosum apparet.

[4] [Ætas hactenus obscura] Ætatem S. Hucberti æque ac facta obscuram esse, censet idem Mabilio. Legi, inquit, quæ de illo quotannis recitantur in ecclesiastico ipsius Officio, legi & epistolam quamdam sat prolixam, de ejusdem Sancti gestis, Mederico Seposio Equiti & Britanniæ Admirali a Fr. Benedicto Pisone Theologo inscriptam, anno MDXXXIX, e Calmensi monasterio diœcesis Senonensis. In utraque narratione nihil fere certum aut memoria dignum. Ita ille: tum paucis totam historiam colligit; & obiter corrigens Martyrologium Benedictinum (Menardi scilicet, adeoque & hunc secuti Bucelini Menologium) in quo S. Hucberti dies natalis reponitur pridie Kalendas Junii; Cura, inquit cum Livio, non deesset, si qua ad verum via inquirentem ferret. Nunc famæ rerum standum est, ubi certam derogat vetustas fidem. Lectiones, quæ hoc seculo recitantur in Officio ecclesiastico, recentioris fabricæ esse mihi persuadeo, quam sit allegata a Mabilione Pisonis Epistola, imo ex hac desumptas; [in Vita a Pisone amplificata] ideoque non laboravi ut obtinerem. Epistolam etiam ipsam non vidi, saltem sub forma Epistolæ, cum nominis tam recentis inscriptione; sed Vitam B. Huberti Bretigniacensis, ex Mss. Codicibus S. Eligii Noviodunensis habeo, ab annis XL & amplius missam Bollando nostro, a R. D. Ioanne de S. Martino Fulliensi Parisiis, ubi ultimum miraculum factum dicitur elapsis annis post Christi natalem mille ter centum: in fine autem sic habetur: Finiunt præclarissima Divi Huberti gesta, quæ conscripsit B. Piso, Burgundiaco loco natus.

[5] Vtrum hæc Acta, seculo saltem XIV collecta, exornarit seculo XVI Piso Calmensis Monachus, [seculo 14 vel 16,] sub Titulo Vitæ, & Britanniacensibus ac Noviomensibus primum tradiderit, deinde cum præfatione Epistolari miserit prænominato Mederico; an vero ipsemet Piso, seculo XIV vixerit scripseritque, Britanniacensis forsitan Monachus, quam alius deinde in Calmensi Monasterio, sicut invenerat Auctoris nomine subnotatam, ita incluserit Epistolæ, suum ipse nomen non exprimens, non definio, nec operæ pretiam videtur indagare curiosius: quando indubitatum videtur, extitisse antiquiorem contextum alium, saltem seculo X scriptum, & forte ex antiquiori monumento, cui consequenter accesserint miracula quædam. Nisi autem postremus scriptor, exiguam de vitæ historia materiam amplificare in longiorem contextum volens, inventis in priori Vita characteribus temporum multa addidisset de suo, præter ævi antiquioris stylum; non fuisset credo Mabilioni difficile certum aliquid de Sancti ætate inibi reperire. [videtur erui posse ex nominibus Regum;] Sed neque sic desperandum puto, cum primigenii characteres in ea quam habemus vita videantur effulgere, sicut inter arenas ramenta auri. Etenim num. 5 dicitur S. Hubertus duodennis Monachalem cucullam sumpsisse, quando Childebertus Rex rerum potiebatur in Francia. Tum num. 11 infertur, quod, cum vigenos jam annos exegisset, consecratus fuit Sacerdos. Deinde num. 13 legitur, quod, postquam decem annos ac menses tres ad Bretigniacum exegisset, imminere sui obitus diem compertum habuit; & ne præmatura morte, juvenili ætate extinguatur, Deum precantur Monachi. Tandem vero num. 15 asseritur, tranquillo suspirio efflavisse spiritum III Kalendas Junias, regnante id temporis Dagoberto Rege Francorum. Vt autem ex his ætas Sancti colligatur, solum opus est invenire Childebertum & Dagobertum Reges, sibi mutuo succedentes, sic ut sub uno Monachus fieri, & sub altero mori Sanctus potuerit intra undecimum annum.

[6] [non ut expositis a Pisone,] Interpolator noster (qui fortaßis non nisi unicum Childebertum & unicum Dagobertum noverat) famosiores nominum istorum Reges imaginationi objecit suæ, & huic objecto ceteras aptavit circumstantias annorum Christi & Pontificatus Romani, quorum apud veteres nulla ratio habebatur. Ergo Dagobertum accepit, ejus nominis Primum: hic autem in Neustria, ad quam Britiniacum pertinet, solum regnare cœpit post mortem patris sui Chlotarii II anno DCXXXVIII. Ante hunc in eadem Neustria Parisiensi quidem regnum Childebertus Clodovæi magni filius tenuit, ad eumque potuit Britanniacum pertinuisse, si regnum ejus a Sueßionensi regno fratris Clotharii eo nomine primi dividebatur Oesia fluvio; sed intercedit temporis longius spatium quam Hucberto aptari poßit: [sed ut collatis cum decennio quod Hucbertus in Monasterio egit,] si quidem hic Childebertus mortuus est anno DLVIII. Optime vero eidem Hucberto conveniunt tempora Childeberti III anno DCXCVIII, juxta Henschenianam Chronologiam, regnare exorsi (sed fere Titulo tenus, Pipino Majore-domus omnia moderante) & filii ejus Dagoberti itidem III, qui anno DCCXI patri succedens, Regis nudum nomen parvulus tenuit usque ad annum DCCXV. Itaque si pro anno Christi circiter sexcentesimo (quem imperite posuit Actorum veterum interpolator, abreptus ambiguitate nominum regiorum) annum circiter septingentesimum substituas, non solum habebis inter utriusque regni confinia requisitum Monachatus Hucberti decennium; sed etiam tempus quo Trajectensis Hubertus, anno primum DCCVII factus Episcopus, potuerit, adhuc secularis existens & in aula Francica degens, de sacro fonte suscipere, atque a suo nomine appellare hunc de quo agimus Sanctum, prout fecisse asserunt Acta num. 2. Videmur ergo satis secure pedem hic figere: neque morari nos debent Pelagii Papæ Romani tempora, præter morem veterum in Francia scriptorum ab interpolatore adjecta; neque Titulus Longe fortissimi Regis, a primo ad ultimum Dagobertum traductus.

[7] Esset quidem optabile nobis primam qualemcumque Vitam, ab interpolationibus puram, accipere: [& ideo illa Vita hic datur ex Ms.] non tamen omnino contemnenda hæc posterior videtur. Facile enim per se ipse discernet lector prolixas prosopopœias, quas hic inveniet, Pisonis esse; & quæ velut uno colloquio transacta proferuntur, in plures congressus cogitando dividet. Prudenter etiam poterit dubitare, utrum Britanniacensis Prior duodennem puerum induerit habitu, non præhabito parentum ejus consensu; & de Angelicis visionibus suspicabitur, quod eæ poßint ad internas inspirationes reduci salva historiæ substantia. Fatendum est enim, amplificatione plusquam rhetorica, ac ferme puerili usum Pisonem; sed si propterea tota ejus compositio deberet repudiari, repudiandæ forent similes Græcorum compositiones plures, quas citra hæsitationem recipimus integras: facit enim ad judicium solidum de re ipsa ferendum, Auctoris ingenium habere ex suo stylo perspectum. Interim observo, quæ narrantur miracula per S. Hucbertum vivum mortuumve patrata, sinceriori longe stylo exponi.

VITA
A Pisone Monacho licentius amplificata,
Ex Ms. Monasterii Sant-Eligiani Novioduni a R. D. Ioanne de S. Martino Fulliensi communicata.

Hucbertus, Monachus Britanniacensis in Gallia (S.)

BHL Number: 3992

AUCTORE PISONE EX MS.

CAPUT I.
Precibus impetratus a parentibus Hucbertus, in monasterium recipitur duodennis.

[Bretiniace natus illustri genere,] Venerandæ ac piæ recordationis Confessor Divus Hubertus, excellenti quodam munere divino, tum præcipuis virtutum gratiis effulsit; tum nobili natus loco sortitus est præclaros natales. Bretiniacum in Suessionum Præsulatu, generosam hanc stirpē produxit. Ibi Hubertus cum primis illustri genere prognatis honestiorem vitam duxit, eadem sepultus humo, collucentibus longe lateque miraculis beato in cælis ævo potitus. Ejus pater, Bretigniaci Dominus, [sterili matri impetratur] bellicis in armis apprime strenuus Eques promicuit: atque huic quidem vocamen fuit Petro, mater Joanna nominabatur. Hi conjuges, ut genere nobilissimo, ita sanctissima religione floruere, præter quod locupletis Dominii futura heres diutule defuit stirps; quippe cum sterilis Joanna foret complures annos. Angebantur itaque haud parum, quod amplissimas possessiones heredi incerto legaturi essent. Demum incessit animum religio pientior, hoc tantum munus ab optimo Deo capiendum esse; votis nuncupatis divinæ Majestati supplicandum; id almam Divinitatem sua unius vi largiri posse, uti sterili alvo mulier, divino fœta numine, sobolem pulchram pariat.

[2] Ea tempestate, in prædio Bretigniaco Monachorum Prior, [precibus Prioris,] a eximia præditus sanctitudine, percelebrem famam compararat. Hunc precis faciendæ causa nobilissimi conjuges adeunt. Tum [dicitur] eos Divo Petro sacrum augustius subisse templum, sacris aris opima dona tulisse, enixius orasse, uti Divos Divasq; precaretur Cœnobita sacer, quo citius egregia prole superne donarentur. Is rite libato Sacrificio, lætiora omnia pollicitus, quo divino spiramine afflatus erat, primum illos ingenti solatio affecit; mox blandiloquentulo delinitos lepore, quam hilarissimos ab se dimisit. Irent alacres, beneq; imposterum sperarent; fore brevi uti desiderata stirpe potirentur. Nec fefellit spes jussa. Post inde mensibus novem elapsis, Joanna virilem stirpem edidit. Sancto lavacro tinctus infans, [a S. Huberto suscipitur in Baptismo.] appellatus jucundo nomine Hubertus est. Patrini duo viri summates de more Christiano accersuntur; Hubertus, magnus Ardennæ b tum Dominus, is qui in Sanctos postea relatus est, atque Comes c Veromanduus, vir & Christiana re & militari inter paucos illustris. [Quantum autem] puero Huberto divinus favor alluxerit, præclarum facinus aperte declarat, Christi Salvatoris arcanum proloquium adstipulatur. Sicuti sacrosancto Euangelio est recensum, Non potest civitas abscondi supra montem posita, neque accendunt lucernam sub modio, sed super candelabrum, ut qui ingrediuntur lumen videant: [Pie educatus,] quid enim Diuum Hubertum censuerim aliud, nisi civitatem quamdam opibus & præcellentium rerum gloria florentem? [Mat. 5, 14.] Quid Hubertum dixerim potius, quam lucernam pellucidissimam? adeo rebus præclare gestis effloruit, adeo splendidissimis tum benefactis tum benedictis illuxit, ut eum jam inde ab utero genitricis plenum Deo fuisse existimares.

[3] Hubertus, jam tum puer adhuc, afflatus Spiritu sancto, [& ecclesiā duodennis ingressus,] benignam humilitatem, clarum nobilitatis insigne, præ se tulit semper, ita facilis urbanus, lepidus erga cunctos, mite & [placidum] adolevit ingenium; tum præterea ante omnes beneficentior in egenos, eos amore & ope prosequebatur (quæ sane est egregia animi probe affecti indoles) nec aliud quodvis mente volvebat, præterquam sanctissima quæque & eadem placentia summo Deo. Talibus auspicamentis Hubertus ætatem puerilem decoravit, ut eū putares non nisi cælestia meditatione complecti. Isque duodenos natus annos, velut imitabundus Christi vestigia, egregiū imprimis facinus adoritur. Cum antea parentum studio, pro consuetudine Nobilium, domi litteras didicisset, ædem Divo Petro sacram crebrius adibat, Monachosque eo loco sacris operantes familiariuscule invisebat. Erat id monasterium in Bretigniaco situm, haud procul arce paterna. Sacro tandem pellectus Monachorum instituto puerulus duodennis, domum paternā clam linquens, ad cœnobium sese perduxit. [petit ibi lecta explicari sibi:] Jam sacram ædem subierat cælesti captus religione, cum insperato audiit Subdiaconum legentem Prophetarum vaticinia. Ibi præstanti indoli puer Hubertus, eloquia Vatum perspicacius intelligere studet: proinde Monachum seniorem placide quærit, atque blande sciscitatus, Mi venerabilis Pater, ait, quidnam esse censes, quod nunc in sacris legitur? Tum vero senex, ceu lætabundus, interroganti perpaucis respondit. Belle fili, quidquid lectione sacra recensum est, id omne pertinet ad animæ sustentamentū; jubetur tum deinde, quo continentior vita degatur, spiritus hujus vani seculi voluptariis illecebris [abstinere]. At enim Hubertus, majora capescere enixus, percunctari cœpit, Rogo supplex, inquit, luculenter & perspicue doceas me, Pater, quodnam esse putes sustentamentum animæ. Nec distulit senex, quin sciscitanti liquidius explicaret. Timor Dei sustentamentum animæ firmum est, timor in Deum nutrimentum vitale cordis humani est: Scripturæ sanctæ lectio simul & auditio animam humanam nutrit atq; [& de timore Dei instructus,] corroborat: divinum Christi Jesu dictum teneto, Nō in solo pane vivit homo, sed in omni verbo quod procedit de ore Dei. [Mat. 414, Ps. 110, 10] Certum quoque oppidoque elegans illud Vatis regii reputato; Initium sapientiæ timor Domini, intellectus bonus omnibus facientibus eum; laudatio ejus manet in seculum seculi.

[4] Simulque hæc effatus, quasi demirans præcox pueruli sagacis ingenium argutasque sciscitationes, [deque via adipiscendæ beatitudinis,] ita subjunxit; Vereor admodum ne tute, fili pulcherrime, qui tam sapienter interrogas, insipientiam meam probatum ire velis. Expostulanti seni gnarissimum fandi Hubertum respondisse satis constat, eas percunctationes se posuisse, non tentandi causa, sed quo plenius caperet altiloqui senis dictum: quippe se non puerili tantum ævo, verum litterarum quoque ignoratione præpediri, quo minus altiloquentias intellectu capesceret. Tum vero bonus ille senex, eo responso molli sanoque persuasus, infit hisce verbis: Omnes homines, qui cælicam beatitudinem indipisci student, virtuti candidissimæ, egregiis benefactis, reliquisque bonis artibus operam sedulam navare necessum est. Ac quandoquidem, fili pulcherrime, tantopere cupis verum pronosse, meum attendito diligenter alloquium. Æternus, omnipotens, ac summe bonus Deus, animam rationis capacem ad suam ipsius imaginem e nihilo creavit; ea quidem lege, ut si præceptionibus divinis obsecundaret, felicitate perfrueretur sempiterna; quia primus humanæ gentis progenitor Adamus, in perbeata illa & oppido amœna paradisiaca sede, ab exordio vitam degere tranquillam fuerat jussus. Enimvero sic in Sacris diserte recensum est; Tulit Deus hominem quem formaverat, & posuit eum in paradiso voluptatis, ut operaretur & custodiret illum. [Gen. 2, 15] Ceterum cum minus dicto obediens aberrasset a cælesti lege, miserrimo exilio infelix solum vertit: namque simul ut vetitum pomum per nefandum scelus inconsiderate momordit, protinus in extremas quasque miserias infausto crevit prolapsu. Inde mox partim variis morbis languere, partim tristitia pallere universum; [unde homo per Adami lapsum excidit,] & tantisper clausum fuit cælum, donec Christus Jesus, compar æterni Dei patris proles & splendor, humano corpore assumpto, simul pro nostra redemptione sævam mortem appeteret, simul redivivus hoste triumphato sidereas arces adiret. Beatitudo turpi gula perdita est, ac nefario tumore: eam demum per Christianam fidem & mites & abstemii legitimo jure sibi vendicarunt. Quamobrem quisquis ob honorem Dei sese temperato jejunio obstrinxerit, qui vota rite solverit, qui preces Deo digne fuderit, qui sese in conspectu Dei hominumve modestum gesserit; ad hoc qui cupido affectu neutiquam dilexerit aurum nec argentum, neque vestimenta, neque divitias, neque mundanas possessiones; tum præterea qui merito honore affecerit patrem matremque & sacerdotes, is demum feliciter amplissima cælorum regna consequetur. Verum qui fastu superbiendo tumescunt, qui vicinis perperam obloquuntur, qui sordidiore anguntur avaritia, qui vecordi trahuntur cupiditate, insuper qui nec patrem, nec matrem, nec sacerdotes, nec seniores, nec proximos honorant; ii prorsum in tartareas obtrudentur umbras, quas maligno diabolo fertur ab initio præparasse Deus, ubi, sicuti divina perhibent oracula, fletus erit & stridor dentium. Sed per pulchra illa benefacta, ea quæ paulo ante perstrinxi, quamvis a plerisque Christicolis plena fide præstentur, in monasteriis tamen religiosis savente Deo & facilius & splenuidius exercentur. Quocirca, mi carissime fili, si tuam animam alere pabulo cælesti gliscis, tecum pensiculate consultes licet, quidnam opus sit aggresso, Christum Jesum me consultore super ea re sanctius & devotius obsecrato.

[5] [ad monasterium recipi postulat:] Postquam loquendi finem facundus senex fecit, extemplo religiosus puer Hubertus, acclivi genu senis ad pedes accidit, hocque modo fatur, O vere ab hac deinceps die Christi loquentissime senex, tu es pater meus, utpote qui sis magister operum præcellentiorum, viamque in regnum paradisi demonstres; tu nimirum animam acquisisti meam, auctore te dignatus est Deus accersere me e mundo caduco & profano ad religionem sacram. Comprecor Deū beneficentiorem complosis dextris, uti dignam pro merito mercedē tibi pendat. En ardet meus animulus, pro tuo salutari consilio, hujusce monasterii cucullam vestire, ac monastico amiciri pallio. Demiratur gravis ille senex, tanto puerum duodennem ardore erga res divinas incensum, exclamat, Euge, summa virtute puer, sic tibi gradum facies in cælos. Antequam proinde cœnobiale consortium adeas, facturus mihi operæ pretium esse videor, si te quidem sedulo commonefaciam, quæ potissimum sint Monachis & leges & eventa. Pulcherrimum quidem facinus moliris: at in ordine monastico acerbis es molestiis affligendus. Vigilias insomnes obire habes, nocturnis psalmis occinendis incumbere, passurus adversas res, interdum objurgationes auditurus, graves ærumnas adibis. At enim victor evades, cunctisque periculis defungere. Verum enim vero, si inter hæc omnia calamitosa & magnanimiter & fideliter, [receptus habitum induit.] ob amorem erga Deum, stabilem gradum sistas, tum demum in te quadrabit ad amussim illud profatum Christi Jesu, qui perseveraverit usque in finem hic salvs erit: hocque ipsum tibi faxit Deus volenti propitius. Igitur constanti vigore Hubertus ab eo venerabili Priore, tum bono, tum probo, sub Benedictino d ritu Monachalem cucullam sumpsit, non sine ingenti gratulatione, anno Incarnati verbi circiter sexcentesimo e; quo quidem tempore Pelagius, uti memoriæ proditum est, Romano Pontificio fungebatur. [Mat. 10, 12] Tum etiam Christiana pietate longe plurimum insignis Hildebertus Rex, potiebatur rerum in Francia. Quantum proinde monasticis disciplinis Hubertus coaluerit auctus pollensque, incredibile est. Honestis moribus ornatior, pollebat facie venusta, sermone comi, colloquio suavi, gratiore servitio, de cunctis bene merebatur. Quantum porro enitebat pietas in Deum, observantia in seniores, benevolus amor in omnes; ita Deo placere, Fratrum gratiam demereri, omnibus carus esse. Nec vero solum præ se generosam nobilitatem olebat, verum almæ Divinitatis gratiam sapiebat odorificentius.

ANNOTATA.

a Dubitat Mabilio, an hic fuerit S. Gamo, cujus in monasterio effigies cum insignibus Abbatis, vulgo S. Gam.

b Bonam guidem Arduennæ partem poßidet S. Huberti monasterium, sed illum, qui genere Aquitanus erat, verosimile non est amplos ibi habuisse fundos.

c Ambianum, Veromanduorum metropolis, solum 15 leucis distat Britanniaco.

d Ita ex suo sensu Piso, Monachus utique Benedictinus ipse.

Imo Septingentesimo, ut supra dictum; male igiturhuc convenit nomen Pelagii Papæ, sive primi, qui sedit ab anno 519 ad 558, Childeberto I coævus; sive secundi, qui sedit ab anno 577 ad 579.

Ad Cap. 2 num. 10 Nota, quod licet Feudi nomen seculo 9 primum audiri cœperit, antiquitus tamen Allodia seu hereditaria bona distinguebantur, a datis in Beneficium: de prioribus, cuivis licebat pro arbitrio disponere; de secundis, non nisi salvo jure supremi Domini. Tale jus si Veromanduus Comes revera habuisset, injuste hoc ei subtraxisset Petrus, tradendo ipsum Monachis: igitur tale jus Comes nullum habuit; sed alio nixus titulo, puta consanguinitatis proximæ, injuriam sibi factam per talem alienationem temere prætendit, quamvis fundus nemini esset obstrictus, præterquam necessario heredi Hucberto.

CAPUT II.
Persuasi parentes tradunt monasterio Bretigniacum: quod ne impediat Veromanduorum Comes ab Huberto apparente prohibetur.

[6] Libido interim patri matrique incessit, Huberti visendi, rescire cupientibus, [Parentibus eum requirentibus,] quidnam eum in templo tam diu demoraretur. Petunt cœnobium, super Huberto multa rogitant. Ubi rescivere illum monasticum Ordinem iniisse, primum gravi mœrore percelluntur, inde collocuti mutuo apud Priorem Bretigniacum conqueruntur, mox Hubertum accersunt. Adstanti coram mater Joanna, ut quæ filium materno affectu plus complecteretur, lacrymis obortis, dixit: Si mihi pro concione populari, seu ad potentissimos Reges, seu ad Magnates habenda foret oratio, lacrymis temperandum, querimoniis muliebribus abstinendum esse putarem. Verum, mi dulcissime gnate; cum apud te veluti dolorem meum depositura esse videar, vel plorando vel conquerendo, non est cur reformidem verba facere, lacrymis perfusa genas. Juvenili ætate dum florerem, diutius alvo sterili fui, nupta sine liberis. Precum supplicatione a Deo te, fili, ego paterque tuus impetravimus; Deo donante in lucis oras editus es, tali quidem spe uti nostræ prosapiæ superstes jure esses hereditario. Præclarum quidem esse duco, si nobilis adolescens Deo summo cultum honoresque ferat; summa & præcellentissima est ea demum nobilitas, [& matri ut domum redeat hortanti,] quæ Deum amat, Deum colit, Deum veneratur: hoc apud nos etiam meo fecisses imperio. Quid aggrederis, care fili? quid inceptas? Pater tuus religioni Christianæ inter primos sese addicit, in precando Deo frequens, eleemosynis largus, egena de plebe bene meretur. Adde quod justitia claret, probitate candet, virtute coruscat. Quid, tenerrime fili, moliris? Si præclari animi claritudines tantopere te illiciunt, nigil refragamur, paternæ domi affatim accrescent. Amplissima Bretigniaci domus longe lateque patet: sunt nobis arces superbæ, sunt prædia locupletiora, vectigal opulentum quotannis penditur. Nos jam ætate senili a morte haud procul absumus, uni tibi omnes divitias relicturi: te dumtaxat unum heredem præstolamur. Siccine spe nostra decidimus? Age, fili dulcissime, domum repetito: miserere matris lacrymarum, miserere paternæ senectutis.

[7] Ubi nobilis matrona perorasset, indulgentiori genitrici Hubertus, indole præstans adolescens, [reponit Hubertus exemplū Christi,] tamquam Spiritu sancto plenus, graviter & accurate respondendum hoc duxit eloquio. Tametsi, dulciloquentula mater, luctuosa verba tua & flebiles ejulatus, tum dolorem tum lacrymas mihi ubertim cient (nec enim, uti vulgo dicitur, sanguis ementiri potest) tamen ab orsis avelli haud quivero unquam. Nempe inspiratio divina me ad hoc præclarum facinus obeundum instinxit. Nec vero me latet quid sacrosancta mandent eloquia, Honora patrem & matrem, ut sis longævus super terram, & benedicat tibi Deus. Vicissim, opinor, tenes memoria, quemadmodum luculenter in Euangelio recensum est, pientissimum Jesum, duodecim natum annos, clam matre Jerosolymis in templo remansisse, mira quæsiisse, & Scribis responsa longe argutiora dedisse, cunctis admirantibus super prudentia & responsis ingeniosioris Jesu. Triduo post inventus in templo, Mariæ matri, ploranti ac querulæ, comiter & placide tale tulit responsum: Quid est quod me quærebatis? Nescitis quia in his quæ patris mei sunt oportet me esse? Quo responso flexa mater, nullum responsum contra fecit. Age, cedo parens longe carissima, quid censes? An hoc egregium ac divinum Christi patrabulum frustra litterarum monimentis traditum est? An nobis incassum legitur? Pensiculatius animo volvito, mente sacrum eloquium complectere, quidnam est aliud nisi quoddam capescendæ pietatis exemplar? [petitque sibi id sequi liceat,] Cunctos vitæ meæ dies Deo servire, templum incolere, sacris me totum addicere, animum induxi meum: ita mihi persuasum, ita decretum est. Num mortali matri quidvis injuriæ factum itur, si Factorem sequar meum? O gloriose Pater mi cælestis, qui Virgine sacratissima nasci voluisti, qui perenne regnum in cælo tenes; adsis mihi quæso felix, clemens, propitius: dulciter & supplicans tuam opem imploro; acerbas parentum meorum perturbationes amolire procul, tristitiam omnem arceto, facessat mœror omnis, nec mihi deinceps obstiterint quominus tuis sacris addicar. Quid lamentaris? quid gemebunda ploras, amantissima genitrix? quid mihi terrestres opes dignitatesque pollicere? Ego vero gaudia, voluptates, pompas labentis mundi nauci pendo: terrena hereditas, occidua, lapsatilis, falsa, vanescit; cælestis, solida æternaque habetur. Deum delegi, Deum amabo, Deum colam, Deum venerabor, Deo sacer ero, Deum de vestra omnium salute poscam, nec ulla mortalium suggestio me ab hisce meis orsis avellet. [& ibi usque ad mortem manere.] Quas ob res te, bona mater, obsecro obtestorque, per Jesum reliquosque Cælites, cum vestra venia hic Monachum profitear, hic divinis vacem, hic Christum Jesum contempler: mors instat, senium appetit, naturæ jus brevi solvendum est: quare permittite modo inchoëm id, quod, ut primum humana vita excesserimus, pariter, mei quam dilectissimi pater materque, sumus in illa cælesti beatitudine facturi. Eo namque pacto longe majori atque veriori fuero vobis solatio. Spirituales animi delicias una crebro capiemus. Proinde redite domum, ac simul hilarem vitam vivitote.

[8] Vix ea dicta finierat, cum derepente Petrus de Bretigniaco, [Assensi parentes] armipotentissimus Eques, ceu divino afflatus Numine, in hæc verba prorupit: Siste, fili, sermonem longiorem, Deo per te loquenti consentiamus, necessum est. Nec enim tua vox hominem mortalem sonat, quin altissimum potius Deum tonat. Divinæ voluntati terrigenas homines parere tum decet, tum par est. Angelum vivito, ut lubet, cœlibem; Monachum profitetor; nostra omnis res communis esto; prome, matreque tua Deum supplex orato. [bona sua trifariam partiuntur,] Hæc effatus, ipse pariter & genitrix gnatum complexum osculantur, ac simul arcem repetunt, non absque gaudio ingenti. Nec multo post, sectati Joachim Annamque, avitos parentes Christi Iesu, proventus nummarios omnes divisere: pars Divi Petri Bretigniacensis cœnobio est attributa, pars in pauperes dispertita, peregrinis, orphanis, viduis, valetudinariis erogatur; at vero tertiam ad quotidiani victus penum liberalemque beneficentiam recondidere; tres partes eas Huberto legarunt. Rebus ad hunc modum belle confectis, Hubertus animi liber votique compos, totum sacris sese addixit. Mores illi fuere honestissimi, modo lectioni studere, modo precum meditamentis incumbere sedulo curavit. Principio Psalterium regii Vatis, [ipse vitam piissime instituit:] inde sanctas Scripturas & memoriter & celerrime didicit. Ita religiosam ducere vitam perseverans, insignem gloriam sibi decusque parit. At quantus integerrimæ conversationis effluxerit in illo candor, edita miracula declararunt, quæ mox paulo narrabuntur. Ac ipse quidem temperans & frugi, tenerrimum corpus edomuit. Ter in septimana per omnem vitam jejunium tenebat, videlicet feria secunda, quarta, & sexta; hisque ternis diebus cibariam portionem, quæ sibi ministraretur, viris omnino pauperibus elargiri solebat.

[9] His optimis factis inimicus generis humani diabolus invidit. [dæmonis ad defectionem solicitantis tentationes vincit:] Divinæ meditationi vacantem Hubertum fraudulenter dæmon compellat, aperte fassus e cælestibus Angelis unum se esse, ob id Dei jussu cælo delapsum, quo manifestius quænam divina voluntas esset, aperiret juveni vacillabundo. Placere admodum Deo uti parentum votis obsecundaret, nec eos mœrore diutino contabescere pateretur, ne spe bona decideret, neu opulens patrimonium fastidiret. Rem nimis arduam imprudentium puerorum more fuisse temere aggressum, præter jus bonumque. Enimvero quid esse potest inhumanius, quam paternos mœrores habere susque deque? Quæ (malum) amentior foret stultitia vel potius stoliditas, quam magnas opes, paterno sudore partas, insano contemptu profundere! Rediret ergo velocius paternam domum, suosque perfunderet hilaritate; ni faciat divinas iras mox experturus. Tum vero Hubertus animo titubare cœpit, & grandi tædio flaccescere; quid ageret, quo se verteret in re dubia, anceps. Simul ac satanicas fraudes animadvertit, atque dolos opitulante divino favore præsensit; tædium expectorat, cogitationemque pravam longistrorsus avertit; idque non nisi prius oratione ad Deum fusa.

[10] Accidit haud ita longe post non minor perturbatio, quæ tamen ipsa Huberti laudum titulis accessit. Rumor percrebuit ad aures Comitis Veromandui, penes quem unum summa potestas Bretigniaceni Dominii id temporis erat, [Comiti Veromanduo, feudum alienatum indignato,] Hubertum, jam pridem esse initiatum sacris, hereditatem paternam omnem Monachis esse sacram, proinde nullum in his terris Comiti fore posthac laudis imperium. Tulit clarissimus Princeps id ipsum quam ægerrime, ac protinus eam injuriam de feudis repetundis tollere bello statuit. Protinus igitur in arma illico stipendiarius miles cogitur, bellum indicitur Petro Bretigniaci Domino: multi mortales ultro citroque frequentes convenere. Ubi compertum habuit Bretigniaci Princeps atroci bello se peti, [restiturus pater, filii preces poscit:] veluti vir Deo devotus ad opem divinam confugit; nec ante armis cernere putavit, quin Hubertum, de quo tanta lis movebatur, consulturus alloqueretur. Pollebat is Comes Veromanduus & corporeo robore & sublimi principatu, atque in re militari plurimum valebat, ut pote sævus & strenuus in armis. Petrus igitur nobilis Eques, carpturus iter ad duellum ferox, preces & auxilium filii sui Huberti in monasterio postulat, utque secum pariter abiret enixe deposcit. Persancte spondet Vir sanctus affore sese, præsentemque opemlaturum; vaderet quam maturrime pater ad campum prælii, excellentique fortitudine & magna animi spe fretus, haud dubie recum suffragia sacrosancta cunctipotenti Deo porrecturum sese. Vade audacter, mi pater, inquit: equidem pro te supplex orabo Deum, quem ambiguo procul tutissimum ab omni periculo defensorem habebis. Faustæ sponsioni fidem habuit pius pater, ac perquam lætus a filio discessit, ad condictumque certaminis locum velocius contendit. [qui pugnaturis apparens,] Postea vero quam mutuum in conspectum venere, utrimque instruunt aciem, pugnæque sanguinolentæ sese feroces accingunt: interim Hubertus, promisso stans, multa Deum cum lacrymis intenta prece poscit. Nec diu is distulit ferre suppetias. Namque in exercitu Bretigniaceno, Hubertus angelica stipatus phalange visus propalam est, atque coram agnitus; & id non solum a Comite Viromanduo, sed universo etiam agmine. Jam vero Comitem, divina visione perterritum, gelidus invasit tremor; confestim lanceam abjecit, equo se in terram proripuit, ac simul genuflexo Petrum Bretigniacenum manu prehendit. Subinde mutuo exosculati pacificas junxere dexteras: ibi perpetuum amicitiæ fœdus vicissim paciscuntur: jurat persancte Comes initum fœdus sese defracturum numquam: ac subito ubi rediissent in gratiam, Divus Hubertus una cum Angelorum multitudine oculis adstantium evanuit. [pacis auctor fit.] Pater incruenta victoria ovans, Bretigniacum reversus, in sublime divi Petri templum sese recepit, opima dona sanxit, ingentes Deo servatori filioque Huberto gratias egit. Contigisse hoc eximium factum, anno primo quam divus Hubertus monasticum institum profiteri cœpisset, memoriæ proditum est. Ea res Huberto magnam paravit admirabilitatem. Tantum porro abest ut ob id benefactum vanam gloriam aucuparetur, ut etiam id omne Deo acceptum ferret. Crebrescebat illius quidem fama per ora populorum, at indies augebatur sanctitudo major: usque adeo Hubertus virtute clarissima mortales ceteros omnes antecellebat.

CAPUT III.
Miracula, post Sacerdotium susceptum, ultimo vitæ biennio patrata: pius obitus.

Cum vigenos a jam annos & juste & pudice exegisset, consecratus fuit assensu omnium Sacerdos. [Anno æt. 20 consecratus Sacerdos] At enim, quanto dignus honore esset, Deus palam ostendit: nam Pontifices tres, Suessionium b, Laudunensem c, Noviodunium d, nocturno viso per Gabrielem Archangelum monet, Bretigniacum proficiscerentur, divinum hominem Hubertum invisuri (is sacram rem, primum Sacerdotio consecratus, facturus erat) velle Deum uti terni Pontifices Huberto sacrificanti, loco singularis honoris, adessent. Igitur insperato sacerrimi Pontifices Bretigniacum appulere, [coram 3 Episcopis primitias effert.] divinitus instincti. Miraculo res est habita, præsertim cum nulla prorsum intercessisset evocati. Affuere terni Pontifices Huberto Sacrum pangenti. Ceterum finita sacræ rei solennitate, mirificum quiddam obtigit. Enimvero cum ad convivium sessum esset, inter Nobiles complures ac sanctissimos Pontifices, qui tum epulis accumbebant, mendicus improvisus mensis affuit: is coram obsonanti concione stipem obsecravit. [Christum pascit in paupere,] Tum demum Hubertus, quanta liberalioris animi munificentia polleret haud obscure patefecit: nam dapes omnes, quæ fuerant appositæ pro novo Sacerdote Huberto, inops sua ipsius manu sumpsit, & illico disparuit. Demirantur convivæ, tanto prodigio obstupescunt, Hubertum summis laudibus attollunt; epulo assistentibus Christum sacerrimo convivio illapsum fuisse, vulgo creditum. Quis enim discredat, immensum Deum sæpius pauperis mendici personam induisse? Is ergo pauper credi Christus esse citra dubium & potuit, & debuit. Huc accedit facinus longe plurimum memorabile, quippe quod eximiæ sanctitatis opinionem progenuit, non modo rusticæ plebi, verum Pontificibus quoque ternis. Per eamdem lucem mulier, oppido Noviomensi oriunda, [dæmoniacā liberat,] cum miserrime spiritu maligno divexaretur, ante pedes offertur divo Huberto. Ibi editur miraculum ingens. Quippe simul ac dæmoniacam Crucis signaculo collustravisset, adjuncta manuum impositione; confestim nefarius dæmon aufugit, liquido etiam videntibus iis qui tum illic præsto aderant. Ita prece S. Huberti sanitati pristinæ restituta dæmoniaca mulier, sospes & incolumis ad ædes patrias remeavit. Quibus e rebus almam vitæ sanctimoniam & præclari Huberti virtutes, Pontifices terni facile cognorunt, eumque postmodum summo honoris cultu habuere: nec enim cunctati sunt, quin discedentes illius precum sacrosanctis suffragiis magnopere sese commendatos esse vellent. Ita Divum Hubertum venerati retro abiere.

[12] [mutum ac paralyticū curat,] Matrona itidem ab agro Laudunensi pari fato unicum filium pepererat, isque puer per novem annos nec locutus fuisse nec ambulasse pedum ingressu ferebatur, donec ad Divum Hubertum advectus. est. Coram jacenti puero Divus Hubertus, fidei plenus, imperat, sic effatus verbum deprecatorium. In nomine Jesu Christi, in quo prolutus sacerrimo lavacro es, confestim surge, staque rectus super pedes tuos, ac eloquere. Nec mora, mox ut audivit jubentis Huberti potentissimam vocem, bona valetudine donatus illico surrexit, & loqui disertim cœpit. Ægros innumeros, & rabido furore debacchantes, [& alios multos ægros,] & variis affectos morbis præsentissima sospitate S. Hubertus impertiebatur; quibus omnibus sanctiora duo præcepta dare solebat: unum id longe fuit princeps: Abito, mi carissime frater, domum, daturus honorem uni dumtaxat Deo; & altissimo rerum omnium Creatori gratias agito, nec ausis cuiquam prodere mortalium, quod Hubertus te sanavit, ne deterius tibi contingat. Tum deinde legem hanc dabat longe optimam: Caveto per Dei nomen jures, quippe est immane scelus. Quam ob causam olim majorum consuetudine receptum fuit, ut Laudunenses, [unde venerationi quoque nomen ejus est.] Novioduni, Suessiones, per S. Hubertum jurare consueverint; tantum illius viri cælestis egregia claruit sanctitudo. Constans quoque fama ab antiquis retro seculis inolevit ad ætatem nostram usque, tantum auctoritatis ac potentiæ plusquam humanæ sibi ipsum Huberti nomen ob divinam sanctitatem adscivisse, ut ubicumque nomen hoc, sane quam venerabile & angustum, inscriptum haberetur, insuper quidquid sacratissimi corporis ejus reliquiis fuerit attactum, huic ipsi nec fulgur, nec tempestas, per terrificatio sathanæ, nec rabies, nec amentia nocere possit unquam. Porro id esse veritati consentaneum credi; par piumque est; siquidem adstipulantur quotidiana miracula; & peregrinorum concursus, Bretigniacum turmatim ruentium, fidem irrefragabilem factitant e.

[13] [Parentibus mortuis] Adolescebat viri divini erga Deum flagrantissimus amor, jamque ad summum virtutis fastigium evaserat, jam nihil nisi Deum ferme sentiebat, jam non nisi cælestia animi cogitatione complectebatur, jam nihil præterquam divina loquebatur, jam cæli dulcedines ardebat; cum in paucis diebus pater materque Huberti rebus humanis emigrarunt, haud dubie felicitatem æternam adepti. Nec diu postea Hubertus superstes in terris fuit. Auxere parentum mortes repentinæ divino homini tum humanarum rerum tædium, tum cælestis gaudii desiderium ingens. Cupit ocius mori mortalique vita excedere, [mori quoque optat,] quo citius visione Dei perfruatur & beata & sempiterna. Percrebro cernua precum efflagitatione Deum obnixe poscit, ut corporea labe liber in cælestem puritatem emergat, bonumque finem assecutus in societatem fidelium adscribatur. Itaque nocturnis excubiis ad sacras aras sancto Viro, precationum meditationibus incumbenti, demissus cælo Michael apparuit; jubere Deum uti Hubertus quam citissime in cælum terris excedat: [& impetrat,] proinde consolationem animo caperet, nec longiori tristitudine langueret; futurum paulo mox uti ærumnis terrenis ereptus felici beatitudine donaretur. Hæc ait, simulque cælestis nuntius in sublime rediit. Tum vero Hubertus incredibili gaudio geminas manus complosit gratulabundus, ab imo pectore gratias egit, immensam laudem panxit Christo Jesu. Igitur postquam decem annos ac menses tres ad Bretigniacum in cœnobio vir Apostolicus Hubertus exegisset; [11 anno vitæ monasticæ:] virtutumque culmine præcelsus & miraculorum gloria insignis, devote ac religiose conversatus esset; imminere sui diem obitus divina revelatione compertum habuit. Proinde cognitam mortem suis Fratribus, ne repentino timore percellerentur, amice detexit. Tum vero atroci dolore conficiuntur omnes, planctus & mœror oboritur, lacrymæ passim oculis effluunt. Inde collacrymantes Hubertum, acerba febre decumbentem lectulo, circumsistunt: ibi obnixe deprecari Deum cœpere, nec præmatura morte, juvenili ætate, vernans Hubertus occumbat. Ergone florulentæ juventutis ævo præcocem mortem obiret? Siccine nobiliori præstans indole, caros Fratres desertos esse pateretur? Itaque Deum supplices orabant, ne moreretur bonus Hubertus, tam dulcis, tam benignus, tam amabilis, tam clemens.

[14] Ubi tam luctuosus clamor obstrepit; ubi animadvertit Divus Hubertus acerbo mœrore consternatos Fratres, [Fratresque mœrentes consolatus,] eos omnes consolandos habuit; & mentis alacritate & hilaritudine arridentis faciei, dicitur blande allocutus fuisse eos, quos tristes ob suum unius transitum perspexit; postremo fecit luculentam orationem hoc pacto. Optime maximeque rerum omnium conditor bone Jesu, animam meam tuæ clementiæ commendatam esse supplex velim. Et sane amorem erga me tuum permagnum esse facile perspexi, præsertim cum per cælestem Angelum mandes hoc mundo esse mihi abeundum. Infelix nimium esset jussio, nisi quis immundum cor purgare niteretur. Attamen supremo mandamento refragari numquam licet, siquidem nobis omnibus semel est moriendum; tali itaque confessione peccatorum meorum noxas piabo. O misericors & clemens Deus, uni tibi confiteor scelerumque veniam precor supplex. Quidquid a me unquam peccatum, [postulata a Deo venia peccatorum,] & seu perverso cogitatu, seu tumescenti superbia, seu invidioso livore, sive inerti socordia, sive incuria torpenti, sive bili indignabunda, adversus divinam tuam majestatem est offensum, id penitus omne propter amaram necis tuæ passionem, ob intemeratam fidem in te meam, ignoscito clemens propitiusque aboleto. Insuper, bone Deus, precor, miserere miserrimæ animæ meæ. Hanc placide & hilariter accipito, simul ac emortuum corpus exierit, tuoque solius liberali dono cælestis regni gloriis ornetur. Postremo hoc unum abs tua beneficentia impetrandum contendo vehementer etiam atque etiam, malum, periculum omne, simul & tristitiam tuo solius gratuito munere ab hisce Fratribus Monachis arceto: Bretigniacum affinesque, malis bestiis, grandine, fulgure, [commendat ei monasterium,] diabolica illusione, liberato: tum præterea, siquis caduco morbo laboret aut insana rabie furiat, isque Bretigniacum opis assequendæ gratia sese contulerit, is morbo crudeli quam liberrimus esto; concede lubens & propitius, id quod patrino f meo donasti, quisquis nominis mei patrocinium implorarit, continuo ab eo rabiem vesanam avertito. Summæ trinitatis, virginisque matris Mariæ simul & Divorum omnium opem imploro, uti meam animam sereno vultu suscipiant, inque sempiternæ quietis amœno sinu locent.

[15] [& placite expirat,] Compluribus aliis id genus precum supplicamentis deposcebat Deum divus Hubertus, sub impendentis mortis hora sacram corporis Christi Communionem libavit, reliquaque Christianæ pietatis sacramenta de more majorum sumpsit: mox inde cum in stratu suo recubans, veluti soporem dulcicellum carperet, Monachis interim hymnos & cantica circum pangentibus, tranquillo suspirio efflavit spiritum, & continuo paradisiacam quiescem petiit; tertio Kalendas Iunias, regnante id temporis Dagoberto g, longe fortissimo Rege Francorum. Postea vero cum Divus Hubertus animum expirasset, Bretigniaci repente tam suave olens odor defragravit, perinde acsi divina potestas universos vernæ temperiei flores in eum locum aggregavisset. Qua ex re quid existimandum aliud, præterquam quod paradisiacæ fragrantiæ dulcis amœnitas ad obsequium funeris aspiraverit sanctissimo Huberto? Mox Hubertum vita defunctum esse increbuit rumor; [accurritur ad exequias.] ac sane perquam nobilis fama sui non solum vicinas oras incessit, sed per universum etiam Belgicæ regionis ambitum sanctitas ipsius longe lateque est divulgata. Ruunt exinde catervatim, tanti suavitate odoris illecti, populorum cunei fidelium; & undiquaversum per cunctos viarum tramites accurrunt. Certant singuli tangere Divi Huberti corpus sanctum, pro sospitate salutari præsentibus assequenda: nec poscentium quisquam immunis abscessit; omnes id quod Huberti nomenclatura poposcissent haud gravatim obtinuere. Quas ob res Deus beneficentissimus palam monstravit, quanta virtutum dignitate gloriosus Hubertus, qualive superni honoris privilegio potiretur; quippe quo magis Deum, cum in terris esset, integra caritate dilexit, eo potiori donatu curandis morbis excellit. Verum quo manifestius id omne clarescat, veraci recensu exempla splendida subtexam.

ANNOTATA.

a Mabilio, vigesimum vitæ monasticæ annum interpretatus, dicit Hubertum in monasterio egisse annos triginta: sed manifeste aliter sensit Piso, solum decem annos Huberto aßignans in monasterio, atque adeo anno 22 ætatis mortuum eum credens. Neque mirum si tam præcoci sanctitati maturatum Sacerdotium ex privilegio sit. Acta autem hæc essent ex nostra sententia circa annum 710.

b Vrbs Sueßionum Britanniaco distat 7 leucis; ibi anno 680 obiit Episcopus S. Drausius juxta Sammarthanos, qui decem quidem proximos successores nominant usque ad 814, sed non definiunt tempora. Potest ergo hic intelligi a S. Drauso tertius S. Gaudinus Martyr, quem 10 Februarius conjectavimus circa an. 720 floruisse.

c Laudunum Britanniaco distat circiter 9 leucis, ibi autem sub Pipino Principe Episcopus fuit Madalgarius, qui hic posset signari.

d Post S. Mommolenum Noviomensem Episcopum, anno 686 mortuum, indefinita similiter est successorum septem Chronologia usque ad an. 744: eorum autem quartus, qui 18 annos sedit, vocatur Munarus vel Numianus.

e In margine antiquo charactere legebantur sequentia, fortaßis per oblivionem scriptoris prætermissa, & hic inserenda: Post nocturnas vigilias egrediebatur in hortum, qui ad hunc usque diem Hortus S. Huberti dicitur: ibi sub tilia arbore frondosa posito lapide, genibus flexis ad Deum preces fundebat.

f Non hoc petiisse crediderim Sanctum; sed (quia eodem quo Magnus Hubertus vocabatur nomine) contraidem malum cœptum invocari a vulgo, fortaßis non satis utrumque distinguente.

g Imo puerulo: ex hac autem persuasione, quod tempore Dagoberti magni res hæc contigerit, addit Piso: Tum claruere, & doctrina & sanctitate præter ceteros illustres, Audoënus Rotomagensis Archiepiscopus, & apud Atrebates Philibertus Abbas; quæ malui expungere. Colitur S. Audoënus 24 Augusti, biennio post Dagoberti mortem, cujus Referendarius fuerat, ordinatus anno 646: Philibertus Abbas 20 Augusti celebratur, eidem S. Audoëno familiaris.

CAPUT IV.
Miracula post mortem facta.

[14] Paucis post diebus elapsis, ubi sanctum Corpus venerandi Huberti ad Bretigniacum honorifico sepulcro conditum est, [Brachii emortui sanitatem a S. Huberto Episcopo postulans.] Namaramus, vir tum nobili sanguine cretus, tum armis & robore bellico percelebris, quamquam pietate spectabilis & probitate esset, brachium tamen dextrum seminex & exangue plurimos dies circumtulit. Is valetudinem impetraturus ab Huberto Magno, Ardenam petiit: cumque novenos dies, totidemq; noctes pio sacrorum ritu in æde Divi Huberti ab Ardenna, perinde ut gravissimo percussus morbo, noctu jaceret; multo maximam vocem cælitus audivit sibi jubentem, surgeret velox, & supremum facesceret oraculum. Vade, palam inquit, ad eminens Huberti Monachi Betigniaceni templum: [jubetur eā Bretigniaci quærere.] habet namque divinitus collocatum donum suis meritis almis tui prorsum sanandi, penes quem unum eadem quæ mihi in ægrotos omnes altissima potestas est. Nihil cunctatus pius homo imperio cælesti paret, subque noctis intempestæ silentio consurgens magnis itineribus Bretigniacum contendit, atque ibidem corporea sanitate donatur, suffragante Divo Huberto Bretigniacensi. Quid hoc opere insigni esse potest evidentius? quid tanta potentia depellendis ægrimoniis eminet prȩstantius? Perinde igitur Hubertus Bretigniancensis advertendis morbis potis est, atque celeberrimus ille Hubertus Ardennianus; quod quidem ingenue fateamur oportet, vel compulsi rerum manifestiore argumento.

[16] [Curantur lunatica una,] Nihilo secius dignū enarratu censuerim, licet minus excellentiæ præ se ferre videatur. Cum variis admodū & miraculis & virtute efficiendis Beatissimus floreret Hubertus, tot signis inducta Lunatica mulier, a Vico cis Exonam a orta, se contulit Bretigniacum. Mulier Petronillæ nomen tulit. Ut ante sacerrimum corpus appulit, orare cum lacrymis sane uberrimis occepit Divum Hubertum, uti conferret oranti gaudia sanitatis. At enim ubi novemdies ob aras Divi Huberti vesano cerebro saucia decubuisset, tandem valetudinem diutius optatam patrocinante Huberti suffragio promeruit adipisci. Quapropter sana jam mulier patrios fines repetens, magnifice collaudavit Deum longe pientissimum Christum Jesum, qui ob almi Huberti preces mirabilia patraret. Longe mirificentissimum videri cunctis par est, quod factum nunc recensere sedet animo. [& 13 energumeni.] Tredecim homines, dæmonibus immundis arrepti, post uno exacto anno quam Divus Hubertus rebus excessisset humanis, ad ædem sacram Divo Huberto deducti fuere, feruntur originem duxisse ab Suessionicæ urbis pago (veteri nuncupamine Turris-Comitis appellatus) dies novenos ante sacratissimum Divi Huberti corpus, manicis ferreis vincti steterunt; cum interim quotidianis jejuniis & precum supplicamento sedulam operam navassent, nona demum luce inter Missæ solennia convaluere: inde lares Suessionicos gratulabundi remearunt.

[17] Quantū sincera femininæ mentis fides valeat, oppido quam locuples testimonium dederit exemplum subnexū. [An. 1234 mulier miraculo truns Isaram vecta,] Ducentesimo trigesimo quarto supra millesimum Incarnationis Dominicæ anno, tertia Kalendas Junii, die B. Huberto sacra solenniter, mirum quiddam evenit. Mulier interesse annuæ solennitati majorem in modum cum optaret, Isara flumen (sicuti usu venire solet) id temporis undosius offecit. Jam ad crepidinem fluvii exundantis appulerat; ceterum qui peregrinam trajiceret, comparebat remigum nemo: tum vero humanis destituta præsidiis, opē Divi Huberti cum lacrymabili ejulatu inclamare cœpit, obnixe deprecata ut festis interesse digna haberetur. Quid plura memorasse coner? [fœtum enititur ante altare,] Mira & eadem pene incredibilia descripturus sum. Etenim navis, quæ ex altera fluminis ripa anchoris fixa stabat, ad trajiciendam eam mulierem sine ullo quovis adminiculo adremigavit. Itaque navim conscendit mulier, ac sine gubernaculo citraque discrimen ullum fluvium trajecit; sicque in ædem sacram Britigniacenam velociore cursu ad honorandum Divum Hubertum porrexit. Ibi mirum obtigit: quippe ea mulier, cum jam dudum prægnans esset, nec diutino fœtu liberaretur, inopinato cunctis intuentibus, qui tum divino Sacrificio coram adstabant, prope majus altare puerum peperit sane formosissimum. Hujuscemodi factum non nisi ad Auxiliatorem salutiferum religiosa matrona retulit, utpote quē inter precandū de puerperio felici dulcius obsecrarat. [alteri humerus sanatur.] Huc accedit multo [grandius]aliud miraculū, adeo præclaris actis facta splendidiora accumulascunt. Sub hora eadē inter sacrificandum, matrona apprime nobilis, Magnicampi b oppido prognata, Divum Hubertū interpellavit. Ea dextrum armum veluti præmortuum pendulum gesserat annos tres, haud exiguas opes medicis expenderat, nec idcirco bonam valetudinem fuerat consecuta. Itaque plena fidei ac pietatis, egregium facinus adoritur. Proluit exangue brachium eis undis, quibus ante paulo sacer Divi Huberti vertex lotus fuerat: idque fecit palam pro populari obtutu. Ibi quantum Divi Huberti posset auctoritas, opitulamento manifestario cunctis est ostensum. E vestigio imbecille brachium vivax & robustum evasit.

[18] [latrones 2 damnati ad mortem,] Age dum porro denarremus illud quoque unum, quod gentes humanæ admirentur & perenni laude sustollant. Est in Belgia longe celeberrima arx, quæ Cotianum c appellatur. Latrones duos, insigni furto nobiles, isthic datos in custodiam fuisse pro confesso proditum, subindeque neci damnatos ob flagitia nefanda. Quod ubi exploratum habuere, protinus cælestes suppetias esse confugiendum consulto existimarunt. Quippe rerum extrema necessitudo miseros mortales ad id interdum impellit, ut humanis auxiliis destituti, tum demum divina præsidia supplices implorent. Igitur suam deplorantes ærumnam, tota mentis devotione S. Hubertum proclamarunt. Accidit continuo mirabile quiddam ac potius divinum. Enimvero dum summo nisu patrocinia Huberti deposcunt, subito sese Bretigniaci ante valvas templi divina ope translatos fuisse cognorunt, ferrisque etiam & vinculis (uti captivis assolet) innexos. Templi limen introgressi perstitere dies novenos, [carcere ac vinculis miraculose solvuntur.] Hubertinum auxilum deprecabundi. Tandem gravis Huberti intercessit auctoritas, qua citius effractis vinculis in libertatem sese vindicarunt. Pacto namque cum adversa factione inito, citra noxæ damnum invicem convenerunt: mox patrias domos regressi, felicem eventum vulgo denarravere. Quibus de rebus minime profatu est quot laudum præconiis, eisque magnificis, summum & longe celsissimum extulerint Deum de glorioso confessore suo Huberto. Neque enim tantum optimo dilargitori Deo ingentes egere gratias, verum Divum quoque Hubertum magna veneratione pro collatis beneficiis affecere: quippe nihil præ se fert egena mortalitas nec præstantius nec antiquius, quam meritos honores ferre Divis Patronis. O te perbeatum! o inenarrabilem cælicolam, Dive Huberte! qui tam mangifica virtutum prærogativa polles. Mundi labentis inanem pompam excelso quidem animo contempsisti, sed cælestes divitias efflagrasti. Jam licet gaudio frueris æterno, nec tamen miseris mortalibus opitulari cessas.

[19] Elapsis annis post Christianum natalem mille ter centum, [Anno 1300] virgo nobili exorta progenie corporeorum membrorum prorsus erat impar. Ea nuncupabatur Agnes, ab oppido d Laschenio suam ducens originem. Triennium perpetuum infelici ægrotatione male affecta domi decubuit, [curatur triennio clinica] cum de vicinis audit famam gloriosi Huberti Bretigniacensis. Mox ex intimo cordis affectu se Divo Huberto devovet, opemque Sancti magnopere deprecatur: nec diu comperendinavit, quin venerabunda Huberti sacerrimam ædem peteret. Ideoque Bretigniacum ad sacratissimum corporis Hubertini mansoleum semet ipsam vehendam curavit. Cumque per dies novem continuos templaribus thoris accubuisset, oblationemque votivam quotidie faciens sacro præsens afforet; pristinam sanitatem est adepta, inque proprias arces absque bajulorum adjumento regressa est.

[20] Haud perinde longa deinceps ætate, die Divo Huberto festa, multo mirificentissimum factum evenit: [festum violans,] nam solenne festum Christicolis, plerisque quidem, sed præcipue Bretigniaci colonis tum agi solet. Ceterum Bretigniacensis quispiam indigena longe secus egit: cupidior enim domus ædificandæ, vix humum effodere faciendis fundamentis occeperat; cum statim ecce maligno spiritu correptus miser, infandum torquetur, inque foveam profundam cadit: terra mox prolapsa cooperitur: pueri plerique, qui tum brutos greges in campestribus pascuis secundum illius irreligiosi hominis fundos pascebant, subitum præcipitium obtuti, veloces accurrunt; statim casus infaustos vicinis ac propinquis obnuntiant. Tum vero catervatim ruunt, homini moribundo fraternam opem laturi. Protinus effodicantes permultam humum, in altissima scrobe seminecem ædicolam, ac jamjamque moribundum nanciscuntur: nigrum præterea signum in ejus fronte, veluti lividam cicatricem offendunt, tam duriter eum malus hostis percusserat. [ideoque punitus,] Quid facerent, quidve aggrederentur, diu hæsitavere; tandem, ceu divinitus afflati, diro vulnere saucium homuncionem in templum super mensam attulere. Exin ubertim illacrymantes pene mortuum pro sacerrimo Divi Huberti feretro sistunt. [Sancti ope sanatur,] Triduum rusticus ille vir in eo statu miserando permansit: post tres autem dies convaluit quidem sospes, at enorme signum illud quadraginta dies infixum ejus fronti comparuit. At vero, facta cerea oblatione instar sui corporei ponderis, omnino sanus evasit. Itaque ob indeptam sospitatem gratias nimirum maximas egit, tum beneficentissimo Deo, tum Divo Huberto cum paucis bono.

[21] Quas ob res & sanctissimæ vitæ conversatio, & stupenda miraculorum immensitas propalam ostendunt, [Atque hæc sufficiunt ad laudem Sancti,] æterna cum beato Deo felicitate Divum Hubertum jam dudum fruisci. Quid enim hac evidentissima declaratione manifestius? An vero quisquam errore sacrilego tam est impius, ut iverit inficias, Hubertum Bretignianum nec prodigiosa magnalia fecisse, nec in Sanctorum albo conscribi? Sensit agricola profanus divinam pro nefaria impietate vindictam; sensit itidem opem præsentaneam pro cultu religioso: qua de re quantum honoris, quantum excellentiæ Divo Huberto tribuat æternus & summus Deus, quanti candidissimas illiusce precationes pendat, tanta prodigiorum congerie, tot miraculis dilucidum evasit. Igitur longe dignissimus Divus Hubertus optimo jure censendus est, cui sonoris modulis concinamus omnes; O Divi Huberti splendida præconia, o ineffabilis ardor caritatis, qui dum pereuntis mudi fugaces pompas disprevit, perennem æterni regni gloriam adeptus est. Supersunt innumera ferme alia miracula, quæ divino quodam ac singulari privilegio Divus Hubertus edidit: sed universa ex ordine si recensere quidem velim, [aliis innumeris omissis.] opus inexhaustum moliri insano videbor ausu, queis e rebus isthæc pauxilla non meæ solum exiguitati, verum avidissimo etiam fidelium Christianorum studio satis abunde factitarint. Concedat nobis Christus Jesus, ut salutifera Divi Huberti intercessione & cunctis liberemur adversis, & æternam cælestis patriæ requiem consequamur, perpetuo laudaturi Deum trinum & unum. Amen.

ANNOTATA.

a Vir, vel potius, Vic-sur-Aysne, Bretigniaco 5 leucis ad meridiem dißitum.

b Verosimiliter Grand-pre, inter Reteliam & Virdunum in Campania.

c Forte legendum Cotiacum, ut sit Coucy in diœcesi Laudunensi 4 leucis Britanniaco distans.

d Laschenium, ubi positum sit libenter discam, similiter ubinam sit vel fuerit Turris-Comitis num. 16 nominata.

DE S. FERDINANDO III REGE CASTELLÆ, LEGIONIS, ETC.
HISPALI IN HISPANIA BÆTICA.

ANNO MCCLII.

REVERENDISSIMIS DOMINIS DECANO ET CAPITULO PATRIARCHALIS ECCLESIÆ HISPALENSIS
DANIEL PAPEBROCHIVS SOCIETATIS IESV SE SVAQVE STVDIA O. D.

Ferdinandus, Rex Castellæ & Legionis, Hispali In Bætica (S.)

Redit ad Vos Sanctus Rex FERDINANDUS, Fundator Vester, quem ante hos tres annos singulari in Volumine præcedere voluistis Tomum ultimum Maji nostri, mole sua ac multitudine Sanctorum impeditum, eoque lentius quam vota vestra patiebantur properantem; quemque ad Thronum Regiæ Catholicæ Majestatis ipsimet tunc deduxistis. Redit autem secundis, imo tertiis, curis auctior & politior universa nostra de tam augusto argumento lucubratio, grandiori in opere, communibus S. D. N. INNOCENTII XI Papæ Romani Pontificis, ac potentissimi Monarchæ CAROLI II Hispaniarum Indiarumque Regis Catholici auspiciis tandem nunc absoluto; stipantibus Regem Sanctum Sanctis, in eumdem Mensem concurrentibus, plusquam mille sexcentis, nominatim expressis. Promptum meum studium erga Reverendissimi Vestri Collegii honorem haud minus spero agnoscetis ex hac secunda & potiori editione, nec parciori eam suscipietis benevolentia, quam ex priori illa probastis nostrum Vobis obsequendi conatum.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Ferdinandus, Rex Castellæ & Legionis, Hispali In Bætica (S.)

AUCTORE D. P.

§ I De priori hujus Commentarii Actorumque editione, antehac seorsim curata, nunc recognita, nec parum auctiori.

Vera Effigies
S. FERDINANDI
Regis Castellæ & Legionis
Huius Alexandri vultum sic forsan Apelles
Pinxerit: ast animum ut noveris acta lege,

[1] Ex quo Belgio nostro hic honor obtigit, ut Gubernatorem ab Hispaniis acciperet Serenißimum Cardinalem Infantem Ferdinandum Austriacum, [Nomen ætate nostra cœptum frequentari in Belgio,] germanum fratrem nostri tunc Regis utroque in orbe potentißimi Philippi IV, quorum immortalis apud posteros gloria permanet; Ferdinandi nomen, rarioris alias inter Belgas usus, frequentius audiri cœpit, & felicis ominis causa ad Baptismum usurpari. Nemo dubitabat, quin magnum illud atque præclarum esset, quod tantus tamque carus omnibus Princeps ferebat; maxime cum eodem tempore Romanum in Germania Imperium teneret Ferdinandus II; ejusque filius ac deinde successor, Ferdinandus III, titulo Hungarici Regni clareret; idem is cum quo prædictus Cardinalis Infans, anno MDCXXXIV, VIII Idus Septembris, felici ad Nordlingam pugna Suecum hostem fundens, prælusit victoriis, apud nos referendis de confœderata Francorum Hollandorumque potentia. Cum autem III Nonas Novembris Bruxellas ingressus, sequenti anno exceptus esset Antverpiæ XV Kalendas Maji, ac deinceps in ceteris Regiarum Provinciarum urbibus, apparatu tanto, quantum ulli unquam Principi, posseßionem ipsam ineunti, factum nulla hominum memoria noverat; nihil jam toto Belgio crebrius iterabatur, nihil audiebatur libentius, quam nomen Ferdinandi. Qui porro altius volebant assurgere ad præteritorum temporum lumina, recordabantur Ferdinandi, primi hoc nomine Imperatoris, qui incomparabilis famæ heroi Carolo V frater fuerat, [ut valde gloriosum,] & simul cum illo nepos Ferdinandi Catholici, cujus felici cum Isabella conjugio coalita Hispaniarum regna, in unam secum Monarchiam traxerant, quidquid Provinciarum uniebatur Coronis Arragoniæ Castellæque in Belgio, Italia, ipsisque in Indiis. Erat is inter Castellæ, Legionisque Reges sui nominis Quintus, quatuor enim ante numerabat Synonymos, quorum Primus cognomen Magni promeruerat. Verum tam omnes illi, quam quotquot cum illis toto orbe vel nominari tunc poterant, vel olim fuerant in Historiis nominati Principes Ferdinandi, excellentem quidem isti appellationi claritatem conciliare videbantur; sed cujus fulgor inanis posset judicari, nisi ei accederet veræ Christianæque Sanctitatis lux, quæ vel sola clarum facit gerentis nomen, etiam in humiliori conditione.

[2] Non deerat quidem ea lux Ferdinandæo nomini in Hispania; nam dictus apud Castellanos Legionesque Tertius, cognomine Sancti Regis secernebatur ab aliis. [non item ut sanctum,] Sed eadem Sanctitas tam parum nota habebatur vulgo, etiam Hispanico, ut, exceptis Hispalensis urbis incolis accolisque, vix quisquam Patronis Hispaniarum Sanctis adnumerare Ferdinandum audiretur. Imo Ioannes Tamajus de Salazar, (quem si ceteri omnes tacuissent, hic oportuisset disertißimum fuisse) Gallicano Andreæ Saussaji Martyrologio tomorum duorum, suum sex tomorum Hispanicum oppositurus, cum undecumque contraheret Sanctos, quotquot vel suspicabatur conducere posse augendo numero, non cogitavit de Sancto Rege Ferdinando. Adeo ut Franci, etiam post editionem illius Martyrologii, tanto copiosioris suo, in suo S. Ludovico, ante quatuor fere secula canonizato, viderentur sibi posse Hispanos despicere, quasi nullum eatenus ostendere valentibus sanctum suæ gentis Regem (nam Hermenigildus, Princeps tantum, pro Regno Martyrium erat consecutus a patre) aut certe talem Sanctum, cui is titulus esset Apostolicæ Sedis judicio vindicatus. Habebat id ægre pios multos fideles, quibus gloriosa Ferdinandi appellatio ex sacro obtigerat fonte, optantibus Sanctum sui nominis Patronum indigetari, quem annuo cultu prosequerentur, [parum laborantibus olim pro eo Hispanis,] secundum jam receptum inter Catholicos morem, laudatißimum sane & ad multa utilißimum. Quamvis enim nonnullis in locis reperiebatur Flos-Sanctorum pervetus, ubi inter aliorum Sanctorum quas vocant Legendas, ante centum quinquaginta annos typis Hispalensibus Hispanice editas, inveniebantur Vita & miracula gloriosi Regis Don Ferdinandi, qui Hispalim recepit; non tamen nisi ab Hispanis legi liber iste poterat; quin etiam Auctor, titulo Gloriosi Regis contentus, abstinebat elogio Sancti, licet veteri usu apud Historicos suæ gentis præscripto: quin etiam exprobrabat Hispalensibus, quod novum in Ferdinando Patronum adepti, cujus sanctitatem, intra tam breve tempus, Deus ac Dominus noster per tot miracula manifestavit, necdum pro eo canonizando supplicationem misissent.

[3] Hujusmodi improperium videbatur in omnes, non solum Hispalenses, sed etiam Hispanos tanto justius torqueri; quanto majoribus luculentioribusque beneficiis, si more humano res æstimentur, illos sibi obstrinxerat Ferdinandus, quam consobrinus suus Ludovicus Francos. Hic siquidem, pro Christi religione contra infideles certans in Oriente, [licet magis ad id obligatis, quam Franci pro S. Ludovico.] non unum terræ pedem restituit Reipublicæ Christianæ, qui non fuerit amissus intra breve tempus, ipsomet adhuc vivente & vidente: Ferdinandus vero Sanctus, sic expulit Mauros tota fere Bætica, per annos quingentos ab iis insessa, ut numquam in ejus posseßionem redire potuerint. Avitum quoque ac paternum regnum ingentibus augens acceßionibus, fidei etiam Christianæ cultum longe lateque propagavit, iis in partibus non amplius eradicandum: idque dum agit, & Barbarorum vires distinet atteritque, ceteris quoque Hispanicis Regibus facultatem præbuit paria agendi, adversus sibi conterminos Saracenos. Verum qui omnia momentis temporibusque suis prudenter disponit Deus, Ludovico censuit deproperandos Cælitum honores legitimos, pro ea quam ipsi non dederat prosperorum successuum gloria in terris; Ferdinando autem tunc primum eos voluit auctoritate Pontificia assertos, quando bellorum felicius ab eo gestorum memoria, attrita per temporum vetustatem, segnius afficiebat obliviosos meritorum præteritorum animos. Excitavit enim Catholicorum Regum atque Capituli Hispalensis studia, [Ferdinando nuper tali declararo,] hujus, at Fundatori; istorum, ut Progenitori suo eum peterent cultum in Ecclesia universali decerni, quem a tempore immemorabili recte eidem delatum in Hispalensi, tot tantisque Deus indies declarabat miraculis, quot fuerunt publicis Proceßibus cognita & approbata. Exhinc sanctius ac venerabilius haberi cœpit, non Hispanis solum, sed exteris quoque nationibus pluribus, Ferdinandi nomen, cujus merita quo citius latiusque pervulgarentur, persuaderi mihi passus fui, ut anno MDCLXXXIV, sinerem ultimo Tomo Maji præcurrere seorsim ejusdem Acta; [edita anticipate Acta,] eademque ratione satisfacerem curiositati multorum, quibus tot voluminibus quot opus nostrum de Sanctis complectitur complecteturque, aut legendis otium aut coëmendis commoditas deest; adest tamen non parva cupiditas penitius cognoscendi, quid istud sit operis, cujus molitioni jam pene sexaginta annos impensos audiunt, nec pauciores impendendos restare, priusquam totus sacer Annus, eo quo cœpit pede, decurrat ad finem, quinquaginta aut pluribus Tomis explicatus.

[4] Etenim eadem investigandæ ac tenendæ antiquitatis cura, eadem methodo discutiendi ambigua & obscura illustrandi, [ut specimen totius operis,] eadem libertate ac sinceritate discernendi falsa a veris, dubia a certis, qua hic tractantur Sancti Regis Ferdinandi Acta; decessores quoque mei RR. PP. Joannes Bollandus & Godefridus Henschenius omnium Sanctorum, quotquot toto orbe coluntur vel a Catholicis scriptoribus celebrantur, res gestas atque memorias, quæ quidem ad suam notitiam pervenissent, tractandas sibi proposuerunt ipsi, mihique continuandas reliquerunt. Eæ lucubrationes utinam vel legantur, eo quo ipsas scribimus animo, id est, a præjudiciis libero; vel legere omnia non valentes aut non volentes, sibi sinant persuaderi, isti quod tenent specimini similia esse cetera: quando, adversus qualiacumque demum obloquia, ea optima defensio est, quæ non insinuatur verbis, sed præstatur operibus. Porro ex tali anticipandæ singularis editionis consilio hæc quoque emersit commoditas; quod, dum omnia per manus meas alienasque transierunt sæpius, prius quam ad principalem inter ipsa Maji Acta impreßionem veniretur; opus ipsum evaserit variis in locis politius ornatiusque, correctis etiam erratis nonnullis, quæ priorem diligentiam nostram fugerant; vel nunc etiam me laterent, nisi ea didicissem amica suggestione Hispanorum eruditorum, & propiori rerum, locorum, ac personarum notitia imbutorum. Talium judicio censuraque doceri sicut sincere petii, sic æstimavi in partem felicitatis; [nunc recognita] ingenue profitens, non esse me ex eorum numero, qui gloriantur; quasi primo conatu omnia dederint perfectißima; & istud Pilati videntur assumpsisse pro tessera, Quod scripsi, scripsi. Πάντα κατορθεῖν καὶ μηδὲν ἁμαρτᾷν Θεῶν ἐστι: Omnia quam rectissime facere, & in nullo deficere, Deorum est, inquiebat ille, non hominum. Et libentius illud alterius Sapientis usurpavero, Γηράσκω ἀεὶ μανθάνων

Senesco discens nonnihil quovis die.

Si autem αἱ δευτέραι φροντίδες σοφωτέραι, ut vulgata inter Græcos parœmia dicitur, [prodeunt multo correctiora.] ad docendum, quod secundæ quæque curæ sapientiores prioribus sint: quanto magis tertiæ quartæque addent aliquid perfectionis operi cui fuerint impensæ? Has autem etiam alibi a me impendi, impendendasque deinceps, in postea conficiendis Actorum jam editorum Supplementis; & quidquid agnovero minus recte scriptum, me in iisdem fideliter retractaturum; facilius putavi credendum, si isti etiam peculiari tractatui, in ipsa prima editione, antequam ea plane absolveretur, subjicerem Appendicem addendorum, mutandorum, corrigendorum, sicut feci; & istic notata suis quæque locis jam addo, muto, corrigo, longe copiosius quam istic promisi.

§. II De vetustate nominis Ferdinandæi, ejusque deinde claritate & etymologia ex veteri Gothica.

[5] Nvnc ut undiquaque notum habeas nomen, tot titulis venerabile; invenio quod primus, [Nominis nullum indicium ante seculum 10.] qui Castellam cum dignitate Comitis tenuit, beneficio Garciæ Regis Legionensis sub finem seculi IX, dictus fuerit Ferdinandus: anteriorem vero nullum reperio in Historia Hispanica dignum nominari. Nam quod ad S. Ferdinandum, Cajacensem in Campania Episcopum, pertinet, XXVII Iunii a nobis recolendum; nemo facile dicet quo seculo vixerit, licet ex Hispania advenisse in Italiam satis verosimilis opinio habeat. Qui autem ex figmentis Higueræ, inter veraces Historicos numquam absque commiseratione (nolim enim dicere, indignatione) nominandi; qui, inquam ex figmentis Higueræ Ferrandum, Diaconum Carthaginensem in Africa sub annum DXL, attraxerunt Cartagenam in Hispania, ut deinde facerent Toletanum Archiepiscopum, XXXI Maji inter Sanctos habendum, nec refutari quidem merentur. Verum tamen est, quod tempore S. Ferdinandi Regis, pro uno eodemque nomine accipiebantur Ferdinandus & Ferrandus; uti patet ex subscriptionibus chartæ Regiæ, communicantis privilegia Fori Toletani Hispalensi civitati, [a quodiversum plane Latinum Ferrandus.] sub quo leguntur Ferrandus Gonsalvi & Munio Ferrandi; atque ex Epistolis Honorii Papæ scriptis, Ferrando Illustri Regi Castellæ; quamvis hic nomen suum Latine non aliter quam Ferdinandus signaret; Hispanice autem Fernando, pro quo Italice fere scribitur Ferrante. His autem non obstantibus censeo diversißima esse nominæ Ferrandus & Ferdinandus, uti sunt Ignatius & Ynecus; Theodorus & Theodoricus; Ignatius scilicet a Latinis, Theodorus a Græcis institutum; cum Ynecus & Theodoricus sint Gothica, planeque aliam etymologiā habentia nomina. Et Ferrandum quidem dici censeo a Latino Ferrare, sicut Amandum ab Amare; licet propter similitudinem quamdam litterarum confundatur cum Ferdinando, pro eodemque accipiatur. Ferdinandi vero nomen judico, aut in Hispania primo compositum fuisse, aut illuc inventum, ab aliqua externa natione, alia quam fuerint Carthaginenses Phœnicum propago ex Africa, vel Romani ex Italia advecti; [licet vulgi acceptione confusum cum Ferdinandus.] atque adeo originem suam debere vel Gothis, in Septentrione exortis atque anno CCCCXII Hispaniam ingreßis; vel Saracenis, quos in Gothorum exterminium eodem submisit Africa, sub annum DCCXIII.

[6] Duplex ergo ex alterutra lingua invenio duci nominis Ferdinandæi Etymon, utrumque auspicatißimum. Primum ex Arabica Maurorum Hispaniensium lingua suggerit Carolus Macer, [Onomato, pœia felix ex Arabica,] in additionibus ad Hierolexicon Dominici fratris sui, docens, Ferh-din-handu, illa in lingua idem esse, quod, Gaudium fidei habet ipse, vel, Gaudium fidei apud eum; quo nescio quid aptius excogitari poßit ei, qui restituto in tot regnis Fidei Christianæ cultu, gaudium percepturus erat, non solum in tempore, sed etiam in æternitate, ipsumque toti Hispaniæ facturus commune. Sane Sarraceni, quamvis nihil minus teneant quam veram fidem aut Dei legem, utraque tamen mirabiliter gloriantur, seque unos Fidelium appellatione censeri volunt; unde & Imperatorem suum appellant Miramolinum, quod integre scribendum esset Amir-almunim, id est, Imperator Fidelium. Quin & in hujus nostri ævi historia invenio Fekhred-dinum quemdam (quod Gloria legis interpretatur) qui totius regionis Carmelum inter & Damascum jacentis Dominus, plurima Turcis damna attulit in Syria, indeque Romam venit ad Paulum V, ac denique Constantinopoli plexus est capite anno MDCXXXIII. Verum quantumlibet istæc ab Arabibus sumpta Ferdinandæi Nominis derivatio, feliciter adinventa, blandiatur ingenio, ad honorem Sancti Regis ex nomine suo quærendum propenso; horret tamen animus ab ea suscipienda. Vix enim induci possum ut credam, Hispanos Principes, [verior ex Gothica majorum lingua,] germanam veterum Visigothorum sobolem, qui possesso per tria secula Hispaniarum imperio pulsi a Mauris, atque in montes Cantabriæ reducti, ibi antiquos mores fidemque servarunt; paulatimque invalescentes, cedentibus vicißim Mauris, Callaicū, Legionense, Navarræum atque Arragonium regna fundarunt, ac Maurorum odium quasi cum materno lacte hauserant: hos, inquam, Hispanos, credere non possum, adamasse nomen, aliunde sumptum quam ex Gothica majorum suorum lingua; & quidem ex lingua non simpliciter aliena, sed exosißimæ sibi gentis. Si posset ex Græca Latinave peti verosimile etymon, deberemus eo esse contenti: has enim linguas non poterant Gothi magnopere fastidire, postquam Christi fidem edocti a Græcis, ineunte seculo IV; ast sub Valente in Arianismum cum suis adhuc Gentilibus Regibus protracti, in veteri sua ad Danubium sede, errorem in Hispania deposuerunt, docentibus eos ibidem Latinis Episcopis, S. Isidoro & aliis. Nunc dum constat Ferdinandi nomen, nec Græcæ, nec Punicæ, nec etiam Latinæ originis esse; minus autem credibile videatur fluxisse a Mauris; restat ut ejus compositio & originalis significatio a Gothis accersatur.

[7] Ad hujus porro investigationis viam reperiendam, scire convenit, [multum simili Suecorum linguæ,] Gothos sive Gotthos, vel a Divinitate, vel a Bonitate, sua in lingua nomen sibi fabricatos (Got enim & Bonum & Deum iis significabat) proceßisse ex iis hodiernæ Sueciæ partibus, quæ usque in præsentem diem interjecto lacu Wettera divisæ, Westrogothiæ & Ostrogothiæ, id est Occidentalis atque Orientalis-Gothiæ nomina retinent; quæ deinde nomina postmodum resumpta apud Italos & Hispanos, his Visegothos, istis Ostrogothos dederunt; quatenus Italia Orientem, Hispania Occidentem respicere dicuntur, relatæ ad se invicem. Gothi ergo a Septentrione, per Balthicum mare, in eas transgreßi provincias, quæ nunc censentur Pomerania, Misnia, Bohemia, & Hungaria, ad Danubium denique sedem fixerunt (ubi nunc Transilvani, Walachi & Moldavi incolunt) ibidem noti sub Constantino Magno; sub quo jam aliqua inter eos Ecclesia gentis misit Episcopum, Patribus Nicænis adnumeratum. Huic succedens aliquis ejusdem nationis nomine Ulfilas, sacros libros transtulit in Gothicam linguam, litteras plerasque mutuatus a Græcis. Verum cum Principes Gothorum, etiam tunc Gentiles omnes, internecino odio dißidere cœpissent armisque confligere; [ex quorum nunc regno olim progressi ad Danubium Gothi,] pars debilior, Valentis Imperatoris Ariani auxilium demeritura, Christi legem amplecti spopondit, sed qualis apud Imperatorem erat. Hæc itaque pars Cæsareis auxiliis facta validior, alteram quoque partem coëgit Arianismū sequi, non sine multorum Martyrum gloriosa morte, de quibus a nobis instituitur sermo ad XXVI Martii & XII Aprilis. Sic infecta universa Gothorum natio, dimissa habitatione Danubiana in Italiam Hispaniamque effudit sese, illuc invehens Arianismum, una cum litteris, tum iis quas Vlfilas invenerat, quadamtenus Græcis; tum Runnicis, quas e Suecia primitus advexerant; cumque originaria Gothica lingua, non sic alterata, quin adhuc multam retinerent affinitatem ad eam, qua hodiedum Sueci Teutonesque loquuntur. Patet hoc ex nominibus Gothicorum in Hispania Italiaque Regum ac Principum, Athanarici, Alarici, Sigerici, Theodorici, Amalrici, Errici, Witerici, Roderici; Ataulfi, Aistulfi, Sigulfi, Sigenulfi; Athanagildi, Leovigildi; Trasemundi, Rosemundi, Veremundi; Kindaswindi Regiswindi; [retinuerunt nomina Suecicis affinia] Ranemiri, Richemiri; Adalwaldi, Grimoaldi, Rodoaldi; Gundeberti, Cuniberti, Liutberti, Ragimberti; Asprandi, Luitprandi, Hildebrandi; Garibaldi, Gondemari, Recaredi, Sisenandi, pluriumque aliorum; quibus sigillatim etymologiam aptare ex nostris Septentrionalibus linguis haud esset difficile, itaque demonstrare, quanta cum ratione poßit Ferdinandi nomen hac via indagari.

[8] Sed ne conjecturali dumtaxat ratiocinio niti videar, adducendum est aliquod veteris linguæ Gothicæ monumentum, ipsoque gentis in Hispanias ingressu antiquius. Est autem Euangeliorum traductio Gothica, per supra nominatum Episcopum Vlfilam tempore prædicti Valentis composita, [explicanda sicut & nomen Ferdinandi,] & forsitan ab ipso Imperatore scribi curata ac dono missa Fritigerni Regi, fœderato suo, suaque opera converso, dicam? an perverso. Imperialem certe majestatem præfert purpureus membranatum color, & splendor argenteus litterarum, elegantia prorsus exquisita descriptarum: quas in scribendo prærogativas credibile est Orientis Imperatores usurpasse, sicut Sinarum Imperatores usurpant minio imprimere libros, quod ceteri faciunt atramento, & in operculis eorumdem uti colore flavo. Codicem illum, nescio quo casu illatum in Sueciam, primam veterum Gothorum patriam, Regia nunc servat Bibliotheca, sed plusquam dimidia parte mutilum; & formatis ad ejus exemplum typis Gothicis, quidquid ejus superfuit, in lucem dedit Henricus Iunius, Dordraci in Hollandia anno MDCLXV, cum accepto inde Gothicæ linguæ Glossario; utique futuro ampliori, si omnia quatuor Euangelia integra habuisset auctor, vel etiam Biblia veteris ac novi Testamenti omnia. Isto in Glossario invenio Fair (quod Anglo-saxonum, Teutonum, & Belgarum mollioribus aliquantum dialectis Far, Fer, [Manu procul valentem significans,] & Ver effertur) idem esse quod Longe sive Procul: Thein (quod iisdem Dialectis Thin, Dein, Dyn pronuntiatur) Tuus, tua, tuum redditur: Handus denique, aliis Hand vel Hant, significat manum: atque ita Fair-thein-handus ac molliori effatu Fer-din-andus & contractim Fernhandus aut Ferhandus, propriißime esset, Manus tua procul; vel is cujus manus, id est, potentia, robur, virtus longe ac procul valet, tenditur, aut sentitur; secundum istud Poëtæ,

An nescis longas Regibus esse manus?

[9] Longam certe Ferdinandi gemini, Primi scilicet ac Tertii, manum experti sunt in bellis Mauri; quin & fama hujus, in Africam trajecturi, longius præcucurrerat, novum ei istic Imperium spondens, nisi placuisset Deo felicem victoriarum ejus cursum morte feliciori sistere ætate media, & ad æternæ beatitudinis bene meritam coronam Sanctum suum evocare. Non eadem fuit fortuna Ferdinandi II: Legione enim imperitans, & nullos circa se Mauros limitaneos habens, nec tamen valens ab armis quiescere, manum suam extendit in Christianos vicinos proximeque consanguineos Principes; primum quidem in nepotem puerum Alfonsum IX, cujus pene totum regnum in suam redegit potestatem, ab eodem postea pubere feliciter expulsus e Castella; deinde, justiori longe titulo, contra novum ac primum Lusitaniæ Regem Alfonsum, socerum suum, & proavi sui Alfonsi scilicet VI nepotem, quem prælio fudit, [& reapse pluries impletum,] duxitque captivum. In eo autem quem Catholicum appellamus Ferdinando V, (nam Quartus, Sancti Regis Pronepos, in ipso rerum contra Mauros gerendarum initio, occupatam ab iis Alcaudetem obsidens, mortem contraxit juvenis, anno MCCCXII) in Quinto, inquam Ferdinando Caroli V Imperatoris Avo, rursum vim suæ significationis exeruit Nomē: quando is omnes fere totius Hispaniæ provincias potentißima sua manu complexus, cum utraq; Sicilia ac Balearicis insulis, eamdem trans Atlanticum Oceanum porrexit in novum illum mundum, quem auspiciis ejus Columbus invenit, ac porro demonstrare perrexit Americus, & Americam dixit; ibi una cum Castellanis Arragoniisque insignibus Crucem plantans, [in Regibus sic nuncupatis.] cui tot barbaræ nationes paulatim subjicerentur. Ita in nostro orbe grande jam olim Ferdinandi nomen, ultimis hisce duobus seculis grandius etiam evasit in altero: quod sub tot gloriosißimorum Ferdinandorum Nepote Carolo II gloriosius etiam reddat is, a quo & in quo omnis vera magnitudo exordium habet, & finem accipit, seu potius sine fine perennat. Idem Leopoldo I Imperatori, trium Ferdinandorum Austriacorum Filio, Nepoti, Trinepoti, & per totidem gradus, quot noster Hispanus Monarcha, Castellanos Legionensesque Ferdinandos attingenti, concedat; quantum ille in altero Orbe terrarum poßidet, a majoribus acquisitarum Christoque adductarum fere sine armis ac sanguine; tantum in hoc nostro eripere Turcis cultuique restituere orthodoxo, Marte felici; funditusque evertere, quod jam coram eo ruere cœpit Ottomannicum Imperium, Constantinopoli ipsisque Hierosolymis receptis.

§. III De antiquis Actorum hic dandorum scriptoribus: deque libro, qui fertur ætate Sancti sub rupe inventus.

[10] Iidem Mauri, qui nominatißimam sub Romanis Imperatoribus ac Gothicis Regibus Hispalim, [Rodericus Toletanus & Lucas Tudensis, coævi,] anno DCCXIII cum reliqua Bætica, cujus ipsa Metropolis erat, redegerunt in potestatem; sicut sacra profanaque omnia ad suum conformarunt arbitrium, ita etiam nomen commutaverunt, & dixerunt Seviliam; quod eorum lingua Domum opulentam seu divitiis abundantem significare, discimus ex descriptione Andaluziæ inserta lib. 17 Atlantis seu Geographiæ Blavianæ. Hanc cum Mauris eripuisset anno MCCXLVIII Rex Ferdinandus, sui nominis Tertius, cognomento Sanctus, resumpta Latine scribentibus prior appellatio est, posterior in usu vulgi mansit. Mutatis civibus, non fuit mutata etiam fortuna urbis & opulentia: præ cunctis tamen divitiis ejus æstimandus est ipse, qui post restitutam in ea Christianam Religionem, & dotatam munificentißime Ecclesiam, non solum Regni sedem ibi elegit habere quoad postea vixit, sed etiam sepulcrum, pretiosißimus ipse thesaurus urbis. Eo regnante, prius quam ista fierent, floruerunt in Hispania nobiles duo scriptores, Rodericus Ximenez, Archiepiscopus Toletanus in Castella, ab anno MCCVIII usque ad MCCXLV; & Lucas, Tudensis Diaconus, postea & Episcopus in Gallecia, usque ad annum MCCXL. Primus novem suos de Rebus Hispaniæ libros perduxit ad annum MCCXLIII; secundus, cum adhuc Diaconus esset, mundi Chronicon contexuit usque ad annum MCCXXXVII. Ex his Rodericus, eo majoris fidei censendus est, quo plurium rerum quas scribit testis certior, utpote Regia castra sæpe secutus, & omnium Regni negotiorum particeps: nec tamen contemnendus secundus, cui magis propositum fuisse videtur sancti Regis virtutes persequi. Vtriusque igitur contextum hic damus: &, pro iis qui utrique deficiunt annis, suum cuique addimus supplementum, ex antiquioribus, quæ nancisci potuimus, [supplentur ex Veteri legenda & vetustiori Chronica:] Hispanicis monumentis. Deficienti circa finem Tudensis contextui (quem primo loco dare placet sub titulo Vitæ brevioris) succurret Legenda vetusta, quam reperimus in libro Flos-Sanctorum dicto, editionis Hispalensis anni MDXXXII. Roderici verba invariata, ex Francofurtensi anni MDCIII editione desumpta, inteximus Actis prolixioribus Chronicæ, in Codice Ms. Hispalensis ecclesiæ Hispanice repertæ, & quatenus opus fuit Latine redditæ, secundum editionem Vallisoletanam anni MDLV, sumptam ex alia vetustiori, forsitan Hispalensi, anni MDXV, uti apparet ex Prologo.

[12] Legendam istam tempore Catholicorum Regum Ferdinandi & Isabellæ, [hæc sub Alfonso sancti Regis filio,] adeoque ante finem seculi XV aut initio sequentis compositam esse, colligitur ex Miraculo XI, ibidem relato. Chronica multo antiquior est, & tantum non a coævo Auctore conscripta; quod intelligitur, non solum quia sic consequenter scriptæ fuerunt Chronicæ Regum subsequentium, Alfonsi Sapientis, Sancii IV, Ferdinandi IV, Alfonsi XI (quarum posteriores duas etiam habemus, impressas iisdem typis circa annum MDL, alias duas vehementer optamus nancisci) sed etiam, quia Alfonsus Sapiens scripsit ipse, aut nomine suo scribendam curavit, vulgari gentis lingua, Chronicam Hispaniæ generalem, quæ similiter dicitur impressa haberi anno MDLI, & a nobis æque desideratur. Etenim ex variis locis utriusque Chronicæ, inter se collatis ab Alfonso Morgado, infra laudando, manifeste apparet, iisdem fere verbis Chronicam utramque procedere, ita ut unam ex altera sumptam esse oporteat; utra, non facile discrevero, cui altera tantum ad manum est. Christophorus Bagnez de Salcedo, Particularem ex Generali atque ex Roderico Toletano compilatam, censet. Præterea cum in Chronica Ferdinandæa Cap. 74 agitur de Mezquita majori Maurorum, post captam Hispalim in ecclesiam Cathedralem, sub titulo S. Mariæ, jussu Regis Sancti conversa, & Cap. 78 de ejusdem ibidem sepultura; nulla omnino fit mentio, aut novæ ecclesiæ, augustiori qua nunc conspicitur fabrica construi cœptæ; aut corporis tali occasione translati ad aliud veteris Mezquitæ sacellum, novæ ecclesiæ contiguum. Atqui Morgadus scribit, haud multis post Sancti mortem annis ea de re cogitari cœptum; Spinosa vero expresse asserit, sub Rege Sancio, Sancti nepote, qui anno MCCXCV ceßit e vivis, datum fuisse operi augustißimo initium. Quibus positis superfluum est loqui de quatuor inauratis sphæris, supra turrim ecclesiæ olim lucentibus, quæ describuntur num. 114, velut tum cum Chronica compeneretur adhuc stantes; licet constet ex Morgado, quod anno MCCCXCIV, [aut saltem sub ejusdem nepote Sancio scripta videtur.] terræmotu excussæ comminutæque fuerint, nec repositæ amplius. Addiderim tamen, quod si revera tam antiqua est hæc Chronica, oporteat eam transcribendo fuisse nonnullis locis interpolatam vitiatamque, quemadmodum in Annotatis observamus. Item observo, editionis antiquæ auctorem Sebastianum Martinez, in Proœmio ad lectorem, protestari, quod fideliter inhæserit verbis Ms. Codicis; nisi quod aliqua, usu omnino obsoleta, mutanda putaverit in alia tunc usitatiora; quod in Chronicis Ferdinandi IV & Alfonsi XI factum ab eo non legimus.

[13] Post Toletanum atque Tudensem, inter Scriptores Latinos de S. Ferdinando, tertius nominandus venit Alfonsus a Cartagena, ex Episcopo Zamorensi post annum MCCCCXII usque ad XXXIV Burgensis Antistes, in Rerum Hispanicarum Anacephalæosi cap. 83, ubi more suo, ut ceterorum Regum, [Imago ex Alfonso Zamorensi.] sic etiam hujus imaginem proponens, Depingitur, inquit. Fernandus armatus in equo, prope civitatem Sevillam, quodam Arabe dante ei claves: quia civitas illa, per longam & strictam obsidionem ab eo afflicta, in deditionem ejus devenit. Tacet de diademate & titulo Sancti: sed similiter de utroque tacuit capite 26, agens de S. Hermenigildo. Quartus inter Latinos venit Rodericus Sancius, post Ovetensem & Zamorrensem Episcopatus administratos, factus penultimo vitæ anno, Christi MCCCCLXX, Palentinus Episcopus, nescio cur apud Baronium & in Summario sæpius dictus Gerundensis: qui Historiam Hispanicam partibus quatuor deduxit. Hic parte 3 cap. 40 ait, quod nullus ante eum (scilicet Ferdinandum) bellis felicior aut in pace moderatior fuit. Et hoc ipsum ex præcedenti capite egregie probari potest, ubi legitur, quod interrogatus, cur longe plus regni fines auxisset quam multi ejus progenitores, quippe qui recuperavit quod illi perdiderunt; respondisse fertur verbum, suo auctore & sempiterna commemoratione dignum: Patres, inquit, mei fortassis animo gerebant principatum terrenum exaltare potius, quam fidem plantare; augere sibi populum multum, sed non stabilire divinum cultum: quare decepti sunt in adinventionibus suis. Itaque ad cælum oculos vertens, Tu Domine, [Elogium ex Roderico Palentino:] qui scis corda & renes hominum, nosti, quia non meam, sed tuam gloriam quæro; non tam caducorum regnorum, quam fidei tuæ Christianæque religionis augmentum desidero. Ita ille, qui locus in Summario Processuum tribuitur Michaeli Mauclero, veluti insertus ejus libro, de utriusque Monarchiæ sacro fœdere: sed hic Germanus scriptor recentior est, atque Palentinum transcripsit: ignota autem nobis sunt Annalia Hispanica, allegata a prædicto Roderico Sancio; & Martinus Cusentinus, ex quo idem se dicit accepisse quod sequitur.

[14] Hujus gloriosi Regis tempore, quoddam mirabile, ad nostræ Catholicæ fidei exaltationem, [Prophetia de eo ex Martino Cusentino,] accidisse fertur. Nam (ut Martinus Cusentinus scribit) cum apud Toletum quidam Judȩus, gratia ampliandi vineam suam, rupem comminuisset; in medio saxi concavitas reperta est, ubi liber erat folia lignea habens, descriptus tribus linguis, Hebræis, Græcis, & Latinis; scriptura vero quasi unius psalterii videbatur. Hic liber de triplici mundo disserebat, ab Abraham usque ad Antichristum; Principium vero tertii libri ita incipiebat, a Christo sic exordiens: In tertio mundo filius Dei nascetur in mundo ex virgine Maria, patieturque pro salute hominum. Quod cum Judæus conspiceret, statim cum familia sua sacro fonte renatus est. In fine itaque libri dicebatur, quod tempore Fernandi Regis inveniri debebat, [propietates hominum uniuscujusque mundi exprimendo.] Eadem leguntur in Chronico Nicolai Trivetti Dominicani, sub annum MCCCVII scripto in Anglia, insertoque Spicilegiis Acherianis tom. 8, quasi acciderint anno MCCL, [non videtur majoris esse fidei,] & interseruntur verba inter [ ] relata. Multum autem ab Hispanis recentioribus ista ponderantur, uti etiam in Summario Processuum num. 17, tamquam singulare opus Providentiæ divinæ, famuli sui nomen, quinque minimum seculis prius quam nasceretur, revelantis ei, qui ipsum librum ibi abscondisse præsumitur sub ingressum Maurorum in Hispaniam. Verum, ut ingenue fatear, dum considero, in illo tam mirabiliter, ut prætenditur, invento libro, velut auctoris Christo prioris, nihil repertum ob quod mereretur ad notitiam posterorum transmitti, nisi istum de Meßia nascituro locum, & notam temporis quo esset reperiendus; vehementer metuo, ne S. Ferdinandi ævo liber iste fuerit primum abditus, & mox erutus a Iudæo, aliud quam par est lucrum per Baptismi susceptionem captante, atque ita tota res mera fabula sit.

[15] Certe simili fraude defossæ, & seculo superiori exeunte refossæ fuerunt, [quam tabulæ librique prope Granatam reperti,] in cavernis cujusdam montis prope civitatem Granatensem, laminæ quædam plumbeæ atque membranæ, Arabico sermone atque charactere exaratæ, in quibus, ex Arabico in Latinum sermonem fideliter versis, repertum est contineri libros infra scriptos:
Liber fundamentorum fidei.
Liber de essentia veneranda.
Liber ordinationis Missæ Jacobi Apostoli.
Oratio & defensivum Jacobi, filii Samechi Zebedæi, Apostoli, ad omnes adversitates.
Liber beatissimi Apostoli Jacobi, filii Samechi Zebedæi, de prædicatione Apostolorum.
Planctus Petri, Apostoli Vicarii.
Liber rerum præclare gestarum D. N. Jesu, & miraculorum ejus, & matris ejus Mariæ sanctæ Virginis.
Liber historiæ certificationis Euangelii.
Liber donorum præmii.
Liber mysteriorum magnorum.
Liber colloquii S. Mariæ Virginis.
Liber sententiarum circa fidem.
Liber historiæ sigilli Salomonis.
Liber assequibilium divinæ potentiæ. [sub titulo S. Iacobi ac discipulorum ejus,]
De natura Angeli & ejus potentia.
Liber relationis doni domus pacis, & tormenti domus vindictæ.
Liber rerum præclare gestarum Jacobi Apostoli, & miraculorum ejus.
Pars secunda libri rerum præclare gestarum Jacobi Apostoli.

Qui quidem libri, ad Apostolicæ Sedis judicium pridem delati, atque anno MDCXLI severe prohibiti legi, explicari, aut defendi, anno denique MDCLXXXII absolute condemnati fuerunt; ut qui falso tribuantur beatissimæ virgini Mariæ, & sancto Apostolo Jacobo Majori, aut ipso dictante ejus discipulis Thesiphonti & Cæcilio; imo sint pura figmenta humana, [& merito damnati;] in perniciem Catholicæ fidei composita; & respective contineant hæreses atque errores, ab Ecclesia Catholica damnatos; ac adversentur litteræ sacræ Scripturæ, & expositioni sanctorum Patrum, & usui Ecclesiæ; quin etiam plura redoleant Mahometismum, nec parum inducere videantur fideles ad sectam Mahometi, e cujus Alcorano, & aliis Mahometanorum impurissimis libris, non modica illorum pars agnoscitur transcripta.

[16] Simili etiam fraude, Prospero cuidam Auguri Fȩsulano, qui temporibus Syllanis ac Tullianis vixerit, adscripta sunt Etruscarum Antiquitatum fragmenta, quibus urbis Romæ aliarumque gentium primordia, mores & res gestæ indicantur, a Curtio Inghiramio reperta Scornelli prope Vulterram & (sicut falso prætenditur) impressa Francofurti anno salutis MDCXXXVII, Etrusco vero MMMMCCCCXCV. Interim editionem constat factam esse Florentiæ, omniaq; eo libro contenta esse commentitia, non dicunt, sed clamant, [aut antiquitates Etruscæ erutæ Scornelli.] sermo non sat Latinus, Græcæ linguæ inscitia, autographi ipsius characteres dispares vetustis temporibus, aliaque plurima argumenta, ab eruditis viris, Paganino Gaudentio & Leone Allatio expensa abunde: qui etiam verum auctorem deprehenderunt demonstraruntque, Thomam quemdam Fœdrum; ex prædicti Ingeramii familia hominem, sua ætate inter eruditißimos æstimatum; sed cui (ad majorem Etruscæ genti gloriam, ac præcipue Volaterranis, conciliandam) lubuit multum operæ atque industriæ collocare, in istis ad quamdam summæ vetustatis speciem comminiscendis, & vario desuper obducto operimento sic muniendis, ut durare sub terra quantumcumque multis seculis incorrupta potuisse, verosimile videretur. Similis farinæ commentis scatere judicatur historia Suevorum, cum Vita cujusdam Joannis Cala, ut Beati edita Neapoli anno MDCLX, ideoque severißimo judicio reprobata. Ista autem aliaque similia monent, [Res quidem ista non caret exemplo:] caute procedere circa ejusmodi subterranea inventa; ne ad probationem historicam facile recipiantur, nisi cum certius aliunde cognitis probe consentiant. Equidem Sancti Regis honori faveo vehementer; nec in eo quod nomen ipsius tot seculis antea alicui fuerit divinitus revelatum, quidquam absurditatis video; nec omnino res caret exemplo. Etenim S. Theophanes, in sua Chronographia ad I annum Constantini & Irenes (qui fuit Christi DCCCLXXX ipsiusque scriptoris, sicut ad XII Martii ante Vitam ostendi, annus XXXI ætatis) narrat quomodo sub idem tempus quidam ad longos Thraciæ muros fodiens, tumulum offendit, qua terra & pulvere mundato atque recluso, virum intus jacentem, litterasque urnæ insculptas in hanc sententiam invenerunt. Christus nascetur ex Maria virgine, & credo in eum. Sub Constantino & Irene, o sol! iterum me videbis. Verum hoc inter istum, & alterum casum interest; quod inscriptio illa urnæ Græcanicæ, sola inventa, nulli alteri rei fidem fecit, quam quod corpus istud ibi jacuerit ante Christum natum: principium autem istud tertii, quem Iudæus invenit, libri, si apud eos ad quos deferri par fuerat Episcopos, viros eruditos & prudentes, fidem invenit; fidem etiam facere debuit ipsi libro, tamquam mente divinitus illustrata scripto; [sed suspecta fit per libre verosimiliter mali suppressionem.] quem proinde oportuisset tum studiose servari, tum a multis legi diligenter, & (quod consequens est) variis occasionibus allegari ab iis qui legissent. Dum autem nihil horum invenimus factum, cogor suspicari, quod prædicti Episcopi, lecto libro judicaverint nihil aliud in eo contineri quam Iudaicas imposturas & Rabbinicas fabulas, recentius confictas, quibus auctor suus fidem intenderit facere imitatione illius Byzantini paßim vulgati vaticinii; ideoque istic defoderit, ubi cito sciebat inveniendum: quod tamen inventori (si non ipse librum defodit) causa fuerit salutis; sicut aliquando ex falso miraculo sequi potest vera conversio; & per supposititiam Reliquiam, propter fidem credentis, fieri verum miraculū Quare, ut de libro præfato, sic & de prætensa ejus vetustate, judicium pergo suspensum tenere: non tamen culpo eum, qui simpliciter credere rem maluerit, quam scrupulosius examinare.

§. IV Berengariæ matris primogenitura prȩ Blanca S. Ludovici matre, in eaque fundatum jus potius Ferdinandi ad regnum Castellæ, auctoritate & ratiocinio Chronologico confirmatum.

[17] Ferdinandum Regem divinitus concessum Hispanis fuisse, [Mater Berengaria an primogenita Alfonsi fuerit,] ut poßimus credere, nihil opus est præsagio quod ante Christum scripsisse aliquis & defodisse prætenditur. Satis clare id demonstrant armorum ejus contra Mauros successus, quibus fidem simul & regnum amplificavit; nec non vitæ sanctitas, qua cælestes honores apud posteros meruit; felicior in uno, in altero similis consobrino suo, Ludovico IX Franciæ Regi, qui gerendis contra Saracenos armis Sancti quoque nomen & cultum promeruit. Etenim duo hi sanctißimi Reges, duarum sororum Berengariæ & Blancæ, ab Adelfonso IX Castellæ Rege progenitarum, filii fuerunt; suisque moribus simillimis demonstrarunt, similem prorsus educationem se hausisse, ex simillimæ virtutis genitricibus: quas inter earumque filios nulla scitur fuisse de regno contentio. Nata ea primum sub nepotibus est; qua partium jura sic fuerunt confusa, ut nunc etiam dubitetur, an Castella proximiori succeßionis jure ad Ferdinandum, an ad Ludovicum pertinuerit; quia dubitatur, utra ex matribus prior nata sit. Quin etiam tres magni nominis scriptores Hispani, Garibayus, Mariana, & Zurita, licet succeßionem Ferdinandi ut justam tueantur, scrupulo sibi nulli ducunt Blancam majorem natu agnoscere. Præivit illis quidam Historiarum, seu potius Exemplorum compilator, qui Valerium Maximum sequendum proponens, Valerii nomen libro suo indidit, eumque vulgavit sub nomine Ferdinandi Perez de Gusman; putatur tamen fuisse Archipresbyter Burgensis Didacus Perez de Almella, tempore Alfonsi de Cartagena Episcopi post annum MCCCCL; adeo parum de rei veritate instructus, [dubitant recentiores, etiam Hispani:] ut ex præterito Blancæ jure gravia bella extitisse dicat inter Sanctos Reges: quæ est Chimæra, utriusque gentis historicis prorsus ignota: cum econtrario prima S. Ferdinandi uxor per Franciam honorifice deducta sit, secunda petita ex ipsamet Francia. Mariana postea errorem correxit in Catalogo Comitum & Regum Castellæ: ut autem non correxisset, ipsi & cunctis idem sentientibus obstaret gravißima duorum coævorum scriptorum auctoritas, prænominatorum scilicet Lucæ Tudensis & Roderici Toletani; qui rem adeo recentis memoriæ & coram oculis suis versatam, nec ignorasse potuerunt, nec sperare quod sponte mentiendo obscuram eam ac dubitabilem posteris facerent. Spondanus quidem in Continuatione Annalium non veretur scribere ad an. 1217 num. 12, ab eis magis ex studio partium, quam ex fide positum esse, quod Berengaria primogenita fuerit. Sed quam vehementi partium studio Spondanus ipse subinde abripiatur, satis sciunt Franci. Quantumcumque tamen in hoc excesserit, numquam credam ipsi sat frontis futurum fuisse, [asserunt coævi,] si forte ejus ætate contra Ludovicum XIII Regem prævaluisset factro Procerum, Gastoni ejus fratri Reginæque Matri Mariæ de Medices adhærentium, ut auderet comminisci, non Ludovicum, sed Gastonem, fuisse Henrici IV primogenitum, mendacio ne quidem ipsis factiosis tolerabili futuro. Quare nec velim sanctißimis duobus Hispaniæ Antistitibus tam impudentis fictionis crimen impingi; sed quando alia deessent omnia ad ipsos justificandos argumenta; mallem credere, eorum libros fuisse audacium interpolatorum manibus adulteratos, diu post mortem ipsorum: sicut necessario cogimur fateri Roderici Palentini scriptis accidisse, ne de eadem re scripsisse contradictoria arguatur.

[18] [Tudensis & Toletanus.] Castellæ Nobiles, inquit Tudensis, Regnum Berengariæ Reginæ tradiderunt, eo quod erat primogenita Adelfonsi. Toletanus vero, post quam lib. 7 cap. 24 dixisset, quod Adelfonsus Castellæ Rex Conrado, filio Imperatoris Frederici, quem cingulo militari accinxerat, filiam suam primogenitam Berengariam desponsavit: lib. 9 cap. 5 de S. Ferdinandi succeßione acturus, scribit, quod Magnates & Milites Castellani, communi consensu, Regnum Castellæ fidelitate debita nobili Reginæ, scilicet Berengariæ, detulerunt; moxque addit: Ipsi enim, decedentibus filiis, cum esset inter filias primogenita, regni successio debebatur, & hoc ipsum patris privilegio probabatur, quod in armario Burgensis Ecclesiæ servabatur: & etiam totum Regnum, antequam Rex haberet filium, bis juramento & hominio hoc firmarat. Possetne tanta esse impudentia cujusquam ne dicam Antistitis forsan octogenarii, [item Roder. Palentinus uno loco.] & prima in Regno auctoritate conspicui, quæ intra quatuor lineas totidem comminisceretur mendacia, omnium qui tunc in Castella vivebant manibus palpanda? Toletano & Tudensi manifesto inhæret Rodericus Palentinus, parte 3, cap. 30 sic loquens: Ferdinandus in regno Castellæ successit, ex D. Berengaria, filia primogenita inclitissimi Regis Castellæ, sine liberis masculis decedentis (quatenus scilicet puer Henricus, patri solum biennio superstes, non censetur nisi sub tutela regnasse) itaque regnum Castellæ dictæ D. Berengariæ naturali optimoque jure debebatur. Fieri non potest ut hæc legerit Spondanus, & tam asseveranter (uti facit loco præmemorato) asseruerit, Palentinum in contraria prorsus stare sententia. Malim opinari, alienæ, nec bonæ fidei temere ipsum credidisse, quod aliud hac de re nihil apud Palentinum legeretur, quam verba quæ inveniuntur parte 4 capiti 4 addita, ad persuadendum, quod Ludovicus fuerit filius D. Blancæ, primogenitæ Alfonsi; econtra vero Ferdinandus filius Berenguelæ, filiæ secundo natæ Alfonsi prædicti. [licet alio loco vitiatus,] Vnius ejusdemque auctoris esse nequeunt duæ tam ex diametro contrariæ sententiæ: oportet igitur ut locus alteruter spurius sit & adulterinus. Hoc autem de posteriori suadet nomen Beringuelæ, ex vulgari recentiorique usu scriptum præter morem Palentini, toto historiæ suæ decursu sæpius & constanter Berengariam scribentis. Adde quod prior assertio medio in contextu reperiatur, loco omnino suo, ubi non ita facile est per additiones auctorem aliquem vitiari: posterior vero extra contextum in fine capitis positus est; ac verosimiliter ab aliquo Francicarum partium studioso solum adscriptus margini, deinde per librarii socordiam textui ipsi adjunctus, vel in aliquo ejus Ms. vel saltem in vulgata impreßione.

[19] Verum quid scriptoribus Hispanis inhæreo, & excipienti contra eos Spondano, tamquam domesticis testibus, cesso os obtundere, testimonio scriptoris Franci, [ac denique Albericus, Francus & coævus utriq; Regi,] ejusdemque S. Ferdinando coævi, Alberici, inquam, Monachi Trium-fontium in Catalaunensi diœcesi, qui Chronicon suum, vivente adhuc Sancto Rege utroque, finit cum anno MCCXLII? Extat Chronicon illud Ms. in pluribus Galliæ Bibliothecis; quare, licet ipsum non habeam, nec habere facile poßim, deperdito exemplari quo hic Antverpiæ plurimum usus fuit Christophorus Butkens, non dubitaverim verba ejus accipere ex Vindiciis Hispanicis Ioannis Iacobi Chiffletii pag. 176, quando hac in parte nemo adversariorum ejus, æcrium ædepol & eruditorum, atque in manibus Chronici verba habentium, præsumpserit eum hac in parte arguere textus perperam allegati. Verba Alberici de parvo Alfonso S. Ferdinandi avo, quia puer regnare cœpit, ita sonant: Hic itaque Rex parvus, de sorore Regis Angliæ Richardi (quæ dicta est Alienor, & fuit etiam soror ex alia parte Comitissæ Mariæ Campaniensis, [asserens Blancam solum tertiam filiarum fuisse.] genuit Henricum, qui juvenis obiit, & quinque sorores illius. Prima dicta est Berengaria, quæ Regi Legionensi id est Galleciæ peperit Fernandum, successorem Regis parvi (Henrici) in Castella & Toleto, & fratrem illius, & illam quam Rex Jerusalem Joannes in uxorem novissime accepit. Secunda fuit Urraca, Regina Portugalliæ; tertia fuit Blanca, Regina Franciæ: Alienor dicta est quarta, Aragonum; quinta Constantia, monialis. Hoc testimonio undequaque irrefragabili aliisque præmemoratis nixus Chiffletius, fidenter sententiam pro Berengaria dicit; & Sammarthanis, Procerum Hispaniæ litteras in contrarium allegantitibus, apte respondet, quod ille litteræ Blancam primogenitam fuisse non probant; solumque testes sunt turbarum, quas in Berengariam natu majorem viri Principes excitabant, & quibus fovendis, obducta juris falsa specie, Francos vocabant; qui tamen vanis scriptionibus audientes non fuere. [Neque obstant epistolæ Procerum rebellium,] Sunt autem litteræ istæ omnino novem, ejusdem tenoris omnes, ad Ludovicum VIII ejusque uxorem Blancam, &, servantur, inquiunt iidem Sammarthani, in Historia domus Franciæ lib. 13. pag. 535 in thesauro titulorum Franciæ, armario Castella inscripto, titulo I. Vtinam etiam ipsarum tenorem nobis protulissent! Interim Francorum fidei volo credere, quod litteris illis prædicti Proceres filium ipsorum Ludovici & Blancæ, Regem suum esse declarent; eumque ad se mitti petant, eo quod Alfonsus Blancæ pater testamento suo voluisset Henrico filio, absque liberis masculis decedente, succedere jure hereditario filios Blancæ.

[20] Sed hoc, si non fuit Alvari Comitis & factiosorum illi adhærentium figmentum (nec enim ipsius testamenti id jubentis exemplar miserunt, sed videntur voluntatem verbis solis indicatam prætendisse) hoc, inquam, si vere scriptum est, ut summum probaret Alfonsum, irritam fecisse voluntatem primam, publico instrumento duplicique homagio ante annos circiter triginta confirmatam, ut scribit Toletanus. Hoc autem fecisse potuit veluti jure suo utens, ne Castellæ Regnum devolveretur ad Ferdinandum, Legionensis regni natum designatumque successorem, adhuc sub patris arbitrio constitutum; neve victoribus sæpius Castellanis dominarentur Legionenses, [frustra, si non & falso prætexentium ultimam voluntatem Alphonsi.] ab ipso victi alias semperque infensi: sicut ex eadem causa Alfonsus Legionensis, adversus eumdem Ferdinandum filium suum, jam Castellæ Regem, filiabus ex priore thoro natis regnum legavit, nolens illud subjici Castellanis: quod æque successu caruit, sicut æque injustum fuit. Vtrumque tamen utrique Alfonso tam potuit justum videri, quam postea utriusque ex S. Ferdinando nepos ac pronepos Alfonsus X justum esse putavit, exheredato filio suo Sancio, substituere ex filio Ferdinando præmortuo & Blanca S. Ludovici filia nepotes. Hæc autem dispositio Alfonsi X vera & unica fuisse videtur causa & origo dißidiorum, inter Franciæ Regem Philippum Blancæ istius fratrem & prædictum Sancium, non obstante ejusmodi patris voluntate receptum a Castellanis. Factum id est anno MCCLXXXIV: cumque de eorum juribus disceptaretur, & primogenituræ titulus in Ferdinando, Blancæ junioris marito, prætenderetur a Francis in favorem superstitum filiorum, tamquam patrem repræsentantium; Castellani vero ex adverso arguerent, ab eo qui ipse numquam Rex fuerat, non potuisse jus regnandi tradi, superstite vero ac immediato Regis demortui filio; nihil facilius fuit, quam ut posterioris ætatis scriptor quispiam exterus (qualis Ptolomæus Lucensis fuit, qui seculo XIV floruit in Italia) incerti rumoris arriperet aliquid, inter similia Blancarum, Ferdinandorum, & Alfonsorum nomina palpabundus. Quod autem Ptolomæus iste Lucensis, tam in excusis Annalibus ad annum MCCXIV, quam in Historia Eccles. Ms. lib. 21 cap. 15 & 16, sic errasse potuerit, nec solum Berengaria Seniorem facere Blancam, sed etiam graviori memoriæ lapsu in præcitata Ms. Historia dicere, in pactis matrimonialibus additum fuisse, quod si moreretur Rex sine herede masculo, Blanca in regno succederet: quod, inquam sic errasse potuerit Ptolomæus, nemo mirabitur, qui intelliget quomodo XIX Maji, in Sylloge historica de S. Petro Cælestino num. 22, viderimus eum in aßignando mortis anno, ad totos novem annos potuisse decipi, tunc, cum res in Italia agebatur, viventem ac scribentē; alibi tamen fortasse degentem primis sex vel septem annis successoris Bonifacii; & sic deceptum vano aliquo rumore, inde nato, quod Bonifacium non esse verum Pontificem seditiosi aliqui suadere nitebantur, utpote viventi Cælestino superinductum.

[21] Relatis expensisque auctoritatibus, quibus nituntur quotquot primogenituræ prærogativam Berengariæ assertam vel ademptam nunc volunt, [Berengariæ Conrado Suevo desponsa,] si porro Chronologicas rationes velis consulere, omnes invenies pro Berengaria contra Blancam stare. De Berengaria leges apud Toletanum lib. 7 cap. 23, quod in eadem Curia (Carionis scilicet, in qua Aldefonsus Rex Legionensis, ab Aldefonso Rege Castellæ accinctus cingulo militari, manum ejus fuit in plena Curia osculatus) idem Nobilis Rex Castellæ, Conradum, filium Frederici Imperatoris Romani, accinxit similiter cingulo militari, & ei filiam suam primogenitam Berengariam desponsavit. Sed ipso Conrado in Teutoniam revertente, prædicta Domicella desponsationi continuo contradixit, [anno 1198] & per Gondisalvum Toletanum Primatem, & Gregorium Cardinalem Apostolicæ Sedis Legatum divortio celebrato, puella Berengaria mansit innupta. Quo præcise tempore facta hæc tacente Roderico, incerta divinaremus conjectura; & quantum quidem ex illo est, dicere aliud non possemus, quam circa principium regni Legionensis, ab Aldefonso initi, rem contigisse: cœpit autem is mortuo patre Ferdinando, de quo Rodericus lib. 7 cap. 23 ait, quod annis triginta uno in regno consummatis obiit, Æra millesima ducentesima [decima] octava, ubi typographico sphalmate omissum denarium recte suppleri, ut habeatur annus Christi MCLXXX, tota præcedens historia loquitur. Hinc autem sequeretur Berengariam (quæ proximis abhinc annis eam habuisset ætatem, ut desponsationi suæ valide potuerit contradicere) natam fuisse non diu post patris Aldefonsi Castellani matrimonium, anno MCLXX cum Alienora Anglica contractum: Principium tamen regni, quod Alfonsus Legionensis totis quinquaginta annis tenuit, laxius sumptum, posset etiam ad integrum decennium extendi, intra quod a Consobrino suo Aldephonso Rege Castellæ & Sancio Rege Portugalliæ infestatus, [nasci debuit sub annum 1171,] paulatim ab iis sese expediverit; & rebus compositis domi forisque, utriusque demum amicitiam obtinuerit; ab uno quidem Cingulum milirare poscendo, alterius vero filiam Tarasiam uxorem accipiendo. Ne autem circa annum quo facta istæc sunt, atque adeo quo Berengaria fuit Conrado desponsa, ambigua nobis vacillet conjectura; ad annum MCLXXXVIII manu quodammodo nos adducit, certoque in gradu figit Garibayus sui immemor, lib. 12 cap. 24, allegatis duobus instrumentis, prædictarum initiatonis desponsationisque memoriam facientibus, & sequenti § proferendis. Hæc autem omnia eo faciunt, ut numquam ita juvenis concipi Berengaria poßit, quin sit inter primos Alfonsi liberos nata anno MCLXXI, vel paulo post. Quid? quod ea ipsa solicitudo de Berengaria maritanda quam demonstravit pater totis XV annis prius quam cogitaretur de Blanca viro jungenda, indicium sane haud exiguum præbet grandioris in ea quam in Blanca ætatis.

[22] Quid autem hæc? Tradita est in matrimonium Ludovico VIII, [illa senior si fuisset Blanca. an. 1200 primum nupta, 1209 mater effecta, & usque ad 1125 fœcunda,] adhuc puero & annos dumtaxat tredecim nato, ut scribunt Sammarthani, anno MCC, neque ante annum MCCIX, cœpit ei liberos parere, ultimumque eorum vel penultimum Stephanum edidit anno MCCXXV. Si igitur eam ponas Berengaria seniorem, dicenda erit, annos XXX ferme nata venisse in manus mariti, tam imparis ut mater ejus esse potuerit; cœpisse autem parere circiter quadragenariam, & longe ultra quinquagesimum ætatis suæ annum fœcundam fuisse. Neque hæc tantum sequentur, sed etiam quod filio ejus S. Ludovico transfretante contra Saracenos, & matri regnum administrandum committente, fuerit ipsa septuagenaria major: hoc enim factum est anno MCCXLVIII; & ipsa obiit filio in Syria absente anno MCCLII. Hic vero, intellecta ea morte, non debuisset tali nuntio, veluti inexpectatæ plane rei, consternari: quin potius seipsum arguere potuisset arguique ab aliis, quod in ea ætate matris, qua de proximo ejus funere cogitandum erat, Regno excesserit in longinquam diuturnamque peregrinationem, gubernationi ejus tam male prospiciens. Quod si ista dicta sunt absona, absonum etiam id unde sequuntur. At vero Alberici Monachi Chronica, [sequerentur plurima incredibilia ipsismet Francis,] Blancam inter Alfonsi filias tertiam numerans, expedita nobis facit omnia. Sic enim proficiscente in Syriam filio fuisset illa annorum circiter quinquaginta sex; quæ ætas consilio maxime valet, nec inepta est laboribus regiminis quantumcumque magni: & nuptiarum ejus conciliatrix Alienor, ipsius avia materna, eademque mater Regis Angliæ, inter hunc & Philippum Franciæ Regem pacem per easdem nuptias conciliatura, eoque in Castellam profecta, ex neptibus suis, Alfonsi & Alienor Anglicæ filiabus, eam elegerit, cujus forma & ætas ad futuri sponsi ætatem accederet proxime. De forma tamen dubium movet auctor Gallus recentior, Ægidius Andreas de la Roque, in tractatu de origine nominum atque cognominum, asserens ex Historia gentis suæ, nescio qua, præ Urraca formosiori, sed ingratum ac difficile nomen Francis habente, electam Blancam minus formosam, propter prærogativam nominis dulcedine pleni. Sed hoc ipsum, undecumque acceptum, pro nobis facit; dum constat, Urracam, postea Lusitaniæ Reginam, nec nisi anno MCCVIII nuptui traditam, fuisse Berengaria juniorem multo; eoque credibile fit, non longe dißimilem fuisse ætatem Urracæ & Blancæ, inter quas dabatur Legatis optio.

[23] Blancam certe, perquam juvenem cum nupsit, nobis describit Ægidius Parisiensis, [asserentibus, tredecenni Principi nupsisse virgunculam,] in libro qui Carolinus inscribitur, & prædicto juveni Ludovico dedicatur anno MCC, de adveniente ejus sponsa deque Joanne Rege Angliæ, mortuo Richardo fratre pacem composituro cum Francis, sic canens:

--- Qui invaluit si vera susurrat
Rumor, ei (Philippo) in terræ cessurus parte Joannes
Quodam conjugio Regem placabit; & ejus
Neptis (ex sorore) ab Hispanis aderit, cum fœdere pacis,
Candida (l. Blanca) quæ nubat Juveni Virguncula nostro.

Hanc auctoritatem (qua nescio an convincentior ulla poßit a quoquam desiderari) contra seipsum pro Hispanis suggerit noster P. Philippus Labbe, [uti canit Ægidius Parisiensis] in Tabulis Genealogicis Domus Regiæ pag. 54. Maneat igitur, quod Virguncula Blanca, si non impubes, ut summum tamen duodennis fuerit, cum tredecenni Principi est desponsa; adeoque totis tredecim vel quindecim annis junior quam Berengaria, jam ante triennium mater, & ante annos duodecim postulata ad nuptias. Ista autem utriusque sponsi junior ætas, causa fuerit tam seri ex eo matrimonio fructus, qui primum anno nono in lucem venit; anno autem decimo quinto S. Ludovicus. Similia fere, sed quoad ætatem definiendam minus efficacia, habet Willelmus Brito Armoricus, supparis ævi Poëta, lib. 6 Philippidos, ita canens de Joanne Anglo; [& indicat Guil. Brito, tunc viventes.]

Dumque videt vultu sibi fata favere benigno,
Impetrat ejusdem sub pacis tempore, neptis
Ut sua felici Ludovico fœdere nubat,
Candida, candescens candore & cordis & oris;
Nomine rem signans, intus qua pollet & extra;
Quæ Regale genus ducens utroque parente,
Nobilitate tamen animi præcellit utrisque.

Neque ad tenendam Blancæ primogenituram suspicetur forsitan aliquis, tam imparis ætatis sponsam, uti consequens foret, juveni quamvis Principi electam fuisse, propter spem succeßionis in regnum Castellæ. Vt enim nihil dicam de alia longe causa eligendæ Blancæ, supra a Francicis historicis allegata; habebat Rex pater tunc filium Ferdinandum, adhuc viventem; nec desperabat alios gignere; sicuti revera post annos tres genuit Henricum, eumque habuit successorem; & hoc primum mortuo, succeßit eorumdem ex sorore Berengaria nepos, Ferdinandus sanctus.

[24] Porro tanto junior Blanca ut filia Berengariæ fuisse per ætatem potuerit, [Ideoque Blanca merito contempsit oblatum a rebellibus regnum,] haud mirum est quod noluerit Alvaro caterisque rebellibus, regnum veluti a patre legatum offerentibus, consentire; licet, vivente adhuc socero Philippo Augusto, necdum Regina Franciæ, & jam tum duplicis filii Philippi ac Ludovici mater, quorum alterum potuisset in Castellam postulantibus mittere, si sororis potiori juri voluisset se opponere. Movere etiam eamdem potuit, ne quid ejusmodi tentaret, nota Comitis Alvari insolentia atque perfidia, non Regem Regno, sed Regis larvam sibi impetrare volentis, sub qua exerceret firmaretque tyrannidem adhuc novam, nec uno illo anno, quo vixit puer Henricus frater Blancæ, satis confirmatam. Aliam recusandi causam comminiscitur Spondanus, genio suo dignam, videlicet; Non eo tunc statu fuisse Regnum Castellȩ, ut potentissimi juxta ac religiosissimi Regis, solis expugnandis Infidelibus ac paci inter Christianos Principes, etiam cum rerum suarum detrimento, totis piissimi animi & florentissimi Regni viribus intenti, cupidinem, cum damno Christianitatis, in Hispania solicitare deberet. Quam florens fuerit Castellȩ status cum moreretur puer Henricus, quantoque florentiorem eumdem statum Deus fecerit Ferdinando, addito ei, præter Legionense regnum, totius fere Bæticæ dominatu, satis apparebit ex hac historia. Non autem nisi post utriusque Reginæ matris & S. Ferdinandi mortem, S. Ludovicus fingitur a Francis, [nepoti suo Ferdinando traditum debitumque.] illius filio Alfonso movisse controversiam, nulli ejus temporis historico notam, quam ille necesse habuerit consopire, filiam Ludovici Blancam petendo uxorem suo filio Ferdinando, & hinc nascituris liberis regnum paciscendo, etiam cum injuria alterius filii Sancii: quorum tamen nihil vel ex tabulis matrimonialibus vel ex scriptoribus probatur. Quam autem parum decore dicitur de sancto Rege Ludovico, quod ejusmodi controversiam tunc demum moverit; tam est injuriosum æque Sancto Regi Ferdinando, quod sustineatur, alteri debitum Regnum per annos quinque & triginta absque scrupulo usurpasse. Nam quod ait non nemo, ætatis prærogativam & Hispaniæ leges pro Blanca quidem facere, verum, jura regnandi, non leguleiorum tabulis contineri, sed potius studiis populi, & Principum dexteritate, virtute, festinatione, felicitate, quod in præsenti acciderit, hoc politicam sapit non satis Christianam, quamque absit ut Sanctis vel cogitando adscribat aliquis.

§. V. Ordo & Natales liberorum Alfonsi Castellani, ex Regiis publicisque instrumentis probatus, secundum quæ Blanca inter Sorores tertia, natu maximæ Berengariæ filia per ætatem esse potuisset.

[25] Hispanis Regibus, præsertim Alfonso, sancti Regis avo, [Castellanorum Regum in signandis annis accuratio,] mos singularis ac proprius fuit, Donationibus suis adscribere nomina uxoris & liberorum, quotquot in loco præsentes aderant; atque regnorum suorum annos, non tam numero signare, quam re aliqua ad omnem posteritatem memorabili: unde fit ut ad explicandos Chronologicarū quæstionū nodos maximum in ejusmodi clausulis præsidium hodie reperiant eruditi Hispani. Horum unus, D. Christophorus Banjez de Salcedo, vir equestris Ordinis honoratus, & multum in Hispana historia versatus, rogatu D. Ioannis de Loyasa, in Metropolitana ecclesia Præbendati, vel (ut ipsi appellant) Rationarii, primam editionem nostram recognoscendam sibi sumens, inter alia secundæ hujus editionis adjumenta, notitiam compendiariam mihi misit earum chartarum, quas opportuniores esse credidit, ad argumentum in titulo propositum explicandum. Ergo pro certo ponens, de quo nemo hactenus dubitavit, matrimonium Alfonfi & Alienor parentum, contractum fuisse anno MCLXX; Berengariam, natam ait XXIV Augusti sequentis, mense forsan XI post celebratas nuptias, [per quam intelligitur anno primo Regii conjugii 1171,] ut alia anterior proles omnino concipi nulla poßit. Probat hoc facta Charta apud Ramagam, Æra MCCIX, idest anno 1171 Christi, IX kal. Septembris, qua Rex pro omni hereditate & omni illo jure, quod Hierosolymitanum Hospitale habebat in Mataplana, in concambium tradit Ascubillam, ita exordiens: Notum sit &c. quod ego Aldefonsus, Dei gratia Rex Castellæ & Toleti, una cum uxore mea Alienor Regina, & cum filia mea Infantissa Berengaria &c. Totam chartam habet Manrique in Annal. Cisterc. ad an. 1174 cap. 6; & in prædicti Regis Historia eamdem habere dicitur, mihi alias ignotus Don Alfonsus Nunius de Castro cap. 14 & 38. Laudatur is in Bibliotheca Hispana Nicolai Antonii, ut qui alia multa scripserit, sub annum MDCLX Philippi IV Medicus simul & Historiographus: ejusque præcitata Historia multum se fatetur adjutum is, qui similem Historiam Neapoli anno MDCLXXX Italice edidit Michael Angelus Laureti; ut mirum sit, [nata primogenita Berengaria,] qua ratione potuerit pag. 71 & 109, Blancam Majorem natu credere & scribere. Simili pricipio, quo Charta præcedens etiam inchoantur factæ Chartæ apud Segobiam Æra MCCXVIIII, id est Christi an. 1181, quarum una Episcopo & Capitulo Segobiensi confirmantur Decimæ juris regii, altera confirmatur iisdem ecclesia S. Martini de Grajal, V Idus Septembris, anno quinto, ex quo Aldefonsus Rex Serenissimus Concham fidei Christianæ viriliter mancipavit, anno primo quo idem Rex Aldefonsus Infantatum a Rege Ferdinando patruo suo acquisivit, pro utroque autem Privilegio integre legendo, allegantur Didacus de Colmenares in Historia Segoviensi, & prænominatus Alfonsus Nunjez de Castro.

[26] Interim nati fuerant filii, Ferdinandus & Sancius, & aliqui forsan alii, sed prius mortui quam Blanca nasceretur. Ferdinandi meminit facta Charta in Medina Æra MCCXI, [deinde Ferdinandus,] Christi anno 1173, adeo ut verosimile, sit proximum a Berengaria natum eum esse. Ea Charta extare dicitur in Archivio Calatravæ capsa XI n. 55, & allegatur a D. Antonio Suarez de Alarcon, in Appendice ad Relationes Genealogicas Comitum de Torresvedras & Marchionum de Trucifal, Scriptura 23: & per eam conceditur, Martino Petri, Ordinis Calatravæ Magistro, & universis Fratribus, ut omne Castellum, quod de Saracenis deinceps quolibet modo acquirere potuerint, in hereditate habeant semper. Chartæ autem illius hoc est principium: Ego Aldefonsus &c. una cum uxore Alienor, & cum filio meo Fernando, patre scilicet socium Privilegii dandi volente habere filium, speratum regni successorem, licet adhuc infantem, ut is factus adultior firmius illud tueretur velut proprium. Notitia Sancii, tamquam anno MCLXXX nati, habetur primum ex donatione locorum S. Petri de Fitero, concessorum Petro Sanchez, eo quod uxor sua D. Stephania, inquit Rex, nutrivit filiam meam Reginam Berengariam. Notat autem hic D. Christophorus Banjez, eo tempore in usu non raro fuisse, ut Reges regium titulum etiam liberis suis communicarent, cujus rei ignoratione sæpe ab Historicis errari monet. Vt ut est, anno illo natum filium, quem dixi alterum, probat prædicta Charta, facta Burgis, Æra MCCXVIII, kalendis Maji, anno quarto ex quo Serenissimus Rex Aldefonsus Concham fidei Christianæ subjugavit… postquam natus est Burgis Rex Sancius, præfati Alfonsi illustris Regis Castellæ filius. Ita illa, teste Alfonso Nunjez de Castro cap. 29, authentice transcripta fol. 16 libri, existentis in Rota Commendatorum Hospitalis Regii extra muros Burgenses. Continuatur autem ejusdem Sancii memoria, etiam pro anno sequenti, apud Colmenares præfatum cap. 18, §. 3, in Charta facta apud Carrionem, [tum Sancius an. 1180,] Æra MCCXVIIII, pridie kalendas Junii, anno primo, quo Rex Serenissimus præfatus Aldefonsus Infantatum a Rege Ferdinando patruo suo recuperavit. Per hanc Rex Episcopo Segoviensi Gonsalvo, in cambium Alcazareni, tradit Villas, Mojados & Fontis-Pelagii, sic incipiens: Ego Aldefonsus &c. cum uxore mea Alienor Regina; & cum filio meo Rege Sancio: talemque oportet originaliter inveniri in archivo Episcoporum Segoviensium. Rursum autem solius Berengariæ (verosimiliter quia sola adderat) meminit donatio Villæ Vallartillanæ, in favorem Abbatis & Monasterii Dominæ nostræ de Ovarenes, facta charta apud monasterium S. Cypriani de Villa Mesquina, Æra MCCXX, id est an. 1182, septimo Idus Maji: [quorum prior adhuc vivebat an. 1184,] & sic dicit eam Alfonsus Nunjez a Castro extare in archivo prænominati monasterii Dominæ nostræ de Ovarenes. Vivebat nihilominus tum adhuc frater ejus Ferdinandus, nescio an & Sancius: nam scriptura quædam anni MCLXXXIV, in favorem monasterii S. Petri de Arlanza, uti eam ibi vidit Alfonsus Nunjez, signata dicitur, Regnante Rege Alfonso, cum uxore sua Regina Elianor & filio suo Fernando, in Toleto, & in Logroño, & in Burgis, & in tota Castella; facta Charta, quinto Kalendas Februarii Æra MCCXXII.

[27] Secundæ filiæ Urracæ mentio prima, quæ quidem in manus meas venit, [obierat autem uterque] occurrit in fundatione ac dotatione Regii Burgensis monasterii sub hoc principio: Ego Aldefonsus Dei Gratia Rex Castellæ & Toleti, & uxor mea Alienor Regina, cum consensu filiarum nostrarum Berengariæ & Urracæ. Habebat ergo jam ætatem aliquam etiam Urraca aptam præstando consensui licet exiguam, quando facta est illa charta in Burgis, Æra MCCXXV, quæ est Christi annus MCLXXXVII, Kalendas Iunii. Cur autem non additur consensus filiorum? Existimo quod obierant ambo: siquidem non est verosimile Burgis Vrbe regia abfuturos fuisse si vixissent. Obierant certe sequenti anno, quando Berengaria, velut nullis superstitibus masculis heres primaria, promissa est Conrado Suevo, secundum Instrumentum, quod ex Tomo 3 Privilegiorum Comitis de Mora in lucem protraxit Antonius Suarez de Alarcon, [nata jam pridem Vrraca filiarum 2,] in Appendice præfata, Scriptura 99: cujus instrumenti bonam partem operæ pretium fuerit hic transcribere. In Dei nomine. Amen. Divina procurante providentia, placuit nobis Federico, Dei gratia Romanorum Imperatori semper Augusto, & vobis Aldefonso eadem gratia Regi Castellæ & Toleti, contrahere matrimonium inter Serenissimum filium nostrum Conradum Ducem de Rosemburch, [& anno 1188 Berengaria promissa Conrado Snevo,] & Illustrem filiam vestram Berengariam: ad cujus rei & conjugii consummationem, ego Federicus Rom. Imp. semper Augustus, cum consensu ejusdem filii Conradi, promitto, quod mittam filium meum Conradum ad Regnum vestrum in proxima Letania; & desponsabit & ducet in uxorem legitimam prædictam filiam vestram Berengariam, & dabit ei donationes propter nuptias, quæ vulgo dicitur apud Romanos Donaire, apud Hispanos Arrhas; videlicet totum allodium &c… & manebit apud vos in Regno vestro interdum cum voluerit, & redibit in terram suam quando placuerit sibi. Et ego prædictus Aldefonsus, Rex Castellæ & Toleti, promitto, cum consensu filiæ meæ Berengariæ, vobis Imperatori, quod dictam filiam meam Berengariam tradam in sponsam & uxorem legitimo filio vestro Conrado, & a proximo festo Nativitatis Domini usque ad duos annos ibit filia mea Berengaria ad terram Imperatoris, & deferet secum XCII millia aureorum; ita quod Imperator prænominatus super hoc per spatium novem mensium ante terminum præfixum faciat, ut assignetur locus ubi ei occurrere possit. Hæc autem sunt pacta infra scripta, [cum jure successionis in regnum.] quæ debent servari ex utraque parte Imperatoris & filii sui Conradi. Si prædictus Aldefonsus Rex Castellæ filium habuerit masculum legitimum, filius ille succedat ei heres in regno Castellæ. Si Rex Aldefonsus sine filio masculo obierit, succedat illi in regno filia sua Berengaria, & vir ejus Conradus cum ea &c. Si Rex Aldefonsus filium masculum legitimum habuerit, & ille filius sine prole legitima mascula decesserit, prædicta Berengaria filia Regis habeat regnum Castellæ, & vir ejus Conradus cu mea &c. Item ex quo filius Imperatoris Conradus ad regnum Castellæ venerit, suscipiat benedictionem cum filia Regis Castellæ; & quando venerit ad Castellam usque ad tres menses, [si Rex filios novos non gigneret,] vel antequam & postquam eam sic legitime duxerit, facient statim securitatem homines terræ Regis Castellæ de regno filiæ ejus Berengariæ & Conrado viro ejus &c. Facta est Charta anno Dominicæ Incarnationis MCLXXXVIII, Indictione VI, data apud Saligestad, ad manum Ruodolpho Imperialis aulæ Cancellario IX kalend. Maji, Æra MCCXXVI. feliciter. Amen.

[28] Iuxta hæc pacta venit Conradus in Hispaniam, & desponsatio eodem adhuc anno celebrata fuit, diebus paucis post XXII Decembris, quod probatur ex donatione quorumdam vicorum juxta Quintanillam, cessorum Ordini Calatravæ, in cujus archivo ipsum instrumentum reperit D. Antonius Suarez de Alarcon, & inseruit Appendici præfatæ sub numero Scripturæ 52, [Sub initium an. 1189 celebratur desponsatio;] cum hac expressa clausula: Facta Charta apud Toletum Æra MCCXXVI, undecimo kalendas Junii, anno illo, quo… Dominus Rex Castellæ & Toleti Dominum Regem Legionensem cingulo militiæ accinxit, & ipse Rex Legionis osculatus est manus dicti Domini Regis Castellæ: & consequenter eo anno & his diebus, quibus supradictus Dominus Rex Castellæ & Toleti, Romani Imperatoris filium, Conradum nomine, in novum Militem accinxit, & filiam suam Berengariam tradidit in uxorem &c. Perrexit deinde Rex, annis sequentibus duobus, uti eisdem Chronicis notis, velut suo nomini gloriosißimis: atque ita apud Yepez in Append. ad tom. 1 Chronici Benedict. Scrip. 27, in Donatione, quam ipse cum uxore Alienor Regina, & cum filia Infantissa Berengaria, fecit Deo & S. Mariæ monasterio de Valle-venera, reperitur facta charta apud Burgos, Æra MCCXXVII, id est anno Christi 1189. Septimo Idus Maji, secundo anno postquam Serenissimus Aldefonsus Rex Castellæ & Toleti Aldefonsum Regem Legionis cingulo militiæ accinxit, & ipse Aldefonsus Rex Legionis osculatus est manum dicti Aldefonsi Regis Castellæ & Toleti; & consequenter, paucis diebus elapsis, sæpe dictus Aldefonsus, illustris Rex Castellæ & Legionis, Romani Imperatoris filium, Conradum nomine, [assumiturque in Epocham annorum sequentium:] in novum Militem accinxit, & filiam suam Berengariam ei tradidit in uxorem. Similis omnino tenoris clausula, eadem Æra & eodem die notata, reperitur sub donatione, ad ipsius Berengariæ instantiam facta D. Elviræ alteri Nutrici ipsius Berengariæ, quam Alfonsus Nuniez de Castro extare ait in archivio Arlanzano, capsa f num. 944. Ex eadem Epocha procedit Privilegium, quod sequenti anno Hispanicæ Æræ, atque adeo Christi 1190, civitati Segobiensi expedivit Rex, facta Charta apud Palentiam Æra MCCXX, VIII kalend. Aprilis, anno secundo postquam &c; quam chartam totam ex archivo Segoviensi refert Colmenares. Similiter eadem Æra datur aliquid Abbati ac Monachis S. Dominici de Silos II Idus Octobris, in villa Barlenga, inchoato jam anno tertio prædictæ initiationis ac desponsationis. Hanc Chartam, una cum supra indicata alia in favorem monasterii S. Mariæ de Valva-nera, cum alleget Garibayus, eodem ipso loco ubi Blancam facit Berengaria seniorem, notabilis est valde socordia hominis, non considerantis solam ex filiabus utrobique nominari Berengariam, & quidem ut jam sponso junctam; nullam vero fieri mentionem Blancæ, quæ saltem alicubi prius fuerat nominanda, si prius nata fuisset.

[29] Sed de Blanca mox acturus, hic noto, in prædictis Privilegiis plus quam semel dici, quod paucis diebus elapsis, post militiæ cingulum Regi Legionensi datum, ipsum una cum filia datum quoque sit Conrado, fortaßis Natalitiorum festorum uno. Eadem instrumenta certo nobis probant, [quousque mortuo in Syria utroque Frederico,] Conradum Frederici filium (quem cum prius genito Frederico, paulo post patrem in Syria mortuo, ad annum MCXC perperam confudit Baronius; cum fuerit solum tertio genitus, teste Otthone a S. Blasio, Otthonis Frisingensis Continuatore, tunc vivente & scribente) probant, inquam, Conradum, non statim a suscepto cingulo militari redivisse in Teutoniam, sed usque ad annum MCXCI mansisse in Hispania, sub Rege socero accepta ab eo arma tractantem, in honoraria contra Saracenos militia; post quos denique, ipso in Teutoniam revertente, desponsationi continuo contradixit Berengaria, utique adhuc intacta viro. Quæ autem causa suadere potuit contracti jam matrimonii consummationem, seu potius ejusdem solenniter pacti, sed necdum rati & consuetis Ecclesiæ ceremoniis benedicti, celebrationem differre? Existimo nullam moram in Conrado fuisse, sed Berengariam, annos jam natam XVII, cum futuri matrimonii fidem patre sic volente daret, experiri prius voluisse, an mater sua, quæ non ita pridem Blancam, ut mox dicemus, pepererat, tandem desineret liberos parere; si enim adhuc pareret, & pareret masculum, actum videbatur de revidenda unquam Hispania, postquam semel in Teutoniam abivisset. Nec vanus ille timor fuit aut imprudens cautela; vix enim elapso a Blancæ nativitate anno, cœpit rursus uterum ferre Alienor, & anno MCLXXXIX, XXIX Novembris, die mercurii, filium peperit, cui, [& nato in Castella altero Ferdinando,] ob memoriam præmortui a quadriennio filii posuit itē nomē Ferdinandus. Sic habetur apud Colmenares cap. 18 pag. 7, in favorem Gonsalvi Episcopi Segoviensis & Roderici Episcopi Palentini, facta Charta apud Palentiam XVII kalend. Aprilis Æra MCCXXVIII, id est an. MCLXXXX, eo anno quo natus est feliciter in civitate Concha Rex Ferdinandus, filius Illustris Regis Aldefonsi, & uxoris ejus Reginæ Alienor &c. ubi annus intelligendus gendus est naturalis, a præcedenti Novembri ductus: quod enim anno civili præcedenti natus sit puer, constare ait Mariana lib. II cap. 17, utique ex simili aliquo instrumento, nec quisquam Scriptorum Hispanicorum dubitat. Per illam porro novi Infantis nativitatem jam evanescebat Conrado, vel saltem valde extenuata erat spes cessuræ sibi aliquando cum Berengaria Castellæ: necdum tamen proprium ullum magnum statum habens aut sperans alibi, merito adhuc remanebat in Hispania, qualemcumque spem Regni dotalitii fovens, aut saltem notabilis in eodem incrementi tali conjugio mediante. Verum mox justam causam accepit moram omnem abrumpendi, quando nuntiata ei fuit mors patris ac fratris primogeniti, in Syria obita anno MCLXXXX, & electio secundo geniti Henrici in locum patris; adeoque intelligebat in se, jam loco proximum, recidere Ducatum Sueviæ, quem pater fratresque duo succeßive poßederant, [redeuntem in Germaniam sponsum sequi noluit Berengaria.] quoad altius eveherentur. Nova igitur ac propiori spe affulgente ex Germania, si quid novo Imperatori Henrico humanitus accideret; & invitante acquisito jam sibi ibidem jure; merito festinavit reverti in Teutoniam, eodemque addictam sibi uxorem invitavit. Sed hæc æque merito recusavit exire regno, redituro ad se, si puer citius moreretur; sicut prioribus duobus, ideo in historia vix notis, evenerat: præsertim cum non deessent in vicinia Principes, quibus nubere intra Hispaniam posset, Conrado potentiores. Fortaßis etiam ipse Rex pater, futuris prospiciens, neque volens filiam a se dimittere, primum de industria moras innexuit celebrando & consummando matrimonio, ac deinde eidem filiæ suæ auctor fuit contradicendi. Certe eo invito nihil crediderim Berengariam fecisse.

[30] Iam quod ad Blancam attinet, notitiam anni quo illa nata est, largitur nobis D. Elvira prænominata, in donatione quam fecit monasterio Arlanxano, per instrumentum ibidem originaliter asservatum una cum æutentico suo transumpto, [cui soror altera Bianca primum nata erat an. 1188,] quod ibidem habetur sub littera V num. 124. Ipsum in sua originali veteri Castellana lingua totum recitat Alfonsus Nuniez, cap. 38 suæ Chronicæ, sic autem Latine reddi potest. In nomine Dei omnipotentis, ego D. Elvira, quæ educavi D. Infantissam Berengariam, offero monasterio SS. Petri & Pauli de Arlanza corpus meum, & do prædicto monasterio, pro refrigerio animæ meæ & parentum meorum, omnem substantiam quam possideo in Villa viridi &c. Facta charta die quarto mensis Martii, anno MCLXXXVIII, regnante Rege D. Aldefonso cum sua uxore D. Alienor Burgis & in aliis suis regnis, ipsoque anno quo nata est Palentiæ D. Blanca ex Regina D. Alienor. Vbi nota, in condito per feminam vulgari lingua instrumento, & diem vulgari modo numerari a principio mensis, non autem Romano more atque retrogrado a Nonis; [in ordine filiarum tertia.] & annum Æræ dici, non Hispanicæ, sed Christianæ; quæ ut in Castella quoque universaliter reciperetur, tandem statuit Ioannes I in Comitiis anni MCCCLXXXIII. Denique, ut finem faciam producendorum pro compertißima jam veritate instrumentorum (plurima enim alia inveniri haud dubie possent, si quis utriusque Castellæ archiva diligentius perscrutetur) extat apud D. Antonium Suarez de Alarcon, in supra citata Appendice Scriptura 54, allegaturque ab Alfonso Nunies cap. 45, Privilegium Burgensi civitati concessum, cum his in principio formalibus verbis, Regios liberos usque ad annum MCXCIII superstites, suo & dignitatis & ætatis ordine omnes numerantibus, Ego Aldefonsus Rex Castellæ & Toleti, cum uxore mea Regina Alienor, & cum filio meo Fernando, & cum filiabus meis Infantissis Berengaria, Urraca, & Blanca &c. facta charta apud Zorril Æra MCCXXXI, sexto Idus Decembris. [ultima Alienor sub an. 1209.] Quod attinet Alienor sive Eleonoram, Regi Arragoniæ Iacobo nuptam anno MCCXXI, VI Februarii, quo die Rex, Zurita teste, ingrediebatur ætatis suæ annum XIII, fuit illa haud dubie omnium postrema, nec diu ante obitum matris circa annum MCCVIII aut X nata: de qua nihil ex authenticis suggestum mihi fuit, neque magni refert scrupulosius quærere in ejus natales.

§. VI Alfonsi Legionensis conatus irriti, ad filium & avi & sua successione privandum: hujus Sanctitas, & Gloria postuma: & cur huic adjuncta historia Crucis Caravacanæ.

[31] Porro non jam primum a gloriæ virtutisque Hispanæ obtrectatoribus hæc Ferdinando, [31 Pater Alfonsus regnum Castellæ filio invidit,] pridem mortuo & inter Sanctos relato, controversia movetur, super Regni Castellani titulo. Pater ejus, Alfonsus Legionensis, illum filio invidit ereptumque voluit; prætendens, quod deficiente in Castella stirpe mascula, ex Alfonso Imperatore per Sancium primogenitum ducta, ipse, ex Ferdinando secundogenito ejusdem Imperatoris nepos, proximus esset succeßioni. Deinde ei arma intulit prætextu Castrorum, quæ jure belli quondam sibi eripuerat socer, filiæque Berengariæ in dotem dederat, quæque ipsa, ut suam & filii Ferdinandi posseßionem, pergebat post divortium retinere. Addit Michael Angelus Laureti mihi superius nominatus, pag. 211 Italicæ Vitæ, voluisse Alfonsum, cum Castellam non posset, Legionem saltem Ferdinando eripere; eique substituere secundogenitum item Alfonsum, sæpe in Sancti Regis historia laudatum; qui prudenter recusaverit præripere fratri, quod nec si vellet retinere posset eo atque matre invitis. Verum hoc alibi necdum legi, neque intelligo qua juris specie palliari potuisset. Si tamen hoc cogitavit Alfonsus pater, ejusmodi consilium videtur deposuisse filio humillimis litteris bellum deprecante, totiusque Castellani regni vires ad patris obsequium offerente: quod etiam, litigiis tandem bene compositis, fideliter exhibuit Sanctus in bello, tam contra quosdam rebellantes Proceres, quam adversus Infideles gerendo. Filii tamen & Castellani regni incrementa numquam satis æquis oculis aspicere pater potuit: ideoque sub vitæ exitum tabulas condidit, quibus heredes instituit duas ex priori contubernio filias, nescio quid novi juris, & in supremarum potestatum succeßionibus inauditi commentus, contra jus filiorum ex posteriori thoro natorum. Ita scilicet Princeps iste, eadem libidine animi qua sanctiones Ecclesiæ contempserat in ducendis uxoribus; [postea Legionensi quoque eum privare cinatur.] etiam jura regnandi fingebat refingebatque, primum a Castellæ regno exclusas volens feminas, deficiente masculo; deinde in suo Legionensi excipi eas volens, etiam superstitibus maribus filius suis duobus; tantum ne Castellani, quos oderat, Legione imperarent. Quin imo Hieronymus Zurita lib. 3 cap. 10 asserit Regem, priusquam moreretur, egisse cum Iacobo Aragoniæ Rege, qui consanguinitatis prætextu divortium fecerat ab Eleonara Berengariæ Sorore, de tradenda ipsi primogenita sua Sancia, cum jure succeßionis in regnum Legionense; quo tamen ne porro is aspirare auderet, cita mors Alfonsi fecerit, & magna Berengariæ diligentia in asserendo filii jure, prius quam pro Sancia quidquam moveri efficaciter posset.

[22] Aliter profecto Ferdinandus, solius Dei (ut supra dictum) gloriæ augendæ studiosus: unde & contigit eum crescere, etiam temporali potentia. Sed non ex hoc ejus incremento volumus probare justitiam causæ. Multi siquidem Reges, raptores, injusti, adulteri, dominationis suæ terminos latißime ac felicißime propagarunt: sed Sanctis numquam adnumeratus est aliquis, qui fuerit alieni Regni usurpator injustus, in eaque usurpatione defunctus. Sanctum autem dico Ferdinandum: [Illius causam etiam probat sanctitas,] nam hunc ei titulum, non solum præscriptio temporis immemorabilis veteresque picturæ, & auctorum tam antiquiorum quam recentiorum consensus vindicant; sed etiam, quæ summa est in terris, auctoritas Apostolicæ Sedis, expensis Processuum desuper formatorum Actis, quorum Summarium, Romæ impressum anno MDCXXXVIII, nacti sumus, ex eoque damus tum aliqua hujus ævi miracula (nam vetera exhibet Flos Sanctorum) tum argumenta præcipua, [Pontificio decreto firmatus,] quibus demum inductus est Pontifex Clemens X, ut anno MDCLXXI, decerneret Officium ac Missam, per omnes Hispanicæ Monarchiæ provincias, recitari ac celebrari de eo posse, ut vere Sancto & tali semper habito. Ante quam definitivam sententiam videtur auctor Martyrologii Hispanici Ioannes Tamayus de Salazar scrupulo sibi duxisse, illum adnumerare reliquis Sanctis Hispanis; longe prudentius facturus, si illud suum opus non implevisset figmentis innumeris, a Pseudo-dextro eique succenturiata auctorum supposititiorum turba acceptis: quibus Hispaniæ adscribuntur plures, [Nomen nescio cur præteritum in martyrologio Hispanico.] qui non solum ad eam omnino nihil pertinent, sed nec ulla verosimili auctoritate asseruntur aliquando in rerum natura fuisse, uti sæpius in hoc opere demonstravimus, ac pluries porro demonstraturi sumus, Sed missum Tamayum facio, bona verosimiliter fide, sed exigua discretione usum in suo illo opere; ad Ferdinandum revertor.

[33] Hujus antiquiora recentioraque miracula, quorum jam memini, duplicis Translationis Acta, & quidquid Canonizationem ad extremum pene terminum deductam attinet, dabo Tractatu particulari, quem Gloriam postumam appellabo, Titulo ante hac mihi sæpius usurpato in talibus. Ad cum Tractatum conficiendum, non solum magno mihi usui fuit Summarium jam dictum, sed etiam idem qui utilia multa pro Annotatis suggeßit, D. Didacus Ortiz de Zuniga, Ordinis S. Iacobi Eques, auctor novißimus Annalium Hispalensium, anno MDCLXXVII editorum: unde etiam accepimus historiam inspecti Corporis incorrupti, cum judicio medicorum de eo miraculo; nec non descriptionem brevem solennitatis geminæ, quarum prima tunc acta est, cum Hispalim allatæ sunt Remissoriales Urbani VIII, processus in genere ac specie pro informanda Romæ causa fieri permittentis: altera novißime celebrata, [Gloria postuma datur post Acta,] cum Missa & officio, auctoritate Clementis X, ut jam indicavi; quæ descriptio ultima ut plenior esset, juvit insigne opus D. Balthazaris de Turre-Farfan, quo totum apparatum, eam in rem ab Ecclesia Metropolitana factum, complexus est, quidquid typographicæ arti deerat auxilio chalcographicæ supplens, per multas figuras æri incisas, quarum etiam plerasque dabimus; quales, ad editionis particularis cujuscumque mensuram, in majori (ut appellant) octavo, sculpendas curavimus, elegantiori haud paulo cælo quam fuerant Hispali pleno in folio primum exaratæ; additis nonnullis aliunde acceptis, & plurimum ad nostrum argumentum facientibus. Denique rem totam claudet Tractatus de historia & miraculis sanctæ Crucis Caravacanæ, per modum Appendicis adjunctus Tractatui de S. Ferdinando. [ac denique Historia & Miracula Crucis Caravacanæ,] Non quia id exigunt ejus Acta (nam in his nulla illius mentio) sed partim quia ipso regnante, Crucem eam allatam per Angelos fuisse habet communis opinio oppidanorum, & huic innixa Scriptorum veterum recentiorumque narratio: partim quia in priori editione sic examinavi eam traditionem correxique, rejectis fabulosis Higueræ commentis, ut ipsam inconsulte firmaverim pro anno nativitatem Sancti Regis prægresso, tamquam præsagium exaltandæ ab eo tota Bætica Crucis. Feceram id ego ex fide interpretationis, quam Licentiatus de Luna præsumpserat dare quibusdam Caravacensibus Inscriptionibus, tamquam Arabicis; nunc autem re plenius examinata intelligo, nihil ipsas habere cum Arabicis affinitatis; Runnicos quadamtenus Gothicosque characteres Latinis temere admixtos esse; quique nihil minus poßint, quam quod Licentiatus finxit, significare. Pertinet igitur ad fidem scriptoris ingenui, retexere quod male assertum fuit; ea ratione, qua neque sanctæ illius Crucis æstimationi detrahatur quidpiam, neque lector ex uno errore deductus in alium, in eodem confirmetur dißimulatione mea. Vtrumque fieret, si rescissa tota Appendice, eligerem hoc in Tomo de isto argumento silentium tenere: aliis judicaturis, me ideo id facere, [ad Sancti Regis tempora referenda.] quia mutata mente ipsi historiæ nihil aut parum fidei tribuam; aliis id soli studio brevitatis adscripturis, nec suspicaturis quidquam ibi esse quod correctum velim, sed me priori editioni simpliciter acquiescere, & libri molem auctam nolle haud plane necessaria acceßione materiæ alio pertinentis. Interim nec poterit a Mense Majo, aliena videri hoc ejus ultimo Tomo illustrata historia Crucis, tota Hispania imo orbe Christiano tantopere celebratæ; quando in primo ejus Tomo a fabulosis narrationibus explicuimus ipsius Dominicæ Crucis Inventionem, III die mensis solitam recoli: nec a Sanctis Regis historia omnino separari debet Crux illa, quæ, si ortum ejus non illustravit; ex traditione tamen populari, ducentos quinquaginta post annos authenticis consignata scripturis, demonstrari potest inter prima expeditionum ejus contra infideles susceptarum conamina, totius Hispaniæ reductionem, per ipsum & Iacobum Arragonium Sororium ipsius tantum non absolvendam, portendisse.

[34] Porro, ut partim dicta in hoc prævio Commentario, partim in decursu plenius dicenda capiantur facilius; accipe duplex Schema, Genealogicū unum, Chronologicum alterum.

SCHEMA GENEALOGICUM REGUM CASTELLÆ, LEGIONIS ET LUSITANIÆ,
Quatenus ad Sancti Regis Historiam pertinent.

Ferdinandus, Rex Castellæ & Legionis, Hispali In Bætica (S.)

AUCTORE D. P.

Alfonsus VI filius Ferdinandi Magni.

Raymundus Burgundio.��Urraca��Alfonsus VII. R. Aragoniæ.	Tarasia��Henricus Com. Portug.
Alfonsus VIII. Imper. Hisp.	Alfonsus I Rex Portug.
Sancius III. Cast.��Ferdin. II. Leg.	Urraca.��Sancius I.
Alfon. IX. Cast.��Alfonsus Leg.	Tarasia.��Alfonsus II.��Mafalda. Sponsa Henrici R. Castellæ.
	Sancia.��Dulcia.
Henricus.��Berengaria.	Blanca��Lud. VIII R. Franc.
S. Ferdinandus in C. & L.	S. Lud. IX R. Fr.
Alfonsus X Sapiens
Sancius IV Rex.��Ferdinandus	Blanca��Philip. III. R. Franciæ.
Ferdinandus IV R.	Alfonsus & Ferdinandus Cerdæ.

[34] Vides hic quomodo ab Alfonso VI, filio Ferdinandi Magni, [Alfonsus Leg. incestus declaratur] procedant, hinc quidem Reges Castellæ ac Legionis per Urracam, ex primis cum Raymundo Comite Burgundionum nuptiis (nihil enim huc faciunt secundæ nuptiæ cum Alfonso Aragonio, nisi quatenus ex tali causa is inter Castellæ Reges numeratur VII) inde vero Reges Lusitaniæ per Tarasiam, Henrico Comiti Portugalliæ conjunctam. Vides præterea, quomodo Alfonsus Legionensis, Tarasiam Lusitanam in secundo, Berengariam Castellanam in tertio gradu contingebat: Henricus vero puer, sancti Regis avunculus, Mafaldam sponsam suam solum in quinto gradu, quorum tamen matrimonium Pontificio jussu & intercedente Berengaria diremptum fuit. Atque hac ratione commodißime correctum manet, [propter conjugium contractum in 2 gradu,] quidquid alibi erratum a me hac in parte est, confundente se memoria intot Synonymos Reges Regumque liberos, mutuo consanguineos. Mirum autem videri non immerito poßit, quod Alfonsus Legionensis, Romanorum Pontificum Clementis III & Cælestini item III severitatem expertus, in urgenda dimißione Tarasiæ; non timuerit simili iterum difficultati se implicare, ducendo Berengariam, uno dumtaxat gradu consanguinitatis remotiorem. Sed existimo credidisse, ipsis jam mortuis, mitiorem sibi futurum eorum successorem; tum quia levius impedimentum erat, tum quia censebat ei prævaliturum publicum bonum tam grande, quantum erat duorum Regnorum pacificatio, ex istis nuptiis secutura. Sed sua eum spes fefellit: nam, uti Rogerius Hovedenus scribit, ad annum MCXCVIII, Defuncto Cælestino, Innocentius Papa III substitutus, iterum suspendit Aldefonsum Regem de S. Jacobo, & totam terram suam, a celebratione divini Officii; [aliud in 3 gradu contraxit,] propter uxorem suam, filiam Regis Castellæ; erant enim consanguinei in tertio gradu. Et licet Rex ille de S. Jacobo obtulisset Domino Papæ & Cardinalibus viginti millia marcarum argenti, & obtulisset tenere ad stipendia ducentos milites, per unius anni spatium, ad defensionem Christianorum contra Paganos, tali conditione ut Dominus Papa permisisset eis insimul moram, donec Deus daret iis sobolem, saltem per tres annos; noluit tamen D. Papa Innocentius in hoc illis consentire.

[35] Mariana in simili Alfonsi Aragonii & Viracæ Castellanæ divortio, ad annum MCX, tantæ severitatis causam videtur existimare, quia nondum moribus receptum erat, ut Pontificum Romanorum venia, lege cognationis soluta, conjugia inter cognatos coirent. Itaque passim, inquit, consideramus per hæc tempora, connubia Principum dirempta esse, [absque dispensatione Pontificia,] cognatione inter conjuges illegitima injustaque. Rarum id fuisse fateor: sed non ideo Pontifices existimes non agnovisse suam potestatem dispensandi in ea lege. Cur ergo ea in prædictis non sunt? Credo: quia uterque Alfonsus prænominatus, Apostolica Sede inconsulta ac veluti contempta, contraxerant ejusmodi matrimonia; ut non tam dispensandi parcitas, quam vindicandi severitas ostentata in prædictis casibus videatur; [tunc quidem rara,] ne perversæ licentiæ exemplum a Principibus ad subditos promanaret. Alioqui dispensandi potestatem hoc ipso tempore in Romanis Pontificibus agnitam fuisse, & aliquando exercitam, evidenti cognoscimus exemplo apud tunc viventem Continuatorem Ottonis Frisingensis, dictum Ottonem a S. Blasio, pro anno MCCIX, quo Innocentius III, ad tollendum Imperii schisma, non solum indulsit, sed etiam præcepit Ottoni Saxoni, [sed non absque exemplis] Regi Romanorum electo contra Philippum Suevum, ut acciperet in matrimonium ejusdem Philippi jam mortui filiam, quod alias sine Apostolicæ Sedis licentia fieri non licuit, cognatione impediente: nam pater Ottonis avunculus fuit Friderici patris Philippi. Est tamen etiam in tam evidenti utilitate Christianitatis totius cum hac cautela processum, ut in Comitiis Imperii, coram Legatis Apostolicis ea de causa Herbipoli celebratis, surgens Abbas Morimundensis, Ordinis Cisterciensis, & omnium Abbatum aliorumque Claustralium utriusque Ordinis, Cluniacensis videlicet & Cisterciensis, personam assumens, delictum hoc connubio contra consuetudinem Ecclesiæ, quantumvis dispensatorie, committendum, monastico Ordini auctoritate Apostolica imposuerit, orationibus scilicet & pœnitentiis luendum: & nihilominus Regi propter hoc injunxerit pœnitentiam, ut monasteriorum aliarumque ecclesiarum pro posse defensor existeret, viduis & pupillis justo judicio præesset, monasteriumque Cisterciensis Ordinis in fundo proprio ædificaret, ac post hæc in propria persona Ecclesiæ Hierosolymitanæ subveniret: quæ omnia Rex humiliter & gratanter implenda suscepit. [sed in quo magna cautela adhibita.] Nescio an tantam in simili casu cautelam adhibuerit Gregorius IX anno MCCXXXVI, circa Robertum Comitem Atrebatensem & Alfonsum fratres S. Ludovici Regis quibus sanguinis propinquitas impedimento erat; Roberto quidem ut filiam Lotharingiæ ac Brabantiæ Ducis, Alfonso ut Tolosani Comitis-natam duceret: hoc scio, Bzovium ad istum annum n. 8 allegare ipsius Papæ Brevia, Interamnæ data XIV kalend. Februarii & VI kal. Iunii, quibus utrique potestas fit celebrandi conjugii istiusmodi: plus forte intelligeremus ex originalibus litteris, si ipsæ prodirent in lucem. Sciendum tamen quod defectus Pontificiæ dispensationis in istiusmodi casibus impediebat quidem ne vinculum indissolubile contraheretur, non tamen censebatur officere legalitati liberorum, stante tali contubernio susceptorum, ad quoscumque effectus juris civilis, consanguineorum nuptias extra primum gradum non prohibentis: adeoque nihil obest, quo minus S. Ferdinandus Rex legitimus fuerit, non solum Castellæ per matrem, sed etiam Legionis per patrem: qui ipsemet non alio jure regnavit, utpote natus ex consanguineis in tertio gradu, ideoque etiam separatis; prælatus tamen liberis, ex secundo thoro Ferdinandi Legionensis & Urracæ Lopez magis canonice natis. [Interim sic suscepta proles censebatur legitima,] Præterea saltem Principissæ ipsæ excusabiles erant, & bona fide matrimonium contraxerant, cui nemo Episcoporum Regni sese opposuerat: idque imprimis de Berengaria censeo; vix dubitans, quin postquam certa fuit non posse conjugium suum salva Ecclesiæ pace consistere, viri thoro se abstinuerit, in pellicum copia facile id patientis, eumque demum impulerit ad divortium celebrandum, & sic reddenda Regno Sacra. Adde quod pleræque similes fuerint juniores, quam ut scrupulo sibi ducere possent conjunctionem parentibus probatam: solet autem etiam nunc tali in casu bona fides matrum suffragari proli, ne notha censeatur.

[36] De aliis porro quidquid sit, Ferdinando, jam Castellæ Regi, [idque pro S. Ferdinando nominatim,] ut non tantum pacifica esset aviti regni posseßio, sed etiam paterni succeßio incontestabilis; providit, ad ejus & prudentißimæ matris instantiam, Honorius Papa III; simulque declaravit omnia eatenus ad illam stabiliendam publice acta, rata atque inconcussa haberi se velle, etiam ex parte patris; qui solus filio restare timendus videbatur, ex innato contra Castellanos odio. Odorico Raynaldo, Annalium Ecclesiasticorum Continuatori post Baronium, referendæ gratiæ, quod Breve, quo docentur ea omnia, ex Regesto Pontificio nobis descripserit his verbis, Ferrando, Illustri Regi Castellæ, directis: Regiæ dignitatis sublimitas, non solum in iis quæ meram justitiam continent, sed in iis quoque quæ gratiam sapiunt, favorem debet Apostolicum invenire. Quod attendens felicis memoriæ Innocentius Papa, Prædecessor noster, cum, sopita discordia, quæ olim inter carissimum in Christo filium nostrum Alfonsum illustrem Regem Legionensem patrem tuum, & recolendæ memoriæ avum tuum Alfonsum Regem Castellæ, [(propter juramentum patris,] occasione divortii inter parentes tuos, edita super hoc Constitutione Apostolica celebrati, periculosissime vertebatur; pax inter eos, per concessionem Regni Legionensis ab ipso patre tuo, te secundum Regiam consuetudinem solenniter recipiente in filium, per quod voluisse videtur te suum esse legitimum successorem, priori animo & voluntate libera tibi factam; [ab Innocentio 3 probatum)] de concessione ipsa nullo tempore revocanda præstito juramento, sicut in ejus litteris perspeximus contineri; esset de consilio & consensu Prælatorum & Baronum ipsius Regni voluntarie reformata; eidem paci, propter evidentem utilitatem & urgentem necessitatem, robur Apostolicæ auctoritatis impendit, illam gratam habendo & ratam; & super hoc, ad utriusque Regis instantiam, suæ confirmationis litteras concedendo. Nos igitur, [declarat Honorius 3.] tuis & carissimæ in Christo filiæ Berengariæ illustris Reginæ matris tuæ precibus inclinati, factum ipsius patris tui (cum saluti ejus expediat, ut quod juravit inconcussam obtineat firmitatem) gratum habentes & ratum; illud, sicut provide factum est, auctoritate Apostolica de speciali gratia confirmamus, & præfatæ Scripturæ paginam communimus, te ipsius successorem legitimum declarantes … Datum Laterani VI Julii, Pontificatus nostri anno secundo.

[37] Simili discretione usum invenio Honorii successorem Gregorium IX, anno MCCXXIX, in favorem Alfonsi Aragoniæ Infantis, suscepti ex Jacobo Rege & Berengariæ Sorore Alienor, Alfonsi Imperatoris Pronepotibus, quem pater coram Sabinensi Episcopo Legato Pontificio, ad cognoscendam causam divortii misso, atque Hispanicorum Præsulum ad idem convocato cœtu, protestabatur bona fide susceptum, institutumque ac juratum heredem. [uti postea Gregorius 9 pro Alfonso Arragoniæ Infante.] Sed cur iidem illi Pontifices, qui divortium Berengariæ a Legionensi tam fervide egerunt, simili in Aragonia conjugio adeo numquam sese interposuerint, ut, si concors satis illud fuisset, per Apostolicam Sedem diremptum numquam foret, fateor equidem haud satis me capere. Garibayus quidem ab Honorio imperatam seceßionem scribit: sed quis credat, rem ab isto judicatam, a Gregorio multis petendam fuisse, nec nisi causa per Legatum cognita concedendam Regi, eam summopere cupienti, uti Zurita asserit, auctor longe accuratior & certior quam Garibayus?

[38] Nunc quoniam quæstionum hactenus tractatarum atque historiæ porro deducendæ intelligentia plurimum pendet a ratione temporis; non gravabor hic quoque, sicut in prima editione feci, ipsam studiosius digestam expandere.

CHRONOLOGIA FERDINANDÆA.
Per annos Dominicæ Incarnationis expansa.

Ferdinandus, Rex Castellæ & Legionis, Hispali In Bætica (S.)

AUCTORE D. P.

Anno DCCXII.

Hispalis, cum reliqua Hispania Bætica, occupatur a Mauris.

MLXV. Moritur Ferdinandus I, cognomento Magnus, Rex Castellæ & Legionis, simili qua postea Rex Sanctus pietate atque humilitate, XXVII Decembris, cui succedit filius Alfonsus VI. MLXXXIX. Rex Alfonsus filiam Urracam, adhuc impuberem, cum dote Comitatus Galeciæ despondet Raymundo, fratri Comitis Burgundiæ & Guidonis Episcopi Viennensis, postea Calixti Papæ II; filiam vero naturalem Tarasiam Comiti Portugalliæ Henrico, unde natus Alfonsus, ibidem primus Rex.

MCII. Mortuo in pugna contra Mauros Infante Sancio, Alfonsi unigenito, Urraca, marito Raymundo viduata, nubit Alfonso Aragoniæ infanti.

MCVII. Alfonso VI decedenti, succedit Alfonsus VII, Vrracæ maritus, tamquam privigni sui tutor, jam antea Rex Arragoniæ, dictus exinde Imperator Hispaniæ.

MCXXVII. Castellani & Legionenses, abdicato Aragone, jam pridem sejuncto ab Vrraca, hujus & Raymundi filium Alfonsum VIII, Sancti Regis tritavum, ad regnum evehunt.

MCXXXV. Alfonsus VIII, subjecto sibi Navarræ regno Imperator Hispaniæ coronatur, in publicis Regnorum Comitiis Legione, per Raimundum Archiepiscopum Toletanum Hispaniæ Primatem, annuente (ut volunt) Pontifice Innocentio II: ille autem uxorem quoque suam Berengariam, Imperatricem in suis diplomatis nominat.

MCLVII. Alfonso Imperatori mortuo succedunt filii, Sancius in Castella, Ferdinandus II in regno Legionis & Galleciæ.

MCLVIII. Moritur Sancius Castellanus, relicto filio quadrimo, Alfonso IX, dicto Nobili, sancti Regis avo materno.

MCLXV. Mortuo Ferdinando Legionensi succedit filius Alfonsus, sancti Regis pater futurus, ex Urraca Lusitana natus, nequidquam contra nitente noverca, Vrraca Lopez.

MCLXX. Alfonsus Castellanus, annos XV natus, uxorem ducit Alienoram, filiam Henrici II Regis Angliæ & Alienoræ, ex Guilielmo ultimo Aquitaniæ Duce natæ.

MCLXXI. Nascitur Berengaria, Sancti mater futura, liberorum utriusque sexus primogenita.

MCLXXII vel III. Venit in lucem Ferdinandus, Castellani filius, ad annum ætatis XI vel XII perventurus.

MCLXXV. Nata videtur Urraca, Sancti Regis matertera, futura Regina Lusitaniæ.

MCLXXX. Nascitur Alf. Castellano filius secundus, dictus Sancius, mortuus intra paucos annos.

MCLXXXV. Mortuis Alfonsi filiis, solæ filiæ duæ nominantur in paternis chartis quarum Senior Berengaria, in regni Comitiis heres agnoscitur.

MCLXXXVIII. Nascitur Blanca, futura S. Ludovici Franciæ Regis mater, sorore majori tanto junior, ut filia fuisse, per ætatem potuerit. Eodem anno exeunte, Alfonsus Legionensis ab Alfonso Castellano sumit cingulum militare, paulo post ducturus uxorem Tarasiam, filiam avunculi sui Sancii Lusitaniæ Regis. Eodem adhuc anno Berengaria despondetur Conrado, tertio genito Friderici Imperatoris, cum spe succeßionis in Regnum Castellæ, ubi jam non nisi feminæ supererant.

MCLXXXIX. Conchæ mense Novembri nascitur Alf. Castellano alius Ferdinandus, patri æque ac duo priores præmoriturus, cum ad XXI annum pervenerit.

MCLXXXX. Moriuntur in Syria Fridericus Imperator, & primogenitus ejus etiam Fridericus Dux Sueviæ: pro quibus Germaniæ Rex eligitur secundo genitus Henricus II.

MCLXXXXI. Conradus, futurus Dux Sueviæ in Germaniam remigrat, spe succeßionis Castellanæ dejectus: eum illuc sequi nolens Berengaria, a sponsione absolvitur.

MCLXXXXV. Alf. Legionensis cogitur dimittere Tarasiam cognatam suam, post susceptum ex ea filium Ferdinandum cito mortuum, & filias duas sibi supervicturas, Sanciam & Dulciam. A Mauris circa Arcos vincitur Alfonsus Castellanus.

MCXCVII. Berengaria nubit Alf. Legionensi, annos nato circiter XXXIII, ipsa annorum XXVI.

MCXCVIIII. Alf. Legionensi parit Berengaria primogenitum suum S. Ferdinandum, in monte quodam, inquit Lauretus, inter Zamorram & Salamanticam; dignum locum (si verum id est) qui certioribus monumentis illustretur, & speciali Sancti cultu. Nascitur autem hic XVII annis ante S. Ludovicum: & nativitatem istam paulum præceßisset Crucis Caravacanæ Apparitio, si figmentum Licentiati de Luna fundamentum in vera temporum ratione haberet.

MCC. Blanca Alf. Castellani tertiogenita solū duodennis despondetur tredecenni Ludovico Franciæ Principi, juveni virguncula (uti hoc ipso anno canit Ægidius Parisiensis), moxque adducta in Franciam eidem nubit proxima feria II post festum Ascensionis, pace cum Anglo reformata: sunt tamen qui matrimonii celebrationem differant in annum sequentem.

MCCIV. Alf. Castellano nascitur alius filius, dictus Henricus, patri supervicturus. Circa idem tempus Alf. Legionensis, Pontificio obstrictus mandato, divortium facit a Berengaria consanguinea, jam trium liberorum ex eo matre.

MCCVIII. Urraca Castellana, inter sorores secundogenita, nubit Alfonso Lusitaniæ tunc Principi & post quadriennium Regi. Sub idem tempus nascitur Alf. Castellano quarta filia Alienor, ac postea etiam quinta filia Constantia, hæc Olcarum Abbatissa, ista futura Aragonum Regina, nec diu post supervixit earum mater Regina Alienor, de cujus morte ac sepultura miror nihil legi.

MCCIX. Palentinæ Scholæ a Rege Sancio sub annum MXXX institutæ, ab Alf. Castellano in Vniversitatem eriguntur. S. Ferdinando puero ægrotanti sanitas apud Deiparam Oniensem redditur, ad votum matris Berengariæ, qua de re successor filius postea hymnum composuit. Blanca, annos XVII vel XVIII nata, incipit marito liberos in Francia parere.

MCCXI. Innocentius III, litteris VIII & XIII Kal. Martii datis, laudat Alf. Castellanum ejusque Filium Ferdinandum, ob susceptum contra Mauros bellum: in cujus procinctu moritur egregius adolescens, perperam a nonnullis confusus cum Sancto Rege nepote suo: moritur autem triennio ante patrem.

MCCXIII. Inter Reges Castellanum & Legionensem fœdus instauratur, salva Berengariæ dote & filiorum jure ad succeßionem in Regnum, per juramentum patris & Pontificis assensum. Saraceni a Christianis, in planitie dicta las Navas de Tolosa, immani strage funduntur.

MCCXIIII. Moritur Alfonsus Castellanus, Sancti avus maternus: succedit filius undennis Henricus I, sub tutela Sororis suæ Berengariæ: sed hanc Comes Alvarus cogit tutelam dimittere, & puero Regi jungit B. Mafaldam Lusitanam, in quinto gradu consanguineam, & ætate longe majorem: quæ jussu Pontificis ab eo separata, virgo in patriam redit.

MCCXV. Nascitur S. Ludovicus, futurus Rex Franciæ.

MCCXVII. Moritur Henricus R. Castellæ, succedit Sororum ejus primogenita Berengaria: quæ coronam transfert in suum primogenitum S. Ferdinandum, annos XVIII natum, XXXI Augusti.

MCCXVIII. Honorius III confirmat Ferdinando jus in succeßionem Legionensem, ei a patre juratam, & approbatam a suo decessore Innocentio III. Capitur Comes Alvarus Regi rebellis XIX Decembris, & usurpatis cedens Legionem se recipit. MCCXIX. Idem Pontifex Sanctum Regem ac Regnum ejus suscepit in specialem suam & Sedis Apostolicæ protectionem. Ipse sub finem anni uxorem ducit Beatricem, filiam Philippi Ducis Sueviæ, cognatam Frederici II postea Imper. seque ipse baltheo militari accinxit.

MCCXX. Rodericus de Camberiis, Regi sancto refractarius, compescitur.

MCCXXI. Gonsalvus de Molina similiter repugnat & coërcetur. Alienor, sancti Regis matertera, Jacobo Aragoniæ Regi nubit Turriazone VI Februarii.

MCCXXII. S. Ferdinandus auxiliatur patri suo Alfonso Legionensi contra rebelles quosdam: & XX Novembris Gladium ac Labarum benedictum contra Maueos de manu Mauritii Episcopi Burgensis suscipit.

Circa MCCXXIIII. Pingitur Tabula Confraternitatis S. Matthæi, unde accepta effigies Sancti. Nascitur B. Isabella, soror S. Ludovici. Ferdinandus prima in Mauros expeditione Beatiæ & Ubetæ fines vastat, capit Caseatam: quando etiam Zeyt Abuzeyt, Valentiæ atque Murciæ Rex, Concham ad Sanctum venit, in ejusque clientelam se dedit.

MCCXXV. Idem Rex Tervelæ cum Jacobo Aragonio paciscitur pro quinta parte redituum pendenda: Blanca R. Franciæ, circa ætatis suæ annum XXXVI, parit Stephanum, inter liberos undecim ultimum vel penultimum, juxta Genealogicas tabulas nostri Philippi Labbe. Secunda expeditione Sancto sese subjecit Rex Mahumad Beatiæ.

MCCXXVI. Venit in Hispaniam Legatus Apostolicus, ab Honorio IV missus, Reges contra Mauros animaturus; Synodum in singulis Regnis cogit.

MCCXXVII. Tertium in Mauros incurrens Sanctus, oppida quædam capit. Zeyt Abuzeyt, amissa Murcia Rex Carabacæ & Valentiæ videtur hoc anno miraculosa Crucis apparitione conversus.

MCCXXVIII. S. Ferdinandus signat chartam de conventu Prædicatorum Madriti. Fines Giennenses expeditione quarta vastat.

MCCXXVIIII. Zeyt Abuzeyt ob Christianismi suspicionem ejectus a Valentinis, Zahenum Regem assumentibus, in fidem Jacobi Aragonii sese tradit, cum filio, suscepto Baptismo dictus Ferdinandus. Regina Beatrix Conchæ ægrotans, miraculo Deiparæ convalescit, præsente filio Alfonso, qui postea ea de re Hymnum composuit. S. Ferdinandus, quintum excurrens obtinet Capellam: novæ Cathedralis Toleti fundamenta ponit: patrem denuo arma moventem scripta epistola utcumque placat. Jacobus Aragoniæ Rex divortium facit ab Alienora Castellana, titulo consanguinitatis, salvo tamen jure nati ex ea Alfonsi filii.

MCCXXX. Moritur sub anni exitum Alfonsus Legionensis, heredibus institutis duabus ex Tarasia Lusitana filiabus: sed frustra; Berengaria Ferdinandum inducente in Regnum.

MCCXXXI. Navarræ Rex Sancius jam decrepitus, & Jacobus Aragoniæ juvenis, mutuo sese adoptant in succeßionem regnorum, bellum illaturi Castellanis, successu nullo, ob mortem Sancii mox secutam.

MCCXXXII. Berengaria, Sancti Soror, Joanni Briennio Regi Hierusalem, perditis in Syria rebus auxilium ex Europa petenti, uxor traditur.

MCCXXXIIII. S. Ferdinandus R. Castellæ & Legionis occupat Ubedam: moritur ei uxor D. Beatrix. D. Alfonsus, Sancti frater, Mauros ad Xerez vincit. Pax cum Aragonio resarcitur, aßignata Alienoræ dimissæ, Sancti materteræ, dote competenti.

MCCXXXV. Christiani occupant suburbium Cordubense. MCCXXXVI. Corduba deditionem Sancto facit: Campanæ an. DCCCCXC ab Almansore sublatæ, Maurorum humeris referuntur Compostellam. Hæreticos Palentiæ deprehensos castigat Ferdinandus. Zeyt Abuzeyt, Christiano nomine Ferdinandus, Cæsaraugustæ uxorem Christianam ducit, unde nata filia, Arenosiæ familiæ origo.

MCCXXXVII. S Ferdinandus secundam uxorem ducit, D. Joannam, Comitis Pontivi filiam. Lucas Tudensis finit suum mundi Chronicon: in quo habet Vitam Sancti, hactenus deductam.

MCCXXXIX. Palentina Vniversitas Salamanticam transfertur a Sancto: qui mortuo Alvaro Bœticæ Præfecto, Cordubam proficiscitur: inde Burgos regressus, Biscayæ Dominum compescit. Denique ipse & Regina mater per Legatum suum, Abbatem S. Facundi, plenas reverentiæ litteras, dirigunt ad Gregorium Papam IX, eique commendat secundo-genitum suum Fridericum, pro materna hereditate recipienda missum ad Imperatorem cognatum.

MCCXXXX. Murciæ Rex in potestatem Sancti Regis se tradit.

MCCXXXXII. Capitur Argona; vastantur fines Granatenses,

MCCXXXXIII. Rex Granatæ, clientelæ Sancti se subjicit, eique Giennium cedit. Rodericus Toletanus Historiæ suæ finem imponit: ipse autem haud diu supervixit, mortuus in confiniis Aragoniæ & Galliæ, rediens a Concilio Lugdunensi anno MCCXLV IX Augusti; aut alia occasione secundum alios, XXIII mensibus serius.

MCCXXXXIV. S. Ferdinandus abit in Bæticam, numquam amplius Castellam revisurus.

MCCXXXXV. Fredericus Imperator excommunicatus, in Concilio Lugdunensi deponitur; & tunc saltem Fredericus secundo-genitus Sancti, spe maternæ hæreditatis recuperandæ frustratus, ab eo ex Italia in Hispaniam revertitur. Moritur Berengaria Mater Sancti, VIII Novembris (decreta jam obsidione Hispalensi) LXXV annos nata.

MCCXXXXVI. Alfonsus, Sancti primogenitus, uxorem ducit Violantem, filiam Jacobi Aragonii, Vallisoleti mense Novembri.

MCCXXXXVII. Hispalis die XX Augusti obsidetur, oppidis plerisque circumquaque jam occupatis. Moritur Rex Valentinus; eique in nudum titulum succedit filius Zeyt-Abomahomad, necdum Christianus.

MCCXXXXVIII. Convenit inter Infantem Castellȩ & Regem Aragoniæ de limitibus conquestuum hinc inde faciendorum. S. Ludovicus R. Franciæ, in Terram sanctam proficiscens, regimen matri Blancæ committit, tum agenti LX annum ætatis. Valentia totis quatuor annis oppugnata die XXVIII Septembris, Jacobo Aragoni a Zaheno traditur. Hispalis, mense XVI obsidionis cœptæ, Sancto Regi deditur, XXIII Novembris.

MCCL. S. Ferdinandus communicat Civitati Hispalensi & auget Privilegia, Toletanæ civitati ab Avo & Proavo concessa, atque a se confirmata: eodem anno dicitur inventus a Iudæo liber de triplici mundo, cum prophetia de S. Ferdinando, imposturæ suspectus.

MCCLI. Berengaria Abbatissa, filia sancti Regis, corpus Aviæ Burgos transferri curat.

MCCLII. Moritur Hispali & ibidem sepelitur S. Ferdinandus. Moritur etiam Blanca mater S. Ludovici, in Palæstina absentis.

MCCLIII. Alfonsus Sapiens R. Castellæ & Legionis, Sancti Regis primogenitus, condit tabulas de urbis & agri Hispalensis inter Christianos partitione.

MCCLXIII. Zeyt-Abomahomad, Exrex Valentinus, dictus in baptismo Vincentius, de sua filiique & nepotum duorum conversione Urbano IV scribit; qui respondens, ipsos in Sedis Apostolicæ tutelam recipit.

MCCLXX. Moritur S. Ludovicus R. Franciæ, consobrinus S. Ferdinandi.

MCCLXXXIIII. Moritur Alfonsus R. Castellæ & Legionis, Sancti filius, sub quo aut successore filio scripta Chronica ejusdem Sancti Regis. Sancius, exclusis ex præmortuo fratre Alfonso & Blanca Francica nepotibus Alfonso & Ferdinando, quibus Sapiens regnum legarat, ipsum sibi vendicat & retinet.

MCCLXXXXV. Moritur Toleti Sancius, Alfonsi X filius, S. Ferdinandi nepos, sub quo jacta fundamenta novæ Cathedralis Hispalensis: succedit filius decennis Ferdinandus IV.

MCCCXIII. Ferdinandus IV R. Castellæ & Legionis moritur: succedit filius anniculus Alfonsus XI.

MCCCLVIII. Fridericus, Magister Ordin. S. Jacobi, Alfonsi XI filius nothus, jussu fratris interficitur: corpus cum corpore Sancti Regis, transfertur anno MDLXXIX.

MCCCLXII. Moritur Maria Padillia, pellex Petri Crudelis, corpus ad Regia sepulcra transfertur: postea cum iisdem etiam translatum in novam Capellam.

MCCCLXXV. Historia & Miracula S. Crucis Caravacanæ, jubente Garcia Cardenas Commendatore, primum authentice describuntur.

Circa MCCCLXXXVI. Accidit Miraculum S. Ferdinandi, primum ex iis quæ notat Flos-Sanctorum.

MCCCXCII. Additur nova Appendicula ad prædicta miracula.

MCCCXCIII. Oppidum & ecclesia Caravacensis, a rebellibus Granatensibus Mauris capiuntur & incenduntur, salva S. Cruce scriptisque præfatis.

MCCCLXXXXV. Sphæræ quatuor æneæ, Turri Hispalensi impositæ a conditoribus Mauris, Terræ-motu dejiciuntur.

MCCCCVII. Absolvitur structura novæ Cathedralis Hispalensis, inchoata ante annum MCCLXVI.

MCCCCXXXIV. Moritur Alfonsus a Cartagena, ex Zamorensi Episcopo Archiepiscopus Burgensis, Auctor Anacephalæosis rerum Hispaniæ, in qua describitur Rex Sanctus.

MCCCCLXX. Moritur Rodericus Sanctius, Episcopus Palentinus, Auctor Historiæ Hispanicæ, contra ipsius mentem clare explicatam parte 3 cap. 39, turpiter interpolatæ parte 4 cap. 4, ubi iterum de Berengaria, Sancti matre.

MCCCCLXXX. Historia & miracula S. Crucis, de mandato Vicarii Episcopalis pro Cardinali Valentino, legitime transcribuntur.

MDVIII. Ferdinandus Catholicus Hispaniarum Rex, Gladium S. Ferdinandi, in proceßione gestat.

MDXV. D. Fernandus Enriquez, portat Gladium Sancti, eique inscribitur ejusdem Chronica primæ editionis ex Ms. Ecclesiæ Hispalensis.

MDXXXII. Editur Hispanice Flos-Sanctorum, cui inserta Vita Sancti, composita ante annum MD.

MDXXXXVI. Doctor Antonius Oncala imprimi facit Compluti suum Heptaplon, in cujus Tract. 30 Apophya dicto, pro prima vice typis cusa legitur sincera relatio de S. Cruce Caravacana; testis ipse oculatus fuit anniversarii in pluvia impetranda miraculi.

MDXXXXVIII. Moritur XX Februarii Vener. P. Ferdinandus de Contreras, Capellanus Ecclesiæ Hispalensis, cujus canonizandi causa versatur in Rota Romana. Murcienses Inquisitores quærunt in veritatem historiæ & miraculorum Crucis Caravacanæ, & quomodo ea per Sacristam Toleto submissum furto ablata, ac miraculose restituta sit.

MDLI. Imprimitur Vallisoleti Chronica Generalis Hispaniæ ab vel sub Alfonso Sapiente composita. In qua cum bona pars Chronicæ Ferdinandȩæ pene ad verbum descripta inveniatur, oportet alteram ex altera sumptam esse: nos autem Ferdinandæam antiquiorem esse opinamur conjectando, Generalem alii præferunt.

MDLVI. Iterum, rogatu Sacristæ Caravacani, Historia & miracula prænotata de papyro in pergamenum transferuntur, nulla re nova addita.

MDLXXV. Absolvitur fabrica novæ Capellæ Regiæ in ecclesia Hispalensi.

MDLXXVII. Hieronymus de Gudiel Compluti evulgat Compendium Historiarum Hispaniæ, in quo plura de Sancto Rege.

MDLXXVIII. In Cathedrali Hispalensi transfertur imago Dominæ nostræ de la Antigua, quæ ante Maurorum adventum honorata, ab iis nec aboleri, nec frangi potuit; & muro obducta, atque hoc corruente detecta, præsagium dederat restaurandæ istic cito per Regem sanctum Religionis.

MDLXXIX. Corpus Sancti, cum aliis corporibus Regiis, solenniter transfertur in novam Capellam.

MDLXXXVII. Alfonsus Morgadus edit Hispali Historiam Hispalensem, quæ magno nobis usui fuit.

MDLXXXX. Lectiones pro Dedicatione Ecclesiæ Hispalensis approbantur a Congregatione Rituum Romæ. Fundatur Missa pro Anniversario sancti Regis.

MDXCVIII. Authentice transcribitur testimonium inquisitionis præmemoratæ de Cruce Caravacana.

MDCXVI. Ioannes de Robles, Presbyter Caravacensis, Hispanice imprimit libris duobus historiam & miracula Crucis Caravacanæ; opus multa correctione egens, ob admixta Higueræ & Lunæ figmenta.

MDCXXVII. Paulus de Spinosa publicat Historiam, Antiquitates, & Magnalia Urbis Hispalensis, sæpius a nobis alleganda.

MDCXXIX. Roma expediuntur Remissoriales in ordine ad Processus pro Canonizatione Sancti formandos.

MDCXXXI. Hispali sumitur Informatio de Miraculis Sancti.

MDCXXXIV. Capitulum Hispalense Deputationem ex suo corpore instituit pro negotio Canonizationis optatæ, ejus directionem & sumptus omnes in se suscipiens. Inspicitur rite corpus Sancti.

MDCXXXVIII. Romæ imprimitur Summarium Processuum.

MDCLV. Ibidem declaratur antiquus Sancti Regis cultus excipi a Decretis Urbani VIII.

MDCLXVIII. Iterum inspicitur sancti Regis incorruptum corpus.

MDCLXXI. Clemens X confirmat cultum S. Ferdinandi, eique decernit Officium & Missam. Balthasar de Turre-Fanfan describit Festa Hispali hac occasione, & hoc anno celebrata.

MDCLXXIII. Festum S. Ferdinandi, prius ad libitum, jubetur in omnibus Regnis Hispaniarum fieri ritu Duplici.

MDCLXXV. Lectiones propriæ, pro Officio S. Ferdinandi, a Congregatione Rituum approbantur.

MDCLXXVII. Didacus Ortiz de Zuniga edit Annales Hispalenses, in quibus Festa Translationes anni 1671 describit. Cornelius Galle insignem S. Ferdinandi imaginem Antverpiæ sculpit, dedicatam Archiepiscopo Hispalensi, D. Ambrosio Ignatio de Spinola y Gusman.

MDCLXXIX. Corpora Reginæ Beatricis & Regis Alfonsi, hactenus cum S. Ferdinandi corpore intra eamdem tumbam clausa, in proprios translata loculos, reponuntur ad latera Capellæ Regiæ.

MDCLXXX. Michael Angelus Laurentus, ex Ordine Clericorum Ministrantium infirmis, Neapoli edit Italicam Historiam Sancti, dicatam D. Ferdinando Marchioni de los Veles Proregi Neapolitano.

MDCLXXXV. Acta sancti Regis seorsim eduntur Antverpiæ, impressa sumptibus Decani & Capituli Hispalensis.

[39] Tandem, prius quam ad ipsa Divi nostri Acta illustranda accingamur, oblivioni subtrahendus est Conatus Poeticus amicißimi viri, deque Sanctorum Actis in Propylæo Maji exornando optime meriti, R.P. Emmanuelis van Outers S. J. ante hæc etiam editus in prima Collectionis Ferdinandææ editione, sub hoc titulo.

ODE AD S. FERDINANDUM.
Cum Vitæ ejus Acta & Gloria postuma, invitante & excitante Hispali, singulari volumine vulgabantur.

Ferdinandus, Rex Castellæ & Legionis, Hispali In Bætica (S.)

Fernande, Regum maxime; maxime,
Fernande, Divum: quem positis Iber,
      E servitute vindicatus
      Barbarica, veneratur aris.
Tuo receptas consilio & manu
Tantisper Urbes respice; & atriis
      Cæli relictis, quos beasti
      Imperio, populos revise.
Omnes laborant Principis inclitum
Nomen sacratis tollere honoribus:
      Omnes triumphant. Te Toletum,
      Corduba te decorat trophæis.
Hosti probatæ te fidei memor
Argona, te non ante domabile
      Maurorum asylum, te tuorum
      Denique victa animis Nepotum
Granata donis prosequitur suis:
Illa, illa Ibero cedere contumax,
      Vincenda numquam, jam Granata
      Læta tuos cineres adorat.
Urbs nulla parcit sumptibus: æmula
Virtus clientes & studium rapit.
      Inusitato templa fastu,
      Compitaque, & fora vestiuntur.
Sed vincit omnes Hispalis, Hispalis
Prælata cunctis. Illa tuas amans,
      Fernande, virtutes, volensque
      Per titulos memoresque fastos
Post-nascituris conspicuas dari,
Elucubrandas fert Papebrochio,
      Per Acta Sanctorum celebri, &
      Nominis Austriaci clientes
Lecto tot inter; dum Tibi construit
Aram ipsa, multo lumine splendidam;
      Tuasque pugnas pingit auro,
      Et solidis tua bella gemmis.
Illa armat omnes artificum manus,
Parsura nulli. Nil simile aut prior
      Spectarit ætas aut futura.
      Cuncta tuæ monumenta pompæ,
Fernande, cedunt. Ne studium piæ
Mireris Urbis; plura tibi Hispalis
      Redempta debet: plura reddet,
      Impatiens in amore vinci.
Nec vos amicas pœniteat, mei
Herois, Urbes, laudibus Hispali
      Cessisse victas, Ferdinandum
      Quæ studiis coluistis æquis.
Ut vicit, omnes vicerit Hispalis,
Auroque gemmisque atque opibus potens:
      Vicisse debebat, favore
      Indigetis meritisque victrix.
Illam universis prætulit urbibus,
Regnis relictis, & Patris & suo,
      Fernandus: illi se suumque
      Credidit immoriens cadaver,
Decursa post tot secula vividum,
Et nec peresum, nec violabile
      Parcente nulli tabe mortis.
      Deposito pretiosiore
Donare cives non poterat suos.
Ditarit aras muneribus licet
      Benignus æternis; perennes
      Divitias superat cadaver,
Illustre centum prodigiis. Cole
Regem fidelem suppliciter; cole,
      Urbs grata; Fernandus favores
      Cultibus innumeros reponet.
Fernandus atram corporibus luem
Fugabit ægris: subjiciet suam
      Mors pulsa falcem Ferdinando:
      Exanimes nova vita rursus
Subibit artus. Sed neque tristia
Posthac timebis prælia, nec dolos:
      Invicta stabis. Ferdinandus
      Ipse suæ vigil, ipse muros
Defendet urbis: Præside barbarus
Quo Maurus omni pulsus Iberia,
      Ardentis extremos recessus
      Deficiens Libyæ petivit.

VITÆ BREVIORIS

Ferdinandus, Rex Castellæ & Legionis, Hispali In Bætica (S.)

EX LUCA TUDEN.

PARS PRIMA.
Ex Chronico Lucæ Tudensis, Coævi.

[1] Æra MCCLV a Fernandus, filius Adefonsi Regis Legionensis, [Factus an. 1217 Rex Castellæ,] in Castella (ei matre Berengaria tradente Regnum) felicissime regnare cœpit. Siquidem Castellæ Nobiles Regnum Berengariæ Reginæ tradiderunt, eo quod erat primogenita Adefonsi Regis Castellæ: & ipsa, ut dictum est, tradidit Regnum Filio suo. Hic autem Rex Fernandus, gravissima adolescentia venustatus, non (ut illa ætas assolet) lasciviam amplexatus est mundi; sed pius, prudens, humilis, catholicus, & benignus, senilibus se moribus decoravit. Etenim ita obediebat prudentissimæ Berengariæ Reginæ matri suæ, [virtutitus Regi congruis excellit:] quamvis esset regni culmine sublimatus, ac si esset puer humillimus sub ferula magistrali. Habebat secum prudentissimos viros, quibus tam ipse quam Mater totum suum consilium committebant. In tantum, regnum sibi subditum, succensus igne Catholicæ veritatis, strenue rexit; ut inimicos fidei Christianæ totis viribus persequeretur, & quoscumque reperiebat hæreticos flammis exureret, & ipse vice famulorum ignem & ligna in eis comburendis ministrabat b. Aderat illi in humilitate justa severitas, qua reprobos puniebat; & in severitate justa, misericors & clemens humilitas, qua prostratis inimicis * placebat. Ejus Regalis animus avaritia numquam potuit inflammari: siquidem visum est quod requieverit super eum spiritus sapientiæ, qui fuit in Adefonso Rege Castellæ avo suo; & spiritus fortitudinis & clementiæ, qui erat in Adefonso Rege Legionensi patre ipsius. Quid plura? quod de nullo Regum præcedentium legitur, [imprimis pudicitia.] omnino irreprehensibilis fuit, quantum nobis scire datum est: & thorum conjugalem unquam minime violavit. Duxit namque uxorem ex Imperiali genere * Romanorum, Deo devotissimam feminam, nomine c Beatricem: ex qua genuit Adefonsum, Federicum, Fernandum, Philippum, Henricum, Sancium, Emmanuelem, d Alienor, Berengariam, & Mariam.

[2] Omnibus etiam Ecclesiis ita omnia sua jura servavit, ut nullus esset qui auderet eas vel in aliquo molestare. In tanta pace regnum sibi subditum rexit, ut majores vel minores in aliorum res insurgere non auderent. Sed cum regnare cœpisset, Comes Alvarus de Castella, & fratres ejus Comes Fernandus & Comes Gundisalvus, contra eum rebellare cœperunt. Et cum Rex Fernandus, una cum matre sua Berengaria, cum manu militum, juxta castrum quod dicitur e Ferrerola, tranfitum faceret; Comes Alvarus ei bellum indixit. [Pace per regnum stabilita,] Fuit autem Dominus cum Rege Fernando, & cepit ipsum Comitem Alvarum: & tam ipse Alvarus quam fratres ejus multa Castella Regi Fernando tradiderunt, in quibus rebellabant ei: & Comes Alvarus est tunc a vinculis liberatus. Rex autem Legionensis Adefonsus cum exercitu suo, quosdam regni Castellæ fines molestabat, eo quod adhuc quædam ad regnum Legionense spectantia detinebant f Castellani. Tunc congregati sunt contra eum omnes Nobiles de Castella, quia revera filius ejus Rex Fernandus cum patre pugnare nolebat. Inito autem certamine g prædicti Nobiles Castellæ fugati sunt, [intendit parando bello Maurico] & omnes in Castelion a Rege Adefonso inclusi. Tunc mutuo colloquentes de pace, ut justum erat, firmaverunt pacem inter patrem & filium: & ad tantam concordiam Regna Hispaniæ pervenerunt, ut unanimiter convenirent ad Arabes persequendos. O quam beata tempora ista, in quibus fides Catholica sublimatur, hæretica pravitas trucidatur, & Saracenorum urbes & castra fidelium gladiis devastantur! Pugnant Hispani Reges pro fide, & ubique vincunt. Episcopi, Abbates, & Clerus ecclesias & monasteria construunt: & ruricolæ absque formidine agros excolunt, animalia nutriunt, pace fruuntur, & non est qui exterreat eos.

[3] Eo tempore reverendissimus Pater Rodericus, Archiepiscopus Toletanus, [& ecclesiis restaurandis,] ecclesiam Toletanam mirabili opere fabricavit; prudentissimus Mauricius, Episcopus Burgensis, ecclesiam Burgensem fortiter & pulchre construxit; & sapientissimus Joannes, Regis Fernandi Cancellarius, ecclesiam Vallisoleti fundavit, & multis possessionibus gloriose dotavit. Hic tempore procedente factus Episcopus Oxomensis, ecclesiam Oxomensem opere magno construxit. Nobilis Nunius, Astoricensis Episcopus, inter alia quæ prudenter gessit, muros Astoricensis urbis, episcopium & ecclesiæ claustrum fortiter & pulchre studuit reparare. Regula juris Laurentius, Auriensis Pontifex, ejusdem ecclesiam & episcopium quadris lapidibus fabricavit, & pontem in flumine Minio juxta eamdem civitatem fundavit. Generosus etiam Stephanus, Tudensis Episcopus, ejusdem ecclesiam magnis lapidibus consummavit, [Episcopos in pio opere juvat.] & ad consecrationem usque perduxit. Pius autem & nobilis Martinus, Zamorensis Episcopus, in ecclesiis constituendis, monasteriis restaurandis, pontibus & hospitalibus ædificandis continuo præbebat operam efficacem. His & aliis sanctis operibus nostri beati insistunt Pontifices & Abbates, isti & alii, quorum nomina scripta sunt in libro vitæ. Adjuvant his sanctis operibus largissima manu Rex magnus Fernandus, & prudentissima mater ejus Regina Berengaria; multo auro, argento, pretiosis lapidibus, & sericis ornamentis Christi ecclesias decorantes. Eo tempore per totam Hispaniam Fratrum Prædicatorum & Fratrum Minorum h construuntur monasteria, [itemque Patrem R. Legionis contra rebelles.] & ubique verbum Dei prædicatur… Adefonsus Rex Legionis, ubi cum filio suo pacem habuit, quosdam rebelles in regno suo perdomuit, Rege Fernando filio suo auxilium præbente… Rex autem Castellæ Fernandus, quam sapienter tunc temporis gesserit, non est qui scriptis ostendere posset. Etenim revocavit virum potentissimum Alvarum, Petri Fernandi de Castella filium, qui erat cum Saracenis; & aggregato suorum exercitu magno, barbarorum fines invasit; & multas strages Saracenis inferens, cepit ab eis civitatem Baëtiam, Porcunam, Quesadam, Andugar, Aznataraph, Garciez, Martosiahen i, Capellam, & alias plures, & cum magna victoria in Castellam reversus est. Post hæc Reverendissimus Pater Joannes, Cardinalis Romanus Sabiniensis Episcopus, Apostolicæ Sedis Legatus, missus est in Hispaniam, a gloriosissimo Papa Gregorio. Hic, inter cetera quæ sancte gessit, Reges Hispanos contra Saracenos studuit incitare: unde Rex Legionensis Adefonsus, cum exercitu suo & & parte exercitus filii sui Regis Fernandi, obsedit Caceres, oppidum fortissimum barbarorum & cepit ipsum…

[4] Obiit autem Æra MCCLXVIII, VIII, Kalendas Octobris [Adefonsus Rex Legionensis] Rex autem Fernandus filius ejus tunc temporis erat in expeditione in terra Maurorum: [Eodem defuncto] & cum audisset quod decesserat pater ejus, festinavit venire Legionem, ut obtineret regnum patrum suorum. Eo tempore facta est perturbatio magna in regno Legionensi: multi namque Milites Galleci & Astures, multas populationes, quas Rex Adefonsus fecerat absque murorum ambitu, incendio tradiderunt. Nitebantur etiam resistere Regi Fernando si possent: sed omnipotens Deus illum mirabiliter adjuvabat. Etenim Miles nobilissimus Didacus, cum esset Legione, fecit suos per palatium Regis furtive ascendere, & turrim & ecclesiam B. Isidori occupavit. Reverendus autem Pater Rodericus, Episcopus Legionensis, vir nobilis, providus, [nequidquam obsistentibus seditiosis.] & honestus, ut hæc vidit, ecclesiam Legionensis Sedis armis, hominibus, & bellicis apparatibus munivit, ut civitas Regi Fernando servaretur; civesque turres murorum & ecclesiarum, ut potuerunt, similiter munierunt. Erat tunc in ipsa civitate die ac nocte continua vox belli, & tribulatio, & angustia magna: sed misericordia Dei non defuit; & prædictus Didacus ægritudine valida est percussus, ita ut ipse, vel in eo nescio quis, clamaret, quod B. Isidorus, ob auxilium Regis Fernandi, volebat ipsum Militem interficere, eo quod occupaverit turrim & ecclesiam ejus. Præterea a capite dicti Militis oculi videbantur avelli, & concavitate sua egrediebantur, non sine magno dolore: unde compulsus, cum se videret tam gravissime vexari, consilio Sanciæ Comitissæ venerabilis matris suæ, Abbati & Conventui ipsius monasterii turrim & ecclesiam restituit, & damna quæ illis intulerat integravit: [uno etiam divinitus punito,] datoque super sancta Dei Euangelia juramento, quod de cetero esset miles & vassallus B. Isidori Confessoris, illico sanitati restitutus est, & statim cum suis de civitate egressus.

[5] Episcopus autem Rodericus & cives, gaudentes in Domino, quod etiam Sancti pro Rege Fernando pugnabant, miserunt nuntios illi, [fit Rex Legionis.] veniret cito suam accipere civitatem. Venit itaque Rex Fernandus (qui vere creditur Rex virtutis, eo quod sit irtuosus) una cum prudentissima D. Berengaria matre sua, & Legionensem civitatem ingressus cum gloria magna, obtinuit regnum patrum suorum. Tunc confluentibus ad eum de singulis civitatibus & oppidis viris nobilissimis, concessit eis bonos mores & foros antiquos, & etiam illis multa gravamina relevavit. Supererant duæ nobilissimæ sorores suæ, filiæ Regis Adefonsi, quas genuerat ex Regina k Tarasia, Sancia scilicet & Dulcia, quas habuit in magna reverentia, donans illis dum viverent annuatim triginta millia aureorum. Deinde pacificato toto regno suo, omnes Milites, qui populationes patris sui incenderant, exulavit. Post hæc, congregato Legionis & Castellæ exercitu magno, ingressus terram Maurorum, obsedit Ubedam & cepit eam. [Cæsis ad Xerez Mauris,] Eo fere tempore inclitus Adefonsus frater ejus, & Alvarus heros potentissimus de Castella, de mandato Regis, cum Nobilium exercitu, deprædantes terram Maurorum, usque ad mare mediterraneum hostiliter pervenerunt: quibus cum exercitu innumerabili occurrit Rex barbarus, nomine Abenfuth, juxta civitatem quæ vocatur Xerez. Commisso certamine fugati sunt Mauri, multis millibus suorum prostratis, & Christiani reversi sunt in patriam, cum multis opibus & gloria magna. Iterum Rex Fernandus movit exercitum; & fines Saracenorum invadens, cepit fortissimum castrum, quod dicitur S. l Stephanus, & quædam alia: & acceptis a Saracenis thesauris multis, reversus est.

[6] Divulgabatur fama Regis Fernandi per universas regiones, & de fide, [ipse, relicta ad regni gubernationem matre,] gloria, & victoriis ejus loquebantur omnes gentes. Siquidem magnanimitas ejus & sapientia omnes hostes ejus vehementissime deterrebat. Regina vero Berengaria mater ejus in tanto sapientiæ culmine ferebatur, ut in regni administratione cuncta sapienter & nobiliter ordinaret: quapropter secure Rex Fernandus faciebat moram in expeditione contra Saracenos, eo quod Regina Berengaria vices ejus sapienter in regno Legionis & Castellæ supplebat: & tanta securitate & pace utrumque regnum gaudebat, ut parvus vel magnus aliquis non auderet violenter res alterius occupare: tantus invaserat cunctos hæreticos terror, [contra eosdem egreditur:] ut cuncti de utroque regno fugere festinarent. Mittebat Regina Berengaria abundanter filio suo Regi Fernando, dum esset in expeditione, milites, equos, aurum, argentum, cibaria, & quæcumque erant necessaria exercitibus suis. Æra MCCLXXIII Regina D. Beatrix obiit, & sepulta est Burgis in regali cœmeterio m, quod bonæ memoriæ fecerat Castellæ Rex Adefonsus. Ante paucos dies discesserat filia Regis Fernandi & Reginæ Beatricis Maria puellula, quæ Legione in monasterio S. n Isidori est sepulta. [manubias S. Isidoro vovet.] Tunc temporis devotissimus Rex Fernandus, coram corpore B. Isidori fixis genibus oravit, & votum faciens dixit viva voce: Adjuva me, Beate Confessor, contra Saracenos, & de his quæ acquisiero huic ecclesiæ tuæ conferam honorabilem portionem.

[7] Eo tempore quidam Catholici, viri strenui, de frontaria Maurorum, qui Almugavares vocantur, collecta suorum multitudine, de nocte terram Saracenorum furtive ingressi sunt. Qui cum venissent Cordubam, & custodes murorum ipsius civitatis barbari minime vigilarent; per scalas & funes civitatem magnam Cordubam o intraverunt, & maximam obtinuerunt partem turrium & murorum. [Capto a Christianis Cordubæ suburbio,] Et cum adversus Saracenos fortiter dimicarent, & multos ex eis occiderent; festinanter miserunt nuntios ad Regem Fernandum, ut ad eorum properaret succursum. Erat tunc in partibus illis heros potentissimus, Alvarus de Castella; & veniens festinus ad succurrendum Christianis, extra Cordubam tentoria fixit. Paucissimi erant Christiani, habito respectu ad Saracenos: sed quotidie de barbaris, adjuvante Domino, triumphabant. Quantæ autem magnanimitatis fuerit Rex Fernandus, ex hoc potest adverti, quod statim Beneventanis, & Zemorensibus, & aliis sibi adstantibus dixit: Si quis est hic amicus & fidus vassallus, sequatur me. Erat tunc hiems valde pluviosa: & dum non haberet secum centum milites, [eodem cum paucis proficiscitur,] ingressus est audacter per frontariam regni Legionis, & cum paucis Cordubam venit. Magnus timor & dolor invasit amicos cunctos Regis Fernandi, cum pervenit ad eos, Regem se tanto discrimini contulisse. Accelerabant cuncti tanto Domino subvenire, sed resistebant eis flumina inundantia & pluviarum tempestas. Rex autem Fernandus stabat fortis & imperterritus, & Saracenos cum suis fortiter feriebat. Et cum ingressum civitatis & egressum non possent Christiani Saracenis prohibere, eo quod prohibente flumine magno p Guadalquivir ad alteram partem non poterant transire, & Saraceni egrediebantur & ingrediebantur per pontem; Rex Fernandus fecit fieri balsas q & navigia de lignis & coriis, & ipse Rex cum paucis primus transivit. Tunc prohibitus est Saracenis egressus & ingressus, & cepit Rex castrum quod erat in ipso ponte.

[8] [ac denique urbem obtinet,] Obsessa fuit civitas Cordubensis, undique properante Christianorum exercitu: & cum quotidie ab utraque parte gladiis mortiferis & jaculis fortiter certaretur, tandem laboribus multis & fame victi Saraceni, Regi glorioso Fernando Cordubam civitatem inclitam tradiderunt: & ipsi Saraceni recedentes, se aliis Agarenorum oppidis contulerunt. Ingressus est Rex Fernandus Cordubam, cum gloria & lætitia magna; & eliminata omni spurcitia Mahometi, Pontifices sacri, in festo Apostolorum Petri & Pauli, ad honorem D. N. Jesu Christi & Genitricis ejus Reginæ cælorum Mariæ, in eadem urbe divina mysteria peregerunt; magnum illud Saracenorum oratorium Genetricis Dei Mariæ nomine decorantes. [& restituit campanas S. Iacobi.] Inventæ sunt ibi campanæ, quas ob insigne ab ecclesia S. Jacobi Apostoli Rex Cordubensis olim detulerat Almanzor r: & Rex Catholicus Fernandus fecit eas Saracenorum humeris ad ecclesiam S. Jacobi s reportari. Capta est civitas Cordubensis Æra MCCLXXIV: & reversus est inclitus Rex Fernandus Toletum cum victoria & gloria magna. O quam beatus iste Rex, qui abstulit opprobrium Hispanorum, evertens solium Barbarorum, & restituens ecclesiæ S. Jacobi Apostoli campanas suas cum magno honore, quæ multo tempore fuerant Cordubæ, ob injuriam & opprobrium nominis Christi. Accepit etiam Rex Fernandus Turgellum, Sanctam-Crucem, Alhange, & quædam alia castra.

ANNOTATA.

a Is est annus Christi 1217. Flos Sanctorum aliique paßim notant annum Christi 1216, sed male; cum Alfonsus avus solum obierit anno 1214, 6 Octobris; & postea puer Henricus Rex vixerit in regno annos 2 menses 10, mortuus 6 Iunii 1217. Porro quem Lucas Fernandum, Rodericus integre Ferdinandum, media ætas Ferrandum, quin & Ferdenandum scripsit: Castellani autē, & nunc paßim Hispani, F initiale soliti mutare in H, scribunt Hernandum: quod sequitur Flos-Sanctorum. Similiter nomen Patris diversimode scribitur, Aldefonsus, Adefonsus, Alfonsus, & vulgarius Alonsus: sunt etiam qui idem faciant cum Hildefonso.

b [Sancti zelus contra hæreticos.] Huc spectat quod Odoricus Raynaldus ad an. 1236 ex Regesto Gregorii Papæ IX lib. 10 Ep. 182 notat his verbis; Cum Palentiæ aliquos hæretica lue infectos deprehendisset Ferdinandus, candenti ferro æternis infamiæ notis in vultu inuri jussit: ii vero, calamitatis illius sensu ad pœnitentiam ducti, conciliari Ecclesiæ solvique anathemate demisse flagitarunt: quam Provinciam Gregorius Episcopo Palentino dedit.

c Quia pater ejus vocabatur Philippus, filius Frederici Ænobarbi & Frater Henrici Imperatorum, ipse electus post fratrem Imperator; hinc auctori Legendæ veteris obrepsit, ut Beatricem faceret filiam Philippi Regis Franciæ.

d Eadem Legenda solum nominat quinque, & quidem ordine perturbato, Alfonsum, Fredericum, Emanuelem, Philippum, & Henricum: oportet autem ut Patri præmortui sint Ferdinandus, Alienor, Maria, unde postea eadem nomina indita sint liberis ex secundo thoro susceptis. Idem ipsimet Sancto accipiendi nominis occasionem dedit: nam (ut ait Zuniga) Alfonso Legionensi ex priori cum Tarasia Lusitana contubernio natus filius, Ferdinandus dicebatur; sed infans obiit, prius certe quam noster hic nasceretur.

e Ferrerola, seu Ferreola, vulgo Herrera: illud forte quod inter Palentiam & Cordubam media fere notatur via.

f [Dos R. Berengaria.] Nempe, ut ait Rodericus lib. 7 cap. 31, Alfonsus Castellanus, celebratis filiæ nuptiis, omnia quæ jure belli abstulerat, nunc genero, olim hosti, dedit filiæ suæ: & hæc utique dirempto matrimonio debebant ipsius filiorumquemanere: & sic antea cap. 24 dixerat, quod post divortium guerræ & vastationes vix aliquo tempore inter Reges cessaverunt, Rege tamen Castellæ in omnibus prævalente, & de regno alterius castra plurima occupante: sed tamen nec sibi, nec filio, sed nepoti Ferdinando omnia acquirebat: quem vel ideo studiosius apud se retinebat; & primum restituit Patri per pacta anni 1213.

g Rodericus (cui potius hic credimus) ait, non nisi exercitus Castellani præcursores fuisse, qui Legionensi Regi occurrentes, absque certamine fugerint in castellum istud; ibique inclusi cœperint de concordia agere, læso qui bellum suscitabat Alvaro.

h De Prædicatorum Conventu Madritensi extat diploma apud Spinosam fol. 152 lingua vulgari antiqua, initio tamen ac fine Latino scriptum, ubi dicitur Ferdinandus, Dei gratia Rex Castellæ & Toleti (quodtantumdem est ac si nunc scriberetur Castellæ Veteris & Novæ, hujus enim caput erat Toletum, & nomen Maurico istic regno tribuebat) &, Facta carta apud Medinam del campo, XXIV die Junii Æra MCCLXVI anno regni sui XI, qui est Christi an. 1228.

i Vereor ne depravata sit lectio: quia tamen Lucas, Chronicon suam non perduxit usque ad obtentam Jaën, non audeo legere divisim Martos, Jahen.

k Tarasia, Sancii Regis Portugalliæ filiæ, prius ducta quam Berengaria, sed post ternam prolem susceptam, propter affinitatem in secundo gradu, ab Alfonsi thoro separata. Agit de hoc conjugio incesto Rodericus Toletanus lib. 7 cap. 24; ac deinde de matrimonio Berengariæ & divortio.

l Castrum S. Stephani distat Vbeda Euro-boream versus milliaribus tribus. Atque hic universim nota, Milliaria communia Hispanica a me asurpari in dimensione locorum, quorum novem constituunt Belgicas horarias leucas decem.

m Illud scilicet, quod juxta monasterium de las Huelgas ibidem fundaverat Rex Aldefonsus.

n Fuit S. Isidorus Episcopus Hispalensis, universæ Hispaniæ patronus habitus: colitur autem 4 Aprilis. Hujus corpus Ferdinandus I, a Rege Mauro impetratum an. 1063 Legionem transferendum curavit, erecto in hujus honorem hic nominato monasterio Canonicorum Regularium cujus alumnum fuisse, quem præ manibus habemus, Lucam. postea Tudensem Archidiaconum atque auctorem Chronicæ, opinatur Magister meus R. P. Henschenius, ad Acta Vitæ & Translationis, ab eodem juniore composita.

o Non civitatem acceperunt, sed ejus suburbium anum post antemurale, ut ex sequenti ipsius urbis oppugnatione apparet.

p [Bætis fluvius] Quadalquivir, antiquis Bætis, unde Hispania Bætica, nunc Andaluzia. Nomen autem Guadalquivir, dicitur Arabice idem sonare, quod, Magnus fluvius. Sed quomodo hic non erat Pons, quandoquidem Chronica num. 90 tam expresse dicat, Regem castra metatum ad Pontem Alcoleæ, qui hodieque invenitur notatus in tabulis? cum etiam num. 50 describatur Laurentius Suarez, Eziga veniens quasi ad exploranda Sancti Regis castra, desiliisse in pedes ad caput pontis, per quem erat ad eadem castra transgressurus? Placet credere, structum eo loci, ubi Rex castra fixeras, pontem fuisse, postquam ratibus transitus fluvius erat; idque ad necessariam defensionem eorū qui jam tenebant Castrum Pontis Cordubensis, quē ex Theatro Vrbium supra proposui, [Cordubæ ponte instratus] una cum præstructo antiquitus castro, & cum tertia circiter ac præcipua urbis parte, continente Palatium Regium A, atq; Mesquitam B, nunc ecclesiam S. Mariæ, Maurorum antiqua & hactenus conservata quadamtenus opera; quæ inter situm est Archiepiscopium C. Quidquid porro post Regiam excurrit murorum in Occidentem, equilibus & viridariis Regiis occupatur: [& arx ad eumdem.] post Metropolitanam vero versus Ortum magis procurrit civitas, pluribus ecclesiis ac civium domibus stipata: quam credas (si solum Tudensem legas) occupatam a Christianis fuisse: sed Chronica, distinctius loquens, docet, suburbium dumtaxat obtentum, quod ultra hanc partem longius verosimiliter protendebatur, dirutis nunc quæ ipsum tunc civitati jungebant muris turribusque.

q Balsa Hispanice, Latine ratis dicitur.

r [Campana S. Iacobi restituta,] Circa an. 990 anno 13 & ultimo Regis Almansor, occupata Compostella, minores campanas inde ablatas scribit Rodericus lib. 5 cap. 16: quod sacrilegium Barbaro fatale fuit, etsi alioqui ab ulteriori injuria sacro loco inferenda abstinuerit, fulmine territus.

s Addit Legenda, quod sicuti humeris Christianorum avectæ fuerunt campanæ, jubente Almansore; sic de mandato Ferdinandi, eas referre coacti sint ipsimet Mauri.

* an parcebat?

* an Germanorum

PARS SECUNDA.
Ex libro Hispano, dicto Flos-Sanctorum, anni MDXXXII. a

EX LEG. HISPAN.

[9] Statim post subactam Cordubam, abiit Rex excursionem facturus in ditionem Hispalensem: [Argonæ Regem sibi concilians Sanctus,] cui Argona transeunti indicatum est, quod ibi esset Rex nomine Alhamad, idemque generosus eques, qui ei magnum posset inferre damnum, posteriora exercitus cum impedimentis carpendo. Hoc intellecto, statim versus Argonam Rex tetendit, misitque ad Regem Alhamadum, causa tractandi cum eo. Qui cum egressus esset ad Regem, eique se subjecisset; promisit ei Rex, quod si Argonam tradere vellet, facturus eum esset Regem Granatæ; interim tueretur exercitus Christiani impedimenta, curaretque ne quid eorum periret. Quod cum ei Rex Maurus jurasset, abiens Fernandus incurrit in agros Hispalenses. Misit deinde Rex nuntios ad præcipuos quosdam Granatensis urbis incolas, [faciensque Regem Granata,] ut exauctorato eo quem tunc habebant Rege, Alhamadum Argonensem Regem assumerent: hoc vero cum eis persuasisset, eo quod Alhamadus nomen haberet viri fortis, isque ad regnum pervenisset, continuo tradidit b Fernando Argonam. Fernandus vero eumdem monuit, ut recordaretur, quod per ipsum factus esset Rex Granatensis; ideoque petebat ut sibi traderet civitatem Jaën c, sub hac conditione, ut eam ipsi redderet quandocumque is postulasset: [Iaën ab eo sibi concessam munit.] atque ita urbem illam obtinuit, arcemque in ea, quæ nunc est, ædificavit. Molitionem autem istam ægre ferentibus Mauris, & cur id faceret interrogantibus, respondit; hoc se facere, ut ne civibus cogeretur esse molestus, sed sibi suisque illac transituris absque incommodo eorum hospitium inveniret.

[10] Toletum deinde rediturus Fernandus, Cordubæ reliquit Magistrum D. Pelagium Correa, [Mauros Hispalenses excursionibus fatigat.] & D. Rodericum Alvarez Asturicensem, aliosque plures, Hispalim usque excursuros. Metatus est autem Magister Pelagius in loco, qui dicitur Sant-Lucar d de Albayda, inter Hispalim & Tegadam; Rodericus autem, Alcalæ e de Guadayra: atque ex his locis adeo infestos habuerunt agros Hispalenses, ut ad magnas angustias Mauros compulerint. Inito ergo cum Proceribus suis consilio, convenerunt de certa auri summa, duobus istis Equitibus danda, pro pace cum iis habenda: quam illi haud difficulter concesserunt. Quia autem sciebant Mauri, Fernando Regi constitutum esse manere in Castella totis tribus annis, decreverunt quantam maximam possent sementem facere: quod ita eis successit, ut si messem colligere permitterentur, deesse iis non potuisset annona per annos viginti, adeo fœcundus fuit annus iste. Tunc Magister Pelagius & D. Alvarus significarunt Regi quidquid actum erat, & quod, nisi ipse novam messem nunc collecturus veniret, non deberet intra viginti annos de capienda Hispali cogitare. Hoc nuntio accepto Rex, statim & absque mora Burgis f discessit, cum Equitibus circiter centum: & evocatorias misit per regnum totum, [dein urbem obsidet:] mandans ut omnes Hispalim convenirent. Advenit autem eo Rex Fernandus medio Martio, anno Domini g MCCXLVIII, civitatemque tam arcte cinxit ex omni parte, ut necessaria ad victum inferri in eam non possent, nisi per h Axarasam: quæ non poterat præcludi, eo quod prope Trianense i castrum tensa erat catena perquam grandis, trans ipsum fluvium, a Turri-aurea usque ad alteram partem: quæ catena adjumento magno Mauris fuit. Quidam autem, Romanus k Bonifacius dictus, civis Burgensis, dixit Regi: Habeo navim valde bonam, quacum, si bonum ventum annuerit Deus, velis expansis provectus, intendo catenam istam perfringere.

[11] Tum Rex per triduum integrum se recepit ad orandum, & nec ullius alloquium suscepit; [eamque per deditionem accipet.] ab oratione autem regrediens mandavit, ut nautæ navim appararent. Quæ cum velis expansis promoveretur, tam validus ea implevit ventus, ut sursum in flumen provecta, non tantum catenam illam perruperit, sed etiam pontem justo ab inde spatio dissitum. Qui successus magnam Mauris molestiam attulit, utpote jam omni ulteriori spe necessariæ annonæ obtinendæ privatis. Ergo parvo post tempore petierunt Mauri loqui cum Rege, qui eis transmisit Rodericum Alvarez Asturicensem; cui dixerunt, quod ei tradituri essent civitatem, modo sibi liceret egredi cum uxoribus, liberis, atque fortunis; manere autem volentibus, sub Regis obedientia atque ad ejus servitium, id liceret. Rex vero arbitrium conditionum ad Adefonsum filium retulit: qui respondit, faceret pater suus quod bonum videbatur. Postea vero redierunt Maurorum legati, petentes inducias sibi dari, ad demoliendam turrim & mezquitam majorem: qua de re Adefonsus interrogatus edixit, quod si vel unicam tegulam in civitate moverent, omnes mactari juberet. Videntes igitur talia frustra peti, supplicarunt Regi, ut septem dies sibi concederet, intra quos civitatem traderent, ea qua Rex vellet conditione & forma. Intravit ergo Rex Fernandus in urbem Hispalensem die VIII l Novembris, anno Domini MCCXLVIII: mansit autem in urbe major m pars incolarum.

[12] Post hæc tam Rex quam Magnates ejus in Castellam redeundum esse censuerunt, [In Castellam rediturus] dimissis eorum aliquibus ad custodiam civitatis. Verum hoc ne fieret tali ratione dicitur fuisse impeditum. Parasitus n quidam Fernandi Regis, Paya dictus, conscendit turrim majoris ecclesiæ, numeravitque plateas a Christianis insessas; facile utique distinguendas ab aliis, quia unusquisque Magnatum vexillum suum extulerat e loco in quo hospitabatur. Hinc agnovit quanto in periculo, si Rex discederet cum exercitu, futuri essent reliqui. Ergo ad Fernandum accessit, & dixit: Domine, unam a te gratiam peto, videlicet ut cum omnibus Primoribus tuis mecū velis prandere in summa turri majoris ecclesiæ. Cumque responderet Rex, quod locus omnes non caperet; In illa, inquit, turricula, o Rex, quam superne vides, & existimas tam parvam esse, plus quam quinquaginta viri contineri possunt. Tum Rex petitioni annuit; & abiit Paja: hora autem congrua accersivit Regem cum suis Magnatibus. Qui cum ascendissent; Prandium, inquit Paya, quod vobis paratum habeo, est ut videatis hanc civitatem, quam Dominus Deus noster donavit vobis. Cui Rex, Video eam perquam bene, & benedictus sit Deus, per cujus misericordiam acquisimus eam. At ego, [ne id faciat sapienter monetur a parasito,] replicat Paya, faciam ut multo melius eam videas: & monstravit ei vexilla Magnatum & Tribunorum, qui ibi erant; & quam exiguam partem civitatis occuparent, jussit considerare. Ad quæ Rex, Vere, inquit, miseret me civitatis hujus. Tum parasitus: Si modo, cum hic sunt Castella & Legio, non habitatur Hispalis: quomodo hinc abiens credis relicturum te, qui eam faciat habitari? Equidem edico tibi, quod si semel hinc abieris, numquam in eam sis rediturus. Tum vero Rex, inquit, Etiam ex ore fatuorum prudentia quandoque consilia proficisci audivi sæpius; atque ex nunc promitto Deo, me numquam in Castellam rediturum, [ibique manere vovet:] sed hic sepulcrum habiturum. Atque ita Fernandus Hispali mansit, eamque a frequenti populo habitari fecit, incolis ex omni Hispania accersitis: & post captam urbem in ea vixit sanctus hic Rex tribus cum dimidio annis.

[13] Quando autem se vidit morti vicinum, accersito ad se filio Adefonso, post multa sancta ac salutaria monita, ei dixit: Urbem Jaën a Granatensi Rege teneo, sub ea conditione, ut eam redderem quandocumque reposceret: [jubet Regi Granatæ Iaën restitui,] volo autem ut fides mea etiam post mortem meam præstetur integra, sicut eam servavi cuicumque ipsam obligavi cum viverem. Itaque volo ut reddas eam Granatensi Regi, quandocumque volet; tibi autem serves arcem, quia ipsam ædificavi, & est mea. Hoc autē præstitit Rex Adefonsus post mortem patris sui. Fernandus vero, cum res ad animæ suæ statum pertinentes composuisset, magna cum devotione petivit Sacramenta: & recepturus Corpus Christi, surrexit de lecto, seque in terram prostravit, dicens, Domine, unde merui, [susceptisque devote sacramentis,] ut venires ad me? Et prius quam ipsum susciperet, accepit restim colloque circumjecit: tum genibus ac cubitis terræ innixus, dixit: O Domine mi, amore mei passus es aliam magis crudelem restim collo suo circumdari: ego vero miser quid feci pro te? Obsecro, Domine, ne consideres quam male possim tibi rationem reddere eorum quæ mihi commendasti, & temporis impensi: sed considera, qualis ipse sis, & miserere mei. Atque ita cum multis lacrymis recepit Dominici Corporis Viaticum, petens ab omnibus sibi ignosci, si cui gravis fuisset, vel causam quærendi de se dedisset. Mox testamentum suum condidit, filio suo Adefonso expresse mandans, [pie moritur an. 1252.] ut magnam curam Reginæ gereret, fratres bene educaret, famulis suis esset munificus, & subditis omnibus æquus o. Denique Clerum totum ibi præsentem, post recitatas Letanias, præcepit canere, Te Deum laudamus. Sumptaque in manus candela, & Cruce ante se posita, inclinavit caput: ac magna cum devotione animam tradidit Creatori, in urbe Hispali, die XXX p Maji, anno Domini MCCLII, regni vero sui XXXV.

ANNOTATA.

a In hac secunda parte multa dicuntur plane aliter quam a Garibajo ac Mariana, Chronicam Ferdinandi antiquam secutis, cui nos quoque plus fidei inesse arbitramur: volui tamen Legendæ istius verba hic dare, judicium discriminis faciendi Lectori relinquens.

b Argonam scribo, quod Hispanis Arjona scribitur, suum j pronuntiantibus sicut Græci pronuntiant χ. Cur ergo, inquies, non scribis Archona? Quia nempe disparatißimum sonum apud Hispanos habet ch: accipiam ergo & hic & alibi litteram g, ut genuino sono Hispanici j viciniorem. Argonam autem volunt aliqui Albam Virgaonensem Plinii, vel Aurigiam Livii fuisse, inter Iaën & Anduxar. Chronica urbem obsessam fuisse scribit & deditione captam.

c Jaën, Latine scribentibus Roderico & aliis Giennium & Gienna, quam Chronica dicit prius obsessam & ad extrema redactam, quam Rex barbarus, se suaque fidei Ferdinandi committens, urbem tradi juberet; nec meminit illa adjectæ conditionis, imo Christianos incolas illuc inductos scribit, utique Mauris omnibus aut plerisque egredi jußis. Nihil etiam ibi de promotione Alhamadi, per Ferdinandum curata.

d San Lucar de Albayda, hodie, San-Lucar la Major, urbi Hispalensi ad Occidentem jacet, cis flumen Guadiamar, intervallo circiter leucarum 4; distinguendum a San-Lucar de Barrameda, maritimo oppido adæstuaria Bætis, ac veluti portu urbis Hispalensis.

e Alcala de Guadayra, ad Orientem ejusdem urbis, vix duabus leucis inde abest.

f Chronica ait, Cordubæ fuisse Regem, cum obsidendæ Hispalis consilium cepit, mutato priori proposito redeundi in Castellam: Cordubam quoque jussum convenire exercitum, cum quo plura oppida prius occuparit quam inchoaret obsidionem.

g Eadem ait obsidionem sedecim menses tenuisse, proinde deberet cœpta fuisse anno priori 1247 mense Iulio.

h Axarafæ vulgo dicuntur excelsæ porticus seu ambulationes: sed eo nomine hic intelligitur ingens terræ tractus trans Bætim, quia forte excelsior quam citerior ripa.

i Dabimus in Actis plenam urbis descriptionem, & ipsius Catenæ, cujus tamen nulla fit mentio in Chronica.

k In Chronica dictus Raymundus: nempe inter nomina vulgaria Ramon & Roman sola vocalium transspositio significationem variat.

l Certum hic mendum est, cum constet quod accepta sit in deditionem urbs, traditis portis & Alcazario, die S. Clementis 23 Novembris: quem diem Civitas eo nomine celebrem agit quotannis. Fortaßis die 8 ejusdem signatæ fuerunt, conditiones deditionis faciendæ: & hoc Auctorem deceperit. Ipse autem Rex primum ingressus est civitatem 22 Decembris in Translatione S. Isidori, egreßis qui egredi voluerunt Mauris.

m [An omnes Mauri Hispali pulsi?] Licet post mensem unum a deditione omnes exire coactos dicat Chronica: tamen ad salvandam sequentem narrationem, credatur, tantum fuisse egressorum numerum, quamvis manere volentibus id per pacta licuerit, ut hi respectu illorum quasi nulli fuerint; respectu tamen ingredientium Christianorum tam multi, ut eis formidabiles esse debuerint, saltem de conflanda cum egreßis conspiratione, quam primum Rex cum exercitu receßisset, uti mox infra insinuatur: atque ita pars major apud Tudensem, intelligatur pars magna.

n Hispanice Truhan, quod etiam Morionem significat, quales Regibus ad delicias esse solent, sapienter fatui. Turrim vero hic indicatam infra plenius describemus, atque etiam spectandam in imagine dabimus.

o [Generosum Sancti dictum in morte.] Rodericus Sancius Palentinus Episcopus, parte 3 cap. 40; Habent, inquit, Hispanorum Annalia, quia cum hic gloriosus Princeps in agonia mortis esset constitutus, a quodam Milite interrogatus est, quale sepulcrum aut statuam sibi jubebat apponi. Cui ille; Immaculata, inquit, ut potui, vita mea ac gesta, sint mihi sepulcrum & statua.

p Idem eodem loco addit. Quo die auditæ sunt voces in cælo, [Voces cælestes an sub ea auditæ?] En moritur justus & nemo considerat. Cuncti fideles ob ejus obitum ineffabiliter flebant, dicentes, Utinam talis Princeps aut non nasceretur, aut non moreretur! Hoc quidem a Gentilibus de Gentili Imperatore dictum tolerari poterat: inter Christianos autem explicationis eget, ut commode intelligatur: alioqui enim certum est, nullum regioni cuipiam majus bonum posse divinitus obtingere, quam Regem Sanctum; qui licet vel modico vivat tempore, suorum tamen Patronus perpetuus erit in cælis. Quod autem attinet ad voces auditas in cælo, tales occurrunt frequenter, in Martyrum paßionibus iis, quæ in locum verorum Actorum, aut numquam scriptorum aut a tyrannis abolitorum, post multa secula scriptæ ideoq; suspectæ sunt; in sincerioribus tamen & notarialiter exceptis, cum ipsi Martyres paterentur, eas numquam invenias. Quis autem citra hæsitationem credat, Palentinum habuisse idoneæ antiquitatis & fidei testem ad rem tam insolitam asserendam, quam tacuit auctor Chronicæ, satis alias proclivis ad mirabilia narranda, ut nihil de auctore Legendæ dicam?

ACTA PROLIXIORA:
Ex Libro VIII Roderici Archiepisc. Toletani coævi, & Chronica Hispanica sancti Regis, juxta Ms. Hispalense edita Vallisoleti, an. MDXXXV.

Ferdinandus, Rex Castellæ & Legionis, Hispali In Bætica (S.)

EX LEG. HISPAN., EX ROD. TOLET.

Roderici textum integrum, iisdem quibus est editus verbis legendum proponens, sed nonnullis ex Chronica acceptis Capitibus interpolatum; primum, quidem necessarium duxi numeros Capitum quibus distinguitur textus ille, notare in margine usque ad n. 99, ubi Roderici historia finem accipit: deinde congruum censui, hic præmittere distributionem Capitum, in ipsa Chronicæ editione servatam, adscribendo e regione numeros nostros, initio talis cujusque Capitis respondentes; ut, cum aliquis incidet in libros Hispanicos, in quibus Chronica prædicta citatur per Capita, promptum ei sit sensum Latine expressum invenire. Quod si numero addatur *, notabis istic, ubi tale signum reperitur in contextu inchoari, quod ei respondet, Caput. Qui Chronicam hanc prælo paravit, Hispalensis fuit (ut patet ex Prologo) nam nostram appellat: & Hippolytus de Vergara, Discursu 6 de S. Ferdinando, nominatim indicat, D. Didacum Lopez de Cortegana Archidiaconum ipsius Metropolitanæ ecclesiæ. Misit autem is ecgraphum suum an. 1535 Vallisoletum, quia ibi jam impressa fuerant successorum Regum Chronica, ut habetur in titulo; Chronica Sancti Regis D. Ferdinandi, hujus nominis Tertii, qui Hispalim totamque Bæticam obtinuit, & fuit pater D. Alfonsi Sapientis, avus D. Sancii Generosi, proavus D. Ferdinandi Quarti, qui veneficio periit; tritavus D. Alfonsi Undecimi, qui Algeziras vicit: quorum omnium Chronicæ similiter habentur impressæ. Habeo postremas duas, totidem intermedias requiro: &, si quis submiserit, beneficium agnoscam.

PROLOGUS EDITORIS HISPANI.
Magnifico & Prænobili Domino, Don Fernando Enriquez.

Inter alias scripturas, Magnifice ac Prænobilis Domine, [Post quædam Summaria antea edita,] quæ reperiuntur in bibliotheca hujus sanctæ Ecclesiæ Hispalensis, inveni historiam sancti Regis Don Fernandi, qui acquisivit sibi hanc insignem & prænobilem civitatem. Quamvis autem Summaria quædam hujusmodi Chronicæ fuerint impressa; conducibile tamen mihi visum est, etiam hanc prælo subjicere: utpote copiosiorem, & quia in ea diffuse narrantur Regis illius heroica facinora, æterna memoria digna; ac denique ne diutius conclusa detineatur historia, tantopere expetita, præsertim in hac prænobili civitate, quam obtinuit non sine labore maximo, propriæ vitæ periculo, [ipsa Chronica integra profertur;] impendioque suorum redituum & thesaurorum; quos præmisit in cælum, istic sibi restituendos. Quia autem ad perfectionem historiæ opus est paulo altius repetere ejus originem; incipit narratio a Rege Alfonso, sancti Regis avo, filio Sancii cognomento Desiderati, quo melius intelligatur ordo Regii sui stemmatis, nobiliumque & illustrium ejus operum. Longum enim & confusionis plenum opus foret, ipsum deducere per omnes illos Reges, qui Sanctum regnando præcesserunt; nostræque intentionis dumtaxat est texere illius historiam. [& tantum quoad voces aliquas innovata.] Hæc vero emendanda fuit, aut (ut expressius loquar) renovanda, quoad pronuntiationem nonnullorum vocabulorum antiquorum, ut a modernis melius intelligantur.

[2] Quia autem ad Dominationem vestram, tamquam primum Equitem civitatis hujus, & ejusdem cum Sancto nominis consortem, pertinet præcipue favere magnis & nobilibus facinoribus ejus; existimavi quod merito deberem ipsi inscribere hanc Chronicam, [offerturque D. Fernando Enriquez,] ut sub ejus auctoritate & favore publicetur in gratiam legere cupientium: idque eo magis, quod Dominatio vestra, hoc anno millesimo quingentesimo decimo quinto, in festo S. Clementis, extulit Gladium ipsius sancti ac beatissimi Regis, quando celebratur solennissima processio, in memoriam ejus diei quo acquisita hæc civitas fuit; & existens in capella Regum, demonstravit desiderium videndi ipsius Chronicam. Hoc enim me permovit, ut, ad obsequendum voluntati isti tuæ, eam emendarem, sicut dixi, & nomini vestro inscriberem: quo scilicet nomine, nec non ingenuis tuis ac nobilibus moribus, imitaris eumdem. [cum excusatione mutati leviter Styli:] Credo equidem non defuturos, qui me reprehendant, dicantque non debuisse mutari vocabula antiqua; quæ plus majestatis & auctoritatis quam moderna videntur habere. Verum illis facile respondetur, quod dum historia aliqua Latina in linguam nostram vulgarem convertitur, non utamur Latinis vocibus, quantumvis magis sonoris quam sint nostra Romana; sed idiomate secundum tempus usitato: quem usum videmus intra spatium quadraginta aut quinquaginta annorum notabiliter mutatum ab eo qui ante fuerat. Verum favente Dominatione vestra, hæc & alia maledicorum dicteria parum mihi curæ sunt, aliud non ambienti quam ut maneam, quod sum, famulus vester. Tali ergo fiducia & robore nitens Historia, invocato nomine Dei, & Virginis Mariæ Dominæ nostræ matris ejus; suisque & vestris protecta armis, initium accipit, quemadmodum sequitur.

[3] Hactenus ille, cujus rationes pro exoletarum vocum mutatione, quamvis in vulgo plausibiles & acceptandæ, eruditis tamen (hoc saltem tempore) minus probabuntur. Tales enim non quærunt vetera istiusmodi scripta, ad excolendum ista lectione sermonem; sed sinceram in iis veritatem spectant, & hanc in originariis verbis certius tenere se credunt. Huc autem spectat, quod R. P. Laurentio Surio accidit, celligendis Sanctorum Actis alias de tota re litteraria optime merito. Is dum sui seculi fastidio consulens, phrasim eorumdem Actorū subinde leviter immutavit, tunc fortaßis non inutilem diligentiam assumpsisse visus fuit, [quod tamen præstitisset non fecisse.] quando hæreticis sciolis risui erat ecclesiasticorum scriptorum rudis simplicitas; nunc autem (eorumdem quoque judiciis in contrarium sic versis, ut vel apicem mutare ex ortographiæ Latinæ legibus scrupulo ducant, suamque fidem egregie probasse se credant, si quotiens, Ammoneo, Conlabor, alioque similia stribliginis semibarbaræ menda servaverint) nunc, inquam, Surii factum arguitur factum ab æquis iniquisque; nec desunt, qui tali occasione sensum quandoque non leviter immutatum vel obscuratum querantur. Antiquorum quippe monumentorum eadem quæ statuarum & monetarum ratio est, quibus apud peritos æstimatores pretium venit ex quadam scabritie fuscoque colore, tamquam veræ antiquitatis earum characteristicis notis. Ea propter decessores ac Magistri mei, Bollandus atque Henschenius, Sanctorum Acta susceperunt edenda, servata primigenia scriptorum, quantumvis subbarbarorum, phrasi. Quo nomine licet eos initio sugillarent dicaciores quidam Franci, Scriptores Silvestres eos appellando; cito tamen obmutuerunt, confusi unanimi approbatione eruditiorum apud se virorum. Hi vero non solum in Latinis medii ævi scriptis invariatum stylum servandum esse judicarunt, sed in ipsis quoque Francici idiomatis libris antiquitus compositis: quorum nonnullis, ut vulgo consulerent, hodiernæ phrasis contextum recentem addiderunt columnatim, quomodo alias Græco-latina imprimuntur; alii satis habuerunt recentiora vocabula, antiquatis respondentia, ponere in margine, vel Annotationibus subjunctis obscuritatem tollere, & laborem lectoris sublevare. Idem utinam in hac quoque Chronica factum ab editore fuisset: fecisset autem id tanto facilius, quanto pauciora mutarunt Hispani ut in habitu, moribus, religione constantiores quam ceteræ paßim nationes; sic in patrio quoque sermone variando parciores cunctantioresque.

[4] Dicta autem Chronica, sicut Vallisoleti impressa habetur, dividitur in septuaginta octo Capita: quæ quia more nostro contrahuntur ad numerum minorem & reliquo operi conformem, magisque idoneum Annotationibus interponendis; ipsos veteris illius divisionis Titulos, continua serie hic præpono, sicut alibi habentur impreßi ad calcem, addito ubique numero, ubi singula requirenda sunt, in nova nostra divisione. Asteriscus * vero significabit in medio talis paragraphi novum Chronicæ Caput inchoati.

VETUS DIVISIO.
Incipit Chronica Sancti Regis Don Fernandi, hoc nomine Tertii, qui acquisivit Hispalim.

Cap. I. De nobili Rege Don Alfonso, hujus nominis nono, filio Regis Don Sancii Desiderati, ejusque grandibus facinoribus.	Num. 5
II. De Rege Don Henrico, hujus nominis primo, qui regnavit post mortem nobilis Regis D. Alfonsi.	13
III. Quomodo Rex Henricus comitia celebravit Vallisoleti.	14
IV. De malis & rapinis exercitis per D. Alvarum, & quomodo conatus sit discordiam adducere inter Regem ejusque sororem ac tutricem D. Berengariam.	15
V. In quo commemoratur mors D. Henrici Regis.	16*
VI. Quomodo post Henricum regnavit D. Fernandus, & quomodo D. Alfonsus ejus pater voluerit ipsi regnum auferre, ex consilio Comitis Alvari.	17
VII. Quomodo D. Berengaria & Rex Fernandus fecerunt adferri corpus Regis Henrici a castro Tarreco, & deportari Burgos.	20*
VIII. Quomodo Comes Alvarus & fratres ejus grandia damna intulerint ditionibus Regiis: & quomodo Rege ac matre ejus Herrera transeuntibus, captus fuerit Comes Alvarus, per Equites qui Regem comitabantur.	22
IX. Quomodo Comes Alvarus pepigerit cum Rege de tradendis ei oppidis & arcibus, quas ipse & frater suus tenebant, pro sua liberatione: & quomodo Palentiam ambo se receperint.	23
X. In quo narratur mors Comitis Alvari, & fratris ejus Don Fernandi.	24
XI. Quomodo nobilis Rex Fernandus uxorem duxerit D. Beatricem, filiam D. Philippi ex Alemannia & D. Mariæ filiæ D. Coysat * Imperatoris Constantinopolitani.	25
XII. Quid negotii habuerit D. Fernandus cum aliquot Equitibus, contra ipsum insurgentibus ejusque ditiones populantibus.	27
XIII. Quomodo nobilis Rex Fernandus, post pacificatum regnum suum, perrexerit contra Mauros, crudeli bello eos persequens, eisdemque multa oppida munitionesque eripiens.	28*
XIV. Quomodo nobilis Rex Fernandus nobilissime construxerit ecclesiam majorem Toleti, ex manubiis Maurorum, deque ejus aliis pluribus facinoribus.	29*
XV. De morte D. Alfonsi Regis Legionensis, patris D. Fernandi: & quomodo hic post obitum patris regnum ejus obtinuerit.	33
XVI. Quomodo nobilis Rex Fernandus iverit Legionem regni caput, fueritque receptus & agnitus Rex absque ulla contradictione.	34*
XVII. Quomodo Rex Fernandus ex condicto accesserit ad oppidum Tabogal, acturus cum Rege Portugalliæ, & miserit fratrem suum Dominum Alfonsum ad infestandum terras Maurorum.	35
XVIII. Quid acciderit D. Alfonso Infanti & D. Alvaro Perez, ingredientibus terras hostiles.	36
XIX. Quomodo D. Alfonsus Infans conflixerit cum Rege Abenhuc, eumque vincens fuderit.	37
XX. Quomodo Christiani, postquam repulissent Mauros intra portas Xerezenses, obtenta victoria collegerint spolia: ac postea occiderint multos Mauros, abditos intra spissitudinem olivetorum.	40
XXI. Quomodo Rex Fernandus obsederit Cordubam, & post dies aliquot obsidionis eamdem obtinuerit, Mauris ei se tradentibus.
Ita habet Hispanicus titulus, sed fallit; debuisset enim sic dumtaxat legi:
Quomodo Christiani obtinuerint suburbium Cordubense.	43
XXII. Quomodo Rex Fernandus confestim discesserit Benaventa, opem laturus iis qui suburbium Cordubense interceperant.	47
XXIII. Quomodo Abenhuc Rex Ecigæ voluerit in auxilium Cordubensium proficisci contra Regem Fernandum; sed ab ea mente deductus fuerit per D. Laurentium Suarez.	49
XXIV. Quomodo D. Laurentius Suarez Eciga discesserit cum tribus equitibus versus castra Regis Fernandi.	50
XXV. Quomodo D. Laurentius, post instructum de omnibus Regem Fernandum, egressus e castris rediverit Ecigam.	52
XXVI. Quomodo Abenhuc, ad auxilium Regi Valentiæ ferendum profectus, a quodam subdito suo sit interfectus Almeriæ.	53
Hic porro addendum fuerat: & quomodo eo mortuo Rex Fernandus Cordubam obtinuerit tradentibus eam Mauris.	54
XXVII. Quomodo major Mezquita Cordubensis fuerit consecrata, per Episcopos qui erant cum Rege Fernando: & quomodo Rex eam restauraverit, & necessaria quædam ædificia adjunxerit, ipsamque dotaverit.	55
XXVIII. Quomodo Rex Fernandus, post mortem D. Beatricis, contraxerit secundas nuptias cum D. Joanna, consobrina Ludovici Francorum Regis, filia Comitis Simonis & D. Mariæ uxoris ejus.	56
Prologus historiam prosequentis.	58
XXIX. Quomodo Rex Fernandus Toleto profectus sit Cordubam, eidem aliisque confiniorum munitionibus, annonæ penuria grandi laborantibus, provisurus.	58*
XXX. Quomodo Benalhamar, Rex Granatæ, magno cum exercitu Maurorum venerit ad arcem Martanam, eamque ad extremas redegerit angustias.	59
XXXI. De morte D. Alvari Perez, deque magno dolore quem inde hausit Rex Fernandus.	60
XXXII. Quomodo nobilis Rex, hac vice qua in confiniis fuit, multa oppida & loca munita obtinuerit; ceperitque Regem quemdam Maurum, qui de trans mare venerat.	61
XXXIII. De quadam discordia inter D. Fernandum Regem & Equitem quemdam ex Biscaya, qui D. Didacus Lopez nuncupabatur.	62
XXXIV. Quomodo Rex Fernandus, Burgis ægrotans, miserit filium suum D. Alfonsum ad confinia: cui Toletum venienti occurrerunt quidam legati missi ad Regem patrem ab Abenhud Rege Murciæ: quos D. Alfonsus, ibidem Toleti expeditos, remisit Murciam.	63
XXXV. Quomodo Rex a morbo relevatus, Murciam miserit magnam annonæ copiam, & versus confinia discesserit ipse.	64
XXXVI. Quomodo Rex Fernandus obtinuerit Argonam, aliasque urbes & munitiones.	65
XXXVII. Quomodo Mauri, Gazulæ dicti, incurrerint in arcem Martanam, & Fratres qui intus erant erumpentes, eosdem repulerint vicerintque.	72
XXXVIII. Quomodo Infans Murciam appulerit, cum magno annonæ commeatu, & Mulam obtinuerit.	72*
XXXIX. Quomodo Rex Fernandus Corduba discesserit cum uxore sua D. Joanna, ad colloquium cum matre sua D. Berengaria in Villa-regali, ac postea in campestria Granatensia incurrerit, & Jaënum obsederit.	73
XL. Quomodo Rex Granatensis tradiderit D. Fernando Jaënum urbem, eique seipsum subjecerit.	75
XLI. Quomodo nobilis Rex Fernandus cum exercitu suo discesserit Jaëno Hispalim versus, & ex itinere incurrerit vastaveritque agrum Carmonensem, atque Alcalam obtinuerit.	82
XLII. Quomodo nobilis Rex Fernandus, post occupatam Alcalam Guadayræ, reversus sit Cordubam; indeque iverit Jaënum, ubi decreta est obsidio Hispalensis.	83
XLIII. Quomodo nobilis Rex Fernandus obtinuerit Loram, Cantilianam, Guilenam, & Gerenam, & Alcalam del Rio.	84
XLIV. Quomodo adveniens Raymundus Bonifacii cum classe, quam Rex adduci jusserat, pugnarit contra triginta Maurorum triremes, & victoriam obtinuerit.	86
XLV. Quomodo quidam Eques, Rodericus Alvarez nuncupatus, fuderit cohortem Maurorum, venientium adversus classem Christianorum.	86
XLVI. Quomodo D. Pelagius Correa, transierit cum suis flumen, & cis Aznalfarachem residens, magno in periculo versatus sit.	87
XLVII. Quomodo Rex Fernandus castra in Tabladam transtulerit, propter damna in loco priori accepta, & metanti exercitui supervenerint Mauri.	88
XLVIII. De eo quod contigit Garciæ Perez de Vargas cum octo Mauris, quos obviam habuit, a castris ad pabulatores vadens.	89
XLIX. Quomodo post translata in Tabladam castra, in unam eorum partem incurrentes Mauri, pecora quædam abegerint; eademque ab erumpentibus Regiis fuerint recuperata.	91
L. De iis rebus quæ acciderunt Magistro D. Pelagio cum Mauris trans flumen.	92
LI. Quomodo Mauri Aznalfarachenses sæpius eruperint, pugnaturi contra Magistrum S. Jacobi D. Pelagium Corream & copias ejus, & de eo quod contigit.	92*
LII. Quomodo Mauri Hispalenses conati sint exurere classem Christianorum artificio quodam; sed caruerint successu, fusique ac cæsi sint.	93
LIII. Quomodo civitas Carmonensis deditionem ex pacto Regi fecerit.	94
LIV. Quomodo Alxotaf, cum omnibus Mauris Hispalensibus, assultum fecerit in castra Christianorum, dum Rex ad eam fluminis partem transisset, in qua erat Magister D. Pelagius Correa.	95
LV. Quid actum sit inter navales copias Christianorum & Mauros.	95*
LVI. Quomodo Prior S. Joannis decem Equitibus Mauris eripuerit, quam abducebant in castrorum conspectu, turbam vaccarum; animosiusque incurrens, protractus sit in locum infidiarum, cum maximo suo periculo.	98
LVII. Quomodo D. Henricus & Magistri Calatravæ atque Alcantaræ, cum Priore S. Joannis, expilarint suburbia, Benalgofar & Macarenæ dicta.	99
LVIII. Quomodo D. Didacus Lopez de Haro & Rodericus Gonzalez, qui stationem cum suis habebat ad portam quæ Macarenam ducit, fuderint Mauros, quotidie in ipsos erumpere solitos.	100
LIX. Quomodo Almogavares exercitus Regii insidias posuerint Mauris, & hi eas detexerint, magnoque numero eruperint contra insidiatores.	101
LX. Quomodo D. Laurentius Suarez, & Garcias Perez de Vargas, atque alii Equites, cum exiguis copiis, fuderint aciem Maurorum ad * portam Guadayræ.	102
LXI. Quomodo Rex Fernandus fregerit pontem Maurorum ad Trianam, duobus magnis navigiis usus, quæ favens ventus in ipsum impegit.	104
LXII. Quomodo Rex Fernandus, videns confractum Pontem, transierit personaliter ad obsidendam Trianam.	106
LXIII. De eo quod contigit Garciæ Perez cum quodam Infantione, eadem quæ ipse insignia gestante.	107
LXIV. Quomodo D. Petrus Ponce & Equites quidam alii posuerint insidias Mauris, damna multa inferentibus stationi Archiepiscopi S. Jacobi, quia male posita erat; & multos Mauros occiderint.	109
LXV. Quomodo viginti Equites Christianos, ad custodiam pabulatorum constitutos, invaserint quinquaginta equites Mauri, perituros nisi ipsis succursum fuisset.	110
LXVI. Quomodo Maurus quidam, Orias dictus, qui ex voto Hispalim venerat in auxilium suorum gentilium, fraude tentaverit occidere D. Alfonsum Infantem, sed irrito conatu.	111
LXVII. Quomodo Rex Alfonsus Archiepiscopum S. Jacobi dimiserit domum, quia infirmus erat; & quomodo ad ejus stationem transierit D. Pelagius.	111*
LXVIII. Quomodo Orias aliique Mauri Hispali Trianam transierint, eisque præclusus fuerit reditus ad civitatem.	112
LXIX. Quomodo Mauri Hispalenses proposuerint conditiones Regi Fernando, eique pepigerint tradere civitatem.	112*
LXX. Quomodo Mauri Hispalenses tradiderint claves civitatis Regi Fernando, eamque liberam dimiserint.	112*
LXXI. Quomodo nobilis Rex Fernandus, ingressus Hispalim, magna cum lætitia & solenni processione receptus sit ab Episcopis & Clero.	113
LXXII. Ubi exponuntur labores, quos Rex cum suis exantlavit in obsidione Hispalensi, & ratio castrorum ejus describitur.	113*
LXXIII. Ubi initur ratio temporis, quo Hispalim Rex Fernandus obsedit; ipsiusque urbis ac nationis Castellanæ supra alias omnes excellentiæ declarantur.	114
LXXIV. Quomodo Rex Fernandus magnis redditibus dotaverit Ecclesiam Hispalensem, & Archiepiscopum atque Canonicos instituerit.	116
LXXV. De tempore, quod Rex Fernandus impendit acquirendæ toti Andaluziæ: & quomodo mare trajicere voluerit.	149*
LXXVI. Quomodo nobilis Rex Fernandus tempore mortis suæ receperit sancta Sacramenta, cum magna humilitate & devotione: item quomodo advocatis coram se filiis extrema monita dederit.	151
LXXVII. Quomodo Rex Fernandus expiraverit, sancto fine vitam concludens, & animam Deo creatori reddens.	153
LXXVIII. De planctu & sepultura sancti Regis.	154

Atque hic finitur Chronica Sancti Regis Don Fernandi, hoc nomine tertii, qui debellavit & obtinuit Hispalim ac totam Andaluziam, quam amiserat Rex Rodericus, Gothorum Regum ultimus. Fuit autem impressa Vallisoleti in ædibus Sebastiani Martinez juxta S. Andreæ, absolutaque impressio est die quarto mensis Augusti, anno millesimo, quingentesimo, quinquagesimo quinto.

Placet autem ad faciliorem intellectum totius sequentis historæ, expeditiones bellicas Sancti complexa, Tabellam proponere geographicam earum provinciarum, quas suo imperio ille tenuit.

[Annotata]

* Isaac.

* imo Pontem

TABULA GEOGRAPHICA REGNORUM S. FERDINANDI,
Et confiniorum Portugalliæ, Navarræ, Aragoniæ, atque Valentiæ.

INSTRUCTIO BIBLIOPEGI.

Ideo tibi offertur hæc Tabula, in extrema integri folii parte excusa, ut alterius partis marginem libro insuas, & supra hanc complices istam, atque ita præbeas legenti commoditatem, projiciendi extrorsum totam Tabulam, sic ut vertendis in progressu lectionis foliis numquam impediatur oculus, quo minus intendere possit in illam, sibi a sinistris jacentem extra librum, & finita lectione introrsum replicandam.

Le Relieur doit prendre garde, d'afficher tellement la Table par l'autre bout, qu'en ouvrant le livre & deploiant le feuillet, la Table demeure couchée à gauche par dehors.

Il Legatore si ricordi di legar questa Figura in tal modo nell' altra estremità della carta, che essa si debba piegare, e spiegata che sarà, caschi tutta à man manca fuori del libro.

MONITIUNCULA
Ad rectum Tabellæ hujus intellectum.

Complectitur Tabella præsens non solum Navarræ, Aragoniæ, atque Valentiæ confinia, sed totum insuper Portugalliæ Regnum; nihil quidem ad Sanctum Regem pertinens, sed ita situm, ut ab ejus Imperio non possit resecari, & simul integre exprimi Galleciæ atq; Algarbiorum Regna. Habet autē ea conjunctio, etiam pro hac historia, utilitatis nonnihil, quoad nominatim expressa loca. Quin & in tota Tabella ordinanda hoc præcipue spectatum est, ut ea potissimum nominarentur, quamvis nunc exilia, quorum hic frequentior mentio incidet. Plura si voles, majores Geographorum Tabulas consule, ac nominatim ante hos decem annos Amstelodami editam per Nicolaum Visscherum, unde hæc nostra sumpta; sed (quod imprimis monitum Te oportet) non uniformiter per utramque dimensionem. Licet enim Ferdinandæum Imperium, quod hic ferme quadratum exprimitur, reapse magis longum quam latum sit sexta sui parte, ad Hispanicas Leucas CL a Meridie in Septentrionem procurrens, ab Ortu in Occasum non excedens spatium similium Leucarum CXXV: ut tamen, contracta longitudinis mensura, latitudini ipsam æquaremus, suasit peculiaris horum Actorum editio, ea forma cui major altitudo fuisset incommoda: hujus autem prior ratio habenda fuit, propter eos quorum impensa tum editio ipsa, tum sculpturæ eo servientes curabantur. Volenti igitur locorum distantias, secundum appositam Scalam milliarium, dimetiri; semper obversetur hoc monitum, ut concipiat spatia Leucarum ab Oriente in Occidentem revera esse sexta parte minora, quam comparata ad Scalam esse videantur. Exemplo sit Hispalis, vulgo Sevilia. Ab hac, secundum Scalam prædictam distant Hispanicis leucis XV Xeresium Fronteriense versus Meridiem, & Ellerena versus Septemtrionem: pari autem Leucarum numero distare videntur in nostra Tabella Eziga & Ossuna ad Ortum, ac Niebla ad Occasum; revera autem solum distant Leucis XII cum dimidia.

Jam quod vulgaria locorum nomina, sicut invenit, ita expressit Sculptor; nobis invitis non fecit. Quamvis enim antiqua Romanaque vocabula, quibus Latine scribentes utuntur libentius, usurpemus etiam nos: hodierna tamen vocabula aptiora erunt ad usus ipsius Tabellæ alios, a nobis successive intentos; cum scilicet, quæ nunc Latine edimus Acta, fuerint Hispanice, Gallice, Germanice ac Belgice reddita, prout reddenda promittuntur a cupienti-Sancti Regis notitiam venerationemque promotam. Ne qua tamen ex hoc capite nunc sit difficultas; eccum Nomenclaturam locorum plerorumque, interpretatione Latina, secundum Alphabeti ordinem, illustratam.

INTERPRETATIO NOMINVM HISPANICORVM.

Alcala de Henares, Complutum,
Andaluzia, Bætica.
Astorga, Asturica.
Avila, Abula,
Badagos, Pax Augusta.
Baëza, Beatia.
Baza, Basti.
Bellorado, Bellum foramen.
Braga, Bracara.
Braganza, Brigantium.
Burgos, Burgi.
Cadiz, Gades.
Calahorra, Calagurris.
Cartagéna, Carthago nova.
Ciùdad, civitas.
Coïmbra, Conimbrica.
Cordova, Corduba.
Cuenza, Concha.
Duero, Durius fluvius.
Ebro, Iberus fluvius.
Estrecho de Gibraltàr, Fretum Gaditanum,
Estremadura, Extrema Durii.
Evora, Ebora.
Ezíga, Asti.
Gribaltar & Ceuta, Columnæ Herculeæ.
Guadalquivir, Bætis fluvius.
Guadiana, Anas fluvius.
Huesca, Osca.
Huete, Opta.
Jaën, Giennium.
Leòn, Legio.
Lisbóna, Vlißipona.
Medellìn, Metellinum.
Medína, Metymna.
Mérida, Emerita.
Mondonédo, Mindon.
Navas, Campestria.
Niebla, Nebula.
Olmédo, Vlmetum.
Ossuna, Vrsaona.
Oviedo, Ovietum.
Pamplona, Pompejopolis.
Portalégre, Portus alacris,
Porto, Portus.
Ronda, Arunda.
Rio, fluvius.
Salamanca, Salmantica.
Santáren, S. Irene.
Santjago, S. Iacobus.
Sevilla, Hispalis.
Sierra, montana.
Siguenza, Seguntia.
Simancas, Simantica.
Sintubes, Setubal.
Tajo, Tagus fluvius.
Tanger, Tingis.
Tolédo, Toletum.
Toro, Taurus.
Tuy, Tude.
Valladolid, Vallisoletum,
Venta, villa.
Villa, oppidum.
Viseù, Viseum.
Xucar, Sucaris.
Zaragóça, Cæsaraugusta.

CAPUT I.
Alfonsi IX Regis Castellæ, qui sancto Regi avus maternus fuit, res gestæ & obitus, Sanctique nativitas.

[5] Rex Alfonsus, qui obtinuit victoriam dictam de las Navas de Tolosa, fuit filius Regis Sancii, cognomine Desiderati; [Ferdinandi avus maternus Alfonsus,] & nepos Regis Alfonsi, appellati Imperatoris Hispaniarum. Nobilis iste Rex Alfonsus cœpit regnare a quarto anno ætatis suæ a, regnavit annis quinquaginta tribus; habuitque uxorem D. b Alienor, filiam Regis Angliæ, ex qua genuit D. Henricum qui post ipsum regnavit, & D. Ferdinandum c; & D. Berengariam, Legionensem Reginam; & D. Alienor Reginam Aragoniæ; & D. Urracam, Reginam Portugalliæ; & D. Blancam, Reginam Franciæ, quæ fuit mater S. Ludovici Regis; & D. Constantiam, quæ fuit Abbatissa monasterii de las Huelgas, quod Rex pater suus fundavit Burgis, sicut infra dicemus. Idem nobilis Rex instituit Ordinem d Equitum S. Jacobi, cujus Caput jussit residere in oppido Ucles: [institutor Equitum S. Jacobi,] deditque hujus Ordinis Equitibus pro tessera sanguineum gladium, in memoriam victoriarum & sanguinis Maurici per eos effusi. Ut autem terra habitaretur defendereturque contra Mauros, deduxit colonias secundum ripam Tagi & per montem Ocaniæ: quem tractum, una cum montibus Oregæ & Castello Mora, aliisque locis & oppidis, dicto Ordini tradidit possidendum. Quia autem pater suus Rex Sancius Abbati Fiteriensi Ordinis Cisterciensis dedit Calatravam, confirmavit eidem ipsam possessionem, & exaltavit Militiam istius Ordinis, dando eidem multa loca & oppida, per quæ ipsa Religio valde crevit & sublimata est, ad Dei gloriam & Coronæ Regiæ ornamentum.

[6] [fundator Palentinæ urbis & academiæ ac monaster. Burgensis,] Prosequens autem bene cœpta, ædificavit civitatem Palentiam, incolis eo deductis, fecitque in ea ecclesiam Cathedralem, ornans eam mitra & Episcopo e. Similiter ædificavit monasterium de las Huelgas f Burgis, in quo posuit Monachas, nobilium filias, dotans ipsum multis fundis: & juxta illud erexit hospitale, quod similiter dotavit ad pauperum receptionem. Et quia in Hispaniæ regnis non parum defecerant scientiæ, propter Mauros qui totam fere regionem occupabant; sancto suo desiderio impulsus Rex, Palentiæ constituit Studium universale, viros eruditos ac litteratos accersens e Francia & Italia, ut subditis suis illas prælegerent: quod Studium diu g in Castella floruit. Postea cum bellum Mauricum continuaretur, quidam Maurorum Alarabum Rex, Miramolinus nomine, ex familia Almohadarum, [circa Arcos victus a Mauris] venit cum maxima suorum multitudine: cui obviam processit Rex cum suis circa h Alarcos: sed quia Mauri erant longe plures numero, velut locustæ; profligatus est, ægreque ac violenter a suis quibusdam Equitibus extractus e campo, in quo velut Miles generosus mori decreverat: deinde vero nullum suscepit gaudium, priusquam rediret ad ultionem sumendam. Ut autem tam Equites suos quam reliquam omnem armigeram gentem exerceret ad pugnam; edixit ut dimitterent vestes pretiosas & aurifrigia aliosque superfluos ornatus, utque eorum pretium impenderent armis: [eosdem profligat ad Navas Tolosanas,] quam enim displicebat Deo inanis ille luxus, tam placituras expensas factas in comparando contra Mauros belli instrumento. Hunc in modum præparatis rebus exivit ad bellum, & in regionem Maurorum ingressus est trans fluvium Xuecar i, occupavitque multas villas atque oppida, spolians & occidens plurimos Mauros. Paulo post venit Toletum; ibique copiosum militem colligens, cum exercitu suo egressus est, occupavitque k Calatravam atque alia oppida, donec pervenit usque ad fauces Muladarii l supra las Navas de Tolosa, ubi obtinuit celebrem victoriam a dicto loco nuncupatam, in qua feruntur occubuisse usque ad ducenta Maurorum millia, & dumtaxat viginti quinque Christiani; unde hodieque ibi inveniuntur plurimæ cuspides ferreæ lancearum ac sagittarum, fræna equestria, aliaque similia ingentis prælii monumenta; adeo ut manente ibidem Rege cum exercitu, totis duobus diebus non aliis lignis ad ignem usi sint, quam hastis sagittisque confractis, sicut scribit Archiepiscopus Toletanus Rodericus, testis oculatus. [16 Iulii 1213,] Commissum fuit hoc prælium die lunæ XVI Julii, anno Incarnationis Dominicæ MCCXIII m.

[7] Inde porro Rex progrediens obtinuit Ubedam, Vilches n, Vannos, Tolosam, & Castrum-Ferral, aliaque loca plurima, quæ usque hodie remanent sub potestate Christianorum, cum magno gloriæ suæ Regiæ ac fidei Catholicæ incremento, tempore Apostolici Romani Innocentii o Tertii. Post eum annum, divino id agente judicio, cessarunt pluviæ per totam Hispaniam, & vehemens regionibus fames incubuit propter siccitatem; adeo ut multi morerentur per plateas, quibus nec suppetebat quod comederant, [& post famem publicam utcumque levata] nec ab aliis præberi poterat. Quare tam Rex quam Prælati ac Nobiles largas erogarunt eleemosynas: sed annonæ caritas tanta erat, ut non solum deficeret panis, verum etiam aves & pecora; quia propter siccitatem deerat palea & fœnum, neque in agris quidquam viroris reperiebatur. Inter hæc nobilis iste Rex Placentiam tendens infirmari cœpit in via, venitque Arevalum, & mortuus est anno suæ ætatis quinquagesimo octavo, quorum quinquaginta quatuor regnavit, anno autem Domini MCCXIV, die XXIII Septembris: [moritur 17 Sept. 1214.] sepultusque est Burgis in monasterio de las Huelgas, quod fundarat; tanto sui relicto desiderio apud omnes, ut numquam oblivioni danda sit gloria bonitatis suæ: imprimis autem filia ejus Berengaria eum luxit, tantopere hac morte affligens sese, ut & ipsa ad vitæ discrimen deducta fuerit p.

ANNOTATA.

a Ita etiam habet Chronica Generalis, Toletanus vero lib. 7 cap. 15 dicit quod patri suo trimus successit, Æra MCXCVIII, id est anno Christi 1160. Ast Garibajus & post hunc Mariana, quem alii recentiores sequuntur, lib. XI cap. 3 scribit, [A. Castellani ætas & obitus.] quod Sanctio Castellæ Regi anno 1155 tertio Idus Novembris, uti Annales Toletani ajunt, filius natus est, Alfonsus nomine. & cap. 7 Anno 1158 Rex Toleti obiit pridie kalend. Septembris, quando filius Alfonsus, trimus quidem dici poterat rotundo numero, qui præcise subducendo numeros jam vixerat annos 2, menses 9, dies 21: sed conveniunt omnes quod Alfonsus obierit an. 1214, 17 Septemb. & sic regnasset ille, in istorum sententia, annos 56 dies 18. Ego, ut a Toletani testimonio secure discedam, merito requiro certiora antiquorum instrumentorum testimonia, quam sint Annales, Toletano Archiepiscopo ignoti & forsan multo posteriores, quos qui solos allegant, solos videntur habuisse auctores sententiæ suæ.

b Ita nomen hoc scribitur Toletano, Hispanice Leonor, quod multis Eleonora redditur.

c Imo Ferdinandos duos, & Sancium; sed hujus ac prioris Ferdinandi nulla hic habita ratio, quia impuberes obierunt: posterior autem Ferdinandus, quia ipse etiam ante patrem obiit annos 21 natus, [ejusdem filii.] postponitur ei qui ad regnum pervenit, licet tanto juniori: similiter in recensendis liberis ordo potius dignitatis spectatur, & omnium natu minima secundo loco punitur; quia Aragoniæ regnumantiquius est regno Portugalliæ, & utrumque Hispanis potius est regno Franciæ, utpote extraneo. Constantia, videtur omnium postrema fuisse, & anno 1209 nata.

d De tribus Ordinibus Militaribus, S. Iacobi, Calatravæ, & Alcantaræ insignem librum scripsit Franciscus Carus de Torres, ediditque Madriti an. 1629.

e [& Palentini Episcopatus initium.] Antiquior Vrbis ac Sedis hujus instauratio est, & Regi Sancio patri Aldefonsi adscribenda probatur ex diplomatis Regiis Æra 1175 signatis, translato Pontio ab ab Ovetano Episcopatu ad hunc novum.

f Ita paßim, quando ex Hispanico reddendum quid erit, Hispanica nomina locorum hominumque retinebimus: [Olcarum Burgis monasterium.] posset alias Monasterium-deliciarum verti, scilicet spiritualium: sunt enim Huelgæ, viridaria & domus recreationi & quieti comparatæ. Toletanus paßim & simpliciter appellat monasterium Regale, vel S. Mariæ Regalis; deque ejus & Academiæ fundatione, facta ad instantiam Reginæ Alienor sub an. 1199, agit lib. 7 cap. 33 & 34: fuit autem Ordinis Cisterciensis. Mariana Hispanam vocem Latina forma donans, Olcas vocat.

g Academia Palentina multum celebratur propter S. Dominicum, Ordinis Prædicatorum auctorem, quiprodiit ex iis Scholis, ab anno circiter 1030 per Sancium Regem erectis, missus eo sub an. 1184. [Academiæ Palentinæ erectio.] Alphonsus Garcias Matamori an. 1553 opusculum scripsit de Academiis Hispaniæ, sed conditam ait ab eo quo scribebat tempore annis circiter 380, ergo circa annum Christi 1173. Atqui tunc necdum natus Ferdinandus erat, multo minus ejus filius, quem ipse Academiæ conditorem facit, pronepotem scilicet loco proavi accipiens. Quemadmodum autem ille erravit in nominando Rege; sis & in eo, quod consilii talis auctorem fecerit D. Tellium Tellii, Episcopum, æque ac Alfonsus X juniorem institutione tali. Certe incredibile est, auctorem Chronicæ Ferdinandææ, ipso hoc tempore aut proximo viventem quo fundatam Academiam vult Matamorus, errare potuisse in ejus conditore nominando, quamvis erraverit in tempore fundati Episcopatus. Fortaßis autem Alfonsus IX ad Episcopatum ditandum tantum contulit, ut quasi alter ejus fundator censeri potuerit: idem suspicarer de Alfonso X factum in ornanda Academia, nisi Mariana lib. 13 cap. 1 assereret, quod Ferdinandus an. 1239 Palentinam scholam, ab Alfonso avo constitutam, Salmanticam transtulit, ubi Alfonsus Legionensis pater suus novæ scholæ fundamenta jam ante posuerat.

h Perperam in vulgata legebatur Arcos: erat autem inter Carȩuel & Civitatem-reginarum, & inter ruinas adhuc huc superest magnæ devotionis ecclesia, Dominæ nostrȩ de Alarcos. Toletanus Alarcurim appellat; agensque de clade hic acceptæ a Christianis lib. 7 cap. 29, adscribit eam Æræ 1233, qui nobis est annus 1195.

i Toletano Sucaris cap. 36, ubi de hujus belli apparatu.

k Calatravam Mauri recuperarant, post cladem Christianis illatam ad Alarcurim, una cum reliqua provincia usque Ibaniez sex leucis a Toleto, itaque expulsus inde fuerat Ordo, quem istic Rex Sancius collocarat, ut supra dictum est.

l Toletano, Mansio in radice montis de Muradal; Hispanice, Puerto de Muladar; co scilicet sensu, quo Portus siccos gens illa appellat, quasvis Angustias montium.

m Vide Toletanum lib. 8 cap. 6 & reliquam celeberrimæ pugnæ historiam ibi lege. Idem lib. 7 cap. 10 Miramolinum eam cladem passum vocat Aben-mahomath, alii Mahometem Viridem appellant. Rediit is inglorius in Africam, Hispania fratri Abozecrit frustra commendata: nam ipso digresso plurimi ubique surrexerunt Reges, solius tributi pensione Miramolini dominium venerantes, quæ præcipua exterminii Maurici occasiofuit.

n Eidem Bilche & Balnea: Ubeta autem cum Beatia, vulgo Baëza, licet hic prius nominatæ, posterius tamen captæ fuerunt, ut patet legenti lib. 8 cap. 12.

o In Regesto Epistolarum Innocentii III, per Baluzium edito, [Innocentii 3 litteræ in favorem A. Castellani & Primogeniti ejus Ferdinandi] lib. 13 Epist. 183, an. 1210 XVI Kalend. Decembr. monentur Hispaniarum Episcopi, ut Ferdinando Aldefonsi illustris Regis Castellæ primogenito, militiæ suæ primitias omnipotenti Deo dedicare desideranti, ad exterminandum inimicos nominis Christiani de finibus hereditatis ipsius, quam impie occuparunt, ceterisque Regibus & Principibus idem acturis, adsint: & lib. 14 Ep. 3, VIII Kalend. Martii, jubentur ecclesiastica censura compescere, siquis forte Regum Hispaniæ ipsum interim præsumpserit violare. Et hoc ita mandatum a se esse, ipsimet Alfonso ejusque filio, qui Legatum in Hispaniam mitti postularant, significat Pontifex per Epp. 4 & 5, ne scilicet laudabile utriusque propositum valeat ab aliquibus aliqualiter impediri; [contra Mauros ituri:] sed mißionem Legati excusat. Anno autem sequenti per Epistolam 154 ejusdem lib. 14, datam 11 Nonas Februarii Illustri Regi Castellæ, de infortuniis quæ nuper Serenitati Regiæ acciderunt, (quorumpræcipuum fuit ipsa mors filii) paterno condolens affectu, respondet; sese ad ejus petitionem & instantiam, Archiepiscopis & Episcopis per Regnum Franciæ & Provinciam constitutis, [implorata a Francis auxilia.] dare in mandatis, ut subditos suos sedulis exhortationibus moveant & inducant, in remissionem omnium peccatorum, ut, cum ipse Saracenis in Octavis Pentecostes proxime affuturis campestre bellum indixerit; in eo necessitatis articulo ipsi succurrentes, necessarium impendant auxilium, in rebus pariter & personis; ut, per hæc & alia quæ fecerint, cælestis regni gloriam consequantur. [concessæ indulgentiæ,] Pari quoque remissione gaudere concedit peregrinos, qui propria devotione undecumque processerint, ad idem opus fideliter exequendum. Denique anno 1211 Nonis Aprilis scripsit Toletano & Compostellano Archiepiscopis… quatenus Reges Hispaniarum moneant prudenter, & efficaciter inducant, ut pacem aut treugam servent ad invicem illibatam, præsertim hac imminenti Saracenorum guerra durante… quin etiam mutuum auxilium sibi præstent adversus Dominicæ Crucis inimicos… firmiter inhibentes ne se præsumant jungere Saracenis, [cohibiti hostes & æmuli,] vel contra Christianos illis consilium vel auxilium impertiri. Quod si forte Legionensis, de quo specialiter dicitur, sive alius cum Saracenis offendere præsumpserit Christianos; denuntient, sublato appellationis obstaculo, personam ipsius Excommunicationis vinculo innodatam, & Interdicto suppositam terram ejus; hominibus suis, ne in hoc sequantur eumdem, sub interminatione anathematis inhibentes. Hæc fusius exponenda fuerunt, ne quis ad Sanctum nostrum, vix duodennem cum priores Epistolæ scriberentur, [quæ omnia perperam attributa A. Legion. & Sancto Regi.] aut ad ejus patrem Alfonsum Legionensem pertinere credat cum Laureto, expresse inscripta Castellano: cui non scribendo solum, sed etiam orando, ad victoriam valde pro fuisse Innocentium, par est credere. Quod autem ad implorata ad eodem Castellano externorum auxilia attinet; idem Balucius, qui Innocentii Registrum vulgavit, etiam præfati Regis ad Philippum Francorum Regem epistolam exhibet, 2 Miscellaneorum suorum pag. 251, qua exponens Saracenorum immane in Christianos odium, significat se cum iis in instanti die Maji procul dubio conflicturum: ideoque preces porrigit cum singultu, quatenus de regno suo vernaculos expeditos & armatos milites ad coadjutorium transmittat: nihilque dubitat, quin, si sanguis suus in conflictu Christi respondent sanguini, vere poterit inter Martyres computari.

p Hactenus historiam Aldefonsi IX, ex Roderico Toletano, compendio sumptam habes, ut est in Chronica nostra: nunc ipsamet Roderici verba, idest totum librum octavum consequenter accipe, capitibus nonnulis ex Chronica additis interpolandum; quando quidem auctor Chronicæ, in iis quæ a Roderico accipere potuit, dumtaxat interpretem egit.

PARERGON I.
Miraculosa pueri Ferdinandi curatio apud Deiparam Oniensem, ab Alfonso X Sancti filio ryhtmice celebrata.

[8] Inter alia vetera monumenta, in Scuriacensi Bibliophylacio reperienda, numeratur Codex unus, [Regis Sancti filius Alfonsus] servari dignißimus, utpote continens quamplurima Cantica, ab Alfonso Sapiente, Sancti Regis primogenito ac successore, composita. Sunt autem illa descripta Rhythmo, non Castellano, sed Callaico sive Gallæco: cujus rei ratio videtur reddi posse, quod pubertatis annos ingressus Princeps, & majorem quam pro ætate sapientiam præseferens, fuerit in partem regiarum curarum cito accitus, atque post mortem matris & secundas patris sui nuptias missus Legionem vel in Galliciam, simul & regnandi peritiam ipso exercitio acquisiturus, & extremas illas auctioris jam Imperii provincias, in oppositis plane finibus ut plurimum occupato patre, præsentia sua conservaturus in officio. Certe non ante ætatis annum XXI, & quidem postea non nisi bis, fuisse illum in Bætica legimus, priusquam Rex fieret; unde intelligitur alibi ut plurimum degisse quoad pater vixit, præsertim in sua juventute: ubi autem potius, quam in Gallicia, præcipua Legionensis regni parte, unde pater & avia longius aberant? Ibi ergo Callaicum idioma, dialecto valde diversum a Castellano, non solum didicerit, sed etiam sic adamarit, ut scribendis eo Rhythmis delectaretur. Horum autem volumen, tamquam primum sui ingenii fœtum, carum habens, etiam cum jam Rex mortuo Patre Hispali sedem haberet; ipsum per extremæ suæ voluntatis testatemtarias tabulas, [inter alios rythmos lingua Gallæca scriptos,] una cum corpore legasse dicitur Hispalensi Ecclesiæ. Fuit namque, ut testatur Zuniga in illius archivo servatus liber, quo ad usque Philippus II, gloriosæ memoriæ Monarcha, ædificato Scuriacensi Palatio, ad erectam ibidem Bibliothecam transferri Regium istum codicem jußit.

[9] Horum Rhythmorum unus sic inscribitur. Esta e como Santa Maria guareceu en Onna al Rey don Fernando, quando era menino, de una grand' enfermedade que avia: quod Latine sonat: Hæc Ode est de modo, quo Sancta Maria sanavit. Regem Don Fernandum, quando erat puer, de magna quadam quam habebat infirmitate. Vbi nota, Sancti Regis Vasconum & Castellanorum mandato factum fuisse, [composuit unum quo canit,] sub annum MXXX aut citius, ut Benedictini Monachi, ex Cluniacensi disciplina traducti in Hispaniam, monasterium istud Oniense tenendum acciperent, Sanctimonialibus, quæ illud antea tenebant, Baylenum oppidum ablegatis, ut scribit Mariana lib. 8 cap. 14. Hic ergo erat illa, miraculis celebris, Deiparæ imago, de qua canentem Callaica lingua Alfonsum Regem audire juvat, simulque exhibere veteris Callaicæ linguæ specimen, quod gratum futurum confido, non Hispanis dumtaxat, sed etiam exteris peregrinarum linguarum curiosis. Vt autem addita columlamnatim interpretatio Latina fidelior sit, neque metro neque rhythmo adstringere illam visum est.

      Ben per esta a os Reies
D'amar en Santa Maria:
Ca en as muy grandes coïtas
Ela os acorre guia. [ad Deiparæ honorem,]
      Na muito à amar deve,
Porque Deus nossa figura
Pillou de la, e pres carne:
Ar porque de sa natura
Veno, e porque justiça
Tenen del e dereitura,
E Rey nome de Deus este.
Ca el Reyna toda via.
Ben per esta a os Reyes
D'amar en Santa Maria &c.
      E por ende un gran miragre
Direi, que aveno, quando
Era moço pequennino
O muy bon Rey Don Fernando:
      Que sempre Deus e sa Madre
Amou, e foi de seu bando:
Porque conquerou de Mauros
O mais da Andaluzia.
Ben per esta a os Reyes
D'amar en Santa Maria &c.
      Este Menin en Castela
Con Rey Don Alfonso era
Seu avoo, que do Reyno [quomodo pater suus; adhuc puer apud avum maternum,]
De Galiza o fezera
Venir, e que o amava
A gran mavavilla fera;
E ar era y sa madre,
A que muy ende prazia.
Ben per esta a os Reyes
D'amar en Santa Maria &c.
      E sa avoa y era,
Filla del Rey d' Ingraterra,
Moller del Rey Don Alfonso:
Porque el passou a serra,
E foi entraren Gascona
Por la ganar por guerra:
E ou vend à mayor parte,
Ca todo ben merecia.
Ben par esta a os Reyes
D'amar en Santa Maria &c.

Videtur decens esse Regibus, ut ament S. Mariam; nam in majoribus necessitatibus adest eis dux viæ.

Multum autem amari debet, quia Deus formam nostram ex ea sumpsit, & carnem accepit. Quamvis vero ex sua natura & ex titulo justitiæ Deo directe conveniat nomen Regis: ipsa tamen est Regina. Videtur decens esse Regibus, ut ament S. Mariam &c.

Idcirco narrabo grande miraculum, quod evenit quando puer parvulus erat Rex optimus Don Fernandus: qui Deum & Matrem suam semper amavit: ideoque eos a parte sua stantes habuit, & ita de Mauris acquisivit majorem partem Bæticæ, Videtur decens esse Regibus &c.

Parvulus hic erat in Castella, cum Rege Don Alfonso avo suo, qui ex regno Galiciȩ eum venire fecerat, ipsumq; amabat, ac multum demirabatur ejus indolē: aderat ibidē etiam Mater, cui eadem ex causa perquam carus erat. Videtur decens esse Regibus &c.

Anderat quoque avia sua, quæ erat filia Regis Angliæ, uxor Don Alfonsi Regis. Hic autem transitis montibus intravit Vasconiam, ut eam bello lucraretur, sicut etiam majorem ejus parte devicit: nam totā bene merebatur. Videtur decens esse Regibus &c.

[10] Meminit expeditionis hujus Rodericus Toletanus lib. 7 cap. 34; Et totam, inquit, fere Vasconiam, præter Burdegalam, Regulam, & Bayonam, suæ subdiderat ditioni. Fugerat enim in Africam Rex Sancius, territus potentia adversarii, contra se venientis una cum fœderato Aragoniæ Rege: inde autem revertens absque speratis subsidiis, pacem tamen ab adversariis obtinuit, prono in eam potißimum Alfonso, ob bellum Mauricum quod meditabatur, [a subacta Vasconia regressum,] ulturus acceptam ad Alarcurim cladem. Post victoriam autem de iisdem ad Navas Tolosanas relatam, recepit regnum ex parte Sancius, pro navata eo bello opera, exceptis locis quatuordecim controversi juris; Victoria scilicet aliisque in Biscaya oppidis; atque ita hæc provincia annexa Regno Castellæ permansit. Porro cum Induciæ Mauricæ, quibus durantibus gestum ab Alfonso fuit bellum Vasconicum, expiraverint anno MCCX; recte fecisse videmur, quod miraculum hoc adscripserimus anno præcedenti, utpote factum post Alfonsi reditum ex Vasconia, ut mox apparebit. Certe jam non solum puer Henricus, regni successor futurus, natusque anno MCCIIII aliquam ætatem attigerat; sed etiam Alfonsus, Sancti frater, quem simul cum eo apud avum fuisse mox apparebit. Fuisset ergo ex hoc calculo duodennis Ferdinandus, adeoque idoneus ad augendum insigniter, tali accepto beneficio, Deiparæ amorem, quem cum lacte materno hauserat. Cum eodem lacte etiam traxisse censeri potest, propensißimum ad pauperes juvandos affectum: de quo Lauretus pag. 97 ait, insantem adhuc inter materna brachia, solitum illis ubicumque conspectis projicere, etiam de fenestra, quidquid ex collo gerebat bullarū; quod ne faceret, implendam ei mature manum fuisse nummulis sic dispertiendis. Sed id aliaque similia maltem apud antiquos scriptores legere; nec placent nova, quamvis pia, de rebus antiquis, nullo teste allegato prolata. Tale imprimis est apud eumdem Lauretum lib. 2 pag. 99, quod Sanctus an. MCCXLII secuturis post Regibus exemplum primus dederit lavandi duodecim pauperibus pedes in die Cœnæ Domini: ubi admirationi imprimis mibi est annus, post tot secula primū proditus, nec tamen ullo teste firmatus ab eo qui alibi non parce fontes citat unde aliquid hausit. His prænotatis prosequamur Poëma Regium lingua utraque.

[11]

      E pois tornous en Castela
De si en Bourgos morava,
E un Hospital fazia
El, e sa Moller lavrara
O monasteri das Olgas.
E en quant assi estava
D'os seus fillos e d'os nietos,
Muy grand præzer recebia.
Ben per esta aos Reyes &c.
D'amar en santa Maria
Ca en as mui grandes coïtas
Ela os accorre guia.
      Mais Deus non quer que o omo
Este sempr' en un estado,
Quis que Don Fernando fesse
O seu neto tan cuitado
D'una grand' enfermedade,
Que foi dal desasperado
El Rei: mas enton sa madre
Tornou tal come san dia.
Ben per esta a os Reyes
D amar en Santa Maria &c.
      E oyu falar de Onna
V'avia gran vertude,
Dis ela', Levalo quero
A lo, assi Deus m'ayudo:
Ca ben creo que a Virgen
Lle de vida e saüde.
Et quando aquest ouve dito,
De seu padre s espedia.
Ben per esta a os Reyes
D'amar en Santa Maria &.
      Quantos la ir assi viren
Gran piadad ende avian,
E mui mas polo menino,
A que todos ben querian.
E yan con ela gentes
Chorando muito changian,
Ben como se fosse morto,
Ca a tal door avia.
Ben per esta a os Reyes
D'amar en Santa Maria &c.
      Ca dormir nunca podiæ,
Nen comia, nen migalla,
E vermes del sayan
Muitos e grandes: sin falla
Ca à morte ia venera
Sa vida sen batalla.
Mais chegaron log a Onna,
E teveron sa vigía.
Ben per esta a os Reyes
D'amar en Santa Maria &c.
      Ant o altar mayor locò,
E pois ant' o de Reyna
Virgen santa groriosa, [ac positus ante altare]
Rogandolle que agyna
En tan grand' enfermedade
Posesse la meezina,
Se servizo do Menino
En algun tempo queria.
Ben per esta à os Reyes
D'amar en Santa Maria &c.
      A Virgen Santa Maria
Logo con sa piedade
Accorreu a o menino,
E de sa enfermedade
Lle deu saüde compida:
E de dormir u vontade.
E de pois que foi esperto,
Logo de comer pedia:
Ben per esta à os Reyes &c.
      E ante de quinze dias
Fue effor çad' e guarido [statim cœpit convalescere.]
Tan ben que nunca mar fora:
De mais deulle bon sentido.
E quando el Rey Don Alonso
Ouv' est miragr' oido,
Logo se foi en camynno
A Onna en romaria.
Ben per esta a os Reyes
D'amar en Santa Maria &c.

Postea redivit in Castellā, & morabatur aliquando Burgis, [cum matre ac fratre manens, graviter ægrotavit;] ubi faciebat Hospitale ipse; & uxor ejus ædificabat monasterium Holcarum. Quando autem sic vivebat, multum capiebat voluptatis ex suis filiis (Ferdinando scilicet & Henrico) & nepotibus (ex filia Berengaria Ferdinando & Alfonso) Videtur decens esse Regibus ut amēt, S. Mariā &c.

Sed Deus, qui non patitur ut homo semper permaneat in eodem statu; voluit ut Don Fernandus ejus nepos tam gravi corriperetur infirmitate, ut vita ejus fuerit a Rege desperata. Tunc mater ejus facta est velut amens præ dolore. Videtur decens esse &c.

[& Oniam a matre delatus] Audiens autem de Onia referri, quod ibi erat magna virtus, dixit: Portare ipsum illuc volo, ita me Deus adjuvet, quia bene credo quod Virgo Deipara dabit ei vitam & salutem. Cumque hoc dixisset, expedivit se a suo patre. Videtur decens esse Regibus &c.

Quotquot eam sic euntē videbant, magna commiseratione tangebātur maxime propter puerum, cui omnes bene volebant. Ibat autē cū illa turba plurima, quȩ plorans plangebat eū, velut si jam esset mortuus: tantos enim patiebatur cruciatus. Videtur &c.

Etenim numquam dormire poterat, nec comedebat, nec bibebat: multiq; ac magni vermes de ipso egrediebantur. Itaque procul dubio ad mortem venerat absq; pugna. Sed rogarunt locum sibi concedi Oniæ, ibiq; vigilem noctē duxerunt. Videtur &c. Ante majus altare collocarunt eum, deinde ante altare Sanctȩ Virginis gloriosȩ Reginæ; rogantes ut propitia adferret medicinam tam gravi infirmitati: siquidem a puero aliquando volebat præstari sibi servitium quodcumque. Videtut decens esse &c.

Sancta Virgo Maria statim sua cum pietate accurrit ad puerum, & a sua infirmitate dedit ei plenam salutem. Venit ergo ei voluntas dormiendi: & postquam experrectus fuit, statim petiit sibi dari quod ederet. Videtur decens &c.

Ante quindecim vero dies fuit corroboratus & sanatus, tam bene ut numquam melius habuisse se sentiret. Cum autem Don Alfonsus Rex audivisset miraculum istud, statim se in viam dedit, & peregrinationem suscepit Oniam versus. Videtur decens &c.

CAPUT II.
Henrici pueri breve regnum in Castella, sub sorore Berongaria primum, tum sub Comite Alvaro.

[13] Eo igitur jam sepulto, filius ejus Henricus, parvulus & heres, [Alfonsi Regis duodennis filius Henricus,] a Pontificibus & Magnatibus, universo Clero Te Deum laudamus cantante, ad regni fastigium elevatur. Undecim annorum erat cum regnare cœpisset; & duobus annis & decem mensibus regnavit. Verum post mortem Regis nobilis, viginti quinque diebus transactis, Alienor uxor ejus fuit rebus humanis exempta. Hæc erat Henrici Regis Angliæ filia, pudica, nobilis, & discreta; & sepulta est in prædicto monasterio juxta virum; & custodia pueri Regis & regni gubernatio remansit penes Berengariam Reginam, sororem ejus. Cujus diligentia sic apparuit, toto tempore sui Regiminis, ut pauperes, divites, ecclesiastici, seculares, sicut tempore Regis nobilis fuerant, in suis statibus servarentur; [sub tutela sororis Berengariæ] licet Baronum varietas, zelo invidiæ circumacta, dissidia procuraret. Cum vero essent tres Comites, Ferdinandus, Alvarus, Gundisalvus, filii Comitis Nunii, cœperunt ad custodiam Regis pueri inhiare; ut concepta odia possent in his quos oderant vindicare, sicut pater eorum fecerat, tempore pueritiæ patris ejus. Aliqui etiam, quibus Regina Berengaria se credebat, eorum studiis consenserunt, [traditur ab eadem Comiti Alvaro.] mediante quodam Milite Palentino, qui Garcias Laurentii dicebatur, & de mandato Reginæ erat custodiæ Regis pueri deputatus. Hic, promissa sibi a Comite Alvaro in hereditatem villa, quæ dicitur Tabulata a, Regi suasit, ut ad Comitis Alvari custodiam se transferret. Quod cum solers Regina Berengaria percepisset, animo gratanti concessit: sed timens insolentias quæ venerunt, fecit jurare Comitem Alvarum & Magnates, ut sine ipsius Reginæ consilio, nec aliquibus terram auferrent, [Accepta ejus & procerum fide:] nec aliquibus terram darent; nec vicinis Regibus guerram moverent, nec mulctam imponerent in aliqua regni parte: & juramenta & hominium in manu Roderici Toletani Pontificis firmaverunt; ut, si contrarium facerent, proditionis infamia tenerentur. Sed quia Regina, propter importunitatem Militum & Majorum, tædio erat affecta, timebat ne regnum in sui custodia turbaretur, & ideo Comiti Alvaro dedit puerum conditionibus supradictis. Qui cum Gondisalvo Roderici & fratribus suis, tunc sibi faventibus, incontinenti Burgis egrediens, cœpit exterminia procurare, magnos humiliare, & vulgi divites exhaurire, Religiones & Ecclesias ancillare, [ille vero ecclesias & nobiles vexans,] & decimarum tertias, quæ ad ecclesiarum fabricas pertinebant, cœpit similiter infiscare (Sed excommunicatus a Roderico Toletano Decano, qui vices Archiepiscopi tunc gerebat, coactus fuit restituere, & jurare b ne de cetero attentaret) & ecclesiarum homines, qui privilegiorum regalium immunitate gaudebant, cœpit exactionibus subjugare.

[14] Verum cum apud Vallem-Oleti Curiam celebrassent Magnates alii, Lupus Didacus c de Pharo, Gonsalvus Roderici & fratres, [ideoque in Comitiis accusatus,] Rodericus Roderici & Alvarus Didaci de Camberis, Alfonsus Telli de Menesis, & alii Nobiles, Regni exterminio condolentes curaverunt tantis cladibus obviare: & Reginæ Berengariæ prudentiam adeuntes, humiliter supplicarunt, ut regni miseriis condoleret. Comes autem Alvarus cœpit Reginam nobilem infestare, adeo ut ea, quæ sibi pater suus dederat, occuparet; & ei etiam ore temerario demandavit, ne in regni finibus remaneret. [contra Reginam insurgit;] Tunc Regina nobilis, cum sorore sua Alienor, quæ fuit postea Regina Aragonum, & erat tunc temporis domicella, in castrum Gonsalvi Roderici, quod Aptellum dicitur, se recepit, ibique deguit usque ad mortem fratris. Sed prædicti Magnates, tamquam naturali Dominæ fideliter adhærentes, Regi parvo fidelitatis debitum in omnibus servaverunt. Ceterum prædictæ Reginæ solers industria, omnia sic provide ordinavit, cum Magnatibus illis, ut & Comitis Alvari insolentias refrænaret, & jura sua Regi parvo conservaret. [Regem impuberem uxori jungit,] Verum cum Rex tenellus intentionem Comitis sagaci indole jam sentiret, libenter volebat ad sororis custodiam se transferre. Sed Comes Alvarus per suos complices ita cavit, quod Rex puer quod volebat non potuit effectui mancipare. Nam Comes callide cogitavit uxorem ex Portugallia sibi dare, qua mediante posset puerum in suo beneplacito retinere. Sed in contrarium res evenit: nam cum Mafaldam filiam Regis Portugalliæ adduxisset, & puer non esset in ætate nubili, remansit Domina conjugali commercio defraudata; & quia se consanguinitatis linea attingebant, de mandato Innocentii Papæ fuit contubernium separatum: & post, ut fertur, inter se & Dominam voluit Comes Alvarus connubium procurare: sed ipsa, cum esset pudica d, verbum respuit indignanter.

[15] Post Curiam Vallis-oleti Comes Alvarus cum suis complicibus, & cum Rege Extrema-Dorii peragravit, Majorum animos sibi concilians, ut eorum favore posset aliis imperare, & habentium divitias exhaurire; [magnam colligit factionem.] & inde se transtulit ultra Serram. Et cum venisset Maquedam, quæ est oppidum in diœcesi Toletana, Regina nobilis misit nuntium de fratris statu clanculo percunctari: erat enim solicita, eo quod a Comite Alvaro negligentius servabatur. Et cum Comes Alvarus de nuntio comperisset, fecit scribi litteras imposturæ, & falso sigillo Reginæ nobilis intercludi; in quibus continebatur, quod Regina nobilis scribebat aliquibus, de consilio Magnatum de Campis e, ut cum toxico sibi misso fratri suo exitiale poculum propinarent, ut sic puerum ad sororis odium gravius provocarent: & hominem continuo suspenderunt. Sed cum labia malignorum sibi velut ebria mentiantur, [conatus Regem alienare a Sorore,] qui Susannam a falso testimonio liberavit, Reginam nobilem & innocentem ab imposturæ mendacio liberam declaravit: & ut in suis mendaciis caperentur iniqui, communis & fidelis assertio omnium sine dubio affirmabat Reginæ nobilis veritatem; detestans maledictis & convitiis quod iniquitas adinvenit. Et licet effronti superbia Comes Alvarus niteretur, tanta tamen efferbuit subsannatio populi contra eum, [refutatur a populo.] ut cogeretur recedere a partibus diœcesis Toletanæ: & Optam f veniens ibi aliquamdiu fecit moram. Advenit autem Miles nobilis Rodericus g Gondesalvi de Valle-viridi, qui beneplacitum Regis pueri jam habebat, ut ad sororem suam inscio Comite Alvaro se transferret. Sed cum Ferdinandus Nunionis, Comitis Alvari fautor & nepos, comperisset; ex improviso assumptis militibus supervenit, & captum duxit ad h Alarconem.

[16] Tunc Comes Alvarus, ut in regno excidia excitaret, fautoribus Reginæ nobilis movit guerram; & assumptis quos habere potuit, [Regis transitum ad sororem impedit:] cum Rege ad Vallem-oleti in sequenti Quadragesima pervenerunt; & Paschate Resurrectionis Dominicæ celebrato, cum Militibus Castellanis & de Extremis-Dorii i, Vallem k triticariam vastaverunt, & domos Magnatum qui Reginæ favebant hostiliter dissiparunt. Deinde in castro quod Mons-alacer l dicitur, Suerium Tellii obsederunt. Sed cum Gonsalvus Rodericii & fratres ejus & Alfonsus Tellii pluribus militibus præminerent, Regis præsentiam reverentes, noluerunt obsesso fieri in succursum: sed ipse Suerius Tellii Regi petenti protinus castrum dedit. Exinde Comes cum Rege procedens in Campos plurima devastavit, & apud Carrionem per dies aliquot fecit moram. Deinde ad Villam-albam de Alcor contra Alfonsum Tellii properavit: [arma contra ipsam movet:] & quidam milites ex agmine præcurrentes, extra munitionem Alfonsum Tellii repererunt: & captis equis & armis ipsum etiam vulnerarunt, & vulneratus in municipio se recepit: ubi per aliquot dies obsessus, viriliter se defendit. Ab obsidione vero Comes recedens Palentiam festinavit. Regina autem & sui Nobiles in Aptello & castro m Cisinario morabantur, & nesciebant quid agerent: [qua mortuo puero Rege, filium accersit.] eo quod in exercitum Rege præsente non poterant insilire, nec illatas injurias sustinere. Unde communiter decreverunt Regi restituere terram suam, & de cælo auxilium expectare. Cum igitur terra, ut dictum est, variis incursionibus vastaretur, & Comes cum parvo Rege Palentiam advenisset; contigit eum in domo Episcopi hospitari, & res ecclesiæ ut hostem consumere & devastare. Quadam autem die, cum Rex puer instaret ludicris cum coætaneis Domicellis, minus provide custoditus; Domicellus quidam, e turri casu tegulam projiciens, Regem in capite vulneravit: ex quo ictu post dies paucos fuit mors lugubris subsecuta. Sed antequam rumorem loquacitas divulgasset, Regina sapiens misit Lupum Didaci & Gondisalvum Roderici Magnates pro filio suo Ferdinando, qui apud Taurum cum patre n tunc temporis morabatur. Qui euntes rumorem de morte Regis pueri * sumpserunt, & Regi Legionis causam aliam suadentes; cum Infante Ferdinando ad Reginam Berengariam redierunt.

ANNOTATA.

a Iuxta Chronicam (unde deinceps vulgaria nomina apponemus) Talada quod est in Cerracco: sed forte legendum Tablada; quo nomine etiam planities infra Hispalim nominabitur num. 88: in confiniis autem veteris Castellæ ac novæ reperio notatos Montes Tabladæ, unde colligo fuisse ibi hujus nominis oppidum.

b In notis ad Historiam Roderici Toletani, editionis Francofuriensis pag. 161. proferuntur charta duæ, Henrici scilicet Regis pueri & tutoris Alvari, apud Soriam 15 Febr. Æra 1254. nobis 1216 quibus uterque, Comes vero etiam sub juramento & multo prolixius, abdicat tertias Ecclesiarum.

c Vulgariter de Haro, quomodo Hurtado pro Furtado, Herrera pro Ferrera, Hernando pro Fernando, aliaque infinita paulatim invaluerunt, mutato F in H, tam in verbis quam in, nominibus adjectivis substantivisque.

d Vitam hujus Mafaldæ, ut Sanctæ, dedimus in Appendice primi Tomi ad diem 1 Maji, ubi Virginis titulum ei vindicavimus: sed quod ibidem num. 5 diximus deejus consanguinitate cum Henrico, tum correctum hic in Schemate Genealogico fuit, [consanguinitas Mafaldæ & Henrici R.] tum iterum ex professo mutatum invenietur in Appendice ad diem 2 post hunc ultimum Tomum Maji. Vixit autem postea Mafalda (tanto senior ut sponsi mater forsan esse potuisset) Arocæ in Lusitania, in fundato a se Virginum Cisterciensium monasterio, ibique colitur, defuncta anno 1252. Lauretus nihil de Mafalda scivisse videtur: solumque ait, Alvarum sategisse, ut Henrico jungeretur Sancia, Legionensis Alphonsi ex priori conjugio filia; cujus rei nullus meminit antiquorum. Fuisset sane ejusmodi consilium opportunum Comiti ad subvertendam Berengariam, [An huic destinata Sancia Legionensis.] & ejus filium Ferdinandum ipsius etiam Legionensis regni succeßione privandum, si is in favorem matris moliretur aliquid patre invito: sed istud si facile poterat cogitare Alvarus; tanto facilius poterat Berengaria impedire, quanto propiori consanguinitate Henricum Sancia quam Mafalda attingebat: erat autem etiam illa annis minimum tredecim senior Henrico.

e Campos Gothicos intellige, a Salamantica usque Placentiam extensos, in quibus dotalia sua castra habebat Berengaria: qui autem istic sua etiam bona tenebant, illique ut Dominæ adhærebant, eos censet in Observationibus Mss. Christophorus Baniez fuisse, Lupum Diaz de Haro, Gonzalvum & Rodericum Rodericios ex familia Gironum, Alvarum Diaz de Camberis, & Alfonsum Tellii de Meneses; omnes nominatos aut nominandos in hac Chronica,

f Opta, vulgo Huete vel Guete, inter Toletum & Concham, huic quam isti vicinius: in tabulis Alcazar de Guete.

g Chronica, Ruy Gonzalez de Valverde.

h Alarcon, veteribus Illerco, ad Sucarim flumen, medium fere inter Toletum & Valentiam.

i Extrema-Durii, vulgo Estremadura, inter Castellam & Portugalliam flumine Durio intersectas: quod autē porro extenditur ad mare secundum eumdem fluvium, Extremadura Portugallica nuncupatur ab aliquibus.

k Vallis-triticaria, vulgo, Val de trigueros.

l Mons-alacer, vulgo Mont-alegre. Carrionem vero esse credo, quod hodie adhuc dicitur Carrion del Conde, inter Burgos & Legionem.

m Male impressum Cinisarium, vulgo Castro Cisneros. Singulorum porro locorum, cum hic tum alibi nominandorum situm (nec enim omnia nominantur in tabulis, nec forte eamdem omnia appellationem nunc retinent) aliis curiosius definiendum relinquo. Taurus, vulgo Toro, civitas etiamnum nobilis est, inter Zamorram & Vallisoletum. Aptillum, vulgo Aotillo, ubi sit libenter discerem.

n Post restaurata cum Castellanis fœdera, hac inter alias conditione, ut Ferdinandus patri legitime succederet in regnum Legionense, per ejus concessionem juramento firmatam & nullo tempore revocandam; congruum erat ut is patri restitueretur, apud illum deinceps mansurus; quod factum anno 1313.

* an suppresserūt?

CAPUT III.
Regnum Henrico mortuo, a matre Berengaria proxima herede Ferdinando filio traditur, frustra obnitentibus Comite Alvaro, & Alfonso Legionensi Sancti patre.

[17] Fieri potest ut circa hanc successionem lectori nascatur dubium, [Mater Ferdinandi Berengaria,] quod expedit prius breviter absolvi, quam porro progrediar. Dubium autem tale est. Quandoquidem D. Berengaria de jure erat heres Castellæ, mortuo fratre Henrico, quare opus habuit secreto accersere filium Ferdinandum, clevandum ad Regnum; maxime cum haberet maritum viventem, Alfonsum scilicet Regem Legionensem; ipsa autem succedente in regnum Castellæ, simul cum ea videbatur succedere maritus ejus. Præterea non absque ratione interrogabit aliquis, quare D. Berengaria manebat in Castella, & non potius apud maritum Regem? Ratio utriusque rei hæc est, quod matrimonium inter D. Berengariam & Regem Legionensem Alfonsum coaluerit causa pacis & concordiæ conciliandæ: gravia enim extiterant bella inter patrem Berengariæ & Regem Legionis; & Magnates Castellæ, præcidere volentes cursum damnorum ex ejusmodi bellis provenientium, [post susceptos ex Alfonso Rege Legion. liberos ab eo separata,] ac Reges inter se conciliare, utrumque crediderunt per ejusmodi nuptias obtineri posse, non considerantes quam arcta consanguinitate jungerentur inter se Berengaria & b Alfonsus, ex quibus prognatus est D Ferdinandus, præsentis historæ argumentum. Pontifex autem conjugium istud irritum esse declarans, sejunxit eos: ideoque Rex Alfonsus aliam c uxorem duxit; Regina autem Berengaria redivit in Castellam, atque post mortem patris mansit apud Regem fratrem suum D. Henricum, paterni Regni heredem. Hoc prænotato ad historiam regredior.

[18] Mortuo ergo, sicut dictum est, Rege Henrico, D. Berengaria cum aliqua cautela accersivit filium suum Ferdinandum: [astu recipit filium ex ejus potestate,] mittens ad eum finem Equites duos, Lupum Diaz & Gonsalvum Ruyz, in quibus multam habebat fiduciam. Hi profecti cum ad Regem Alfonsum venissent, nullam mentionem facientes de morte Regis Henrici, sicuti præscriptum eis erat; alia omnia & quæ ipsi grata fore sciebant locuti cum Alfonso, tandem, opportunam horam nacti & facilem Regis animum, supplicarunt ei, ut daret licentiam infanti D. Ferdinando eundi secum ad visendam D. Berengariam matrem suam, quæ magno illius desiderio tenebatur; promittebant autem, quod, post mutuum filii matrisque congressum, reducturi eum salvum essent. Adeo autem gratam habuit Rex Alfonsus supplicationem duorum istorum Equitum, ut petitam licentiam facilis concesserit. Alacres ergo cum Infante regressi Aptillum, eumdem adduxerunt ad Reginam matrem. [& Alvaro parere recusanti opponit:] Interim autem Comes Alvarus tulit Regem a Palentia, ut in castrum quod Tarecum dicitur celaretur: sed quia res non potuit occultari, soror ejus Regina, funestis rumoribus concitata, Palentiam cum Magnatibus properavit: ubi a Venerabili Tellio Episcopo civitatis cum processione solenniter sunt recepti, & inde ad. castrum, quod Doniæ dicitur, procedentes, continuo vi ceperunt. Tunc Magnates cum Comite Alvaro de concordia tractaverunt, sed nihil voluit Comes Alvarus acceptare, nisi Infans Ferdinandus, Rex futurus, suæ custodiæ, ut avunculus, traderetur. Cui pactioni Regina nobilis & Magnates, verentes præterita, nullatenus consenserunt; & procedentes ad Vallem-oleti venerunt; [cum eoque Vallis oletum accedit:] & consilio habito ad Extrema-Dorii processerunt: & cum venisset ad villam quæ Cauca d dicitur, habitatores villæ eos recipere noluerunt, sed ad aldeam quamdam quæ S. Justus dicitur secesserunt, & ibidem nuntios receperunt, ne Secobiam vel Abulam, vel ad aliquam Extremorum-Dorii accederent civitatem.

[19] [ubi in Comitiis Regina declarata,] Nuntiatum est etiam quod Sancius Ferdinandi, frater Regis Legionensis, contra Reginam & filium ejus magna cum multitudine adveniret: unde & Regina nobilis & filius suus, cum his qui aderant, ad Vallem-oleti protinus redierunt. Cum autem audisset Regina potiores Extremorum-Dorii & de ultra terram Secobiæ convenire, misit nuntios, qui eis fidelitatis debitum suaderent. Cumque viri Extremorum-Dorii hoc audissent, venire ad Reginam nobilem continuo consenserunt. Et cum ad Vallem-oleti communiter convenissent, ibidem tam Extremorum-Dorii Potiores, qui pro omnibus venerant, quam etiam Magnates & Milites Castellani, communi consensu regnum Castellæ, fidelitate debita, Reginæ nobili obtulerunt. Ipsi enim decentibus filiis, cum esset inter filias primogenita, regni successio debebatur: & hoc ipsum patris privilegio e probabatur, quod in armario Burgensis Ecclesiæ servabatur. Et etiam totum Regnum, [Regnum tradit filio,] antequam Rex haberet filium, bis juramento & hominio hoc firmarat. Ipsa autem, intra fines pudicitiæ & modestiæ supra omnes mundi Dominas se coarctans, regnum sibi noluit retinere; sed extra portam Vallis-oleti educta multitudine Extremorum-Dorii & Castellæ, ubi forum agitur, convenerunt: eo quod tantam multitudinem domorum angustia non ferebat. Et ibidem filio regnum tradens, Infans Ferdinandus, de quo diximus, omnibus approbantibus ad ecclesiam S. Mariæ ducitur, & ibidem ad regni solium sublimatur, anno ætatis suæ decimo f octavo, Clero & Populo decantantibus, Te Deum laudamus, te Dominum confitemur. Et ibidem ei omnes fecerunt hominium, & fidelitatem Regi debitam juraverunt. Et sic honore regio ad regale palatium est reductus.

[20] Cum autem audisset Regina nobilis, Alfonsum Regem Legionensem ad villam quæ Ayroum g dicitur advenisse; modestiæ suæ insistens pudori, [frustra obnitente Alfonso Legionensi.] per Mauritium Burgensem & Dominicum Abulensem Episcopum humiliter supplicavit, ut se ab inquietatione filii temperaret. Sed ipse Rex elatus superbia, quam cordi ejus Comes Alvarus instillarat, supplicationi & precibus contradixit, eo quod imperio inhiabat h. Imo transivit Pisoricam & venit Lacunam; ubi cum diebus aliquot permansisset, direxit faciem contra Burgos: & cum loca plurima & domos Militum devastasset, & alias incendio concremasset, ad villam quæ Arcus dicitur supervenit, sperans civitatem Burgensem se capturum. Sed cum audisset in eadem urbe Lupum Didaci & multos Milites congregatos, frustratus spe vacua & inani, contra consiliarios indignatus, in terram suam propere remeavit. Regina autem in Regem filio sublimato, dum hæc fierent, Palentiæ morabatur: & ibi venerunt ad eam ex Secobia & Abula & aliis oppidis Extremorum-Dorii Milites copiosi, [Recipit & sepelit corpus Henrici Regis:] Conciliorum suorum servitia offerentes. Et tunc Regina duos venerabiles Pontifices, Tellium Palentinum & Mauritium Burgensem misit Tarecum, ut Henrici Regis corpus reciperent, cum suis parentibus tumulandum; præsertim cum & hoc ipsum Comes Alvarus jam mandasset. Et præfati Pontifices recepto corpore Palentiam redierunt: & inde Rex novus, cum matre sua Regina nobili, ad castrum quod Munio dicitur advenerunt. Et dum Rex oppidum impugnaret, Regina nobilis fratrem Henricum Regem in sarcophago nobiliter præparato detulit ad monasterium prope Burgos, & ibidem juxta fratrem suum, Ferdinandum Infantem, cum planctu magno exequiis celebratis, regaliter sepelivit.

[21] Inde vero Regina, veniens i Munionem, invenit castrum a Rege Ferdinando & suis fidelibus occupatum, [& oppida quædam Alvaro eripit,] Militibus qui inerant captivatis. Post hæc ad Lermam & Laram, quas Comes Alvarus detinebat, cum Burgensi k Concilio procedentes, invasas fortiter occuparunt, & rebellantes Milites vi ceperunt. Inde ad urbem Burgensem redeuntes, a Pontifice Clero & Populo honorifice & processionaliter sunt recepti, gaudentibus omnibus, quod liberati ab hostibus in Dominæ naturalis dominio remanserunt *. Verum quia, [gaza sua ad belli sumptus distracta.] perturbatione hujusmodi obsistente, Regales reditus ad stipendia defecerunt, & Regina nobilis quidquid habuerat in largitionibus dispensarat, ad argenti & auri & gemmarum donaria misit manum: & quæque ex talibus reservarat, in auxilium filii liberaliter erogavit: & de consilio Magnatum qui secum aderant, ad partes Belli-foraminis l, Anagari, & Nagaræ processerunt: & receptis villis, quas sibi incolæ gratissime reddiderunt, Burgis iterum sunt reversi: Munitiones enim quas Comes Gonsalus Nunii detinebat, non potuerunt propter sui fortitudinem expugnare.

ANNOTATA.

a Initium hujus Capitis, usque ad num. 14, accipientes ex Chronica, interponimus textui Roderici.

b Vidimus post Stemma Genealogicum consanguinitatem fuisse in tertio gradu, eaque de causa Regnum interdicto suppositum. Non tamen sic potuit persuaderi Alfonso, ut ductam tanta ex causa uxorem statim discedere pateretur; sed prius ex ea ternam prolem sustulit, Ferdinandum scilicet atque Alfonsum, & filiam Berengariam, Joanni Briennio Imperatori Constantinopolitano nuptam anno 1231.

c Nihil de alia uxore alibi legimus: Scriptor autem Legendæ manifeste hallucinatus est, cum credidit, Tarasiam superinductam Berengariæ fuisse. [Tarasia Lusit. uxor 1, non 2 A Legionensis.] Quod si ex eodem errore hic quoque processum est, non possunt ea esse a primo Auctore, sed adscribenda editori forent; & sic fundaretur suspicio, quod non omnino ab interpolationibus pura hæc Chronica sit. Malim ergo opinari, Regem Legionensem, jam fultum gemina mascula prole, eaque ad succeßionem ex Regni totius consensu legitimata, non curasse de uxore alia nuptiis magis canonicis ducenda, ne ea occasio turbarum foret; sed aliquot inferioris generis concubinis contentum vixisse, ex eisque nonnullos adhuc liberos suscepisse. Certe moriens Ferdinandus, præter fratrem Principem (quem filio successori commendavit nominatim) invenitur num. 144 in genere meminisse aliorum adhuc fratrum, & plures extra matrimonium genitos numeratCatalogus Genealogicus Roderici Mendez de Silva; de quibus infra,

d Lectio, in margine editionis Francofurtensis notata, Caucam scribi dicit, pro Coca. Est autem hæc, juxta tabulas, inter Vallisoletum & Segobiam, huic vicina ad 5 milliaria. Nescio quo errore hic locus in Chronica sic legatur redditus: Ex castro Dominarum iter intendebant Vallisoletum, quando venientibus Cabezonem clausæ sunt portæ, pernoctarunt igitur in vico quodam S. Justi nuncupato; ubi pro Cauca, ponitur Cabezo, inter Vallisoletum & Placentiam.

e Nihil hoc obest, quo minus verum sit (si tamen est verum) quod rebelles Proceres scripserunt in Franciam de ultima voluntate Alfonsi, in favorem liberorum Blancæ declarata, ut supra ostendimus.

f [Quo anno A. Legionensi nupta Berengaria.] Existimat Zuniga, ex pluribus instrumentis constare, quod matrimonium Berengariæ cum Alfonso Legionensi contractum fuerit anno 1197; allegat autem diploma ab utroque conjuge in favorem Martini Episcopi Zamorensis datum, XVI Kalend. Jan. Æra 1236: Sed Auctori, alias accurato, obrepsit ut annum 1197 scriberet pro 1198, cum jam dicta Æra concurrenti. Satis nobis est, si natus sit Sanctus in autumno vel etiam sub finem anni ejusdem 1198, ut nunc egerit annum 18 ætatis suæ. Catalogus Genealogicus supracitatus eamdem nativitatem adscribit anno 1201: qui manifestus error est.

g Alias Arroyum, quod etiam habet vulgata versio; ubi & sequentia loca, Pisuerga & Laguna. Cum autem Pisuerga etiam rivulus sit, Legionense & Castellanum regna disterminans, & prope Simancam Durio influens; apparet quod in eodem tractu requirenda sint prædicta duo oppida, alias non reperienda in tabulis.

Lauretus asserit, Alfonsum, prius quam ad vim deveniret, astu usum, ac Berengariam solicitasse ad repetendum contubernium suum, [An post divortium solicitata ad redium Berengaria?] pollicendo dispensationem Roma haud ægre impetrandam: sed ipsam ait amore filii Ferdinandi certa præsentia incertis futuris prætulisse. Vellem scire unde id hauserit: interim propositam dispensationis spem, quæ secundum hodiernos mores maxime rationabilis videri posset, video tunc parum verisimilem fuisse: & ut fuisset, prudentior erat Berengaria, quam ut, satis superque negotii habens in excutiendo a filii cervicibus Alvaro, nulla dum juris specie subnixo; superinduci sibi pateretur Regem, jure maritali atque tutorioomnia ad se tracturum, sub quo quidquid porro contra Reginam ac filium ageret Alvarus, jure agere videretur. Ceterum quidquid sit de solicitatione a Laureto asserta, patet vel ex ipsa Chronica verum esse, quod idem ait, noluisse Berengariam, ut contra patrem arma filius sumeret in campumque prodiret, sed mere defensive se haberet. Postea nihilominus prodeundum etiam in campum fuit, instigante Legionensem Alvaro seque ducem præbente, uti infra num. 24 dicitur. Et tunc quidem dirempta pugna, treugaque inita est, eaque ex parte Sancti tam sincera, ut patri adversus rebelles quosdam auxilio fuerit: quo beneficio obstrictus pater, cum amare filium debuisset, tertio tamen ipsum adversus eumdem adarma profiliisse, patet ex Epistola quadam Sancti, cujus epistolæ ex Castellano (ut apud Lauretum exiat lib. 2 pag. 97 hic tenor est:

Domine pater, Rex Legionis, Don Alfonse, [Epistola Sancti, bellum a patre deprecantis,] Domine mi. Quæ istæc est iracundia tua? Cur mihi damnum & bellum infers, nihil tale de te merito? Facile intelligitur displicere tibi bonum meum, in quo multum tibi deberes complacere, habiturus filium Regem Castellæ, qui tibi semper erit honori. Nullus enim Rex aut Christianus aut Maurus, qui me timeat, nocere tibi audebit. Unde ergo tibi indignatio tanta? Sane ex Castella quamdiu vixeris numquam vel damnum vel bellum nascetur in diebus meis: e contrario, qui antea tibi inferebant molestiam, nunc te reverentur & metuunt. Quapropter propter scire debes, quod ipse tibi noceas. Posses autem si velles intelligere, quod valeam magis quam Rex alius in mundo impedire te crudeliterque vexare: sed nihil ejusmodi fas mihi in te, quia pater meus es & dominus meus; neque id bene fieret. Convenit ergo mihi ut potius te patiar, usque dum ipsemet recognoscas quid agas. Apparet hæc scripta esse postquam patri auxiliatus Sanctus fuerat contra rebelles, ut ait Tudensis; quin immo, postquam is expeditionibus Mauricis clarescere & formidabilis esse cœperat; ac verosimiliter circa ultimos Alfonsi annos: quos tamen quia præcise definire non potui, omnia hic simul posui sub unum conspectum.

i Castrum Munionis, nunc in tabulis non reperitur, uti & alia plurima a Roderico nominata loca, videtur tamen haud procul abfuisse Burgis: hinc enim intervallo non nonnullarum leucarum absunt mox nominatæ Lerma ac Lara, ad alteram Arlanzi fluvii ripam sita oppida, primum ad Austrum, alterum ad Ortum Burgensi civitati objectum.

k Concilium; etiam in vulgata versione sæpe recurrens Concejo, ita significat Senatum seu Magistratum alicujus civitatis vel oppidi, ut hic & alibi sæpe etiam sumaturpro numero delectorum Militum, ab ejusmodi Senatu submissum Regi, ad expeditionem quampiam, absque obligatione ulterioris obsequii, redituram ad propria illa peracta: & sic Rodericus lib. 8 cap. 9 ejusmodi subsidiarios appellat Communia civitatum.

l Bellum-foramen, Anagarum & Nagara, in versione vulgari nominantur, Bilborado, Anajara & Navara, forte Najara legendum. In tabulis invenitur Belorado notatum (una forsan littera male omissa) 5 milliaria Burgis versus Ortum dißitus locus; ad 9 milliaria porro gradienti occurret Najara, unde etiam locus datur suspicandi, Navarram, a Chronici auctore nominatam esse Navarrettam, duobus milliaribus Nagara distantem.

CAPUT IV.
Victoriade Alvaro rebelli relata; ejusque ac fratris infelix exitus.

[22] Dum Rex & Regina nobilis essent Burgis, Comes Alvarus, cum fratribus & complicibus, per Aggerem-Alliorum a & Quintanam-Fortunii transierunt; & in Belli-foramine hostiliter irruentes, [Regi se opponens Alvarus,] nec ætati nec sexui pepercerunt, sed cuncta cæde & incendio consumpserunt: quod cessit novo Regi & Reginæ nobili in amaritudinem & dolorem. Et hac vastatione peracta, Comites ad propria redierunt: & Rex novus cum matre Regina nobili & suis Magnatibus a Burgis Palentiam cœpit ire. Et dum ad villam, quæ Palentiola b dicitur, pervenissent; Comes Ferdinandus in ripella vallis c Guiariæ aciebus dispositis subsistebat. Comes Alvarus cum suis militibus Ferrariolam se recepit. Et quarta feria d quatuor-Temporum mensis Septembris, cum Rex Ferdinandus & Regina nobilis ituri Palentiam juxta Ferrariolam pertransirent; [temereque ad explorandum egressus,] collateralem aciem cum Alfonso Tellii & Suerio Tellii separavit, ne agmen exercitus transeuntis a Militibus Comitis læderetur. Et cum Comes Alvarus extra villam cum aliquibus Militibus resedisset, in villam ceteris intromissis, ut posset exercitum contemplari, remansit cum paucis, in villam colligi dedignatus. Sed cum Alfonsus Tellii & Suerius Tellii & Alvarus Roderici, & quidam alii, eum eminus agnovissent, [vivus capitur:] contra eum equorum impetu processerunt: & videns multitudinem præminere, jam exanimis, quamvis superbus, recolligere sese cœpit. Sed cum prædicti Milites advenissent, Comes Alvarus de equo descendit, & jacens in terra clypeo se obtexit. Sed illi manibus eum trahentes, captum cum duobus Militibus concaptivis Regi & nobili Reginæ præsentarunt: & qui multos offenderat, qui nulli pepercerat, qui naturali Dominæ ejus dominium abnegarat, divino judicio nunc prostratus, suorum Militum & Fratrum intuentium auxilio destitutus, capitur inglorius & confusus. Tunc Regina nobilis, gaudio & lacrymis Deum laudans, diu gratiarum institit actioni, quod inimicum suum & regni & filii sibi tradidit tam facili captione.

[23] Videntes igitur cuncti qui aderant, quod Deus omnipotens Reginæ nobilis opera dirigebat, cum gaudio & actionibus gratiarum, Palentiam intraverunt, & inde ad Vallem-oleti iverunt: ubi fuit Comes Alvarus in captione & vinculis custoditus. Cumque ibidem de compositione aliquamdiu tractaretur, ea conditione fuit pactio acceptata, [cumque se redemisset usurpatis cedendo,] ut Comes Alvarus restitueret castra omnia quæ tenebat, scilicet Cannetum & Alarconem, Amagam & Tarecum-Cæsareum & Villam-francam, Turrim Belli-foraminis, Anagarum & Pandicurgum e: & his deditis solveretur. Castrum Xeriz f & Orzegonem detinebat Comes Ferdinandus frater ejus, & ad eorum captionem tenebatur Comes Alvarus cum centum Militibus Regem sequi, donec ea suæ potentiæ subjugaret. Comes autem Alvarus Gundisalvo Roderici fuit commissus, donec compleret superius prænotata. Rex autem duxit exercitum versus Castrum: & licet Comes Ferdinandus, fultus copia victualium & multitudine armatorum inibi rebellaret, ea conditione restituit Castrum & Orsegonem, ut ejus vasallus fieret, & ab eo ut vasallus proprius castra teneret. His peractis, Domino disponente, quievit perturbatio novi Regis: & sex mensium spatio fuit seditio sic sedata, quæ credebatur perpetuo duratura, quod Rex Ferdinandus susceptus ab omnibus cœpit ubique jurisdictionem Regiam exercere.

[24] Post hæc autem Comites, videntes in regno potentiæ suæ gloriam minoratam, imo potius annullatam, [ac Legionem fugisset,] in Valle-Juniperi g territorii Palentini, cœperunt iterum rebellare, & prædas in Campis h Gotthicis exercere: sed Rex Ferdinandus, cum Regina nobili matre sua & aliqua parte Magnatum, venit ad Aggerem-fumorum i & Medinam de Rivo-sicco, & sic Comitum insolentiæ pro parte maxima cessaverunt. Sed videntes Comites in Valle-Juniperi non posse resistere, Regis Legionensis dominio se dederunt; & ut moveret guerram filio, suaserunt. Cumque utrimque exercitus convenissent, & quidam Nobiles ex Castella versus partes Salmanticæ intravissent, videntes Regem Legionis sibi cum suo exercitu occurrentem, in aldea k Medinæ del Campo, quæ Castellio dicitur; intraverunt. [bellumque resuscitasset, moritur;] Cumque Rex Legionensis eos inibi obsedisset, & Comes Alvarus cœpisset caligis ferreis calceari, percussus a Domino cœpit gravissime infirmari: & firmata treuga inter patrem & filium ab invicem discesserunt. Comes autem Alvarus, morbi & treugæ dolore vexatus, Taurum semianimis est delatus: ubi mortis anxietate coactus, Militiæ S. Jacobi sese dedit, & ibidem vitam finivit, & Uclesii est sepultus. Et post modicum temporis Comes Ferdinandus frater ejus, [uti & frater ejus Marocci,] cujus non ut voluit in regno Castellæ desideria provenerunt, in Africam transfretavit, & ab Amira l Momenino susceptis muneribus varia jactitavit. Et dum ibi longa mora, ut moris est m Arabum, traheretur, eum contigit infirmari: & fecit ad vicum prope Marochos, qui Elbora dicitur, se transferri: vicus enim a Christianis dumtaxat incolis colebatur. Et dum percepit ex incurabili morbo interitum imminere; a Gondisalvo n Fratre Hospitalis, qui Innocentii Papȩ III familiaris extiterat, suscepit habitum Hospitalis; & universæ carnis viam ingressus, cum aliis qui ibidem obierunt ad domum Hospitalis, qui Pons-Fiterii o dicitur, in diœcesi Palentinensi, in sarcophago est delatus: & ibidem ab uxore sua Comitissa Majore, & filiis suis Ferdinando & Alvaro, & multis aliis est sepultus.

ANNOTATA.

a Agger-alliorum, & Quintana-Fortunii; in vulgari, Oterdagos, Quintana, y Fortunio, ut videantur tria loca poni.

b Palentiola, in eodem vulgari (per aliquem forsan errorem) Herrera: quod nomen mox iterum ponitur pro Ferrariola.

c Vulgariter Ribera de la val de Gragera.

d Annus 1218, quo hæc facta videntur, litteram habuit Dominicalem G, proinde hæc quarta feria incidit indiem 19 Septembris.

e Eadem loca in vulgari sic nominantur, Cañete, Alarcon, Tariego, Cicafeo, Villafranca di monte d'Oca, Torre di Bilborado, y Nagara: omittitur autem Pandicurgum.

f Ibidem. Castro Xeriz y Monzon, quod ultimum valde discrepat.

g Vallis-juniperi, vulgo, Val de pero.

h Campos-Gothicos ignoravit interpres, ideoque simpliciter vertit, terras, seu agros.

i Agger-fumorum & Medina de Rivo-sicco, vulgo, Tor de humos y Medina di Ruyseco; horum locorum ultimus locus abest Palentia ad Occasum circiter 6 leucis, unde de situ aliorum locorum Camporumque Gothicorum facilis fit conjectura, eum in confiniis Regni Legionensis fuisse.

k Aldea Hispanis Villam seu Burgum denotat: est autem Medina del Campo media inter Vallisoletum & Salamanticam via.

l Amiras Saracenis & Mauris Dux seu Rex dicitur: hic vero, contractis in unam duabus vocibus, paßim vocatur ab historicis Miramolinus: quod tamen non est proprium, sed appellativum nomen summi Saracenorum Principis, & Latine redditur Imperator fidelium. Vide Cangium in Glossario.

m Interpres vulgaris, inter multas delicias.

n Chronica vocat Hospitalarios S. Ioannis Acconensis: ita scilicet tunc nuncupabantur, a loco habitationis primario; qui antea S. Ioannis Hierosolymitani appellabantur. Cum enim Hierosolyma amissa anno 1187, recepta esset anno 1191 Accon, huc immigrarant. Similiter iterum amissa Accone an. 1291, occupata autem a Christianis Rhodo, cœperunt dici Equites Rhodienses, donec hæc etiam Turcis ceßsit anno 1522: unde in Melitam recepti a Carolo V anno 1530, Melitensium nomen hodie tenent, insulamque contra Turcas tuentur generose.

o Idem, Puente di Fitero en la ribera de Pisuerga: qui fluvius, nunc Legionensis & Castellani regni limes, supra Castrum Melgar exoriens, a Septentrione procurrit in Austrum, atque infra Septimancam Durio se immergit.

CAPUT V.
Ferdinandi matrimonium cum Beatrice Suevica, ex eaque liberi. Repreßi seditiosi. Cathedralis Toletanæ fundatio.

[25] Adversariis itaque sic a Domino judicatis, Rex Ferdinandus regnum obtinuit pacifice & quiete, Regina nobili omnia disponente: [Petita a Frederico In p. Beatrix,] quæ adeo solicite filium educavit, ut regnum & patriam, juxta morem avi sui nobilis Alfonsi, in pace & modestia gubernaret, usque ad vigesimum quintum a filii sui annum. Sed quia indecens erat, ut tam magnus Princeps extraordinariis petulantiis traheretur; mater sua, quæ semper voluit eum ab illicitis custodire, procuravit ei uxorem nomine Beatricem, quæ fuit filia Regis Philippi b in Romanorum Imperatorem electi, & Mariæ filiæ c Isac Constantinopolitani Imperatoris: quæ fuit optima, pulcra, sapiens, & pudica. Missique pro ea nuntii, Mauritius Burgensis Episcopus, vir laudabilis & discretus; Petrus Abbas S. Petri de Aslantia, Rodericus Abbas de Rivo-sicco, Petrus Odoarii Prior Hospitalis, ad Fredericum d Romanorum Regem, sub cujus custodia erat tunc temporis Domicella, in Teutonia accesserunt; & ab ipso Rege honorabiliter sunt recepti. Cumque legationis causam, ut injunctum fuerat, explicassent; prædicti nuntii expectarunt. [impetrataque,] Tandem Rex Fredericus, in Imperatorem electus, consobrinam suam Beatricem, Domicellam nobilem, pulcram, compositam & prudentem, Regi Ferdinando per dictos nuntios, cum apparatu nobili, destinavit. Et cum Parisios advenissent, Rex Francorum, Philippus nomine, qui tunc Gallis præsidebat, eam honeste recepit, per terram suam honorifice dans ducem; itaque ad regnum Castellæ felici itinere pervenerunt.

[26] Tum Regina nobilis Berengaria, cum comitatu nobili religiosorum & secularium Magnatum & Dominarum, [Ferdinando conjungitur] ultra burgum qui Victoria e dicitur, occurrit nobili Domicellæ; & Burgis exinde venientes, invenerunt Regem Ferdinandum, cum Magnatibus & Nobilibus & civitatum Primoribus, expectantem. Qui Domicellam & Nuntios honore quo decuit receptavit, & tertia die f ante festum S. Andreæ, in regali monasterio prope Burgis, celebrata Missa a venerabili Mauritio Burgensi Episcopo, & armis militaribus benedictis, ipse Rex suscepto gladio ab altari manu propria se accinxit cingulo militari: & mater sua, [festo S. Andreæ.] Regina nobilis, ensis cingulum deaccinxit. Tertia die, in festo scilicet S. Andreæ, Beatricem dulcissimam Domicellam duxit solenniter & legitime in uxorem, Missam venerabili Mauritio in Cathedrali ecclesia celebrante, & benedictionem nubentibus largiente: & fuit ibi Curia nobilissima celebrata, assistentibus totius regni Magnatibus, Dominabus, & fere omnibus regni Militibus & Primoribus civitatum.

[27] Post modicum vero temporis, propter injurias quas Rodericus Didaci de g Camberis in terra sibi credita exercebat, [Rex compescit insolentiam Roderici de Camberis,] licet esset Cruce-signatus in subsidium Terræ-sanctæ; Rex Ferdinandus citavit eum, ut ad Curiam veniens satisfaceret de objectis. Cumque ille ad Vallem-oleti Curiam advenisset, cum naturaliter iræ inconstantia duceretur, a falsis amicis suasus, inviso & insalutato Rege recessit. Rex autem pro hujusmodi indignatus, abstulit ei terram suam. Et cum prædictus Rodericus Didaci nollet restituere munitiones, tandem restituit ex pacto, ut Rex daret ei quatuordecim millia aureorum. Et cum pecuniam suscepisset, tunc demum reddidit castra Regi. Anno postea iterum revoluto, Gonsalus Petri, Dominus Molinæ h, consilio Comitis Gondisalvi, cœpit contra Regem minus provide rebellare, & partem Reginæ, Molinæ vicinam, rapinis & vastationibus molestare. Cumque monitus nec desisteret nec satisfacere voluisset, Rex Ferdinandus super eum exercitum congregavit. Sed superveniente nobili Regina Berengaria matre sua, [item alium sibi rebellem:] cum Rex non posset castrum Zaphare expugnare, concordiam procuraverat, & certis pactionibus Rex soluto exercitu a Molina recessit. Et diebus aliquot interpositis Comes Gundisalvus Nunii, qui ad Arabes se transtulerat; cum a Rege Castellæ beneficia non posset assequi ut optabat, iterum se restituit Agarenis: & dum in partibus Cordubæ moraretur, in villa quæ Beatia dicitur infirmitate gravissima contigit ipsum mori: & delatus a suis sepultus est in i Cephinis, ubi habent oratorium Fratres Templi.

[28] Suscepit autem Rex Ferdinandus ex uxore sua gratissima Beatrice filios hic notatos, [octo liberos ex uxore suscipit:] Alfonsum primogenitum, Fredericum, Ferdinandum, Henricum, Philippum k, qui oblatus a Domina Berengaria, Regina nobili, avia sua, Deo & Roderico Toletano Pontifici, per manus ejusdem Pontificis ad titulum Ecclesiæ Toletanæ in sortem Domini est vocatus: & in continenti idem Pontifex Præbendam & alia Beneficia in prædicta Ecclesia assignavit. Habuit alios filios, Sancium qui oblatus Roderico Toletano Pontifici, a quo cum Clericali tonsura Psalmistæ l officium est adeptus, Præbendam & Beneficium in Toletana Ecclesia est consecutus; Emanuelem, & duas filias, Alienor, quæ decessit parvula; & Berengariam, quæ in Regali monasterio degit, Virgo Domino consecrata. Verum Regina nobilis Berengaria mater Regis, [precedit contra Mauros semel,] volens eum a Christianorum injuriis alienum, militiæ suæ primitias voluit Domino dedicare; & treugam cum Arabibus noluit ulterius protelari m: sed exercitu congregato, assistentibus sibi Roderico Toletano Pontifice & aliis Magnatibus regni sui, per Beatiam & n Ubetam vastationes exercens, aggressus est Caseatam: & captis & interfectis multis millibus Saracenorum, quia castrum variis impugnationibus erat dirutum, tunc noluit retinere. Rex autem, Caseata, ut diximus, occupata, per ripam Bætis magni fluminis ad partes pervenit o Giennii: [iterum,] & destructis quibusdam munitionibus & urgente instantia hiemali ad propria est reversus. Post hæc autem iterum exercitum congregavit; & tradente eas sibi Avomahomat, qui erat Arabum Princeps nobilis, filius p Avoabdellæ filii Abdelmurris, cepit Beatiam, q Andugarum atque r Martos; & castrum istud nobilissimum dedit Fratribus Calatravæ. Et destructis aliis castris & municipiis, [certio,] ad sua feliciter est reversus.

[29] Et tertio ingressus terram Arabum, cepit Sevioth s, Xoparum & Gartiez, & bellatoribus obfirmavit; aliisque vastationibus peractis, ad urbem reversus est Toletanam. Eo tempore erat in Hispaniis Legatus Romanæ Ecclesiæ, Joannes t de Abbatis-villa, quæ est in Comitatu Pontivi, Sabinensis Episcopus Cardinalis, vir bonus, sapiens, litteratus: [quarto.] qui celebratis in singulis regnis Conciliis, postquam monita salutis proposuit, ad Sedem Apostolicam est reversus, tribus annis legationis expletis. Post hæc iterum Rex Ferdinandus terram Arabum est ingressus, & cepit Eznatoraph, u Turrim de Albet, S. Stephanum, & Chorlanam. Et alia vice duxit exercitum per Giennium circa festum S. Joannis, quod propter sui fortitudinem non potuit expugnari. Et inde procedens cepit x Pegum: & captis incolis & occisis, munitionem funditus desolavit. [& quinto.] Et veniens ad oppidum quod y Alhama dicitur, captis habitatoribus & occisis, locum destructione simili dissipavit: post quod ad propria cum exercitu remeavit. In hac expeditione non interfuit Rodericus Pontifex Toletanus, qui Guadalphagare remanserat, febris acumine fatigatus, ubi finis periculum vix evasit: sed misit cum exercitu Dominum Capellanum suum, virum venerabilem Episcopum z Placentinensem: qui in exercitu loco ejus Pontificalia exerceret. [Novam Toleti Cathedralem ædificat.] Et procedens iterum contra Mauros obsedit Capellam, castrum munitissimum in diœcesi Toletana, & diutinis impugnationibus tandem cepit. Et expletis quatuordecim hebdomadibus expeditionis, ad urbem regiam est reversus. Et tunc jecerunt primum lapidem Rex & Archiepiscopus Rodericus in fundamento ecclesiæ Toletanæ, quæ in forma Mezquitæ tempore Arabum adhuc stabat. Cujus fabrica opere mirabili de die in diem, non sine grandi admiratione hominum exaltatur a*.

ANNOTATA.

a [Ætas Sancti, regnare incipientis.] Cum Toletanus dicat S. Ferdinandum creatum fuisse Regem anno ætatis suæ 18, idque factum sit anno Christi 1217; oportet ut annus 25 illius, sit 1223 Christi. Corrigendum autem hic fuit evidens mendum, textui Hispanico nescio quomodo inductum; dum numeratur annus 25 regni, & quidem velut ex auctoritate Toletani; hic enim annus esset Christi 1241 quousque dici nequit regnum gubernasse mater: quæ tamen rationabiliter credi potest, ea lege tradidisse filio suo Regnum, ut ipsa illud gubernaret, quousque is annum ætatis 25 attigisset, licet aliquot annis prius ei uxorem jungendam curaverit.

b Philippus Dux Sueviæ, Alfonso a Cartagena dictus Dux Bavariæ, Frater Imperatoris Henrici, an. 1197 defuncti, electus an. 1198; cui oppositus discordi electione fuit Dux Saxoniæ Otho. Obiit Bambergæ, occisus anno 1208.

c Isacius Angelus, ab anno 1185 Constantinopolitanus Imperator, & anno 1195 excæcatus depositusque a fratre Alexio; a Francis & Venetis, victo tyranno regia urbe potitis, restitutus fuit. Hujus secunda filia Maria, alias Irene, nonnullis etiam Cæcilia nuncupata, primum Rogerio Tancredi Siciliæ Regis filio nupserat, hoc autem mortuo, & Sicilia ab Henrico Imperatore occupata anno 1195, ab eodem tradita est fratri Philippo, [Isaaci CP. Imp. filia, Sancti Socrus.] eodem quo hic anno mortua, & in Lorchensi ad Tubingam monasterio sepulta: uti accuratißime tradit, in suo de familiis Bysantinis eruditißimo opere, amicus noster Dominus du Cange pag. 294. Loco, Isac, in textum irrepserat, Corsac, sive (ut vulgaris interpres legit) Coysat: quod in gratiam lectoris correxi David Blondellus volumine 2 Tabula genealog. 144 Beatrici nostræ, quam unigenitam aliqui fuisse volunt, sorores addit (sed forsitan ex alio patre) Mariam Brabantiæ Ducissam, uxorem Henrici II, Cunigundim uxorem Wenceslai Regis Bohemiæ, & Elisam Ottoni IV Imperatori desponsam.

d Fredericus II, Henrici Imp. filius, adeoque Beatricis patruelis, Rex Romanorum factus 1215, [Reginæ Beatricis genus paternum:] Imperator coronatus 1220 Romæ 22 Novembris. Sed quoniam ab eo tempore usque ad obitum Philippi Regis Franciæ (qui sponsam transeuntem excepit & mortuus est an. 1223) non facile est invenire menses quatuor continuos, quibus in Germania Imperator fuerit; recte is solum hic dicitur Electus, & intelligitur hoc matrimonium conclusum fuisse in celebribus illis comitiis Norimbergensibus, quorum ad annum 1219 meminerunt Annales Augustenses. Idem indubitabiliter confirmat Zuniga ad an. 1252 num. 9, allegans Privilegium Fitirensi monasterio datum die 12 Decembris, [annus celebrati cum ea conjugii.] signatumque sub hac formula, Anno regni mei tertio, anno videlicet quo ego præfatus Rex Ferdinandus, in monasterio S. Mariæ Regalis de Burgis, manu propria cingulo militari me accinxi; & Dominam Beatricem Reginam, Philippi quondam Regis Romanorum filiam, duxi solenniter in uxorem. Probat autem ex multis instrumentis idem Zuniga, cœpisse Ferdinandum annos sui Regni numerare a 31 Augusti, an. 1217.

e Victoria, oppidum in Cantabris, conditum an. 1180 trans Iberum, distat Burgis ad leucas circiter 20, sed cum ejus Conditor Sancius, Vasconiæ ac Navarræ Rex & Biscayæ pro magna parte Dominus, coactus fortunæ Alfonsi Castellani cedere, turpiter in Africam profugisset; capta an. 1200 Victoria ipsa est ejusque deditionem secutum est regnum fere universum, etiam trans montes. Quodcum pace inita restitutum esset, manserunt tamen in potestate Castellani quatuordecim oppida juris controversi (ut Mariana lib. 11 cap. 25) in quibus erat ipsa Victoria, cum reliqua usque ad montes Biscaya.

f Id est 27 Novembris, quæ anno 1219 incidit in Feriam 4 & Festum S. Andreæ in Sabbatum, cum esset littera Dominicalis F.

g Vulgariter Ruy Diaz de los Cameros.

h Molina, oppidum montanum, in finibus Castellæ novæ versus Aragoniam, unde vicinis montibus appellatis Sierra de Molina.

i Cephini, in vulgata Zasinos.

k De Phillipo vide annotanda ad Caput. 18 litt. C.

l Durandus lib. 2 cap. 3 docet in sacris Canonibus Psalmistam dici Clericum primi Ordinis, [Sancius Sancti filius Archiepisc. Toletanus.] id est, primæ Tonsuræ, eumdemque in Conciliis etiam Cantorem vocari: unde S. Isidorus. Ad Psalmistam pertinet officium canendi, dicere Benedictiones, Psalmos, Laudes, Responsoria. Sunt qui eumdem Sancium prius Canonicum, postea Archidiaconum Toletanum fuisse dicunt: mortuo autem D. Guiterio, aut (ut alii) D Dominico Pasquali, electum Archiepiscopum fuisse constat, per Scripturas, quibus usque ad an 1259 utitur titulo Electi & Procuratoris seu Administratoris; deinde, cum per ætatem licuit, ordinatus ab Archiepiscopo Hispalensi Raimundo, Archiepiscopum se absolute scripsit, quoad obiit an. 1261 vel 1266; bene distinguendus ab alto Sancio, filio Iacobi Aragonum Regis, qui eosdem titulos succeßive geßit, & obiit in prœlio contra Mauros an. 1275. In utroque autem corrigendus Tamayus ad 25 Octobris, ubi Archiepiscoporum Catalogum texuit, & Castellanum quidem ceßisse dignitate dixit, Aragonem vero obiisse, an. 1285.

m Erravit ergo Auctor Chronicæ cum scripsit: quod Berengaria, [Berengaria hortatrix filio ad bellum Mauritium.] tenerius filium diligens, ab omnibus omnino armis abstinere eum voluit; eoque curavit treugam cum barbaris factam prolongari, & moræ innectendæ causa suaserit Regi, ut prius Deo consecraret filiam Berengariam, aviæ cognominem. Hoc si suasit, eo suasit, ut moturus in barbaros filius, velut alter Iephte, hac gratiori sanctiorique victima, propitiaret Deum, victoriæ omnis auctorem. Lauretus nescio quo Auctore asserit lib. 2 pag. 3. Sancto Regi in monasterio Olcarum fuisse a Mauritioo Burgensi Episcopo porrectum Gladium & Labarum benedictum, die XXX Novembris: quod ita potuit aliquis notatum invenisse: non item annum MCCXX; tunc enim adhuc biennium durare debebat treuga cum Saracenis, contra quos dumtaxat sacra armadabantur. Scripta fortaßis fuerit Æra MCCLX, cum anno Christi 1222 conveniens, & vel typotheta ejus erraverit 0 pro 2 ponens, vel potius ipsemet male subduxerit calculos, sicuti mox annis 35 ab anno 1220 armis illis usum Sanctum scribit, qui tamen an. 1252 obiit.

n Ubeta seu Ubeda, Baezæ propinqua ad Orientem, qua oppidum respicit trans Bœtim situm, vulgo Punta de Ubeda. Primus hic forsitan antiquæ urbis situs fuerit; ita ut hæc prædicto fluvio nomen suum vel dederit vel debuerit: urbes enim plerasque in alio quam ubi antiquitus fuerant situ locarunt Mauri, servato quandoque veteri nomine, etiam in longiori distantia. Caseata, vulgo Quesada, a caseis dicta (nescio an adhuc superstes) infræ num. 65 conjungitur Baëzæ & Vbedæ, notis in extimæ Andalusia ad Ortum urbibus.

o Giennium, vulgo Jaën, distat Baëza 6 circiter leucis.

p In vulgata nominantur Aben-Mahomat & Aben-Abdale filius Abdel-Moyn. [Beatiæ Rex Maurus,] De quo apud Zunigam ad an. 1250 num. 10 habetur memoria, sub diplomate signato per Regem, 8 Januarii, anni deditionem proxime secuti 1226, anno autem regni sui nono, quo anno Azehid Abu-Mahomad, Rex Baëciæ, devenit Vassallus Regis & osculatus est manus suas. Quem sane modum annos regni signandi aliquo memorabili facto, jure laudat Zuniga, tamquam historiæ commodißimum. Robles in Historia Caravacana l. 2 cap. 6 patruelem facit Regis Valentini, ipsiusmet Miramolini Mahomadi cognomento Viridis ex fratre nepotem, & anno 1225 a suis fuisse occisum ait, quod suspicarentur clam factum Christianum; [an a suis ob Christianismi suspicionem occisus?] successorem vero habuisse filium Aben-Mahomad, patri similem & fide & amore erga Sanctum: qui baptizatus dictusque Ferdinandus, nobilem post si reliquerit posteritatem, hodieque in Bætica florentem. Ego ut nihil cuiquam detractum volo, ita optarem talia legitime probari; suspectas enim semper habemus, familiares nimium huic seculo nequam, Genealogistarum imposturas. Et vero quis credat Mauros, qui tali ex causa Regem occiderint, assumpturos ejus loco fuisse filium, de quo nihilo certiores quam de patre essent? aut Ferdinandum inultam reliquisse amici cædem, tali causa patratam, ipso quo se ei conjunxerat anno? vel, si ultus est, tanti momenti rem præteriri in Chronica potuisse? Anno certe 1234 adhuc vivebat Mahomad, & filium miserat in auxilium Christianorum ad Xerez. Sit ergo penes referentem fides, tum cædis illius anno ut summum 1235 patratæ; tum obsidionis, quam a rebellantibus civibus sustinuerit arx, Sancto expactis tradita, & Gonzalvo Ybañez Magistro Calatravæ commissa ad custodiam. Hic dicitur, cum arcem desperaret posse diutius obtineri, deficiente penitus annona, [an Valentinus Sancti clientelam expetierit;] ita deseruisse locum, ut calces equorum, in contrariam partem ferrati, vestigia relinquerent velut tendentium in arcem & fidem facerent hosti magni subsidii noctu inducti, qua specie conterriti Mauri obsidionem dimiserint; præsidiarit vero, per mediam progreßi leucam, reflexis ad arcem desertam oculis, supra ejus portam principalem viderint fulgere Crucem Caravacanam: cujus conspectu animati repetierint locum; eumque contra regressos errore cognito hostes tenuerint, usque dum adveniens cum quingentis equitibus Didacus Lupi de Haro, a S. Ferdinando submissus, festo S. Andreæ cunctos exemit periculo, ingressus per portam quæ ex tali eventu & ex obtenta sequenti die ab erumpentibus inde victoria, appellata fuerit Porta Comitis. Certius id fortaßis probari posset, ipso exhibito instrumento, quod anno 1232, 18 Maji Rex expedierit, invitans quam plurimos ad inhabitandam Beatiam: cui interim a prædicto successu creditur pro armis obtigisse Crux Caravacensis, supra decussatas claves duas; quæ insignia utrum tam antiqua sint, aliis examinandum dimitto. In Historia trium Ordinum agitur de prænominato Calatravæ Magistro, nec aliud quidquam de eo dicitur, quam utilem operam Ferdinando navasse in Bætica subigenda, ac nominatim contra Maurum Beatiæ Regem. Et si verum est, inductos revera Christianos in locum Maurorum, verosimile est id non esse factum nisi ob prægressam aliquam eorum rebellionem, fortaßis post Regis sui mortem, quando Crux visa supra portam fuerit. Mirum est interim Beaticensis Regis, in clientelam Ferdinandi redeuntis, nullam fieri a Toletano mentionem: Lauretus addit Valentinum quoque Regem Zeyt Abuzeyt apparatu Sancti contra se territum, Concham venisse ad Ferdinandum eique homagium præstitisse: qua de re vellem æque certum testimonium videre. Si tamen ea vera est, non potuit facta esse anno quem ille ex Garibayo notat, 1223, sed necessario pertinebit ad annum 1227. Addunt autem illisubjectionem hanc fuisse semen discordiarum inter Castellanos & Aragones, quorum Rex Iacobus Valentinum regnum subjugandum susceperat, sicut & fecit: quare Castellanorum in illud irruptiones suam æstimabat injuriam.

q Andugar, oppidum cis Bætim, aliquanto vicinius Cordubæ quam Giennio.

r Martos, nominatißimum in hac historia castrum, hodieque superstes trans Bætim, pari fere a Corduba atque Granata leucarum 12 intervallo.

s Chronica de horum locorum acquisitione tacet, uti & de adventu Legati Apostolici.

t De hoc Joanne Ferdinandus Vgellus tom. 1 Italiæ sacræ in Episcopis Sabinensibus: Vix sub Gregorio IX roseo pileo fuerat donatus anno 1227, cum ad prædicandam Cruciatam contra Saracenos statim in Hispaniam ac Lusitaniam missus est.

u Hodie Iznatoraph, & ultimum locum Chiclanam dici, monet Nota marginalis: sed R. P. Ioannes de Gamiz (cui hanc & alias plures correctiones acceptas refero) ex nostro S. Hermenigildi Collegio Hispali ad me scribens, gravis erroris Notam istam arguit, cum Chiclana sit locuslongißime distans, in ora Maris Gaditani: suspicatur autem Chorlanam hic dictam, fortaßis esse hodiernam Solanam, locorum vicinia id suadente.

x Pegum, vulgo Pliego, in tabulis Priego, 6 circiter leucis ultra Martos in Austrum.

y Alhama, in vulgari Alhambra.

z Chronica Placentinum hunc Episcopū, tunc Archiepiscopi vice functum, nominat Dominicum, quem Tamajus in Catalogo ad 16 Oct. sedisse ait ab an. 1221 ad 1233, & adfuisse pugnæ ad Navas Tolosanas: locum autem in quo ægrotavit Archiepiscopus, Chronica vocat Guadalagar.

a* Eadem Chronica: Perfecta autem nobiliter ecclesia ista, novis quotidie augetur ornamentis & ædificiis. Operæ pretium igitur foret, [Cathedralis Toletana,] ad præcise noscendam ætatem Chronicæ, scire quando ecclesiæ Toletanæ Fabrica absoluta fuerit. Primus in fundamenta lapis jactus erat 15 Augusti, quapropter & titulo Assumptæ Virginis dedicata est postea die 28 Octobris. Noster Antonius Quintanaduefias (qui de Sanctis Festisque Toletanis librum conscripsit) pag. 14 eamdem ecclesiā describit ut habentem naves quinque, [ejusque iconismus.] quarum media supra ceteras eminens alta sit pedes 160; longitudinem vero totius molis esse pedum 404, latitudinem pedum 202 numerum autem columnarum eamdem una cum adjuncto claustro sustinentium, ad 804 ascendere. Quam magnificum opus istud sit, utcumq; æstimare poteris ab exteriori ejus forma, secundum latus unum, quemadmodum anno 1566 ipsum delineavit Georgius Housnaglius.

PARERGON II.
De Miraculosa sanatione Reginæ Beatricis, per Deiparam, ab Alfonso filio rhythmice descripta.

ARCHIEPISCOPALIS
ECCLESIA S. MARIÆ
TOLETI.

Narrata superiori Capite recuperatione Capellæ, nequaquam prætermittenda videtur occasio, referendi hoc loco insignis miraculi, eam secuti, [Alfonsus Sapiens hymno Gallæco] in sanatione Reginæ Beatricis, quam Rex Sanctus eo tempore Concham advocaverat, propius intenturus ulterioribus contra Mauros progreßibus. Habetur illud apud Zunigam, ex supra laudato Codice Rhythmorum Gallæcorum Alfonsi Sapientis, rem coram oculis suis, licet tum adhuc puerilibus gestam, celebrantis sub hoc titulo: Esta es como Santa Maria guareceu a Reyna Donna Beatriz de grand' enfermedada porque a orou a ssa omagen con grand' asperança: quæ sic Latine sonant: Hæc est, quomodo S. Maria sanavit Reginam D. Beatricem a magna infirmitate; quia cum magna fiducia adoravit sanctam ejus imaginem.

[31]

      Quen na Virgen groriosa
Esperanza muy grand à,
Ma, car seia muit enfermo,
Ela mui ben ò gvarià.
      D'est un mui grand miragre
Ves quero dezir que oy:
E pero era minyno,
Membrame que foi assi:
Cam estava eu deante,
Et todo ouvi e oy
Que fezo Santa Maria,
Que muitos fer e fara.
Quen na Virgen groriosa
Esperanza muy grand à &c.
      Esto foi en aquel año
Quando o mui buen Rei ganou
Don Fernando à Capela
E de Christianos poblou,
E ssa moller à Reina
Doña Beatrix mandou,
Que fosse morar en Concha,
E quant el foi a colá.
Quen na Virgen groriosa &c.
Na oste, e seu mandado
Fer ela mui volenter:
E quando foi na cidade
Peor enferma moller
Non vistès, do que foi ela:
Ca Pero de Monpiller,
Bonos fisicos y eran,
Dezian non vivera.
Quen na Virgens groriosa
Esperanza muy grand à &c.
      E porque esto dezian
Non era mui sen razon:
Ca d'aver ela seu fillo
Estava en a sazon: [adorata B. V. imagine]
E avia tan gran fever,
Que quen a via enton,
Dezia, Seguramente
Desta non escaparà.
Quen na Virgen groriosa &c.
Mais la Reina, que serva
Era da que todo val,
Virgen santa groriosa
Reyna esperital,
Fez trager huna omagen
Muy ben feita de metal
De Santa Maria, disse:
Esta cabo mi ferà.
Quen na Virgen groriosa &c.
Ca pois eu assa segura
Vir à tal creencia ei,
Que de todos estos maës.
Que à tan toste guarrei.
Por end a mi a chegade
E logo lle beizarci
As sas manos e os pees,
Ca muy gran prol me terra.
Quen na Virgen groriosa
Esperanza muy grand à &c.
      E tod' est assai foi feito;
E logo sen outra ven, [statim convaluit,]
De todos aqueles maës
Guariu à Reina tan ben,
Per poder da groriosa,
Que nada non sentiu en.
Por en serà de mal fiso,
O que a non loarà.
Quen na Virgen groriosa
Esperanza muy grand à &c.

Qui in Virgine gloriosa magnam habet fiduciam, [narrat quomodo se puero mater sua,] quamvis multū sit infirmus ipsa eum bene sanabit.

Hanc in rē prægrande miraculum vobis volo dicere, quod audivi. Eram quidem tunc puer: optime tamē memini remita se habuisse, quia præsens fui, omnesque audivi dicentes, quod fecerit illud Sancta Maria, quȩ multa fecit & faciet. Qui in Virgine gloriosa &c.

Fuit hoc eo anno, quo bonus Rex D. Ferdinandus obtinuit Capellam, & Christianis habitandam tradidit: suæ autem uxori D. Beatrici Reginæ mandavit, ut veniret habitatum Concham, quamdiu foret in ea regione. Qui in Virgine gloriosa &c.

Nihil morata illa, [Conchæ infirma ad mortem,] valde libenter implevit mandatum ejus: sed mox ut venit in civitatem, magis infirmam mulierem numquam te vidisse dixisses. Quia Petrus de Monpellerio & boni medici qui aderant, dicebant quod non erat supervictura. Qui in Virgine gloriosa &c.

Id autem dicebant non absque magna ratione, erat enim brevi paritura filium: & patiebatur febrem tam vehementem, ut quicumque expertus diceret, Certo inde non evadet. Qui in Virgine gloriosa magnam habet fiduciam &c.

Sed Regina, famula ejus quæ valet omnia, sanctæ ac gloriosæ Virginis & spiritualis Reginæ; fecit adferri quamdam imaginem ipsius S. Mariæ, perpulchre elaboratam ex metallo, & dixit: Hæc mihi aderit. Qui in Virgine gloriosa &c.

Quia possum ego secura vivere in tali credulitate, quod ab omnibus istis malis bene cito sanabor. Quapropter applicate eam mihi, & statim osculabor illi suas manus atque pedes: quia mihi magnam adferet utilitatem. Qui in Virgine gloriosa &c.

Statim autem totum id factum est, & absque alio remedio, ab omnibus istis malis tam bene sanata fuit Regina, per potentiam gloriosæ Virginis, quod nihil postea malæ valetudinis sensit. Proinde male sanus fuerit, quisquis eam nonlaudaverit. Qui in Virgine gloriosa &c.

CAPUT VI.
Maurorum dißidentium motus. Ferdinandi in regnum Legionense succeßio, per matrem curata.

[32] In diebus hujus Regis Ferdinandi, surrexit quidam nomine Abenhuth, in castro Rechoc a in territorio Murtiensi: & cœpit contra Almohades b rebellare, qui cismarinos Arabes, adeo crudeli dominio opprimebant, [Mauri mutuis cædibus debilitati] quod de facili Abenhuthi proposito consenserunt. Et obtenta Murtia & finitimis oppidis & Castellis, omnes Almohades quos habere potuit capite detruncavit: & omnes Mezquitas præsentia Almohadum judicans inquinatas, aspersione aquæ fecit a suis Sacerdotibus expiari, & armorum suorum insignia fecit c nigra, quæ in bellis & alibi præferebat, quasi luctu præsignans excidium gentis suæ. Et in modico tempore obtinuit Vandaliam d Hispanorum, præter Valentiam & confinia, in quibus Zahen de genere Regio rebellavit. Erat autem Abenhuth de genere Abohaget olim Regis Cæsaraugustæ: & cum fere Monarcha in cismarina Vandalia haberetur, audacia, largitate, justitia, veritate (prout gentis ejus infidelitas seu versutia tolerat) præminebat. Sed a quodam suorum, qui Aben-Raman dicitur, [Christianis fiunt causa rei bene gerendæ.] invitatus ad epulas & delicias familiares, quas gentis illius colit voluptas, factione hospitis & vasalli occiditur in conclavi, apud præsidium e Almariæ. Et tunc invaluit Arabs quidam, dictus Mahoma f Alienalaginar, qui paulo ante boves & aratri vestigia sequebatur. Hic Argonæ, & Giennii, Granatæ, Vastæ & Accii, & locis aliis adhuc hodie principatur: & post interitum Abenhuthi Vandalia Cismarina in plures Regulos est divisa, & ab Almohadibus separata, quod Christianis utile invenitur. Post hæc iterum Rex obsedit Giennium, & machinis validis impugnavit: sed videns quod civitas tanta fortitudine præminebat, quod non posset humano ingenio expugnari, habito Magnatum suorum consilio, inde recessit.

[33] Et cum g Abdalarfarteam pervenisset, rumor advenit patrem suum in Villa-nova de Sarrea ab hoc seculo migravisse, & in ecclesia B. Jacobi h traditum sepulturæ, Æra MCCLXVIII: & quod etiam regnum legaverat i, quas ex Regina Tarasia susceperat, filiabus. [Mortuo Alfonso Legion. 1230,] Propter quod mater ejus Regina nobilis D. Berengaria ad eum materna solicitudine veniebat, ut ad recipiendum bonum paternum quantocius festinaret, quod ei de mandato Patris Pontifices, Magnates, & Civitatum Concilia jurarant; ne forte in mora perturbatio aliqua oriretur. Erant autem cum eo Rodericus Pontifex Toletanus, Lupus Didaci, Alvarus Petri, [Berengaria filium ducit Legionem,] Gonsalvus Roderici, Garcias Ferdinandi, Alfonsus Tellii, Guillermus Gonsalvi, Didacus Martini, & alii Nobiles & Magnates, & plures Milites civitatum: qui cum Rege inclito venientes, Reginam nobilem, in pago qui Orgatium k dicitur, invenerunt: & inde communiter urbem regiam intraverunt. A qua, mora postposita, omnes continue recesserunt, & ad oppidum quod l Agger-sellarum dicitur, pervenerunt; [qui per viā bene exceptus,] indeque ad castrum S. Cypriani de Mozoth venienti cum matre & comitatu, castrum ei ut Domino reddiderunt. Sequenti die eum similiter in Villa-Lalii m receperunt, ubi ad Regem, tamquam ad Dominum, ex Tauro nobilissimo oppido Milites advenerunt, qui Regem sui & oppidi naturalem Dominum cognoverunt, & ut sequenti die Taurum adiret instantissime supplicarunt, nobili Regina hæc omnia solertissime procurante.

[34] [& Tauri ab Episcopis regni,] Altera vero die Taurum intravimus, ubi omnibus annuentibus Rex Ferdinandus, facto sibi hominio, in Regem & Dominum est receptus. Indeque per castra Dominæ n Reginæ aliquamdiu incedentes, recepimus ex aliis civitatibus Milites & nuntios venientes, qui videbantur de receptione Regis aliquantulum dubitare. Sorores enim Domini Regis, Sancia & Dulcis, de quibus diximus, rebellionem cum complicibus præparabant. Sed tamen regni Prælati, quorum interest Regnum & Sacerdotium contueri, in auditu auris Regem Ferdinandum in Regem illico receperunt, scilicet Joannes Ovetensis, Nunius Astoricensis, Rodericus Legionensis, Michael Lucensis, Martinus Salamantinus, Martinus Mindonensis, Michael Civitatensis, Sancius Cauriensis. Hi omnes cum suis civitatibus, patre mortuo, filio se dederunt, nec rebellio cogitata potuit invalere: nam quam cito venimus Majoricam & Mansellam o, Regi se protinus reddiderunt. Sequenti vero die intravimus Legionem, [demum Legione Rex proclamatus,] quæ in Regno illo Sedis regiæ præminet dignitate: ibique ab Episcopo & universis civibus ad regni Legionis fastigium elevatur, Clero & populo Te Deum laudamus cantantibus concorditer & jucunde: & ex tunc Rex Castellæ & Legionis p pariter est vocatus. Ibique nuntii advenerunt ex parte Reginæ q Tarasiæ, ut super compositione internuntia referentes. Et licet verbum Magnatibus displiceret, tamen Regina nobilis in tantum timuit regni & pauperum vastationem, quod procuravit, ut Rex subsisteret Legione, & ipsa iret Valentiam, de concordia cum Regina Tarasia tractatura. Cumque ambæ Reginæ Valentiæ r convenissent, sic solertia Reginæ nobilis Berengariæ procuravit, [assignata sororibus dote] ut Regis sorores Regi restituerent omnia quæ tenebant, & ipsæ essent provisione contentæ, quam eis Rex & Regina nobilis assignarent: & si quid juris in regno habebant simpliciter resignarent.

[35] Et pacto hujusmodi confirmato Rex advenit, & inde omnes ivimus s Beneventum, quo etiam Infantes filiæ Reginæ Tarasiæ advenerunt: [pacifice regnat.] ubi Rex Ferdinandus & Regina nobilis eis reditus triginta millium aureorum in locis competentibus assignarunt, percipiendos toto tempore vitæ suæ: & sic obtinuit omnes munitiones & omnia castra quiete & pacifice Rex Ferdinandus. Et in hoc enituit quam plurimum Reginæ nobilis solers cura: que non minori gratia Regi filio dedit hoc regnum, quam regnum Castellæ, quod ad eam jure hereditario pertinebat. Sic enim scivit, omnia ordinare, ut, licet Regnorum unio fere omnibus displiceret, ipsa studuit taliter providere, ut sine sanguinis effusione Regnorum unio proveniret, & utrumque Regnum pace perpetua lætaretur t. Indeque Rex ivit Zemoram, Salmanticam, Lethesmiam, Civitatem Roderici, & Albam, & per ceteras Regni partes, in quibus honore Regio & hominio ab omnibus est susceptus. Tunc Rex Ferdinandus dedit Caseatam jure hereditario Roderico Archiepiscopo Toletano, quæ tamen aliquantulum reparata a Saracenis incolis tenebatur. Sed Rodericus Archiepiscopus, evolutis a donatione mensibus tribus, exercitu congregato, ivit contra Caseatam cum multitudine armatorum: & expulsis Mauris, qui ruinas oppidi reparabant, illud retinuit; & ad honorem Regis, qui illud dederat Ecclesiæ Toletanæ custodivit hactenus, & custodit cum aliis castris; scilicet Pilos, Toyam, Lacra, Agasmo, Fonte-Juliani, Turribus, Dela, cum Ficu, Alaulula, Areola, Duobus-germanis, Villa-montini, Nubila & Castorla, Concha & Chelis u. Post hæc iterum Rex Ferdinandus obsedit Ubetam, oppidum populosum, bellatoribus & munitione magna tutatum: & adeo fortiter impugnavit, ut conclusi salvis corporibus oppidum resignarent. Et tunc Rex oppido acquisito ad urbem regiam est reversus. Æra MCCLXXII, obiit Regina Beatrix in oppido quod Taurum dicitur, & ducta ad regale monasterium prope Burgis, juxta Regem Henricum regaliter est sepulta x.

ANNOTATA.

a Rechoc, in Chronica Ret dictum, Murcia autem, olim Murgis ad fluvium Seguram, olim Setabim, modici sed fertilis regni caput, inter Granatense & Valentinum regnum, ad mare mediterraneum sinumque Vergitanum siti.

b De ortu Almohadum agit auctor noster lib. 7 cap. 10, tamquam nomen habentibus a pseudo-propheta quodam, Alcorani interpretationem novam & eatenus receptæ contrariam prædicante, sublato in Regem quodam Aldelmone figuli filio; qui regno Africano potitus, etiam Hispanos Arabes subjugavit, [Almohades Mauri.] itaque in Africam rediit: ex cujus semine tunc regnabat in Africa Miramolinus ille vulgo dictus, de quo supra.

c Doctor Laurentius Galindez de Carbaxal, in suis fragmentis, apud Argote de Molina allegatum in Appendice ad Annales Zunigæ, [Prophetia de eorum exterminio expleta.] pro anno 1248 ait, inter libros, quos Ferdinando & Isabellæ Regibus Catholicis tradiderunt Mauri Granatenses, inventa esse eadem omnia quæ referuntur de Almohadibus & Abenhucho: & addi, quod Magus quidam, inter Mauros Propheta habitus, præsens cum tesseraria illa scuta sic tingerentur, exclamarit, nunc finem Maurici in Hispania regni adesse: & Abenhuch quidem pœnas daturum effusi Almohadum sanguinis; sed eo die quo is necaretur, lapsura scuta istæc nigra, nec amplius Regem Maurum futurum Hispali. Itaque revera accidisse: nam mortuo Abenhuc scuta prædicta, in Mezquita Hispalensi appensa, delapsa esse: & Axatasium, sub quo amissa urbs fuit, Capitaneum dumtaxat non Regem fuisse. Mauros autem, ex die prædicti lapsus scutorum, certam habuisse perditionem urbis.

d Vandalia Hispanorum, vulgo Andaluzia, quasi Vandaluzia.

e Almaria, vulgo Almeria, nunc civitas Episcopalis in regno Granatensi.

f In vulgata est Mahomat Alegrajae.

g Alia lectio, ex Ms. in margine apposita, sic habet: Et cum ad Daralferiam pervenisset: in vulgata scribitur, Guadalajara.

h Videlicet Compostellæ in Galæcia, regno Legionensi adnexa, unde etiam in Annalibus Rogerii de Hoveden paßim vocatur, Alfonsus Rex de S. Jacobo. Chronica aßignat mortem Alfonsi Legionensis anno 1234: sed Æra 1268 annum Christi 1230 notat, eumque exigit multitudo & magnitudo negotiorum, [A. Legion quando obierit?] in duorum Regnorum nova conjunctione oblatorum, per quæ non licuisset Sancto expeditionem in Mauros suscipere ipso paternæ mortis anno, sicut anno 1234 suscepisse eum scimus; nam eo anno recepit Vbetam, secundum ipsiusmet Chronicæ calculum. In eo quod ibi legitur Epitaphio sepultus Rex dicitur juxta Ferdinandum patrem suum: locus autem in quo obiit a Sarria rivo nomen habet, [& ubi ?] estque media fere inter Legionem & Compostellam via, huic quam isti propior.

i In quibusdam Roderici exemplaribus, juxta editionem Franco-furtensem, non tamen in Ms. Toletano, similia, sed multo brevius, sic leguntur lib. 7 cap. 25 ubi de patre: Reliquit duas filias, Sanciam atque Dulcem, quibus Regni successionem legavit. Sed quia omnes regni Nobiles, tam de civibus quam de aliis, [Sancti in regnum paternum successio justa] olim filio suo Ferdinando juraverant, non potuerunt regnum filiæ obtinere: sed aliquantis dissidiis procuratis, & civitatibus & nobilibus in varia studia separatis, nobilis Berengaria Regina Castellæ interposuit partes suas; & sic omnes gratiæ solertia dulcoravit, quod, licet Infantes quam plurimos fautores haberent, & munitiones & castra quam plurima in omnibus fere regni finibus possiderent, ad hoc Infantes & matrem earum Reginam Tarasiam necessitate induxit, ut ejus gratiæ responderent: unde paternæ largitatis in omnibus imitatrix, curialitate sua, Infantibus quoad viverent magnos reditus fecit a filio assignari. Porro jam diximus ab inveterato Castellanorum odio ad ejusmodi dispositionem adductum patrem, [cur eum pater invisum habuerit?] ingratum beneficiis acceptis a filio. Franciscus Macedo in Vita Tarasiæ, cujus ut Sanctæ ratio nobis habenda erit ad 17 Iunii, cap. 31 de hac Alfonsi dispositione agens, nescio an animadverterit, agi de Ferdinando; non qualicumque, sed Sancto Rege; parentum observantißimo, indole mansuerißimo, bellicis æque ac civilibus curis exercito, & jam agente ætatis annum 31. Si enim anim advertisset, non puto scripturum fuisse, quod Alfonsus filio Ferdinando, propter turbulentum ejus & ferox ingenium minus initio æquus & indulgens, postea & infensus fuit: hinc primum, inquit, dissensiones, deinde simultates, tandem apertæ inimicitiæ extiterunt; adeo ut Alfonsus moriens regnum Legionense penes filias testamento reliquerit: tam abalienarant animum patris, filii mores. Intercausas deinde quæ regnorum conjunctionem videbantur dissuadere potuisse, etiam hanc addit idem Macedo: Obrutum in tanta mole rerum juvenem, minus & gratum & expertum rerum publicarum. Ignoscendum viro, multiplici librorum scriptione de argumentis prorsus aliis distractißimo, quod historicas quæstiones levi nimium manu tractaverit, uti etiam ex Appendice ad Vindicias S. Hilarii Avelatensis, ab eodem infeliter susceptas, poterit lector agnoscere ad diem 5 Maji: fuit alioqui amicus mihi, sicut in præfatione ad Vitam S. Mafaldæ demonstravi; sed amicis cunctis magis amica veritas.

k In Chronica dicitur Orgaz circa Toletum, uti notatur in tabula intervallo leucarum circiter 4.

l Agger-sellarum, ibidem, Tor de sillas, ad alteram Durii ripam, distat Vallisoleto leucis circiter 6. Non tamen Vallisoleto, sed Abula venisse debuit Rex, cum fines regni Legionensis est ingressus, a Giennensi obsidione revertens. Est igitur verosimile aliud Tor de sillas hic intelligi.

m Dubium de superiori loco motum, simili modo potest moveri circa Villalalim: licet enim similitudo nominis appareat in Villalar, unius diei itinere a Tordesillas, recta versus urbem Legionensem; tamen obstat eadem itineris jam descripti ratio; & quia istud Villalar, in Blaviana Chorographia notatum, in accuratioritabula Vischeriana, contractiori nomine, sed cum addito, vocatur Villar-Diego, Tauro ad Boream situm; suspicari licet aliud Villalar, vel Villar inveniri, eidem Tauro ad meridiem situm, ipsumque hic indicari.

n Castrorum horum aliqua enumerat auctor lib. 7 cap. 8 dicens, [Dos Berengariæ A. Legionensi nubentis.] Rex Castellæ & Rex Aragonum, ex Monte-Palumbario juxta Abulam, contra Regem Legionis processerunt & obtinuerunt Castrum-Legionis, & Ardon, & Castrum-Gundisalvi, & Castrum-terræ, & Albam de Aliste, & usque ad Astoricam cuncta cæde & incendio vastaverunt. Nullus interim horum locorum nunc exprimitur in tabula, & forte aliquorum etiam nomen mutatum est: nam Moral del Reyna; id est, Moretum Reginæ, quod eo tractu est, a Berengaria Alfonso nupta potest excultum appellatamque fuisse: si quidem, ut mox dicitur cap. 31, celebratis nuptiis, Rex Castellæ, omnia quæ abstulerat nunc genero, olim hosti, dedit filiæ suæ nuptæ: & rursum, cum post factum divortium super dote reddenda controversiæ extitissent; Idem Rex (ut dicitur lib. 8 cap. 13) cum Legionensi olim genero suo anno 1213, fœdus initum innovavit, & restituit Carpium & Montem-regalem, ita ut diruta de cetero non starent: & sic mansit Berengaria in pacifica doralium castrorum posseßione quoad vixit.

o Mansilla in tabulis, in eodemque recto itinere Legionem versus, una solum diæta distat ab urbe. Majorica, in tabulis non reperitur.

p Quemadmodum, inquit Chronica aliquamdiu factum fuerat præteritis temporibus, scilicet sub Alfonso VIII, Imperatore Hispaniarum dicto.

q Receperat se Tarasia post divortium in Lusitaniam, & cum traductis ad Lorvanense Benedictinorum cœnobium Monialibus Cisterciensibus vitam agebat, [Tarasia Lusit. ab Alfonsi thoro separata.] monacham inter eas professa, ut vult Macedo in ejus vita: qui cap. 31 suse tractat, quomodo ipsa Berengariæ litteris, ad ipsam & ad patrem ipsius Alfonsum datis, evocata sit, mediatrix inter Infantes & Regem futura: quas litteras, si extant alicubi, optaremus videre.

r Valentia, non illa Valentini regni caput, quæ tunc Maurorum erat, longißime distans a Lusitania; sed altera (plures enim sunt minoris notæ) dicta Valentia Alcantaræ, quod intra hujus propinquæ urbis districtumsita sit, in Extrema-duræ Lusitanæ atque Hispanæ confiniis, triplo fere longius dißita Legione quam ipsa Conimbrica, in cujus districtu Lorvanum est: Tarasia autem Legionenses fines omnino non attigit.

s Beneventum, vulgo Beneventa, medio sere inter Legionem & Zamorram itinere.

t Hic interserit Chronica, quod Ferdinandus, post res compositas cum Sororibus, ivit in Sabogal, ad conferendum cum Rege Portugalliæ, quemadmodum inter eos condictum erat: peractoque colloquio circumire cœpit regnum, administrando ubique justitiam, atque ita pervenit usque Zamorram: hæc autem civitas est ad Durium fluvium, antiquis Zentica, Tauro propinqua. Sabogal ad confinia Portugalliæ situm est, duabus vel tribus leucis a Civitate-Roderici.

u In Chronica sic nominantur loca, Toyalaera, Araysmo, la fuente de Julian, Torres de Alecuz, Pegura, Aulala, Elervela, Dos Hermanas, Villa-montin, Nubla, Cazorla, Cuenza, Archillas.

x Idem corpus postea ad ecclesiam Hispalensem translatum est: idque jussu vel ipsius sancti Regis, uxorem sibi contumulatam volentis; vel filii Alfonsi, sibi ac parentibus communem tumulum fabricantis Vereor porro ne Roderici Toletani historia insigni uno vel altero Capitemutilata casu aliquo sit: nam a captione Ubedæ, quæ contigit anno 1234, [Beatricis R. sepultura.] immediate transitur ab obtentam Cordubam, anno 1236. Hunc vero hiatum explebit Ferdinandæa Chronica, cum qua deinceps progrediemur. Hic vero addiderim ex Zurita, quod eodem anno 1231, convenit inter Regem Navarræ Sancium, Biscainorum in suas terras incursionibus irritatum, & Regem Aragoniæ Iacobum, spe Legionensis regni dejectum, ac Valentini Regis tutela per Sanctum suscepta irritatum, [Defectus in historia Roderici Toletanifortassis mutila.] de bello Castellanis inferendo, sub conditione adoptationis mutuæ in succeßionem regnorum: quæ tamen confœderatio, quia nullum successum habuit, Sancio decrepito sene citius vita excedente, non est a Castellanis Chronologis annotata; sicut nec matrimonium, sequenti anno 1232 primo contractum inter Regem Hierusalem Ioannem de Brienna & Berengariam Sancti Regis Sororem, de quo Mariana libr. 12, cap. 16. Similiter nec memoratur redintegratio amicitiæ inter Sanctum Regem & Iacobum Aragonium, [Fœdus Navarrei & Aragonis contra Castellanum.] mediante traditione Harizæ, ad Aragonium redituræ, si Regina vel aliud matrimonium vel monasterium iniret, uti scribit Zurita lib. 3 cap. 19: quæ res anno 1234 peracta est.

CAPUT VII.
Ingens victoria de Mauris ad Xerez relata, per Alfonsum sancti Regis fratrem.

[36] Narrat porro Historia, quod cum Rex Zamorram venisset, uti superiori Capite dictum est, [Missus Alfonsus frater.] inde miserit fratrem suum Alfonsum ad incursionem faciendam in terras Maurorum, jungens ei D. Alvarum Perez de Castro, natione Castellanum, ut exiguam Infantis a juvenis experientiam grandi sua prudentia suppleret cum titulo Capitanei: erat enim Eques perquam strenuus & exercitus in armis: occasionem vero magnum aliquem successum sperandi contra Abenhuc Maurorum Regem offerebat subditorum ejus contra ipsum rebellio, postquam Ambalule Miramolinus Marocchos redierat trajecto mari. * Infans ergo Alfonsus, secundum mandatum Regis Salamanca egrediens, [cum Alvaro Perez belli duce,] cum Capitaneo suo D. Alvaro Perez & D. Ægidio Manrique, perrexit Toletum: & assumptis ibidem equitibus quadraginta, transito Muladarii portu, venit in Andugar: unde D. Alvarus in omnes partes emisit expeditos equites, qui prædam infinitam collegerunt, Cordubam usque progressi, quidquid poterant expilando destruendoque; & sic pervenerunt Palmam b, quam generose oppugnaverunt, eaque vi capta omnes intus repertos Mauros ad unum usque interfecerunt. Inde vero ingressi Hispalense territorium, conculcando omnia & mactando, transita Hispali procurrerunt usque c Xerez, miseruntque cursores & prædam multam fecerunt. Collectis autem manubiis, mandarunt Infans & D. Alvarus tentoria poni prope Xerez secundum fluvium Guadalete: ubi acquisitam prædam provide & caute contraxerunt in unum locum.

[37] [contra Maurorum copiosissimum exercitum,] Rex interim Abenhuc, ex quo scivit quod Infans popularetur Andaluziam, quantasque prædas ibi ac ruinas faciebat; jussit convocari quidquid erat Maurorum ex hac parte maris, secumque proficisci Xerez, ubi erat Alfonsus: itaque collecta est undique multitudo magna, non solum imperio Regis sui, sed etiam fama Infantis excita. Considerans ergo Abenhuc Christianorum exercitum, & minime numerosum esse intelligens, certo credebat quod non posset elabi sibi de manibus: idemque credidisset, quicumque collatas utrimque vires inter se comparans, non cogitasset Deum posse in paucis æque ac multis vincere. Quare castris positis in oliveto, inter Christianos & oppidum, ante omnia peditibus suis edixit, ut præpararent multa vincula funesque ad vinciendos captivos: quod sane neutiquam frustra fuit, suum enim usum opportune habuerunt, ad ipsosmet constrigendos abducendosque. Non tamen Christianos, quia pauci erant, contempsit Rex Abenhuc: sed curavit, ut aciem instrueret quam ordinatissimam contra eos, eamque in septem turmas distribuit; quarum minima mille quingentos equites, quædam bis mille numerabant, [ipse modicas copias ducit:] aut etiam amplius: adeo ut totus equitatus Christianorum non posset cum minima Maurorum cohorte æquiparari, quamvis conjunctus eis esset filius Regis d Baëzæ; qui erat Regis Ferdinandi vasallus, Infantique ad expeditionem progressuro submiserat istum suum filium, cum equitibus ducentis ac trecentis peditibus. Venerant etiam ad Infantis subsidium multi Fratres militarium Ordinum S. Jacobi & Calatravæ: sed simul omnes respectu Maurorum pauci erant. Reperti quoque in eodem prælio fuerunt Tellus Alfonsus, & Ruy Gonsalez de Valverde, in eoque generosissime se gesserunt: universus autem Christianorum numerus, tam equitum quam peditum, vix censebantur mille quingenti.

[38] Hi tam pauci, videntes tantam Maurorum multitudinem collectam, [easque novorum hostium ad ventu territas,] haud parum fuerunt conterriti; maxime cum hostibus subsidio venit quidam Rex Arabum cum septingentis equitibus: qui post Christianorum terga se collocantes, majores etiam angustias fecerunt, neque progredi neque regredi valentibus: utpote quibus ab una parte objiciebatur fluvius valde profundus Guadalete, ab altera Maurorum exercitus. Nihilominus D. Alvarus, ut erat dux strenuus, animos addere suis conatus, tam efficaces adhibuit rationes, ut excusso metu expeterent prælium, ac si decuplo plures Mauris fuissent. Frontem aciei obtinebat Alvarus, posteriora tuebatur Alfonsus, habens apud se Mauros quingentos ea excursione captos, quos omnes ut decapitari juberet Infans, edixit Alvarus, id enim in præsenti casu convenientius videri. Inito deinde cum præcipuis militiæ suæ capitibus consilio, [in unam phalangem colligit.] decreverunt peditatum ab equitatu sejungere, sicuti & Mauri fecerant; non tamen in turmas dividere suos, sed in unam omnes phalangem componere. Mandavit etiam ut opifices quam multi possent mulas & jumenta sarcinaria conscenderent, turmamque construerent, & sese ad eam partem jungerent quæ magis urgeretur. Ingens erat Maurorum clamor fremitusque, tympanorum vero æneorum crepitus atque tubarum clangor tam horrendus, ut cælum terraque misceri viderentur. Illo autem die, quo pugnandum erat, [Animati ad pugnam milites & expiati,] tunica delicata se vestiit Alvarus; sumptaque in manus virga, veluti satis superque instructus ab armis, adhortabatur milites ut parvi facerent Maurorum potestatem, fiduciam omnem collocantes in Deum, qui eis daturus esset victoriam de sanctæ suæ fidei inimicis.

[39] Tum Christiani, quotquot habebant copiam Sacerdotum, confitebantur eis peccata sua; alii vero mutuas excipiebant e confessiones: prius autem quam congrederentur exercitus, D. Alvarus Perez Equitem ordinaverat Garziam Perez de Vargas, cujus deinde multa erit mentio in historia, & hoc principium fuit armorum ejus. Absolutis Confessionibus Christianorum, cum sibi invicem mutuas condonassent offensas, seque Deo commendassent ex animo; misit D. Alvarus nuntium ad Infantem in fine consistentem, ut (quemadmodum convenerat) in unam phalangem conjungerent sese: quo facto exorsus denuo est Alvarus omnes animare, in hanc illamque partem discurrens, eaque suggerens magna cum prudentia quæ res locusque postulabant, ad excutiendum timorem & alacritatem ciendam. Itaque juncti simul omnes, inclamantes S. Jacobum & aliquando Castellam, invecti sunt in Maurorum turmas; quarum primam perrumpentes, moxque secundam ac tertiam, singulas denique unam post aliam profligarunt, disjicientes ac mactantes quoscumque obvios, cum maxima ubique clade. Adeo autem se illis permiscuerunt Christiani, ut unum Maurum cum altero non sint passi consistere. Sic disjecti confusique verterunt terga, [invehuntur in hostem, eumque fundunt,] qua maxime poterant fugientes, insequentibus eos Christianis atque mactantibus & infinitos captivantibus, usque ad portas Xeresii: ubi ingens fuit Maurorum invicem se prementium, imo & occidentium strages facta. Pedites autem, præ numero cadaverum super campum stratorum, vix poterant progredi, & tamen multos etiam ipsi captivos fecerunt. Grande eo die miraculum in favorem Christianorum creditur operatus fuisse Deus, misso ad eos in prælio juvandos sancto Apostolo Jacobo, idque duabus de causis sustineri potest. Primum quia impossibile erat, Christianos tam paucos, de Mauris decuplo pluribus, reportare victoriam istiusmodi absque simili auxilio: [a S. Iacobo apparente adjuti.] deinde quia plurimi ipsorummet Maurorum dixerunt, se vidisse Equitem equo albo invectum, cum vexillo albo in manu una, gladio evaginato in altera, quem alii multi Equites albi sequebantur: vidisse etiam per aërem discurrentes Angelos: quodque Equites isti multo plus damni inferebant Mauris, quam ipsimet Christiani, quorum etiam aliqui idem se conspexisse testati sunt.

[40] Sed regrediens ad historiam, dico, quod cum eo modo campum obtinuissent Christiani, [Rex Gazularum occumbit:] Mauris partim cæsis partim captis fugatisque, inter mortuos numeratus fuerit Rex Gazularum aliique honoratissimi multi: in cæde autem prædicti Regis præcipuam laudem retulit novus, quem diximus, Eques, Garcias Perez de Vargas: hic enim occidit eum. Ipse autem adduxerat septingentos illos equites Arabes, unde maximus terror Christianis in principio fuerat incussus. Quamquam enim Historia eos superius Arabes nominet, hic vero Gazulas, de una tamen eademque gente ac Rege intelligenda est. Hic siquidem quasi ex voto, in sui Mahometi honorem peregrinatione suscepta, cum transitum hac haberet, [Rex Abenhuc fugit.] accepit a Rege Abenhuc civitatem dictam de los Gazules f, utique ab iis qui in hoc prælio adfuerunt. Porro Rex Abenhuc, cæsis ac dispersis copiis suis, non credidit satis tutum se esse Xeresii: & quam occultissime potuit se recepit, ea via qua sperabat posse evadere. Christiani vero, plena potiti victoria, redierunt in campum ad colligenda spolia, quæ plane innumerabilia erant; adeo ut fastidio denique essent colligentibus, maxime quia tentoria inveniebantur tam plena ac referta omnis generis annona, [Christiani præda ingenti potiuntur.] ut nihil esset aliunde conquirendum. Toto etiam tempore quo ibi substiterunt, non aliis ad focum lignis usi sunt, quam hastis lanciesque & telis confractis. Vincula & manicæ ac funes, quæ præparari Abenhuc jusserat pro abducendis captivis Christianis, perquam necessaria fuerunt ipsismet colligandis, quorum tamen numerus copiosior fuit quam apparatus vinculorum. Post hæc effuderunt se pedites per oliveta, in quorum densitate adeo multos Mauros mactarunt & ceperunt, ut licet eos dumtaxat occidissent atque cepissent, solȩ hȩ postremȩ manubiȩ abunde eos potuissent locupletare. [heroica quorumdam facinora,] Multi Equitum Christianorum insignia in hoc prælio patraverunt facinora: imprimis autem D. Alvarus Perez, quamvis eum sola virga armatum ad pugnam venisse g Historia dicat. Similiter fecerunt etiam Ægidius Manrique, Tellus Alfonsus, & Ruy Gonzales, atque alii plures, ferientes lanceis gladiis & clavis; Equites etiam Toletani varii, quorum gesta narrantur, ei qui non viderit difficilia creditu: Fratres quoque militarium Ordinum grandem Maurorum fecerunt stragem; omnes denique, per gratiam Dei auxilium ferentis, generosissime se gesserunt. [imprimis Didaci]

[41] Inter ceteros celebratur quidam, Dicadus Perez de Vargas dictus, ipsius D. Alvari subditus, cui contigit ingentes suas vires hac occasione monstrare. Cum enim, amissis inter præliandum hasta atque ense, aliud nihil haberet quo manum armaret; rescidit ab olea quadam nodosum ramum, cum eoque ingressus qua maxime calebat pugna, a dexteris & a sinistris graves ictus incutiebat, patrabatque facinora justis armis vix exequenda; quibus cum delectatus plurimum Alvarus identidem acclamaret, Eja, eja, Didace: Machuca, Machuca; [& Garciæ Perez fratrum.] id est, Contere, Contere h; mansit Equiti isti ex eo die cognomen istud, quod hodieque ex posteris ejus aliquibus adhæret. Alius ejus frater germanus, dictus Garcias Perez de Vargas, ille quem creatum Equitem ante pugnam fuisse diximus & Regem Gazularum interfecisse, plura quoque insignia opera eo die fecit, quamvis cæso tertium ejus equo, sumendus toties novus ei fuerit. Deinde autem in aliis occasionibus quibus adfuit magna effecit, quemadmodum in decursu historiæ apparebit: æquum est enim virorum fortium generosorumque Equitum commemorare heroicas actiones, non minus quam degeneres aliorum culpas.

[42] [Quidam nolens inimico ante pugnam reconciliari,] Accidit autem casus perquam notabilis die ista duobus inter se cognatis Equitibus, odio invicem prosequentibus: scilicet, quod cum sibi mutuo confitebantur milites inituri certamen, is cui magis videbatur incumbere ut alteri satisfaceret, veniam a commilitone petiit solum i pro die illa: & hic erat jam nominatus Didacus Machuca, alter vero Petrus Michael vocabatur, Toletani ambo. Sed Petrus ignoscere Didaco noluit, quantumcumque a Clericis ac viris religiosis admonebatur (quamvis etiam ipse Insans D. Alfonsus ac D. Alvarus Perez eum rogarent) nisi hac sola conditione, ut Didacus complexum ejus admitteret; id scilicet agens ut eum occideret: tantarum enim erat virium, ut quemcumque posset complexu stringere k, elisum suffocaret. [in eadem solus perit.] Cum ergo Didacus conditionem abnueret, nolens tali periculo se exponere, nec aliter quam in Dei servitio mori propositum habens; ambo ad pugnam sunt progressi. Placuit autem Deo, quod, ex omnibus Equitibus Christianis ad prælium eductis, solus Petrus Michael, qui commilitoni noluerat condonare offensam, desideratus sit, neque inventus postea aut vivus aut mortuus; quamvis visus sit in ipso conflictu singularia multa patrare facinora, præ grandi virium suarum robore; & licet post receptum fuerit diligenter quæsitus. Sunt quidem qui affirment, quod nimio prosequendæ cædis ardore abreptus, inter fugientes Mauros Xeresii portam sit ingressus, ibique numero obrutus & occisus: verum nihil certi potuit de eo resciri, ad exemplum eorum, qui audent prælio se committere, prius quam offensam deprecanti sodali eam condonarint. Grandes fuerunt favores quos Deus in illa die Christianis fecit, grandis honor & gloria quam hi retulerunt, nec minor confusio barbarorum, quandoquidem ex toto fidelium exercitu vix decem homines occubuerint, [Victores revertuntur ad Regem.] Maurorum vero cæsorum atque captorum numerus modum omnem excesserit. Itaque Infans Alfonsus & D. Alvarus Perez multa laude clarum & spoliis opimis onustum exercitum reduxerunt ad propria; filius autem Regis Baëzæ gloriosus & opulentus revertit in patriam. Illi vero Palentiam venientes, ubi Rex Ferdinandus erat, perquam benevole sunt excepti. Victoria porro ista, causa fuit cur Christiani postea acquisierint totam Andaluziam: tantus enim terror incussus est Mauris, ut numquam potuerint pristinos animos viresque resumere l.

ANNOTATA.

a Rodericus lib & cap. 13 docet, Alfonsum Castellæ Regem an. 1213 celebrasse Pentecosten, præsentibus uxore Alienor & filio Henrico & filia Berengaria & nepotibus Ferdinando & Alfonso: & quando puer Ferdinandus ad votum matris sanabatur sub annum 1209, simul cum eo apud avum degebat etiam Alfonsus secundogenitus, tunc saltem quinque aut sex annorum puer; atque adeo nunc agebat ætatis annum haud minus quam trigesimum: ut auctor Chronicæ omnino videatur errasse, tam juvenem inexpertumque describens, qui fratre suo, jam 36 annos nato, ut summum quatuor aut quinque annis junior erat.

b Palma, oppidum Andaluziæ, inter Cordubam & Hispalim trans Bætim.

c Xerez de la frontera, juxta fluvium qui paulo post in mare influit ad sinum Gaditanum, dicitur de la frontera, quia respicit confinia Regni Granatensis, quod diu mansit in potestare Maurorum, sub tributo tamen, ut mox videbimus; atque ita distinguitur ab altero ejusdem nominis oppido, in confiniis Andaluziæ & Alegarbiæ, dicto Xerez de Guadiana, quia ad Anæ flumen situm circa ejus ostium.

d Cum ergo supra num. 37 dicitur Rex, tradente Arabum Principe, cepisse Beatiam aliaque vicina loca; intelligo non omnia retinuisse, sed quædam restituisse amico jam ac tributario, cum titulo Regis, ad continendos facilius cilius Mauros Granatenses; Beatia tamen ipsa Christianis incolis datæ, cum Episcopo inferius nominando, non fuit reddita.

e [Confessio mutua laicorum periclitantium.] Etiam hoc tempore, in defectu Sacerdotum urgente periculo certaminis vel naufragii, aliquando tale quid usurpatum scio; vix credo tamen aut olim aut recentiori memoria fuisse adeo rudes Christianos, ut crederent ejusmodi Confeßionem æque esse Sacramentalem ac est Baptismus in casu neceßitatis collatus a laico, sed solum pro actu aliqualis pœnitentiæ eamdem usurpavisse.

f Alcala de los Gazules exprimitur in tabula, unius dumtaxat diei itinere distans a loco pugnæ, inter Medinam Sidoniam & Arundam.

g Si verum est, quod est sane probabile, hanc Ferdinandinam Chronicam extractam pro parte esse ex Chronica Generali, verosimile quoque erit hic & alibi, dum Historia allegatur, intelligi dictam Chronicam generalem, curante sancti Regis filio, Alfonso Sapiente, compilatam. In Summario Processuum num. 50. Testis primus super art. 51 dixit, [Fides conflictus memorandi ad Xerez.] quod omnes historiæ; tam impressæ quam manuscriptæ, narrent miraculosum successum conflictus ad Xerez, & quod ibi apparuerit S. Jacobus: eumdemque etiam refert Lopez Garzia de Salazar, cujus Ms. est omnium quæ sunt in Hispania Mss. Codicum auctoritate præcipuum fol. 647. Mox autem narratur successus hic relatus inter duos milites dißidentes, & supponitur Ferdinandi Regis mandatum fuisse, ut milites sui ante conflictum mutuas sibi invicem condonarent offensas. Si quis prædictum Ms. habeat & simul Chronicam Ferdinandæam, dijudicare poterit uter auctorum alterum transcripserit, & junior sit.

h Odoricus Vitalis lib. 8, Quidam, inquit, ferens ingentem maxucam, [Maxuca clava.] Presbyterum properantem prȩvenit, & super caput ejus levato vecte, dixit, Sta: unde intelligis Maxucam & vectem idem esse: sicut autē Itali a voce Mazza fuste faciunt amazzare occidere: sic a Maxuca formatum verbum Maxucar, haberet in Imperativo Maxuca, ut hic explicatur: videtur autem Maxuca augmentativum esse a Mazza, atque adeo grandem fustem significare.

i Non credo τὸ solum ita intelligendum, ut voluerit post pugnam resumere inimicitiam is qui reconciliari petebat; sed idem hic valere, quod saltem: quamquam & hoc non minoris simplicitatis fuit, quam quod supra dicitur, Rex Legionensis petiisse, ut saltem per tres annos sibi liceret cum consanguinea matrimonio uti.

k Nemini id incredibile videatur: nam & parentumnostrorum memoria fuit in Antverpiensi arce Hispanus miles, [Hispani unius stupenda fortitudo.] tantarum virium, ut rhedam, a duobus equis effuse currentibus protræctam, retro apprehendens sisteret, vectem ferreum grandem trans fossas latißimas murosque sat altos in arcem jaceret, stannearum lancium oras flectendo crisparet solis duobus digitis, & pomum manu comprehensum non dimitteret, quamvis quatuor alias robustißimi viri simul id niterentur extorquere.

l Hic primum ponit Chronica, ex Roderico, captam Ubedam, & mortem Reginæ Beatricis, ut videatur hanc victoriam relatam dicere ipso anno 1234: eoque confirmatur, errorem supra notatum ad Cap. 6 litt. h, non esse imputandum typographis, sed editori vel auctori ipsi. Dolendum profecto quod tam insignis victoriæ annus nusquam expressus inveniatur. Non possumus tamen de ea dubitare, cum ejus meminerit Lucas Tudensis, num. 7 eamdem paucis verbis vehementer extollens. Quod autē eam prætermiserit Rodericus Toletanus, forte referet aliquis in ejus tunc Romæ degentis absentiam; sed qui propterea non omisit Cordubensis urbis a Christianis occupatæ historiam strictim describere, non videtur Xerez anam pugnā potuisse penitus præterire, ideoque magis propendeo ut aliquid desiderari credam in ejus contextu: in quo etiam desideratur homagium Sancto Regi præstitum a Regibus Beatiæ & Valentiæ utrumque momenti ad historiam permaximi; sicut & alia supra indicata.

CAPUT VIII.
Cordubense suburbium intercipitur a Christianis, urbs deinde ipsa obsidetur a Sancto Rege.

[43] Quinque annis a post patris sui Alfonsi mortem, jam bene stabilitus in regno suo Legionensi strenuus Rex Ferdinandus, captaque Ubeda gloriosior, [An. 1235,] anno MCCXXXV obsedit Cordubam, civitatem Regiam, unamque ex præcipuis Andaluziæ, idque hac ratione. Cum Ferdinandus Regnum Legionense visitando obiret, administrans justitiam & curans publicum commodum populorum; contigit eum venire in oppidum Benavente, eo ipso tempore, quo Christiani Mauris vicini equites ac pedites, cum Almogaravibus seu velitibus ac viarum peritis ductoribus, convenerunt in Andugar, quod Christianorum erat. Factaque in regnum Cordubense excursione, inter spolia quæ retulerunt, etiam adduxerunt Mauros aliquot; ex quibus intellectum est, gentem istam Cordubæ perquam securam agere, neglectis vigiliis custodiisque, [Mauriscaptivis suggerentibus,] eo quod a Christianis nihil sibi crederent formidandum. Offerebant autem illi se ad parandam eis viam, designaruntque modum quo capi suburbium unum posset, Arabice Axarquia b nuncupatum: de quo facile convenit, quia credebatur per illud posse obtineri civitas, sicut & factum est. Tum deliberatum est, qua ratione disponerentur omnia, ad executioni mandandum adeo salutare consilium; quȩsitæque sunt scalȩ & omnis alius necessarius apparatus. Visum deinde est occupandam noctem aliquam obscuram & pluviam, [persuasi suburbium tentare Christiani,] qualem cito promittebat mensis, qui tum currebat, Januarius. Rebus sic compositis, omnium certiores fecerunt Petrum Ruyz Tahur, & Martinum Ruyz de Argote: miseruntque Martos, ut id de quo conventum erat indicaretur D. Petro Ruyz, & D. Alvaro Perez fratri ejus; significantes quod pro tali, quam nominabant, nocte cuncta habebant ordinata: adessent illi cum justo militum numero in succursum.

[44] Dum nuntius excurrit Martos, ipsi quantas potuerunt copias aggregarunt, & in eam qua condictum erat noctem scalas suas expediverunt, ac minimo strepitu subierunt usque ad pedem antemuralium; maceriamque circumeuntes, auscultabant solicite an in turribus & antemuralibus vigiliæ agerentur: inveneruntque mutire neminem, sed omnes alto sopore teneri, plenumque mediæ noctis silentium servari. Cunctis autem probe exploratis, [hibernæ noctis silentio accedunt,] sucque consilio favere judicatis, locuti sunt cum quibusdam illic repertis Christianis, quid agendum esse putarent. Respondit autem iis Dominicus c, qui viam monstraverat: Domini mei, suaserim ego, ut bene facientes signum Crucis, commendemus nos Deo vero, & gloriosissimæ Virgini matri ejus benedictæ, sanctoque Apostolo Jacobo, & sic viribus omnibus connitamur hoc opus effectui dare; ideo enim huc venimus, fidentes Deo ejusque benedictæ Matri quod nos juvabit, quia agitur de ejus servitio & honore, atq; de exaltatione sanctæ fidei ejus. Quod si nequeamus jacere sparteas hasce scalas, utamur ligneis, atque per eas conemur ascendere. Primi autem ascendant qui melius e nobis callent Arabicam linguam, & gentis more vestiti sunt; ut occursuri forsitan eis Mauri suos esse credant, neque agnoscant qui sint. Qui autem sic ascenderint, satagant primam turrim occupare, donec ascenderit multitudo reliqua.

[45] Placuit omnibus Dominici consilium; ipsumque executioni mandantes, experti sunt tres ligneas scalas: cumque has nimium curtas esse viderent, alias aliis adnectentes applicuerunt ad primam turrim. Ascenderunt ergo priores Alvarus Colodro & Benedictus de Banios, quia hi accuratius callebant idioma Arabicum: secutique sunt alii, [turrim unā in observati occupant,] quotquot vestibus ac mitris Mauricis induebantur: & ceperunt turrim, quæ usque in hodiernum diem nomen habet Alvari Colodro. Hic quatuor Mauros sopitos invenerunt: quorum unus ex illis erat qui cum Christianis ad hoc negotium conspirarant, in ea quam supra dixi excursione capti, & tendandæ rei auctores primi. Cum ergo accedentes ad turrim Christianos interrogarent Mauri, quinam essent & quid quærerent; responderunt Arabice, se esse inspectores vigiliarum. Tum Maurus, quem dixi e conspiratis fuisse, Alvarum Colodrum ex voce agnoscens, apprehendit manum ejus, atque in aurem clam dixit: Ego ex eis sum quos nosti; cura ut hos qui mecum sunt occidas, & ego vos juvabo. Tunc Christiani manus in ipsos miserunt, [æc deinde ceteras cum porta:] oribusque obstructis dejecerunt ex turri, ubi mox ab aliis mactati sunt; cœperuntque Christiani ceteri confestim ascendere. Cumque jam pro parte majori ascendissent in turrim istam, progressi sunt per murum, & sigillatim occuparunt turres omnes, usque ad portam ducentem Martos, qua ipsa etiam sunt potiti.

[46] Jam illucescebat aurora, & Christiani, omnes quas dixi turres ipsamque portam habentes in potestate, [admissisque sociis potiti loco,] aperuerunt illam, atque intromiserunt Petrum Ruyz Tahur cum suo equitatu. Mauri autem ut viderunt suburbium totum, quod Axarquia dicunt, Christianorum esse; coacti fuerunt dimissis domibus suis confugere ad civitatem, cum modico eo quod quisque auferre potuerat fortunarum suarum, quorum ingens strages facta est a Christianis, usque dum civitati sese inclusissent. Hoc facto Christiani firmiter sepierunt omnes plateas suburbii, excepta principali atque directa, per quam insequebantur fugitivos. Mauri vero, postquam in civitatem intulerunt quidquid rerum suarum salvare quiverant, eruperunt contra Christianos, cum eisque cœperunt pugnare; aliis interim ex urbis mœnibus sagittas jacientibus & petras, tanta cum rabie & contumacia, ut victores tertium coacti fuerint usque ad murum recedere. Videntes ergo tam acriter se urgeri a Maurorum multitudine, inito consilio duos viros emiserunt, alterum ad Regem Ferdinandum Dominum suum; [nuntios ad subsidia petenda expediunt.] alterum ad D. Alvarum Perez, qui in Martos habitabat, eratque ex nobilioribus ac potentioribus regni Castellæ; & ad quemdam Equitem, Ordonium Alvarez nuncupatum; huic autem posteriori nuntio imperarunt, ut per quæcumque transiret Christianorum Mauris finitimorum loca, propalaret quod actum erat, sicut & fecit. Qui vero ad Regem fuerat missus, diu noctuque accelerans iter, venit in Benavente; offenditque Regem ipso quo ad mensam erat accubiturus tempore, ac genibus flexis epistolam tradidit.

[47] Visa Rex epistola, nec unam quidem horam cunctari voluit; [Rex continuo advolans,] sed illico conscendens equum, cum Equitibus centum se dedit in viam, mandans ut subditi ceteri sequerentur (idque per omnes civitates, oppida, & loca munita) atque in confiniis convenirent. Tempestate illa vehementer abundabant aquæ, adeoque intumuerant fluvii, ut cum vado transiri nequirent, Rex non potuerit tam cito quam optabat adesse subsidio suis: clementiori tamen aura reddita, prosecutus est iter, valdeque opportune supervenit Christianis. Iter autem quod tenuit fuit hujusmodi. Benavente venit ad Civitatem Roderici d, & hinc Alcantaram. Alcantara digressus, transito navi Guadiana, Metellinum venit, Metellino Magazelam e & Bienquerenciam. Bienquerencia Maurorum Castrum erat, cui ex ea gente Præfectus obtigerat, [cum solis 30 armatis eo perventi,] Eques generosus & valde probus; qui intelligens Regem Ferdinandum tentorium tetendisse in campo prope fontem vicinum castro, exivit ad manus ei deosculandas, adferens ei dono panes, vinum, carnes, & avenam. Excepit hominem Rex perquam humaniter & honorifice, rogavitque ut castram sibi traderet. Qui respondit, Domine, tu modo proficisceris ad Cordubam capiendam, donec autem hoc fueris executus non poterit usui tibi esse hoc castrum; postquam vero urbem ceperis, & hoc & quidquid habeo, meipsum quoque, tibi in servitium tradam. Hoc autem ficte dicebat & ironice, pro certo habens fore ut numquam Rex Cordubam caperet: quippe qui solum triginta armatos viros secum ducebat, quorum præcipui erant D. Ferdinandus Ruyz, Caputvaccæ cognominatus; D. Didacus Lopez de Vaya, tunc adhuc Scutifer; Martinus Gonzales de Gamacos, Sancius Lopez de Alios, D. Joannes Arias de Mexia, & alii plures, nominatim ab Historia non expressi.

[48] Porro a castro Bienquerenciæ transiit Rex ad Duas-germanas f & Guadalbazar g; hinc vero discedens, relicta ad dextram Corduba, tetendit ad Pontem Alcoleæ h; ibique explicuit tabernaculum, cum paucis illis quos post se trahebat Equitibus. Quando autem iliuc advenit Rex, [quo alii ex variis locis jam prævenerant.] jam a diebus aliquot suburbium Axarquiæ ingressus erat Alvarus Perez in auxilium Christianorum, & D. Petrus Ruyz frater ejus, quem Mauri Alastac nominabant, quia simus erat. Similiter ex confiniis omnibus accurerat eodem magna multitudo tam equitum quam peditum, augebaturque quotidie numerus, mox atque mandatum Regis innotuit, ex tota Castella, Legione & Extremadura, ut Deo Regique præstarent obsequium, ad honorem nominis Christiani fratrumque auxilium. Hi vero ut intellexerunt adventum Regis Ferdinandi Domini sui, dici non potest quanto fuerint repleti gaudio; utpote jam vehementer fatigati, atque in angustiis positi; obliviscentes quidquid passi erant malorum, & novas vires resumentes, ad facinus, quod feliciter cœperant, consummandum.

ANNOTATA.

a Obrepserat Ms. Latino Ruderici Toletani vitium, quod & impressa retinent; & biennium legabatur, pro quinquennio: hoc tamen revera exigunt Æra 1268 ab auctore notata in morte Regis Legionensis, & Æra 1272 notata in captione Ubedæ; [Vbedæ quo anno obtenia?] idque non per litteras numerales, sed per verba ad longum descripta: quod mirum est non observatum fuisse ab interprete, pro annis Æræ Hispanicæ annos Christi substituente, & hic signanter obsidionem Cordubensem ad annum 1235 referente. Quia vero multo prolixior hic est textus Hispanicus quam Latinus Roderici, Latinum infra post cap. 9 seorsim exhibemus.

b [Suburbium Cordabense.] Azaraquia, Roderico (ut jam vidimus) Exarquia, non tam ambitus debet Latine dici (quamvis ita A reddat Rodericus) quam suburbium, cui voci respondet in Chronica Hispanum Arraval. Et hoc ipsum innuere videtur Rodericus cum dicit Christianis promissum ambitum unum: possunt enim ac debent plura unius urbis ad præcipuas portas suburbia concipi, non plures circumcirca ambitus. Talia autem suburbia notare est in expreßione ipsius urbis Tab, 5 lib 6 Theatri Vrbium ad utramque secundum flumen extremitatem, quarum suprema, Orientem versus, Andugarium respicit, & videtur portam ac pontem habuisse Martos ducentem: ibi enim hodieque notatur cataracta cum titulo Molendinum de Martos: hic autem dicuntur victores occupasse portam de Martos, eamque subsidis ab altera fluminis parte venientibus aperuiße.

c Hispanice est, el Aldalid, Hodegetes seu Viæ dux: ad quem locum notat Christophorus Baniez, Almogaravibus supradictis (de qua voce pluribus infra ad num.101) quando Reges eos in expeditionem mittebant, [Aldalidæ, viarum duces, qui?] præfici solitos magnæ conditionis simul ac peritiæ viros: Dominicum enim, hic indicatum, esse Dominicum Muñoz, Equitem Gallæcum, progenitorem per filiam magnæ & illustris familiæ, a Corduba dictæ. Certe in Catalogo Nobilium, quibus Rex Alfonsus, ex præscripto patris Sancti Regis, hereditates in civitate & territorio Hispalensiaßignavit, apud Zunigam numerantur Rodericus & Martinus Muñoz germani, consobrini Dominici Muñoz Alcalidis, ita scilicet postea cognominati ab insigni opera ad Cordubam præstita.

d [Metellini pons Tago instratus.] Non fuit (ut apparet) Auctoris mens, distincte notare, quantum viæ unoquoque die confectum sit (est enim Benaventa usq; Civitatem Roderici iter 30 milliarium Hispanicorum) sed loca præcipua, per quæ iter illud fuit, nominare. Fuit autem iter per illa, propter commoditatem transeundorum fluviorum tunc exundantium: & talis Alcantaræ erat, nomen suum sortitæ a celebri ponte qui Tago insternitur: qualis pons si tunc, ut nunc est, fuisset Emeritæ, non habuisset Rex necesse transire Anam navibus, Metellini; nisi forte id factum causa rectioris itineris deinceps tenendi. Locus autem ille hodie Medelim vocatur: extatque liber de Sanctis ibidem paßis aut natis auctore Io.Ant.de Figueroa ibidem Archipresbytero, editus Madriti an. 1650, totus ex novitiis Pseudodexteri ac Iuliani & sequacium figmentis consarcinatus, quod ad Sanctos attinet; quod autem ad secularem medii ævi historiam, multa utilia continens.

e Magazela distat Metellino leucis circiter octo, & Magazela tantumdem fere distat Benalcazatr, aliis Belalcazar, quod hic fortaßis Bienquerencia dicitur: Nisi malimus credere castrum quoddam, 10 milliaribus dißitum Metellino, hic intelligi, quod olim sub Maurisistud nomen habuerit; a Christianis vero occupatum & S. Nicolao dedicatum, cœperit dici S. Nicolaus a portu, id est a montium istic occurrentium faucibus quibus imminet.

f Hispanicus textus in seminino ponit Dos hermanas; sed hujus nominis locus prope Hispalim est: retineo ergo masculinum genus Latini textus: suspicor autem ipsum esse locum quem mappa similiter masculine nominat Puebla de los Infantes, non de las Infantas, sex milliaribus dißitum a jam nominato castro S. Nicolai.

g Licet tabula, intra prædictam Parochiam ab Infantibus dictam urbemque Cordubam, nullum rivum interponat, facile tamen credi potest aliquem esse, unde Guadalbaçar nomen habeat.

h [Pons sublicius a Sancto instratus Bæti in obsidione Cordubæ.] Pons Alcoleæ notatur in tabula, 2 vel 3 milliaribus supra Cordubam, in eadem citima ripa Bætis: ratio autem huc ascendendi erat, quod suburbium a Christianis occupatum, & civitati ad Orientem situm, huc spectaret: ponenda enim castra erant istic unde melius succurri obsidentibus posset. Cum autem supra dicuntur Mauri hic habuisse portam ducentem Martos, & ibidem in Theatrocivitatum, ut dixi, nominetur Mola Martana, castrum autem istud sit ex altera fluminis, distans Corduba 10 milliaribus eunti Giennium; credibile sit, eo loco fuisse pontem sublicium fluvio instratum, qui etiam ipse fuerit in potestate eorumdem Christianorum, nisi forte eum fregerint Mauri, ex occupato suburbio in civitatem se recipientes, ne per eum circumdari ab obsessuris possent.

CAPUT IX.
Ecigensis Regis succursu aliorsum verso, Vrbs Sancto deditur.

[49] Illo tempore Ecigæ a morabatur Rex quidam Maurus nomine Abenhuc, multum habens militem peditem equitemque: [Rex Abenhuc Cordubensibus auxilio venturus,] apud quem versabatur Christianus Eques, D. Laurentius Xuarez nuncupatus, atque a Rege Ferdinando propter facinora quædam relegatus. Dum ergo ante Cordubam erat Ferdinandus & exercitus Christianorum adhuc exiguus, licet ex variis partibus identidem novus miles accederet; si voluisset Rex ille Maurus, ad cujus ditionem Corduba spectabat, contra eum progredi cum omnibus quibus poterat viribus, haud difficulter eum inde pepulisset. Sed Deus, cui suppetit remedium adversus quæcumque pericula, istiusmodi cogitationem menti ejus excussit, in gratiam Regis Ferdinandi. Siquidem Abenhuc iste vehementer formidabat alia facinora aggredi, jam sæpe in similibus castigatus, & numquam sine clade regressus ab ejus generis expeditionibus. Quare licet ei diceretur, Regem exiguas tantum copias habere, [consilio Castellani apud se exulantis,] non audebat iterum tentare fortunam: deinde non poterat persuadere sibi, quod vir talis, qualis Ferdinandus erat atque tam potens, cum parva manu obsideret Cordubam. Deliberandum igitur sibi maturius ratus, inter alios voluit etiam audire D. Laurentium Xuarez, quia existimabat hunc sibi quod utilius foret consulturum, idque duabus de causis: quia scilicet multum fidebat ei credebatque in omnibus, & quia existimabat ipsum pessime velle Ferdinando, a quo fuerat ejectus. Talia considerans, vocavit eum, & dixit: Laurenti, quid hic mihi agendum suades? Respondit ille; Domine, quandoquidem Celsitudo tua me interrogat, quid agendum sit, dicam. Ego, Domine mi, transferam me ad castra Christianorum, tribus Christianis equitibus comitatus; in eaque secreto me insinuans accurate perlustrabo omnia, & quo res loco sit cognoscam, ac deinde revertens dicam, quid faciendum sit; interim mihi promittas velim, quod nihil omnino moturus sis usque dum regrediar, nec moveri ab aliis sines. Placuit autem consilium Regi, & ut ita faceret imperavit.

[50] Tunc D. Laurentius, tribus secum pariter equitibus comitantibus, in viam se dedit; perveniensque ad illos colles qui sunt ad alterum caput b pontis, desiliit in pedes; unumque ex tribus sequi etiam peditem jussit, [atq; ad castra Christiana exploranda emissi,] duobus aliis commendans equos usque in reditum suum. Ingressus in castra lento passu pervenit usque ad tentorium Regis, ibique reperit unum ex Regii corporis Custodibus c in excubiis positum, atque ei dixit: Amice, gratiam quæso hanc mihi facito, ut aliquem ex ministris Regiis voces, dicasque hominem adesse, qui ei loqui velit; idque confestim, magni enim momenti rem esse. Introvit ergo in tentorium venator, vocavitque Martinum de Otiella, qui continuo consurgens egressus est foras. Hunc rogavit Laurentius ut vellet secum in partem secedere, ubi secreto loqui cum eo posset, dixitque ei, Noscis me? Ego sum Laurentius Xuarez: ingredere ad Regem, & dic ei, quod hic sim, & cupio loqui ei; rogo autem ut Celsitudo sua mihi det licentiam introeundi ad se, [& cum R. Ferdinando clam locuti,] nec enim aliter ausum quidquam. Ingressus Martinus excitavit Regem, tum forte dormitantem; indicavitque adesse Laurentium Xuarez, qui Celsitudini suæ loqui volebat, modo daretur ingrediendi licentia. Ingredi ergo jussum interrogavit Rex, quomodo audebat in suo conspectu apparere. Respondit Laurentius, Domine, tu me ejecisti in regionem Maurorum, ad male faciendum mihi; ego vero credo quod hoc fuerit ad meam vestramque utilitatem. Atque inde narravit ex ordine quidquid acciderat; jubebat autem, ut porro dispiceret Celsitudo sua, quid mandatum ac factum vellet. Placuerunt Regi verba Laurentii, quæsivitque ab eo ecquid ipse faciendum judicaret.

[51] Tunc dixit ei D. Laurentius; Domine, videtur mihi quod Celsitudo d vestra debeat hic manere quieta, ubi nunc castra fixit cum exercitu suo, sed majori quam nunc adhibeat vigilantia opus esse: videat autem quantum militem habeat in suburbio Axarquiæ: qui si sufficiat ad tuendum illud, id tibi satis sit; ceteros autem omnes, ibi non necessarios, junge exercitui tuo. Ego vero revertar ad Regem Abenhuc, & meliori quo potero modo conabor eum divertere a proposito; dicamque, quod omnia quæ ei sunt relata, sint falsissima; & vestram Celsitudinem hic esse cum copiis numerosis, nec ulla ratione ipsi expedire ut huc veniat; [de modo peviculi imminentis avertendi,] atque ita suadebo ut dimittat militem quem legit. Duarum autem rerum alterutra continget; ut scilicet vel ego divertam eum, ne veniat adversus Celsitudinem vestram; vel si efficere id non potuero, promitto Celsitudini vestræ, quod continuo veniam cum omnibus qui ibi sunt Christianis, ad serviendum tibi in propria persona, ac vitam reliquam eidem impendendam: quid autem ibi factum sit, tertio abhinc die intelliges per epistolam meam, ab hoc quem adduxi scutifero deportandam. Tunc Rex Ferdinandus D. Laurentio gratias egit, pro tam bona voluntate ejus erga se; eique veniam præteritorum concedens, recepit in subditum, dimisitque; dicens, ut quemadmodum promiserat, ita ageret. Osculatus manum Regis Laurentius abiit, & abiens dixit Regi, ut per tres aut quatuor sequentes noctes juberet in castris excitari focos multos, ut si forte Abenhuc mitteret alios exploratores Mauros, numero focorum persuasi crederent vera esse quæ ipse retulisset. Respondit vero Rex, iret in pace, curandam rem ita ut consuluerat.

[52] Dimissus a Rege Laurentius egressusque e castris, rediit eo ubi dimiserat comites & equos; subditisque calcaribus, quam potuit celerrime iter suum relegens, [abducitur a proposito:] primo mane pervenit Castrum e, atque inde Ecigam appulit sequenti nocte sub primum somnum; moxque ad Regem Abenhuc accessit. Gavisus est eo viso Rex, & quid vidisset interrogavit. Ipse vero respondit; Domine, haud equidem libenter dixero, certus non habendam mihi fidem: sed mitte alios qui videant, & invenient Regem Ferdinandum bene armatum & munitum in castris suis valde copiosis: quod autem moram aliquam traxerim, eo feci ut melius cuncta circumiens explorarem, & explorata referrem certius. Quid ergo, inquit Abenhuc, suades? Cui D. Laurentius: Non convenit mihi consilium dare Celsitudini tuæ, sed ipsi omnibus viribus meis servire & mandata exequi. His auditis quievit nocte illa Abenhuc, [& in auxilium R. Valentini progressus,] sequenti die consilium initurus. Tunc autem advenerunt legati Regis f Valentiæ significantes quod Jacobus Aragoniæ Rex, cum omnibus copiis suis imminebat Valentinæ civitati, contra quem ut auxilio sibi veniret Abenhuc etiam atque etiam rogabat. Ille vero lectis litteris, in consilium advocans Satrapas Mauros, interque eos D. Laurentium, exquisivit eorum sententiam super postulatis Valentini Regis; quorum omnium mens una fuit, videlicet, quod cum Christiani jam tenerent suburbium Axarquiæ, ipsa vero civitas diu resistere eisdem posset, satius esset succurrere quantocius periclitanti Valentino Regi: quo facto satis tempori veniretur ad succursum Cordubæ, postquam interim copiæ Ferdinandi Regis (ut fieri assolet) magna ex parte diffluxissent.

[53] Hoc consilium cum Regi Abenhuc placuisset, instructis mox copiis progressus est Almeriam, ubi habebat naves quasdam, ad custodiam Valentini portus servituras. g Almeriæ porro cum esset Rex Abenhuc, Maurus quidam ipsi perquam carus invitavit eum, ac probe potum suffocavit in piscina sua: mox autem atque innotuit militibus mors Domini sui, dissoluti sunt & singuli ad sua reversi. Laurentius vero, assumptis secum Christianis omnibus, [perfide occiditur ab amico Mauro.] transiit ad Regem Ferdinandum, qui eum gratanter excepit pro tam insigni servitio sibi præstito. Ex hoc vero tempore dominium Maurorum eorum qui portus obtinebant, multifariam divisum est, eo quod nollent Regem qui simul omnibus imperaret, sicut factum eatenus: & Regem Ferdinandum Deus infinita sua misericordia liberavit a discrimine tali, de medio tollens Regem barbarum, qui exaltationi fidei sanctæ ejusque restaurationi per Ferdinandum curandæ potuisset obsistere: eademque via Jacobo Aragonum Regi expeditam reddidit victoriam de Valentinis h Mauris, quorum civitatem intercepit, sicut narrat Historia.

[54] Interim Ferdinandi Cordubam obsidentis copiæ augebantur quotidie, multis ex utroque regno Nobilibus, [Auctus interim copiis Ferdinandus,] & Communitatum plurium delectis eodem accedentibus. Tum vero arctius cœpit obsideri civitas & in majores angustias cogi Mauri, audientes extinctum esse Regem Abenhuc, Principatumque multifarie divisum, & novis identidem viribus auctum Ferdinandum. Quare cum animadverterent, non destiturum eum ab incepto opere prius quam id ab finem perduxisset; se vero plurimum fatigatos fame, consumptis fere victualibus omnibus, & undique pressos; petierunt pacisci de conditionibus tradendæ urbis. Conditio autem non alia eis data est, quam ut vita personisque salvis egrederentur quo vellent, urbem cum rebus suis omnibus victori dimitterent. Ita civitas, ex præcipuis Andaluziæ una, [urbem deditione capit,] tradita est in festo Sanctorum Apostolorum Petri & Pauli, atque a Mahumeticis spurcitiis evacuata. Rex autem Ferdinandus jussit continuo Crucem in summa turri collocari, unde execrabilis Mahometi nomen invocari solebat: & cœperunt Christiani magno cum gaudio laudare Deum adjutorem suum, atque exaltare sanctam ejus fidem. Sua quoque insignia juxta Crucem collocari mandavit Rex, & Episcopos cum universo Clero in exultatione vocum Te Deum laudamus decantare, sic ut ab omnibus Christianis exaudirentur; qui similiter præ devotione lacrymantes dabant laudes Deo i.

[55] Et tunc venerabilis Joannes Oxomensis Episcopus, Regalis aulæ Cancellarius, cum Gundisalvo Conchensi, Dominico Beatiensi, Adamo Placentinensi, Sancio Cauriensi Episcopis, Mezquitam ingressus est Cordubensem, [Mezquitam expiat dedicatque,] quæ cunctas Mezquitas Arabum ornatu & magnitudine superabat. Et quia venerabilis Joannes, de quo diximus, Roderici Toletani Primatis vices gerebat, qui tunc temporis apud Sedem Apostolicam k morabatur, eliminata spurcitie Mahometi & aqua lustrationis perfusa, in ecclesiam commutavit, & in honore Beatæ Virginis erexit altare, & Missam solenniter celebravit. Et sermonem exhortationis divinæ proponens, secundum sapientiam sibi datam & gratiam suis labiis instillatam, diffudit eum in cordibus auditorum; adeo ut pœnitentiali gaudio recreati, contriti cordis sacrificia & labiorum vitulos immolarent: & Rex Ferdinandus novæ Ecclesiæ dotem obtulit competentem. Postea consecrato ibi Episcopo Magistro Lupo, Rodericus Primas & Pontifex Toletanus aliquos reditus privilegio confirmavit, & Lucenas insuper dedit ei. Et tanta est urbis illius abundantia, amœnitas & ubertas, quod audito præconio tantæ urbis, ex omnibus Hispaniæ partibus habitatores & futuri incolæ, relictis natalibus sedibus, quasi ad regales nuptias cucurrerunt: & sic incolis continuo est repleta, [S. Iacobo ablatas campanas restituit.] quod domus habitatoribus, non habitatores domibus defecerunt. Et cum in opprobrium populi Christiani, campanæ S. Jacobi, quas Almanzor detulerat in Cordubæ Mezquitam, dependerent functæ officio lampadum; Rex Ferdinandus easdem campanas fecit ad ecclesiam B. Jacobi reportari: & ecclesiæ B. Jacobi restitutæ sunt: ubi cum ceteris cymbalis bene sonantibus, peregrinorum devotio laudat Deum in Sanctis suis l.

ANNOTATA.

a Eciga, olim Astigis, ad alteram Singilis fluvii ripam, inter Cordubam & Ossunam, qua limites Cordubensis & Hispalensis diœcesis terminos proxime contingunt.

b Quamvis ex Tudensi intelligatur nullus eo loci, ubi Rex castra locabat, tunc pons fuisse, ideoque ratibus trajiciendus Bætis fuerit, ad præcludendum Cordubensibus egressum per pontem suum: post quam tamen Ferdinandi copiæ castrum, in capite illius pontis situm, occuparunt; opus & otium Rex habuit ædificandi pontis, qui hic indicatur, & quo deinceps ibi manente factum, ut Alcoleæ vicus cœperit vocari Pons Alcoleæ, sicuti eum anticipate nuncupat Chronica. Hoc autem ponte jam strato & manente, necesse non fuit restaurare illum (ut supra conjectavimus)destructum pontem, ad quem ducebat porta Martana.

c Hispanice Montero, quæ vox licet significet Venatorem: hic sumitur pro Milite prætoriano, sive Custode regii corporis. Hæc autem Custodia apud Castellæ Reges deputata erat solis Nobilibus quibusdam, Spinosa oriundis, estque hodiedum inter Regias custodias præcipua, de quibus D. Petrus dela Escalera y Guevan etiam librum scripsit, cui titulus delos Monteros de Espinosa.

d In vulgari Alteza: & hic titulus sufficiebat quando composita est Chronica, nec eum judicavit uspiam mutandum, qui ante 120 annos eamdem curavit imprimendam, licet tunc Majestas daretur Regi: quod ideo solum noto, ut appareat quam fidelis editio hæc sit, quamque ab originali mutatum nihil, quod intelligi eo tempore poterat, licet modus loquendi tunc alius esset.

e [Castrumdel Rio ubi situm?] Nisi aliud inter Ecigam & Cordubam Castrum nominetur, quam quod vulgo dicitur Castro del Rio (distans a loco castrorum Regiorum versus Euro-africum Milliaribus 6, longius ab Eciga, quo Laurentius redibat, remotum quam ipsamet Corduba) dicendum est Laurentium de industria declinasse ab itinere recto, sive quia observari metuebat, sive quia rivulus (unde Castro nomen) non alibi transiri commode poterat. Hoc vero est eo verosimilius, quod Castro Ecigam equitans tota die opus habuerit, a primo mane in seram noctem, ut perveniret quo tendebat, confecto itinere 13 aut 14 milliarium. Nisi rursum alio Castro invento inter Cordubam & Ecigam causa tam lenti reditus refundatur in equos, oppido lassos, nec tota ea die pastos.

f [Rex Valentinus Christianus factus.] Zahenum appellant historici, qui pulso Zeyt Abuzeyt, propter suspicionem meditati ad Christianam legem transitus, Regnum istud occuparat an. 1229, Barbaro ad Aragonium confugiente eique se confœderante, quin & baptismum suscipiente: qui tandem etiam an. 1236 Cæsaraugustæ dicitur fixisse sedem, atque uxore Christiano ritu ducta filiaque suscepta, posteritatem reliquisse de Arenos a toparchia nuncupatam.

g Almeria, maritima civitas, 40 milliaribus Eciga, & Valencia distans 50.

h Mariana, libro 12 captam Valentiam ab Aragoniis ait 28 Septembris an. 1238, post insignem victoriam de Mauris per eosdem relatam anno præcedente mense Augusto. Vtinam vero liceret videre Historiam Jacobi Regis hic allegatam, & intelligere quam non multo postejus mortem scripta sit: obiit enim Iacobus anno. 1276, annis 8 ante Alfonsum Regem Castellæ, auctorem Chronicæ Generalis.

i Hactenus Chronica, quod ultra nunc possumus ex Roderico habere, consequenter accipe ipsis ejus verbis.

k Hæc Roderici absentia causa fuisse potuit, [Corduben. obsidionis historia ex Rod. Toletano.] cur de victoria ad Xerez nihil; de Corduba capta, brevius * imo quinquennio scripserit: cujus tamen contextum propter auctoris reverentiam hic addendum censeo: est autem Cap. 16 hujusmodi. Ceterum elapso * [Note: ] [imo quinquennio] biennio a morte patris sui Regis Legionensis, obsedit Cordubam, regiam & patriciam civitatem: ad cujus obsidionem hoc modo venit. Saraceni quidam, offensi Primoribus civitatis, venerunt ad quosdam Milites Christianos, spondentes se daturos unum ambitum civitatis. Hi autem Milites, qui Almogavares dicuntur Arabice, verbum gaudii audientes, licet non crederent, periculo sese dederunt, & in noctis silentio ad murum Cordubæ pervenerunt. Et cum vocem vigilum non audissent, quia soporis ignavia tenebantur, appositis scalis quas secum tulerant, ad muri altitudinem adscenderunt, & turres aliquot occuparunt; in quibus vigiles occiderunt, & ambitum qui Exarquia dicitur invaserunt, multis ex Arabibus interfectis qui in hoc ambitu habitabant. Et ipsi metu postposito in turribus resederunt, licet ex alio ambitu Arabes sagittis, fundis, jaculis, & lapidibus fortiter impugnarent: & successum hujusmodi nuntiarunt Christianis qui in Frontaria morabantur. Quod cum audisset Miles quidam de familia Regis, qui Ordonius Alvari dicebatur; statim omnes, quos habere potuit, Cordubam secum duxit, & statum obsidionis Domino Regi continuo intimavit: interim autem advenit Alvarus Petri, de Regni Magnatibus, potens & nobilis, & obsidentibus se adjecit. Et Rex Ferdinandus, qui in Regno Legionis eo tempore morabatur, recepto nuntio, convocatis civibus & militibus, licet non expectatis, vix cum centum militibus cœpit continuo proficisci. Sed imbrium & fluviorum inundationibus aliquantulum impeditus, non potuit tam cito occurrere ut volebat. Advenit tamen tempore opportuno, & quotidie tam ex Castella quam ex Legione veniebant Milites & Magnates & Communia civitatum. Cœpit Corduba gravius coarctari: tandem affecta pugnis, & inedia victa, redditur & invita; & vitæ tantummodo conservati inclusi Arabes exierunt, & in festo Apostolorum Petri & Pauli a sordibus Mahometi patricia civitas expurgatur; sed Rex in turri majori, ubi solebat nomen perfidi invocari, præcepit lignum Crucis vivificæ exaltari: & cœperunt omnes cum gaudio & lacrymis, Deus adjuva, conclamare, & subsequenter Regale vexillum juxta crucem Dominicam collocare. Et cœpit in justorum tabernaculis gaudii & lætitiæ vox audiri, Clero cum Pontificibus acclamante, Te Deum laudamus, te Dominum confitemur. Hactenus verba ipsiusmet Roderici. Richardus a S. Germano, hoc tempore Chronicon suum Casini scribens, ita habet: Mense junio in Vigilia Apostolorum capta est Corduba, nobilissima Saracenorum civitas (qua præter Romam, Constantinopolim, & Hispalim nulla major in orbe dicitur) a Ferrando, Christianissimo Rege Toleti & Castellæ.

l Addit Chronica: Jussit insuper Rex ubique promulgari, omnibus Cordubam transferre se volentibus assignandum habitationis locum; adeoque multos ex omni Hispania accurrisse, ut novis incolis ædes suppellectiliaque præbenda deessent.

CAPUT X.
Ferdinandi jam vidui cum Ioanna Pontivensi matrimonium: cura confiniis tuendis & muniendis impensa.

[56] Stabilita igitur incolis & bellatoribus civitate, Rex Ferdinandus Toletum ad Reginam nobilem est reversus; [Rex Toletum regressus ad matrem,] quæ pari victoria jucundata (utpote quæ consilio & subsidio, licet absens, omnia procurarat) gratias cum lacrymis egit Deo, quod antiqua dignitas, ignavia Principum liturata, sui solertia & studio filii fuit Hispaniæ restituta. Hæc enim Regina nobilis Berengaria sic filium in bonis operibus enutrivit, quod [numquā dimisit] bona studia, quæ Regina nobilis, nullius virtutis oblita, nullius charismatis expers, ut lac mellifluum gratiis circumfusum, cordi ejus influere non cessavit, nec umquam ab ubere pleno virtutibus ablactavit. Et licet vir factus, in ætate roboris [sit] confirmatus, mater ejus numquam cessavit nec cessat, quæ Deo & hominibus sunt accepta studio vigili suadere: quia nec unquam feminea, sed semper magnificentiæ opera persuasit. Hæc enim Regina nobilis, tanto studio conservavit, & adeo dilatavit recepta charismata gratiarum, [laudatissimam matronam;] ut omnis ætas, omnis sexus, omnis conditio, omnis professio, omnis natio, omnis lingua affectum sentiat cum effectu; & virtutum fasciculo non partito, omnibus misericordiæ opera compartitur; & paternorum operum provida executrix, plus invenitur regni & rerum prodiga quam virtutum. Quam merito nostra tempora admirantur, cui numquam similem nec moderna nec patrum nostrorum tempora habuerunt: pro qua Dominum exoremus, ut eam dignetur diutius conservare & sibi profutura concedat, & bonis operibus abundare, donec felicem spiritum suo restituat Redemptori a.

[57] Et ne Regis pudicitia alienis commerciis læderetur, Regina nobilis mater sua Domicellam nobilem, [anno 1237 ducit Ioannam Francicam;] generosam, proneptem Regis Francorum Illustrissimi Ludovici, filiam Simonis Comitis de Pontino & Mariæ illustris Comitissæ ejusdem, Joannam b nomine, procuravit in conjugem sibi dari: [quȩ] Æra MCCLXXV Burgis adveniens, more regali curia & nuptiis celebratis, ad Reginæ assumitur dignitatem. Hæc vero Regina pulchritudine, præstantia, & modestia sic floruit, ut in conspectu viri virtutibus gratiosa, coram Deo & hominibus sit accepta. Et suscepit ex ea filium, qui dicitur Ferdinandus; & filiam parvulam, quæ a proavia Alienor c est vocata, & alium parvulum Ludovicum. Verum Rex Ferdinandus, cum filiis suis Alfonso & Ferdinando, qui tunc in flore adolescentiæ lætabantur, Cordubam est reversus: & inde adventu suo multa castra Saracenorum, quæ Christianorum incursibus & intestinis cædibus longo tempore tabescebant, volentes colere pacifice terras suas, [quædam oppida Mauris eripit.] supradictis interpositis se Regis Dominio tradiderunt. Tunc datæ sunt ei civitates & castra, quorum præsidia Christianis ut diximus investivit: & ab Arabibus tributa suscepit; & eorum nomina notantur, Eciga, Almodovar, Luc, Luxena, Stepa, Sitefilla d & multa alia, quorum nomina longius esset enumerare. Atque hactenus Historiam suam perduxit Rodericus Archiepiscopus Toletanus, finem eidem ponens per hæc verba. Hoc opusculum, ut scivi & potui, consummavi [anno Incarnationis Domini MCCXLIII], Æra MCCLXXXI, anno XXVI regni Regis Ferdinandi, quinta Feria, pridie Kalendas Aprilis, anno Pontificatus mei XXXIII, Sede Apostolica adhuc vacante anno I, mensibus VIII, diebus X, Gregorio Papa IX viam universæ carnis ingresso e. Ut autem tam nobilis Regis facinora non hæreant imperfecta, compilationis hujusce Auctor exhinc eamdem Historiam pertexuit, ut sequitur.

[58] [Finit am hic a Roderico Archiep. historiam prosequens auctor,] Solent ii qui cœptam ab alio narrationem prosequuntur, supplere siquid ab auctore priore omissum videant, memoratu dignum. Cum igitur Archiepiscopus Rodericus, relata Regis profectione ad confinia, finiat nominando loca quæ eidem in Castellam revertenti se submisere, neque explicet illius profectionis causam, hinc resumendum argumentum censeo. * Dicit ergo Historia, quod Rex, post consummatum suum cum Regina Joanna matrimonium, regnum suum perlustrans, Toletum venerit; ibique intellexerit, civitatem Cordubensem aliaque recens acquisita loca in confiniis, magna annonæ penuria laborare ac premi. Quare vehementer tristatus, Cordubam misit viginti quinque millia f Maravedisiorum im auro, totidemque per alia loca munitiora distribuenda, cum multa annona, pro numero hominum in unoquoque loco commorantium; atque hoc facto discessit Toleto Vallisoletum, ubi diebus aliquot mansit, animum relaxans cum matre & uxore plurimum dilecta. [addit quod laborantibus inopia confiniis,] Hic vero iterum ei nuntiatur in hebdomada Dominicæ Palmarum g, Cordubam & cetera loca gravi fame laborare: statimque regressus Toletum aperuit thesauros suos, indeque quod necessarium videbatur promens Alvaro Perez tradidit, & ipsi cunctos obedire jussit, tamquam sibi. Quod is perquam bene executus, in nullo defuit personæ & potestati sibi commissæ, omniumque amorem & æstimationem sibi conciliavit. * Cunctis autem recte dispositis, atque excursionibus aliquot factis, revertit ad Regem, relinquens apud Martos, cujus arcem tenebat beneficio Regio, Comitissam uxorem suam, cum nepote Tello & quadraginta quinque Equitibus sibi subditis; invenitque Dominum suum Toleti, intentum apparando commeatui annonario ad tuitionem confiniorum.

[59] Interim Benalhamar Rex Argonæ, [& Martana Arce absente Alvaro Comite] sic enim (quia inde erat oriundus) principio regni sui nominabatur, postea Rex Granatæ dictus; contra prædictam arcem de Martos magna cum multitudine Maurorum venit, eamque obsidens oppugnare disposuit; parumque abfuit quin eam caperet. Quando enim illuc appulit, omnino vir nullus in arce erat, Tello cum suis quadraginta quinque Equitibus in aliquam contra Mauros excursionem profecto; & locus necdum tam bene munitus erat, atque est modo. Comitissa autem obsideri se videns, puellis & mulieribus mandavit, ut capillitio in modum virilem composito arma sumerent, cum iisque inter pinnas murorum comparerent conglomeratæ: modum etiam invenit, quo per emissum nuntium admoneret D. Tellum, de iis quæ ad Martos agebantur. Accurrit mox cum suis Tellus; sed viso Maurorum numero, & quomodo cœpissent arcem quatere, hȩrebat anceps consilii; hinc pudore confusus, quod Dominam turbamque muliebrem tanto periculo expositam videret, per suam improvidam temeritatem; inde impossibile existimans loco succurrere. Erat in numero Equitum Tellum secutorum Didacus Perez de Vargas, [ab ejus uxore mirabiliter servata,] is cui diximus Maxucæ cognomen, a nobili ad Xerez oppidum successu, adhæsisse. Hic succursum tentandum vel per medios Mauros suasit sociis, oratione h tam efficaci ut persuaserit. Quare calcaria subdentes equis invehuntur in Mauros, nonnullisque eorum generosa morte defunctis, alii pro majori parte penetraverunt ad rupem: & eo suo facto ita consternaverunt barbarum, ut existimans nequaquam id ausuros fuisse, nisi certos quod locum possent tueri, inde discesserit; atque ita soluta obsidio Martana est, & Comitissa periculo liberata.

[60] Dies aliquot post hæc transierant, & Rex Ferdinandus Ayllone erat, quando sub noctem a confiniis advenit D. Alvarus Perez, contulitque cum Rege de rebus bellicis, atque obtinuit promptum expeditumque subsidium pecuniarium & annonarium, pro urbe Cordubensi totisque confiniis, [mortuo deinde ipso Alvaro,] quibus utrumque vehementer necessarium erat: deinde vero confestim rediit, tum quia mandatum Regis urgebat, tum quia res ipsa id exigebat. Licet enim, ex eo tempore quo capta est civitas, ibi pro Rege manebat Tellus Alfonsus, Alvaro tamen commissa erat summa potestas, cum titulo Vice-regis omnium Confiniorum istorum. Ceterum a Rege digressus, ubi Orgaz i pervenit, graviter infirmatus, ibidem defunctus est, & sepultura tam honorifica donatus, ac si Rex ipse fuisset. Interim Ferdinando Toleti existenti allatus est nuntius de obitu D. Didaci Lopez de Haro, quod sane perquam dolenter ille tulit: erat enim ex nobilioribus & fidelioribus Proceribus regni, multamque in eo fiduciam collocatam Rex habebat. Superveniente autem altero quoque nuntio de obitu Alvari Perez, geminatus est dolor, quia defectu personæ tam necessariæ ad res bellicas, quarum scientissimus erat, periclitabatur quidquid conquisitum fuerat: ideoque oportuit ipsummet confestim proficisci Burgos atque inde Cordubam. Ita primum illuc rediit Ferdinandus ex quo capta urbs fuerat, propter prædictam D. Alvari mortem. Veniens autem Cordubam Ferdinandus, eidem communiendæ impendit tres menses, quibus ibi substitit; [Rex Cordubam revertit,] nisi quod aliquoties, optimo cum successu; excurrit in Mauros, eisque loca quædam ademit. Interim multos illuc habitatores induxit, optime iis prospiciens de fundis hereditariis Regio beneficio tenendis, liberalis tamen maxime erga eos, qui causa obtinendæ civitatis fuerant, scilicet erga Dominicum Muñoz Adalidem, & socios ejus in capiendo suburbio Axarquiæ, unde initium victoria habuit.

[61] [& plura loca capit,] Eodem tempore Rex etiam cepit Regem quemdam Maurum, qui trans mare venerat cum spe occupandi Andaluziam. Similiter obtinuit Rex, partim vi, partim conditionibus pactis, Ecigam, Estepam, Almodavar, Siete-villam, quorum Rodericus Archiepiscopus meminit, Historiam suam finiens: alia vero loca quæ nominare prætermisit, appellantur Santelia, Moratilia, Hornachulos, Mirabel, Fuente-Romiel, Zafra, Ynogon, Rubefella, Montorum, Aguilar, Bennaexit, Zambra, Ossuna k, Cazalia, Marchena, Zaheros, Curet, Luque, Porcuna Corte, Moron, præter alia ignobiliora. Causa autem cur Moron, oppidum tam frequens populo, tamque munitum, adeo cito venerit in potestatem; fuit Nobilis quidam, nepos Laurentii Xuarez, dictus Meledon Rodriguez Gallinatus: qui non minus expertus belli quam generosus, cum turrim quamdam in vineis positam, nomine Magazamaram, [quæ Christianus Eques excursionibus crebris vexarat.] non nisi quarta leucæ parte Morono distantem, occupasset; ter quotidie excurrebat ad oppidum prædabundus: eoque tantum sui metum Mauris incussit, ut nomen plorantibus pueris matres objicerent, & ita facerent conticescere, dicentes, Tace, quia Meledon venit. Cum ergo nullum finem faceret Moronenses vexandi, nec quidquam securum eis extra muros permitteret, elegerunt ipsi tandem se Regi tradere, sicut fecerunt, se suasque facultates salvas pacti. Rex porro loca sic conquisita ut plurimum distribuit inter Ordines militares, aut eorum fructus applicavit Ecclesiis.

ANNOTATA.

a Ita scilicet præoccupavit viventis Berengariæ laudes Toletanus, tam grandi jam senio vir, [Berengaria ipsa filium lactavit,] quod ipsam omnino crederet diutius victuram, quam ut mortuam laudare posset, sicut fecit infra num. 136 auctor Chronicæ. Non est autem otiose pertranseunda metaphora, nec unquam ab ubere pleno virtutibus ablactavit: videtur enim ea supponere, quod ipsa Berengaria filium infantem propriis lactavit uberibus. Ita certe intellexit auctor Hispanicæ versionis antiquus apud Pinedam in Memoriali, cum scripsit, con tettas llenas de virtud le dio su leche, id est, cum uberibus virtutum plenis lac suum ei dedit. Historia vero Generalis, ab Alfonso Rege nepote curata, part. 4 cap. 11 ait, quod Berengaria filio dedit suum lac, eumque suavissime educavit. Idem fecisse Sororem ejus Blancam in Francia, erga suum Ludovicum, volunt recentiores aliqui: sed ex pia verique simillima præsumptione potius quam auctoritate. Est sane inter Reginas rara ea laus, & in inferioris ordinis matronis adeo frequens non est quam esse deberet: nec enim tam generoso animo omnes sunt, quam Augustißimi nunc Imperatoris Leopoldi mater Eleonora Mantuana, quæ numquam persuaderi voluit, ut quos perpererat liberos non etiam ipsamet lactaret. [sicut & Blanca suum S. Ludovicum.] Porro idem Archiepiscopus Toletanus eamdem Berengariam etiam ante læudarat lib. 7 cap. 36, agens de sepultura Ferdinandi fratris, quam curatam ait ab excellentissima sua sorore Berengaria Regina, ad quam postea regnum Castellæ successione pervenit, impendente liberaliter & decenter officia funeris & honoris, & gemitus doloris: ubi virtutum ejus plenitudo sic claruit, ut ejus prudentia devoti sexus excederet pietatem, & eleemosynarum largitio Principum largitates: & tam pudica modestia inconsolabili luctui procabatur, ut exinde famȩ dulcorata suavitas, in augmentum cresceret & dulcorem. Religionum, & pauperum, & quorum titulos paupertas incrustabat, toto tempore vitæ suæ, subventrix extitit & levatrix: præter opera magnifica, quæ regnante suo filio magnifice claruerunt.

b Joanna, Pontivi seu Pontini (utrumque enim reperitur) & Monstrolii Comitissa, aviam maternam habuit Alisiam Sororem Philippi, adeoque magnam amitam S. Ludovici, [Ioannæ Reginæ genus,] sic ut hic & Joannæ mater Maria, parentum suorum heres unica, essent subgermani. Joannæ autem pater Simon de Dommartin nominabatur, frater Reginaldi Comitis de Dommartin: & avus maternus vocabatur Willelmus. Toletanus lib. 7 cap. 7 docet, prænominatam Alisiam (quam ipse Adeloidem vocat) filiam fuisse Elisabethæ, natæ ex Alfonso VIII, Imperatore vulgo dicto, avo utriusque Alfonsi Castellani & Legionensis; eo qui post vitrici sui mortem subacto ejus fratre Ranimiro, cum hoc rediit in concordiam tali lege, ut Rex Aragonum loca omnia citra Iberum teneret in feudo a Rege Hispaniarum, & fieret ei in vasallum: & post hæc rediens Legionem imposuit sibi Imperii diadema, & vocatus fuit deinde Imperator. Porro Ignatius Ioseph a Iesu Maria, in Historia Abbavillanæ lib. 1 cap. 28 graviter hallucinatus est, [quando Sancto nupta?] quando matrimonium hoc adscripsit anno 1250, & in eo vixisse Ioannam annis tantum quatuor aut quinque. Nam sanctus Rex obiit anno 1252, & secundæ huic uxori junctus fuit anno 1237: potuisset ergo Ignatius, si Hispanos auctores consuluisset, scribere annos quatuordecim aut quindecim.

c Hæc mortuo patre reversa est cum matre in Franciam; ubi nupsit Edoardo Regi Angliæ Mater vero anno 1255, [quando mortua ipsa, & filia ejus?] tamquam Regina Castellæ & Legionis, Pontivi & Monstrolii Comitissa, fecit insignem donationem Decano & Canonicis S. Vulfranni; & mortua anno 1278, sepulta est juxta propylæum ecclesiæ de Valloriis Ordinis Cisterciensis. Quomodo autem puniti fuerint, qui sub spe ælicujus thesauri reperiendi tumbam ejus aperuerunt, narrat prædictus Ignatius loco jam citato. Matris & filiæ meminit Chronicon Triveti his verbis: Obiit anno MCCLXXVIII Regina Castellæ, mater Reginæ Angliæ; ad quam jure hereditario post mortem matris devolutus est Pontivi Comitatus. Hujus porro Alienoræ fratrem seniorem Ferdinandum (sic nominatum pro altero quem Beatrix pepererat, jam extincto, ut vel hinc patet) juvenem omnino obiisse ait Ignatius: idemque præsumere licet de Ludovico, cujus nulla memoria ulterius reperitur.

d Ita junctim legendum, quod impressum legitur, Sed & Fila, vel, Site & Filia, docet nos interpres Hispanus: qui deinde suo marte prosequitur historiam. Est autem Lucena ad eumdem ad quem Eciga & Corduba jacent Xenilem fluvium, media fere utriumque via. Stepa ab Eciga versus meridiem procurrit in confinio Andaluziæ & Granatensis regni; hinc de situ aliorum duorum locorum conjectura fiat.

e Obierat Gregorius IX 21 Augusti 1241, post quem electus quidem fuerat Celestinus IV, sed & ipse 19 Novembris sequentis obiens Sedem vacuam reliquerat: vacavit autem usque ad 29 Iunii anni hic signati 1243, quando coronatus est Innocentius IV. Brevem vero Cȩlestini Pontificatā pro nullo habens Rodericus, ejus qualecumq; spatium Sedi vacanti adnumeravit. Ceterum annos Incarnationis Domini, [ ] inclusimus. Cum enim Auctor nulla suorum operum parte utatur nota Æræ vulgaris; vehementer dubito utrum ea verba vere sint Roderici; nisi hoc forte loco ea addere voluerit propter externos, suam historiam lecturos, quibus jam ubique in usu erat vulgaris Æræ numerus; quamvis Hispani, receptorum semel verborum æque ac morum retinentißimi, omnino ultimi eum receperint ad historiam usumque civilem, saltem cum Latine scribebant: nam vulgari lingua scribentes, utiElvira illa in Comm. prævio num. 30 eam subinde neglexisse videntur; & hæc Chronica Ferdinandæa, quam Latine reddimus, annos numerat ab Incarnatione.

f [Marevedisii aurei quid?] Ita superius n. 34 scriptum quoque erat, ubi agebatur de annua pensione Sororibus a Rege addicta, & ubi Rodericus nullā certam summā expresserat. Chronica autē designat triginta millia maravedisiorum, sub intellige aureorū: hoc enim additur num. 34, ubi agitur de pretio quo Rex sanctus a Crucesignato quodā Roderico Didaci de Camberiis posseßiones ejus emit; & ubi Toletanus expresserat quatuordecim millia aureorum, Chronica habet Maravedisiorum aureorum. Non ergo hic intelligas Maravedisios seu Marobotinos vulgares, quorum trecenti septuaginta quinque, uno Ducato sive Aureo; triginta quatuor, uno Regali continentur, in hodierno Mercatorum Hispanorum & Collybistarum calculo.

g Intelligo Hebdomadem sanctam seu majorem, quæ a Dominica Palmarum initium sumit: sic enim etiam dicimus Hebdomadem Paschæ: Pascha autem anno 1243 cadebat in 12 Aprilis.

h Non fuit visum operæ pretium ipsam orationem, satis prolixam, Latine reddere. Lauretus pag. 256 Comitissam hic laudatam, dictam ait fuisse Irenem.

i Ab Orgaz usque Martos, non nisi 30 milliariumiter supererat.

k Ossuna hodieque celebratur, tamquam nobilis iis in partibus Academia, distatque Eciga versus meridiem leucis circiter quinque: ac porro versus Xerez ituris, pari circiter intervallo, occurrit castrum Moron, de quo mox. Cetera loca quærere nihil attinet. Invenio autem in historia Caravacensi; Moratiliam, ibi dictam Morataliam, Vicario Caravacensi subjectam fuisse, tamquam loco proximam. In tabula quoque Topographica Vischeri spectare est primo hic nominatam Santeliam 3 milliaribus Corduba dißitam, Aguilar 5, versus Euro-Africum utramque: itemque 3 milliaribus ab arce Martana aliud Moron; existimo tamen hic de eo agi quod jam indicavi inter Ecigam & Xerez.

CAPUT XI.
Rebus domi compositis Sanctus in fidem suam suscipit Regem Murciæ, & Argonam occupat.

[62] Post quam Rex Ferdinandus munitionibus omnibus rite prospexisset, trium prædictorum mensium spatio, [Rex Toletum regressus,] Corduba Toletum revertit, ubi uxor sua & mater erant; quas deinde, expeditis ibi negotiis, assumpsit & secum Burgos duxit. * Hic Regi cum Didaco Lopez, Biscayæ Domino, subnata discordia est, propter quam eum sua spoliavit ditione. Sed Didacus statim se recipiens, non modo sententiæ Regiæ se opposuit, verum etiam in ipsam Castellam incurrens, cœpit damna quanta poterat irrogare subditis Ferdinandi. Qui coërciturus audaciam hominis, inter altissimos duos montes se continentis, eduxit contra eum copias. Didaco autem non auso expectare venientem, destruxit munitiones quibus præcipue fidebat, ac nominatim a Briones; recedensque filium suum Alfonsum reliquit in confiniis Biscayæ, eadem defensurum. [Biscayæ Dominum rebellantem semel,] Mox autem ad hunc accedens Didacus, gratiam apud eum invenit: qui secum assumptum ad patrem duxit, ipsique reconciliavit. Inde simul abierunt Burgos, ac demum Vallisoletum. Paucis diebus post necesse habuit Rex Olmedum proficisci, quando Didacus Lopez iterum in Biscayam abivit: quod ubi Rex inaudiit suspectum habuit, eumque sequi instituit, ne denuo damni quidquam crearet. Postquam autem in sua se recepit Didacus, [iterumque compescit,] copias aliquas Rex colligens, iterum tradidit eas filio Alfonso ad tuendos Biscayæ fines, rectaque contendit Valmazedam, Infantem præmittens. Hoc intellecto, saniori consilio usus Didacus, ultro ad Regem venit, ejusque se commisit potestati, sane perquam feliciter; humaniter namque exceptum Rex Burgos deduxit, ibique, intercedentibus pro eo Reginis, non solum eidem ablata restituit, sed etiam Alcaraz condonavit.

[63] Rebus sic pacatis, Ferdinandus in morbum Burgis incidit; & finitæ induciæ sunt, quas cum Granatensi Rege pactas habebat. Cum autem per mortem D. Alvari Perez confinia essent custode destituta, [Murcia missi ad Regem Legati] missus eo est Infans Alfonsus, omni necessario apparatu instructus, una cum D. Roderico Gonzales Giron. Qui Toletum perveniens obvios ibi habuit legatos Abenhucdi Murciæ Regis, tendentes ad Regem Ferdinandum, ut ei pro Domino suo ac toto regno Murciæ fidelitatem jurarent, sub conditionibus quibusdam quas ferebant accurate descriptas. Visis iis noluit longius ire Alfonsus, sed ipsemet patris sui nomine conditiones acceptavit; Murciamque regressos subsecutus est. Venienti autem in Alcaraz b obviam processerunt iidem legati, attuleruntque confirmationem pactorum, & Infantem invitarunt ad ineundam regni possessionem. Comitabatur tunc Alfonsum Pelagius Correa c, Magister Ordinis de Ucles dicti, magnoque ei adjumento fuit, [Alfonso Infanti urbem suam tradunt;] tum recte consulendo ea quæ ad negotium conducebant, tum militem annonamque sumptibus suis subministrando, ubi opus esse videbatur. Hoc ergo comitante Infans Murciam intravit, obtinuitque arcem cum toto dominio regiisque redditibus, salvo eo dumtaxat quod inde debebatur ipsi Abenhucdi, toparchisque in Crevilien, Alicante, Delche, Orihuela, Alhama, Aladeo, Ricote, Cieka d, aliisque dynastis, jus ad dictorum redituum partem habentibus. Atque ita D. Infans suscepit de manibus Maurorum possessionem Regni nomine patris sui, exceptis dumtaxat Lorca, Cartagena e & Mula: quibus parum profuit quod in pacta ab aliis sancita noluerint consentire: si quidem brevi ad ea vi compulsi sunt, D. Alfonso cum Magistro Pelagio regnum universum perlustrante, munitiones reficiente, Mauros pacificante, rebellium villas pro merito tractante sicut postea suo ordine referetur.

[64] Restitutus interim ab infirmitate Ferdinandus, digressus est Burgis ad visitandum regnum suum justitiamque administrandam: [quemeodem cum annona regressum] quod valde necessarium fuit, præsertim Palentiæ, ubi multorum querelas audivit, & malefactores plurimos districte punivit. Ibi existenti advenerunt Corduba & Murcia nuntii, annonam postulantes, quia magna istic fame laborabatur. Auditis illis, statim Rex Toletum se contulit, ibique constituit Murciam deportandum magnum commeatum victualium, per loca noviter acquisita distribuendum. Venerat ad eum excipiendum Alfonsus, sed prius quam Murciam reverteretur, abiit cum patre suo Burgos: ubi per manus D. Joannis Cancellarii velum sacrum impositum fuit D. Berengariæ, sorori Alfonsi: qui peracta ceremonia festinavit, cum præparato sibi commeatu unde venerat regredi, comitante eum Magistro Pelagio, & apud Regem manente D. Ruyzio Gonzalez. [secutus pater Ferdinandus,] Rex autem ipse, quam citissime potuit, curavit ad confinia proficisci, secum ducens D. Joannam uxorem suam, & D. Rodericum filium Comitissæ f, nec non quinquaginta circiter equites, peditum vero numerum haud multo majorem: atque ita non sine periculo transiverunt portum de Muladar. Etenim grandis ibi metus erat Regis Granatensis, superbi ac tumidi propter victoriam, paulo ante relatam contra Dominum Alfonsum, filium Regis Legionensis & fratrem Regis Ferdinandi: quo in prælio occubuerat D. Isidorus, Eques generosus & Commendator in castro Martos, utpote Ordini Calatravæ donato a Rege. Ibidem etiam cæsi fuerunt alii plures Fratres Ordinis prædicti, & Martinus Ruyz de Argote, rebus in conquisitione Cordubensi gestis memorabilis; captus est autem Martinus Ruyz frater ejus. Ceteri autem ex Equitibus majoribus cæsi numerantur usque viginti, multaque gregariorum turba; & hoc successu elatus Rex Granatæ, valde formidabilis erat toti isti regioni.

[65] Transito eo quem diximus portu, venit Rex Ferdinandus in Andugar g, moxque eodem post ipsum appulit frater ejus D. Alfonsus, [Argonam occapat:] cum D. Nonnio Gonzales aliisque, numero quidem non admodum multis, sed robore animoque præstantibus: qui simul omnes iverunt Argonam h, demetendo fruges, hortos subruendo, oliveta scindendo, magnum ubique Mauris damnum facientes. Inde proficiscentes versus Jaen, tantumdem fecerunt i Alcaudetæ, unde Rex Nonnium Gonzales & D. Rodericum filium Comitissæ remisit Argonam, ut eam obsiderent oppugnarentque, cum majori parte eorum quos secum ipse habebat militum. Hi mandata facientes, brevi Mauros ad magnas redegerunt angustias; sequenti autem die mane cum reliquis supervenit Rex ipse. Quo cognito rebus suis diffisi Mauri, miserunt qui cum eo agerent de facienda deditione. Factum hoc die Mercurii: die autem Veneris tradiderunt oppidum, vacuum illud dimittentes, præter eos quos ibi manere Rex voluit: qui cum ibidem biduo mansisset, cunctis bene prospiciens quæ videbantur ad loci tuitionem necessaria, victor recessit. Eadem excursione obtinuit etiam Pegalhajar, Bexixar, [& alia loca non nulla,] & Escarenam k: indeque fratrem suum Alfonsum Granatam direxit, quidquid posset ferro ac flamma deleturum, jungens ei quos apud se habebat ex Ubeda, Baëza, atque Quesada delectos l, nec non Sancium Martinez de Xodar, cum bono, licet non valde numeroso, peditatu. Cum his Granatensem regionem, qua plana erat, ingressus Alfonsus, stragem ut fuerat jussus fecit.

[66] Rex autem revertit in Andugar, sumptamque inde uxorem Reginam deduxit Cordubam; [vastat agrum Grænatiensem.] & mox festinato abiit Granatam versus, fratri præmisso se conjuncturus. Hic eo in tractu jam decimum diem agebat, nec absque periculo ; quia Rex Maurus tenebat urbem cum equitibus octingentis; nec tamen ideo dimiserat cœpta Alfonsus. Postquam autem Rex advenit, nihil integrum relictum est in hortis aut turribus usque ad portas ipsius urbis, cuncta pro arbitrio conculcantibus vastantibusque Christianis, per totos viginti dies, quibus ante Granatam Rex mansit. Contigit autem una dierum istarum, ut Mauri, tanta rerum suarum jactura irritati, eruptionem subitam in Christianos facerent, magna cum vociferatione. Sed immissis in eos equitibus, ita erumpentes excepi Ferdinandus, ut cum multa clade fuerint coacti terga dare, insequentibus & cedentibus eos usque ad portas Christianis: neque posthac ausi sunt urbe egredi, tam duriter castigati.

ANNOTATA.

a Briones castrum , Ibero adjacens in confinio, & pontem fluvio impositum habens, 7 milliaribus supra Lucronium. Mox autem nominandum numeri sequentis initio Olmedum sive Ulmetum, medium est inter Vallisoletum & Abulam, 9 milliaribus utrimque dißitum: & quæ ibidem subjungitur Valmazeda, licet in tabulis non expressa, insignis locus olim fuisse debuit.

b Alcaraz Castellæ novæ oppidum, unde nomen vicinis montibus ex quibus Bætis oritur; a Caravaca, in finibus Murciensibus sita, adhuc bidui itinere distans. Videtur autem idem quod supra, num. 62, Sanctus Rex adjecisse dicitur posseßionibus Didaci Lopez, Biscayæ Domini.

c Huic Pelagio Correæ tribuitur in Relatione Romana, quod de ordine sancti Regis, juxta oppidum de Segura Legionensis diœcesis, persequens Saracenos, & committens cum iis prælium; quia sol inclinabat, commendavit se gloriosissimæ Virgini ut sol sisteret, donec victoriam consequi posset: & sol miraculose stetit per notabile spatium: & quia dicta die, [Solem stitisse dicitur Correa,] sciens Rex quod prælium committendum esset, continuo Deum oravit, ut sibi concedere victoriam dignaretur contra infideles; ideo fuit successus hujusmodi miraculi orationibus sancti Regis, mediante ejus Generali, reputanus. Allegatur numerus 51 Summarii, in cujus margine dicitur, Miraculosus successus juxta oppidum de Segura Legionensis diœcesis, ubi corrigendus error interpretis, scribendumque, oppidum Seguræ Legionensis, sic dictæ, non quia in Legionensi diœcesi sit, sed quia pater Sancti Rex Legionensis ipsam cum multis vicinis terris, Maurorum ereptis potestati, tradidit ecclesiæ Compostellanæ, quæ hodieque terras illas poßidet, sub nomine Prioratus Legionensis. Æque male ibidem in contextu pro Segura nominatur Hispalis, [ad Seguram de Leon in Bætica] leucis 15 dißita. Est autem Segura illa ad pedem Montis-Mauriani, vulgo Sierra de Morena dicti territorii Cordubensis. Rades de Andrada, in historiatrium Ordinum impressa an. 1609, lib. 1 cap .16 agit de dicto Magistro, creatumque ait anno 1242, ac sequenti anno profectum in expeditionem cum Infante Alfonso. Tum verbotenus fere describit omnia, quæ in hac Chronica de illo narrantur, sine ulla talis miraculi ad Hispalim facti mentione; ac denique narrat prælium, a Pelagio commissum ad Sierram Morenam, ubi hodieque stet ecclesia, in memoriam prædicti miraculi ab eo constructa sit, vulgo dicta S. Maria de Tudia, quod traditio vulgi interpretatur sic abbreviate dici, pro, S. Maria de Ten tu dia, eo quod Magister solem sistens dixerit, Ten tu dia, id est, Siste dies. Eadem quæ jam ex Andrada diximus, magis confirmat Spinosa lib. 4 cap. 7, dum allegat antiquas Mss. memorias Ordinis, in quarum aliquibus id tribuaturnocturnæ Sancti Regis orationi; in aliis etiam addatur, quod idem Magister post victoriam, lancea percutiens rupem, elicuit, velut alter Moyses, fontem exercitui fesso ac sitibundo, qui hodieque fluens mirabilia multa operatur circa infirmos inde bibentes. [unde locus dictus, Ten tu dia,] Operæ pretium esset scire quam antiqua sint Mss. illa. Vixit autem Magister Pelagius & pugnavit cum Mauris usque ad annum 1275.

d Omnia fere hæc loca extra fines regni Murciensis videntur fuisse: nam Alicante & Orihuela pertinent ad regnum Valentinum; Alhama procul in mediterraneis Granatensibus distat; sola ultima Cieca invenitur intra fines Murcienses 8 milliaribus a metropoli.

e Cartagena, urbs maritima & potens, Cartaginensium veterum opus. Lorca commodo incumbit stavio ad confinia regni Granatenfis. Mula, hodieque superest in regno Murciensi, licet in Tabulis prætermissa.

f Comitissam intelligo, uxorem D. Alvari Perez supra laudatam.

g Andugar supra Bætim consistit, inter Beatiam & Cordubam.

h Argonam in tabulis non inveni quidem, jußi tamen poni inter Anducharium & Giennium, supra eumdem fluviolum, (Rio-frio, id est, Frigidum vocant) ab uno locoad alterum currentem; neque enim vel omittere debui locum tam celebrem in hac historia & regio olim insignem titulo, neque ejus situm tunc potui certius divinare: potuisset tamen propius admoveri Anduxario, unde ipsam solis 2 leucis distare nunc invenio in Geographia Baudrandi, allegantis ex Morali veterem inscriptionem, ubi Albense Varcaonense municipium nominatur, ut proinde eadem ipsi sit quæ Plinio Alba Virgaonensis dicitur.

i Alcaudete, inter Cordubam & Iaën, obsidione Ferdinandi IV, ejusque ibi contracto letali morbo nobilitatum, cum illud Mauri occupassent.

k Ex his priora duo suam adhuc nomen retinere scribit etiam mihi R. P. Ioannes Gamiz.

l Hispanicus contextus Concilia appellat, quam vocem retinuimus num. 21, ubi Conciliorum nomine intelleximus Communitates civium: hic vero delectos earumdem vertimus, juxta ibidem annotata.

PARERGON III.
Sancti Regis erga Apostolicam Sedem observantia, præsertim in dissidio Gregorii IX Papæ & Friderici II Imperatoris: & inde vicissim repensi favores.

[67] Annum Imperii sui XIX agebat Fridericus Imperator, hujus nominis II, [Gliscente dissidio illo,] eoque suæ contra beneficentißimam matrem Romanam Ecclesiam contumaciæ excessus provexerat, ut cum alia omnia remedia ipsi sanando frustra tentata viderentur, summus tunc Pontifex Gregorius IX, necessarium duxerit, non tantum anathematis fulmine eamdem ferire, verum etiam Imperium ipsi abrogare, deque alio substituendo cogitare. Hunc in finem imploranda ei undequaque auxilia fuere Christianorum Principum, adversus potentißimum hostem, Romanæ Vibis cervicibus cum formidabili exercitu imminentem. Criminum enormitatem, quibus Pontificiam iram Fredericus meruit, paucis collecta vide apud Annalium Ecclesiasticorum continuatorem Odericum Rainaldum; apud eumdem etiam reperturus, quomodo hoc in dißidio Ecclesiæ atque Imperii alii se gesserint, ad annum MCCXXXIX num. 38 & seqq. Hispaniæ autem Reges excusatos invenies, quod, licet eximie erga Romanam Ecclesiam affecti essent; continuis tamen Saracenorum bellis impliciti, studia sua non aliter explicare potuerint quam per epistolas, [sub exitum anni 1239,] quibus exinde natum testarentur dolorem, & paci componendæ operam mediationemque offerrent. Invenies etiam præcipuum in his fuisse Ferdinandum, affinitatis vinculo pridem Friderico adstrictum, at Matrem ejus, quorum litteras etiam profert Rainaldus, omnibus amoris & observantiæ notis insignes; quæ licet in Regesto Pontificio anni XIV extent; ipse tamen, nonnullis argumentis ductus, arbitratur eas ad annum prædictum pertinere. Argumentum certe non leve est, quod omnes inveniantur datæ mense Decembri; quodque Richardus de S. Germano in Chronico, ad tertium dumtaxat ab hoc annum deducto, adeoque tunc scripto (sicut extat post Tomum 3 Italiæ sacræ Vghelli) quod, inquam, Richardus iste narret, quomodo sequenti mox anno MCCXL, mense Aprilis, filius Regis Castiliæ ad Imperatorem apud Foggiam venit, Apuliæ Dauniæ oppidum, ubi is Colloquium-generale celebrabat. Etenim earumdem epistolarum una, [Ferdinandus filium Fredericum destinat ad Imperatorem,] iturum illuc Principem commendabat Pontifici, per eumdem Legatum, per quem & aliæ litteræ ferebantur: omnes autem ejusmodi sunt, quæ huic historiæ integre mereantur interseri. Imprimis certe huc facit ea, qua commendatur Infans Fredericus, sic utique in baptismo dictus in honorem consanguinei, simulque indicatur, quam non bona fide idem Imperator, egerit in retinendis sibi Beatricis Reginæ-hereditariis bonis, quorum proprietatem illa moriens videtur isti suo secundogenito legasse per testamentum, quando primogenito poterant regna paterna sufficere. Sic ergo in istius filii sui favorem, cum insigni suæ erga Sedem Apostolicam observantiæ testificatione, scribit Rex pater.

[68] [pollicitumei restitue e hereditaria matris bona:] Sanctissimo Patri ac Domino Gregorio, divina providentia sacrosanctæ Romanæ Ecclesiæ summo Pontifici, Ferdinandus, Dei gratia Rex Castellæ Toleti, Legionis, Galiciæ, & Cordubæ, cum debito famulatu pedum oscula beatorum. A Sanctitatis vestræ memoria non credimus excidisse, quod cum tempore dulcis memoriæ, Reginæ Beatricis, filiolæ vestræ, bona, quæ sibi jure successionis competebant, ab Imperatore, qui ea detinebat, pro Frederico filio nostro sæpe sæpius petissemus; quia ipse reddere recusabat, ad Paternitatem vestram recursum habuimus, vestrum super hoc consilium & auxilium implorantes. Ad quod, sicut patrem decet justitiæ & Jesu Christi Vicarium, solitæ benignitatis clementia respondistis, quod vestrum nobis non deesset consilium; promittentes nihilominus, quod faceretis nobis exhiberi justitiæ complementum. Verum cum idem Imperator, saniori ductus consilio, postmodum nobis sæpe significandum duxerit, quod bona petita paratus erat reddere; si eumdem Fredericum, quem mater etiam sua in extremis posita sub quadam obtestatione illuc destinandum jusserat, sibi mittere curaremus; nos, attendentes quod nocuit differre paratis, tum propter maternam hereditatem obtinendam, quam ad servitium Romanæ Ecclesiæ eum habere volumus; tum propter alias causas urgentissimas, [eumdemque Apostolicæ Sedi commendat;] quas venerabilis Abbas & religiosus vir dilectus noster W. Abbas S. Facundi Magnificentiæ vestræ plenius exprimet; de prudentum virorum consilio eumdem duximus destinandum; viva voce firmiter præcipientes eidem, & sub pœna paternæ gratiæ injungentes, quatenus, more progenitorum suorum Regum & Imperatorum Hispaniæ, honorem & exaltationem Ecclesiæ Romanæ procuret & diligat, & ei semper sit obediens & devotus. Sane si idem Imperator, quod non credimus, eamdem hereditatem sibi reddere contradicat aut differat; Paternitati vestræ affectuosas preces porrigimus, petentes humiliter & devote, quatenus eum sub defensione vestra, cui eum committimus, protegentes, vestrum eidem dignemini impertiri auxilium & favorem. Datum Burgis IV die Decembris. Nescio quam diu cognatæ suæ filium apud se detinuerit Imperator: [ac recipit saltem an. I245, spe frustratum.] vix tamen crediderim, illo in excommunicatione & inimicitia Ecclesiæ perseverante, ac tandem etiam sub annum MCCXLV, publica Concilii Lugdunensis sententia deposito, ut hoste communibus Christianorum armis exterminando; aut patrem permisisse, aut filium voluisse ulterius hærere in execrata illius aula. Sed neque quidquam eorum quæ debebat restituisse Imperatorem dixerim; cum nusquam legatur Infans Fredericus, titulum aliquem ex maternis in Alemannia ditionibus usurpasse (Ducem v. g. Sueviæ se scribendo) idemque inveniatur num. I75 obsidioni Hispalensi adfuisse cum fratribus, morientisque patris extremam benedictionem excepisse. Quod autem ad Imperatorem attinet, Pontificiis contra eum querelis, eadem die per eumdemque Legatum, sic respondit Rex Sanctus.

[69] Novit ille qui nihil ignorat, qui scrutator est cordium & cognitor secretorum, quod sinceræ mentis desiderio, non minus devoto quam debito, cor nostrum ad honorem vestrum æstuat, & ad exaltationem aspirat: nimirum [ejus] quem constat in terris Vicarium Jesu Christi, & vices gerere veri Dei, incrementum, progenitorum nostrorum sequendo vestigia, & gloriam Sedis Apostolicæ quantum sufficimus affectantes, quæ cunctis per orbem fidelibus sacratissimum fidei pabulum abundanter erogat & sapienter ministrat: [Aliis litteris suam Gregorio observantiam testatus,] per quam nos & universi Christi fideles, tam Reges quam alii, cælestis spei propinari nobis & credimus & desideramus augmentum: pro qua fide pugnamus & stamus adversus inimicos ejusdem, hæreses extirpando, & nos ceterorum inimicorum, qui errores suos armis contendunt defendere, insultibus & conflictibus, non absque gravi periculo, corporaliter opponendo. Hæc igitur & quam plurima alia duriora, quæ non duximus litteris committenda, tum quia longum esset & superfluum enarrare, tum etiam ne laudem propriam quærere videamur, pro Christi nomine dignum duximus sustinenda; ut funiculus hereditatis Domini dilatetur, & honor piæ matris Sedis Apostolicæ per ministerium nostrum, etsi non optatum vel debitum, saltem aliquantulum suscipiat incrementum. Nam si sacrosanctam Romanam Ecclesiam, quæ nos semper dilexit & fovit in visceribus caritatis; & requisita, non solum propitiam, sed promptam se exhibuit circa promotionem nostram, specialium exuberantia gratiarum, quantumcumque sincere diligimus, [compatitur ejus afflictionibus,] mercedem non credimus nos habere: imo etiam modicum reputamus, si eidem in suis necessitatibus assistamus, & pro ea & personam & regna quibuscumque discriminibus exponamus. Sane multorum relatione didicimus, quod nobis postmodum Papalis littera demonstravit, Imperatorem in sacrosanctam Romanam Ecclesiam, quæ eum curiose nutrivit & mirabiliter exaltavit, multipliciter deliquisse, & eam adeo ad iracundiam provocasse, quod opus fuit ut manu Domini tangeretur. Numquid pati potest pia mater, & non compatitur filius? Numquid dolet Sedes Apostolica, & exultare potest fidelis? Numquid turbato capite, membra vigere noscuntur? Attamen quia non obliviscitur misereri Deus, nec in ira misericordiam continebit; ex quo semel cœpimus loqui, loquemur parum ad Dominum, de dubiis negotiorum eventibus magis anxii, quam de facto Imperatoris, quem quantum cum Domino possumus multipliciter tenemur diligere; obtenta prius venia & concessa licentia, ut mansuetudo patris pœnitentem reciperet filium, & Ecclesia suo non careret athleta, partes nostras interponere curaremus. Ad hoc autem competentius exequendum, [& Legatum suum mediatorem offert,] venerabilem ac dilectum W. Abbatem S. Facundi, virum circumspectæ providentiæ & honestum, de quo propter suæ prærogativam honestatis plene confidimus; quem, cum esset causa visitandi Romanam Ecclesiam in itinere constitutus, ad nos revocavimus; deliberatione habita, ad Vos propter hoc & alia duximus destinandum; ut securi de ejus honestate & industria, eumdem confidenter ad Imperatorem ex parte nostra, si expedire videritis, vel ad nos etiam remittatis, cum vestræ in omnibus & per omnia beneplacito voluntatis: ipse enim quod a Sanctitate vestra injunctum sibi fuerit, sicut novimus & sumus in pluribus jam experti, devote ac fideliter exequetur. Datum Burgis IV die Decembris.

[70] [cum grætæ acceptorum beneficiorum memoria:] Hactenus Rex Sanctus, in priori epistolæ suæ parte haud dubie respiciens ad eam Honorii Papæ III gratiam, quam in Commentario prævio num. 26 explicuimus, per ejus Breve, datum Laterani VI Id. Julii, Pontificatus anno secundo, Christi MCCXVIII, quæ declararat, parentum ejus divortium, ex mandato Sedis Apostoticæ celebratum, ipsi non debere obesse, quo minus rata ac firma maneat conceßio patris, ipsum recipientis in filium, adeoque & in legitimum successorem. Istam autem gratiam non præcesserat (uti videtur Odoricus Rainaldus æstimare) sed secuta fuerat (ut patet ex data, non tantum quoad diem mensis, sed etiam annū Pontificatus posteriori) secuta, inquam fuerat gratia alia, hoc Brevi expressa. Ferrando, Illustri Regi Castellæ. Ad impendendam circa Te & Regnum tuum curam & solicitudinem specialem, & ætatis tuæ consideratione inducimur, & præclaris inclitæ recordationis Alfonsi Regis Castellæ avi tui meritis provocamur. Tuæ igitur Serenitatis precibus benignum impertientes assensum, Personam tuam & Regnum ipsum sub speciali Apostolicæ Sedis & nostra protectione suscipimus, & præsentis scripturæ pagina communimus. Nulli ergo &c. Datum Laterani XIV Kalend. Augusti (non ipsis Kalendis, uti legisse videtur Zuniga ad an. 1252 num.8) Pontificatus nostri anno tertio. Præter has, aliæ in eumdem sanctum Regem ac speciales gratiæ ab ipsomet Gregorio IX profectæ sunt, quarum distinctior notitia periit; confuse autem atque in genere eorumdem meminit Regina Mater, in Epistola quam eidem Legato perferendam dedit, dignam similiter hic transcribi. Sanctissimo Patri ac Domino Gregorio, [quam etiam testatur mater Bevengaria,] divina providentia sacrosanctæ Romanæ Ecclesiæ summo Pontifici, Berengaria, Dei gratia Regina Castellæ & Toleti, pedum oscula beatorum, cum reverentia filiali tam debita quam devota. Pro multiplici gratia, quam ex multa vestræ exuberantia bonitatis Ego & Filius meus a Sanctitate vestra tam sæpe recepimus, nec petita multoties sed oblata, dignum ducens ad gratiarum saltem actiones assurgere, condigne nequeo; dum erga Me & Meos vestram dignationem attendo, dum penso vestræ promptitudinem pietatis; quod quidem gratius mihi foret rebus efficere, quam verbis aut litteris declarare. Sed quia ad præsens quod volo non valeo, non propter aliquem cordis defectum aut rerum indigentiam mundanarum, sed expectando potius vestræ beneplacitum voluntatis; pro tot beneficiis grates interim reddo vestræ Magnitudini quantas possum; Majestatem vestram totis mentis affectibus implorando, ut juxta devotionis affectum, [optans gratitudinem reipsa monstrare,] quem Ego & Filius meus erga Vos semper habuimus & habemus, aliquid mihi dignetur innuere, quod vestræ voluntati sedeat, imo quidquid vestræ placuerit Sanctitati, per omnia & in omnibus exequendum. Hoc autem apud benignitatem vestram reticendum non credo, quod, quia vobis non scribo frequentius, non ex minori devotione provenit; sed propter verecundiam quam contraxit sexus femineus a natura, & reverentiam quæ debetur Vicario Jesu Christi. Novit enim Dominus, quod dum mentis oculis Papalis claritatem intueor puritatis, mentis intuitum quasi quidam fulgor reverberat ad scribendi desiderium retardandum; & stupore comprehensa, quodammodo præsumptionem reputo attentare saltem vestri tangere fimbriam vestimenti. [& eodem internuntio utens.] Verumtamen quanto frequentius vestras litteras reciperem aut mandatum, tanto gratius foret mihi, & tanto plenius meæ satisfieret voluntati. Nunc autem grates Domino refero, quia opportunitatem habeo per venerabilem ac dilectum W. Abbatem S. Facundi, virum providum & discretum, qui alias erat ad vestram præsentiam accessurus, quædam quæ litteris commendare nolui secure ac fiducialiter declarandi, qui ea licentius vobis exponere, & voluntatem nostram latius poterit aperire. Datum Burgis v die Decembris.

[71] Respicere etiam Ferdinandus potuit, in agnoscendis Apostolicæ Sedis erga se beneficiis, ad ipsiusmet Gregorii IX, erga se indulgentiam, qua anno MCCXXXVII (teste ad istum annum Bzovio, num. 6) ei conceßit, ut in locis, [Indulserat ei Gregoriu: novarum ecclesiarum præsentationem,] quæ manibus Saracenorum eriperet in posterum, posset Rectores Ecclesiarum, prima dumtaxat vice, ad arbitrium suum electos, præsentare Episcopis; idque per litteras Viterbii datas XII kalendas Octobris. Quamquam, cum per id temporis regni illius Cancellarius Episcopus Oxomensis, ad Ecclesiam Legionensem postulatus fuisset, atque eam postulationem Ferdinandus a Sede Apostolica confirmari, eumque postulatum ad Cathedram Legionensem transferri oraret, Gregorius denegavit; quod videret Ecclesiam Oxomensem multum posse incommodari ex translationem postulati, qui vir maximi consilii & dexteritatis audiebat (Ioannes Tercerius hic fuit, supra num. 55 nominatus, ubi Mezquitam Cordubensem dicitur expiasse) Excusavit autem factum Gregorius, litteris Ferdinando atque utriusque Ecclesiæ Collegio datis, Laterani 11 Non. Decembris. Causa negandi præcipua videtur fuisse, ædificium novæ Cathedralis, a Ioanne inchoatum; dicit enim Ægidius Davila, in Theatro illius Ecclesiæ, quod absoluta fabrica, & vacante per mortem D. Mauritii Episcopatu Burgensi anno MCCXLVII, [tardior lices ad permutationes probandas:] Innocentius IV Regi indulserit eumdem Ioannem illuc transferre; quo Cancellarius Regni ita esset personæ Regiæ propinquus, ut tamen Episcopus non elongaretur ab Ecclesia sua. Eodem anno, cum Infans Alsonsus optare se significasset, ut civitas Carthaginensis, quam de novo, per suum ministerium triumphante Dei dextera, eripuerat de manibus Paganorum, posset ad statum prosperitatis exurgere, si Pastorem desiderabilem providente Apostolica Sede sibi gauderet obvenisse; tum ipsi quod petebat annuit idem Pontifex, tum Regi Reginæque ipsius Ecclesiæ dotationem commendavit. Regi sancto scriptum Breve, hujus erat tenoris. Spiritu exultante percepimus, qualiter regnum Murciæ per divinæ virtutis auxilium dominio dilecti filii, [& ad suggestionem Alfonsi infantis] nobilis Alfonsi Primogeniti tui, fuerit subjugatum. De hac siquidem exultatione processit, quod cum dictus Primogenitus affectaret, ut civitas Carthaginensis, sita in Regno præfato, Cathedræ Pontificalis obtineret honorem; virum honorabilem, & Religionis celebris (Franciscanæ) professorem, ac scientia & honestate conspicuum, nec non in spiritualibus & temporalibus circumspectum, scilicet Fr. Petrum, Confessorem ipsius Primogeniti, Carthaginensi Ecclesiæ, Fratrum nostrorum communicato consilio, de speciali gratia providimus in Pastorem. Quia vero claritas tui nominis exigit, ut hujusmodi novis & divinis plantationibus occurrat; [ordinatum Petrum Carthaginen. Episcopum,] Serenitatem tuam omni qua possumus affectione rogamus, in remissionem tibi peccatorum injungentes; quatenus Ecclesiam ipsam beneficiorum tuorum largitate fœcundans, & præsidio desiderati favoris attollens, personam dicti Episcopi optatæ foveas benignitatis affectu; ita quod, ipso ad votum prosperante in commissi sibi cura regiminis, & eadem Ecclesia plenum obtinente vigorem, sub spiritualium & temporalium incrementis, tibi exinde, a clementia Conditoris omnium, compensetur gloria principum æternorum. Epistolæ porro ad Reginam Ioannam hoc erat exordium: [Sancto & uxori ejus commendarat.] Regis & Reginæ cælorum gratia te dignum constituis, si mente solicita vaces operibus caritatis: & ex hoc etiam apud homines tibi clari nominis augmentū acquiritur, & in conspectu Sedis Apostolicæ laudis & benedictionis materia impetratur. Concluditur autē similis præcedenti exhortatio, optando, ut exinde præsentibus ac posteris grande ac delectabile relinquatur exemplum; & ipsi Reginæ Dei benignitas propter hoc dona suæ benedictionis accumulet; & Nos, inquit Pontifex, etiam uberes gratias opportunis temporibus referamus. Extant tres illæ Epistolæ integræ, sed impressæ absque nota anni, diei, ac loci; pro anno tamen quem signavimus, apud Ægidium Davila in Theatro Ecclesiæ Murciensis: nam tertius post restaurationem Cathedræ prædictæ Episcopus, D. Didacus Martinus de Morgaz, teste Tamayo ad 24 Ianuærii, transtulit Cathedralem ecclesiam ex Carthagine Murciam, propter crebram Maurorum infestantium in urbem irruptionem, qua nec divina Officia debita gerebantur solennitate, nec oppidanorum numerus ad defensionem necessarius inveniebatur.

CAPUT XII.
Expugnata Mula, Giennium obsidetur & deditur: decernitur obsidio Hispalensis.

[22] Dum Rex ad Granatam esset, Mauri, Gazulæ dicti, excurrerant ad Martos, locumque obsederant: [Rex succurrit arci Martanæ,] quo intellecto, statim missus est Alfonsus Regis frater: hic autem cum Magistro Calatravæ ejusque Fratribus illuc properans, invenit Mauros jam recessisse. Etenim qui intus fuerant Fratres, adjuti ab aliis qui auxilio venerant, erumpentes contra ipsos ita generose pugnarant, ut multis eorum cæsis, & captis non paucis, plenam de barbaris victoriam per Dei gratiam reportarint, magna præda equorum aliarumque rerum ditati. Interim Rex Ferdinandus, satis diu circa Granatam hæsisse, & Maurorum insolentiam repressisse visus, populata regione eorum ut libuit, sicut prædictum in Historia est, [& Cordubam redit,] paulatim sese recepit Cordubam; ubi honorifice lætanterque receptus, apud uxorem suam D. Joannam, necessaria sibi suisque quiete corpus refecit, & copias refocillavit. Dictum etiam superius ab Historia est, quomodo Rex Ferdinandus Alfonsum filium suum Murciam miserit: nunc addendum, quod illuc cum credito sibi commeatu appulsus, eodem per munitiones & arces distributo, omnes perlustrarit; & ubique justitiam administrans ac bene meritos remunerans, cuncta optime disposuerit. Tum demum excurrit Mulam, Lorcam, & Cartagenam, quæ ei se noluerant tradere, [dum interim filius Mulam fame expugnat,] ac multa singulis damna intulit per campos. Intelligens autem, quod Mulæ magna esset annonæ penuria, eamque si obsideretur fame cogi ad deditionem posse; consulto prius D. Pelagio Correa oppidum cinxit, atque ante illud tam diu perseveravit, donec fames ipsi locum tradidit: ex quo atque ex arce ejus Mauros omnes ejecit, exceptis paucis quos in suburbio permisit manere. Hunc primum locum Infans Alfonsus obsedit & obtinuit, præsente ad omnia Magistro Pelagio, qui numquam ab ejus latere discedebat. Est autem Mula oppidum validum ac bene munitum, cum arce insigni & turribus circumsepta, opulentum præterea terris cultis ac pascuis, fructibus item & aquis commodum, atque districtu territorii sui complectens montes bene fertiles spatiumque peramplum. Sed nunc in Murciæ regno dimittentes Infantem, redeamus ad patrem ejus Ferdinandum.

[73] Erat is cum Regina uxore sua Cordubæ, post reditum ex agro Granatensi; ibique a filio Alfonso accepit lætissima sibi nuntia de Mula intercepta, deque statu Maurorum necdum subjugatorum: præterea nuntiatum ibidem ei est, Regem Argonæ, cum maximo commeatu plus quam mille bestiarum oneratarum, proficisci Jaë, [& frater impedit commeatū Giennensi urbi destinatum.] ut civitati illi prospiceret de annona. Statim ergo Alfonsum fratrem, cum delectis Ubeda atque Baëza adductis, misit, qui venientibus se medium interponeret, adituque ad urbem prohiberet. Mox ipse post eum ivit, iveruntque cum eo D. Rodericus de Valduerna, D. Didacus Gomez, & D. Alfonsus Lopez de Vaya. Profecti sunt autem Argonam indeque Jaën, biduo toto expectantes venturum commeatum: sed frustra: nescitur tamen utrum Mauri, adventu ejus cognito, an alia ex causa venire prætermiserint. Rex vero, nolens ibi tempus terere, post grandia damna circum urbem facta, revertit Cordubam; ubi, priusquam aliquam requiem caperet, intellexit matrem suam D. Berengariam Toleto ad se venire. Hoc cum gratissimum ei accidisset, ad excipiendam eam confestim egressus est cum Regina Joanna; [Rex cum matre extremum congressus,] transitoque Portu venerunt ad locum, tunc Pozuelo dictum, ubi filius eorum Alfonsus postea insigne oppidum condens, Villam-regalem a nuncupavit. Ibi inter se viderunt mater & filius, mutuoque aspectu & convictu recreati sunt totis sex hebdomadis, numquam amplius invicem revisuri; nam ipsa Toletum reversa est, Rex cum uxore ad confinia abiit, neque in Castellam amplius venit.

[74] [post vastatos Maurorum agros,] Transito autem Portu ivit in Andugar, ubi totum suum exercitum colligens, cum Regina uxore profectus est Jaën. Ac primum vastavit hortos vineasque & messem totam, nec quidquam quod reperit dimisit integrum: deinde progressus est Alcalam Abenzaidæ b, & similiter egit, multos Mauros abducens in servitutem. Postea transiit Illoram c, intravitque suburbium & expilavit; oppidum vero incendit, occisis captivatisque Mauris toto illo districtu. Fuit autem præda copiosa quam inde avexerunt, tam in gemmis lapidibusque pretiosis, quam suppellectile ac vestimentis, copiaque magna pecorum ac jumentorum: erat enim oppidum dives valde. Inde nobilis iste Rex ad campos Granatenses populabundus excurrit, idemque fecit in montanis locis, donec veniret usque Granatam: circa quam mansit diebus aliquot, destruens ac vastans omnia quæ Maurorum erant, absque eo quod hi auderent contra eum procedere. Videns ergo frustra se ibi hæsurum, recessit Martos: ubi ad eum Murcia venit Magister D. Pelagius Correa, Regique narravit quam prospere ibi egisset D. Alfonsus filius ejus, victoria relata de resistentibus Mauris, quod Regi lætitiam non parvam attulit. Tum illius consilium exquisivit, interrogans, quid ei de Jaën civitate obsidenda videretur: qui respondit optimum id factu esse; idemque sensus fuit omnium aliorum Procerum. Convenerunt ergo Magnates hominesque opulenti & cuncta sodalitia militaria, & statuerunt qua ratione alii hoc, alii alio tempore, [Giennium obsidet.] adessent, ad obsidionem per vices continuandam, donec urbs traderetur. Et hoc ita quidem cœptum est; sed cum vidisset Rex, post dies aliquot ibi consumptos, non procedi quemadmodum constituerat & volebat; ipsemet eodem accessit, mansitque, licet incommodissimo tempore, frigido utique & pluvio, quia media hiems tunc agebatur: unde fiebat ut tam homines quam jumenta plurimum damni paterentur, nec tamen ab obsidione recessum est.

[75] Videns ergo Rex Argonæ, qui idem & Granatæ, Ferdinandum tam pertinaciter inhærere proposito, neque recessurum nisi capta urbe; quæ longa fame pressa, non videbatur diu posse resistere, fatigatis extenuatisque propugnatoribus; se vero non sufficere ad auxilium obsessis ferendum d, omni ex parte sic clausis, [Cujus defensionem desperans Granatæ Rex] ut nec egredi quisquam nec ingredi ad eos posset; statuit ad Regem suplex accedere, seque ac sua omnia ejus fidei tradere, confidendo in ejus magna bonitate, quod clementer habiturus eum esset. Hoc suum consilium cum Mauris proposuisset Rex barbarus, quo nullum ei occurrebat salubrius, ad consulendum ipsis suoque honori ac regno; perrexit ad Regem Ferdinandum, seque subditum ejus professus, cum osculo manuum tradidit se in illius potestatem, simulque obsessam urbem in pignus perpetuæ fidelitatis. Excepit eum sic humiliatum Rex humanissimus, cum ea clementia qua tales solebat; pactusque cum ipso est, ut maneret in regno ac dominiis suis sub tributo centum & quinquagies mille maravedisiorum annue pendendorum, [ultro se Ferdinando subjicit,] & obligatione sequendi suam Curiam, fidæq; societatis pace & bello; solum urbem obsessam, utpote jam propemodum subactam, dimitteret. Quod cum utrimque placuisset ac firmatum esset, tradita est Ferdinando urbs Jaëen e. Est autem urbs hæc perquam populosa & ampla, multisq; ac fortibus turribus munita, abundat vero aquis bonis intra muros, & copia rerum omnium quæ possent in nobili atque opulenta civitate optari: bellicosa etiam multumque formidata erat, antequam veniret in potestatem Christianorum; [relicta eidem urbe Iaënsi,] postquam vero his cessit, fuit semper propugnaculum confinium, quæ exhinc secura manserunt, atque extra periculum habitari ab eisdem potuerunt. Sed regrediamur ad Historiam.

[76] Tradita in illum modum civitate, ingressus eam est Rex cum processione totius Cleri: [quæ Christianis habitandætraditur.] rectaque procedens ad Mezquitam majorem, eam dedicari in ecclesiam fecit sub invocatione S. Mariæ, Missam cantante D. Guiterio Episcopo Cordubensi. Stabilivit etiam ibidem Cathedram f Episcopalem, attribuens ei oppida & castella ac fundos sufficientes; misitque in omnem partem, invitans ad implendam urbem, sub pollicitatione multarum immunitatum ac privilegiorum, quæ venientibus illuc habitatum fideliter præstitit, dividens eis civitatem & agros. Mansit autem ibidem Rex mensibus octo, pacem constituens, munitionesque restaurans, quatenus opus erat. Postea convocatis in consilium Magnatibus atque ditioribus regni Magistrisque Ordinum, dixit, [Decernitur obsidio Hispalensis.] aliquid denuo tentandum videri, quandoquidem jam pridem otiabantur. Singulis vero sententiam dicentibus, & quibusdam excursionem versus Hispalim suadentibus, aliis castella quædam Maurorum adhuc relicta in confiniis expugnanda; Magister Pelagius & varii Equites Ordinis S. Jacobi, rerum bellicarum experientissimi, magis probaverunt ut obsideretur ipsa Hispalis, qua urbe superata prona essent futura omnia. Erant tamen quibus consultius videbatur, excursionibus iteratis prius depopulari agros circumquaque, ac tum demum defatigatos obsidere; ita minori tempore atque periculo capiendam urbem. Nihilominus Magister Pelagius aliique multi perstiterunt in sententia, asserentes, tempus illud quod ponendum esset eundo ac redeundo, & sumptus faciendos in expugnandis minoribus locis, melius impendendos metropoli capiendæ; ita uno eodemque labore omnia simul absolvi: quod consilium etiam Regi magis placuit, & stabilitum fuit g.

ANNOTATA.

a Topographica Blavii tabula Andaluziam repræsentans, media inter Toletum & Cordubam via, supra Anam fluvium, exhibet oppidulum sub titulo Villæ-regalis: sed accuratior Vischerus Villam-majorem nominat, & 6 milliaribus altius ad idem flumen notat Civitatem-regalem, quam potius hic intelligi credimus.

b Hanc existimo esse illud oppidum, quod in Tabulis dicitur Alcala Regalis, & Giennio abest 8 milliaribus.

c Illora, licet non exprimatur in iisdem Tabulis, tamen usque hodie nomen suum retinet, leucis ferme 5 distans ab Vrbe Granatensi, sicut disco ex litteris nostri P. Ioannis Gamiz.

d Addit Mariana Regem Oysemelium, factione inter suos tumultuante, de vita deque imperio periclitantem, præsidium quæsivisse a Christianis.

e Zurita lib.3 cap. 42 nos docet urbem traditam fuisse medio mense Aprilis 1246.

f Ægidius Davila tom. I Theatri sui Ecclesiastici pag. 245, primum hujus urbis Episcopum facit Dominicum, qui tamen Beatiæ sederit totis 59 annis, fueritque OrdinisPrædicatorum, & successorem habuerit Petrum, a quo Giennium relata sit Sedes anno 1249, [Giennensit Episcopus primus, an Dominicus?] annuente Innocentio IV. De Petro nulla occurrit dubitandi causa, de Dominico longe maxima. Hic enim (scilicet Dominicus) non potuit ante annum Christi 1249 fuisse annis 59 Episcopus, nequidem Beatiæ, debuisset namque anno 1190 ordinationem suscepisse: & tamen constat, quod quando pugnatum ad Xerez est an. 1234, Beatia adhuc habebat suum Mauricum Regem. Præterea S. Dominicus, Ordinis Patriarcha, teste Bzovio Dominicano in Annalibus, primum suos alumnos cœpit mittere in Hispaniam anno 1219, annis quatuor post impetratam sui Instituti approbationem. Porro cum antiquitus neque Beatiæ neque Giennium fuerint urbes Episcopales, facile crediderim facultatem novi Episcopatus instituendi in urbe Giennensi, cui etiam Beatia subesset, primum expeditam fuisse anno 1249 (neque enim istuismodi negotia solent tam cito Romæ confici) adeoque Petrum primum fuisse urbis utriusque Episcopum; idque tenendum esse, donec pro Dominico, saltem ad paucos annos Cathedram tenente, certius nanciscar testimonium.

g Hic addiderim, eodem quo hæc agebantur tempore, Regem quoque Aragoniæ felicißimos habuisse progressus in Regno Valentino contra Barbaros: quos ne impedirentveteres prætensiones Castellani in Navarram, & novarum simultatum quottdianæ occasiones; provisum est, [Inter Castellanum & Aragonem contracta affinitas, pacis vinculum.] contrahenda denuo inter ipsos Reges affinitate; dum Alfonsus Sancti primogenitus, Violantem Iacobi æque primogenitam, ex Violante Andreæ Hungariæ Regis filia anno 1234 ducta natam, uxorem duxit Vallisoleti mense Novembri, ut ait Zuniga: qui deinde explicat, quomodo novæ utrimque simultates ex ipsis victoriis ortæ inter Socerum Regem & Infantem generum, compositæ fuerint an. 1248 mense Aprilis, definitis Murciensis ac Valentini regni limitibus, quoad loca adhuc acquirenda.

PARERGON IV
De situ & munitionibus urbis Hispalensis tempore obsidionis mox narrandæ.

[77] Prius quam porro pergam Latine reddere textum Chronicæ Ferdinandææ, expediet, [Describitur urbs amplissima] ad eum clarius & facilius intelligendum, præoculis ponere situm statumque urbis, qualis erat cum eam obsedit Rex sanctus, præeunte & prælucente accuratißime Hispalensis historiæ & antiquitatum urbis scriptore Alfonso Morgado, annis ab hinc ferme centum impresso Hispali. Hic cum lib. 1 cap. 14 dixisset, quod Mauri Hispalenses, progeniti a primis ex Africa transgressis Hispaniarum domitoribus Arabibus, eo tempore Rege destituti, numquam se voluerunt subjicere Maurorum Granatensium Regi, utpote ignobiliorum & ex Palæstina post ipsos advectorum, quamvis diu eos multumque solicitasset; sed unius inter suos præcipui, Axataf dicti, consilio fere & auctoritate regebantur; hæc, inquam, cum dixisset Morgadus; quam fuerit urbs armis annonaque & omnis generis apparatu ad vitam bellumque ducendum infructa, colligi jubet ex diuturnitate obsidionis toleratæ. Sed & hæc, inquit, brevis temporis fuit, [cincta turribus 166,] respectu ingentium hujus urbis virium. Etenim ambitu præcipui sui muri complexa spatium non minus quam octies mille septingentarum ac quinquaginta virgarum, plena erat populo bellicoso ac fere innumerabili. Muri alti ac firmi, absque rima aut ruptura ulla; utpote numquam bello pulsati, instructique turribus per circuitum centum sexaginta sex & pluribus. Præcingebat eadem antemurale, quale cuicumque magnæ civitati vel solum sufficere ad munitionem posset, cum fossa bene profunda ac larga. Portæ ejus principales duodecim (ut de posticis duobus taceam, Alcazarii & Atarazanarum dictis) cum procurrentibus oblique propugnaculis, erant densatæ clavis & ferreis laminis obductæ, supra durissima boum tergora, craticulis chalybeis substrata.

[78] Quia tamen ex latere uno, atque adeo dimidia sui parte, [paratum habens ex Axarafa subsidium] sex portas habente, securam magis urbem faciebat fluvius Bætis, ad cujus sinistram ripam versus Occidentem jacet; ideo ex altero latere sublimiores firmioresque muros turresque cum antemuralibus fecerant de industria, fossam etiam latiorem profundioremque, sicut hodie videntur. Sed nihil æque magnam Mauris fiduciam dabat, ut sese inexpugnabiles crederent, quam commoditas subsidii tam hominum quam alimentorum, inferendorum ex famoso illo & fertilissimo Herculis horto (Axarafam ipsi appellabant) qui ex adverso urbis trans flumen incipiens, decem leucas in longitudinem & quinque in latitudinem extenditur, triginta autem leucas suo ambitu complectitur; usque ad oliveta Nieblensia pertingens: in quo centum millia prædiorum, [per castellum Trianæ,] præter arces vicosque, numērabantur; habebatque in fronte Castellum Trianæ nuncupatum, quod ex una parte; qua Hispalim respicit, flumen alluit; ex altera, muri cingunt, instructi turribus altis ac firmis, quales nunc quoque conspiciuntur. Hinc porro vix dimidia leucæ horariæ parte distabat perquam munita civitas Haznalpharache, [& pontem,] quæ omnes totius Axaraphæ Mauros tuebatur, posita supra jugum montis, ad dexteram Bætis infra Trianam, turrita etiam ipsa: quæque una cum castro Trianæ clavis erat regionis istius. Castro autem; præter turres, prætensa ex hac parte erat fossa grandis, quæ nomen usque nunc retinet foveæ Trianensis; per quam derivabatur fluminis ipsius brachium, Castello ac turribus ejus circumductum. Ut autem facilior esset inter urbem castellumque istud communicatio, ligneum supra naves grandes ac robustas pontem straverant Mauri, quem ferreis catenis ipsi castello adstrinxerant. Ut vero naves cis pontem stantes, & occupantes grande illud quod ante urbem protenditur fluminis spatium, ab omni incursu securiores consisterent, ad Turrim auream affixa erat ingens catena ferrea, quam quoties visum fuerat tendere poterant trans ipsum flumen, affigendam cuidam firmissimo muro, hodiedum manenti in platea quadam Trianensi, ab inde nomen Parientinæ habenti.

[79] Hæc Morgadus, tam clare omnia, ut præter ichnographiam urbis atque suburbiorum, oculis ipsis subjiciendam, desiderari amplius nihil poßit: [Ejusdem icon in theatro urbium] hunc autem defectum curioso lectori supplere quædamtenus poterit triplex iconismus urbis Hispalensis, secundum varium ejus aspectum infertus Theatro civitatum orbis, per Georgium Braun sociosque & successores, sex libris vulgato Coloniæ, ab anno MDXXIII usque ad MDCXVII, scilicet lib. 1 tab. 2, lib. 4 tab. 2, & lib. 5 tab. 7: itemque in multo auctiori meliusque ordinato Theatro, ante non multos annos edito Amstelodami apud Ianssonium. Hic siquidem redemptis Coloniensibus laminis, ante centum annos sculptis, tamquam novis est usus, nulla adhibita distinctione ab iis quas novas addidit; quod tamen monendus hic Lector videtur, ne titulo libri deceptus, ex laminis prædictis judicium formet de præsenti tempore quo urbes multæ, atque imprimis Hispalis, plurimis ædificiis magnificentißimis publice privatimque auctæ, aliam prorsus faciem induerunt, etiam extra mœnia. Porro prædictarum Tabularum secunda instituto huic accommodatior est, quia ad planum aptatur, cum enumeratione ac designatione singularum portarum, præcipuorum templorum, fororum, atque suburbiorum. Interest tamen inter hic descriptam antiquam, & ibi notatam designationem recentiorem, quod ibi nulla appareant indicia antemuralium, & quod suburbium Trianæ, ex quo conspiciendus urbis situs datur, [non valde ab antiquo discrepans,] repræsentetur absque exterioribus ab aversa parte mœnibus, turribus ac fossa, fortasse solo jam æquatis; solum ex parte Meridionali videtur apparere pars aliqua veteris illius muri, cui prædicta Catena ex Turri aurea trans flumen ducta, affigebatur: ex parte vero Boreali conspiciuntur, ad caput pontis Trianensis, formidabiles carceres sacræ Inquisitionis, in modum castelli octonis turribus septi. Pons ipse navigiis innititur minime magnis, nec ullatenus comparabilis ei est, quem nostro Scaldi instratum sæpe vidimus Antverpiæ, cum id belli neceßitas postulabat. Quin etiam pro ripa, usque in fluminis alveum manu aggesta, murataque & silicibus eleganter strata (ut apud nos est) aliud non videas quam informem arenariam, nullisque præsidiis ad commodam navium exonerationem instructam, [atque etiam ex parte hic posita.] quamvis etiam maximæ dicantur flumen huc usque subire. Hæc omnia poteris utcumq; concipire supraposito schematismo, inquo spectanda exhibetur pars utrimque extrema civitatis, cum ponte trans Bætim strato, uti nunc est; & catenæ trans eumdem tensa, uti olim fuisse concipio super defixos in alveo palos, tanto ponderi sustinendo idoneos.

[80] Vltra prædictum Trianense castellum, videre est longam secundū fluminis flexum plateam utrimq; habitatam, usque ad monasterium de las Cuevas seu Cavearum, [Quæ trans flumen vulgo Vetus Hispalis dicitur] Patribus Carthusianis attributum, quod originem suam primum sumpsit circa finem seculi XIV. Porro pergendo, secundum fluminis ejusdem flexum, eadem tabula ostendit Amphitheatri amplißimi rudera, cum monasterio S. Isidori, locisque nomen a Sanctis Brigitta & Pontio sortitis; additurque epigraphe Sevilla la Vieja, id est Hispalis vetus. Hinc aliquando mihi visum est verosimile, quod Mauri, qui vix ullam Hispaniæ civitatem aut ne vix quidem ullam dimiserunt, quam non aut aboleverint penitus, aut alio transtulerint; eam quæ sub Romanis Gothisque fuerat Hispalim, a dextero Bætis fluminis latere ad sinistrum transportarint. Verum eruditi omnes Hispani appellationem istam Seviliæ Veteris rident, [potius Italica vetus diceretur.] ut insulsum rudis vulgi commentum; certisque argumentis docent veteris Italicæ, non Hispalis, reliquias esse amplißimorum, quæ istic adhuc reperiuntur, ruderum vestigia. Nam & frequentes istic effodiuntur nummi, Italicæ nomen inscriptum habentes in aversa facie; & quem vulgus vocat Santiponce, videtur esse S. Gerontius. Italicæ in Hispania Episcopus & Martyr, XXV Augusti inscriptus Romano Martyrologio. Itinerarium autem Antonini Imperatoris, Ab Hispali Italicam P. M. VI constituit, idque trans flumen Occidentem versus. Est autem ibidem adhuc locus, Talca dictus, in partitione territorii Hispalensis a sancto Rege decreta, qui propius nomen veteris Italicæ repræsentat. Ceterum ipsa Hispalis proprium ex re nomen habuerit; si (quemadmodum docuit Ortelium nostrum Arias Montanus) Phœnicium illud est, ex Spila vel Spala deflexum, quod planiciem sive virentem regionem significat, qualis est omnis ea, [Vnde nomen?] quæ urbe ad meridiem posita, vulgato nomine Tablada dicitur, nomen, inquit Morgadus, ab eo habens, quod sit campus planus ac spatiosus (Latine Tabulatam possemus dicere) quo loco, inquit Braunius, in Theatro urbium præcitato, plurima antiquitatis monumenta eruuntur, veluti tymbi, lapideæ ac vitreȩ lampades, urnæ, numismata, & alia id genus, ex quibus Romanorum sepulturam hic quondam fuisse intelligi potest.

CAPUT XIII.
Progressus Hispalim Rex oppida quædam per iter capit: ejus claßis Mauricam vincit.

[81] Rebus apud Jaën compositis, uti dictum est, obsidioneque Hispalensi decreta, Ferdinandus pro se reliquit Ordonium Ordoñez urbis Præfectum, [Post vastatos agros Carmonenses,] qui reliquam domorum agrorumque partitionem prosequeretur, secundum mandata sibi facta; & ipse Cordubam rediit, atque post paucos dies egressus tetendit a Carmonam, quotquot extra portas reperit Mauros mactans aut capiens. Eorum, qui hac vice comitabantur Regem, præcipui erant hi: Alfonsus frater Regis, filius D. Henricus, Magistri Ordinum S. Jacobi & Calatravæ, Didacus Sanchez & D. Ferdinandus Xuarez. Comitabatur eumdem equitatus Cordubensis, perquam bene exercitatus; & Rex Granatensis, jam Regis vassallus, cum equitibus quingentis, apud Carmonam eumdem assecutus. [occupatamque Alcalam Guadayræ,] Desolatione autem circa Carmonam quanta potuit facta, Rex cum exercitu abiit Alcalam Guadayræ b. Mauri vero qui Alcalæ erant, intelligentes Granatensem Regem esse in comitatu, egressi ex oppido ipsum ei tradiderunt: qui continuo illud consignavit Ferdinando in manus. Hic vero Alcalæ subsistens, fratrem suum Alfonsum cum Magistro Pelagio jussit incurrere in Axarapham Hispalensem; Regem vero Granatensem, cum Magistro Calatravæ ac filio suo Henrico, immisit contra Xerez c.

[82] Ibidem Alcalæ existensi Regi locumque munienti, [nuntiatur Regi mors suæ matris.] nuntiatur obiisse ejus matrem D. Reginam d Berengariam: nec dici potest quantum ex illa morte sensum doloris hauserit atque monstrarit. Succurrit tamen ei, ne tristitiæ succumberet, innatum animi robur, invictaque constantia ad quosvis casus perferendos. Neque vero præter rationem erat, quod talem jacturam dolenter se ferre Rex tantus monstraret. Perdebat enim matrem, cui parem generositate atque virtute Rex nullus habuit: quæ utrique regno, Legionensi atque Castellano, imo Hispaniæ universæ, speculum omnis probitatis fuerat; cujus unius consilio, non unum tantum sed plura regna gubernabantur; quæque omnes ætatis suæ Reginas meritis exuperavit. Deplorata autem mors ejus fuit per omnes civitates, oppida, villas Castellæ ac Legionis, a magnis æque ac parvis; sed præcipue a nobilibus egentioribus, erga quos beneficentissima erat; perfecta & consummata in virtute, Dei rerumque divinarum amans, virtutis exemplum: quam bonorum omnium remunerator, ut veram famulam & amicam dilectam, faciat cum Sanctis suis regnum æternum hereditare. Amen.

[83] Meminit Historia nostra superius, quomodo Rex Ferdinandus, Alcala Guadayræ potitus, [Qui dimisso ad sua Rege Granatensi,] fratrem suum in fines Hispalenses, Regem vero Granatensem jussit in Xeritanos excurrere; nunc refert, quomodo iisdem a demandata sibi expeditione regressis, Ferdinandus ratam ac gratam habens operam sibi a Rege Granatensi navatam, eumdem in regnum suum remiserit, ab ulteriori servitio absolutum. Hic magnas ei gratias agens, lætus atque hilaris ad propria rediit; ipse autem Ferdinandus Cordubam ivit, propositum habens in Castellam regredi. Sed suorum consilio desuper audito mutavit mentem: considerabat enim rebus suis perquam noxium tali tempore fore regressum in Castellam, ubi inventurus esset multa, quæ ut remedio sic etiam mora longiori egebant; [jussaque parari classe,] interim vero messem facturos Mauros viresque sumpturos, quos postea difficilius multo frangeret, atque ad eam in qua nunc erant imbecillitatem reduceret. Hoc ergo consilio approbato, Corduba discedens versus Jaën redivit; ibique intendentem bello contra Mauros prosequendo convenit Burgensis quidam civis valde opulentus, nomine Raymondus Bonifacius: cujus adventus Regi gratissimus fuit, quia erat vir instruendæ regendȩque classi navali idoneus, & ipse decreverat fabricandam unam, qua uteretur in mari ad subjiciendam sibi facilius Hispalim. Quare post longos cum illo sermones, remittens eum, in mandatis dedit, ut quam maximam posset classem e compararet navium & triremium, cum eaque veniret versus Hispalim.

[84] Raymundo cum talibus mandatis dimisso, regressus est Cordubam Ferdinandus: ibi enim condixerat Proceribus atque Magistris Ordinum ac populorum Deputatis: mox autem atque exercitus convocatus adfuit, procedere versus Carmonam jussit, ipsemet continuo subsecuturus. Præcessit ergo ille, & Rex quinto post die assecutus eum est: quo prȩsente, statium cœperunt vastari suburbana omnia, [Carmonam deditione capit,] horti, vineæ, fruges; crescente continuo numero Christianorum, per eos qui ex regno Legionensi, Coria item, Granata, f Motanches, Medellino, Caceres, aliisque ex locis affluebant. Quod videntes Mauri Carmonenses, ratique se obsidendos, petierunt inducias mensium sex, quibus manerent quieti a bello sub certo tributo, interim vero tractaretur de oppido Regi tradendo. Placuit Regi propositio talis, libenterque eis postulata concessit: quippe cui minime in animo esset, obsidioni isti se suasque vires impedendere g. Similiter etiam Mauri illi, qui Constantinam, quique Reynam incolebant, accesserunt ad Ferdinandum, postulantes conditiones, sub quibus oppida sua traderent ei; quas continuo eis definivit, & Constantinam Cordubæ, Reynam Ordini S. Jacobi concessit, manentibus ibidem Mauris, quia sic convenerat. Tum Priori S. Joannis, qui postea Commendator fuit, [deinde Loram;] mandavit Rex, ut cum numero congruo militum peteret h Loram: cujus incolæ diffidentes sibi, mox pacti deditionem, locum Priori pro Rege tenendum tradiderunt; hic vero illum cum districtu suo donavit Ordini Hospitalariorum S. Joannis. Deinde Carmona discedens, transivit vado flumen Guadalquivir dictum, non sine magno suo suorumque periculo, propter spatiosas salebras ibi occurrentes, quibus operiendis superandisque contextæ fuerunt plurimæ crates ex ramis arborum, per quas solo stratas utcumque transgredi multum laborantibus contigit.

[85] Transito autem flumine, itum est Cantilianam, quæ Maurorum erat; & hanc vi obtinuerunt Christiani, occisis captisque quotquot intus erant, [Cantilianam,] numero septingentis. Tum porro processum Guillenam, Mauris quidem refertissimam, sed excidio Cantilianæ facto sic territis, ut elegerint pacisci quietam in loco commorationem, salvis rebus ac fortunis suis, seque Regi sic subdere: qui eis in fidem receptis, perrexit Gerenam i, ubi Mauri sese ad strenuam defensionem paraverunt. Hoc cognito crates ac vineas Rex fieri jussit, & resistentes validissime oppugnari. Qui ad angustias magnas redacti, pacisci quidem voluerunt; sed audire eos Rex noluisset, omnes perditos volens, nisi Magnates sui ei suasissent, ne istic se pateretur occupari. Quare indulsit iis ut liberi egredi e loco possent, nihil secum auferentes; ipse vero Guillenam rediit, ubi gravi pressus infirmitate, ne cursus victoriæ sisteretur, exercitum misit versus k Alcalam del Rio, obsiderique eam jussit, [Alcalam del Rio.] & oppugnari usque dum caperetur. Hoc dum machinis adhibitis conantur exequi duces militesque, convaluit Rex; illucque profectus, præsentia sua accendit oppugnationem: exiguo tamen cum successu, quia balistæ murales tertia quartaque vice rumpebantur. Erat autem intra oppidum Axataf Maurus, qui cum equitibus trecentis frequentes ac damnosas Christianis faciebat eruptiones. Ideo mandavit Rex omnes hortos, vineas, segetemque succidi: quo viso Maurus, non ausus ibi diutius subsistere, egressus inde sese Hispalim recepit; ceteri vero, quibus potuerunt conditionibus, fecerunt Regi deditionem.

[86] Oppido huic muniendo dum intendit Ferdinandus, nuntiatum ei est Raymundum Bonifacium venire quidem cum classe, ab epibatis, militibus, [Ejusdem classis pro obsidione Hispalensi] annona, & omni apparatu bellico optime instructa; in magno tamen pericullo positum esse, propter ingentem vim copiarum Mauricarum ex Tanger, Zeuta, atque ipsa Hispali terra marique venientium in occursum, proinde opus esse auxilio festinato. Ad hujusmodi nuntium exhilaratus Rex, ne quid damni classis pateretur ex mora, misit continuo Rodericum Flores, Alfonsum Teliez, & Ferdinandum Dianiez, cum sufficienti equitatu ac peditatu. Hi cum venissent eo ubi in anchoris stabat l classis, nullos conspexerunt Mauros; nec adventuros rati, rediverunt Alcalam, ubi Regem dimiserant. Verum vix abierant, quando advenerunt Mauri, cœperuntque acriter oppugnare naves Christianorum. Qui viso discrimine, nequaquam dimiserunt animos: sed generosissime præliantes, Deoque cujus causa agebatur fidentes, adjuvante eos benedicta Virgine Maria suique Regis Ferdinandi fortuna, adeo strenue rem egerunt contra fidei inimicos, ut turbatis eorum ordinibus triremes tres ceperint, unam combusserint, tres mari merserint, [Maurorum classem profligat.] ceteras in fugam egerint, quæ usque triginta advenerant, cum Raymundus solum tredecim numeraret. * Ita in aquis res acta: terra autem magna quoque vis Maurorum egressa erat, tam Hispali quam ex aliis partibus; quando ex castris regiis processit Eques D. Rodericus Alvarez: qui intelligens Mauros eo tendere, ut classem aditu prohiberent; quam potuit celerrime cucurrit in auxilium Christianorum, inciditque in cohortem Maurorum, cum quibus confligens dispulit in fugam, & magnam in eos stragem exercuit.

ANNOTATA.

a Carmona, etiam Ptolomæo ac Straboni nota, urbs olim ampla, etiam hodie ad quinque millia focorum numerat, distat Hispali ad Ortum leucis sex, uti ait Morgadus cap. 15 ex quo plurimam huic & sequentibus capitibus lucem adferemus, utpote qui hanc ipsam Chronicam præ oculis habuerit, & accurate expenderit.

b Alcala hæc duobus solum milliariis distat Hispali, unde intelligas fere quo loco castra fixerit Sanctus, aliquo scilicet inter hanc & illam medio.

c Hæc est Xerez de la Frontera, seu Limitanea, versus Mare, cujus supra facta mentio, & unde una ex primariis urbis portis, ea scilicet quæ ducit ad mare, nomen tenet.

d Annus agebatur 1246, quare cum (sicuti dictum est) nata fuerit Berengaria an. 1171, [Mors R. Berengariæ,] oportet ipsam ætatis suæ annum 75 exceßisse cum obiit, die (ut alicubi tegisse scio) 8 Novembris. Moriens humiliter & in plano sepeliri voluit, in regio Huelgarum monasterio Burgis: sed cognominis ei ex sancto filio neptis, [translatio corporis.] anno 1251 honorificentius transferendam curavit; & ne soli præsenti seculo pompa illa serviret, ab Innocentio Papa IV obtinuit Indulgentias omnibus, ipso die ac decem post secuturis pro anima ibidem oraturis: de quibus Indulgentiis vide Odericum Raynaldum in Annalibus num. 27 anni jam notati 1251.

e Incolæ S. Vincentii de Barquera, istam claßem apud se fabricatam fuisse gloriantur, apud Zunigam ad an. 1247 num. 1.

f Motanches, quamvis non exprimatur in tabulis, urbem tamen insignem fuisse oportet, quæ tamexpresse hic nominatur. Caceres media fere est inter Coriam & Emeritam, aliquanto longius distans Metellino.

g Sed neque consultum erat urbem hostilem tam potentem, qualis erat Carmona, habere a tergo. Constantina autem & Reyna, Castellæ finibus propiores cis Bætim, etsi longius ab Hispali positæ (præsertim Reyna, quatridui itinere dißita) incommodare tamen vehementer poterant commeatibus, ad castra vel Murciam deducendis.

h Lora, media fere via inter Cordubam & Hispalim, ad dexteram Bætis ripam.

i Cantiliana, Guillena, Gerena, uno fere tractu ab Ortu in Occasum tendenti occurrunt, prior ab Hispali leucis 5, secunda 3, totidem quoque distat ultima.

k Alcala, del Rio dicta, quia in dextra Bætis ripa sitæ, duabus leucis supra urbem.

l Quamvis Hispalis decem circiter leucarum spatio ab Oceano distet, [Bætis ad Hispalim amplitudo.] æstuario tamen amplo dilatata pars extrema fluminis, navibus copiosis aditum præbet, easque ad urbem usque transmittit: itaque Claßis Christiana non nisi una alterave ab urbe leuca videtur stationem sumpsisse.

CAPUT XIV.
Terrestres aliquot victoriolæ de Mauris.

[87] Necdum intellexerat Ferdinandus relatam a classe sua contra Mauros victoriam: [Rex trajecta parte exercitus] quare in illius auxilium festinans etiam ipse, nocte prima dormivit ad Vadum quod a Palis a nuncupatur, idque ad decimum quintum diem Augusti. Altero die pervenit ad Turrim b appellatam a Canali; multumque exhilaratus est, audito pugnæ navalis successu; jussitq; magis sursum agi classem c. * Pelagius autem Correa Magister Ordinis S. Jacobi, cum equitatu suo, tam Fratrum quam secularium circiter ducentorum septuaginta capitum, fluvium d natatu transivit subtus e Aznalfarache. Audax profecto consilium: ad eam enim partem posuerat sese, transitum exercitui prohibiturus, Abenamafon Rex f Nieblæ; tota autem exinde terra erat Maurorum numero fere infinitorum, ipsumque aznalfarache habebat equites peditesque, & ex toto districtu plurimi undique accurrebant. Ita Magister cum Equitibus suis quotidie pugnare debuit, modo cum unis, modo cum aliis, nullam ei requiem permittentibus: g & nihilominus semper remanebat victor, modo confusis ordinibus recedere eos cogens, [eaque ripam alteram obtinente,] modo grandes eorumdem strages edens. Videns autem Ferdinandus Rex, quanto in discrimine versaretur Magister; Non est æqua, inquit, partitio inter nos & eos qui sunt trans flumen: hic enim sumus ad mille equites, & illi trecentos non numerant: oportet ergo ut aliqui adhuc eis se jungant. Itaque mandavit Roderico Flores, Alfonso Tellez, & Ferdinando Diañez ut & ipsi ad alteram ripam transirent: quod feliciter factum, magno rebus adjumento fuit, sicut infra dicetur.

[88] Interim Rex ipse, cis flumen metatus castra, quotidianis etiam Maurorum incursibus fatigabatur, [cis flumen castra metatus incommode] nec pauca recipiebat ab iis damna, tam hominum quam jumentorum; idque hi faciebant citra periculum suum, eo quod regio tota esset plana, ubi insidias nullas timere debebant; opusque erat Christianis continuo manere in armis. Quare visum est Regi transferenda esse castra in h Tabladam. Huc ergo cum procederet exercitus, latus ejus tegebat Eques quidam, Gomez Ruyz Manzanedo nuncupatus, cum cohorte Madritensi: in quem incurrentes magno cum impetu Mauri, equites duos & sex equos occiderunt. Tamen adeo generose repulsi sunt a Christianis, [stationem mutat.] ut denique eos in fugam egerint fere Hispalim usque, multis Maurorum mactatis, & equis captis; atque ita probe suorum cædem ultus est Gomesius. Traductus autē in Tabladam exercitus, ut melius potuit castra munivit, pro exiguo numero quo constabat: necdum enim advenerant delecti a Communitatibus milites: quare ut ab incursibus Maurorum tutiores se redderent Christiani, circumduxerunt iisdem castris profundam fossam.

[89] Contigit porro quosdam equites egredi ad custodiam pabulatorum, post quos egressi sunt, aliquantam moram in castris trahentes, Don Garcias Perez de Vargas & alius quidam Eques, videruntque obviam sibi venire septem Mauros: quibus conspectis, dixit ille alter D. Garciæ; Domine, vertamur retro, ipsi enim septem sunt, [Garcias Perez septem Mauris occurrens,] nos autem dumtaxat duo. Cui Garcias, Non ita, inquit, mi Domine, sed progrediamur; neque enim nos audebunt expectare, Visa est alteri fiducia ista plena dementiæ: quare adducto fræno retro egit equum, rediitque in castra quam occultissime potuit, seque in tentorium recepit. Erat interim in speculis Rex, & quoniam regio plana erat, ipse vero tentorium in editiori nonnihil loco habebat, vidit omnia quæ agebantur: mandavitque ut in auxilium illius, [spectante eminus Rege,] qui solus pergere contra septem præsumebat, egrederentur aliqui. Sed Laurentius Xuarez, lateri assistens, qui viderat egredientem ex castris D. Garciam Perez, certoque sciebat ipsum hunc esse; Nihil, inquit, est opus, Domine mi Rex: eques enim ille est Garcias Perez, nec eget auxilio contra septem Mauros; qui, si noverint eum, cavebunt congressum; sin autem, videbit Celsitudo sua quantus ille sit. Cum ergo Mauri appropinquarent, petiit a scutifero arma sua, [impune eos transit:] mandavitque a se ne abiret longius; cassidem vero alliganti excidit pileolus inobservatus, atque ita viam est prosecutus Garcias, pone subsequente scutifero. Mauri vero agnoverunt eum (erat enim inter ipsos famosus ex rebus quacumque occasione gestis) nec præsumpserunt eum aggredi, sed in utrumque latus viæ partiti comminabantur. Transivit ergo Garcias, irretorto vultu eos intuens.

[90] Tunc illi abeuntes, substiterunt in loco, ubi Garciæ pileolus de sub casside exciderat: quem deinde, [iterumque eodem rediens ob amissum pileolum,] galeam dissolvens, ut deesse vidit, quæsivit ex scutifero ubinam is esset. Hoc autem respondente, se nihil de eo scire; intellexit Garcias excidisse eum sibi: ideoque resumens arma, relegere iter quo venerat voluit, mandans scutifero, ut attento oculo elapsum requireret. Graviter id ferens armiger, Eja, inquit, Domine, an tu propter pileolum vilem redire in tantum discrimen cupis? nec satis gloriæ tibi esse putas, quod unus non timueris septem equitibus occurrere, eisque despectis progredi via tua? At Garcias: Tu vero, non vides, sine pileolo si sim, sine capite me esse? (erat enim calvus) & hoc dicens regressus est eo, ubi primum arma induerat. Tunc Laurentius Xuarez redeuntem videns, inquit Regi: Vide quomodo regrediatur ad Mauros, aggressurus ultro eos, qui se aggredi transeuntem timuerunt: nunc videbis quam fortiter in eos invecturus se sit, si forte eum audeant præstolari. Ast hi redeuntem versus se conspicati, receperunt sese, nec ausi sunt hominem exspectare. Tum iterum Laurentius: Eccum, ut dixeram; non audent septem Mauri expectare unum Garciam Perez, [in fugam agit solo sui terrore.] quod Celsitudini tuæ specimen sit ejus famæ, qua etiam hostibus noti sunt generosiores Equites tui. Denique perveniens ad locum Garcias ubi pileolus exciderat, armigero desilire in pedes jusso ipsum recepit capitique imposuit, atque ad pabulatores perrexit i. Reversis autem equitibus iis, quos egressos diximus, ad illorum custodiam, cum iisque Garcia; quæsivit ex eo coram Rege Laurentius, ecquis fuerit Eques iste, qui eum deseruerat. Sed Garcias negavit se novisse hominem, neque patienter tulit se in faciem laudatum: idem vero postea sæpe interrogatus, semper excusavit se scire quis esset, quamvis hominem quotidie videret in castris; nolebat enim quidquam ejus famæ detractum, qui vulgo bonus Miles habebatur; sed & armigero inhibuerat, ne cuiquam faceret illum notum, interpositis minis si aliter fecisset.

[91] Translatis, ut dictum est, in Tabladam castris, impetum in ea Mauri fecerunt, ex ea parte quam tenebant Magistri Calatravæ, Alcantaræ k, & Alcanizii l, inventosque ibidem verveces aliquot abducebant. Quod intuens Ferdinandus Ordoniez Magister Calatravæ aliique Magistri, una cum suis Fratribus, celeriter insecuti sunt Mauros. [Protracti ad insidias Christiani pauci] Cum vero eos jam pene attigissent, inciderunt in locum ubi Mauri ëquites quingenti se collocaverant, porroque pergentes venerunt in locum alium insidiarum, ubi equites trecenti subsistebant cum multo peditatu. Tum vero utrimque erumpentes in Christianos, in medio eorum deprehensos, cœperunt acriter ipsos hinc & inde urgere. Qui tali in discrimine positos se reperientes, & vel moriendum sibi vel vincendum esse, Deo commendaverunt animas suas; tantoque cum impetu insiluerunt in barbaros, ferientes a dextris atque sinistris, ut denique in fugam utrosque compulerint, quamvis nonnumquam subsistentes ac pugnam redintegrantes. Duravit autem ab aurora usque in horam nonam certamen istud, in quo multi Mauri tam equites quam pedites occubuerunt; Christiani vero, obtenta victoria revertentes ad castra, [victores redeunt:] obviam habuerunt Ferdinandum Regem, auxilio sibi venientem, cum quo pariter regressi sunt exultantes ob successum.

[92] Talia dum agerentur ex hac fluminis parte apud Regem Ferdinandum, in altera erant Magister Pelagius Correa, Rodericus Flores, Alfonsus Tellez & Ferdinandus Dianiez, stationem habentes subtus Arnalfarache: qui procedentes inde irruerunt in Gelves m; atque adeo strenue oppugnarunt, ut vi locum ingressi occiderint aut ceperint Mauros omnes intus repertos, [aliiq; similiter,] cum opulentis spoliis. Hinc vero perrexerunt Trianam, unde contra eos egressi sunt Mauri multi, pedites equitesque; sed eos sic excepere Christiani, ut denique in fugam actos persecuti sint usque ad portas castri: atque ita, cum honore & nemine suorum amisso, redierunt ad stationem prædictam. * Ibi cum essent, Mauri Arnalfarachenses quotidie excurrebant, non sine aliqua jactura hominum nostrorum ac jumentorum: cui malo remedium posituri illi, consilio inter se habito, posuerunt insidias. Cum ergo solito more egressi essent Mauri, venissentque in præparatum sibi locum; prius quam eum omnino transissent, detexerunt insidias. Quod ipsis quidem nonnihil principio profuit: sed antequam se recipere possent, adeo acriter invecti Christiani sunt, ut occiderint ceperintque plures quam trecentos, persecutique sint usque in Arnalfarache, neque deinceps illi ausi sint amplius e sua munitione prodire. [Minutæ aliquot victoriæ.] Post hæc intellexit Magister, quod Capitaneus quidam nauticus, Hispali missus, transisset Triana, venturusque esset in Arnalfarache ad subsidium suorum ibidem existentium, itaque tetendit ei insidias: quas quidem evasit Maurus exerrans a via, assecuti tamen eum Christiani sunt; & occisis novem e comitatu, ipsummet dejecerunt de equo: parumque abfuit quin caperetur, nisi maximo numero erumpentes præsidiarii, periculo eum subtraxissent, quamvis non sine jactura suorum.

ANNOTATA.

a Vadum hoc, inquit Morgadus, est supra Alcalam duabus leucis, sed, propter commoditatem transitus, [Vadum in Bæti quæsitum,] utendum hoc circuitu fuit: vulgo est Vado de las Estacas. Cur autem omissa commoditate, quam ad obsidionem formandam ex eadem parte fluminis præbere videbantur, jam occupata oppida, Cantiliana, Guillena & Gerena, maluit Rex iterum trajicere flumen, paulo ante tanto labore transitum? Causam addit Morgadus, quia, ut ex illa parte occurreret classi, transeunda fuisset tota Axarapha, Mauris confertissima.

b Vulgo Torre del Caño, quæ, ut ait idem Morgadus hodieque permanet, sed modo nominatur Turris-pabulatorum, [Turris-Canalis.] juncta magno Canali, qui tunc temporis Turri isti nomen dabat, distans a sinistra Bætis ripa quarta circiter leucæ parte, ab urbe autem leucis duabus, & sex a vado prænominato de las Estacas. Caños autem Hispani vocant, non solum Aquæductus (qualis est ille Hispalensibus notißimus, & Romanæ magnificentiæ æmulum opus, aquam Carmona deducens) sed etiam minorum fluminum majoribus se immergentium ostia: Turris vero ista erat ad ostium Guadayræ, in Bætim se exonerantis.

c Confusa hæc narratio est, inquit Morgadus, dum dicitur quod venit Rex a Turri-Canalis ad locum ubi stabat classis, eamque jussit sursum duci: [Castrorum regiorum locus.] ex eo tamen quod mox dicitur Pelagius transisse fluvium infra Aznalpharache, colligimus castrorum locum fuisse media circiter leuca infra Hispalim. Ibi ergo steterit classis, ubi circa annum MDLX eruta fuit anchora antiquissima, & formæ prorsus differentis ab hodierno usu, quæ potuit a tempore hujus obsidionis ibi jacuisse.

d Ita corrigo quod impressum erat, a vado; & lego, a nado. Vadum enim nullum concipi potest in flumine tam profundo, [Vado, an natatu transitus Bætis?] ut maximas etiam naves Hispalim usque transmittat: natatu autem transiri fluvios quamvis rapidißimos posse, non solum nos docuerunt Tartari ad Viennam, sed etiam sæpius videt Hispalis, quando intumescens Bætis, obtecturus videtur majorem minoremque insulam, ubi armenta solent pascere; tunc enim hæc cum sui, custodibus natatu transeunt in continentem: sed custodes non aliter fere quam in equis, uti hic Correa sociique fecerunt.

e [Ossetum vetus ubi?] In tertia Hispalensis civitatis tabula, notantur velut rudera magni oppidi atque turriti, uno quadrante ab urbe, cum titulo S. Ioannis del Foratche: quia scilicet Equitibus S. Ioannis locum sanctus Rex ac filius ejus dederunt: opinio autem communior inter eruditos est, eo loci stetisse vetus Osset, Plinio nominatum, (cujus nomen Mauri mutarint) & priscæ ibi Christianitatis reliquiam adhuc manere in templo parochiali, fontem scilicet baptismalem, longe antiquißimum.

f Niebla, oppidum nunc, tunc ampla satis urbs, trans Rivum-tinctum sive Azecham, Hispali fere ad Occasum sita, intervallo circiter 10 leucatum.

g Iterum hic erratum videtur a librario, scribente Embarcandolos; est enim embarcar navigio imponere; neque satis commode id explicat Morgadus de fuga Maurorum ad naves suas, vel de captivorum transmißione ad castra Regia: quare credo scribendum fuisse Embarazandolos, id est impediendo confudendo illos; vel Embargandolos, quod idem est.

h [Tablada campus Hispali suburbanus] Tablada, inquit Morgadus, ab ipsis Hispalensibus muris patens versus meridiem; atque adeo locus in quem translata castra dicit Chronica, magis ex fronte respiciebat civitatem, paulo amplius quam media leuca ab eadem distans, trans pontem Guadayræ, mediam Tabladam percurrentis, donec se in Bætim immergat. Tam igitur commode illuc subvehi omnia poterant, quam ad ipsam Bætis ripam, meliusque muniri castra quam in uliginoso fundo, qualem ad Bætim longo tractu esse scribit Morgadus. Zuniga num. 7 addit, ibi hodie visi Eremitorium S. Mariæ de Valme, atque ex traditione haberi, quod ipso loco steterit sancti Regis tentorium.

Zuniga, in Appendice ad Annales, pro an. 1247 num. 8, [Garciæ Perez audax facinus propter pileolum] fatetur, non deesse, qui putent totam hanc narrationem esse apocrypham: neque ipse pro ea fide-jubere audet: ad ejus tamen qualemcumque confirmationem ex Argote de Molina, in 3 parte Nobiliarii Andaluziæ, ipsam refert rhythmo vulgari expressam: qui cujus ætatis sit nescitur, scitur autem etiam typis vulgatus fuisse ante annos ducentos. Non video tamen quomodo res plane fabulosairrepere in Chronicam hanc potuerit, nisi hæc successu temporum transcripta ex originali fuerit & transcribendo interpolata, [veteri rythmo] quod probari deberet, non simpliciter præsumi; maxime cum tota eadem res legatur in Historia generali, quæ sane haud parvæ auctoritatis est. Accedit quod liber, inscriptus Lucanor, a Sancti Regis pronepote D. Ioanne Emmanuelis compositus, de eodem Garcia Perez dicat, quod una cum duobus Equitibus præsumpserit procurrere in unam Hispalensium portarum, eique hastam impingere, unde secutus sit cruentißimus conflictus cum Mauris, ad ultionem tanti contemptus egreßis: qui conflictus tamen hic præteritur, [inscriptione] sicut & ælia haud dubie multa, diuturnæ obsidionis tempore gesta. Denique singulares honores, Garciæ collati longe supra ordinis sui gradum, singularia ejus facinora fuisse demonstrant: nam supra portam Xeresiam antiquitus legebatur hæc stropha;

Hercules me edificó,
Julio Cesar me cercó
De muros y torres altas:
Vn Rey Godo me perdió,
Vn Rey Santo me ganó,
Con Garci perez de Vargas

[& sculptura confirmatum.] ubi recuperatio urbis æqualiter tribuitur Sancto Regi & Garciæ, aut saltem hic illi præcipuam operam navasse indicatur. Quod autem ad præmemoratam heroicam actionempropius pertinet, est, quod, cum jubente Philippo II innovanda esset Capella Regia, atque ex ejus mandato auferendæ ab ea imagines omnes, nisi quæ representarent Angelos, Sanctos, Reges, aut Virtutes; per inadvertentiam ejus qui præerat operi, integræ manserint duæ, clavicularibus lapidibus arcuum fornicem continentium insculptæ, quarum una pileolum manu, altera fustem tenebat; unde intellectæ sunt Garciam & fratrem ejus cognomento Maxucam repræsentare: de quibus interrogatus postea Rex quid fieri vellet, retineri omnino eas jußit; judicans non sine altiori providentia accidisse, ut, contra quam mandaverat, duæ illæ imagines intactæ remanerent. Ego, quod accepi, simpliciter retuli: alii, quod voluerint, judicent.

k Alcantaræ Magister VI D. Petrus Yañez, ab anno 1234 usque ad 1254. cui Rex donavit Metellinum & Bienquerenciam. Calatravæ Magister XII D. Ferdinandus Ordoñez, ab anno 1243 ad 1254: sub quo ordinem istum ingressus est Regis Frater Alfonsus, Dominus de Molina, licet uxorem filios ac filias haberet, ut dicitur in Historia trium Ordinum.

l Alcanizium, oppidum Aragoniæ, ad fluvium Guadalupe; qui inde ad 4 mill. Ibero se infundit, Cæsaraugusta (ad cujus diœcesim pertinet) distans mill. 14. Id sub an. 1348 nominatur a Mariana lib. 16 cap. 14, [Schisma inter Equites Calatravæ.] veluti alterum caput Ordinis Calatravæ, per schisma divisi, occasioneGarciæ Lupi Magistri, ex Castella in Arageniam profugi, ubi titulum Magistri Alcanizii duobus successoribus reliquit; interim dum Magister Calatravæ dicebatur, pro ipso electus Ioannes Nunnius: qui demum anno 1348, sublato schismate, solus tenuit Magisterium. Sed ista fuerit veteris schismatis resuscitatio potius quam principium: cum enim post infelicem ad Alarcos pugnam, amissa Calatrava, in summas Angustias redactus apud Castellanos Ordo, Alcanizii in Aragonia Commendatorem ad Magisterium extulisset; videtur is maluisse Alcanizii Magister appellari quam Calatravæ, quæ nulla ipsi erat. Vnde factum sit, ut urbe postmodum recuperata & Ordini restituta, certari cœperit inter utramque Domum utra potior haberetur, & uterque Commendator appellari Magister: nam in utroque simul, ut distinctis, nominando, Chronica Generalis cum Ferdinandæa consentit, ut istam hic nequeamus interpolatam cogitare.

m Gelves, oppidulum seu vicus, Trianæ proximus ad occasum est.

CAPUT XV.
Pugnæ & velitationes terra fluvioque, eventu vario.

[93] Post tot tantasque strages, quas Mauris Christiani intulerunt, [Mauri fluvium sibi aperturi,] perseverante in obsidione Hispalensi Ferdinando, illi in arctum se cogi viderunt tam aqua quam terra, & undique oppugnari; magis tamen senserunt damna quæ patiebantur a classe fluvium insidente, atque adeo auxilium, quod ea parte facilius haberi poterat, præcludente. Quare, ut incommodum istud a se amolirentur, construi fecerunt ex trabibus inter se contextis ratem adeo magnam, ut totam fluminei alvei latitudine occupans caveri nullatenus posset: hanc autem onerarunt vasis, igne Græco, pice, ac resina plenis, stuppisque & alia materia multa, ad flammam concipiendam diffundendamque idonea. Ita instructæ machinæ imposuerunt militem multum, antecedentibus aliquot navibus bellicis; magnaque cum ferocia invecti sunt in naves Christianorum, ignem omnibus, si possent, [conantur classem Regiam incendere,] injecturi. Eodem vero tempore etiam terrestres eorum copiæ se moverunt, & horrendo utrimque tubarum ac tympanorum strepitu vociferationeque terribili commissum est prælium: [sed frustra,] ad quod nec aqua nec terra imparati Christiani, sic exceperunt advenientes, ut utrimque tandem eos verterint in fugam, cœpti sui sero pœnitentes. Magna tamen diei parte duravit conflictus, potissimum navalis, prius quam vinci se fassi Mauri fugam arriperent cum clade magna, eorum præcipue qui de navibus atque de rate desilientes in fluvium, hauriebantur aquis. Neque damni quidquam passi sunt Christiani ab igne Græco, quem ipsimet succendentes reddiderunt inutilem, æque ac ceteram materiam flammiferam. Terrestres etiam Christianorum copiæ, in utraque fluminis ripa, stragem magnam ediderunt fugientium tam equitum quam peditum; donec eos compulerunt, partim intra portas Hispalenses, partim intra Trianense Castellum: atque hunc exitum habuit Maurorum machinatio tam formidabilis.

[94] Interim explebatur tempus induciarum, cum Carmonensibus pactarum: qui considerantes Ferdinandi Regis fortunam proficere, [Castra regia pene vacua esse referenti,] res autem Maurorum retro ferri, pepigerunt cum Rege ut oppidum & omne ejus dominium ei cederent, ipsi vero ibidem vivere permitterentur salvis suis rebus omnibus. Hac conditione firmata misit Rex illuc D. Rodericum Gonzales Giron, ut suo nomine possessionem iniret: quo facto, relictoque in arce idoneo præsidio, redivit ad Ferdinandum Rodericus; actorumque reddens rationem, perquam bene receptus est. Contigit autem diebus illis castra regia pene absque milite relicta fuisse, dum aliqui egressi erant ut impedirent commeatum annonarium civitati inferendum, alii in Maurorum regionem incurrerant, alii denique pabulatores comitati aberant, Rege cum valde paucis castra custodiente. Tali rerum statu Eques quidam Maurus, exploratum egressus, recta ad tentorium Regis se contulit, meditata pridem fraude simulans, quod se & creditam sibi arcem vellet in potestatem ejus contradere. [credere non audent:] Ita benigne auditus & exceptus, castra perlustravit securus; cunctisque pro libitu exploratis, cum adeo male custodita omnia comperisset, lanceam sumpsit; cursuque versus civitatem arrepto, obvium quemdam balistarium occidit. Ubi vero civitati appropinquavit, immensum vociferari cœpit, ne tardarent erumpere in Christianos, quorum nemo posset eorum manus evadere propter eorum paucitatem. Sed frustra omnis adhortatio fuit, & nemine egredi audente, etiam hac vice discussum periculum est a capite Regio.

[95] Alias accidit Regem trans fluvium abiisse ad Magistrum Pelagium, castraque cum exiguo milite tuenda reliquisse Infanti Henrico, Dominisque Laurentio Xuarez & Ariæ Gonzales Quixadæ. [egressi plurimi,] Hoc intelligens Axataf, cum omnibus copiis suis bene numerosis egressus Hispali, ingenti cum strepitu atque clamore prorupit contra Christianos, tamquam ordinatis ad prælium turmis impressionem facturus in castra; sperans vel solo sui adventus terrore agendos in fugam esse custodes. Sed Infans Henricus, cum Ducibus prædictis & exigua illa militum manu, subjicientes calcaria equis, sic procurrerunt in barbaros, ut adjuvante ipsos Deo in fugam averterint multitudinem totam: quo viso, generose eos insecuti sunt, ferientes atque necantes, donec eos in civitatem retruserunt. Prius autem quam portas tenere possent omnes qui egressi fuerant, [profligantur a paucis:] incurrentes in cohortem equitum quinquaginta & turmam peditum plus quam quingentorum, eos compulerunt in flumen, mactandos a Christianis qui cum navibus suis occuperaverant ripam: atque ita magna strages eo die est facta *, Quia tamen consueverant Mauri cum navibus suis sæpe accedere illuc, ubi classis Christianorum stabat in anchoris; visum his est ponere insidias in quadam arbustorum densitate, media inter civitatem & exercitum suum. Mauris ergo ut consueverant venientibus, progressi in eos Christiani tam diu secuti sunt fugientes, quoad necatis circiter quadraginta, [navali pugna vincuntur & vincunt,] ceteri in tutum se receperunt. Alio porro die triremes suas in ipsum illum deduxerunt locum, ubi insidias tetenderant antea Christiani: qui omnium securi cum illac præterveherentur, subito erumpentium adventu ac multitudine consternati, coacti sunt fugam retro quærere, viamque vi facere, quod absque cæde hominum circiter triginta ipsis non licuit: ita par pari redditum fuit.

[96] Ceterum quia Christiani vehementer timebant navibus suis ab igne Græco, quem Mauri jaciebant; consuluerunt Ferdinandum Regem, [ad impactas fluminis alveo sudes] ecqua possent ratione amoliri periculum; qui respondit, successurum illis qualecumque remedium excogitassent. Illi ergo trabes duas crassissimas altissimasque in medium flumen defixerunt, qua Maurorum navibus transeundum erat. Quod cum fieret, ægre admodum ferentes Mauri, & transitum sibi præcludi videntes, rem impedire conati sunt; itaque fiebat, ut ad trabes istas quotidiana committerentur certamina. Cum autem die quadam minus attenderent sibi Christiani, venerunt Mauri in lembis suis, quos probe armatos habebant; & prius quam observarentur, grandibus funibus unam trabium constringentes, eamque extrahentes de fundo, [sæpe certatur,] abierunt magno cum plausu propter successum. Raymundus autem Bonifacius, irritatus injuria & probro suis facto, assumptis triremibus suis bene instructis, accessit ad ipsam navium Mauricarum stationem, seque de iis egregie est ultus, multis barbaris occisis & captis, nec paucioribus submersis; abduxitque secum grandiorem navem unam satis pretiosam, cum minoribus quatuor, nullum ipse passus damnum suorum.

[97] Hunc in modum quotidie inter Christianos ac Mauros terra & aqua res gerebantur: habebant autem Mauri quoddam balistariorum arcuum genus, quod adeo certos validosque perferebat ictus, ut excussum telum transiret equitem, quantumcumque gravibus armis munitum: cumque eo utebantur, evibratis telis in naves Christianorum, adeo celeriter recipiebant sese, ut consequi eos Christiani nequirent; hoc vero sæpe facientes magnum inferebant terrorem & damnum. [crebro excurrentium lembi,] Suos ergo videns aliquando Ferdinandus sine fructu reverti, mandavit Raymundo Bonifacio, ut iterum venturis Mauris poneret insidias aliquas, eisque si posset illuderet. Ille ergo navigia duo bene instrui & generoso milite mandavit impleri, collocarique intra hortum quemdam Aycafæ, ex parte Axarafæ, abscondique & operiri ramis, sic ut conspici nequirent: paratas etiam esse jussit triremes, in subsidium dictorum navigiorum, quandocumque opus foret. His ita dispositis venerunt Mauri in lembis suis, omnino securi nec aliquid insidiarum suspicantes; ad locum tamen earum cum venerunt, ibidem substiterunt. Christiani ergo ut eos pertraherent quo volebant trans ipsum locum, suorum unum, Arabice scientissimum, immiserunt in flumen, tamquam esset Maurus, [trahuntur ad insidias sibi positas.] qui natatu evadere cupiebat ad lembos. Hoc itaque Arabice vociferante & auxilium inclamante, festinaverunt Mauri eidem succurrere; itaque prætervecti sunt locum, ubi occultabantur Christiani. Hi autem, navigiis mox in aquam protractis, subsequi prægredientes cœperunt; & triremes ex parte altera iisdem occurrentes, medios intercepere Mauros, frustra reditum ad civitatem tentantes. Ita lemborum unus captus est, Maurique in eo venientes occisi omnes, exceptis quatuor quibus vita servata: secundus autem lembus, dum altero capiendo occupantur Christiani, evadere se posse speravit, sed frustra: nam & in hunc victores insilierunt, præcisisque remis fugam inhibuerunt, & gemina præda læti redierunt ad ceteros, nullo damno accepto.

[98] [Ad vacua iterum castra progressos prædones insequendo] Iterum porro contigit ut militibus in varia partitis, scilicet ad tutandos pabulatores, ad impediendum commeatum inferendum in urbem, ad excursionem aliquam in Mauros, & demum ad excipiendum Infantem Alfonsum Murcia venientem, castra Regia pene desolata manerent. Tali occasione venientes Mauri equites ex Gazulis decem, audacter ingresfi sunt versus tentorium Prioris S. Joannis; sed nihil repererunt quod auferrent, præter paucas vaccas ante illud oberrantes, quas continuo abigere studuerunt. Prior vero cum Fratribus nonnullis, injuriam animadvertens, sumptis mox armis progressus & insecutus est prædones; qui, dimissis inter oliveta vaccis fugam capessiverunt. Tum Prior receptas vaccas, armigero cuidam per occultam semitam reducendas commisit; ipse vero fugientes aliquousque secutus, receptum cogitabat; cum vidit peditum suorum aliquos longius progressos periclitari de vita, si dimitterentur soli. Hos ille ut recolligeret, equites suos promovens, incidit in locum, ubi centum quinquaginta equites Mauri cum multo peditatu se latenter abdiderant. Videns igitur præclusum sibi receptum ad castra, adeoque aut pugnandum aut moriendum, [deducti ad insidias Christiani pauci,] licet viginti solum equites apud se habens & pedites paucos, tamen generose in hostem invectus est: quorum multitudine cito obrutus fuisset, nisi eodem ardore sui omnes pariter impressionem facientes, ducem eripuissent periculo, amisso Equite uno Commendatore Sietefillæ & scutiferis septem. Tum vero recruduit pugna, tanto generosior ex parte Christianorum, quanto spes minor erat evadendi periculum; idque agebant tantum, ut ne inulti morerentur: quare ex his universim viginti, ex Mauris longe plures occubuerunt: donec denique totis castris clamatum est ad auxilium, Priori jam capto vel mortuo (ut credebatur) ferendum. Tum scilicet, egressis inter primos Episcopo Cordubensi D. Guiterio & D. Sancio Episcopo Coriæ, cum delectis Equitibus satis multis, [post acrem ac longam pugnam juvantur a suis,] ad festinatum eorum adventum, cœperunt Mauri receptum circumspicere, dimissis quos cinxerant Christianis; quare advenientes subsidiarii, paucos solummodo pedites in fuga tardiores assecuti, satis habuerunt Priorem non sine clade aliqua salvum recepisse.

[99] Alia die D. Henricus, cum Magistris Calatravæ atque Alcantaræ, [Spoliant suburbia Hispalensia,] nec non D. Laurentius Xuarez & Prior Hospitalis S. Joannis, communi consilio ad spoliandum suburbium Benaljofar a dictum noctu egressi, magnum ei loco damnum intulerunt, bona ejus parte incensa, abductisque pecudibus & jumentis non paucis, cum multa præda vestium rerumque aliarum: licet non sine vulneribus multis, quæ receperunt a barbaris, quorum plurimos vulnerarunt atque mactarunt, & sic tandem victores redierunt in castra. Iterum vero iidem Equites cum Infante Henrico ad suburbium alterum, Macarena b dictum, per nocturnas invecti tenebras, [Mauros ex insidiis occupant,] plurimos Mauros occiderunt & ferierunt: locoque ex parte combusto & spoliato, cum opulenta præda regressi, desolatum dimiserunt. Hujusmodi autem incursus multi facti sunt durante obsidione. Interim Rex Ferdinandus, recepto ad se Infante Alfonso, qui Murcia accersitus venerat, propius urbem castra admovere constituit; mandavitque Infanti ut metaretur intra olivetum civitati propinquum, ipse vero cum reliquo exercitu Tabladæ substitit: quod perquam moleste tulerunt obsessi. Igitur Alfonsus, cum loco sibi præscripto metatatus esset, militibus suis & Aragoniis a Rege Jacobo submissis imperavit, ut quod e re videretur pararent: qui constituerunt erupturis mox Mauris insidias ponere, quod & fecerunt. Et Mauri quidem (ut credebatur) excurrerunt; sed qui erant in loco insidiarum positi, citius quam par erat egressi, fortiter nihilominus rem egerunt; cumque iis se Infans Alfonsus junxisset, simul omnes secuti sunt fugitivos, mactantes & cædentes usque ad portas civitatis. Aragonii vero, propriam aliquam gloriam cupientes, separaverunt se ab Alfonso, quod eis nequaquam bene cessit.

[100] [pauci plurimos fundunt semel] Duobus post adventum Alfonsi Infantis mensibus, venit cum novis copiis etiam D. Didacus Lopez de Haro: qui optime receptus, metari jussus est circa portam Macarenæ, jussus etiam est eidem se jungere Rodericus Gonzales de Galicia. Mauri autem videntes quod milites horum duorum Equitum non erant valde numerosi, sæpius contra eos erumpebant, quotidie lacessentes, semper tamen generose excepti. Quadam ergo die equites ex Gazulis Mauris fortissimis multi, cum congruo peditatu progressi contra D. Didacum, cum eodem ad pugnam egresso aliquamdiu ancipiti marte pugnarunt; sed denique, victoriam Christianis largiente Deo, compulsi in fugam sunt; & quamvis aliquoties sese converterent ad resistendum, multitudine freti & hostium paucitate, [iterumque.] identidem tamen acti sunt retro usque ad portas civitatis. Christiani vero, multis equis obtentis, ovantes regressi sunt ad stationem suam. Alias iterum contra prædictos duos Equites emissum e civitate est omne robur Maurorum, ordinataque bene acie progrediebantur ad pugnam: expectabant autem eos obviam egressi Christiani, nihilo minor cum fiducia. Infans vero Alfonsus, qui, promota ultra locum designatum statione, jam progressus erat trans fluvium supra Trianam, videns tantam Maurorum multitudinem, contra eos qui erant in altera ripa progredientem; confestim conscensis navibus trajicere properavit ad auxilium periclitantium: quo facto & Mauris se ultra non moventibus, quies utrimque fuit diesque elabebatur: quare priores se Christiani moverunt, sed Mauri expectare eos non ausi in civitatem se receperunt.

[101] Eodem tempore & obsidione durante, Almogavares c, qui erant in castris Ferdinandi, pro sua quique virili parte fatigabant Mauros, nunc incursione aperta vastando agros, [vario marte pugnant Almogavares,] nunc ex insidiis rem agentes, ea qua fieri solet in obsidionibus fortuna, dum utrimque ingenium solertiaque intenditur in mutuum damnum. Contigit ergo aliquando ad eum locum, ubi Christiani insidias posuerant, appropinquare multo copiosiores Mauros quam expectaverant. Quare videntes se latere difficulter posse, generose egressi in occursum sunt; sed Mauri tam validum impetum in eos fecerunt, ut fugere compulerint amissis viginti. Atque ita Almogavares hac vice victi sunt, sed aliis deinde vicibus se egregie ulti. Magister etiam Templi, in statione sua sæpius impetitus a Mauris, [Templarii fortiter agunt:] & toties iteratarum molestiarum pertæsus, mane quodam sub auroram exivit, seque in insidiis collocavit cum suis tam prope civitatem quam potuit. In horum manus cum incidisse se viderunt Mauri, solito more egressi, conati sunt quidem sese recipere in urbem; sed non ita cito fugere potuerunt, quin equites e suis septem, pedites autem plures quam centum amitterent. Itaque factum est, ut sæpe repulsi barbari, multum remiserint de fiducia egrediendi, qua initio utebantur.

[102] Solebant etiam iidem Mauri sæpe erumpere per portam Alcazarii d, quæ est propinqua vico nunc appellato Judæorum; transeuntesque per e pontem Guadayræ aggrediebantur castra Christianorum, [Victoriam fervidius prosequentes aliqui] ac multis illatis quotidie damnis recipiebant sese ad pontem. Quibus indignatus D. Laurentius Xuarez, inito consilio cum Garcia Perez de Vargas & Equitibus aliis, ut eos deinceps ab hujusmodi cœptis absterreret, egressus cum iisdem est ad ponendas insidias. Dum autem irent, edixit omnibus, quod si forte ad manus veniretur cum Mauris, eosque contingeret in fugam dari, nemo procurreret ultra pontem Guadayræ; fore enim ut ibi perirent, quandoquidem ab exploratoribus didicerat, trans pontem illum, inter pontem f & civitatem, resedisse magnam vim Maurorum, cui resistere non possent si pontem ingrederentur. Hoc autem dicebat, experiri volens quid acturus esset Garcias Perez: itaque se collocaverunt expectaturi Mauros, solito more trans pontem venturos contra castra. Cum ergo venissent, & locum insidiarum transiissent, prodiere in hostem qui latebant, accepto signo a D. Laurentio, adeo ferociter insilientes in eos, ut Mauri cœperint se recipere trans pontem, [dimissum inter Mauros Garciam Perez] insequentibus usque eo Christianis. Illis autem hic pedem figentibus, iidem Christiani eos generose pepulerunt trans pontem, multis fugientium in flumine demersis. Porro victoriæ dulcedine abreptus Laurentius, jam pervenerat usque ad medium pontem, unde rediens atque post tergum respiciens, & animadvertens Garciam Perez minime sequi; recurrit ad pontem, viditque permixtum Mauris periclitari, quatuor eorum jam præcipitatis ab equo.

[103] Tum vero Laurentius, Decepit nos, inquit, Garcias Perez, eo progressus ubi nobis opus erit manibus strenuis uti, si eum velimus recipere salvum. Hoc vero formidans, caveram ne quis nostrum transiret pontem. Verumtamen, quoniam eo loci nunc est, progrediamur in auxilium ejus; grande enim dedecus nobis foret, si tam insignis Eques per nostram culpam hodie amitteretur. Hic dictis irruerunt contra Mauros pontem tenentes, [ægre recipiunt hoste cæso.] feriendo, mactando, & præcipitando barbaros, quorum multi de ponte in flumen dati, alii ex ripa transitum natatu tentantes, submersi omnes sunt; ceteri turbatis ordinibus perquam confuse intulerunt se in portam Alcazarii, desiderantes e suis vice ista plus quam tria millia hominum. Cum vero redirent victores Christiani, dicebat eis Laurentius Xuarez, non invenisse se eatenus cui inferior haberi vellet animi & corporis robore, præter Garciam Perez, qui omnes eo die fecerat fortiter agere. Atque ex hoc tempore omnino non fuerunt amplius ausi Mauri redire ad oppugnanda castra Christianorum, sed quieti se continuerunt intra civitatem.

ANNOTATA.

a Liber quartus Theatri urbium, cujus Tabula 2 Hispalim exhibet in plano, cum nominibus portarum, platearum, ecclesiarum præcipuarum, atque etiam ædium suburbanarum, nusquam hujus nominis meminit: sed plura ex eo tempore mutata esse patet ex porta Alcazarii mox nominanda, ac Vico Judȩorum, quæ hodie aliter nuncupantur. Zuniga existimat Benaljofar suburbium, istic fuisse, ubi nunc S. Bernardi dicitur; ad quem locum per portam Cordubensem exitur.

b Macarenæ suburbium nomen dedit ei portæ quæ est in orientali urbis latere, incipiendo a Turri aurea septima inter decem.

c Almogavares, inquit Mariana lib. 10 cap. 10, veterani, præcipua dexteritate & multis bellis adversus Mauros exerciti: [Almogavares inter Hispanos qui;] & hujusmodi militibus adscribit Rodericus supra initium expeditionis Cordubensis. Discimus autem ex Nicephoro Gregora, una littera l extrita nomen corrumpente, Ronzerium, Regis Aragonum Petri genitorem, habuisse in exercitu suo mille Amagabaros, quos Latini Pedites appellant, Eadem voce usum Villanium Florentinum in Italia notat Carolus Macer, in Hierolexico fratris sui Dominici; docetque vocem Arabicamesse, ex Mghabbar, quod pulverulentum significat, & articulo al compositam, addita Euphoniæ causa vocali inter m & g. Sed quale genus militiæ isti haberent clarißime explicatum reperitur in Historia Catalauniæ, quam seculo 13 ad finem vergente scripsit Bernardus Desclot, continentem ies sui temporis, eas præsertim quas geßit Petrus Aragoniæ Rex ab an. 1276 ad 1285, quamque Castellana linguæ redditam Raphael Cervera imprimendam Barcinonæ curavit an. 1616. [eorum militandi & vivendi forma.] Ibi libro 2 cap. 3 sic illi describuntur in litteris ad me datis, nam librum ipsum non vidi: Almugavarum professio est semper in armis vivere, extra habitationem communem, in montibus & silvis, continuo pugnando cum Mauris; in quorum terras excurrendo ad duas tresve diætas, struunt illis insidias, indeque revertuntur ad terras Christianorum, multa cum præda multisque captivis, unde illis tota victus ratio. Incredibile dictu est, quam laboriosam & asperam vitam agant, sæpe biduum triduumve impasti, aut solis campestribus herbis sese sustentantes, citra fastidium aut molestiam. Totus eorum vestitus & apparatus, sagulum unicum est perquam breve, hieme non minus quam æstate, cum femoralibus coriaceis valde arctis; gladius acutissimus & minime latus, ex corrigia robusta pendens; hasta seu minor lancea; jacula duo, cum ascopera in humeris, in qua ferunt bidui triduive cibum, cum fomite & silice ad ignem. Admodum expediti ad incurrendum recurrendumque sunt, & omnes fere ex montanis Aragoniæ, Cantabriæ vel Castellæ, ac plerique Nobiles, qui facultatibus ad vitam in urbibus tolerandam destituti, ad Maurorum confinia se recipiunt, rapto ut dixi, victuri, quoniam alia iis nec res nec spes est; tales nempe quales in Hungaricis bellis identidem nominatos audimus, Haydones, vel Hussaros.

d Porta Alcazarii, de quo infra num. 112, olim stetit inter Portam Xeresiam & illam quæ a Carnibus nomen habet, cujus arcus ab annis 50 adhuc cernebatur. Qui autem, tunc cum scribebatur Chronica, Vicus erat Judæorum, nunc occupatur a parochiis S. Mariæ Candidæ, S. Crucis, S. Bartholomæi, & ex parte etiam S. Nicolai; protegebaturque ea parte muri, qui inter Carmonensem portam atque prædictam portam Alcazarii tenditur.

e Ex Chronica Generali intelligitur, tam in titulo Capitis 60, quam in contextu erratum a vulgatæ editionis curatore, dum portam pro ponte legit. Guadayra autem rivulus est Tabladam percurrens, ducto ab Alcala principio, & una circiter Hispalim leuca in Bætim se ingerens.

f Est autem trans pontem usque ad muros civitatis planities æqua, ad spatium mediæ circiter leuca, in quam facillime procurrere Mauri equites & majori numero circumvenite pauciores Christianos poterans. Quæ ultima tria puncta Hispalensium nostrorum litteris didici.

CAPUT XVI.
Varia ad Trianensem pontem arcemque fortuna partium.

[104] Habebant Mauri pontem ligneum, navigiis instratum, & catenis ferreis perquam firmiter connexum, [Trianensi ponte navali destruendo,] ea parte qua transibatur ab urbe Trianam: qui pons magno commodo obsessis erat; sublatus autem ad extremam eos poterat rerum omnium penuriam deducere. Ferdinandus ergo, cui propositum erat vel urbem capere vel in ejus obsidione mori, considerans omnem annonam omneque auxilium civitati per pontem istum venire, itaque differri cupitam victoriam, forte etiam se numquam potiturum ea; in consilium advocavit Raymundum Bonifacium & alios maritimarum rerum expertos; eosque jussit excogitare modum quo posset pons Trianæ frangi. Post longam deliberationem, imprimis placuit accipere e tota classe navigia majora ac firmiora duo, [parata navigia duo,] eaque instruere omni necessario apparatu, ac denique expansis velis immittere in pontem. Intravit autem Raymundus in unum eorum cum congruo numero suorum: alterum vero conscenderunt ii quos idem Raymundus ad hoc delegerat: quando circa meridiem ventulus aliquis assurgens, rei bene agendæ spem fecit. Huic intenti Christiani, naves prædictas aliquanto spatio siverunt flumine secundo delabi, ut ex majori intervallo accipientes deinde impetum, vehementius in pontem impelli possent.

[105] Dies sanctæ Cruci sacer agebatur & mensis Majus, [in festo inventæ Crucis,] quando tentanda res erat. Jussit igitur Ferdinandus Rex, pro sanctæ fidei exaltatione servituris navibus aplustria imponi crucibus sericeis signata: quæ cum tensis quantum ventus aspirabat velis sursum proveherentur, subito requievit aër, & remittens se ventus mœstitiam movit Christianis. Sed brevi alius isque valentior ventus insurrexit: quo impellente provectæ sunt naves, frustra id conantibus impedire Mauris, qui per Arenariam a dispositi, arcubus balistisque & fundis atque omnis generis machinis jaciebant majora minoraque tela, [rem conficiunt.] quod idem fiebat a custodibus Turris-aureæ, & ex altera ripa a præsidiariis Trianensibus: sed exiguo utrimque cum damno. Itaque prior navis, quæ secundum latus arenariæ provehebatur, acta in pontem est; sed confracto in quod impegit navigio, ipsum pontem frangere ac perrumpere non potuit. Hoc autem fecit navis altera, qua Raymundus Bonifacius vehebatur, magno cum plausu spectantium rem eminus Christianorum; quorum Rex Ferdinandus, volens fracto jam ponte tutum navibus prædictis receptum parare, cum filio Alfonso multisque Equitibus ac numeroso milite, impetum fecit in Mauros arenariam insidentes, omnesque retrusit in civitatem. Exhinc cœperunt Mauri rebus suis omnino diffidere, præcisa cum ponte etiam spe omnis ulterioris subsidii.

[106] Rex autem, cum filio & Magistris Ordinum totoque exercitu, movit contra Trianam, [Triana ipsa obsessa] eamque cœpit ex omni parte quatere; accesserat enim eo per flumen etiam Raymundus Bonifacius cum universa classe. Verumtamen Christiani, tam aqua quam terra, grandia patiebantur incommoda a saxis sagittisque, ex castello in ipsos continuo denseque emissis: quod animadvertens Ferdinandus, neque id pro tempore caveri a se posse, receptui signum dedit. Cupiens nihilominus obtinere locum, moram alioqui facturum victoriæ de civitate speratæ, Infantem Alfonsum aliosque filios suos, D. Fredericum & D. Henricum, emisit ad castellum propius lustrandum: qui mandata patris executi, jusserunt fieri crates ac vineas, quibus protectus miles ad murum subiret. Comitabantur eos Magister de Ucles, D. Rodericus Gomez, & D. Rodericus Flores, Alfonsus Tellez & Petrus Ponce, qui stationem ceperunt ad Trianam juxta flumen, totusque eodem mox accessit exercitus: & pars adoriri vi aperta castellum cœpit, pars ad illud cuniculum ducere. Sed latere Trianenses conatus iste non potuit: quare cuniculo e contra acto occurrerunt fossoribus Christianorum, atque in omne periculum tam vigilanter intenderunt, ut Christiani desierint cuniculos nihil proficientes moliri. Mauri porro Trianenses, [frustra oppugnatur.] qui per pontem jam ruptum sperare auxilium nullum poterant, collatis ex omni circum regione necessario ad sustinendam obsidionem apparatu, non desponderunt hic animos: sed crebris eruptionibus fatigabant obsidentes, & balistis quas habebant fortissimis fundisque tela & saxa jaciendo, haud parvum nocumentum inferebant. Judicavit ergo Rex Ferdinandus, murariis tormentis & machinis sibi esse opus ad oppugnationem promovendam: quibus paratis & admotis, fortiter quidem quatiebatur castellum: sed Mauri, suis contra machinis usi, adversas aut impedire aut etiam frangere conabantur: sæpe etiam erumpentes & mox sese recipientes, haud infeliciter fallebant adversarios, ardore pugnæ & hostis persequendi propius protractos ad munitiones, a quibus non facile erat absque damno reverti, quantumcumque ageretur caute. Atque in hunc modum ducebatur tempus ad castellum, aliis illud expugnare, aliis propugnare nitentibus.

[107] Interim ad castra venit nobilis quidam, ex iis quos Infanzones b nominant: qui ibi conspiciens Equitem, [Quidam indignatus Garciæ Perez propter scutariam tesseram;] eadem qua ipse tessera militari utentem, undis scilicet albis & cæruleis, accessit ad alium Equitem, indignans quod eadem qua ipse tessera uteretur aliquis minoris conditionis, dicensq; quod eam ipsum cogeret abdicare. Cui is qui inter rogabatur respondit, idemque affirmarunt alii præsentes, etiam atque etiam videret quid inceptaret. Iste enim, inquiebant, Eques, licet exteriori habitu despicabilis videatur, est Garcias Perez de Vargas, Eques honoratus & in dignitate positus, mireque generosus & fortis in armis, qui si verba tua intellexerit, haud facile manus ejus evades: tantum enim in armis valet, ut ceteri Equites libenter ei primas deferant. His ille auditis verecundatus conticuit: res autem, nescio quo deferente, ad aures Garciæ Perez pervenit, qui quidquam se scire dissimulavit. Quodam autem die, [eodem contra Mauros pugnante fortiter] cum simul ad claustra castrorum observarent ipse & Nobilis iste, Equitesque nonnulli alii; egressi Triana Mauri, nonnullis Christianorum cæsis, accedebant versus ipsos illos Equites, uno inter ceteros præcedente atque monstrante, quod eorum aliquem ad singulare certamen deposceret. Hoc viso, Garcias Perez subdidit equo calcaria, & Maurum tam felici ictu perculit, ut eum in terram prosterneret: tum ceteri similiter in Mauros provecti, pepulerunt eos usque sub arcem. Hic enimvero pugna recruduit, animadversa paucitate Christianorum, ita ut totum fere diem duraret. Validis autem utrimque ictibus agebatur res, lanceis, gladiis atque clavis, dum interim ex arce densissima sagittarum ac lapidum pluviæ mittebatur in Christianos, quorum sane multi læsi fuerunt, sed multo plures Maurorum cæsi: atque ita his intra arcem compulsis, isti victores reverterunt in castra.

[108] Ingentia eo die facinora Garcias Perez ediderat, ictusque tam multos & grandes clypeo suo exceperat, [& tesseram in conflictu abolitam referente,] ut totum pene confractum referret, atque e tessera undarum eidem appictarum nihil amplius appareret. Videns ergo Infanzonem prædictum, ad claustra castrorum eodem loco consistentem, ubi eum dimiserat (nec enim inde se moverat) Domine, inquit, Eques, talibus in locis depono ego tesseram undarum, quæ expungitur eo quem vides modo: si placet, altera vice, quando Mauri redibunt, simul ambo egrediamur in occursum; ibi apparebit uter nostrum magis mereatur undas istas gestare. Non fuit Equiti illi, jam pridem dictorum a se temere verborum pœnitenti, gratus sermo; jamque metuebat, ne suas ipse undas cogeretur deponere; quapropter voce modesta respondit: [atque ad simile experimentum provocante,] Domine Eques, bene tibi convenit undulata tessera, multumque decoris ipsa ex te recipit, ac majori deinceps in pretio erit: obsecro te, ut tamquam generosus, qualis es, ignoscas mihi, si quid contra te locutus sum priusquam haberem cognitum. Benigne, quod petebat ille jam bene humiliatus, indulsit Garcias; gratiasque accepit a supplice suo, multum gaviso, quod tam parvo culpani redemisset. Scivit autem rem gestam D. Laurentius Xuarez & Regi Ferdinando retulit, vehementer probanti factum, utpote cui jam pridem notus erat Garcias: [confunditur.] mox autem totis vulgata castris, confusionem haud modicam attulit Nobili isti; passim enim explodebatur, & interrogabatur, ecquid ei cum Garcia Perez accidisset.

[109] Eodem tempore D. Arias Archiepiscopus S. Jacobi venit in castra, & stationem sibi elegit circa c Tagarete; moxque infirmari cœpit tum ipse tum comites sui. [Mauri infestantes stationem Compostellani Archiepiscopi,] Mauri ergo, videntes ipsum adeo procul abjunctum ab aliis, frequentius incurrebant in eum, & magna inferebant damna. Hoc cognoscentes D. Petrus Ponce, D. Rodericus Flores, & D. Alfonsus Tellez; atque inurbanum ac minime ferendum rati, quod adversus infirmum Archiepiscopum adeo insolenter agebant Mauri; conspirarunt ut eis insidias struerent. Quare accersitis viarum ductoribus, quorum unus fuit Dominicus Muñoz, illarum expertissimus, idemque vir fortis ac generosus; assumpserunt secum equitatum aliquem ex copiis Infantis D. Alfonsi, modicum illum, sed bonum; seque convenienter disposuerunt, & venturis Mauris ad se pertrahendis exposuerunt oves Archiepiscopi. Ut ergo venerunt barbari, ovesque a statione aliquantum abjunctas sunt conspicati, pertranseuntes insidiarum locum, abigere eas cœperunt: sed egredientibus qui latebant, dimissa præda fugam inierunt qua quisque poterat. [castigantur.] Insecuti autem eos Christiani, ferientes atque mactantes, sic castigarunt, ut plerique in loco occubuerint, interque illos equites Gazulæ quinquaginta ex generosioribus (ex istis enim erant qui prodierant) peditum vero ad quingentos: pluresque periissent, si non tam cito ex insidiis suis prodiissent Christiani.

[110] [Pabulatorum custodes ab eisdem invasi] Solebant equites Ferdinandi Regis, per vices cohortesque suas egredi ad custodiam pabulatorum, secundum ordinem a Rege constitutum. Quodam ergo die, cum vices custodiæ obvenissent Didaco Sanchez & Sebastiano Gutierrez, exiverunt cum equitibus viginti: viderunt autem eos centum quinquaginta equites Mauri, Xerez egressi; contemptaque Christianorum paucitate, irruerunt super illos. Qui in orbem collecti, defendebant se quo meliori poterant modo, Mauris circumquaque prementibus, tantumque non obruentibus telorum ac sagittarum multitudine. Sed profuit Christianis consilium, quo jacta in se missilia frangebant omnia, non retorquebant in hostem: læsi tamen fuerunt ambo duces, ex quibus Sebastianus Gutierrez statim expiravit; Didacus vero Sanchez nequaquam evasisset, [ægre mortis periculum evadunt.] nisi fideliter adjutus a suis fuisset. Hi autem adeo fortiter se premi sentientes, aliquoties impetum fecerunt in hostem: fuitque tam pertinax utrimque pugna, quia neutris subsidio veniebatur, ut totum fere diem tenuerit. Christiani vero omnes, nimio fessi labore, mactandi fuissent vel capiendi, nisi tandem, audita in castris Regiis prælii fama, itum fuisset in auxilium: quo viso receperunt se Mauri, & prius se muris incluserunt, quam assequi eos possent qui sequebantur. Alias accidit, ut equites ad pabulatores tuendos designati, serius egrederentur, atque prægressi illi in Mauros inciderent: qui cæsis circiter ducentis viris, jumenta multa abduxerunt, prius quam advenientes præsidiarii attingere eos possent.

[111] Eques Maurus d, ex voto peregrinus, Andaluziam intraverat, [Simulatus transfuga spe sua frustratur.] Hispalensibus Mauris adjutor futurus: qui eos videns tam arcte obsideri, modum aliquem ultionis per fraudem de Christianis sumendæ excogitavit, communicavitque cum obsessorum Primoribus. Probato eo, misit ad Alfonsum Infantem qui nuntiaret, quod ei traditurus esset duas turres quas tenebat, tantum cito veniret ad eas occupandas. Suspecta Alfonso erat fides Maurica; ideoque non ausus ire ipse, pro se misit D. Petrum de Guzman cum aliquot equitibus; quos neci continuo destinarunt Mauri: sed D. Petrus fraude agnita, subditis equo calcaribus, velocissime se recepit aliique post eum; insequentibus Mauris, & unum, qui minus cito ab iis se expediverat, assequentibus, quem etiam occiderunt: de reliquo votis suis insidiisque frustrati sunt *. Rex porro Ferdinandus, [quotidiani conflictur partium.] videns Archiepiscopum S. Jacobi infirmari, ipsum, cum majori suorum patre e æque infirma, in propria remisit curandum; transivitque ad stationem ejus Magister D. Pelagius Correa f cum suis, juxta muros civitatis: usque eo enim hæc stringebatur, nec nisi natatu poterant Mauri egredi: non tamen propterea cessabant ultro citroque Hispalenses ac Trianenses inter se commeare, non valentibus Christianis claudere aquas. Ægre valde id ferebat Ferdinandus Rex, multumque angebatur, quod neque commercium istud communionemque præsidii & auxilii mutui posset præscindere, nec Trianam pugnando obtinere. Advocato igitur in concilium Raymundo Bonifacio & reliquis nauticæ rei peritis, deliberavit de transitu illo occludendo, atque ad eum finem voluit arenariam occupari, admotis illuc triremibus suis. Sed Mauri tanta mox copia se effuderunt in occursum, ad prohibendum transitum, ut tota die peragi nihil potuerit.

ANNOTATA.

a A Turri-Aurea usque ad Portam Almeniliæ, inquit Morgadus, Arenaria ea extenditur, id est secundum totum latus urbis Occidentale, reflectendo per Boreale urbis cornu ad latus Orientale, ubi secunda a dicto cornu porta Almaniliæ est. Latißima tamen est Arenaria in spatio, quod inter Turrim prædictam & pontem procurrit, ubi, inter Portam Trianensem & Postica Ataracanarum, [Arenaria Hispalensis.] id est Armamentarii (hodie Postica Carbonaria dicta) media est speciosißima nunc Porta del Arenal: Morgadus autem tam spatiosam Arenariam esse asserit, ut capere possit plusquam quinquaginta millia bellatorum, præter suburbanas domos, quæ tunc nullæ erant.

b De Infantionibus multa & erudita Cangius: eorum tria genera apud Aragones distinguit Vitalis Episc. Oscensis. Michael de Molina in Repertorio, Militum filios appellat, ita ut hi nascantur illi creentur.

c Tagarete rivus initium sumit ad latus Borealecivitatis; & hortos Archiepiscopi rigans, transit per pratum S. Iustæ, [Tagarete rivus Hispalim alluens.] cui aërem valde insalubrem reddit vaporibus suis, si quando tempore æstivo exundat: inde sub aquæductu Carmonensi decurrens, usque ad portam Xeresiam deinceps civitati pro fossa est, ad pedem Iurris aureæ influens in Bætim. Metabatur ergo Archiepiscopus ad partem Vrbis Borealem, e regione portæ Macarenæ, prohibens nequid illac victualium inferretur.

d In titulo Capitis 66 Maurus iste proprio nomine appellatur Orias: quod forte e textu excidit per incuriam transcribentis; exprimitur tamen mox infra num. 112.

e Quidquid hic de isto Archiepiscopo dicitur, narrat iisdem verbis Ægidius Davila, in Theatro istius Ecclesiæ pag. 55, tamquam ex Chronica Generali Hispaniæ acceptum; unde iterum confirmatur, quod alibi diximus, duarum Chronicarum alteram ex altera multum transcripsisse.

f Nempe, rupto ponte Trianensi, minus necessaria erat Statio tertia trans flumen ad urbem fame cogendam; quod Regem sperare ausum cum exercitu tam exiguo, pene fidem superaret, nisi factum doceret tam certa historia.

CAPUT XVII.
Deditio Hispalensis urbis ejusque descriptio.

[113] Expectatione sua circa transitum frustratus Rex Ferdinandus, [Capto Oriæ Mauro] edixerat, præmia se largiturum ei, qui ipsum impedire posset. Cum ergo quadam die Hispali Trianam transissent Orias & alii quidam Mauri sine obstaculo ullo, non ita expeditum invenerunt reditum: siquidem Raymundus Bonifacius eis se objecerat, cum navibus & lembis bene armatis. Quo viso, reditum ad suos desperans Orias & qui cum eo erant, petierunt adduci ad colloquium Regis. * Hic vero ad audiendos eos misit Rodericum Alvarez: ac primam ab iis propositam conditionem attulit ex parte Axatafi, [agitur de urbis deditione.] quod arcem Hispalensem Ferdinando traderet, pecuniam vero annue pendi solitam Miramolino, ipse & Axataf partirentur; itaque Mauri permitterentur manere in civitate. Sed Rex, qui eos tam arcte constrictos tenebat, nec audire quidem voluit conditionem ejuscemodi: quare alias a ei obtulerunt Mauri, quas æque rejecit; omnino volens civitatem sibi liberum ab illis relinqui. Tum denique petierunt ut regredi sibi liceret, cum liberis, uxoribus, & facultatibus suis: quod si ad Regis militiam transire vellent aliqui, in ea reciperentur: atque in hanc conditionem Rex non invitus consensit. Petierunt deinde, ut liceret sibi æquare solo Mezquitam majorem: quod Rex arbitrio filii sui Alfonsi reliquit: hic vero respondit, quod si vel unicam tegulam inde dejicerent, nec Maurum nec Mauram vivam dimitteret ex tota civitate. Tum supplicarunt ut saltem liceret sibi demoliri turrim, pro qua essent aliam fabricaturi: sed etiam ad hoc respondit Alfonsus, quod vel propter laterculum unum ablatum Mauros omnes esset interfecturus. Ergo nihil his profici videntes Mauri, [qua conclusa urbem obtinet Rex 23 Nov.] promiserunt quod intra septem dies evacuatam urbem tradituri essent. Atque ita obtinuit Rex civitatem in die S. Clementis XXIII b Novembris anno MCCXLVIII. * Firmatis deditionis faciendæ conditionibus, continuo Alcazarium c traditum Regi est, & Mauri ab eo petierunt unius mensis spatium, [& Maurio egressis,] quo possent quæ collibitum foret vendere. Hoc autem obtento, distractaque qua volebant carere supellectile, ac pretio recepto, claves civitatis tradiderunt Regi, liberam eam vacuamque facturi; quibus Rex mandavit ituris mari naves atque triremes d consignari, terra autem discessuris jumenta & custodes præberi, qui salvos ubi optassent sisterent. e Egressi autem versus Xerez sunt terrestri itinere trecenta hominum millia, quos comitatus usque Xerez est Magister Calatravæ.

[113] Ipse vero nobilis-Rex Ferdinandus, cujus tot illustria gesta refert præsens Historia, [eam 22 Decembris ingreditur,] nobilissimam civitatum Andaluziæ Hispalim ingressus est in festo Translationis f S. Isidori, quondam Hispalensis Episcopi XXII Decembris; solenni cum processione exceptus ab Episcopis & plurimo Clero, communique gratulatione laudantium Deum ac benedicentium, propter favores Regi impensos, tantasque victorias de fidei Christianæ inimicis concessas. Ingresso autem Rege in ecclesiam S. Mariæ, Missam celebravit nobilis quidam Prælatus D. Guiterius, Electus g Toletanus: qua finita Rex abiit ad arces suas, comitatus Magnatibus omnibus; festumque ibi diem cum iis agens, cunctis lætitiæ signis eum celebravit. [post infinitos 16 mensium labores,] * Incredibile porro est quantis laboribus vigiliisque Ferdinando steterit conquisitio civitatis prædictæ; quantis periculis ærumnisque, in tot præliis, excursionibus, velitationibus; in adducendo ad castra sua commeatu omnis annonæ, eumque hostibus præscindendo; inter plurimas suorum mortes, necessariarum rerum defectus frequentes, assultus Maurorum fere quotidianos, gravesque & vulgatos per exercitum morbos, quos generabat intensissimus æstus, aërem sic inflammans, ut sudore omnium diffluerent corpora, castrensibus operibus pridem fatigata & debilitata. Habuerat autem idem Rex castra instar h populosæ urbis, in plateas vicosque distributa; ut cuique opificum generi sua esset specialis habitatio, in quibus & textores, & campsores, & aromatarii, & pharmacopœi, [in castris ordinatissimis, ex antlatos.] & frænarii nominabantur: fora item piscaria & macella: ut quicumque illa vidit, dicere potuerit, nihil illis castris magis ordinatum, opulentum ac nobile se conspexisse, nequidem in potentissimis civitatibus. Ita enim ibi fixus hærebat exercitus, cum mulieribus, infantibus, supellectileque domestica, ac si perpetuo habitandum eo loci fuisset: sciebant enim omnes, Regem Ferdinandum habere propositum, imo votum, toto vitæ suæ tempore numquam discedere nisi capta urbe: certaque persuasio de constantia Regiæ in quocumque cœpto voluntatis, fecerat homines undequaque affluere, ibique tam fixe permanere i.

[114] Sexdecim menses operi isti Rex beatus impendit: & vero operæ pretium retulit. Est enim Hispalis circuitu amplissima, [Vrbi ornatissimis turribus instructæ,] conditione nobilissima civitas regionis totius: cujus muri altissimi, amplissimique ac fortes valde, ornantur turribus pulchre dispositis & eleganter elaboratis. Antemurale quoque ejusmodi est, ut quælibet civitas eo se solo perquam bene muratam crederet. In ripa fluminis ab aquis ipsis turris assurgit, Aurea nuncupata, propter venustissimam qua nitet speciem. De turri autem S. Mariæ quid dicemus, cum in ejus ornatum humana omnis industria consumpta videatur? Est autem sexaginta pedes lata, alta ducentos quadraginta. Scalæ interiores, per quas adscenditur, gradibus tam amplis planisque k assurgunt, ut mula vel equo conscendere eam Reges, Reginæ, ac Magnates possint. Supra hanc l turrim alia minor eminet, octoginta solum pedes alta, sed opere admirando fabricata: supra quam ænei m morbes seu sphæræ quatuor gradatim consistunt, ita ut minima summum locum teneat, secundum major aliquantulum; sub illis major sit etiam tertia: quæ licet omnes sint speciosissimæ, neque similes sibi fortassis uspiam habeant, quarta tamen & infima, ut magnitudine ceteras, sic & elegantia superat. Distinguitur enim quasi per canales duodecim, singulos quinque palmorum amplitudinis; adeo ut cum inducenda hæc machina in urbem esset, nec ulla portarum satis ampla ad ipsam excipiendam, latior aperiendus aditus fuerit: quando autem radiis solaribus illuminatur, visendam se præbet plus quam spatio diurni itineris.

[115] Alia præterea ornamenta multa & prærogativas habet hæc civitas, [& totius orbis commerciis nobili,] paucis communes: ad ipsam enim ac pene sub muros ejus, appellunt undequaque advectæ naves ex Tanger, Zeuta, Tunez, Bugia, Alexandria, Genua, Lusitania, Anglia, Pisa, Burdegala, Bajona, Catalaunia, Sicilia, Vasconia, Aragonia, Francia, aliisque regionibus transmarinis, tam Maurorum quam Christianorum, qui ibidem omnes censent aliquos nationis suæ habitatores. Oleo præterea sic abundat, ut terra marique sufficiat magnis etiam regionibus, aliasque innumerabiles opes continet: & in districtu ejus numerantur centū millia prædiorum, absque portubus, unde ingens annue reditus provenit. Denique victoria hæc ex memorabilioribus fuit, quæ unquam tam brevi tempore relatæ in mundo sunt: cui credi possunt causam dedisse, primo ac præcipue divini favoris indulgentia erga servum suum, nobilem ac beatum Regem D. Ferdinandum: deinde eximia fides optimorum subditorum erga eumdem, quia nullus Rex umquam tam bonos tamque obsequentes habuit, quam Castellanos suos Ferdinandus; cum ipsa eorum natio ex propria natura Regibus suis fidelissima sit, præ alia quacumque; cujus utinam probitatem provehat Deus porro, evehatque ad sui honoris incrementum!

[116] Nobilissima autem civitas ista obtenta fuit anno Domini MCCXLVIII n die S. Clementis, id est XXIII Novembris: & postea nobilis Rex Ferdinandus obtinuit alias multas civitates & regiones, [Rex sanctus statum ecclesiæ & politiæ ordinat.] suoque adjunxit imperio; subjiciendo sibi Reges & regna, quæ ei clientelari jure subdiderunt se, tamquam Domino solventes tributa & vectigalia: quidquid enim cis mare ex parte Castellæ Mauri possident, in ejus venit potestatem. Primum autem opus Regis hic fuit, restituere pridem vacantem Sedem Episcopalem, ad Dei Matrisque ejus honorem, cui ecclesia ipsa est dedicata; stabilire in ea Canonicatus ac Dignitates alias, perquam bene fundatas; dotare illam multis possessionibus oppidorum atque vicorum opulentia insignium, præter ingentem gazam, quam donavit primo ejus o Archiepiscopo, Raymundo. Ecclesiasticis porro rebus tam bene dispositis, etiam politicum statum optime constituit, collocans in urbe habitatores omnium ordinum atque conditionum, quibus domos fundosque distribuit liberaliter; accersens etiam cunctarum artium opificiorumque magistros, & cuique generi suos sigillatim vicos tribuens; litteratos etiam ac doctos viros p invitans; ea denique omnia curans, quæ civitatem aliquam ornare ac nobilitare possunt. Similiter & territorium circumjectum habitari colique præcepit: & civitatem magnis communivit instruxitque privilegiis, quibus gavisuri in posterum essent, tam qui illuc habitatum venirent, quam quos ibi ab initio collocavit, propter fidelem operam sibi navatam obsidionis tempore.

ANNOTATA.

a Morgadus ait secundas conditiones fuisse, ut Mauri Regi penderent totum quod Miramolino dabatur, [Dedendæ urbis conditiones, rejectæ.] & præter Alcazarium traderent partem tertiam civitatis: denique, ut traderent partem dimidiam cum eodem tributo, & suis expensis ducerent murum, qui utramque partem separaret.

b Hunc diem festivum quotannis agunt cives, solenni cum proceßione, in qua circumfertur Gladius de sepulcro sumptus, [Anniversarium ejusdem deditæ.] quem creditur in manibus habuisse Rex Sanctus cum urbem inveheretur; quod tamen non nisi uno post mense factum mox indicatur. Dicit autem Morgadus tunc Regi traditas claves urbis: moxque non solum arcem, sed omnes etiam turres & Mezquitam fuisse præsidio regio occupatas, post annos quingentos triginta quatuor, quibus civitas fuerat in potestate Maurorum.

c Alcazarium olim dicebatur quod nunc Palatium, istic ubi Australe cornu civitatis a Turri-aurea versus ecclesiam majorem procurrit in modum trianguli: [Alcazarii Hispalensis situs.] cujus basis a dicta turri ultra portam Xeresianam se extendit, murisque ac turribus per singula latera denis aut pluribus instruitur, & versus ecclesiam suam portam habet quæ Palatii dicitur, propterea quod ducat ad palatium ibi situm: atque ita habes portam Alcazarii supra quæsitam, eiqueadhærentem Vicum Judæorum.

d Centum millia hominum mari se commisisse scribit idem Morgadus, quibus Rex indulserit quinque naves, per Bætim subductas usque Hispalim, cum decem triremibus & una carraca, id est navi majori rotunda, qualem Nonius in Plautum videtur appellare Circerum, quam Navim Asianam prægrandem interpretantur Lexicographi: hæ tamen naves debuerunt sæpius ivisse & redivisse, ut tanta turba eveheretur.

e Addit idem Morgadus concessum Axatafo, quem Maurorum Archithalassum appellat, ejusque partiariis & fautoribus, ut qua possent meliori fortuna remanerent in Sanlucar, Aznalpharache, & Niebla.

f De S. Isidoro ejusque translatione egimus 4 Aprilis: celebratur ipsa die 22 Decembris.

g Roderico scriptori defuncto, sub an 1247 succedens Joannes Vxamensis, supra laudatus, [Guiterius Archiep. Toletanus] ac deinde Burgensis Episcopus, uno vix anno tenuit Cathedram Toletanam; suffectus autem eidem Guiterius, dicitur vixisse biennium in eo gradu, & obiisse anno 1250. Verum observat Zuniga, num. 23 hujus anni 1248, vacasse Sedem Toletanam adhuc mense Martio anni 1249. Cum autem ex Canonico Episcopus factus Guiterius sit, Electus licet, non potuit ejusmodi actione perfungi, quæ soli Episcopo consecrato competit, ideoque idem Zuniga suspicatur, erroris occasionem ex synonymia sumptam; & eum qui ecclesiam dedicavit fuisse Guiterium, Episcopum Cordubensem. Quia autem præcipuum domandæ urbis instrumentum fuit navalis illa machina, quæ pontem fregit; ideo credit idem Zuniga, Capitulum Hispalense pro Sigillo, cujus formam ex ipso infra repræsentamus, sumpsisse navim, tensis provectam velis, residente ad puppim Deipara.

h Simile quid sub annum 1604 in triennali obsidione Ostendæ in Flandria contigisse audivimus.

i Testis II super art. 54 in Summario, dicit ex historiis, quas legit & habet, quod sanctus Rex, quantumcumque gravatum se videret in expensis ad bellum faciendis, [Sancti abstinentia a gravandis bonis ecclesiasticis.] Deo tamen & justitiæ armorum suorum confidens, numquam aggravaverit populum sibi subditum novo aliquo tributo. Quæ ejus abstinentia maxime patuerit in obsidione Hispalensi; ubi cum hoc ei suaderetur, quin etiam suggereretur, posse eum in causa fidei etiam uti argentea suppellectili ecclesiarum, quibus eamdem deinde copiose restitueret; responderit, aliud se subsidium ab ecclesiis earumque ministris non sperare quam orationes, aurum vero aut argentum nequaquam (sicuti in particulari narrat Mariana de Regis institutione) quantum autem ad regnum gravandum attinet, magis timere se maledictionem unius edentulæ vetulæ, quam totum exercitum Maurorum: posse enim Deum, qui tali loco ipsum posuerat, & regni defensionem commiserat, prospicere de mediis ad victoriam necessariis, sicut eatenus fecerat: & hoc narrat Fr. Dominicus de Baltanas aliique. Marianæ libellus hic citatus ad manum mihi non est: Baltanas Dominicanus post an. 1560 obiit, eumque Nicolaus Antonius in Bibliotheca Hispanica scribit edidisse Compendium rerum Moralium in Hispania gestarum; & curasse ut ederetur apud Ioannem Truxillo Flos Sanctorum. In alterutro, Lector, credo, inveniet dictum, hic allegatum.

k [Turris Hispalen. opus Maurorum.] Similibus gradibus etiam conscenditur tectum Basilicæ Vaticanæ Romæ; sunt enim plani & leniter solum acclines, sic ut ab angulo ad angulum mediæ turris, secundum cujus latera gradus isti ducuntur longitudine 23 pedum, solum enitatur quis sursum pedes 5; qui quater secundum numerum laterum replicati, faciunt ut singulæ cujusque lateris fenestræ, quæ lumen ipsis gradibus præbent turrisque interioris cameris, una supra alteram posita videatur intervallo pedum 20 circiter. In theatro urbium Turris hæc sic delineata invenitur, ut ex argulo unovidenti duo latera conspicienda offerantur; itaque patet oculis ipsis illa, quam dixi, fenestrarum utrimque paulatim ascendentium differentia. Eadem repræsentatur in altero ejusdem tabulæ latere, introrsum conspicienda per effractum muri angularis hiatum; sed perquam infeliciter: quia nec turris mediæ latera prædicta conspiciuntur, neque scalarum forma vera exprimitur: notantur enim in lateribus singulis 8 vel 10 gradus, singuli tam alti quam lati, quos a quadrupede scandi, sicut ibi fingitur, impoßibile sit; cum econtra non nisi gradum unicum habeant singula latera, quibus omnibus succedit in eodem latere gradus alter. Proinde tantum abest ut aliquam scalarum Hispalensium ideam formare tibi ex ea delineatione poßis, ut erroneam prorsus concipere necesse sit, nisi admonitus caveris.

l Quamvis vox Hispanica Brazas, communiter ulnas notet, mensuram scilicet duorum & semis pedum geometricorum: apparet tamen ex omnium recentiorum consensu, pedes dumtaxat hic numerari: & quidem cum aliqua varietate. [Ejus dimensio,] Nam ubi Chronica numerat latitudinis Brazas 60, illi solum habent 50; & 240 Brazas altitudinis mutant in 250. His vero securius stabimus, credemusque numeros Chronicæ a transcribentibusvitiatos, quod mox infra certiori exemplo constabit. Operæ pretium fuerit legere Morgadum lib. 4 cap. 1 describentem quam minutißime & accuratißime totam istius molis fabricam; [& similitudo cum Turri Marochensi.] quam una cum adhærente Mezquita totam esse a fundamentis opus Maurorum evidenter probat, contra nonnullos, a Romanis petentes illius originem; esto, inquit; nulla uspiam appareat Arabica inscriptio, quam Catholici dejecerint; sicuti inventus est Cordubæ similiter dejectus titulus, marmori albo insculptus, quo dicebantur Alderamen & Issen, pater ac filius, Mezquitam Cordubensem condidisse. Ipsa quoque solicitudo Maurorum, pro impetranda facultate demoliendi turrim illam priusquam excederent, etiam cum onere ædificandi novam propriis sumptibus, ut habetur num. 112, confirmat proprium opus fuisse eorum, qui ad perpetuam infamiam suam suique Mahometi, ex ea turri soliti invocari, manere illam noluissent. Allegat etiam idem Morgadus auctoritatem Ludovici del Marmol Caravajal lib. 3 cap. 40 in descriptione Africæ, asserentis ex quadam Chronica Africana, quod Jacob Almanzor, nepos Abdulmumeni, ædificavit ad Mezquitam majorem apud Marocchos turrim, quæ hodieque ibi visitur, eadem omnino forma ac fabrica, qua structa est Hispalensis, & Rabathana in Mauritania Tingitana: easque fecit unus idemque architectus. Et turris quidem, ut dictum est, hactenus fere manet: Mezquitæ vero solum superest pars Atrii sive Claustri, reliquis ejus partibus dejectis ad ædificium novæ Cathedralis.

[Vtrique impositi globi ænei quatuor:] Similiter ait Morgadus de Marocchensi turri, quod supra ejus cacumen elevabantur quatuor orbes aurei per axem ferreum trajecti, quorū infimus capiebat octo Hanegas tritici, secundus quatuor, tertius duas, quartus unam. Hanega autem Hispana hodie dicitur duodecim Almegas seu Romanos modios continere. Porro testatur Morgadus, quod ingenti quodam terræ motu fractus sit axis, cui vasti illi orbes inserti erant, in die S. Bartholomæi anno 1374: & quod hanc ruinam reparaverit Archiepiscopus Ferdinandus de Valdes, suis & Capituli sumptibus, ultra 250 pedes quos a principio turris habuerat, elevando ipsam ad alios 100 pedes, qui post tertiam quartamque zonam novi operis desinunt in ornatissimam pyramidem, cui incumbens sphæra ænea inaurata altitudinis pedum quinque, sustinet simulacrum Victoriæ, similiter ex ære fusum & inauratum, ulnarum quatuor & dimidiæ. Qua de re ibidem insculptus lapidi legitur titulus, a Canonico Francisco Pacieco compositus in huncsensum:

ÆTERNITATI SACRUM.

[pro quibus posita desuper Victoria,] Magnæ Matri Virgini Sospitæ; sanctis Pontificibus Isidoro & Leandro; Ermenegildo Principi, pio, felici; illibatæ castimoniæ & virilis constantiæ Virginibus, Justæ & Rufinæ, Divis Tutelaribus; hanc Turrim, Punicæ structuræ molisque admirandæ, atque in pedes CCL olim editæ, in augustiorem faciem, opere accurato & splendidiore, aucto insuper centum pedum operosissimo fastigio, auspiciis Ferdinandi Valdesii, Antistitis pientissimi, [cum titule teste restaurationis an. 1559.] Hispalensis Ecclesiæ Patres ingenti sumptu instaurandam curarunt: cui, ob pietatis res egregie compositas, capite diminutis atque sublatis Romanæ Ecclesiæ perduellibus, victricis fidei colossum, ad universa cæli tempora captandæ tempestatis ergo versatilem, imponendum jussere: absoluto opere, anno instauratæ salutis MDLXIX, Pio V Pontifice Opt. Max. Philippo II Aug. Cath. Pio, Felici, Victori, Patri patriæ, rerum Dominis.

n Hinc supposititia esse convincitur Charta jurium ac privilegiorum Carmonensium, cui sic subscribi fingitur, apud Carum lib. 3 cap. 44. Facta charta, Rege Christo, VIII die Maji, [Chartæ Carmonensis vitium.] anno quo dictus Rex Ferrandus, felix, populator, invictus, cepit Hispalim nobilissimā civitatem [& populavit] de populo Christiano, Æra millesima ducentesima nonagesima. Hæc enim respondet anno vulgaris Æræ 1252. Eodem anno primum etiam electus & ordinatus est, mortuo Ioanne, Cancellario Ferdinandi, Apparicius Episcopus Burgensis, confirmans eamdem Chartam, post Reginam Ioannam, Infantes Ferdinandum & Philippum, eorumque patruum Alfonsum, & Ioannem Archiepiscopum Compostellanum (qui tamen æger remissus in Galiciam fuerat) & aderat Toletanus Electus Guiterius, cui id potius competebat, si ipso captæ urbis anno talis charta scribenda fuisset: sed tunc Apparicius necdum erat Episcopus Burgensis.

o Id quidem Raimundus fuit, ast non statim, sed primum post Majum anni 1253, aut etiam serius aliquanto, cum Infans-Ferdinandus, ad hoc munus Electus a patre, eo mortuo renuntiasset Electioni suæ.

p Non ipse tamen, sed successor filius, Vniversitatem seu Academiam instituit.

PARERGON V.
Ad quatuor præcedentia Capita.
Ex Hispanico Spinozæ, Zunigæ, & aliorum.

§. I. Devotio sancti Regis erga Deiparam, durante obsidione comprobata miraculo insigni.

[117] Licentiatus Paulus de Spinosa, Presbyter & civis Hispalensis, patriæ Historiam, antiquitates, & magnalia edere in lucem cœpit anno MDCXXVII; [Ex recentiori scriptore] cujus parte I. lib. 4 & ultimo agit de recuperatione urbis per sanctum Regem Ferdinandum. Narrat ibi Paulus iste non pauca, vel ignorata vel præterita auctori Chronicæ, potißimum intento succeßibus bellicis referendis. Et quoniam accurate satis refert fontes ex quibus hausit singula, visum est in unam omnia Appendicem, recuperationis Hispalensis narrationi subjungendam, colligere; prudentisque lectoris arbitrio relinquere, quid fidei singulis dandum existimet. [veteres membranas allegante,] Ac primum fol. 148 ex veteri Ecclesiæ Hispalensis membrana, in sacello Regis asservata, asserit idem quod habent Lectiones, ad Matutinum in dedicatione Hispalensis Ecclesiæ XI die Iulti recitandæ, & a Congregatione Rituum approbatæ anno MDXC. Quomodo scilicet Rex Hispalim obsedit, ad eam expeditionem a S. Isidoro Hispalensi Episcopo per visionem excitatus, quod scilicet sanctissimus Præsul suam Ecclesiam, tot seculis jam ab infidelibus profanatam, Christo restituendam curaret. Prudenti tamen cautione additur in dictis Lectionibus, Ut fertur; quo nempe intelligatur id non constare ex certis auctorum coævorum monumentis, sed solum constanti traditione receptum esse: uti etiam quod pius Rex, tum alias, tum in eo bello Deiparæ Virginis (cujus sacram venerandæ Majestatis imaginem quocumque iret in exercitu secum ducebat, [probatur devotio sancti erga B, V.] ac mira devotione & honore prosequebatur) præsentem opem non semel sensit.

[118] Prædictam autem membranam, inquit Paulus, continentem miracula aliquot sancti Regis, transcripsit Licentiatus Franciscus Pachiecus, Capellanus Major Capellæ Regiæ & Canonicus ipsius sanctæ ecclesiæ, cujus exemplum ego habui, a quodam Regni hujus Magnate communicatum. Vtinam suis originariis verbis, [cujus imaginem Antiquam in urbe,] Hispanicis vel Latinis (nec enim qua lingua scripta fuerit exprimitur) membranam istam curasset Lectori suo Paulus exhibere, vel Processuum summario inserta invenirentur notata ibi miracula, sicut notantur alia infra danda ex libro veteri Flos-Sanctorum. Interim ex membrana illa attulerat Paulus fol. 134, quod post conflagrationem igniariæ illius machinæ (de qua in exitium Christianæ claßis comparata dictum est num. 39) acturus pius Rex de tam singulari beneficio gratias Deo & Deiparæ, quibus acceptum id referebat, in suum se recepit tentorium, prostravitque ante imaginem Virginis in oratione. Postero autem mane sub ortum solis sine gladio egrediens ex castris, progressus est orabundus usque ad ambitum mœniorum urbis, & ea usque ad portam Cordubensem transiens, intravit per eamdem; eoque venit ubi est locus supplicii Martyrum, oravitque coram imagine Mariana, quam a vetustate Antiquam appellant: & tota civitate transita, nulli Maurorum conspicuus, egressus est per portam Xeritanam: veniensque in tabernaculum, & superiorem vestem quietis capiendæ causa deponens, deprehendit se absque gladio esse: unde intelligitur extaticæ orationis fervor, quo abreptus toto illo itinere fuit.

[119] Doctor Hieronymus de Gudiël, arte Medicus, qui anno MDLXXVII Compluti vulgari lingua edidit Compendium aliquot Historiarum Hispaniæ, in quo tum aliæ antiquitates memoria digniores traduntur, tum præcipue illustratur familia Gironum) cap. XI dicit eumdem se casum vidisse in alio Ms. antiquo de rebus & antiquitatibus Hispanicis, hoc verborum tenore expositum. Videns Rex sanctus obsidionem protrahi in longum, idque peccatis suis imputans, & ideo vehementer afflictus, continuas ad Deum Virginemque gloriosam ejus matrem preces fundebat, ante imaginem quæ hodie Regum dicitur, quamque circumducebat secum; supplicans ne sua peccata respiceret, sed zelum sanctum, quo impellente obsidionem tam arduam susceperat. Hoc tota una nocte agenti responsum fuit, animos sumeret, cito enim potiturum esse desiderato gloriosi laboris fructu. Surgens autem mane Rex, ambulavit usque ad civitatem, [eodem inecstasi ingressus, adorarat,] non visus a suis; & per unam portarum, quæ inter Turrim auream & portam Xeritanam clausa apparet, introgressus est; ubi dicunt, excidisse ei non animadvertenti gladium suum: & perveniens usque ad Mezquitam majorem, veneratus est imaginem quam appellant Antiquam, quamque istic reperit, ubi etiamnunc consistit: atque per eamdem portam regressus in tentorium, invenit ibi gladium qui sibi exciderat. Eodem mane D. Petrus de Guzman & D. Petrus Pontii, non invenientes in tentorio Regem, perquisiverunt totis castris, usque dum venirent ad tabernacula DD. Roderici Gonsalez Giron & Didaci Lopez de Haro. Qui suspicati Regem ingressum esse civitatem, ingressi sunt etiam ipsi per portam Macarenæ, quærentes eum usque ad Mezquitam majorem. Quo cum plurimi Mauri accurrissent, pugna acris ibidem ipsis exorta est; in qua, protegente eos Deo progressi usque ad portam Xeritanam, per eamdem redierunt ad castra; in quibus Regem repererunt, sanum atque hilarem, & gavisi sunt. His relatis, Apte, inquit Zuniga, subjungit Gudiël: Si postremum istud facinus Roderico Gironi & sociis affictum Poëtice est, apte inventionis istius auctor legit personam cui ipsum adscriberet. Scimus tamen etiam in Granatensis urbis acquisitione, occasione non absimili, quid simile patratum fuisse a Ferdinando del Pulgar. Pergens deinde Spinosa, Alii, inquit, auctores dicunt, quod tota una nocte ferventi orationi insistens Rex, [regressusque invenerit se inermem fuisse.] a Deo sibi concedi petiit ingressum in urbem Hispalensem, ad introducendam illuc sanctam Christi fidem, & visitandam magnæ religionis imaginem Marianam, quam quidam a Columna nominant; quia stabat ad columnam cujusdam fontis, ad concursum platearum Genuensis & Marinæ: quidam vero asserunt fuisse miraculosam illam imaginem, quæ Antiqua nominatur, eratque intra ipsam Mezquitam Maurorum, honorata ab his, adorata a Christianis. Postea, ajunt, surrexisse Regem, velut in ecstasi, præ attentione atque fervore spiritus; & inobservatum prodiisse de tabernaculo, ac transito Tabulatæ campo quam longus erat, circuivisse murum usque ad portam Cordubensem, & campum illum in quo solebant Mauri capitis supplicium sumere de Christianis, inde appellatum Decollatorium Martyrum. Hinc inductum, vidente nemine, in civitatem ab Angelo, usque ad locum imaginis: qua adorata, Rex egressus fuerit per portam Xeritanam: ingressusque in tabernaculum, animadverterit periculum in quo fuerat, absq; gladio existens.

[120] Triplicem hanc extaticæ illius peregrinationis narrationem, tam unam in substantia facti, quam in circumstantiis variam, [quibus pœnitentiis usus durante obsidione?] ideo credo proposuisse Spinosam; ut pluralitate testium, non omnino recentium, ejusmodi de sancto Rege credulitati, faceret. fidem traditionis, saltem popularis; quæ, licet raro aliquid integrum invariatumque transmittat ad memoriam posteritatis, non sit tamē prorsus contemnenda, quamdiu nulla gravior ratio in contrarium obsistit. Et hujusmodi sunt quæ idem Auctor adjungit, solitum Regem ter in hebdomade, quamdiu duravit obsidio, seipsum noctu flagellare usque ad copiosam sanguinis effusionem; cum autem pugnandum esset, cilicinam crucem, ferreis aculeis asperam, supra nudam carnem gestare, quæ pectus & brachia complectebatur: habuisse etiam in exercitu Sacerdotes, qui militibus pœnitentiam & virtutum exercitium prædicarent. Sed minus verosimiliter hoc etiam additur, quod in istis Sacerdotibus prȩcipui fuerint beatus Fr. Dominicus, vir sanctissimus, discipulus & socius gloriosi Patriarchæ Dominici, Confessarius Regis, eique adjunctus socius, thaumaturgus Pater Fr. Petrus Gonsalez, quem asserit Christophorus Nuñez, Capellæ Regiæ Sacellanus, [an etiam comite S. Petro Gonzalez?] in historia quadam a se scripta de singularibus rebus urbis Hispalensis, multa prædixisse sancto Regi obsidionis hujus tempore, quæ exitus vera demonstraverit. Egimus XV Aprilis de S. Petro Gonzalez, ibique notavimus ad num. 15 Vitæ littera d, hunc mortuum esse septem annis citius, quam obsidio inchoaretur; nunc vero occurrit etiam alius error ejusdem Vitæ notandus, quo dicitur idem Petrus capta urbe comitatus Regem, ad urbem suam regiam regressum: neque enim amplius redivit in Castellam Ferdinandus, aut vivus aut mortuus. De Fr. Dominico, Petri Gonzalvii socio, nihilo minus dubitaverim, an unquam fuerit in Castella, nedum in Bætica: vide interim quæ de eo notavi ad Vitam B. Petri num. 4 litt. b. Quod autem ab eodem in castris Ferdinandi factum ait Lauretus lib. 2 pag. 63 circa meretricem solicitantem ad flagitium, quam ad cubandum secum in rogo invitarit; id alii & verosimilius in Lusitani Regis Castris; Leander Albertus pag. 180, in Curia Gallorum Regis actum ait; nisi forte mendum est, legendumque sit Portugallorum. [& B. Dominico ejus socio,] Idem Lauretus lib. 1 pag. 347 Dominicum Mugnoz nominat, aitque fuisse sancti Regis Confessarium, quod certius velim probatum videre, ab eo præsertim qui mox sequ. pag. 349, parum sui memor, titulum Regii Confessarii, pro eodem occupatæ urbis tempore, adscribit Don Raymundo de Lezana Episcopo Segoviensi. Similiter certius probatam velim, assertam ab eodem Laureto præsentiam S. Petri de Nolasco in iisdem castris. Vehementer enim vereor, [ac S. Petro Nolasco?] ut ea aliud habeat fundamentum, quam quod Sanctus iste (sicut in Vita a nobis edita legitur XXIX Ianuarii num. 18) Barcinone profectus ad Castra Iacobi Aragonum Regis, eodem quo Hispalis obsidebatur anno Valentiam prementis, urbem cum eo ingressus dicitur, die scilicet XXVIII Septembris, qua illa, ex prædictione ejusdem Sancti, pridem id Deum precati, dedita Christianis fuit. Fama tamen fundati Valentiæ Conventus movisse Sanctum Regem potuit, ut etiam Hispalim Petrum accerseret, idem ibi facturum. Potuit etiam sanctus Fundator, comitatus ultro fuisse Aragones illos quos Valentia occupata, Regem Iacobum Ferdinando misisse ad Hispalensem obsidionem extremo ejus mense, intelligitur ex successu eorum minus felici num. 99. Allegatur autem Bernardus de Vargas in Ordinis sui Chronica, Sanctum Sancto sic loquentem inducens; Cura, non solum fabricam ecclesiæ & conventus; sed etiam ut Fratres vestri pro me orent Deum, dum vivo; nec non pro anima mea, post mortem: optime enim novi, quam gratæ sint Deo sanctæ vestrȩ preces, æque ac opera vestra bona.

§. II. De imaginibus Marianis, Hispalim inductis a sancto Rege.

[121] [Circumducere imaginem Deiparæ solitus,] Refert Rodericus Toletanus lib. 8 cap. 10, ex eoque Lectiones XI Iulii ad festum Triumphi S. Crucis apud Hispanos, quod in sæpe memorata Christianorum ad Navas Tolosanas contra Saracenos pugna, erat in vexillis Regum Christianorum, Castellæ, Aragoniæ & Navarræ, imago B. Mariæ Virginis, quæ Toletanæ provinciæ & totius Hispaniæ semper tutrix extitit & patrona: in cujus adventu, acies illa mirabilis & turba innumerabilis, quæ hactenus satis immobilis permanebat, & rebellis nostris obstiterat, cæsa gladiis, fugata lanceis, victa ictibus, terga dedit. Hanc majorum ac sui nominatim Avi materni religionem imitatus Rex sanctus, ejusdem Virginis imaginem, non quidem vexillo suo inseruit (hoc enim, ut infra describitur, solis Castellæ ac Legionis insignibus notatur) sed majori cum apparatu habebat, cumque iret in exercitu secum ducebat, præsentem opem semper expertus, tum in aliis bellis omnibus, tum maxime in hoc Hispalensi, uti testantur Lectiones Dedicationis Hispalensis supra allegatæ num. 117, eædemque argumentum cœptum sic prosequuntur: Capta urbe, Ferdinandus, felicem victoriam, non sibi, sed Deo ejusque sanctissimæ Matri acceptam referens; dictam imaginem, triumphantis specie ornatissimo ferculo impositam, [eamdem triumphabundus inducit in urbem:] ad templum, quod ejus nomini dicandum erat, inferri fecit. Hac celebritate triumphi eadem sacratissimæ Virginis imago, cum splendida Episcoporum & Sacerdotum processione, signis ac legionibus præcedentibus, sequente postremum Rege & Procerum comitatu, in urbem delata & in templo est collocata: quod jam a Guiterio Archiepiscopo Toletano a superstitionis sordibus fuerat expurgatum, & Christiano cultui restitutum. Tum vero idem Toletanus Præsul ecclesiam, præsentibus Episcopis & innumerabili populorum multitudine; solenni ceremonia Deo in titulum & honorem beatissimæ Virginis Mariæ, dedicavit: cujus venerandam imaginem, cum multis Sanctorum Reliquiis, ibidem Rex reponi curavit.

[122] Hæc ergo illa est, quæ ut olim in Veteri Regum Capella, sic & hodie in nova, principem aram occupat, [multa per eam operatus miracula,] in capite Ecclesiæ Patriarchalis Hispalensis, sicut infra apparebit, ubi Capellæ istius forma proponetur. Nunc satis est ipsam imaginem in suo argenteo tabernaculo, in quo & circumfertur, exhiberi conspiciendam. Eidem imagini sicut antiquitus communis cum ipso sancto Rege honor deferebatur, sic utrique communiter accepta referebantur miracula vetera, inferius proponenda in principio Gloriæ postumæ. Hoc etiam indicat Titulus, Legendæ antiquæ præfixus his verbis: Vita & miracula gloriosi Regis D. Ferdinandi, qui Hispalim obtinuit; & cui, mediante quadam devotissima sculpta imagine, quam secum circumducebat, Dominus noster magna miracula ejus tempore & usque hodie fecit ac facit. Talium miraculorum occasione ipsam illam Deiparæ imaginem Guilielmus Gumperberg noster retulit in suo Atlante Mariano, continente centurias duodecim miraculosarum toto orbe imaginum, ubi ex Memoriali seu Vita S. Ferdinandi scripta per Joannem de Pineda, sic habet: [ubi etiam nunc in honore est,] Fama est duas Deiparæ statuas Hispalim esse allatas a Ferdinando Rege. Altera argentea est, & colitur in altari principe summi templi; altera, lignea & justæ staturæ, sedet, puerumque Jesum manibus tenet. Hæc a Regibus nomen habet, sive quia in Sacello Regio est, sive quia a Ferdinando Rege contra Mauros semper inter primos militum ordines collocata: refertque constans fama, in oppugnatione urbis Hispalensis, Regem Ferdinandum a Virgine doctum esse, quibus modis Maurorum machinas everteret.

[123] Hæc ille ad imaginem CCXLI: addit deinde: Tanto hodie in honore est hæc sancta Statua, [non tamenut picta ab Angelis,] ut a Regiis ministris Custodes præsidiarii constituantur, quos Armorum reges vocant. Hi togati cum clava argentea præ foribus adstant. A cubiculis Deiparæ, velut Imperatrici, nobilissima quæque virginum deligitur: quibus omnibus Regio diplomate hæc officia assignantur. Tanta porro in hac sancta Statua vestienda est religio, ut hoc officium non nisi Canonicis permittatur. Sed ista collata cum præcedentibus, credere nos faciunt, Testem V in Processu Neapolitano super art. 26 in Summario allegatum, perquam confusa usum memoria fuisse, quando dixit, quod cum sancto Regi apparuisset imago quædam Deiparæ cum puerulo, promittens victoriam in conflictibus; ille similitudinem monstratæ sibi imaginis factam volens, plures pictores accersiverit: quorum nemo cum voto ejus posset facere satis, secundum ea quæ memoriæ habebat impressa lineamenta; demum oblati sint duo, qui opus susceperint, unumque in locum simul clausi absolverint intra dies aliquot: [quod forte de Antiqua dicebatur,] sed opere completo inventi amplius non sint, proinde crediti fuisse Angeli: & hanc ait devote servari sub altari in capella Regia: atque ita & vidisse se sæpius, & ex antiqua parentum traditione accepisse. Sane non pictam esse, sed sculptam imaginem; non subtus, sed supra altare collocatam, extra controversiam videri debet. Sed video quid fefellerit hominem, Hispaniæ advenam, & bona (quod præsumendum est) fide, visa auditaque, ut meminerat, referentem. Est in eadem Hispalensi ecclesia imago alia supra memorata, non allata, sed inventa Hispali a Sancto Rege, maximaque in veneratione habita; Antiquam vocant, estque-Gompenbergio Imago CCCLXXXI, depicta in pariete, statura sesqui major humana, forma speciosissima, ut miraculum sit inter majores pictorem fuisse tanta arte præstantem: & quod ipso miro mirum magis est, in hanc usque diem & integra est, & vel formȩ vel colorum nullū omnino passa damnum, quantumvis Mauri, quibus antiquiorem esse fama celebrat, [ad miraculum speciosa,] eidem expungendæ ligones & malleos adhibuerint. Vestis tota deaurata est, cultus hodieque ingens; ardent perpetuæ in sacello, quod augustissimum, lampades, nulla diei hora sacrum locum accedas, quin tibi via sit per confertum populum facienda. Omnia pene superant litaneuticæ preces, quas Lauretanas vocamus, & quovis Sabbato, assistente toto Clero, Cathedralis templi symphoniaci, non minori pietate quam majestate, concinunt.

[124] Eadem omnia de prædicta imagine ante centum annos habemus apud Morgadum impressa, lib. 4 cap. 10; [& an. 1578 translata,] qui addit quod prius stetit ad manum dexteram capellæ, sed non ita pridem (Zuniga, qui rem plenius describit, notat annum 1578, 18 Novembris) ab Archiepiscopo Christophoro, maximo ingenio & molimine translata est, in eum ubi nunc est locum, una cum tota illa parte firmissimi parietis, supra quem formata est. Nec tamen illa prima videtur fuisse translatio: cum enim ablata est a priori loco, apparebat clare, partem illam parietis non cum reliquo pariete fabricatam, sed aliunde acceptam, ibique insertam fuisse, Est que hoc omnino verosimillimum; tum quia Mauri solotenus debuerunt omnia destruxisse, ut suam Mezquitam novam a fundamentis ædificarent, tum quia credibilius est a Sancto Rege fuisse repertam extra ipsam Mezquitam, quam intra eamdem, quo Christianis non patuisset accessus, Addit Zuniga num. 17, desperantes de ipsius imaginis destructione Mauros, educto ante eam pariete, ipsam occuluisse; sed frustra, cum propterea Christiani non obliviscerentur illius, & tectam quoque pergerent in venerationȩ habere. Verum paucis ante hanc expeditionem annis, ille paries concidit, sub eoque apparens imago novo quodam fulgore intuentium Maurorum ita perstringere cœpit oculos, ut arcano quodam impulsu coram ea stare erecti non valentes, genua flectere cogerentur; sicuti testatur, sub annum MDXX florens, Bacalaureus Peraza, cujus Ms. & hactenus anecdoton autographum extat in Bibliotheca Ducis de Alcala. Hanc ergo imaginem, quam repræsentamus æri incisam; quæque modo est in ultima capellarum ingredientibus ad latus dextrum, juxta lateralem portam dictam S. Christophori; hanc, inquam, imaginem bonus ille Neapolitanus testis, non distinxerit ab ea quæ Regum dicitur; nec animadverterit, haud esse in tabula sed in muro pictam. Vt vero ipsa statua, quæ vere est & dicitur Regum, credi poßit Angelicis manibus fabricata, videtur opus esse plurium concordi testimonio: quod cum desit, deest quoque idoneum argumentum fidei miraculo adhibendæ.

[125] Præter has duas nominis ac venerationis præcipuæ imagines Marianas, quarum alteram similiter etiam ære incisam hic vides; invenio adhuc alias ad Sanctum spectantes. Earum una Eburnea, alia Argentea est. De Eburnea ait Spinosa, anno MDLXXIX, [His adde Eburneam unam repertam cum corpore] quando ex veteri in novam arcam transferendum erat sacrum corpus, inventam esse supra mortui pectus, creditumque quod ipsam solitus fuerit secum semper deferre; & quando pugnandum cum hoste erat, supra hastile vexilli Regii figere; quod etiam Testium aliquis in Processu affirmavit; alius vero Testis dixit, auditum vel lectum sibi esse, quod ipsam in tali discrimine ante se haberet positam in arcu ephippii sui. Atque hinc originem sumpsisse videtur, ut recentiores omnes sancti Regis imagines, pro Vellere aureo, Austriacorum postea Regum gestamine, appictam habeant ex collari torque pendulam effigiem Deiparæ. Servatur istæ hodiedum in Archivio Capellæ Regalis, inter pretiosiora illius cimelia. Argentea denique Deiparæ imago Hispali, [alteram argenteam a Sancto datam Ecclesiæ.] cujus & Gumpenbergius meminit, incertum utrum ante vel post captam urbem fabricata, putatur sancti Regis donum esse, vocaturque imago Metropolitanæ ecclesiæ, & stat super altare majoris Capellæ, quæ (uti infra ex ichnographia loci apparebit) in media templi navi servit Archiepiscopo & Canonicis ad Officia sua omnia. Lauretus lib. 2 pag. 87 alias quoque Deiparæ imagines indicat, quas Sanctus Rex, ibidem dicitur fabricandas curasse, [& alias alibi collocatas.] & in variis ecclesiis a se succeßive fundatis constituisse: quarum una in Collegiata S. Salvatoris ab Aqua nomen habeat; aliæ duæ sint, in ecclesia S. Francisci sub choro & S. Clementis Monacharum Cisterciensium; præter plures eadem in urbe, de quibus similis traditio sit, & similis eo titulo cultus. Idem Lauretus allegat Fr. Alfonsum de Vargas, in relatione de Mariana Hortensi imagine, asserentem, infinitas esse ecclesias, quas Sanctus Rex Deiparæ fecerit dedicari: certe vix dubitarim, quin in civitatibus oppidisque omnibus, a se occupatis, ille curaverit extare aliquod pietatis suæ erga Deiparam monumentum.

[126] Lucius Marinæus Siculus, lib. 5 de Rebus Hispanicis, Sanctum Regem laudat, quod Dei effigiem, quam semper habebat apud se, devotissimus adorabat summaque devotione celebrabat; [imago Christi vulgo Veronica,] ab eaque, quidquid & necessario & honeste petebat, facile impetrabat. Hoc igitur numine adjuvante, inquit, Hispali aliisque pluribus oppidis potitus est. Habet hodieque Giennensis ecclesia Christi Dei nostri vultum, ad earum expressum similitudinem, quæ vulgo Veronicæ nomine appellantur; vel quia id nominis erat piæ cuidam mulieri, quæ Christo crucem suam bajulanti cum aliis obvia, tergendo sudori sanguinique velum capitis sui præbuerit, in eoque sacræ faciei acceperit expressa lineamenta, sicut populariter circumfertur; vel quia id quod primitus dicebatur Sancta vera icon, sicuti dicitur Sancta vera Crux, [quæ Giennii colitur,] levi litterarum transpositione mutatum in S. Veronicam, occasionem dedit ea omnia comminiscendi, quæ in nostro Februario ad diem IV mallent eruditi viri serveriori trutina expensa videre. Vt ut est, vulgo S. Veronica nuncupatur, non solum quæ illam acceperit matrona, quæ an ulla unquam fuerit dubitatur; sed citra dubitationem ullam multoque communius, ipsa sindon, inqua sic expressus cernitur Christi vultus; & hic est quam Dei effigiem Marinæus vocat, & cui Numinis appellationem eo modo aptat, quo modo figurate solent imaginibus aptari quæ sunt prototypi; quod facilius etiam ignoscas homini, præ studio emunctæ Latinitatis, adeo nullam vocem peregrinam in suis scriptis toleranti, ut nec proprium Lucæ nomen legi in iis voluerit, sed Romano vocabulo Lucius dici. Extat tamen Hispanica Marinæi versio, ipsis Latinis editionibus (quarum prima anno 1533 curata Compluti) triennio vetustior; ubi citra controversiam Veronica nominatur, itaque legitur, Traia con sigo la Veronica… y con el ayuda y socorro de nuestro Señor gano muchas victorias. [non satis probatur, a Sancto ad Hispalensem obsidionem delata,] Alibi autem idem Marinæus, agens de Mentesa quam Jaënem vocant, dicit, quod Christi sudario, quam alio nomine Veronicam vocant, non immerito gloriatur. His porro duobus Marinæi locis inter se comparatis, existimat Franciscus de Ruspuerta in Hist. Eccl. Giennensis urbis Sec. 12 §. 5 aliique, Giennensium traditionem, ipsam acceptam referentium Episcopo suo D. Nicolao, qui eam ante annum MCCCLXXVIII attulerit, posse concordari cum Iuliani Adversariis; ubi dicitur, quod ea a temporibus antiquissimis apud Giennenses colitur & ostenditur peregrinis. Putant enim dici posse, quod S. Ferdinandus, accepto in ditionem Giennio, ipsam ibi clam servatam reperit, & secum ad bellum Hispalense assumpsit; itaque retentam Hispali Nicolaus Episcopus revexerit Giennum. [ex solius Marinæi Siculi fide, collata cum Iuliani Adversariis.] Sed nos Pseudo-Iuliani Adversaria ut figmenta contemnentes, nullamque memoriam apud Hispalenses invenientes talis imaginis, malumus ceteris Marinæi erratis, quorum causa Ioannes Vasæus multis locis diligentiam scriptoris, pluribus fidem desiderat, malumus inquam, Marinæi erratis etiam hoc imputare, quod fallente memoria ad Veronicam transtulerit, quæ de imagine Virginis Deiparæ audierat.

§. III. De sancti Regis Gladio & Labaro, nec non de Clavibus urbis ingredienti traditis, aliisque ejusmodi monumentis.

[127] Prudentius de Sandoval in historia trium Episcoporum, ad finem Vitæ Comitis Ferdinandi Gonsalvii (fuit hic Castellæ Comes tempore Ranemiri Regis, [Ensis & labarum ad obsidionem delatum,] heroicis contra Saracenos gestis clarus; quem ab insigni pietate & felicitate multum laudat Rodericus Toletanus lib. 5 cap. 2 & 12, & floruit sub medium seculi X) ad hujus, inquam, Herois vitam addit Prudentius de Sandoval, apud Spinosam, quod sanctus Rex Ferdinandus, iturus ad obsidionem Hispalensem, extulerit secum os unum de illius corpore, cum ense & labaro, tamquam viri sancti, & cujus meritis speraret multum se adjuvandum. Deinde prosequitur Spinosa: Quod exemplum imitati successores Reges, eumdem gladium sæpe petierunt, ad maximi momenti expeditiones profecturi, ac nominatim Infans Ferdinandus, in obsidione Zaharana & Antiquerensi. Est autem gladius ulnam unam longus & acutissimus, in capuli vertice globum habens crystallinum, & pro transverso pretiosam ex lapide flavo petram, ad unius digiti crassitiem. [in processione annua circumferuntur,] Servatur vero in sacristia Capellæ Regiæ, indeque effertur ad processionem, die S. Clementis XXIII Novembris duci solitam, in gratiarum actionem pro liberata a Mauris urbe. Hunc ensem elatum portat Assistens Hispalensis, præcedente illustriori quodam viro, ex parte Civitatis delecto, qui vexillum ferat, quod Regi sancto præferebatur quando urbem obtinuit, servaturque in Sacristia majori ecclesiæ.

[128] Apparatus ipsius Regiæ capellæ tali die hic est. Ad latus dexterum portæ, sub diviti conopæo, [maxima cum reverentia.] collocantur figuræ Sancti Regis & Reginæ Beatricis, primæ uxoris ejus ad sinistram, dexterum latus tenente figura filii Alfonsi Sapientis, omnes vestitæ quam speciosissime: Regis autem figura prædictum gladium manu dextera tenet. Accedente ergo ad Thronum Assistente, interim dum e capella procedit pompa, Capellanus Major ibidem adstans cum Custodibus, genu flexus osculatur prædictam dexteram, ab eaque acceptum gladium tradit Assistenti in manus; quas suis ipse manibus stringit, exigitque juramentum in forma Castellanis consueta, quod eum sit restituturus finita celebritate: qua de re mox conficitur publicum instrumentum a Notario, eum in finem præsente. Habet autem Christophorus Nuñez Sacellanus in suis manuscriptis, quod anno MDVIII gladium istum in processione extulerit ipsemet, tunc forte Hispali præsens, Rex Ferdinandus; vexillum vero gestandum tradiderit Legato Cæsaris Maximiliani, dicens, Si hic adesset Nepos meus Carolus, ipsius partes forent istud portare: nunc, quoniam abest, vices ejus sustine. Tanta in veneratione habent Reges nostri honorandas illas Reliquias. Hactenus Spinosa: quibus ex Zuniga addiderim, non æque probari omnibus, quod resarciendo sacrum istud vexillum subditus hinc inde alius fuerit pannus, sicut facile deprehenditur a non hebete oculo, licet major pars sit materiæ antiquæ; verentur enim, ne, paulatim evanescente panni utriusque discrimine, non distinguatur a recentiori vetustior.

[129] [Clavis argentea urbis sancto Regi fabricata,] Servatur præterea, teste eodem Zuniga num. 24, inter ecclesiæ rariora cimelia, Clavis argentea, ex parte inaurata, quam creditur Sanctus Rex, sibi successoribusque urbem ingressuris imposterum offerendam, fabre-fieri jußisse, loco alterius ferreæ, sibi ab Axataf Mauro sub introitum ante portas urbis oblatæ, quæ hodie est in potestate D. Antonii Lopez de Mesa, olim autem putatur in archivio civitatis custodita fuisse. Alii credere malunt, prædictam argenteam clavem, a Iudæis fabricatam, & ab Archisynagogo Hispalensi oblatam Regi fuisse: idque verosimile fieri ex addita manubrio inscriptione Hebraica: notant autem in more Iudæis fuisse, Rege ingrediente in locum ubi Synagogam habebant, cum cum tali ceremonia excipere & simul protectionem ejus petere. Vtriusque clavis formam, qualem Zuniga exhibet, non gravate repræsentavi sub imaginibus Marianis, sed paulo contractiori mensura: ubi nemo est qui non facile intelligat Castellanorum verborum, secreto ipsius Clavis tam eleganter intextorum, sensum, DIOS ABRIRA, REY ENTRARA. Sed notio scripturæ Hebraicæ, quæ per extimam annularis manubrii orbitam est circumducta, & cum exprimi suo loco non posset, hic ad latus notatur, minus obvia est omnibus; quare eam Latine sic reddi moneo: Rex Regum aperiet, Rex universæ terræ introibit. Similem ferme sensum subisse Arabicis Mauricæ Clavis characteribus, [& ferrea eidem tradita a Mauris,] similiter ipsi ejus secreto intextis, ex sensu peritorum ejus linguæ ait Zuniga: quod tanti non facio, quam quod Maurorum Hispalensium Princeps Axataf, ad pedes Sancti Regis exprimi solitus cum similis formæ clavi in manu, cum inde digressus pervenisset ad collem Belli-visus dictum, ubi incipit urbis aspectus evanescere & maritima ora in conspectum venire; illacrymans exclamavit, fieri non potuisse ut urbem tam generose defensam, tanto incolarum numero constipatam, cum exercitu tam exiguo vinceret alius quam Rex Sanctus: ita scilicet implenda fuisse decreta supremi Ala, qui hoc tempore destinaverat civitatem amittendam a Mauris, multa talis eventus prognostica pridem habentibus; quemadmodum in veteri quadam memoria legisse se scribit jam supra aliquoties nominatus Zuniga num. 32 & in Annotatis ad Caput 6 litt. c, explicatum pro parte invenitur.

[130] [de tertia oblata a Iudæis.] Idem in Appendice ex Gonzalvo Argote de Molina, tamquam teste oculato (floruit autem hic ante annos centum) meminit tertiæ cujusdam Clavis, superiori seculo pariter in majori sacristia ecclesiæ Metropolitanæ asservata, quam, non vero priorem, Regi obtulerint Judæi, facultatem petentes (ut deinde ad cujusque Regis ingressum facere eis in more fuit) commorandi in sibi aßignato vico: Notabilisea est, inquit, raritate fabricæ ex omni metallo, sic ut unumquodque per se distincte appareat: secretum ejus, similiter ut primæ, contexitur ex litteris, eadem Castellana verba utrimque legenda exhibentibus: in circulo autem annulari Hebraicis characteribus scripta verba, sic a peritis Latine reddebantur, [Scyphus Regis crystallinus.] Rex Regum INTRABIT, TOTUS MUNDUS EUM VIDEBIT. His ita positis, haud incongrue suspicaberis, hanc ultimam clavem solam ac propriam Iudæorum fuisse, ipsam ingredienti Regi offerre solitorū: priorem vero fabricatam etiam ab aurifabro Hebræo, sed Regio jussu & ad usum Civitatis. Fabrum quoque dices suo indulsisse ingenio, in Hebraicis illis litteris annulo manubrii circumducendis; Regem autem præcipue intendisse, ut laus Deo redderetur per verba secreti; per signa vero, quadrato clavis nodo insculpta sub annulo, designatum voluisse, quod præcipuum instrumentum victoriæ, qua urbs acceßit regnis Castellæ & Legionis, fuerit gemina illa navis, catenæ pontique perfringendis adhibita. Denique idem Zuniga ad an. 1252 num. 30 addit, quod etiam in Ecclesiæ Cathedralis thesauro servetur poculum crystallinum, auro circumornatum ac munitum, in cujus aureo labro litteris antiquis hæc legitur inscripta sententia: Dominus meus: Dominus mihi adjutor, & non timebo quid faciat mihi homo, & despiciam inimicos meos: ex quo vase creditur sanctus Rex bibere solitus.

[131] Quod autem dicitur Axataf miratus exiguitatem exercitus, cum quo Rex Sanctus urbem tantam cœpit, meretur non ita strictim præteriri. Obstupesco sane cum n. 87 lego hæc Regis verba: [Exilitas copiarum Regiarum] Non est æqua partitio inter nos & eos qui sunt trans flumen: hic enim sumus ad mille Equites, & illi trecentos non numerant; & vereor ne quis existimet, fabulam id potius redolere, quam historiam. Dubio huic occurret Petrus d'Outremannus noster, in sua Constantinopoli Belgica pag. 270, narrans, quomodo Balduinus Imperator Constantinopolitanus, copias educturus in hostem Murtzuphlum, Græcos omnes ad deficiendum solicitantem, Henricus fratrem cum centum lectissimis Equitibus præire jussit, qui oppidatim fidem & sacramentum a singulis Imperatoris nomine excepturus discurreret; uti & reapse fecit, partim minis, partim blanditiis urbes etiam maximus, quarum una Hadrianopolis, in officio continens. Talia autem cum narrasset d'Outremannus: Hic mihi, inquit, [sic tamen ut singuli Equites ex veteri instituto] monendus lector videtur, ut cum centum hastatos equites sive cataphractos ad tam arduas expeditiones mitti, aut eos justas profligare copias; atque urbes expugnare in hac narratione audierit; non continuo sibi animo fingat, centum dumtaxat ejus modi virorum manipulum, omni prorsus nudum præsidio educi, ac millibus aliquot hostium opponi. Verum sciendum est ex antiquo Gallorum instituto (quod idem etiam Hispanorum, Longobardorum, ac Germanorum fuisse non dubito) singulis ejus generis Equitibus alios cum milites, inferioris illos notæ quidem, sed tamen ex equis pugnantes (Chronica nostra num. 98 Scutiferos vocat, [unum aut plures armatos censeantur secum habuisse] & ejusmodi unum Garciæ Perez apponit num. 89) tum pedites adjungi solitos esse pauculos; ut cum centum equestris Ordinis viros dicimus, sexcentorum aut non multo secus capitum turma, ex consequentium ratione, intelligenda veniat.

[132] Huic autem loco illustrando mire facit quod Pausanias in Phocicis, loquens de Brenno Gallorum in Græciam Duce, habuisse eum dicit Equites vicies mille & quadringentos, moxque se explicans, verior inquit, numerus fuere supra sexaginta Equitum millia amplius mille & ducentos: nam singulos Equites famuli sequebantur duo, in equis & ipsi & equestrium artium gnari: [ut olim in Græciam irrumpentes Galli,] ii præliantibus dominis in extrema acie consistentes ei erant usui, ut si forte equus esset amissus, statim suum submitterent; si vir cecidisset, servus in ejus locum succederet: quod si utrumque belli impetus subvertisset, jam præsto erat tertius, qui pro demortuis locum teneret: jam vero si vulnera primarius ille accepisset, e secundariis alter ex acie illum subducebat, alter vero saucii vicem subibat… Atque hanc quidem equestris militiæ institutionem voce patria Τριμαρκισίαν nominant: equum enim Μάρκαν appellant. Vbi recte Μάῤῥαν scribi jubet Camerarius, eo quod Marca aliud prorsus significaverit semper, Marren autem equi sint, unde Marscalk equorum curator, & Marrie equa. Sed nescio an propterea etiam Μάῤῥισία scribendum Pausaniæ fuerit, cum Dry-mar-kise, trium equorum delectus, commode reddi poßit. Interim vero apparet ex Auctore sub annum 150 scribente, seque vetustiores secuto (nam ista Gallorum expeditio 278 annis Christi nativitatem præceßit) quam recte sentiant; [Galatarum pro geniteres.] qui veterum Gallorum linguam sola dialecto putant diversam fuisse a Belgica seu Teutonica; & quomodo S. Hieronymus, commentaturus super epistolam Paulinam ad Galatas, in Præfatione dicat, Galatas, id est Gallo-Græcos, antiquorum istorum in Græciam cum Brenno delatorum posteros, excepto sermone Græco, quo omnis Oriens loquitur, propriam linguam eamdem pene habere quam Treveros. Sed in primis ex isto Pausaniæ loco apparet, Equestris disciplinæ vetusta ratio, isti quam attigimus quæstioni solvendæ idonea; apparet etiam unde fiat ut gravis armaturæ equites apud Francos, hodie Maistres, id est, Domini vocentur, respectu scilicet Scutiferorum, quos tales olim secum ducere solebant: qui tamen etiam quaterni ac seni, singulis Ferdinandi Equitibus additi, quid sunt ad grandem illam Maurorum multitudinem, quicum res fuit Sancto Hispalim oppugnanti obsidentique?

§. IV. Regimen Ecclesiasticum & Politicum, Hispali constitutum a S. Ferdinando.

[133] Cvm Innocentius Papa IV, anno MCCXLVIII Lugduni in Gallia commorans, [Ab Innocentio 4 Rex admonitus,] fama referente cognovisset, quantum incrementum res Christiana acciperet in Bætica, felicibus Sancti Regis contra Mauros progreßibus; solicitus ille ut eadem mensura, qua Regnum amplificabatur terrenum, etiam restauraretur veteris Hierarchiæ splendor; III Kal. Aprilis, anno Pontificatus V, usque ad Iunium adhuc currente, atque adeo Christianæ Æræ anno prædicto, Illustri Regi Castellæ & Legionis, & nobili viro Alfonso primogenito suo, scripsit Epistolam, quæ extat apud Odoricum Raynaldum tom. 13 ad annum prænotatum num. 47, hoc tenore: Virtutum Dominus discretionis tantæ gratiam utrique vestrum contulisse dignoscitur, ut libere devotis mentibus agnoscatis, quod suæ Majestatis oculis pro eo placiti semper debeatis existere, quia ipse multa & grandia regna vestro dominio, [ut recuperatis urbibus Sedes quoque Episcopales restituantur;] cum interventu famosi nominis, noscitur subjugasse. Propter hoc itaque secura fiducia magnitudinem vestram, affectione qua possumus, rogandam duximus & monendam, in remissionem vobis peccaminum injungentes, quatenus Sedes Episcopales terrarum illarum, quas virtus Altissimi principaliter per vestra & aliorum fidelium victoriosa subsidia de manibus Paganorum eripuit, & ad lucem religionis Christianæ deduxit, de multiplici bonorum vestrorum affluentia, pro divini honore nominis, dotare magnifice studeatis; ita quod præsentibus & posteris nomen vestrum semper effulgeat, & Deo propitio vobis augmentum gloriæ triumphalis accedat, succedentibus postmodum felicibus præmiis, quæ recompensat æterni Regis benignitas pro fructuosæ operibus pietatis.

[134] Potuit hoc Breve aliquam multis mensibus prius quam Hispalis dederetur traditum Sancto Regifuisse: qui ut urbem habuit in potestate, [Hispalensi præficit Infantem Philippum cum titulo procuratoris,] haud segniter exequi cœpit quod sibi commendabatur. Nam sicuti ei prima cura mox fuit, Mesquitam majorem convertere & consecrare in ecclesiam Christianorum: ita nec diu cunctatus videtur in ordinando ibidem Clero, cui creditur statim designasse Archiepiscopum futurum, filium suum Philippum: Chronica num. 147, Electum Archiepiscopum ideo appellat; sed in diplomate Privilegiorum, Hispalensi civitati concessorum, de quo mox infra, solum subscribitur, Infans Philippus, Procurator Ecclesiæ Hispalensis: Lauretus scribit pag. 349 eum Parisiis in Sorbona sub Alberto Magno fuisse omni scientia graviori instructum; sed ipsum illud collegium, a Roberto de Sorbona fundatore suo nuncupatum, non ante annum MCCLII, institutum se esse fatetur: & Albertus Magnus lectiones suas habebat procul a Sorbonæ loco, in area publica, quæ creditur ab ipso retinuisse nomen ut vulgo Place-Maubert dicatur quasi Locus-Magistri Alberti. Ego non existimo Philippum extra Hispaniam quidquam didicisse, sed studuisse Salamanticæ, instituta a patre Vniversitate, si tamen ullam aliquando adivit studiorum causa. Quod autem non fuerit mox consecratus Episcopus nihil miror; necdum enim attigerat annum ætatis trigesimum, ante quem Presbyterum vel Episcopum ordinari per Canones non licebat, utpote tertiogenitus ex parentibus primum matrimonio junctis anno MCCXIX.

[135] Interim dum ætas congrua Philippo accederet, Episcopalia in Vrbe munera, per modum Vicarii, jussus est exercere Raimundus Episcopus Segoviensis; qui quiæ postea, renuntiante Philippo, factus est Archiepiscopus Hispalensis, in Chronica supra num. 116, [dato Vicario Raymundo Ep. Segoviensi:] & infra num. 147, sic anticipate nuncupatur. Cum autem ex postmodum secuto Philippi matrimonio constet, nec Diaconum quidem unquam ordinatum fuisse, qui gradus patebat annos XXV natis, indicio id nobis est, militaris animi adolescentem a sacris ministeriis alieniorem fuisse semper, licet id vivente patre dißimularit. Ægidius Gonsalvi Davila in Theatro Ecclesiæ Segoviensis asserit, eumdem paucis post patris sui mortem diebus (melius dixisset annis, aut saltem mensibus) ob causas in historia allegatas, mihi vero necdum lectas, renuntiasse Electioni suæ; eas causas certe non legit Tamayus de Salazar, quando ad XI Martii, in Catalogo Archiepiscoporum Hispalensium, ceßionem istam distulit usque in annum MCCLXI. [facto deinde Archiepiscopo Hispalensi,] Sed in hoc insigniter eum erravisse probant Versus Æra MCCLXXXXVII, id est anno Christi MCCLIX Segobiæ positi, ad honorem ipsius Raimundi, cum bis iterato titulo Archiepiscopi Hispalensis. Profert eos Versus idem Davila in Theatro Ecclesiæ Segoviensis, tamquam Epitaphium: quo loquendi modo deceptus Tamayus, expreßius affirmavit, tanti Præsulis memoriam ea epigraphe in sarcophago conservari. Interim tam ipse quam Ægidius asserunt Raymundum dumtaxat obiisse anno MCCLXXXVIII; & antea in Theatro Hispalensi idem Davila dixerat, quod anno MCCLXXXV baptizarit Sancium, Alfonsi Sapientis secundogenitum, postea Regem, unde & Compater Regis vocatur a Morgado in Hist. Hispal. fol. III col. 1, allegante caput 17 Chronicæ Alfonsinæ.

[136] Non est autem Raymundi Epitaphium quod appellat Davila, ne tale quidem, quale etiam viventi poni posset; sed sunt quatuor Tituli, distinctim descripti, ac distributi per parietes ecclesiæ Parochialis S. Ægidii, cum ipsius adhuc viventis & parentum ibidem pridem tumulatorum memoria. Hoc intelliges, si placeat dividere versus, & correctis mendis, cum quibus eos edidit Davila, legere quomodo legi potuerunt, ac vero etiam debuerunt, ut aliquem tolerabilem sensum haberent.

Gloria Raymundi, perlustrans climata mundi, [quod erat anno 1259 quando tituli quidam Segobiæ positi sunt]
Ejusdem nomen & felix prædicat omen.
Segoviæ micuit Pastoris culmine pridem,
Hispalis Archiepisc. factus modo floret ibidem.

II.

Templum dotavit præsens ac ædificavit
Præsul præfatus Raymundus: quo est tumulatus
Præsulis ipsius pater Hugo, Richardaque mater,
Presbyter ipse pede quos calcat marmoris æde.

III.

Hæc loca fundavit, propriis fundata paravit.
Præsul expensis, Raymundus Segoviensis.

IV.

Hoc fundamentum sancti tenet ossa parentum
Præsulis; Hugo pater, mater Ricarda vocatur.
Claruit ex meritis ejus Segovia pridem,
Hispalis & tandem fuit Archiepiscopus idem.

Æra MCCLXXXXVII.

[137] Eidem Raymundo, id est consilio & directioni ejus, [eo dirigente ordinatum Capitulum & Clerus,] adscribit etiam Davila prælaudatus erectionem Dignitatum, Canonicatuum, & Præbendarum in ipsa Metropolitana Ecclesia; ubi hodie constat Capitulum Præbendatis nonaginta, inter quos undecim Dignitates, qui Archiepiscopo Pontificaliter celebranti aßissunt mitrati. Omnium autem in frequentando divino Officio commendatur aßiduitas: sed imprimis Beneficiatorum quos appellant Vicenæ, eo quod viginti Presbyteri, voce & cantus peritia præstantiores, suffragiis Capitularibus ad hoc eligantur, ut diurnis nocturnisque Horis indesinenter aßistant. His accedunt plures quam quadraginta Capellani, suffragiis Capituli similiter delecti. Hujus tertiæ atque ultimæ claßis fuit Venerab. P. Ferdinandus de Contreras, Apostolici plane spiritus concionator, tantoque animarum zelo æstuans, ut non solum ad Confeßiones audiendas esset aßiduus, sed frequenter etiam trajiceret in Africam, captivos Christianos de barbarorum servitute redempturus. Hujus tamquam viri sancti causa cum in Romana Rota versetur, & pro impetranda canonizatione magna fiat ex parte Regis & Capituli instantia, erit fortaßis de eo plenius aliquando agendum in Supplemento Februarii, cujus mensis die XX an. MDXLVIII obiit, insigni tumulo conditus inter utrumque chorum, ubi nec Archiepiscopis quidem sepultura conceditur. Ad commendandam quoque Regii hujus Capituli præcellentiam facit, quod ex instituto Catholicorum Regum Ferdinandi & Isabellæ, quotquot in novo Orbe instituuntur Ecclesiæ, titulo Capellaniæ subjiciantur Ecclesiæ Hispalensi, jubeanturque secundum statuta & ceremonias illius ordinari. Item quod Urbanus VIII XVIII Novemb. MDCXXXVII speciali indulto cesserit provisione Præbendarum intra Pontificios menses vacantiū, jure hoc in Archiepiscopum Capitulumq; translato, etiamsi contingeret defunctum Præbendatum ipsius S.R.E. Cardinalem fuisse: uti & hæc & alia plura nobis Hispali perscripta fuerunt.

[138] Dum hæc ita strictim mihi indicantur, quæ fuse ac minutim tractantur ab historiæ Hispalensis scriptoribus Hispanis, [pro quibus in jus Ecclesiæ Hispalensis,] nec non a Michaele Angelo Laureto Italice; prodierat Neapoli, anno scilicet MDCLXXXI Discursus historicus, in quo per rerum gestarum seriem demonstratur Sanctum Regem Ferdinandum III, & Alfonsum X cognomento Sapientem illius filium, eorumque prædecessores Castellæ & Legionis Reges, habuisse jus disponendi de Decimis terrarū, quas e Saracenorum manibus recuperabant: quem Discursum ex authenticis documentis & illustrium Scriptorum traditionibus concinnasse se profitetur D. Rodericus de Quintanilla, Archidiaconus de Xerez, Dignitas & Canonicus Metropolitanæ Ecclesiæ Hispalensis I.V.D. Non est hujus loci tractatum istum, quamvis historicum, non dico inserere totum præsenti operi, sed vel strictim percurrere, prout in Paragraphos CXVIII distinguitur. Satis erit ex §.92 docere, quomodo ea, quæ ibi vindicatur Decimarum pro arbitrio applicandarum facultate, Rex Sanctus usus sit in favorem Ecclesiæ Hispalensis. Instrumentum Donationis, ex veteri Castellano Latine redditum, sic delibat Archidiaconus præfatus. Notum sit omnibus &c. qualiter ego Don Ferdinandus Rex Castellæ &c. ad honorem Jesu Christi, qui est verus Deus, qui me direxit & auxiliatus est in meis gestis, & signanter in acquisitione civitatis Hispalensis; [transcribit Rex Decimas vectigalium civitatis,] dono & concedo Ecclesiæ Hispalensi in perpetuum, Decimam meorum vectigalium Hispalensium, omnium rerum ibi provenientium per mare & per terram, de quibus ego debeo habere mea jura. Et similiter dono Ecclesiæ Hispalensi Decimam omnium aliorum vectigalium, existentium in acquisitionibus a me factis & faciendis, favente Deo, & a post me regnantibus in Castella & Legione, ac in Archiepiscopatu Hispalensi. Et si forte Regina Donna Joanna aut Don Henricus ostenderent litteras Apostolicas, rationabiliter & juridice tales, ut valere debeant ad eos excusandos a Decima, eis valeat eorum jus. Et Archiepiscopatum intendo ego hoc modo, ut non comprehendantur ibi alii Episcopatus Provinciæ Hispalensis, nec res ad illos spectantes: sed volo, quod si aliquod oppidum Provinciæ Hispalensis fuit antiquitus Episcopatus tempore Christianorum, [& totius Provinciæ Hispalen.] & aliqua alia oppida fuerint istius Episcopatus & modo non sunt acquisita; quando illa acquisiero, seu ille qui post me in Castella & Legione [regnabit] acquisiverit; Ecclesia Hispalensis habeat Decimam & jus, quod Ego, aut ille qui post me in Castella & Legione regnabit, habebimus in illis locis, usque quo adsit Episcopus in loco: & quando aderit Episcopus in loco, redeat Decima & jus quod ibi in illis locis, Ego aut qui post me regnabit in Castella & Legione habebimus, [anno 1250.] ad Episcopum & Ecclesiam ejusdemmet oppidi; & excludantur Archiepiscopus & Ecclesia Hispalensis. Hæc & alia plura simul cum Decimis donata, continet Instrumentum, factum Æra MCCLXXXVIII, sive anno Christi MCCL; quæ donatio, inquit Archidiaconus, fuit subscripta & confirmata a duobus Regis filiis, uti Procuratoribus Archiepiscopalium Ecclesiarum Toletanæ & Hispalensis, & ab uno & viginti Episcopis, aliisque Proceribus.

[139] Atque hæc, de Ecclesiæ statu, Hispali ordinato, dicta sunto: de politico, Mariana lib. 13 cap, 8. Regium, [Idem statum urbis civilem ordinat,] inquit, Senatum, cujus hoc tempore litibus dijudicandis summa in Castella est auctoritas, ab hoc Rege (S. Ferdinando) excogitatum esse memoratur, duodecim virorum Collegio creato, ad quos majores controversiæ spectant, & causæ ab aliis dijudicatæ ex provocatione, periculo pecuniæ, si is qui provocavit sit victus. Paulatim gliscente calumnia multitudineque causarum increscente, novum constituere forum opus fuit, cum antea civitates, domesticis judiciis contentæ, aut certe ad proximos conventus juris petendi causa appellantes solummodo, turpe ducerent atque importunum, Regium auxilium implorare. Magnis præterea viris legum condendarum potestas data est, colligendarum cura injuncta earum quas Partitas vulgo vocant: quod opus ingentis laboris Alfonso demum Rege perfectum est. Qualem porro Hispali juris dicendi rationem Rex Sanctus instituerit, colligere licet ex ea quam suo tempore servatam scribit Morgadus lib. 2 cap. 16, primo loco constituens Audientiam Regiam, [eique communicat privilegia civitatis Toletanæ.] a qua non detur appellatio. Non pauca eodem facientia habet etiam Zuniga, ad annum MCCL, postquam narrasset, quomodo Rex Sanctus, convocatis Hispali Regni Comitiis, Forum Toletanum, id est jura, privilegia, & immunitates Regiæ Toletanæ civitati ab avo ac tritavo suo, Alfonso VIII ac IX concessas & a se olim confirmatas, auctiores etiam in nonnullis, communicavit cum novis civitatis restitutæ incolis accolisque, eo quem ipse exhibet tenore, secundum authenticum exemplar, jussu Ferdinandi atque Isabellæ Regum Catholicorum descriptum, & in Archivio publico servatum (nam originaria membrana deperiit) cujus initium ex veteri Castellano idiomate placet Latinum facere, quia spirat insignem Sancti Regis erga Deum & homines gratitudinem.

[140] In nomine illius Dei veri ac permanentis, qui unus est Deus cum Filio & Spiritu sancto, atq; [per diploma, cœptū a fidei professione,] unus Dominus, in Personis trinus & in substantia unicus; illius, inquam, Dei qui ista nobis de sua gloria revelavit, de quo etiam eadem credimus ut nobis revelata sunt, de gloria ejus, & de Filio ejus, & de Spiritu sancto: itaque tenemus & recipimus Deitatem veram ac permanentem, adorantes proprietatem in Personis, & in Essentia unitatem atque æqualitatem Divinitatis. In nomine autem hujus Trinitatis, in sua essentia individuæ, incepimus & terminamus omnia quæ fecimus opera bona, ipsamque invocamus, ut etiam hujus nostræ actionis sit principium ac finis. Amen.

[140] Reminiscantur omnes, quotquot hoc scriptum legent, grandium bonorum, grandium gratiarum, grandium beneficiorum, grandium decorum & prosperorum successuum, quæ fecit & exhibuit is, qui omnium bonorum initium & fons est Christianitati universæ, sigillatim in Castella ac Legione, [successus suos acceptos refert Deo & Sanctis,] in diebus ac temporibus nostris, Mei scilicet Domini Ferdinandi, per Dei gratiam Regis Castellæ, Toleti, Legionis, Galeciæ, Seviliæ & Jaëni. Intelligant autem & cognoscant, quod Deus tanta bona nobis fecerit & præstiterit, tam contra Christianos quam contra Mauros, non propter nostra merita, sed propter magnam suam bonitatem & grandem misericordiam; atque propter deprecationes & merita S. Mariæ, cujus famulus sumus; nec non propter auxilium quod ipsa nobis tulit cum suo benedicto Filio: item propter deprecationes & merita S. Jacobi, cujus sumus Vexillifer, signum ejus tenentes, qui nobis adjutor semper ad victoriam fuit; quique, ut faceret bene Nobis & Filiis nostris; nostrisque Divitibus hominibus & Vassallis nostris, omnibusque populis Hispaniæ, constituit, ordinavit atque peregit per Nos, qui Miles ejus sumus, perque laborem nostrum, & cum auxilio atque consilio D. Alfonsi filii nostri primogeniti, & D. Alfonsi nostri germani fratris, atque filiorum nostrorum ceterorum; nec non cum auxilio atque consilio aliorum nostrorum Divitum-hominum, fideliumque nostrorum Vasallorum, Castellanorum ac Legionensium, ut acquireremus totam Andaluziam, ad Dei servitium augmentumque Christianitatis, amplius atque perfectius quam ab alio ullo Rege conquisita fuit, seu viro seu femina: qui quidem multum Nos honoravit, magnamque gratiam nobis fecit in ceteris nostris per Andaluziam victoriis; credimus tamen, [adjutoribus autem hominibus refert gratias,] quod tanto abundantiorem ac pleniorem favorem nobis exhibuit in conquisitione Seviliæ, quam fecimus cum auxilio potentiæ ejus, quanto illa major & nobilior est omnibus aliis Hispaniæ civitatibus. Ideo nos Ferdinandus, famulus & miles Christi, quandoquidem tanta beneficia, tantasque gratias, atque tot modis, accepimus ab eo qui est omne bonum; æquum & rationi congruum existimamus, bonorum illorum, quæ nobis fecit Deus, participes reddere nostros vasallos, & plebem quæ nobis venit Seviliam populatura. Et hac de causa, Nos, Rex Don Ferdinandus, simul cum Regina D. Joanna uxore nostra, & cum Infante D. Alfonso filio nostro primo herede, aliisque nostris filiis D. Frederico, & D. Henrico, damus & concedimus istis privilegium & libertates in hac charta contentas.

[141] Damus vobis, civibus Seviliæ, id quod communiter dicitur Forum Toletanum: [anno 1250, subsignantibus Episcopis.] & damus Equitibus omnes immunitates, quibus gaudent Equites Toletani. Pergit deinde Rex eadem privilegia & immunitates in nonnullis punctis ampliare; genti etiam nauticæ proprium magistratum, jura, & privilegia constituere (quod Toleti, utiq; in mediterranea civitate, locum non habuerat) & præcavere difficultatibus, inter nautas civesq; ac eorum magistratus causa jurisdictionis emersuris. Denique finiens, omnibus istic contenta violaturis interminatur suam atque divinam iram, mulctamque indicit centum marcarum auri, sibi aut post se regnanti pendendam. His vero sic veteri Castellana lingua deductis, sequentia omnia Latine subjunguntur, pro notitia styli istius temporis, personarumque, tunc repræsentantium Status Regni universi, haud indigna hic legi Facta charta apud Seviliam, Regiis expensis, quindecim Junii, Æra de MCCLXXXVIII annos. Et nos prænominatus Rex Ferdinandus, regnans in Castella, Legione, Gallecia, Sevilia, Corduva, Murcia, Jaëno, Baëtia, hoc Privilegium, quod fieri jussi, approbo, & manu propria roboro & confirmo.
Ecclesia Toletana vacat. Conf.
Infans Philippus Procurator Eccl. Hisp. Conf.
Ægidius Burgensis Episcop. Conf.
Nunnius Legionensis Episcop. Conf.
Petrus Zamorensis Episcop. Conf.
Petrus Salamantinus Episcop. Conf.
Rodericus Palentinus Episcop. Conf.
Raymundus Segoviensis Episcop. Conf.
Ægidius Oxomensis Episcop. Conf.
Matthæus Conchensis Episcop. Conf.
Benedictus Abulensis Episcop. Conf.
Haznarius Calagurritanus Episcop. Conf.
Paschasius Gienensis Episcop. Conf.
Adam Placentinus Episcop. Conf.
Ecclesia Cordubensis vacat. Conf.
Petrus Astoricensis Episcop. Conf.
Leonardus Civitatensis Episcop. Conf.
Michael Lucensis Episcop. Conf.
Joannes Auriensis Episcop. Conf.
Ægidius Tudensis Episcop. Conf.
Joannes Mindoniensis Episcop. Conf.
Santius Cauriensis Episcop. Conf.

[142] Hactenus Episcopi, ubi quod Toletanæ & Cordubensis Ecclesiarum vacantium ratio habeatur, potius quam Compostellanæ aliarumque, per suos Episcopos non præsentium ideoque non nominatarum, videtur indicare speciale vacantium Ecclesiarum jus, ut per Delegatum poßint locum suum in Regni Statibus obtinere & acta publica confirmare; non item aliæ Episcopum habentes, ex quacumque causa interesse non valentem. Apparet interim Segoviensi, ratione commissæ sibi Hispalensis Ecclesiæ, nullam specialem prærogativam inter alios competere. Post illorum autem subscriptiones, sequuntur columnatim Proceres, octoni & octoni, primum Castellani, tum Legionenses & Galeci, ex iis qui supra videntur dici Homines-divites, & nunc fortaßis Grandes-Hispaniæ nuncuparentur, hoc ordine:

Alfonsus Lupi Conf.	Rodericus Gomez Conf.
Alfonsus Telli Conf.	Rodericus Frolaz Conf.
Munius Gonsalvi Conf.	Gometius Ramirez Conf.
Alvarus Petri Conf.	Ioannes Petri Conf.
Ioannes Garciæ Conf.	Ferdinandus Ioannis Conf.
Gometius Roderisi Conf.	Rodericus Roderici Conf.
Rodericus Gometii Conf.	Alvarus Didaci Conf.
Simon Roderisi Conf.	Pelagius Petri Conf.

Porro post jam dictos utriusque Nationis Proceres signant sub utraque columna, ordine unico sigillatim, primarii quidam Regis Ministri, hoc modo: [Magnatibus,]
Didacus Lupi de Faro, Alferez Domini Regis Conf.
Rodericus Gonzalvi, Majordomus Curiȩ Regis Conf.
Ferrandus Gonzalvi, Majormerinus in Castiella Conf.
Petrus Guterii, Major-merinus in Legione Conf.
Munio Ferrandi, Major-merinus in Galetia Conf.

Vbi Alferez, idem est quod Gonfalonero Italis, [& officialibus præcipuis.] vox Arabica, significans Equitem, velut antonomastice, ad denotandum primum in Ordine Equestri officium. Merinus, ex Majorino contractum, denotat Præfectum juri dicundo, quacumque in villa, oppido, civitate (Majorem alii dicunt, Galli Mayre) qui autem in eo Ordine primus, totiq; Provinciæ aut Regno cum potestate Prætoria antistat, Major-merinus.

Sancius Segoviensis scripsit, de mandato Magistri Raymundi, Segoviensis Episcopi & Domini Regis Notarii, anno tertio ab illo, quo idem gloriosissimus Rex Ferdinandus cœpit Hispalim, nobilissimam civitatem, & eam restituit cultui Christiano. Notat autem Zuniga, istum morem distinguendorum, in subscriptionibus ejusmodi, Castellanorum a Legionensibus & Galecis, statim post factam Regnorum duorum conjunctionem reperiri, jam inde ab anno MCCXXXI. Qui porro ipsum textum Fori Toletani, ex Latino in Castellanum idioma antiquitus traducti, videre voluerit, inveniet apud jam dictum Zunigam, post textum Fori seu Privilegii Hispalensis.

[143] [Partitionem civitatis & agri absolvit filius successor,] Cœperat etiam Rex Sanctus inter novos incolas partiri civitatem ac territorium Hispalense: sed res longioris operæ fuit, quam ut integre absolutam potuerit Rex sanctus videre. Cœptam ergo a patre distributionem perfecit, & legitimis tabulis consignavit successor Alfonsus, proximo anno a morte patris MCCLIII: quas tabulas integras exhibet Morgadus lib. 2 cap. 1, ex eoque transcripsit Carus parte 2. Earum principium, relatu dignum, hoc est, ex Hispanico translatum.

Seviliæ die Jovis primo Maji, æra millesima ducentesima nonagesima prima, ex scientia & magna voluntate quam habuit D. Alfonsus, [an. 1253 1 Maji.] Dei gratia Rex Castellæ, Toleti, Legionis, Galitiæ, Seviliæ, Cordubæ, Murciæ, Jaën, præstandi obsequium Deo; & ad honorem prænobilis Regis D. Ferdinandi patris sui; & ad remunerandum Infantem D. Alfonsum patruum suum, suosque Fratres & Hominesdivites suos, & Ordines suos, & Nobiles suos, & omnes qui juverunt ipsum in obtinenda prænobili civitate Sevilia; propter servitium & auxilium quod fecerunt Regi D. Ferdinando patri suo & sibi in ea acquirenda, subjugandaque Andaluzia, populandaque & componenda prædicta nobili civitate Seviliæ; necesse habuit scire quot essent ibidem prædia, ficeta, oliveta, horti, vineæ, agri: & hoc scivit per D. Raymundum Episcopum Segoviensem & per Lupum de Mendoza… qui totum Hispalense territorium circuiverunt, & sigillatim omnia cognoverunt: & secundum quod illi retulerunt esse in quovis loco, distributionem fecit Rex, prout describitur in hoc libro. Extat liber ipse in Archivio Capituli Hispalensis, [liber de ea originaliter inveniendus apud Spinosam.] ex quo totum transscripsit Paulus Spinosa, posuitque in fronte lib. 5 Historiæ suæ Hispalensis; qui liber, si non est primum & originale scriptum, est saltem ex primo sumptum authenticum exemplum: sic enim verbis Latinis subsignatur. Istum librum excussit Gomesius Martin de la Mota, Notarius Altissimi Regis Castellæ. Benedictus sit Dominus in secula seculorum. Amen. Multa istic indicantur loca, quorum vetus appellatio jussu Regis dicitur in aliam commutata. Sic dicitur statim in principio, quod D. Alfonso patruo suo dedit Rex pagum, qui tempore Maurorum dicebatur Corcolina; Rex autem posuit ei nomen Molinæ, estque in terminio San-Lucariensi. Atque hinc apud Morgadum, vetera haud dubie monumenta secutum, prædictus Princeps semper appellatur Dominus de Molina, non ab alio aliquo in Castella vel Legione loco. Cum autem dubium esse vix poßit, quin ex eo tempore plura alia loca aut omnino desierint nominari, aut appellationem mutaverint; probabile etiam fit, horum quoque notitiam renovari posse auxilio libri prædicti; scilicet ex nominibus vicinorum locorum, adhuc quadamtenus superstitibus; ut nihil dicam de multarum illustrium familiarum progenitoribus, indidem eruendis ei, cui Genealogicum studium placeret. Addit Lauretus pag. 355. Præfectum primum Alcazarii Hispalensis a sancto Rege constitutum fuisse Don Nunnium Gonzalvi de Lara & Herrera, quæ dignitas hodieque conservetur in excellentissima familia Dominorum Comitum Ducum de Olivares; quod neque negare, mihi neque asserere est animus, nescienti quam magnæ vel parvæ antiquitatis auctoritatisque testimonio id nitatur.

CAPUT XVIII.
Ferdinandi Regis extrema gesta ac pientissimus obitus.

[144] Postea victoriam suam ipse per se prosequens Rex præclarus, obtinuit Xerez, Medinam, [Post 8 annos in Andaluzia actos,] Alcalam, Bejar, Sanctam-Mariam a portu, & Gades intra ipsum mare sitas; nec non Sanlucar de Alpechin, Arcos, Lebrixam, Rotam, Trebuxenam aliaque loca plurima, haud facile nominanda sigillatim, ac denique quidquid ad hanc partem a cis mare est regionum. * Totos octo annos in Andaluzia transegit Ferdinandus, neque amplius in Castellam rediit; eoque tempore ærumnas & pericula multa sustinuit; quia quemcumque locum obsidione cinxisset, non prius fere dimittebat quam obtinuisset, quantumcumque gravem ac diuturnum agonem propositum sibi videret. Vixit autem post occupatam Hispalim annis tribus & quinque mensibus; & hic finivit cum ipsa vita cursum gloriosorum suorum certaminum, quia tantus ardor ei inerat recuperandæ totius Andaluziæ, ut numquam persuaderi sibi siverit reditum in Castellam. Quia autem jam obtinuerat quidquid cis mare possident Mauri, desiderabat etiam b transfretare, ad ipsos in Africa debellandos. Jamque præcurrens adventus ejus fama magnum ubique terrorem sparserat, [trajecturus in Africam Sanctus moritur.] tum quia credebant non destiturum a proposito, quod fixum certumque ei esse dicebatur; tum quia diffidebant se posse resistere potentiæ, animo, atque fortunæ ejus. Unde complures istarum partium Toparchæ constitutum habuerunt, eidem, si trajiceret, subdere sese c; ut dubium nullum sit, quin vehementer etiam istic dilataturus imperium fuerit, si longior sibi vita obtigisset. Verum aliter visum Deo, vitæ ac mortis Domino; cujus dispositioni neque Rex, neque Imperator, neque alius cujuscumque conditionis homo potest resistere, & mortem ab eo decretam fugiendo declinare. Omnibus siquidem communis mors est, aliis tamen honorata illa felixque contingit, aliis infortunata atque ingloria. Nunc ergo qualem Beatus Rex Ferdinandus sortitus sit, enarret historia.

[145] Mortuus est Rex inclitus Ferdinandus, post tot tamque heroica facinora, [Vitam, omnibus virtutibus ornatam,] post tam insignes de Mauris victorias, post tantum cumulum laudis ac decoris conquisitum: qui prȩterquam quod hominibus carus fuerit, fuit etiam dilectissimus Deo; ab eodem spatium vitæ nactus, quo tanta agere pro nominis divini gloria posset in terris, & in cælis consequi coronam tam grandibus meritis debitam. Sic autem mortuus, quomodo non dicetur habuisse mortem felicem atque honoratam, quamvis Christianitati toti, per ipsum exaltatæ atque ornatæ, luctuosam? Sed imprimis luxerunt eum subditi sui, quibus Regis sui tam excellens virtus præsidio simul erat & ornamento. Fuit enim exercitio virtutum heroicarum semper intentus, otiosus numquam; fortis in conflictibus, felix in progressibus, gloriosus in victoriis; liberalis & munificus erga benemeritos, prȩsertim Viros nobiles, Ecclesias, Ordines religiosos, Adalidas, & Almogavares; conditor legum & consuetudinum optimarum, immunitatum privilegiorumque largitor, ministrator justitiæ; multa prudentia, scientia, clementia & pietate præditus; amabilis bonis, terribilis malis; tustos veritatis, fidei servantissimus: & ideo Mauri, licet eum timerent, amabant tamen, quia numquam non fidelem experiebantur. Fidei Christianæ exaltator præcipuus, infidelium persecutor acerrimus, mandatorum divinorum observantissimus fuit hic Rex; ideoque, sicut in omnibus actionibus suis Dei honorem & gloriam semper præ oculis habuit, quæ Dei sunt ante omnia curans; ita etiam Deus ipsum in omnibus juvit & prosperari fecit, dando ei victorias tot ac tantas de fidei nostræ sanctæ inimicis, civitatesque & oppida tam multa, tam nobilia eidem subjiciens per Hispaniam, quot & quanta in hac historia commemorantur. Denique tot ejus extiterunt virtutes, ut omnes enumerare & explicare humani vires ingenii superet.

[146] Regnavit Rex Catholicus Ferdinandus triginta quinque annis, [concludit Ferdinandus, anno Regni 35,] & obiit in nobilissima urbium Hispali, quam Mauris eripuerat. Quando autem sensit moriendum sibi esse, accersivit filium suum D. Philippum, electum d Archiepiscopum Hispalensem, aliosque ibidem præsentes Episcopos & Clerum universum, ac petiit præberi sibi Corpus D.N. Jesu Christi. Quod ubi inferri a Sacerdote vidit, cum humilitate profundissima volens excipere, de lecto in genua se conjecit; collumque laqueo assumpto implicans, postulatam Crucifixi imaginem ante se collocavit. Cui humillime se inclinans, ipsamque adorans, omnia sigillatim Dominicæ passionis tormenta in cruce tolerata enumeravit: & crebris eam osculis devenerans, multaque cum contritione & lacrymis pectus percutiens, peccatorem se maximum fatebatur, ac delictorum veniam postulabat a Deo. Deinde protestatus est, se firmiter tenere ac credere omnes fidei Christianæ articulos, in eaque fide mori velle. Tum vero petiit Corpus Domini; quod sibi exhibitum adoravit devotissime, manus in cælum elevans, [munitus Viatico] oculisque in illud defixis pronuntiavit preces aliquas, magnæ fidei atque contritionis formulam continentes; atque ita demum adoratum sanctissimum Sacramentum suscepit de manu D. Raymundi Archiepiscopi Hispalensis.

[147] Hoc facto exui jussit atque auferri a se omnia Regiæ dignitatis indumenta, & cunctos liberos ad se vocari, videlicet hos, D. Alfonsum, primogenitum atque heredem regnorum suorum; [& convocatis liberis;] D. Fredericum, D. Henricum, D. Philippum, D. Emmanuelem; aberant autem D. Sancius, utpote e Archiepiscopus; & D. Berengaria, monacha Burgis in monasterio de las Huelgas. Atque hi nati fuerant ex prima uxore D. Beatrice: ex secunda vero D. Joanna adfuerunt, D. Ferdinandus, D. Leonora, & D. Ludovicus omnium minimus. Hos autem ubi junctim adesse vidit, una cum D. Joanna f multum afflicta; primo appellavit D. Alfonsum, successorem futurum, eique benedictionem suam impertivit, deinde ceteris ex ordine liberis. Coram omnibus præterea Magnatibus regni sui sermonem convertit ad Alfonsum, docens atque erudiens, qua ratione status suos regere ac gubernare deberet; injungens etiam eidem curam germanorum, ad omnem virtutem educandorum, quantumque posset evehendorum ad dignitates cuique congruas in regno, [primogenitoque Alfonso monita postrema relinquens,] atque amore fraterno complectendorum; tum ut Reginam Joannam haberet sibi commendatissimam, honoraret ut matrem, omni solatio obsequioque foveret; voluit etiam Infantem fratrem suum Alfonsum aliosque fratres g eidem commendatos. Denique injunxit ei, ut Regni Proceres, Nobiles & Equites omnes haberet honorifice atque munifice, & sua cuique privilegia illibata servaret: & addidit, si omnia ista adimpleret, benedictionem suam plenam super eum descensuram; sin minus, maledictionem super eum venturam; & voluit ut ipse subjiceret, Amen. Tum dixit: Fili mi, vides, quomodo sis auctus opibus, subditis, possessionibus, præ quam alius ullus Rex Christianus: satage ut recte utaris omnibus; sisque bonus, tot bene agendi media nactus. Manes Dominus ejus omnis terræ, quam Regi h Roderico Mauri eripuerunt: si hoc in statu, quem tibi relinquo, regnum sciveris conservare, tam bonus Rex eris atque ego fui: non item, si amiseris aliquid.

[148] [cum cereo in manibus] Cumque jam advenisset hora, qua Rex sanctus animam esset redditurus Creatori suo, conspexit Sanctorum se expectantium societatem; multumque eo visu recreatus, dedit gratias Deo: petiitque Cereum benedictum, in manibus ritu Christiano tenendum. Prius tamen quam eum apprehenderet, elevatis in cælum oculis, dixit: Domine, dedisti mihi regnum, quod non habebam; & majorem honorem atque potentiam, quam merebar: dedisti mihi quantum fuit voluntatis tuæ sanctæ: & pro his omnibus gratias tibi reddo, & resigno in manus tuas regnum, quantis potui incrementis auctum: [pie defungitur,] animam quoque meam tibi offero. Tum veniam ab omnibus circumstantibus petiit, ignosci postulans, si quam alicui eorum dedisset querendi de se causam: & illi vicissim lacrymantes orabant, ut sibi culpas suas condonaret. Mox candelam accepit, & eam ambabus manibus in sublime efferens, Domine, inquit, Jesu Christe, Redemptor mi, nudus egressus sum de ventre matris meæ, & nudus revertor in terram: suscipe, Domine, animam meam; & per merita sanctissimæ Passionis tuæ, placeat eam collocare inter servos tuos. Deinde manus cum candela demisit, & tamquam fidelis Christianus Deum patrem adoravit, jussitque ut Clerus totus recitaret Letanias, elataque voce Te Deum laudamus decantaret. Denique inclinato capite & oculis clausis, animam Deo reddidit, quam inter fideles ac sanctos habeat cælestis gloria. Amen.

[149] Nulla lingua poterit explicare, qui planctus, quæ lamenta fuerint per omnes regni partes, propter mortem tam sancti Regis. Quis enim unquam vidit tot matronas ac virgines celsissimi generis capillitium ponere, lacerare genas, vocibus querulis lamentari? quis tot Infantes, Equites, Infanzones, Nobiles, Ricos-homines i, radere barbas, pilos vellere, in seipsos sævire? Profecto nemo super alicujus Regis morte luctum ejusmodi conspexit. Dies autem ille luctuosus fuit dies k Jovis, idemque trigesimus mensis Maji, [30 Maji 1252,] anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo secundo: & die tertio, videlicet sabbato, sepultum est corpus in sancta Hispalensi l ecclesia: ubi usque hodie habetur in maxima veneratione. Missam celebravit Archiepiscopus Hispalensis: ac deinde in laudem defuncti sermonem habuit. Rex vero Granatæ, morte ejus intellecta, jussit planctum maximum fieri per totum regnum; idque jure meritissimo, quia sub protectione atque tutela ejus securus degebat. [subditis, etiam Mauris deploratus.] Neque solum per Castellæ atque Leonis regna, sed per universam Hispaniam, mors Ferdinandi fuit lamentata: propter ipsum enim illa celebrabatur per universum mundum, magis adhuc exaltanda, si diutius vivere potuisset. Specialiter autem concessum ei a Deo fuit, quod eo regnante nullus annus in Hispania & præsertim in ditionibus ei subditis, fuit sterilitate aut pestilentia notatus. Benedictus sit dies, quo Rex iste natus est: quandoquidem Deus ei fecerit gratiam, ut per suas sanctas actiones consequeretur tantum honorem in hoc mundo, & in altero gloriam permanentem; in qua ipsum habeat Deus cum Sanctis, sempiterna fruentem beatitudine. Amen. Nobis vero concedat gratiam, ut similia opera possimus facere, quibus mereamur partem habere in regno suo sancto, ubi est perpetua claritas & gloria infinita, per æterna secula. Amen. Deo gratias.

ANNOTATA.

a Scilicet cis mare Oceanum, ubi omnia loca hic nominata inveniet lector, in chorographica tabula Andaluziæ, sed cum addito ad distinctionem cognomine, puta Medina-Sidonia, Alcala de los Gazules, San-Lucar de Barrameda. San-lucar de Alpechin, alias la Major cognominatum, Trianensi suburbio ad Occidentem paucarum leucarum intervallo adjacet. Quod vero hic dicitur Bejar, videtur in tabulis dici Bege vel Beger, ad fretum Herculeum prope Tariffam. [Afrorum hoc tempore regiones cis mare.] Gaditanam peninsulam vide sis accuratißime delineatam in Atlante Blaviano. In ipsum vero sinum, quem ea format, effunditur rivulus Guadalete, supra quem consequenter consistunt, hic nominata loca, Arcos, Xerez, & S. Maria: sed postremum nomen credo suffectum antiquiori alteri Maurico. Tariffa, Gibraltar, & reliqua versus Granatense regnum loca ad fretum ac mare mediterraneum, vel tunc adhuc ad regnum Granatense pertinebant, a posteris Regibus denique ei subtracta; vel tributaria Ferdinando reddita, ejus nepoti rebellarunt; solicitis Mauris, ut, servato sibi tam commodo in Hispaniam ex Africa trajectu, spem quoque recuperandi aliquando ibidem Imperii conservarent. Ad Algarbiorum Regnum quod attinet, [Algarbii.] non videtur illud Sanctus victoriis suis attigisse, sed potius reliquisse Lusitanis vindicandum, velut partem veteris Lusitaniæ. Certe primus Alfonsus X invenitur se Regem Algarbiorum scripsisse, idque post quam Pelagius Correa, de quo frequens mentio in hac historia, præcipua quædam loca expugnaverat, cetera tributo subjecerat. Postquam autem idem Alfonsus filiam suam notham Beatricem matrimonio junxit Alsonfo III Lusitaniæ Regi, dotis nomine eidem accesserunt Algarbii, ex eoque tempore manserunt dominationis Portugallicæ.

b Mariana addit, quod hunc in finem, In Cantabriæ finibus nova & numerosior classis ædificabatur, quo tempore Regem morbi vis invasit.

c Lauretus lib. 1 pag. 359, allegata historia Segoviensi Colmenarii, asserit, Sanctum, mediante suo Archithalasso, fœdus offensivum ac defensivum inivisse cum Rege Marochensi, ut haberet exponendo militi commodum portum; in illud autem fœdus noluisse recipere Regem Bellamerinū, paratum similiter cum ipso pacisci, eo quod hostis Marochensi esset. Sed lib. 2 pag. 157 idem Lauretus, invertens nomina, Bellamerinum in fœdus receptum, rejectum Marochiensem scribit, memoria lapsus. Pro Marochiensi facit, quod sub eo Christiani, satis quiete agentes, proprium ea ætate Episcopum haberent; quem Lauretus lib. 1 pag. 348 inter eos numerat, qui Hispalensis urbis deditioni adfuerunt, eamdem simul cum Sancto ingreßi; Lupum fortaßis, quem Alexander IV anno MCCLV Legati dignitate per Africam ornavit, uti ex ejus Epist. 230 docet Odericus Raynaldus tomo 14 Annalium.

d Vtrum eam electionem approbare noluerit Innocentius Papa, [Philippus Sancti filius, non Episcopus, sed Administrator Hispalensis.] aut ipse Philippus fuerit a sacris Ordinibus suscipiendis alienior, compertum non habeo: hoc certum, quod auctores ei dent titulum Administratoris, & ipse, in præfato Patris Instrumento privilegiorum Hispalensibus concessorum, confirmans sua manu scribitur, Infans Philippus, Procurator Ecclesiæ Hispalensis. Certumest etiam quod numquam fuerit consecratus vel ad majores Ordines promotus: siquidem postea uxorem duxit Christianam, Regis Norvegiæ filiam, eo consilio adductam, ut Alphonso uxorem sterilem repudiaturo nuberet; sed Regina interim gravida facta, mutavit Rex consilium, & fratri virginem habendam dedit, suæ apud Norvegos æstimationi sic consulens. Notabilis certe petulantia Regum istius ævi erat, [Sterilitas conjugam causa divortio sec. 13.] quod justam divortio faciendo novisque nuptiis contrahendis causam se habere crederent, si sterilis uxor manebat. Ita etiam prædictus Lusitanus. ex Francia quo profugerat rediens, optime de se meritam Mathildem Bononiæ Comitissam, quam viduam & grandævam uxorem exul duxerat, dimisit; ac Beatricem, ut dictum est, suscepit, improbante palam Ecclesia; adeo ut postea, Mechtilde mortua, ægre impetrari potuerit ab Apostolica Sede, ut adulterinum cum Beatrice contubernium purgaretur, furetque legitimum matrimonium.

e Si patre moriente Archiepiscopus Toletanus erat Sancius, [Paschalis Archiep. Toletanus quando?] saltem Electus (quod absque irrefragabili actorum publicorum testimonio non ausim in dubium revocare, contra hanc tam expressam auctoris talis auctoritatem) erravit Tamajus, quando Guterii successorem Paschasium, anno 1250 ordinatum, ait supervixisse usque ad annum 1262; & rectius fecerunt, qui Paschalem istum medium collocarunt inter duos Sancios; Castellanum de quo hic agitur,& Aragonem de quo etiam supra ad Cap. 5 litt. l.

f Alfonsus Nuniez de Castro, in Annalibus apud Zunigam, testatur, [Alfonsus Ferdinandez, an sancti Regis postumus?] in monasterio Metaplanæ inveniri ac legi epitaphium, lingua Castellana sic scriptum: Hic jacet Infans Don Alfonsus Ferdinandez, filius præcelsi Regis D. Ferdinandi, ejus qui Seviliam obtinuit, & gloriosæ Reginæ D. Joannæ. Obiit ultima Septembris, Æra 1350, id est anno Christi 1312. Hinc Zuniga colligi putat Joannam, moriente Sancto, gravidam fuisse. Sed quam mirum esset, hoc taceri potuisse in Actis Sancti Regis; tam videtur impoßibile, ut de longævæ adeo vitæ Principe nulla uspiam mentio inveniretur in Chronicis subsequentium Regum. Quod si non animadvertit Zuniga, easdem Chronicas alias diligenter scrutatus; [verius nepos,] animadverterunt alii, haud immerito suspicati, Epitaphium istud esse figmentum Antonii Lupiani, de multis ejusmodi imposturis convicti, ut pluribus doceo in addendis post num. 71 in serie Chronologica Hierosolymitanorum Episcoporum. Causam fictioni præbuit cognomentum Fernandez, quasi id sumi solum potuerit a patre; cum exemplis variis doceri poßit, etiam ab avis illud sumpsisse eos, quibus idem erat cum patre nomen. Dubium autem in hoc casu omne tollunt instrumentacomplura, ex quibus constat Alfonsum Fernandez, Molinæ Dominum, & Mataplanæ sepultum, [filius Alfonsi X.] fuisse filium Alfonsi Sapientis & Mariæ Morantis. Pro cunctis sit mandatum, de Decimis Ecclesiæ Hispalensi dandis, quod in ejus loci servatur archivo, signatum XXVIII Maji Æræ MCCCXII, qui est annus Christi 1274, & incipit: Alfonsus Dei gratia Rex Castellȩ, Toleti, Legionis, Galiciæ, Seviliæ, Murciæ atque Jaëni, & Alegarbiarum, Vobis, Alfonso Ferdinandes filio meo, Domino Molinæ & Mesæ, omnibusque Divitibus & possessiones habentibus in Archiepiscopatu Hispalensi, salus & Gratia. Sciatis & c.

Iam diximus num. 17, Alfonso Legionensi plures liberos fuisse, extra matrimonium genitos, [A. Legionensis Natura.ei plures, Sancti R. fratres,] ac verosimiliter post divortium geminum ab iis quas male duxerat Regi nis. Enumerat eos Rodericus Mendez de Silva, in Catalogo Regio-Genealogico hoc ordine:
Don Fernandus, Decanus S. Iacobi.
Don Alfonsus, Major Prætor Fronteræ.
Don Petrus, Ordinis S. Iacobi Magister XIII, de functus anno 1228.
Doña Teresa, nupta Don Nunio Gonzales de Lara.
Doña Aldonza, sponsa Comitis Petri, unde procedit familia Dominorum Ponce de Leon, Ducum de Arcos.
Doña Urraca, nupta Don Lupo Diaz de Haro, quorum filia Mencia nupsit Sancio II Lusitaniæ Regi.
Don Martinus, (ex cujus secundo matrimonio proceßit stirps celebrium Gironum, Ducum Ossunæ) sepultus in Salmanticensi S. Spiritu, monasterio.
Doña Maria.
Doña Sancia, nupta D. Simoni Ruiz de Haro, Domino de Camberiis.
Doña Urraca, uxor D. Petri Nuniez de Gusman, Præfecti Castellæ.
Don Nunius, multæ in Castella nobilitatis pater.

h Infelix iste Rodericus regnum vitamque amisit anno 713, ultimus Regum Visigothorum: qui cum possederint quidquid intra Pyrenæos montes jacet, nec parvum etiam terræ tractum ultra eosdem, puta Navarram, Arragoniam, Catalauniam, Vasconiam, nec non Portugalliam; verbo, Hispanias omnes; cum etiam Mauri dominati sint iisdem fere omnibus (nam apud Astures, Cantabrosque servata utcumq; libertas est, locorumq; asperitate defensa) patet hunc loquendi modum indulgenti acceptione opus habere, totumque sumi pro parte præcipua.

i Ricus, voce Teutonica Ryk, dives. In supra memorata distributione Alphonsi Regis, Ricos-homes invenies nominatos, ante Ordenes e Fijosdalgo, id est, Nobiles: ut appareat fuisse eam appellationem non vulgaris notæ &dignitatis. Vitalis Episc. Oscensis apud Cangium, verbo Infanciones, horum primam ac nobiliorem speciem facit Barones vel Ricos homines: talisque fuit Raymundus ille Bonifacii, Architalassus S. Ferdinandi, supra laudatus.

k Anno siquidem 1252 Bissextili litteræ Dominicales fuerunt G F.

l Nisi ante novæ ecclesiæ molitionem scripsisset auctor, non dixisset simpliciter Ecclesiam, sed addidisset veterem: sicut neque superius, ubi de Mezquita & turri, vel minimum indicium dat novæ fabricæ inchoatæ, nedum perfectæ. Addit Lauretus lib. 1 pag. 373 extremis verbis mandasse Sanctum; Ad pedes Mariæ collocate miserrimum meum cadaver: idque pag. 385 ita impletum ait, ut non fuerit Sanctus ante altare sepultus, sicut intenderat, sed supra ipsum ad pedes statuæ Marianæ locatus; quod factum non credimus, nuuc autem ut fiat cogitari intelligimus.

COROLLARIUM.
De simili etiam morte Ferdinandi Magni: deque ejus & Sancti Regis Anniversariis.

Ferdinandus, Rex Castellæ & Legionis, Hispali In Bætica (S.)

[143] Liceat nunc mihi comparationem instituere inter Primum Tertiumque Regem Ferdinandum. Hunc, [Ferdinandus M. Castellæ simul & Legionis Rex,] matris Berengariæ beneficio, avitum Castellæ regnum, Henrici pueri morte vacuum, obtinuisse vidimus; ille primus Castellæ ejusdem Rex dictus est, favore matris Elviræ, seu Nunniæ, ad quam Principatus iste, per obitum Garciæ fratris, æque pueri, fuerat devolutus. Tertio pater suus Alfonsus, Rex Legionensis, regnum avitum invidens, adeo nihil profecit ut suum quoque eidem reliquerit vel invitus: infestiorem etiam passus Primus est Veremundum, [Maurorum domitor,] Regem Legionensem, levirum suum, eidemque defuncto similiter succeßit, & Castellæ ac Legionis regna juncta tenuit. Vterque, domesticis explicitus turbis, simili successu in Mauros arma vertit; quod ut de Tertio explicatum jam est, ita de Primo satis fuerit indicasse, quomodo in mediam usque Lusitaniam victricia signa promoverit, & Conimbricam atque Visetum Mauris eripiens, Mondegonem fluvium imperii sui terminum statuerit, adjuncta sibi tota fere Extremadura; Toletanum autem & Hispalensem Reges potentißimos, ac Regulos barbaræ gentis plures, tributarios habuerit. Quod vero ad insignem religionem pertinet & obitam pientißime mortem, ut intelligas quam ambo similes fuerint, accipe, quæ Toletanus habet lib. 6, cap. 14, Ferdinandi I gesta concludens. Hic, inquit, jam senectute confectus, vitam suam bonis & Deo placitis operibus dedicavit. Ecclesias Regni sui, & præcipue S. Jacobi, S. Salvatoris, [erga ecclesias largus,] S. Isidori, & Cathedralem ecclesiam Legionis, possessionibus & donationibus inclitavit: monasteriorum etiam indigentiam de suis facultatibus sublevabat. Cum vero quadam die in Cathedrali ecclesia Legionis audiret Divina, vidit ministros ecclesiæ, causa familiaris inopiæ, nudis pedibus ministrare; & statim certos reditus ad calceamenta instituit ministrorum. Ceterum cum ad S. Facundi monasterium veniebat, cibis eorum contentus, pari ordine & consortio, quasi unus ex eis, & divinis officiis insistebat, & cibariis regularibus utebatur. [& instat Monachi religiosus,] Cumque oblatum vas vitreum de manu Abbatis ad mensam residens suscepisset, vas decidens de manu Regis illico fractum fuit. Rex vero, pro negligentia valde pœnitens, in continenti vas aureum gemmis ornatum fecit afferri, & Abbati offerens pro vitreo satisfecit. Obtulit insuper Cluniacensi monasterio de Regio fisco mille aureos, annuatim in perpetuum solvendos… Sed jam vitæ termino sibi imminente, apparuit ei B. Isidorus, & diem sui obitus intimavit. Et cum cœpisset post modicum infirmari, [a S. Isidoro diem mortis intelligit,] fecit se Legionem adduci, & nono Kalendas Januarii die Sabbati ingressus est civitatem, & ex more corpora Sanctorum flexis genibus adoravit; petens & supplicans, ut cum dies obitus jam instaret, anima ejus ab Angelis duceretur. In ipsa autem nocte Dominicæ Nativitatis, licet æger, ipse Rex cum Clericis interfuit Matutinis, concinens ut infirmitas tolerabat; & observabatur ibi tum temporis Officium Toletanum. Facto autem die, vocatis Episcopis, fecit sibi Missam solenniter celebrari, & percepit Corporis & Sanguinis Domini Sacramentum.

[144] In crastino autem, vocatis Episcopis & Abbate & viris religiosis, una cum eis fecit ad ecclesiam se deferri: & imposito capiti diademate, & indutus regalibus indumentis, [quam obiturus defertur in ecclesiam,] coram sarcophago S. Isidori clamavit ad Dominum voce clara: Tua est potentia, tuum est regnum, Domine: tu es super omnes Reges: tuo imperio omnia sunt subjecta. Quod te donante accepi, restituo tibi regnum: tantum animam meam in æterna luce jubeas collocari. Et his dictis, exutus Regalibus ornamentis, pro venia exorabat: & accepta ab Episcopis pœnitentia & gratia ultimæ Unctionis, indutus cilicio & conspersus cinere, duobus diebus is pœnitentia atque lacrymis supervixit. Tertia autem feria, hora sexta, in festo S. Joannis Euangelistæ, [ubi susceptis sacramentis expirat 27 Decembr.] plenus dierum reddidit Deo Spiritum immaculatū, & juxta patrem suum in eadem ecclesia S. Isidori est sepultus. Regnaverat autē vivente patre annis XII, in Castella mortuo patre annis XII, in Castella & Legione annis XVI, in universo annis XL, mensibus VI, diebus XII. Mariana lib. 9 cap. 6 annum fuisse ait MLXV: quod etiam probat concursus Dominicæ & Nativitatis, relationem vero sic concludit. Sane Ferdinandus, dum vixit, insigni pietate fuit: [ejus Anniversarium Legione,] quo merito Legione anniversariis sacris memoria ejus celebratur, & in Cælitum numero locum habet. Equidem neminem alium inveni hactenus, qui eum Sanctis accenseret, inter veteres novosque scriptores; ideoque existimo Anniversarium illud non aliter quam funebri ritu actum fuisse & adhuc agi; quandoquidem Ferdinando Tertio, indubie Sancto, non aliud obtigerit usque ad nostram ætatem, sicut ex mox dicendis apparebit. Si quid amplius factum fierive probetur, ratione cujus debeat in nostro opere tamquam Sanctus referri etiam Primus; id velint posteri discere accurate, prius quam ad ultimum usque mensem perveniant.

[145] His præmißis venio ad prænotatum ipsius Sancti Regis Anniversarium: de quo apud Morgadum & Spinosam lego ut sequitur: [Tertii Anniversariū honoratum a Mauris,] Post mortem Sancti Regis, Granatensis Rex Maurus (Mahomadum Morgadus, Spinosa Alhomadum vocat) non contentus supradicta demonstratione doloris, misit annue, quoad vixit, ad diem recurrentis Anniversarii, delectos ex Equestri suorum ordine viros centum; & ad majorem testificationem luctus, pedites ire jussit, singulos cum cereo candido, quos circum cœnotaphium accensos ponerent: voluitque ad posteros transire exemplum, velut tributum. Duravit hic usus usque ad tempora Catholicorum Regum Ferdinandi & Isabellæ: sub quibus extincto penitus Granatensi Maurorum regno & urbe subacta, cessavit tributum istud, suffectusque est certus Maurorum numerus, ex ipsa urbe Hispalensi, eorum qui habitant in Regione Adarbegi (hodie Maurariam appellamus) Collationis S. Petri. Hi assistebant exequiis Regiis ad Vigilias & Missam, cum capuciis ejus quem quisque eligebat coloris, apicibusque viridibus, & media super eos luna coloris item viridis, circumsistentes tumulo facesque in manibus albas tenentes. Postea, cum obligatio hæc eis gravis accideret, petierunt a Capitulo & impetrarunt, ut eam sibi liceret redimere annua pensione ceræ, certo pondere ad diem istum ipsorum expensis consumendæ, quemadmodum scribit sacelli Regii Capellanus Christophorus Nuñes.

[146] Institutor Anniversarii hujus fuit filius & successor Ferdinandi Alphonsus: eoque die & præcedenti non permittebatur, [funebri ritu diu Hispali celebratum,] ut quisquam vel officinas aperiret vel opificium exerceret consuetum: idque servatum fuit quamdiu Alphonsus supervixit. Eumdem diem Legionenses & Castellani omnes, sed præsertim Andaluzii, consueverant etiam cum maxima demonstratione doloris agere: & præcipui quique regnorum illorum funebri isti officio conabantur interesse, singuli adferentes labara & insignia suarum urbium oppidorumque, cum multis facibus ex cera alba: quæ quidem labara disponebantur per ecclesiam majorem; faces vero accendebantur primo mane, & ponebantur circum sepulturæ locum, ubi ardebant die toto quia erant valde magnæ. Istud autem Anniversarium usque hodie (inquiunt Morgadus & Spinosa, prior anno MDLXXXVII, alter MDCXXVII, scribens) cum Officio Defunctorum celebrat Capitulum sanctæ ecclesiæ majoris Hispalensis, ex particulari fundatione, cum musica & sermone ad populum, omnique honore funebri pro anima Sancti Regis D. Ferdinandi, interveniente Capitulo Civitatis cum Audientia Regia, in die sanctissimæ Trinitatis vesperi & die sequenti: in eumdemque finem construitur cœnotaphium inter duos choros; cui imposita pulvinaria auro contexta, sustinent gladium & coronam regiam: exponitur etiam eadem occasione labarum Regium, collocaturque ad pulpitum Euangelii.

[147] Hactenus illi: quæ omnia nunc saltem cessare existimo, & in augustiorem lætioremque ritum mutata, postquam decrevit Apostolica Sedes Officium de Ferdinando ut Sancto recitandum, [absque præjudicio Sanctitatis,] juxta Romani Breviarii formam, sicut infra dicetur. Vt tamen etiam hodie fierent, non præjudicarent certitudini acquisitæ a Ferdinando beatitudinis æternæ, quam solennis iste cultus Pontificio confirmatus decreto fidelibus omnibus indubitabilem facit; sed solum esset pia ac simplex primævæ institutionis observatio, non ad solatium, sed honorem animæ tam bene meriti Regis; ad refrigerium vero aliarum animarum, quoquo modo ipsum attinentium. Sic XXI Februarii observavimus, Nivellis in Brabantia factum SS. Pippino & Idubergæ, parentibus S. Gertrudis: sic XI Maji, Malbodii in Hannonia diximus olim parentari solitum SS. Walberto & Bertiliæ, genitoribus SS. Aldegundis & Waldetrudis. Quin & in toto Sacro Præmonstratensium Ordine scimus fuisse usitatum, nec nisi auctore Molano omissum, ipsius sancti fundatoris Norberti Anniversarium funebre; quod hodieque continuatur, sed pro defunctis ex eadem familia prognatis. Hoc autem ideo dixerim, ne muliebri Sanctimonialium Nivellensium atque Malbodiensium simplicitati id tribuens aliquis, ignoscendum potius quam tolerandum majoribus nostris fuisse puter istiusmodi ritum; maxime accedente hoc altero Hispalensi exemplo, quod sapientißimis Ecclesiæ istius Archiepiscopis & amplißimo gravißimorum virorum Capitulo numquam displicuit nec improbatum fuit, usq; in nostram ætatem; qua tamen prudentius talia omittuntur, ad præscindendam curiosis magis quam religiosis hominibus cavillandi materiam. Porro ratio Anniversarii, post festum Sanctißimæ Trinitatis celebrandi, [post Dominicam Trinitatis.] fuit, quod dies XXX Maji, quo Sanctus Rex obiit, plerumque concurrat cum Octavis Ascensionis aut Pentecostes, quarum festivam lætitiam non conveniebat lugubri cio funestari. Volentes ergo diem eligere numquam aut rarißime impediendum; nulla habita diei mortualis ratione, elegerunt primam post Octavas prædictas Feriam, huic officio vel ideo aptiorem, quod universalis Ecclesia, Dominicam Christo resurgenti dicatam habens, soleat Feria II recolere memoriam fidelium in Christo defunctorum, quos ejus exemplo resuscitandos credit. Inchoatur autem pridie Vesperi, scilicet post absolutum Dominicæ diei officium totum: & cum anno MDLXXIX facienda esset sacri Corporis apparatißima Translatio, apte electa fuit eadem Feria, tamquam annuæ Sancti memoriæ ab antiquo dicata.

[148] [Pontificum mox a morte testimonia,] Ad probandum porro, quod Ferdinandus statim ab obitu cœperit haberi & appellari Sanctus, facit D. Raymundi, Segoviensis Episcopi, & pro tunc Electo Philippo infante Hispalensi Ecclesiæ in Pontificalibus servientis, diploma de Capellantis, signatum Æra MCCXCI, id est anno Christi MCCLIII, hoc principio: Recognoscentes multa bona & ingentia beneficia, quæ nobis contulit nobilis & sanctus Rex Ferdinandus, & quomodo nobis crediderit corpus & animam suam. Haud absimile eidem testimonium dedit Innocentius IV, gemino in brevi, quorum unum, datum Idibus Octobris, quinto post Regis obitum mense, Pontificatus anno X, ita inchoatur: Claræ memoriæ Ferdinandus Rex Castellæ & Legionis, gressus suos in cultu mandatorum Dei direxisse creditur, cultum nominis ipsius magnifice amplificando; alterum expeditum fuit anno ejusdem Pontificatus XII, [cum Indulgentiis pro anima defuncti.] V Idus Julii, & incipit, Claræ memoriæ Fernandus, Rex Castellæ & Legionis, in via mandatorum Dei sic ambulasse creditur, ut ab ipso delictorum suorum veniam consequatur. Vtroque tamen illo Brevi, tamquam necdum discussa sanctitatis causa, conceduntur Indulgentiæ, in favorem defuncti, omnibus pro ejus anima, si forte opus habeat, oraturis; primo quidem unius anni & XL dierum, in die sepulturæ & anniversario mortis; deinde XX dierum omnibus sabbatis, quibus quis ecclesiam Hispalensem visitans eodem modo animam commendaverit. Innocentio IV succedens Alexander item IV, voluit etiam ipse mox testatum facere, Pontificatus sui anno I, qui fuit Christi MCCCLV, VIII Idus Julii, quanti faceret defunctum; institutas ab eo in Hispalensi Cathedrali Dignitates Mitris Episcopalibus ornans, sub hujusmodi principio Bullæ; Pia & magnifica opera claræ memoriæ Ferdinandi Regis Castellæ ac Legionis, [& usu mitræ Dignioribus Canonicis indulto,] qui velut Princeps Catholicus expendit laudabiliter, contra Christi blasphemos, ad ampliandum cultum Divini nominis, dies suos, nos admonent & inducunt; ut ecclesiam vestram, in qua præfatum Regis corpus sepultum dignoscitur, honorantes, reddamus ipsam specialibus titulis insignitam.

[149] [Tumulus Sancti Regis,] Restaret describendus marmoreus tumulus, intra quem compositum Sancti corpus fuit, nisi Tractatu sequenti num. 26, agens de illius translatione, locum tali descriptioni aptiorem me reperisse credidissem: itaque hoc solum dixero, eum tumulum, tam amplum fuisse ab Alfonso successore curatum, ut capere posset etiam corpus Beatricis Reginæ, ante annos XVIII vita functæ: quin & suum ipsius, uti post annos XXXII factum est. Horum tamen nulla fuit ipsi tumulo insculpta notitia; solum Ferdinandum, ac si solus ibi contineretur, Epitaphium sonat, Latina, Arabica, Hebraica, atque Castellana lingua sculptum. Existimat Lauretus lib. 1 pag. 434, quod Sapiens successor, omnibus linguis istis parentem laudasse nequaquam contentus, etiam voluerit circum eumdem tumulum duodecim sententias legi, pro numero Consiliariorum, quos a patre decem acceperat, & duos in demortuorum locum eatenus ipse subrogarat. Eæ autem ex veteri Castellana Latine redditæ sic sonant.

I. Melior est finis tuus, quam principium.
II. In morte finiuntur scientiæ; sed in hujus Regis obitu sapientia crevit. [huic olim appositæ 12 sententiæ]
III. Fuisti vivens multa semper virtute ornatus, & in morte sapiens eris.
IV. Pluris erit memoria tua, quā tempus tuævitæ.
V. Amplius est quod tu fecisti, quam illi qui subjugarunt Orbem.
VI. Æstimasti res minime fluxas, & usque in finem durabit nomen tuum.
VII. De tuo dominio nihil remanet, præter mandatum quod reliquisti; & sapientes; ac bonum quod fecisti.
VIII. Solum sapere magni fecisti, &ideo tenunc laudabunt sapientes.
IX. Impendio pecuniæ modico formosam tibi domum struxisti.
X. In vita habuisti pulchritudinem corporis: in morte autem ostendisti speciositatem animæ.
XI. Magis notus eris mortuus quam vivens fuisti.
XII. Hactenus, qui norant, te laudabant; nunc laudaturi te sunt, etiam qui non noverunt.

[illumne an filium spectent, dubito.] Possunt sane hæc omnia Sancto Regi haud incongrue aptari: sed deficiente idoneo teste ex antiquis, qui ejus honori ea fuisse sic scripta doceat, non facile mihi evelletur suspicio, ne patri contumulatum filium Alfonsum, cognomento Sapientem, respiciant sententiæ, in quibus tam expressa continetur laudatio sapientiæ; quare easdem ut reperi contentus retulisse, finem Chronicæ illustrandæ facio; & ad Sancti Regis Gloriam postumam, ex monumentis certioribus colligendam, transeo.

GLORIA POSTUMA.
Ex variis Auctoribus & Monumentis collecta.

Ferdinandus, Rex Castellæ & Legionis, Hispali In Bætica (S.)

EX VARIIS A. D. P.

CAPUT I.
Miracula post mortem ex veteri Hispanico, Editionis Hispalensis, anni MDXXXII.

[Antiquiora oblivioni data.] Nescio quid amplius dicere possim de gestis sancti hujus Regis in vita: post mortem vero, tot tantaque patrata miracula sunt, meritis ejus & intercessione Dominæ nostræ, ut numerari nequeant. Sed propter exiguam diligentiam majorum animique remissionem, omnia fuerunt oblivioni mandata: nisi potius ea nunc voluerit ignorari Deus, quia homines hujus ætatis indigni sunt qui istis auditis; salutem consequantur, propter excessum iniquitatum, quæ hodie publice patrantur in mundo. Eorum autem quæ hoc tempore claruerunt cum sciam aliqua, facta personis hodieque viventibus, ipsa ex ordine recensita audies.

I Patronus cujusdam navis Hispalensis, qui, dum bellum cum Lusitanis a esset, multa iis damna intulerat, vicissim ipse aliique plures ab illis capti sunt; qui omnes quidem alios diris carceribus incluserunt, [Captivus in Lusitania mortique addictus,] ubi nullam omnino lucem conspicerent, navis autem Patronum seorsim recluserunt. Id ubi rescivit uxor, Regi Ferdinando devotissima, in capellam ejus accessit, ad quamdam imaginem, cui prædictus Rex dum viveret ipse afficiebatur: cœpitque prolixe orare Regem Ferdinandum, vellet intercedere apud Dominam nostram, ut maritus suus a tanta calamitate liberaretur: votum addens, quo se obligabat ad curandas ante prædictam imaginem triginta Missas per totidem dies, & glorioso Regi offerendum panem & vinum ceramque accensam. Primo autem die, ipsaque hora qua cœpit prima Missa, collataque sunt panis, vinum & cera; maritus suus, qui tenebatur in isto tenebricoso carcere, propemodum enectus fame ac siti, vidit candelam ceream coram se accendi, panemque & vinum ab uxore oblatum, eisque refocillatus est. Dum autem orationes & oblationes continuarentur Hispali, captivus quoque Olisipone simili hora & modo illuminabatur reficiebaturque. Cumque custos carceris, [oblationibus ab uxore Hispali factis sustentatur,] octavo cœpti miraculi die, cereum accensum fuisset conspicatus, suoque captivo deesse nihil animadverteret, voluit eum torquere: quapropter ille mysterium aperuit, & quid octiduo toto sibi factum fuisset manifestavit. Hæc ubi ad aures Lusitani Regis pervenerunt, veraque probata sunt; quamvis eum bene commeritæ morti adjudicasset, accersivit illum; juramentumque exegit, quod reversus in patriam, nuntiaret sibi quid istic pro eo factum sit Interim nuntiatum est Hispali, mortis sententia accepta, sublatum de medio hominem esse: sed non ideo pia mulier cœptum dimisit sacrificium ac votum. [& agnito miraculo liberatur.] Vigesimo autem die ab eodem curato, domum mulier rediens, ibidem invenit maritum suum: quem manu apprehensum duxit ad capellam prædicti Regis, ubi Deo & ejus gloriosæ Matri egerunt gratias ipsique glorioso Regi. Sumpta autem dierum aliquot quiete, redivit in Portugalliam, narraturus, quid absente se domi fecerit uxor.

II Quidam propter grave crimen addictus morti, per sagittas Confraternitatis b excipiendæ, captivus attinebatur in turri, manicis implicitus, [Item alius educendus ad mortem.] cum cippo ad collum & gravi ad pedes catena. Pridie vero quam ad supplicium educeretur, commendavit se huic glorioso Regi: eademque nocte, nesciens ipse quo modo, solutum se a vinculis omnibus miratus est; & sequenti mane ad capellam Beati venit, vitamque servavit meritis istius gloriosi Regis.

III Cuidam devoto Dominæ nostræ ejusdemque Regis aufugerat mancipium, quod cum utrique commendasset, [Reducitur fugitivum mancipium,] in eo requirendo nullam prætermisit diligentiam. Amissa deinde ejus recuperandi spe, octavo jam fugæ die currente, petiit sibi Missam dici ante imaginem Dominæ nostræ, de Conceptione ejus; orans gloriosum Regem, ut pro se dignaretur intercedere. Cumque prædictam Missam in capella Sancti de genibus audiret, post tergum respiciens, vidit adstantem fugitivum suum: qui rogatus, ubi fuisset, respondit: Hac nocte quatuordecim leucis hinc abfui, asino insidens, & mane me reperi circa Hispalim.

IV Cuidam virgini pauperi addicta in dotem erant decem millia maravedisiorum: [curatur pauperi puellæ dos,] sed eidem jam desponsæ, qui dotem promiserant, præstare eam non potuerunt: qua de causa accipere eam sponsus noluit. Ipsa vero, solum sexaginta quinque maravedisios habens, rogavit gloriosum Regem, ut sibi quo meliori poterat modo succurreret. Itaque paucos illos quos habebat nummos, decrevit in ejus nomine exponere sortibus, quæ Hispali duci solebant. Prima autem sors egressa est puellæ hujus & gloriosi istius Regis, quæ fuit centum duplarum Castellanarum & trium ulnarum holoserici villosi: quare qui rogabatur sponsus, necesse habuit ipse rogare: itaque celebratum matrimonium est, in quo illa Deo & Regi glorioso servivit.

V Viro cuidam vacca sua vel aberrans perdita, vel furtim abacta erat; [redditur abducta vacca,] quam multis diebus magno cum labore requirens, nec inveniens, vovit Missam cum oblatione glorioso Regi Ferdinando. Vesperi autem venit, stipem ferens pro Missa die sequenti dicenda. Eadem hora, cum laniones Hispalim inducerent animalia macello destinata, nescitur quo modo, simul omnia intrantia in civitatem, hac illac dispersa sunt; vacca autem prædicta viam tenuit versus ecclesiam S. Mariæ, neque sisti a quoquam potuit, plateas & viculos multos percurrens, usque dum stetit post sepulcrum gloriosi Regis. Dominus autem ejus, egrediens a numeranda stipe, vidit continuo agnovitque vaccam suam, atque ob hoc miraculum valde laudavit Deum & gloriosum Regem.

VI Mulieris cujusdam captivus filius, causa criminis, addictus erat morti: [liberatur addictus morti.] quia autem erat paupercula, accessit lacrymans ad sepulcrum Regis gloriosi, quotidie candelam offerens. Cumque sententia esset executioni mandanda, declaratus est liber absolutusque a culpa: atque ita mulier a tristitia, filius ab ignominia exempti fuerunt.

VII Sacristanus quidam capellæ hujus Regis, cum stipendium nimis modicum sibi præberetur quam ut eo vitam agere posset, [juvatur egenus sacrista,] decrevit ambire aliam majoris emolumenti sacristiam: hac autem obtenta, majori quam antea necessitate premi se sensit. Igitur in se conversus, animadvertensque exaruisse in animo suo devotionem erga gloriosum Regem; ad ejus famulatum revertit, consueto stipendio acquieturus: & mox omnes eum juvare cœperunt, sic ut necessitati suæ optime prospectum fuisse, & etiamnunc esse, fateatur.

VIII Quidam ecclesiæ Hispalensis Sceptrifer, c dum iret accepturus gladium, quem Rex manu tenuit quando urbem intravit, [recuperatur amissum rosarium,] ad Processionem publicam deferendum; in conferta multitudine hominum, tali die concurrentium, amisit sertum globulorum precatotiorum minime contemnendi pretii. Oratione autem ad gloriosum Regem facta, dixit, quod amissam in ejus obsequio coronam eodem intercedente recepturum se speraret. Anno autem vertente, hora eadem orans ante imaginem Beati, ipsam coronam vidit in manibus cujusdam mulieris; quæ libenter illam restituit, narrans quomodo reperisset: quod ille beneficium Deo & beato Regi acceptum retulit.

IX Mulier paupercula ex d Palomares, roris-marini plantas venales circumducere Hispali solita per plateas, [item jumentum:] jumentum quo utebatur ad illas vehendas amiserat, una cum tortulis panis, ad familiæ suæ victum coëmptis: nec aliud præter ipsum jumentum habens, quo vitam sustentaret, circumibat plorans civitatem. Cujus labori compatientes aliqui, suggesserunt, ut ad Regem Ferdinandum candelam ferret, ipsique bestiam commendaret. Fecit hoc die quodam sabbati, inter nonam ac decimam; orationeque completa rediens ad gradus capellæ, invenit præconio publico proclamari ubinam animal esset: atque ita quod amiserat reperit, & Deum Dominum nostrum cum sancta Virgine Maria & Rege glorioso laudavit.

X Æthiops quidam, quia mulierem conjugatam alapa percusserat, [dimittitur manu truncandus,] captus & accusatus de crimine fuerat; periclitabaturque ut minimum de amittenda manu, pro ratione delati compertique delicti. Promittens autem Regum Dominæ, Regique Ferdinando Missam, cum cereo manus unius simulacro, paulo post liber dimissus est, absque punitione ulla.

XI Quidam Regum e modernorum satelles habebat mancipium Æthiopicum, [& serviis furcæ adjudicatus,] propter facinora varia morte damnatum. Cumque ad furcam duceretur, dominus suus commendavit ipsum Ferdinando Regi glorioso; dicens, non minus suum quam ipsius servum esse. Moxque reductus in carcerem fuit, & intra paucos dies solutus a periculo mortis, quam decies eoque amplius commeritus fuerat.

XII Mulier Trianæ commorans duos habebat Mauros, matrem vero devotam huic Regi. Cum autem Mauri prædicti fugissent, [reducuntur fugitivi Mauri duo,] seque in silvulam quamdam abdidissent, vincula omnia disruperunt. Verum statim ac mater mulieris istius cognovit ipsos disparuisse, curavit Missas aliquot prædictis Dominæ nostræ & glorioso Regi dicendas: cumque se ad abitum Mauri pararent, apparuit eis vir senex, canus, & venerabilis, qui eos non prius dimisit, quam compulit ad ostium Dominæ suæ se sistere; ubi agniti reductique in domum sunt, per intercessionem ipsius gloriosi Regis, qui (quantum ex imagine cognosci poterat) ipsis apparuerat, secundum confessionem ejus, cui visio talis obtigit.

[recuperatur amissa pecunia.] XIII Armiger quidam, Corduba veniens, amiserat peram, continentem centum nummos aureos, & scyphum argenteum, aliasque res multas: cui requirendæ cum multam frustra impendisset operam, monitus est, ut amissa glorioso Regi commendaret. Mox autem atque audita Missa progressus est ad gradus capellæ, certum de iis accepit indicium, & omnia recuperavit meritis hujus gloriosi Regis.

XIV. Trianensis nauta duodecim Henricos-Alfonsæos f portabat in bursula; & hac, nescio quomodo, aperta, eos amisit variis in locis per quæ transiit, nunc singulos, nunc binos, aut etiam quaternos. Quos ubi deesse sibi vidit, nec proficere adhibitam in requirendo diligentiam, amissa eorumdem reperiendorum spe, recurrit ad Regem Ferdinandum, ejusque honori certum Missarum numerum dicendum curavit. Moxque in variorum manibus divisim reperit quod amiserat.

XV. Mulier conjugata, pridem nihil de viro suo inaudiens, quasdam Missas dicendas cum oblatione curavit, & mox accepto nuntio recreata fuit.

Hæc & similia alia, si essent ad longum deducenda, non possem ea cito absolvere: interim ex relatis apparet, [Trium Sanctorum prærogativæ in Ferdinando.] competere huic glorioso Regi Sanctorum trium prærogativas, videlicet S. Antonii Patavini, in recuperandis amissis; S. Dominici, in solvendis captivis ac liberandis reis; S. Nicolai, in juvandis pauperibus & peregrinis g. Quapropter vehementer demiror Hispalensium ingratitudinem, qui novum in Ferdinando Patronum adepti talemque Advocatum, cujus sanctitatem intra tam breve tempus Deus ac Dominus noster per tot miracula manifestavit; necdum pro eo canonizando supplicationem miserunt. Hactenus pars tertia Legendæ antiquæ, excusæ in libro Flos-Sanctorum dicto, unde partem secundam Vitæ dedimus: ad recentiora transeo.

ANNOTATA.

a Inter Ferdinandum Lusitaniæ & Joannem Castellæ Reges certatum est primo cum vastatione totius Lusitaniæ: [Ioannes Nothus Rex Lusitaniæ.] Beatrice deinde regni herede Joanni nupta, cum Ferdinandus absq; prole mascula obiisset anno 1383, Lusitani, fratrem ejus nothum Joannem maluerunt habere, quam Castellano subjici: cum autem suum atque uxoris jus prosequeretur Castellanus, infeliciter pugnavit ad Algubarrotam an. 1386, atque ita mansit Joanni Notho regnum, Bonifacii Papæ IX indulto confirmatum.

b Confraternitas, vulgo, la sancta Hermandad de Sevilia. Agit de ea Morgadus pag. 63, propriumque Magistratum, ministros, carcerem, judicium habere indicat in casus ad se pertinentes; delicta scilicet foris atque in campis commissa: institutionis enim finis primarius est contra latrones & grassatores.

c Ita in Summario Processuum num. 76 Latine redditur vox Hispana Pertiguero.

d Palomares, vicus trans Bætim leuca distans Hispali.

e Mortuo Henrico IV succeßit anno 1474 Isabella soror, [Reges, Catholici dicti.] Ferdinando Aragoniæ Regi nupta. Ex hinc in plurali dicti Reges sunt, & Reges Catholici; eo quod per se haberet Isabella ut Regina diceretur, non autem acceperat a marito: qui tamen & ipse per se Rex erat. Regnarunt hi simul usque ad annum 1504, quo prior Reginaobtit, superstite Rege usque ad annum 1516: utrisque succeßit, ex unigenita Joanna & Philippo Austriaco nepos Carolus, postea Imperator eo nomine Quintus.

f Interpres Latinus in Summario, Scuta aurea vertit.

g Coluntur S. Antonius Patavinus, 13 Iunii, S. Nicolaus Myræ Episcopus, 6 Decembris, & notæ sunt utriusque in eo genere prærogativæ: [S. Dominicus Silensis, Patronus Captivorum.] qui autem hic a liberandis captivis laudatur S. Dominicus, intelligendus est Silensis, de quo agemus ad 20 Decembris. Hic anno 1073 defunctus, eo in genere Patronus habetur: quamquam notus etiam sit S. Dominicus Calceatensis, priori paulo junior, in cujus Actis quæ dedimus 12 Maji, etiam liberatorum captivorum miracula varia occurrunt: estque hic etiam Castellanis notißimus ac proprius.

CAPUT II.
Translatio Corporis incorrupti in novam Capellam anno MDLXXIX.

[16] Octavo post prænotatam in titulo Translationem anno, Hispalensis urbis Historiam, ibidem Hispali & Hispanica lingua, vulgavit Alfonsus Morgadus Sacerdos, Alcantaræ natus, in Annotatis jam sæpe nominatus: ubi lib. 4 cap. 7 argumentum nobis propositum tractat, testis fortaßis omnium oculatus; sed qui multa prætermisit explicare, minutim invenienda apud Paulum Spinosa; annis quidem quinquaginta circiter post rem actam scribentem, sed ex relatione, ut videtur, olim facta. Ergo ex utroque contextam narrationem sic accipe, ut initium ex Morgado, cetera ex Spinosa potißimum accepta fuisse intelligas. Jusserat, inquit Morgadus, [In veteri capella sepultis Regiis corporibus,] Ferdinandus Rex sanctus corpus suum sepeliri in ecclesia majori Hispalensi, quam Deo & Deiparæ curaverat consecrandam: similiterque ibidem sepulti fuerant filius ejus Alfonsus Sapiens, Reginæ nonnullæ, pluresque Infantes: quorum corpora, simul cum Reliquiis S. Leandri, duabusque statuis Dominæ nostrȩ, & Gladio atque Vexillo, quibus usus Ferdinandus erat civitatem acquirens, deposita erant in Mezquita olim, deinde majori & Cathedrali ecclesia: ibique sic longo tempore manserunt, primo in una navium dictæ Mezquitæ, ubi nunc est Capella, Domicellarum dicta, in corpore novæ ecclesiæ: [atque in alia tantisper depositis,] indeque translata sunt ad aliam recentiorem ejusdem Mezquitæ navem; quæ modo pro bibliotheca est, vicina scalis. Istæ naves seu capellæ secunda ac tertia, sunt eæ quæ ex veteris Mezquitæ claustro remanserunt: ad easque translata fuerunt prædicta Corpora, Reliquiæ & Imagines, interim dum absolveretur fabrica novæ Capellȩ regalis, in capite ipsius majoris ecclesiæ.

[17] Scribit autem Zuniga, absolutam fuisse fabricam anno MDLXXV. Qua de re cum monitus Rex Philippus esset, nec dubitaret quispiam quin ille mox fieri Translationem juberet; mandatum prævenientes Capellani Regii, plintho, cui imponi tumbæ corporum Regiorum debebant, quales in veteri capella steterant, insculpi titulum hunc jusserunt, qui hodieque imperfectus fallaxque perseverat: Ferdinando III, cum clarissima Beatrice ejus conjuge, & Alfonso Regi eorum filio, ex humiliori sacello translatis, anno ab æternæ salutis principio MDLXXV, curantibus Divæ Virginis Sodalibus. Verum cunctantius agente Rege, & multa interim eodem facientia ordinante per quadriennum, tandem anno MDLXXIX, die sabbato ante Dominicam sanctissimæ Trinitatis, XIII Junii, de mandato ipsius Regis, ad horam septimam vespertinam convenerunt in capellam, ubi regalia corpora collocata erant, Archiepiscopus hujus urbis, D. Christophorus de Rojas a sanctæ memoriæ, Regens Audientiæ Regiæ Hispalensis, & Assistens Civitatis, ad horam septimam vespertinam; præsentibus ibidem pariter Auditobus Regiis, multisque ex Viginti-quatuor-viris & Juratis, ac nonnullis Commendatoribus Militiæ S. Jacobi, nec non variis Dominis titulatis tunc in urbe existentibus, scilicet Marchionibus Tarifæ, Alcalæ, Villæ-Manrique, Algavæ, & Del-valle, [an. 1579 in novam transferendis,] Comitibus item de Gelves & Castellani; Dux autem Alcalæ, quo minus interesset, fecit ingens qua detinebatur infirmitas. Aderant etiam ipsius sanctæ ecclesiæ Decanus, cum aliquibus Canonicis ac Rationariis, Præsidens denique & Capellani atque Custodes Regiæ Capellæ prædictæ. Coram quibus discoopertum fuit corpus S. Leandri, & duæ imagines valde antiquæ ac devotæ Dominæ nostræ: corpus item sancti Regis D. Ferdinandi, & Serenissimȩ Reginæ D. Beatricis uxoris ejus, & Regis D. Alfonsi Sapientis filii eorum, & D. Mariæ b de Padilia; nec non corpora Infantium D. Alfonsi c, D. Petri, & D. Frederici d Magistri Ordinis S. Jacobi. Inspectis etiam Gladio & Vexillo regio, aliisque ceremoniis requisitis diligenter expletis, [dum apparantur omnia,] coram Notario Regio portaverunt prædicta corpora, ad magnificum tumulum, inter duos e choros ecclesiæ eo fine fabricatum, ubi illa reliquerunt nocte ista, cum quanta potuit fieri decentia & majestate. Imagines autem gloriosissimæ Virginis Dominæ nostræ, unam quidem, quæ Regum dicitur, collocarunt super ferculum suum intra capellam Regiam: alteram, quæ tota est eburnea, posuerunt super altari majori, cum corpore gloriosi Antistitis Leandri.

[18] Inventus est Rex Sanctus cum annulo, cujus palæ insertus erat lapis cæruleus, in uno digitorum manus dexteræ; [ipsa cariosis exempta sarcophagis,] accinctus gladio, & indutus calcaribus. Regina Beatrix ad unum pugnorum habebat armillam, contextus nigri, gemmis in orbem conspersam. Rex Alfonsus, gladio accinctus, habebat sceptrum atque coronam, cum nonnullis insigniis Imperatoriis; in pedibus quoque habebat calceos formæ vetustæ cum fibulis argenteis: notatumque fuit, frontem ejus & caput normam communem magnitudine excedere, barbam vero aliquanto prolixiorem esse quam sit Clericalis. Sed sarcophagi omnes, præterquam unius Reginæ Beatricis, adeo cariosi reperti sunt, ut ceteris corporibus omnibus fuerint faciendæ novæ capsæ: quarum quæ Sancti Regis ejusque filii Alfonsi corpora excepturæ erant, coccinea interius bysso, exterius vero panno aureo fuerunt obductæ, & clavis inauratis consertæ, desuper autem extendebatur crux panni argentei. [imponuntur novis arcis singula,] Magistri sarcophagum placuit holoserico cæruleo convestire exterius, ejusdemque coloris bysso interius, cum simili, qua duæ priores arcæ ornabantur, aureæ clavaturæ limborumque ex auro & serico contextorum splendore: qui etiam ceteris sarcophagis est additus, exterius holosorico coccineo, interius bysso obductis. Tribus prioribus injecta deinde sunt pallia, ex tela auro-coccinea, cum fimbriis ex auro sericoque concolori textis, [& decore melantur.] similisque texturæ floccis. Ceteras capsas tegebant ejusdem formæ pallia coccinea: & in medio cujusque pallii acu picta erant insignia regia, prȩterquam in eo quod Magistri capsam operiebat, coloris cærulei, quod Cruce Ordinis S. Jacobi cum suis conchis insigniebatur. Ordo, quo ferebantur, hic erat. Præcedebat sarcophagus continens corpus Magistri; [Eadem solenniter circumferenda,] deinde cum corporibus duorum Infantium gestabatur corpus D. Mariæ Padiliæ: postea corpora singula ex ordine sequebantur, Alphonsi, Beatricis, & Ferdinandi; & hoc ultimum portabatur sub umbella speciosissima panni argentei, decem ulnas lata, cujus hastilia tenebant Beneficiati ecclesiæ Metropolitanæ, ensem præferente Comite de Villar Civitatis Assistente; postremo autem ferebatur Corpus S. Leandri, pone sequente Archiepiscopo & ceteris, die, ut dictum est, XIII Junii.

[19] Tumulus eum in finem positus inter ambos choros, illud vastissimum spatium sua implebat circumferentia, in formam pyramidis assurgens, desinensque in globum, [in unum pegma componuntur 13 Iunii,] qui ipsum fornicem fere attingebat. Tota autem moles ornata erat picturis, victorias gloriosorum istorum Regum & illustria gesta repræsentantibus, artificio & decore mirabili. In his eminebant proceritatis eximiæ figuræ quatuor, eum in modum compositæ, ut licet nomina abfuissent, Sapientiam, Munificentiam, Sanctitatem, & Victoriam iis referri intelligeres; & sua singulis subjecta erant hieroglyphica, cum epigrammatis cuique virtuti aptatis, & alludentibus ad eas historias, per quas demonstrabatur, sanctum Regem in omnibus illis quatuor eximium fuisse. Sapientiæ ad pedes in throno assidebat Rex Alphonsus, velut in tribunali causas dijudicans; ad aliarum vero trium pedes cernebatur Rex sanctus, hic quidem larga manu thesauros effundens; ibi comitatus Pontifice summo multisque Sanctis ac Martyribus, quibus afficiebatur devotius; alibi denique in curru triumphali, coronatus lauro, cum palma in manu: atque hæc omnia explicabantur Latinis versibus. Res autem tota in formam historiæ descripta fuit, [pulchro ordine.] Regiæque Majestati oblata; sed nescio per quam socordiam periit relatio illa, æque ac instructio totius pompæ adornandæ ducendæque, quam propria manu Rex ipse conscripserat. Sic autem ordinata erant omnia, ut in pegmate primum locum teneret Magister, post ipsum consisterent tres sarcophagi Infantium atque Mariæ Padiliæ; eminentiori vero loco supra ceteras elevata conspiceretur arca sancti Regis; utrimque, sed gradu paululum humiliori, habens uxoris & filii corpora, hujus a sinistris, illius a dexteris collocata. Supra has tres arcas posita erant pulvinaria quatuor ex aureo, panno: duo scilicet supra arcam sancti Regis, sustinentes coronam auream; alia duo super singulas collaterales, totidem coronis similiter aureis sustinendis. Circum pegma vero disposita lucebat ingens copia grandium ex candida cera tædarum.

[20] Excubituris nocte ista ad funebre pegma Capellanis duodecim mandaverat Archiepiscopus, ut Psalterio recitando occuparent sese: custodiam vero commiserat delecto ad id D. Hieronymo de Montalvo, [Ad hoc pegma postridie conveniunt,] supremo satellitii urbani Præfecto, qui cum pluribus Præfectis minoribus ejusdem satellitii, aliisque ad id deputatis personis, intra ecclesiam pervigilans, portas usque mane clausas tenuit ad horam quartam matutinam: quando primus in ecclesiam ingressus est Archiepiscopus, tum omnes qui debebant interesse processioni, seque sessum contulerunt ad loca, unicuique ordini præscripta a sua Majestate, in hunc modum. Audientia Regia, in capella majori ad latus Epistolæ, locum cepit; Tribunal sacri Officii, ad cornu Euangelii; Magistratus Civitatis cum Equitibus suis, tenuerunt utrumque latus tumuli; post eumdem tumulum, [Magistratus omnes & uterque Clerus,] Universitatis Doctores & Magistri consederunt. Titulares Domini, qui erant de Capitulo Civitatis, cum aliis Rectoribus ejusdem etsi de Capitulo non essent, recepti sunt ad sedilia chori inter Digniores e Clero; Equites & Fratres Militarium Ordinum, ad inferiora subsellia ejus chori, qui ad Archidiaconum Hispalensem pertinet; & ex adverso in choro altero, Judices Commercii Indici: omnibus autem una erat regula, ne cui vel sella particularis, vel cussinum præberetur, sed nudis scamnis æqualiter insiderent; ne durante Officio quisquam caput tegeret; ne luctum aliquis præferret in habitu.

[21] Religiosi Ordines & Clerus universus distributi sunt per capellas ecclesiæ, singulis autem in manibus luxit cereus candidus libræ unius: [suo singuli cereo instructi.] Confraternitates vero occuparunt Studium S. Michaëlis, ibique sese composuerunt, ut secundum cujusque ætatem ordinate prodirent. Intravit autem D. Hieronymus Montalvo cum suis centum bipenniferis, & tumulum pulcherrimo ordine circumsepsit. Ne cera deesset providerat Civitas, tam copiose, ut cum omnibus personis dignitatis alicujus tributum esset pro suo cuique gradu, plurima superabundaret. Quare designati sunt homines duo, qui in canistris deauratis paratos haberent cereos, erogandos cujuscumque conditionis hominibus, cœptæ pompæ superventuris; præsertim Equitibus, qui cum Regiis corporibus aliquamdiu succollassent, vices suas tradituri essent aliis identidem commutandis. Providerat etiam Civitas satellites quadraginta, ultra viginti ordinarios, & eos quos sancta Fraternitas adjunctura erat; qui turbam popularem compescerent, ne quid tumultus causaret immoderato spectandi & propius assistendi studio; itemque bipenniferos centum jam dictos, omnes sutores atque sartores: qui id muneris sibi specialiter depoposcerant, tamquam inscripti Confraternitati S. Mathæi, quam ipse Rex sanctus creditur instituisse.

[22] Quomodo nunc porro tota pompa processerit, iidem qui supra auctores nobis declarant his fere verbis. Sic comparatis, uti dictum est, omnibus, processit D. Archiepiscopus, vestitus Pontificaliter, ad inchoandum Missam: quæ quoniam congruere debebat celebritati, potissimum spectanti Imaginem Dominæ nostræ & Reliquias gloriosi Pontificis Leandri, placuit de Dominica potius quam de Requiem Officium fieri. [Optimo ordine procedere cœperunt,] Mox ac datum initium Missæ est, cœperunt progredi ex S. Michaëlis Collegio Confraternitates successive omnes, pulcherrimo ordine, cum labaris facibusque, quæ supra quindecim millia numeratæ fuerunt; tanta reverentia & decentia, ut nec minima quidem (quod alias contingere solet) fuerit inter ipsas contentio. Proxime successerunt, secundum ætatem institutionis suæ, quotquot intra & extra civitatem sunt religiosorum Ordinum cœtus, nullo prorsus excepto; adeo ut, præter eos qui ad generales Processiones convenire solent, adfuerint etiam Carthusiani & Hieronymiani, tam qui in Domo Pulchri-aspectus, quam qui ad S. Isidori in campis degunt; Monachi item gloriosi Patriarchæ Benedicti, Religiosi sanctissimæ Trinitatis, & sanctissimus Ordo Societatis Jesu; omnes numero mille quingenti. Tertio loco sequebantur Religiosi & Fratres S. Jacobi, medium ferentes corpus sui Magistri, cui succollabant Equites ejusdem habitus cum suis palliis & insigniis. Tum Parochiales Cruces viginti quinque, agmen ducente Cruce Metropolitanæ ecclesiæ, quam sequebatur & comitabatur Canonicus D. Ludovicus Pontius, [cum ferculis Reliquiarum,] in habitu Subdiaconi, cum Clero & Capellanis plus quam sexcentis, secum habentibus feretra ornatissima septem, in quibus gestabantur spectabiliores ejusdem ecclesiæ Reliquiæ, grandibus argenteis lipsanothecis inclusæ, cum candelabris ad singulos angulos argenteis cereisque ardentibus, succollantibus ad singula feretra Capellanis quatuor, Dalmaticas pretiosas indutis.

[23] His proximi gradiebantur primum Capellani & Vicenarii ipsius ecclesiæ, tum Universitas Beneficiatorum Parochialium cum suo Abbate, deinde Canonici S. Salvatoris, ac denique Capitulares ipsi, omnes induti cappas chorales albas: inter quos portabatur ornatissimum feretrum, cum arca in modum tumbæ composita, pallioque pretioso instrata, continente corpus S. Leandri: & desuper grandem ejusdem ex argento statuam, [& corpore S. Leandri,] ad humanæ mensuræ modum, cui caput Sancti includebatur: quod quidem feretrum sub umbella speciosa deportabatur a Beneficiatis. Post hanc arcam ferebatur Deiparæ parva imago eburnea, quæ fuerat in capsa Sancti Regis inventa: ferebatur autem perquam devote & reverenter inter manus Rationarii. Ab hac, intervallo modico gestabatur in grandi feretro imago ejusdem Deiparæ, a Regibus cognominata, induta vestem conspersam monilibus pretiosissimis, & habens in capite coronam auream, quæ ipsiusmet Sancti Regis fuerat; sub umbella argenteis hastilibus quatuor sustentata, tota holoserici rubei, opere phrygionico acupicti, cum insignibus ecclesiæ: ipsam vero imaginem gestabant humeris Regii Capellani capellæ ipsius. Tum succedebant Dignitates ecclesiæ, cappas & mitras induti, interque eos Crux Archiepiscopalis, pone sequente Archiepiscopo in Pontificalibus, [item Mariani imaginibus duabus,] cum suo Clero atque Capitulo. Post hos ibat sanctæ Inquisitionis Tribunal, ipsi scilicet Inquisitores, eorumque Advocatus Fiscalis & Satellitii summus Præfectus, Secretarii ac Judices Fisci cum ceteris Officialibus; Universitas Doctorum ac Magistrorum, [has sequitur Archiepiscopus,] in forma consueta, cum Bedellis argenteas clavas gestantibus: tum Prior & Consules Domus Contractuum, Judicesque & ministri eodem spectantes; ac postremo omnium, Capitulum ejusdem civitatis cum Nobilioribus atque Equitibus, omnes cum facibus ardentibus, [Inquisitio,] præcedentibus eosdem Sceptrigeris suis, atque post eos Juratis; simulque procedebant symphoniaci publici, [Vniversitas] sub directione Vexilli-feri Majoris: atque inter hos portabantur corpora duorum Infantium & Mariæ Padiliæ, deinde corpus Alfonsi Regis, [Magistratus,] ac denique matris ejus Reginæ Beatricis, succollantibus viginti quatuor ex Equestri ordine nobilibus viris.

[24] Vexillum postea Regium, cum quo hæc civitas recepta a Mauris est, efferebat D. Joannes de Sandoval, [cum Vexillo,] frater Marchionis Deniæ & Archiepiscopi consobrinus, vestitus habitu ex acupictura argentea, & stipatus Clavigeris quatuor, sagum rubeum argenteis laminis ad humeros tectum gestantibus. Mox succedebat prænominatus Civitatis Assistens D. Comes Villariensis, efferens sancti Regis Gladium, inter quatuor Feciales seu Reges-armorum, suæ professionis habitum indutos. [Gladio,] Postremo omnium ferebatur a Titularibus Dominis corpus sancti Regis, umbellam gestantibus eorumdem filiis fratribusve, & subsequente Audientia regia, sic ut agmen clauderet illius Regens: de post cujus tergum usque ad corpus Magistri, longo utrimque ordine, tegebant pompam & arcebant turbam satellites Justitiæ ac Fraternitatis; nec deerant certis locis admixti tubicines musicaque omnis generis instrumenta, [& corpore S. Ferdinandi,] cum cantoribus & symphoniacis. Hunc in modum ducta est pompa per omnes illas plateas, per quas solet in festo Corporis Christi sanctissimum Sacramentum circumgestari; fueruntque illæ die isto quam opulentissime exornatæ, dispositis etiam per opportuna loca triumphalibus arcubus novæ ac curiosæ inventionis, Cumque ad ecclesiam majorem, eo quo exierat ordine, redivisset processio; rursus in suo pegmate collocata sunt corpora, eodem quo nocte præcedenti steterant situ; [per plateas speciose ornatas.] imagines vero in capella; Reliquiæ autem ceteræ relatæ sunt ad conditoria sua. Ab eodem die & ab hora vesperarum, usque in diem Lunæ sequentem, pulsatæ sunt viginti quatuor turris majoris campanæ, ad oblectamentum aurium singulare, propter harmonicam earum inter se consonantiam: atque ita finita est diei istius festivitas.

[25] Postero mane die XV Junii, redierunt ad ecclesiam Tribunal Inquisitionis, Magistratus Civitatis, [Coram iisdem, 15 Iunii eodem reversis,] Audientia Regia, Contractationis Curia, Titulares Domini, omnes lugubribus induti: quos mox secuta Universitas est, Equitesque ac Fratres S. Jacobi, ingressi per Portam ecclesiæ quæ Picta cognominatur, per quam etiam egressa ingressaque pridie processio fuerat. Venerunt autem ad eam præcise horam, qua expectabantur ab Archiepiscopo & Capitulo, & eadem quæ pridie loca occuparunt. Ingressus etiam cum suis centum bipenniferis Præfectus major Satellitii, eosdem circum pegma disposuit. Tum apertæ valvæ omnes sunt, & populo concurrenti permissus accessus ad ecclesiam. Adfuerunt etiam, sicut antea, religiosi Ordines, [Officia funebria instaurantur,] seque partiti sunt per assignatas cuique capellas, ubi singuli recitarunt Officium defunctorum cum Missa, ceram sicut antea præbente Civitate: in choro autem symphoniaci omnes exorsi quam solennissime sunt idem Officium, Missam de Requiem Pontificaliter canente Archiepiscopo: secutaque est oratio, quam pronuntiavit insignis concionator ex Ordine S. Dominici P. Mag. Joannes de Spinosa. Tum processionaliter egrediens Capitulum, cum cereis ardentibus circuivit per templum, secum ferens imagines Deiparæ & corpus gloriosi Præsulis Isidori, subsequente eos Archiepiscopo; cui successerunt Inquisitionis sacræ, Universitatis, Contractationis, & Civitatis Officiales primarii, superius expressi. Post Juratos autem ferebatur vexillum Civitatis a D. Ferdinando de Solis: deinde Equites S. Jacobi sustulerunt corpus sui Magistri, Viginti-quatuor-viris aliisque Nobilibus alia Regalia corpora similiter accipientibus. [& corporæ inferuntur in novam Capellam;] Sequebatur Assistens Hispalensis cum Gladio, & D. Joannes de Sandoval cum Vexillo Regio, & Proceres titulares cum Corpore sancti Regis, pompam claudente Audientia Regia. Ita deventum est ad capellam Regiam, super cujus principem aram collocatæ sunt imagines Beatissimȩ Virginis cum corpore S. Leandri, atque ad ejusdem aræ utrumque latus, quatuor corpora, Infantium scilicet, Mariæ Padiliæ, & Magistri, infra duos arcus, ad eum finem fabricatos, & divite panno convestitos. Ad gradus altaris stabat marmoreus tumulus, panno aureo instratus: intra quem collocata sunt corpora sancti Regis, Reginæ Beatricis, & filii eorum Alfonsi; apertis tamen prius capsis, ut ea sub cautione publicæ fidei, manu Notariali mox signata. Comes Assistens traderet Capellano Majori: cui etiam, sub similis fidei testimonio authentico, sanctus Gladius traditus est. Quibus peractis symphoniaci extulerunt Responsorium, & Archiepiscopus subjecit orationem pro Defunctis.

[26] Hactenus breviori relatione Morgadus lib. 4, cap. 7, prolixiori Spinosa lib. 7 cap. 6, itemque Zuniga ad annum prænotatum, [corpus autem S. Ferdinandi in marmoreum tumulum, pariter translatum:] ipsa etiam publica Instrumenta super his confecta producens; tumulus autem ille marmoreus, in quo, una cum sancti Regis corpore, usque dum propriæ tumbæ conficerentur, posita sunt Beatricis atque Alfonsi corpora, venerabilia illa quidem, haud tamen religioso Sanctorum cultu prosequenda, non erat novus; sed idem ille antiquus, in quo ante jacuerat Sancti Regis corpus. Formam Lauretus hanc nobis pingit lib. 1 pag. 430, Quadrilaterum est opus, novem pedes profundum, latum septem cum dimidio, tres autem ac semis altum, in modum veterum Romanarum tumbarum, ex petra quam Martelliam Bætica nuncupat, quam jaspis candidus studiose incastratus satis eleganti limbo exornat. Trium autem facierum prima, quæ occurrit in oculos bifariam distincta, in medio habet figuram muliebrem operis anaglyphi, qua Caritatem designari adjuncta loquuntur, [ejus epitaphium,] sicut in aliis lateribus simili anaglypho expressæ visuntur virtutes sancti Regis aliæ, eædem scilicet quæ laudantur in Epitaphio, cujus tenor insculptus circumcurrenti jaspidi, vetustæ formæ litteris auro illitis, quatuor diversis linguis (Alfonso successore curante) legi etiamnum potest, Latina scilicet, Arabica, Hebraica & Castellana: nobis satis erit, Latine ipsum hic ex Zuniga apparere, Hic jacet Illustrissimus Rex Ferrandus, Castellæ, Toleti, Legionis, Galleciæ, Seviliæ, Cordubæ, Jaëni, constantissimus, justissimus, strenuissimus, decentissimus, liberalissimus; in timore & servitio Dei efficacissimus: qui contrivit & exterminavit penitus hostium suorum proterviam, qui sublimavit & exaltavit omnes amicos suos, [& titulus jam inde ab an 1575 paratus.] qui civitatem Hispalensem (quæ caput est & metropolis totius Hispaniæ) de manibus eripuit Paganorum, & cultui restituit Christiano: ubi solvens naturæ debitū transmigravit, penultima die Maji, anno ab Incarnatione Domini ⅭⅠƆ. CC. LII. Capellæ novæ, fabricatæ in capite totius ecclesiæ, inter Sanctorum Petri & Pauli collateralia sacella, descriptionem architectonicam legere qui volet, Zunigam adeat; minutim singula explicantem ad an. 1575, quo cœptum est hujus Translationis negotium tractari, & adeo certo absolvendum sperabatur, ut jam tum fuerit sculptus hic titulus: Ferdinando III cum clarissima Beatrice ejus conjuge, & Alfonso Regi eorum filio, ex humiliori sacello translatis, anno ab æternæ salutis exordio MDLXXV, curantibus Divæ Virginis Sodalibus. Sed variis intervenientibus causis differenda Translatio fuit nec ante prænotatum annum MDLXXIX res peragi potuit; conclusa autem illa est per authenticum Actum restitutionis factæ per Comitem Aßistentem, de Corporibus & aliis omnibus sibi ab ecclesia concreditis: quod instrumentum totum describit Zuniga pag. 557 & sequentibus.

[27] Postmodum, sed non exprimitur quando, corpora Beatricis & Alfonsi, [Separatim postea positis Alfonso filio & Beatrice uxore,] collocata sunt intra proprias arcas ad utrumque Regis Sancti latus; & supra marmoream ac tribus arcis communem tumbam, superius descriptam, composita tria cœnotaphia, funebri pallio pretioso instrata singula, & regium in modum coronata: sic tamen ut eorum medium Sancto positum collateralibus duobus emineret; pallii etiam colore flavo distingueretur; pro quo, Laureto teste, impositum est candidum, postquam veterem cultum (ut infra dicetur) Romanus Pontifex approbavit. Tunc etiam curatum est, ut ante frontem medii cœnotaphii erigeretur statua ipsius Sancti, inter duos ceroferarios Angelos justæ proceritatis: quorum tamen moles nihil impedit prospectum in imaginem Marianam, altius positam in altari ad plures gradus elevato, sicut videre est in Regiæ capellæ schemate, inferius ad Caput VII proponendo. Atque ita manserunt omnia, usque dum anno MDCLXXIX, de mandato suæ Majestatis, [novus cultus tumbæ sancti Regis additur:] Beatricis & Alfonsi ossa translata fuerunt in suos loculos, ad latus capellæ regiæ excavatos: ubi nova eis Epitaphia, litteris ex ære fusis, super marmoream tabulam posita sunt, cum propriis super unoquoque coronis, Imperiali super Alfonsi, Regia supra Beatricis tumulo. Reliqua corpora, quorum supra ut pariter translatorum meminimus (uti mihi responsum a Deputatis Capitularibus est) jam inde a principio fuerunt, suntque etiam nunc, a sacro S. Ferdinandi tumulo remota notabili intervallo, intra Pantheon, quod appellant regale, ad quod per porticus quasdam intratur; ita ut nec minima quidem apparentia sit, quod alius iis habitus honor sit quam pure civilis & regiis personis conveniens. Postquam autem duo, quæ supra dixi, Regia corpora longius remota fuerunt ab eo, cui soli religiosior honor debebatur; supra ipsam hujus tumbam erectum est conopœum panni aurei, cum imagine sculpta; per quam intelligeretur, ejus quem ipsa repræsentabat ibi corpus esse: [nunc paratur eidem capsa argentea,] insistitque ea imago posito ad pedem tumbæ altari, ad quod dicuntur Missæ votivæ de Sancto. Iamque ex mandato suæ Majestatis per varios Commissarios pluries tractatum est, de modo collocandi ipsum sanctum corpus multo propius ad Imaginem Deiparæ, quam vocant Regum: resque eo hodie adducta est (quemadmodum huc scribebatur ex parte Capituli mense Novembri anni MDCLXXXI) ut propediem discernenda videatur constructio argenteæ capsæ, ponendæ supra altare Dominæ nostræ Regum dictæ, ad cujus pedes semper optavit Sanctus consistere. Novißime autem negotium istud commissum fuit Regenti Audientiæ Regiæ civitatis Hispalensis, ut quam primum executioni mandaretur: & hunc in finem Majestas sua Regia designavit quædam jura civitatis prædictæ, ut quam decentißime transigantur omnia; remanente nihilominus juxta ipsum sepulcrum altari, quod diximus, cum Statua Sancti. Cum vero hæc parata fuerint, occasio dabitur novæ solennitati, post eam quæ curata fuit, cum primum anno MDCLXXI sancti Regis festum, tot seculorum usu probatum, præhabita Sedis Apostolicæ sententia, instauratum fuit, sicut infra pluribus dicendum veniet.

ANNOTATA.

a Christophorus de Rojas, Archiepiscopus Hispalensis, obiit mox anno sequenti 1580.

b Mariæ Padiliæ infamem totis Hispaniis cum Petro Crudeli pellicatum, justis post Blancæ mortem nuptiis purgatum fuisse, benignior erga ejus memoriā Hispalensium opinio tenet. Sed hanc opinionem tanti non fecit Mariana, lib. 17 c. 15, ut vel refutandi causa attingendam sibi putaret; quippe quæ nullo cujusquam antiqui scriptoris testimonio fulciatur: [M. Padilia, nunquam nisi pellex Petri Crudelis,] ideoque solum dixit, Mariæ funus per urbes & oppida magnifice, quasi justæ Reginæ, celebratum esse; nemine scilicet audente se huic probro opponere. Zuniga ad annum 1362, quo ipsa obiit, num. 3, diligentißime scrutatus omnia, solum narrat, quomodo Rex (magis scilicet de successore instituendo, quam de propria vel aliena salute curanda solicitus) convocatis Hispalim Regni comitiis, juravit, quod numquam habuerit D. Blancam pro uxore legitima, eo quod antea occulte contraxisset cum Maria, coram quatuor testibus, quorum unus obierat, tres idem jurare parati erant: ideoque petiit natos ex hac liberos haberi legitimos, corpus autem defunctæ ex Studilli monasterio Hispalim ad Sepulcra Regia transferri jußit. Et ipse quidem utrumque obtinuit, si non quia vera dicere videbatur, saltem ne contradicentibus irasceretur. Sed decretum ejus, quoad Padiliæ liberos, effectu caruit, præmortuo (quem sibi successorem Petrus designaverat) Alfonso, & Castellanis ad Henricum Petri fratrem nothum jus Regni transferentibus. Huic autem, amore potius quam violentia Regnum firmare satagenti, visum non fuit circa mortuam immutare quidpiam: atque ita mansit inter Regios tumulos corpus Mariæ. Dicitur etiam Rex Philippus II, eidem in aliquo suo rescripto attribuisse titulum Reginæ. Sed nihil ista prosunt, [ut Regina tamen sepulta fuit,] ut rationabilis præsumptio aut spes formari poßit de æterna salute ejus, quæ ut summum excusata mundo fuit titulo matrimonii clandestine contracti, adeoque peccaminosi, nec ulla quod sciatur pœnitentia expurgati. Obierat autem Maria mense Iulio, paucis diebus postquam in carcere expirasset Blanca, vel ærumnis succumbens vel violentiori etiam modo extincta, in gratiam, & fortaßis etiam opera, ipsius Mariæ: cujus subita mors, effectus haud dubius fuit ultionis divinæ in ipsamPetrumque. Interim non videtur sancto Regi placuisse, quod eodem honore secum fuerit translata mulier peßima, & totius Hispaniæ (quatenus liberas voces non reprimebat metus) execratio. Siquidem pro felicitate publica, ex actu alias tam religioso speranda, omnibus Hispanicorum Regnorum provinciis supervenit pestilentia biennalis, qua ipsemet Archiepiscopus interiit: cum tamen in sancti Regis Chronica num. 220 dicatur, quod eo regnante nullus annus in Hispania, & præsertim in ditionibus ei subditis, fuit sterilitate aut pestilentia notatus.

c Quarenti quinam hi essent, responsum est, Alfonso XI prognatos ambos fuisse. [Infantes in Regia Capella tumulati.] Sed quis credat, Petro Crudeli, istius Alfonsi filio adhuc viventi, fratrem alterum Petrum fuisse? Fuerit ergo hic Sancti Regis ex Alfonso X nepos, patri præmortuus: sicut hic nominatus Alfonsus Infans, fuit filius Mariæ Padiliæ, cui pater succeßionem regni frustra destinaverat, teste Mariana; quemq; matri contumulatum fuisse docet ex testamento, quo Rex medium se inter Padiliam Reginam filiumque Alfonsum, in sacello quod sua impensa extruendum curabat, sepeliri mandat: quod tamen successu caruit.

d Fredericus ejusdem Alfonsi XI ex Leonora Guzmanna filius nothus, anno 1342 adhuc decennis, dispensante in natalibus Pontifice, factus Magister Ordinis, a Petro Crudeli Alfonsi filio & successore, crudelißime interemptus est an. 1358. De quo vide Historiam trium Ordinum lib. 1 cap. 27.

e [Metropolitanæ Hispalen. descriptio.] Metropolitana Ecclesia, intra muros & lateralia sacella lata pedes 110 geometricos, longa 379, opere Gothico extenditur sub quintuplici fornice, grandibus columnis nixo; habetque in latitudine, præter navim mediam atq; præcipuam pedum 59, alias naves quatuor, utrimque scilicet minores duas, pedum 40 singulas, qui pedes 40 octies circum voluti seu replicati, procurrunt per totidem intercolumnia, quinque ante & tria post transversam mediæ navis crucem; post quæ denique sequitur in capite ecclesiæ recentiori opere addita Capella Regia, cum sacellis ac portis lateralibus, in quibus lateralium navium prospectus terminatur. Duos ergo Choros in media navi sic positos concipe, ut totum transversæ navis spatium inter utrumque chorum mediet: occupat autem uterque Chorus intercolumnia duo, ita ut primus (in quo altare majus, & post altare sacristia) soli Officianti ejusq; ministris servire videatur gradibus aliquot altior: secundus, qui ecclesiam ingredienti post tria intercolumnia primus occurrit, subsellia habeat Canonicorum & Cleri, ad divinum officium concinendum. Atque hæc notare juvabit, quia sæpius infra mentio fit spatii inter duos Choros, quod est sub umbilicofornicis principalis, istic ubi olim assurgebat augustus in quadrum tholus, qui postea corruit, nec umquam restitutus fuit, sed continuatus est fornix, per ruinam talem hians: quo fit ut constratum supra ipsum fornicem tectum, æqualiter planum sit totum, quam late extenditur media ecclesiæ navis. Ipsam augustißimæ fabricæ ichnographiam vide infra ad Cap. VII, æri incisam, ut singula hic dicta & ibi dicenda intelligas distinctius.

CAPUT III.
Miracula recentiora ex Summario Processuum Romæ impresso.

[28] Scriptorem antiquum miraculorum, Capite primo relatorum, audivimus expostulantem de Hispalensium ingratitudine, [Ad causam canonizationis, hac ætate agi cœptam,] quod novum in Ferdinando Patronum nacti talemque Advocatum, necdum pro eo canonizando supplicationem misissent. Hæc cum vulgari lingua in libro Flos-Sanctorum dicto paßim ab omnibus legerentur, non potuerunt non acriter pungere devotos ac generosos animos; effectu tamen suo caruit diu stimulus iste, & primo negotium hoc ætate nostra curari cœpit, regnante Philippo IV Hispaniarum Rege, & Urbano VIII Apostolicam Sedem obtinente; sub quo Alexander Mansonius Advocatus, anno MDCXXXVIII Romæ curavit imprimendum supplicem libellum, oblatum Eminentißimis ac Reverendißimis DD. Cardinalibus sacræ Congregationis Rituum, Proponente Antonio Card. Barberino, instante Serenissimo Rege Catholico, in causa Canonizationis servi Dei, gloriosissimi, invictissimi ac sancti Regis Ferdinandi III, Regis Castellæ & Legionis, eadem plane forma, qua solent confici Relationes Auditorum sacræ Rotæ, quales sæpe in aliis similibus causis allegavimus, cum Summario Processus. Hoc libello plene continetur quidquid eatenus actum fuit: allegatis autem, quæ supra retulimus ex Legenda, miraculis antiquioribus, additur, quod omnipotens Deus de recenti operari dignatus fuit alia quinque miracula, quæ probantur ex Processu Apostolico, facto in civitate Hispalensi: &, quod multa alia miracula constant ex Processu ordinario, quæ pro adminiculo dantur in præcitato Summario num. LXXVII. Hæc autem verbotenus accipe, ipsis (qua licebit) Summarii verbis Latinis, aut (ubi ea deerunt) ex Italico Latine redditis (Italice enim placuit Romæ exhibendæ legere, quæ Hispanice excepta fuerant) ac primum quatuor potiora.

[29] Hispali die XXV mensis Februarii MDCXXXI, coram Judicibus Apostolicis, [Iudices Apostolici, an. 1631, delegati,] existentibus in loco & hora audientiæ, D. Juratus Felix Escudero de Spinosa, nomine suorum principalium, pro informatione præsentavit in testem Gabrielem Perez, incolam dictæ civitatis: qui I, monitus fuit de gravitate perjurii, præcipue in similibus causis canonizationum, velut est ista circa quam examinari debet. II, interrogatus de nomine, cognomine, patria, ætate, parentibus & officio quod habet: & an sit dives vel pauper, & cujus sumptibus vivat. III, an fuerit confessus & communicatus, & a quo tempore, a quo Sacerdote, & in qua ecclesia. IV, an accusatus fuerit de aliquo crimine, qua de causa & coram quo judice, & an fuerit condemnatus vel liberatus, vel hactenus causa pendeat. V, an aliquo tempore fuerit nominatus publice seu denuntiatus pro excommunicato, & pro qua causa, & an talis adhuc existat. VI, an fuerit instructus ab aliqua persona; quomodo & circa quæ; & quis eum instruxerit; & an fuerit ei datum, promissum, seu condonatum aliquid, vel speret sibi dari, vel aliquam commoditatem consequi pro hujusmodi examine. [post interrogationes prævias,] VII, quomodo venit ad testificandum; an fuerit vocatus & requisitus, & quæ causa eum movit venire ad hunc locum. Ad hæc omnia cum ille congrue respondisset, & per Dominos judices ab eo receptum fuisset juramentum, per Deum Dominum nostrum, & per signum Crucis, quod fecit digitis suæ manus dexteræ super libro Missali: deinde requisitus, quid possit declarare de vita & miraculis servi Dei Regis Ferdinandi; [admisso ad testandum Gabriele Perez,] respondit, quod recordatur, anno MDCXXVII fecisse se quamdam declarationem unius miraculi, quam legi petebat. Et statim mandatum fuit in summariis informationibus, quæ fuerunt compulsatæ, perquirere dictam declarationem: & perquisita fuit, & inventa tenoris sequentis.

[30] [audiunt legi ejus declarationem;] Hispali die XXIII mensis Maji MDCXXVII, cum ego infrascriptus Notarius dederim extremam Unctionem in mea parochia S. Marinæ, cuidam viro qui dixit vocari Gabriel Perez Coramarius, die sabbathi octava præsentis mensis; eique consilium dederim ut se commendaret sancto Regi D. Ferdinando, qui sanitatem pro eo obtineret: & cum scirem ipsum jam sanum esse, me contuli ad domum suam, ac ab eo recepi juramentum juxta formam juris, ut declararet quidquid evenerat sub onere, de quo promisit dicere veritatem. Et interrogatus quomodo sanatus esset a sua infirmitate, dixit, quod die quodam mensis Aprilis proxime præteriti, ascendens quemdam lectum ligneum, posuerit pedem super tabulam unam: qua rupta, cum formidaret sibi crus lædere, quanta potuit adhibita vi foras ejecit corpus, longe extra lectum, tam gravi casu, ut alienatus a sensibus habuerit pessime affectum brachium, [quomodo ex casu periclitans,] & corpus totum quasi contritum. idcirco collocatus in lecto, sequenti die surrexit ab eo, & diebus aliquot consequenter ambulavit; donec putrefacto, qui per corpus erat diffusus, sanguine, cœpit veluti suffocari; ac denique in gravem decidit infirmitatem: a qua ut curaretur vocari jussit Sebastianum de la Torre, Magistrum in parochia S. Romani, eo quod ipsum nosset hominem, non ætatis minus quam experientiæ magnæ, ac famæ in morbis curandis optimæ. Hic autem, cum multa infirmo applicasset remedia, jussit ut quam citissime ei darentur Sacramenta, prout factum est die Sabbathi, die VIII mensis præsentis.

[31] Recepta autem extrema Unctione, cum monitus esset ut se commendaret sancto Regi D. Ferdinando, [seque Sancto commendans,] ingressus est ad eum Eques quidam, quem audivit appellari Juratum Felicem Escudero. Hic autem dixit ei, quod, si ex toto corde se commendaret sancto Regi, promittebat ei, liberum ipsum futurum proximo die Mercurii; addens, ut juberet etiam Missam aliquam dici. Tum ipse Deponens commendavit se statim Sancto, itemque ipsa nocte, propter graves dolores: ubi autem illuxit, primo mane generum suum misit, ad curandam Missam in capella Regia: atque ex ea hora evidenter cognovit melius se habere. Cum autem ad illum visitandum venisset D. Sebastianus de la Torre, admiratus est, videns in eo tantam mutationem; & depulsum omne vitæ periculum; quæsivitque, ecqua diligentia usus ad id esset. Narravit infirmus quod contigerat, & quomodo se commendarat Sancto Regi, qui sibi a Deo sanitatem impetraret. Et ego, inquit medicus, ita futurum credo. Processit ergo valetudo in melius, usque ad diem XXII mensis, [postero die sanari cœperit.] qui Mercurii erat; quando ita confirmatum se sensit Gabriel, ut (si uxor liberique permisissent) egressurus fuerit ad atrium domus suæ: ipsisque id deprecantibus propter debilitatem, surrexit nihilominus de lecto, atque intra cubiculum, ubi infirmus jacuerat, sedit in sella; itaque perrexit quotidie surgere usque hodie, quo præsentem declarationem facit, estque validus ac robustus, quantum sua grandis ætas patitur, & morbi quem sustinuit magnitudo. Quod autem dixit, tenuit tenetque pro miraculo, sibi concesso propter devotionem quam monstravit erga sanctum Regem; idemque senserunt quotquot factum sciverunt. Et hoc dixit esse verum per juramentum præstitum, & esse ætatis plusquam sexaginta sex annorum: & non subscripsit, quia dixit, nescire. Fuit sibi lecta ejus depositio, & eam ratificavit Joannes de Pineda, coram me Baccalaureo de Robles Notario Apostolico.

[32] Et cum ei lecta fuisset atque ostensa d. declaratio, dixit quod recognoscebat & recognovit per suum dictum & declarationem eam quæ sibi ostensa fuit; & illam dixit & declaravit, [Quod iterum declarat;] prout & quemadmodum in illa scriptum est … Et quod ulterius, cum esset gravida quædam ipsius Declarantis filia, conjuncta Didaco d'Avila, auri-ductori & argenti-fabro hujus civitatis, suasit præd. genero suo, ut, quod paritura erat uxor sua, sancto Regi commendaret: quod fecit, dicens, si masculus ederetur, ponendum ei nomen Ferdinandi. Peperit autem paulo post mulier perquam feliciter ac facile, [affirmans etiam filiam puerperam] nominatusque est infans Ferdinandus, sicut voverat pater. Puer vero cum esset unius ac dimidii mensis, cœpit adeo graviter infirmari, ut per novemdecim continuos dies lac nullum suxerit, sed gravissimos dolores pateretur, quantum quidem exterius cognosci poterat: capite enim manibusque ac pedibus & corpore toto eos faciebat motus, qui sunt ejusmodi cruciatuum indices, videbaturque velut a maligno aliquo spiritu insessus. Quod ipse testis infantisque parentes conspicati, magna cum devotione cœperunt invocare sanctum Regem, [& nepotem in simili articulo adjutos:] rogantes ut sanitatem puero impetraret a Deo. Res mira! Qui totis novemdecim diebus abstinuerat a lacte, subito mamillam arripuit ac sanus fuit. Atque ob hoc tam certum miraculum omnis ea familia pientissime afficitur erga sanctum Regem. Et hoc verum est per juramentum præstitum, & non se subscripsit, quia dixit nescire: & Iudices Apostolici subscripserunt, in quorum præsentia declaravit. Fuit sibi lecta illius depositio, & illam ratificavit.
Licentiatus Don Franciscus de Monsalve.
Licentiatus Don Didacus de Guzman.
Doctor Don Franciscus de Cassaùs.
Matthæus Vasquez de Leca.
��Coram me Gundisalvo della Cueva Notario.

Similiter præsentatus, interrogatus, & juratus prædictus Didacus d'Avila, gener Gabrielis, prædicta omnia confirmavit, addens, [eidem attestatur gener suus.] soceri corpus ipsa infirmitate fuisse inflatum instar utris; & quod medicis chirurgisque de ejus sanitate desperantibus, asserentibusque non supervicturum usque mane, sub vesperam ad Ave-Maria, ministratum ei Viaticum fuerit, ac deinde sacrum Oleum; se vero ipsum Dominica mane ivisse ad curandam Missam: de filio autem suo nihil habuit quod adderet.

[33] Prædicto miraculo, sane evidentißimo, duo alia ex eodem Summario succedant. [Hispalensis Sutor, initinere,] Die … mensis Martii MDCXXX, præsentatus Christophorus Marquez, Magister calceolarius, incola civitatis Hispalensis, parochiæ S. Salvatoris in via Gallegorum; interrogatusque & juratus ut supra, dixit scire, quod a mensibus quatuor præteritis, ipse & Franciscus de Enzinas, magister calceolarius ejusdem civitatis, pariter iverint ad civitatem Jaën, empturi corium Cordubense. Tertio autem itineris die substiterunt, noctem acturi in hospitio quod dicitur Dominæ Mariæ, inter hanc & civitatem prædictam via recta in Campo. Qua quidem nocte tota sani atque hilares fuerunt: [correptus paralysi,] die autem sequenti, qui erat Iovis, cum sub auroram egressuri hospitio essent, ipse Testis sensit se male dispositum; itaque conscendit mulam, in qua & mansit usque ad exitum Villæ Turris-campi dictæ, diœcesis Iaënsis: ubi longe pejus sibi esse sensit & absque viribus. Mula autem qua vehebatur ingressa est in domum quamdam, cujus portam apertam reperit; nec poterat Testis manu sinistra, qua frȩnum tenebat, vim ullam facere ad mulam inde educendam, quia totum brachium ac latus illud cum sinistro crure attracta erant, omnique vigore destituta. Cum ergo se vellet manu dextra juvare, supervenit præd. Franciscus de Enzinas, paulo post subsequens; quæsivitque quid ipsi accidisset: sed non potuit ei respondere distincte, solumque confusa voce dixit, Eamus. Tunc Franciscus, tali in statu socium conspicatus, dixit aliquibus ibidem præsentibus, ut hominem retinerent, ne caderet de mula, interim dum ipse descendit; & sic omnes eum deposuerunt, [desperante medico,] atque inter brachia deduxerunt in domum, ibique supra pulvinaria collocarunt. Qui toto latere sinistro impeditus & attractus, nec pedem nec brachium movere poterat, vultum insuper distortum habebat, credebatque sibi vitæ finem adesse: nec minus dolens eo casu Franciscus, multis demonstrabat mœrorem suum; sicut notabat ipse testis, qui non omnino amiserat usum sensuum; quamvis ex quo tempore cœpit ratione uti, non meminerit se unquam in tantis fuisse angustiis, adeoque dejectum animo, quam cum se procul a domo cerneret, ita contractum distortumque.

[34] Interim Franciscus medicos, ad visendum ægrum; [sanctum invocat,] Curatum, ad Confessionem audiendam, accersiri jussit: statimque ex prioribus unus adfuit, medicus vel chirurgus: qui, explorato pulsu, malignæ cujusdam auræ afflatum hunc esse dixit, cui idoneum nullum remedium ad manum esset, proinde videbatur salutem infirmi desperare. Tum appropinquans ei Franciscus; Eja, inquit, Sodalis, ex animo invoca sanctum Regem D. Ferdinandum, eique te commenda, Missam & novenam vovens, quia ipse impetrabit tibi sanitatem a Deo, atque ab omni molestia liberabit. Cui Deponens, utcumque potuit, confuso linguæ sono respondit, Ita: commendo me: [& statim sanatus] idque ipsum interius fecit prolixiori affectu. Dum autem pauca illa verba conatur exprimere, magna cum violentia; cœpit in eo ubi positus erat loco corpus convertere, brachiumque & crus sinistrum movere, quod antea facere omnino non poterat; deinde in pedes surrexit, dicens, Eamus. Magna porro animi consolatione repletus, sensit totum malum continuo dissipari, vultu etiam in pristinum statum converso; majorisque securitatis causa confessus est ei qui advenerat Curato: qui etiam una cum D. Francisco aliisque præsentibus clamabat, Miraculum, miraculum, quod Deus operatus est per intercessionem sancti Regis Ferdinandi. Absoluta autem Confessione, dixit ipse Testis Francisco socio, quia sanctus Rex & Virgo Maria dederunt sibi sanitatem viresque magnas. Cumque Franciscus curasset afferri sedem, in qua portaretur Testis ad civitatem Jaën, una solum leuca distantem a Turri-campi; [cœptum iter prosequitur] noluit ipse ea uti, sed iterum ascendit in mulam suam: resque pro miraculo habita est, quia tanta mutatio, quantam diximus, non poterat naturaliter accidere, uti accidit, intra unius horæ spatium, quæ ab initio mali usque ad ejus curationem fluxit. Suum ergo iter prosecutus, confectoque negotio reversus Hispalim, visitavit capellam, in qua corpus sanctum requiescit, exindeque eidem devotissimus vivit. Quæ omnia sunt certa & vera, & ita se habuerunt modo & forma declaratis; & non subscripsit, quia dixit nescire, sed subscripserunt Domini Judices: [cum socio sibi attestante.] qui similiter etiam interrogarunt, & audierunt D. Franciscum de Enzinas, magistrum Sutorem in collatione S. Mariæ-majoris in platea Francorum. Hic de se ipso fassus, quod prius quam urbe egrederetur successum itineris commendavit Sancto, cui multum afficitur, eadem omnia, quamvis aliis verbis, explicavit; addiditque, Curatum audita Confessione scripsisse miraculum & nomen Sancti: Christophorum autem fuisse pleno atque obeso corpore, cujus generis hominibus obveniens apoplexia, soleat eos per omnem vitam contractos facere. Denique dixit, in eodem itinere alia multa evenisse sibi, quibus cognoverit, quam efficax apud Deum sit Sancti Regis intercessio.

[35] Hispali die X mensis Martii MDCXXXI, præsentatus in Testem Don Joannes Panduro, incola d. civitatis in parochia Sanctæ Crucis … interrogatusque an aliquid sciret … dixit, sex circiter menses transisse, [Locustæ innumerabiles,] quod cum domi suæ esset ipse Testis, venerit Michael Sanchez, præfectus operarum, quas ipse habet in suo quodam prædio, sito intra territorium hujus civitatis in Vineto Tarrazanæ, duabus ab urbe leucis; nuntians eodem die in vineam, olivetum, & hortum ejus irruisse infinitam multitudinem locustarum: videret num quod ei malo remedium nosset: nam vicinorum agros fundosque, in quibus illæ substiterunt, prorsus esse consumptos. Tum vero se, pro magna qua erga Sanctum Regem fertur devotione, nullum certius præsidium scientem, accurrisse ad capellam, ubi corpus ejus in æde Cathedrali sepultum jacet, eique commendasse facultates suas, & Missas aliquot dicendas curasse; deinde revertisse ad sumendum prandium, moxque in villam misisse mancipium quoddam suum, ut videret quo res loco esset. Hunc vero ante vesperam revertisse atque dixisse; Domine, [dicta ad Sancti sepulcrum Missa,] operæ pretium tulisti Missas illas curando: quæ enim in prædium irruerant locustæ, subvolantes deciderunt omnes in piscinam, & suffocatæ sunt. His auditis, proximo die mane abiit ipse Testis, ut rem prodigiosam videret; itaque reperit ut ille dixerat. Quia autem tanta erat locustarum demersarum copia, ne ab earum putrefactione corrumperetur aër, necessarium duxit foveas facere, in quibus collectæ terra obruerentur: atque in hoc laboratum est quatriduo toto; admirantibus omnibus pestem illam in ictu oculi totam fuisse sublatam, nulliusque noxæ ab iis illatæ vestigium apparere. Atque ita non solum hic Testis, sed omnis circum vicinia liberata est ab ejusmodi plaga … Quæ omnia dixit scire, quia ita vidit esse & fieri, seque subscripsit una cum Dominis Judicibus: in quorum præsentia eadem omnia declaravit. Similiter fecit præsentatus, juratus interrogatus. Don Petrus de los Rios, incola d. civitatis in parochia Sanctæ Crucis, præsens in domo Ioannis, quando Michael Sanchez triste nuntium attulit: qui se deinde ad prædium prædictum conferens, ipsas locustas, [simul omnes suffocantur,] ut dictum est, submersas conspexit. Eadem confirmavit præfatus Michael Sanchez, qui servit in exercitio Caporalis D. Joannis de Panduro, in possessione quam habet supradictus in Terrazana, expresse notans, mensem Augustum anni MDCXXX, quo res facta sit: Piscinamque illam dicens fuisse in horto ipsius prædii, bene amplam ac spatiosam; seque mox ut illuc rediit, ibidem suffocatas locustas vidisse.

[36] Ex Miraculis quinquaginta post mortem, recentioribus & modernis, [Guardianus Minorum angina laborans] dantur infrascripta decem tantum, brevitatis causa, cum Testibus deponentibus super articulo LXVI in Processu Ordinario: P. Fr. Petrus de Piña, Ex-provincialis Ordinis S. Francisci in hac provincia, hodieque Guardianus in majori Conventu S. Francisci hujus civitatis Testis XXII, dixit, quod ante sex menses, anginam passus sit adeo gravem, ut sex qui ipsum curabant Doctores medici urbis totius præcipui, Mexia, Biscardus, Ancona, Valverde, Figueroa, Muñoz, de vita infirmi desperantes, jusserint extrema ipsi ministrari Sacramenta. Atque ita in die S. Jacobi mane suscepit sanctissimum Sacramentum per modum Viatici, sequenti autem festo S. Annæ Oleum sacrum. Cum vero illi de ejus mox futura morte, tamquam de re certissima, omnibus quo statu is esset quærentibus, loquerentur, tam Religiosis intra Conventum, quam pluribus secularibus per civitatem; [& jam morti proximus] ipsius Provinciæ Minister, qui tunc Hispali erat, commendavit funebrem orationem, apparatumque exequialem P. Fr. Alfonso Venegas, Lectori primæ Theologicæ; ipseque Testis, a prædictis medicis monitus de extremo periculo, mandavit Fratribus sibi in eo morbo assistentibus, ne quemquam vel religiosum vel secularem amplius ingredi ad se permitterent, eo quod modicum istud vitæ reliquum, volebat totum cum Deo transigere. Ita constitutus cum jaceret in festo S. Annæ mane, ingressus sociorum unus, nuntiavit adesse Consulem civitatis, Felicem Escudero, qui unicum solum verbum loqui ipsi volebat. Cumque ipse excusaret dicens; Numquid non edixi, ne quis admitteretur, quia non est tempus loquendi cum hominibus, sed cum Deo? atque hoc responsum præstolanti detulisset Frater; perstitit ille instare, quod unum solum verbum dicendum habebat, idque momenti maximi. Credens ergo infirmus aliquid dicturum quod conscientiæ foret, permisit eum recipi: qui ingressus, monuit ut se commendaret Sancto Regi Ferdinando, qui iis ipsis diebus sanitatem dedisset aliis æque ac ipse desperatis, Missamque in illius honorem dicendam curaret. Annuit salubria monenti infirmus cum gratiarum actione; moxque accersito ad se P. Fr. Francisco a Cruce, Vice-commissario Hierosolymitano, interrogavit eum utrum Missam celebrasset: quo annuente, quia provectior jam erat dies; [monitus de invocando Sancto,] injunxit eidem, ut die sequenti iret celebratum ad capellam S. Mariæ-Regum, in altari ubi est corpus sive sepulcrum d. Sancti Regis, petens a Deo per merita ipsius sanitatem & vitam sibi Testi. Quod cum iste fecisset, medici post prandium revertentes, adeo notabiliter melius habentem infirmum repererunt, ut vehementer obstupuerint.

[37] Exinde proficiente quotidie in melius sanitate, perfectam paulatim eam obtinuit ipse Testis: [post curatā ei Missam convalescit,] qui nihil prius habuit, statim atque egredi e Conventu licuit, quam visitare sepulcrum Sancti Regis, cujus miraculo servatum se credebat ipse aliique, attenta ratione morbi, eo adducti, ut, cum extrema Unctione muniretur, careret usu sensuum; & brevitate temporis, quo discussum extremum periculum est. Quæ autem interea acciderint notatu digna, nulli melius potuerunt observasse, quam præd. P. Vice-Commissarius Hierosolymitanus, & P. Fr. Joannes Garciaz pharmacopœus ejusdem Conventus; qui dixit ipsi Deponenti, quod per multos annos, quibus functus ibidem est officio pharmacopœi & infirmarii, nullum Religiosum, qui fuerat sacro Oleo inunctus, viderit convaluisse; ipsum autem eo adductum fuisse quinto morbi die. His consona dixit Testis XXIV, idem cui Missa ad sepulcrum dicenda fuit commendata, particularius exprimens, quomodo quinto morbi die, post præcipitatam Sacramentorum administrationem, ipse Testis arteriam infirmi tactu exploravit, judicavitque eum mori; [Medicis miraculo id adscribentibus.] pro majori autem certitudine advocavit præd. Fr. Joannem Garciam, hominem expertissimum & nulli medicorum sex prænominatorum inferiorem, cujus idem sensus fuerit: advenientes autem mane medicos, a se interrogatos an spes aliqua superesset, pariter omnes dixisse, quod nulla. Cumque nihilominus eorum aliqui in deliberationem adduxissent, an aperienda esset vena sub lingua, Doctorem Ancinam respondisse, non absque injuria artis adhiberi remedia corpori jam mortuo. Huic acceßit Testis XLVII, unus ex prænominatis sex Medicis, ipse scilicet Doctor Ancina, qui de sanguinis per linguam mißione dixerat, id aliud non fore, quam æstimationem detrahere remedio tam singulariter efficaci, ipsum applicando corpori jam mortuo, qualis erat iste P. Guardianus. Addidit etiam, ideo tantum se rediisse ad Conventum post meridiem, ut sciret utrum exspirasset.

[38] Petrus de Chavarria, Testis LXXII, dixit de nepotulo sibi cognomine, annorum octo puerulo, quod ante sedecim aut septemdecim dies, decimum quartum diem conflictatus cum pestilenti ac maculosa febri, quam Peteccias Itali, Tabardilios autem vocant Hispani, curantibus eum Doctoribus medicis Sola & Silva, & multis remediis frustra applicatis, fuerit ab eisdem derelictus pro mortuo; solumque mandarint ut sustinendæ utcumque vitæ præberent ei confortantia quædam: ac pro extremo remedio applicarent capiti ejus columbinum pullum, [Simili voto curatur puer moribundus,] quem vivum aperuerant. Quo viso & cognito, Testis ipse se contulit ad capellam S. Mariæ-Regum, commendans Sancto Regi nepotulum suum. Vesperi autem revertentes medici, in eodem quo dimiserant statu eum repererunt: sequenti vero mane invenerunt adeo melius habentem, ut obstupuerint: audientesque ab ipso Teste quid fecisset, miraculosam esse mutationem illam judicaverunt. Atque ita proficiens semper puer, ultimo morbi termino, qui dies vigesimus primus censetur, fuit liber ab omni febri, remanente solum debilitate, a qua citra aliud remedium ullum paulatim convaluit. Idem affirmavit Testis LXXVI, pater ipsius pueri & filius Testis prioris; addiditque, quod de sententia dictorum medicorum, ipso die, quo invocatus pro eo sanctus Rex fuit ab avo suo, exhibita ei fuerit extrema Unctio: quodque postridie rediens Doctor Sola seipsum abdicaverit ab ejus cura, dicens non alia re quam bono regimine opus porro esse. Eadem dixit Doctor Silva, qui perrexit puerum visitare, Testis LXXVII, distinctius explicans progressum morbi, quo scilicet puer, usque ad diem septimum inquietissimus & perparum dormiens, humore noxio ad caput ascendente, dormire cœpit ac delirare; undecimo autem die spes quidem aliqua data fuerit ab urina, utcumque melius cocta; sed eadem brevi iterum conturbata, evanuerit, crescente semper periculo usque decimum quartum diem, quo & post quem facta sunt omnia supradicta.

[39] D. Martinus de Zuniga, Testis XXXV dixit, quod ante duodecim aut quindecim dies, uxor sua D. Catharina de Arellano, accedens ad Conventum S. Elisabethæ hujus urbis, [invenitur amissa armilla adamantina,] ut interesset velationi cujusdam Sanctimonialis; perdidit in ipso ecclesiæ ingressu armillam auream, adamantibus quadraginta instructam; quam ingressa comperit sibi deesse, fecitque præconio publico proclamari. Cum autem totis sex diebus nullum ejus indicium adferretur, ipseque Testis esset in oratorio suo domestico; incidit ei cogitatio ut rem amissam commendaret intercessioni sancti Regis: quod fecit, idemque ut faceret mandavit uxori; ac die sequenti in capella Regia curavit dicendam Missam. Primo autem alterove post die, mulier quædam, ut videbatur paupercula, armillam prædictam attulit ad D. Josepham de Zuniga, sororem ipsius Testis, dicens quod ipsam invenerit in porta ecclesiæ, quodque eam ostenderit aurificibus; quibus pro ipsa offerentibus nongentos Julios, scrupulo sibi duxerit eam vendere, ideoque accesserit ad Sacristanam prædicti Conventus; quæ conscia jacturæ factæ, ipsam ad ædes D. Josephæ direxerit, & ei dari jusserit, prout fecit; omnibus pro miraculo rem habentibus, attentis circumstantiis loci, populo confertissimi, ubi armilla exciderat; conditionis ejus, quæ ipsam retulit; & diei, quo est relata, ejusdem quo fuit Missa curata. Paria asseruit D. Catharina, Testis XXXVIII, dicens ad istam ecclesiam se ivisse in comitatu prædictæ D. Josephæ, suumque maritum, intra eos quibus armilla perdita mansit dies, curavisse dicenda plura Sacra de S. Antonio Patavino, de Defunctis, & de S. Carolo Borromæo: septimo autem die, quo maritus curavit dicendum Sacrum in honorem sancti Regis, nuntium se accepisse a D. Josepha, de ejus restitutione sibi facta, sic ut ei omnino nihil deesset.

[40] His prolixius relatis in Summario, apte subjungentur reliqua, succinctius ibidem narrata, his fere verbis: Testis CCCI, [Sanatur dolor dentium attactu imaginis.] domestica & famula in domo D. Felicis Escudero & D. Annæ de Spinosa, dixit optime se recordari, quasi hodie res ageretur, quod prædictæ D. Annæ advenerit gravissimus dolor dentium, qui nullam ei requiem vel somnum concedebat, diu noctuque per hebdomades tres, nihil proficientibus quibuscumque remediis. Imo meminit, quod, cum suggestum aliquando illi fuisset, ut tabaci foliculum dolorifico denti applicaret; eo incruduerit malum, ut sensuum usum amittens, crederetur proxima esse morti. Anna autem, videns sibi nihil prodesse, nocte quadam sumpsit imaginem Ferdinandi Regis, quam habebat in charta, & applicuit maxillæ ea qua dolebat parte. Statimque somno correpta dormivit usque mane, & expergiscens ab omni cruciatu, nihil ejusmodi postea sensit: quod ipsa Testis miraculo tribuit, propterea quod liberatio secuta sit immediate applicationem imaginis, post recitatum semel Pater & Ave. Idem dixit alia. Testis CXXXI, similiter apud D. Annam prædictam tunc manens.

[41] Quinto loco ponitur miraculosa sanatio Gabrielis Perez, inter quinque principaliora miracula supra memorata; inducuntur autem loquentes, [Curata missa invenitur crux aurea perdita,] ipse Gabriel Perez Testis CXLV, uxor ejus Testis CXLVI, & Mag. Sebastianus de la Torre chirurgus Testis CXLVII: quorum verba ex Processu ordinario huc translata nihil attinet repetere, cum ea jam habeantur ex posteriori Processu Apostolica auctoritate facto. Pergo igitur ad sextum, de quo Hippolytus de Vergara, Testis CXLII, dixit, quod habens cruculam quamdam auream, non majorem pollice suo, sed valde sibi pretiosam, eo quod contineret particulam de ligno veræ Crucis; & die quodam anni MDCXXI existens cum uxore in prædio suo, media leuca distante Hispali, amiserit eamdem: quam ubi deesse sibi sensit vehementer doluerit, totoque triduo quæri diligentissime jusserit, per octo quas ibi habebat personas domesticas. Cum autem omnis labor, domi forisque impensus, frustra esset; curavit Sacrum unum diei in honorem sancti Regis Ferdinandi; ipsoque die puella quædam servilis conditionis, intravit aream, in qua cuniculi discurrebant, & in qua tertio requisita crucula prædicta fuerat; volensque de sub uno animalium istorum tollere tegulam, mox atque illud inde desiluit, invenit cruculam quæ perierat, omnibus successum talem admirantibus. Inter hos fuerunt ipsius Hippolyti uxor, Testis CXLIII; & ancilla Testis CXLIV, eadem quæ ipsam reperit, tota una nocte & duobus diebus sequentibus quæsitam diligentissime, eo quod Dominus suus reperienti promiserat liberalem mercedem.

[42] D. Leonora Romero, Testis CI, dixit, quod ante mensem ac dimidium circiter habuerit adeo difficile puerperium, [liberatur puerpera moribunda] ut fœtus sibi in utero mortuus fuerit; eoque adducta ipsa intra triduum sit, ut Doctor Ibañez medicus & Gregoria de Casanova obstetrix, pro mortua eam habuerint. Quo in articulo cum se variis Sanctis commendasset, quædam consanguineæ ibidem præsentes suggesserunt, ut invocaret sanctum Regem Ferdinandum: quod simul ac fecit, fuerunt etiam (sicut postea intellexit) curatæ aliquot Missæ in Capella Regia. Subitoque ejecit mortuum fœtum ac plane jam tumefactum; & quæ antea gravem febrim patiebatur, fuit ab eadem omnino libera, atque intra decimum quintum a partu diem surrexit de lecto: cum omnium communi lætitia ac sensu, quod miraculo id esset adscribendum: sicut fecerunt ipsius Deponentis mater Testis CII, quæ consilium sancti Regis invocandi suggesserat, & Missas dicendas curaverat; & Soror Deponentis Testis CIII.

[43] Felix Escudero de Spinosa, officio quod dicitur Contadoris fungens, Testis CXXIV, dixit, quod cum anno proxime præterito MDCXXVI advenissent Galeones Indicæ, ipse cum aliis pluribus, ac nominatim cum Capitaneo Joanne Nuñez de Jeroci, & Capitaneo Eugenio Delgado, & Isidoro de Aguilar Hispalensi, die XXVIII Novembris feria quarta, conscenderint lembum Averiæ, [navis amisso gubernaculo periclitans,] ad excipiendos prædictos Galeones. Cum autem admirantia, ad Capitaneum Eugenium Delgadum pertinens, in quo pro Admirantio erat Generalis Ferdinandus de Losa, intrare vellet per ostium S. Lucari, principio noctis supervenit tempestas adeo sæva, ut ingredi non potuerit; ejectisque in mare anchoris quatuor cum totidem rudentibus, tribus earum disruptis, mansit navis cum una sola eaque non valde robusta; unde in maximum devenit periculum, præcipue quando defecit etiam gubernaculum. Ipsi ergo credentes navim perditam, volebant ex ea auferri argentum, quod plusquam quatuor millionum erat; sed propter sævitiam maris jungi ad galeonem naves nullæ potuerunt, [sedata tempestate in portum adducitur,] quamvis tormentis pluries explosis subsidium postullasent ii qui intus erant. Ita tota illa nox acta est, multum anxio præd. Capitaneo Eugenio Delgado, & omnibus qui discrimen intuebantur desperantibus de salute ipsius navigii. Tum vero Testis ipse, pro singulari qua fertur erga sanctum Regem Ferdinandum devotione, & experientia favorum quos præstat invocantibus se, suasit prædicto Capitaneo, ut ei invocato Missas aliquot polliceretur. Quod cum fecisset, cœpit ponere continuo ventus, potuitque navis usque mane subsistere; quando magno quidem cum labore, sed tamen sine ullo damno, absque gubernaculo tamdiu periclitata, inducta in portum est: omnesque agnoverunt beneficium sancti Regis. Eidem beneficio fidem quoque fecerunt, qui simul adfuerunt, concordes per omnia, Testis CXXV, CXXVI & CXXVII.

[44] Licentiatus Thomas de Velasco, Portionarius sanctæ Hispalensis ecclesiæ, Testis LXXXVI, dixit, quod ante octo vel novem menses fronti suæ increverit carbunculus; quem minime malitiosum esse credens, [pestilens carbunculus cum febri sanatur.] contempsit; uti & febrim, inde sibi advenientem. Utrique autem medicinam aliquam faciens, cum carbunculum sanatum crederet, sensit febrim vehementer exarsisse, adeo ut amisso judicio ne quidem potuerit Sacramenta suscipere. Cum ergo eum visitarent Doctor Nuñez & Licentiatus Ludovicus de Herrera medici Hispalenses, quibus potissimum utebatur, dixerunt eum mori: & quod altero paroxysmo simili, qualem tunc patiebatur, adveniente, certo esset eripiendus e vita: quare jubebant, ut, quam primum ad suos sensus rediret infirmus, extrema ei ministrarentur. His ita stantibus, dixit ipsi Testi Antonius de Merlo, Portionarius Metropolitanæ Hispalensis, ut se commendaret sancto Regi Ferdinando; quod in se reversus fecit, vovens quod primam, quam dicere posset, Missam dicturus esset in Capella Regia, & pro viribus adlaboraturus ad illius Canonizationem. Placuit autem Deo, ut eodem die multo melius se haberet; & redeuntes medici invenerunt eum fere absque febri; sequenti vero die omnino liberum: unde quarto vel quinto die post de lecto surrexit; crediditque, sanitatem, tam cito recuperatam, miraculo adscribendam esse. Suum vero testimonium eidem curationi, ut miraculosæ, addiderunt Thomæ frater, Testis LXXXVII, dicens rem accidisse in festo Corporis Domini; & amicus alius, qui aderat cum votum fieret, Testis centesimus.

[45] Hippolytus de Vergara, Testis CXLII, dixit, quod cum totis duodecim annis matrimonii sui cum D. Joanna de la Puente, [Sterili mulieri filius impetratur.] unicum dumtaxat filium genuisset, isque mortuus esset; ipsa vero uxor sua judicio medicorum & obstetricum præferret signa sterilitatis perpetuæ, ambo fuerint vehementer contristati, præ desiderio heredis obtinendi. Quia autem Testis ipse pridem erat sancto Regi Ferdinando devotus, suggessit uxori suæ votum communiter faciendum, quod, si per illius intercessionem alium sibi filium daret Deus, Ferdinandum nuncuparent, & ad promovendam Canonizationem conferrent quidquid poterant: statimque curarunt Missam dicendam in capella Regia. Nec mora, gravidata est mulier, & nono post hæc mense filium peperit, qui Ferdinandus nuncupatus etiamnum vivit. Idem dixit D. Joanna, Testis CXLIII, addens quod post prioris filii mortem, quinque & amplius annis sine liberis manserit. Testis etiam CXLIV, eadem in domo tunc habitans, subjungit, quod in puero particularia multa signa notentur, quibus appareat ipsum fuisse obtentum intercessione sancti Regis.

CAPUT IV.
Processus indicti pro Canonizatione: imagines cum diademate sculpi Romæ permissæ.

[46] Processus illi, ex quibus prædicta miracula collecta fuerunt, confici cœperant, [Remissorialibus Romæ expeditis an. 1629,] postquam sub die XV mensis Octobris anni MDCXXIX, proponente Eminentiss. & Reverendiss. D. Antonio Barberino, vigore specialis commissionis, manu Sanctissimi D. N. Urbani Papæ VIII signatæ, fuerunt a sacra Congregatione Rituum expeditæ litteræ Remissoriales & Compulsoriales, ad effectum faciendi Processus auctoritate Apostolica in genere & in specie, super virtutibus & sanctitate servi Dei ac sancti Regis Ferdinandi, nec non super miraculis a Deo ejus intercessione operatis, uti legitur in præmemorato summario. Quid porro actum in Hispania sit, sic prosequitur Zuniga ad an. 1630. Ejusmodi litteris Roma allatis, instituta desuper in Regis aula consultatio est, ex qua XXIII sequentis Januarii emanavit Responsum Regi ferendum. In hoc deputati Consultores, exposita summa litterarum Apostolicarum, merito appendunt, quod tam Cardinalis proponens quam alii Cardinales Congregationis Rituum, [& in Curia Regis consideratis,] culpantes incuriam præteritorum temporum, per quam prius causa non est cœpta tractari, quæ ante ducentos annos debuerat confici; adeo certam habuerint illius evidentiam, ut informationes ad ejus probationem allatas permiserint Latine atque Italice imprimi, signanter prætitulando eas esse de sancto Rege Domino Ferdinando: id quod in tali causa numquam visum fuerat, ut scilicet id ipsum in Processu assereretur, quod erat probandum. Deinde iidem Consultores censent, prædictas Remissoriales, quoniam ad Archiepiscopum diriguntur, licet etiam dirigantur ad sex Ecclesiæ Hispalensis Dignitates (ut vocant) ea conditione ut duo ex omnibus possint in causa procedere, differendas tamen esse usque dum Hispalim reverteretur, tunc absens, Archiepiscopus; interim vero committendas P. Joanni Pinedæ Societatis Jesu, a quo confectum Memoriale causam promoverat Romæ, eique injungendum ut in illius adventum præpararet omnia: idem etiam juberetur providere atque disponere, ut ejusmodi litteræ non absque solennitate aliqua & publicæ lætitiæ testificatione proferrentur.

[47] Probavit consilium sibi oblatum Rex: sed moram non ferentibus Hispalensibus ac Regi supplicantibus, ut, [ad eas Hispali præsentandas,] quoniam eorum ad quos litteræ dirigebantur satis multi aderant, pateretur eas aperiri, postulationi quoque ipsorum annuit, per epistolam XV Julii expeditam: qua, die XXIV ejusdem mensis, Capitulo recitata, per delectos ad eam Consultores, designatus solenni isti lætissimæque actioni est dies XXII Septembris, in Dominicam incidens. Hac vero appellente, inter festivos campanarum sonos ac bombardarum strepitus, Marchio de Villa-Manrique D. Melchior de Guzman, splendido cum comitatu processit versus ecclesiam, consueto ritu ac ceremonia accepturus sacrum sancti Regis Vexillum, quod post noctem (si tamen nox illa fuit, [solenniter progressus Assistens urbis,] cui tenebras nullas indulsere luminaria, tota urbe accensa) apparuit ante ædes Assistentis in podio explicatum, inter expansa octodecim vexilla militarium cohortium, pulchro & longo per fenestras ordine. Interim Ordinum omnium collecta nobilissima comitiva procedere cœpit: in qua P. Joannem Pinedam, tam bene de causa meritum, medium ducebant Don Stephanus Hurtadus de Mendoza, primogenitus Assistentis; & D. Ludovicus Ortizii de Zuniga Ponce de Leon & Sandoval: Assistentem vero, qui portabat suspensas intra pretiosam operis phrygionii bursam Apostolicas Remissoriales, præcedebant Jurati & Rectores urbis.

[48] [per sex triumphales arcus,] Ducta est pompa per plateam Serpentis, ad cujus ingressum stabat arcus triumphalis, a natione Lusitana magnifico apparatu erectus prope carceres regios; nec quidquam huic cedebat secundus, a Flandris Germanisque curatus, qua Serularius vicus se pandit; uti nec tertius in area S. Salvatoris, sumptibus vicinorum extructus; sicut etiam ab incolentibus plateam Francorum ædificatus quartus in sua platea visebatur: huic porro quintus, ipsiusmet Francicæ nationis, succedebat in platea dicta Placentinorum; ac denique sextus nationis Italicæ, juxta plateam Genuensem. [inductusque in ecclesiam ad Iudices,] Ita perventum est ad unam præcipuarum Basilicæ Cathedralis portarum, in fronte illius Occidentem versus, nuncupatam a S. Michaële. Ibi adventantes præstolabantur Capitulum & Clerus; & ab his medius sumptus Assistens, processit ad capellam Regiam; atq; ad sedentes in ea Apostolicos Commissarios, D. Franciscum de Monsalio Decanum, D. Didacum de Guzman Archidiaconum, D. Franciscum de Casaos Thesaurarium, & D. Matthæum Vasquez de Leca Archidiaconum Carmonensem. Cumque Marchio de Villa-Manrique Vexillum deposuisset juxta altare, Assistens in hunc modum locutus est.

[49] Post singularia beneficia, quæ insignis hæc civitas divinæ Majestati accepta refert; [eosdem alloquitur,] magis specialia atque infinita sunt illa, quibus obstringitur sancto Regi Ferdinando, Domino nostro; impensa non tam ut vasallis, quam ut filiis: quia Dominus suus, paterno magis quam herili affectu complexus eamdem, superavit laudem ab Homero datam cuidam Græcorum Regi, his verbis; Bonus Rex, qui bene se rexit, & illis quibus imperavit felicitatis causa fuit. Etenim noster, fuit Rex simul & pater: felicitas autem, quam comparavit suis, non sistitur in terra, dum ipse eam nobis præparat in cælis, quemadmodum certos nos faciunt principia suæ Canonizationis: felicitas, quam S. Ambrosius agnoscens, dixit: Optandum nobis ut Regem gloriosum, perfectum, atque beatum habere possimus. Hoc votum causa est hodiernæ lætitiæ, in eo positæ, quod vestræ justitiæ curæque offeramus Apostolica rescripta; [& causam commendat.] cum de zelo atque diligentia vestra secura Civitas, credat nusquam vos communibus Ordinum omnium desideriis defuturos. Concurrunt in hac causa obligationes filiorum, vasallorum, & judicum; quas uti cognoscunt omnes, ita sperant brevem felicemque expeditionem; supplicantes, ut agatis, sicut vos agere convenit, titulo justitiæ & æstimationis, ex eo accedentis, quod estis constituti Judices in ea causa, in qua gloriosissimum foret ministros esse; idque ex vi commissionis, a beatissimo Patre nostro Pontifice sancto ad vos directæ, quam Hispalis vobis tradit in manus.

[50] His dictis accessit Joannes Guittierez Tello, Dux Urbanæ militiæ (Magistrum-campi vocant) cum titulo Procuratoris ex parte Capituli functioni huic assistens; acceptamque de collo Assistentis bursam explicans, litteras Judicibus tradidit. Has omnium nomine cum suscepisset Decanus, [Litteras acceptat Decanus,] seque cum Collegis imposito muneri responsuros pro viribus, gravi oratione promisisset, cantari cœpit concentu plenissimo, Te Deum laudamus. Collectam de Spiritu sancto subjecit D. Ferdinandus de Quesada Nieblensis Archidiaconus; & Vexillum Regali capellæ restituit Marchio de Villa-Manrique. Ita cum die illa discessum esset, eodem quo ventum erat ordine, simili modo omnes convenerunt iterum postridie in ecclesiam, ad solennem Missam, [Missaq; de S. Spiritu canitur.] pro implorando divino auxilio celebrandam. Sub hac gravem & eruditum sermonem habuit D. Manuel Sarmiento de Mendoza, Canonicus Magistralis, assumpto themate, Iustus prior accusator est sui, veniet amicus & investigabit eum. Proverb. XVIII, V. XVII.

[51] Interim Romæ non torpebat P. Bernardus de Toro, a sua Regia Majestate Agens in Curia ad hanc causam constitutus: sed licentiam obtinuit a sacra Rituum Congregatione ipsoque Pontifice curandæ imaginis, cum diademate radiisque ut Sancti, subjecto hoc lemmate: Ferdinandus III Hispaniæ Rex, [Imagines cum diademate permittuntur.] cognomento Sanctus, Saracenorum terror ac Religionis Catholicæ propugnator. Hujus imaginis exemplaria multa Hispalim ad varios idem Pater misit, sub data XXIV Decembris, sibi urbique gratulatus hoc optimi ominis præjudicium. Hæc fere amplißime deduxit Zuniga, nos in pauca contraximus; addimus autem quod hæc imago, ad mensuram dimidii exigui fulii, inveniatur præfixa Summario impresso, de quo supra, in qua cataphractus Sanctus adstat, amictus paludamento Leonibus Castellisque distincto, dextra gladium, læva globum sustinens, & cælum versus quasi pronuntians appicta sursum verba, Dominus mihi adjutor. Cum autem elegantiorem majoremque aliam, regali in folio exprimendam, ex mea directione delineasset sculpsissetque anno MDCLXXVII, qui tunc Antverpiæ florebat utraque in arte peritißimus Cornelius Galle, ubi etiam in recessu eminus prospicitur sanctus Rex, in conspectu Hispalensis civitatis equestri prælio Mauros profligans, dedicatoriam epigraphen hanc subjecit; S. Ferdinandum, Regem hujus nominis tertium, barbarorum terrorem, Christianorum præsidium, patriæ propugnatorem, Illustrissimo Domino Don Ambrosio Ignatio de Spinola y Gusman, Hispalensis Metropolis (quam ille a Saracenis liberavit) Archiepiscopo, Catholicæ Majestati a consiliis status &c. Cornelius Galle in hac imagine præsentem, ad patrocinium; seipsum, ad obsequium dicat, consecrat.

[52] Ast ut istæ laudem mereantur ab arte ingenioque sculptoris, venerationem tamen semper majorem merebitur quam initio ante prolegomena exhibuimus, acceptam ex libro festorum, cujus initio etiam præponitur, ut vera effigies cum hujusmodi epigrammate:

Magni Fernandi veros in imagine vultus [pro quibus dedimus veram effigiem,]
Aspicis, expressit quos tibi docta manus.
Hujus Alexandri faciem qui pinxit, Appellem
Fors dedit: ast animum pingere nemo potest.

Prototypon, ubi & quale sit, lubet ex libro Festorum jam dicto pag. 325 explicare. Tabula est cedrina, repræsentans Regem, coram Deiparæ imagine genuflexum, in eodem quo hic exprimitur habitu, nisi quod coronā manibus teneat. Hanc coronā in ectypo vides impositam capiti, alias istic nudo, & pro qua manibus ensem globumque imperialem inseruit Bartholomæus Morellus, qui prototypon studuit quoad cetera imitari; ac diadema beatitudinis signum, hodie illi conveniens, addidit. [paucis mutatis acceptam ex originali,] Regem in eadem tabula utrimque assistentes stipant personæ duæ; quarum muliebris una, videtur Reginam Beatricem ejus sponsam; altera puerilis, tenellum tum adhuc Alfonsum filium, eidem Deiparæ adgeniculantem, sistere. Huic tabulæ antiquitatis & auctoritatis prærogativam ideo judicium commune cedit; quia creditur ab ipsomet sancto Rege donata Confraternitati S. Matthæi, cui vivens adscribi voluit, sub cura Magistrorum Sartorum, qui hodie eamdem tabulam conservant in insigni Conventu S. Francisci, cum tali traditione & scripturis authenticis. Quamvis enim etiam aliæ quædam credantur veram similitudinem continere, ac nominatim illa, quæ est in S. Clementis, omnibus tamen illis fidem adimit ætatis recentioris species, & diadema seu splendores circumducti capiti, quod non fuisset viventi factum. Porro cum supradicta Beatrix obierit anno MCCXXXIV, [pictam sub an. 1225.] quando primogenitus ejus jam attigerat annum ætatis XV, non videtur aberratura conjectura, quæ tabulam priorem pictam esse suaderet circa annum Domini MCCXXV, Sancto necdum XXX ætatis ingresso. Placuit autem Capitulo mandare, ut eadem hic a nobis sculpta effigies, ampliori limbo ornaretur, simulq, operi nostro huic majori aptaretur, ipsi inserenda, & privato usui subservitura sigillatim distributa. In hoc limbo, supremum locum obtinet avium regina Aquila, fulmen ungibus premens, symbolum potentiæ quæcumque opposita pervadentis ac conterentis, rostro serpentem in se retortum, Æternitatis imaginem prætendens. Lateribus aßistunt, hinc Christianæ Religionis firmitas, inde Majestatis Regiæ auctoritas; sic ut Majestati, Fortitudo; Religioni, Oratio fervens sublimisque Contemplatio socientur: subtus autem spectetur Christianus Orbis, justo Imperio, Fideique orthodoxæ sacer.

CAPUT V.
Progressus negotii Romæ: & probatio casus excepti quoad cultum Sancti ab immemorabili.

[53] Qvomodo progressum deinceps in negotio Romæ sit melius nos docebit impressa istic Relatio, [Fabricatis Processibus Hispali ac Neapoli,] quæ asseritur, quod vigore dictarum Remissorialium facti sunt Processus, in civitate Hispalensi, & in civitate Neapolis: qui fuerunt in hac sacra Rituum congregatione præsentati, ex decreto ejusdem per Illustriss. D. Protonotarium aperti, & successive recogniti & interpretati. Omnia autem facta fuerunt servatis decretis ejusdem sacræ Congregationis, & in omnibus citato Illustriss. D. Antonio Cerro Fidei Promotore, ita ut plene constet de forma probante dictorum Processuum. Cumque eorum examen fuerit commissum Illustrissimis Dominis tribus sacræ Rotæ Auditoribus antiquioribus, Capitulum Metropolitanæ Ecclesiæ Hispalensis, in cujus ecclesia & Regia capella S. Mariæ-Regum corpus d. Servi Dei & sancti Regis requiescit; nec non etiam d. Regiæ Capellæ [Capellani] ac Conventus omnes, omnesque Religiones, cunctaque Collegia ipsius civitatis, ipsaquemet civitas Hispalensis; præcipue autem Serenissimus Rex Catholicus Philippus IV, [nomine Regis petitur,] ex d. sancto Rege Ferdinando in decimo tertio gradu descendens; maximopere cupientes deveniri ad formalem Canonizationem ejusdem sancti Regis, iteratis pluries instantiis institerunt & instant pro expeditione, ut apparet ex dd. instantiis & Regiis litteris ab Illustriss. & Excellentiss. D. Emanuele de Moura & Cortereal, Marchione Castri Roderici, Magno Commendatore Ordinis Christi, Duce & Gubernatore perpetuo insularum Tertiæ, S. Georgii, Fayal, & Pico, ejusdemque Catholici Regis Cubiculario, in Lusitaniæ Regno Regiorum reddituum Præfecto, & apud Sanctissimum Dominum nostrum d. Catholicæ Majestatis Oratore præsentatis; una cum Perill. D. Doctore Bernardo de Thoro, ab eodem Rege Catholico specialiter ad prosequendam causam d. Canonizationis deputato; & Perill. D. Didaco Lopez de Zuniga, ab eodem Capitulo Metropolitanæ Ecclesiæ Hispalensis, cum d. D. Bernardo de Thoro, Agente pariter deputato.

[45] [ut declaretur,] Verum quia ob novam formam procedendi, in similibus causis præscriptam ab eadem sacra Congregatione, Remissoriæ amplius non conceduntur unico contextu in genere & in specie; sed prius in genere tantum: & successive, examinato Processu in genere, capitur resolutio, an ex eo sit concedenda in specie; propterea fuit ex parte d. D. Fidei-promotoris oppositum, recenti Decreto ejusdem sacræ Congregationis sancitum esse, in causis in quibus relexatæ fuerunt Remissoriæ unico contextu in genere & in specie, antequam d. nova forma procedendi prius in genere deinde in specie esset præscripta, [sine movo processu] remittendum esse arbitrio d. sacræ Congregationis, an sit ad ulteriora procedendum, & pendente arbitrio nihil innovandum: ideo proponente Eminentiss. & Reverendiss. D. Cardinali Antonio Barberino, in proxima Congregatione ex parte ejusdem Serenissimi Regis instatur deveniri ad favorabilem declarationem arbitrii pro Processu, nedum ad ulteriora in d. causa, verum etiam ad effectualem Canonizationem d. Sancti Regis: quod videtur concedendum ex sequentibus. Primo. Quia cum versemur in Dei servo & Sancto Rege antiquissimo, qui obiit anno Domini MCCLII, [de veniri ad canonizationem posse:] & sic ab annis tercentum octoginta & ultra; & in causa antiquissima, Testes de fama deponentes plene probent, ex conclusione in jure receptissima, quam etiam secuta fuit sacra Rituum Congregatio in pluribus causis Canonizationum, prȩcipue vero S. Hyacinthi, S. Raymundi, & aliis… & in causa de qua agitur plures Testes deponentes, de fama sanctitatis d. Sancti Regis deponentes, plenissime de causa scientiæ interrogati, etiam plenissimam rationem reddiderint… sine dubio sumus extra omnem controversiam.

[57] Secundo. In hujusmodi causa concurrunt historici omnium fere nationum, [quia constas ab immemorabili de titulo Sancti ex fama & libris.] qui de fama Sanctitatis ejusdem servi Dei testantur, inter ceteros autem præcipui sunt sequentes, videlicet: Gilbertus Genebrardus Episcopus Gallus, in sua Chronica anno MCCXLIV, dicit infrascripta, S. Ferdinandus ab omnibus fere Hispaniæ finibus Mauros expellit: & anno MCCXLV. Magnificentia S. Ferdinandi & S. Ludovici Regum, Theologia & bonæ Artes, quæ valde elanguerant ab annis centum, vires receperunt. In hunc modum porro numerantur, allegatis singulorum locis ubi Sanctum Ferdinandum appellant, Auctores plures quam octoginta; & additur quod idem faciant plures alii historici, Galli, Germani, Itali, Scoti, Poloni, Catalani, tam Latini quam vulgares, quorum nomina omnia recensentur per Ioannem de Pineda Societatis Iesu, in suo Memoriali Vitæ d. Sancti Regis. Inter nominatos autem in hæc Relatione est liber originalis in Archivio civitatis Hispalensis, qui incipit ab annis fere tercentum, in quo registrata sunt privilegia illi concessa per d. Sanctum Regem, in quo Sancti titulo nominatus est. Item Supplementum Historiæ Don Roderici Toletani Archiepiscopi Ms. cap. 103: sed non additur quousque hoc Supplementum sese extendat, unde nec de ætate ejus quidquam dicere possumus, appares tamen supponi Ms. vetus esse.

[58] [item ex picturis vetustis,] Tertio. Concurrunt picturæ & sculpturæ ejusdem Servi Dei & Sancti Regis antiquissimæ, cum titulo & inscriptione Beati & Sancti: quibus inscriptionibus in antiquissimis plurimum defertur … quæ veneratio & cultus publicus supra-dictus per inspirationem vox Dei appellari potest, cum sit populi Catholici Sanctos venerantis, soloque pietatis & divini honoris ductu, non alio mundano affectu & interesse moti, ut fuit consideratum in Relationibus S. Philippi Nerii, S. Isidori, & aliis. Et de dictis picturis & sculpturis cum diademate & inscriptione Sancti antiquis, ultra depositiones Testium, constat plenissime ex oculari inspectione, facta per Illustriss. DD. Iudices Remissoriales & Compulsoriales Apostolicos, præcipue autem de sequentibus. In capella antiqua S. Mariæ de las Quevas depicti sunt octo Sancti, ex pictura antiqua, cum diadematibus & splendoribus Sanctorum, inter quos est sanctus Rex Ferdinandus. In ecclesia & monasterio S. Clementis & majori illius capella, e conspectu Regii sepulcri, adest pictura ejusdem Sancti Regis, cum diademate tamquam Sanctus. In altera ex principalibus foribus civitatis Hispalensis, [earumque epigraphis,] nuncupata de Xerez, in medio Sanctorum Isidori & Leandri, depictus est Sanctus Rex Ferdinandus, cum diademate Sancti; & hæ omnes picturæ in pariete sunt valde antiquæ. Atque hoc modo indicantur picturæ, Sanctum Regem, modo cum aliis, modo solum repræsentantes, veteres omnes, numero undecim: authentica autem singularum inspectionum acta, a die VIII mensis Aprilis MDCXXXI usque ad VII Maji ejusdem anni, deducuntur in Summario num. 4 per duodecim paginas. Quæ autem ipsum repræsentant cum SS. Isidoro & Leandro, ut habet tertia jam indicata, exprimunt eum in throno ad modum tabernaculi, cum diademate seu splendore & corona regali, [vide inspectis.] & in læva manu globum mundi (quædam in dextera ensem addunt) & simul omnes elationi eum loco ponunt, quam prædictos e lateribus consistentes Sanctos: sub plerisque autem scribitur, Sanctus Rex Don Ferdinandus.

[59] Quarto. Concurrunt innumerabiles Missæ Sancti Regis, [Idem probatur ex usu Missarum votivarum,] quæ celebratæ fuerunt & celebrantur, cum publico cultu & veneratione, ab annis fere quadringentis continuatæ usque ad præsens… Prout etiam ab antiquissimo tempore Ensis Sancti Regis magna veneratione defertur in publicis processionibus … videntibus & consentientibus Archiepiscopo & aliis ministris ecclesiasticis & secularibus… Corpus etiam d. Sancti Regis, honorifice supra terram elevatum, veneratur; quod concedi non solet nisi Beatis & Sanctis … Quæ omnes juris conclusiones sine dubio procedunt in hujusmodi causa, in qua non solum concurrit licentia Sedis Apostolicæ illiusque consensus præsumptive, sed etiam expresse, ut liquet ex attestationibus summorum Pontificum; videlicet Innocentii IV, qui testatur Sanctum Regem in via mandatorum Domini ambulasse; Gregorii XIII, qui confirmavit Officium quod recitatur in Ecclesia Toletana, in cujus Lectionibus dicitur, quod d. Sanctus Rex Ferdinandus, ob virtutum præstantiam, Sancti cognomen fuerit adeptus: & idem habetur in Officio, quod recitatur in Metropolitana ecclesia Hispalensi, a Sixto V confirmato.

[60] Porro præter Testes relatos in Summario, circa usum Missarum Sancti Regis faciendarum, a tempore quod ipsorum memoriam excedit, allegatur num. 4 liber protocollus memoriarum & possessionum Confraternitatis benedictarum animarum purgatorii, in Conventu S. Francisci Hispalensis, in quo existit capitulum dotationis factæ d. Confraternitati, cujus est tenor prout sequitur. Catharina Diaz de Castellijo, olim uxor Francisci de Avila, & sui filii, dederunt huic Confraternitati centum quadraginta Ducatos de contantis in Regalibus, [& testamento fundatarum,] cum onere ut singulis annis in perpetuum dicatur pro animabus supradictorum in Conventu S. Francisci, in die omnium Sanctorum Vesperæ & Missa cantata cum Diaconis… item dicantur aliæ undecim Missæ sanctarum Festivitatum sequentium, Sancti Regis Don Ferdinandi, S. Rochi, S. Petri… prout totum constat per scripturam coram Ioanne Bernal de Heredia, Scriba publico Hispalensi, sub die IV Februarii MDXC. Scribit autem mihi Christophorus Baniez, postea, nova adhibita diligentia, compertum esse exemplum vetustius, in archivo ipsius Capellæ unde primum istud acceptum erat; extare enim ibidem Scripturam ejusdem Notarii, factam IV Augusti anno MDLXXXVI, qua Hippolyta Muñoz, Vidua Ioannis Gomez de Aguirre, eidem Capellæ & Confraternitati legavit Ducatos centum, sub obligatione celebrandi tria festa Beatæ Virginis, & curandi duodecim Missas, quarum sex sint de Requiem, aliæ vero sex de SS. Francisco, Antonio, Iosepho, Onuphrio, Michaele, & Sancto Rege D. Ferdinando. Accedit legatum quingentorum Ducatorum, coram Hieronymo de Lura, IV Novemb. MDCVII, factum a Petro Ximenez Aillon & Catharina Aguirre ejus uxore, pro certo Missarum cantandarum & recitandarum numero, inter recitandas autem sex definiuntur in honorem SS. Blasii, Laureani, Isidori, Hyacinthi, Iustæ & Rufinæ, atque sancti Regis D. Ferdinandi. Nec dubitat idem Christophorus, quin, examinatis plurium Confraternitatum & Communitatum registris, plures similium Missarum fundationes antiquæ sint reperiendæ.

[61] De Ense, in eodem Summario num. 6 asserunt Testes, [ex veneratione Ensis & sepulcri,] quod omni anno in festo S. Clementis e sepulcro & manibus Sancti Regis sumitur, deferendus in processione, idque cum ceremonia & attestatione publicæ fidei de eo restituendo. Fit autem hoc in memoriam victoriæ, quam Sanctus cum eo Gladio tali die retulit de Mauris, obtenta ab iis civitate Hispalensi; & simili cum ceremonia denuo reponitur d. Ensis inter manus Sancti, id est imaginis Sanctum repræsentantis ad vivum, atque ad eum finem Regio in habitu thronoque collocatæ, ut dictum num. 39. Denique de Sepulcri veneratione allegantur testes in Summario num. 7, quorum unus affirmat expreßius, quod ad dictum Sepulcrum & altare offeruntur cerei, candelæ, imagines, vestes mortuales, & tabellæ, quibus continentur votæ plurium personarum, quæ per intercessionem Sancti Regis obtinuerunt gratias & favores innumeros. Quinto. Concurrit etiam fama miraculorum, non solum in genere, sed etiam in specie expressorum in libro intitulato Flos-Sanctorum… qui liber… fuit semper ab omnibus habitus, [ex fama miraculorum,] tentus & reputatus pro veridico, ut latissime deponunt Testes, de quibus in Summario num. X. Sed ibi nemo allegat editionem antiquiorem Hispalensi anni MDLXVIII, cum nostra sit anni MDXXXII. Sexto. Quia Status Sanctitatis d. Servi Dei & Sancti Regis est etiam plene probatus, cum omnibus requisitis immemorabilis… ita ut non videatur amplius esse locus disputandi… Nec est quærendum de probatione virtutum in genere vel in specie, [& virtutum,] cum tendat hujusmodi probatio ad videndum, an fuerit Sanctus; & debemus illius sanctitatem in genere & in specie supponere, ex eo quod tamquam Sanctus fuit palam & publice ab omnibus veneratus ut supra: consequens enim supponit suum necessarium antecedens…

[62] Ex sola consuetudine immemorabili in causa S. Petri de Nolasco, [(ad canonizationem sufficienti)] præcedente Decreto sacræ Congregationis, fuit per Sanctissimum Dominum nostrum S. Petrus Nolascus descriptus in Catalogo Sanctorum, ut constat ex litteris in forma Brevis expeditis. Constat etiam Leonem Papam X canonizasse S. Guibertum, cum solo libro vitæ ejusdem; & Alexandrum Papam III in numero Sanctorum retulisse Eduardum Angliæ Regem, inspecto dumtaxat libro miraculorum ipsius, & litteris Innocentii II, ut apparet ex Bulla ejusdem Alexandri III. Unde videtur tanto magis annuendum iteratis instantiis supplicantium, & præsertim Serenissimi Regis Catholici, pro Canonizatione d. Sancti Regis, pro quo tot tantaque superius adducta concurrunt, quæ probata sunt ex processu Ordinario & Apostolico… In quo processu Apostolico plures etiam Testes deponunt plenissime de omnibus virtutibus in specie, etiam in excellentissimo gradu, scilicet fide, meditatione, contemplatione, [in genere] contemptu seculi, puritate cordis, spe, fiducia, caritate erga Deum & proximum, zelo honoris Dei & salutis animarum, gaudio, pace, misericordia, beneficentia, prudentia, discretione, docilitate, solicitudine, circumspectione, justitia, religione, oratione vocali & mentali, pœnitentia, pietate, observantia, obedientia, paupertate, gratitudine, veritate, simplicitate, amicitia, liberalitate, fortitudine, magnanimitate, securitate, magnificentia, patientia, longanimitate, perseverantia, sobrietate, pudicitia, maceratione, constantia, temperantia, abstinentia, mansuetudine, clementia, humilitate, studiositate, taciturnitate, & modestia: & in Deum referebat omnium virtutum operationes… Et licet pæmissa satis esse videantur, absque alia discussione virtutum & sanctitatis, cum in antiquissimis non sit necessarium causas & rationes exprimere; nihilominus, ut clarius ex omni parte sanctitas d. Sancti Regis innotescat, operȩ pretium existimavi (inquit Auctor) etiam particulares actus, ad dictas virtutes pertinentes, recensere, quæ perfectam sanctamque vitam instituunt, [& in specie,] & in animo ejusdem plenissime fuerunt. Tum vero progreditur sigillatim per triplex genus virtutum, videlicet Theologicarum, Intellectualium, & Moralium.

[63] His autem late deductis probatisque, allegando Testes in Summario deductos, [denique ex corporis incorruptione & suavi odore.] qui sua fere habuerint ex lectione veterum recentiumque auctorum, vel majorum relatu; expendit Relasio quod ad præsentem causam concurrit incorruptio corporis supra omnem naturæ potentiam, spatio annorum fere quadringentorum; de qua deponunt testes Medici physici, adhibiti per Illustriss. Dominos Judices Remissoriales in visitatione corporis d. Sancti Regis, & non solum nullum signum fœtoris seu pravi odoris ex eo oritur, sicut juxta naturæ consuetum contingit in corporibus mortuorum; sed potius bonus odor & suavis fragrantia, quæ similiter sanctitatis est signum. Nescio cur hoc loco omiserit Auctor Summarii producere ipsum oculatis inspectionis Actum: nam quorum allegat num. LXXXIV testimonia, [Quibus legitime compertis,] solum procedunt ex auditu in genere a parentibus & fama, præterquam Testis VI, qui simpliciter dixit, Ego vidi corpus Sancti Regis; & Testis III, qui allegat nominatim assertionem Don Pauli, qui ipsum viderit & expertus sit tertio: quæ ut sufficerent ad credendam corporis pro tunc integritatem, non probant eam esse miraculosam. Verum quod ex illius temporis actis habere non possumus, suggeret nobis sequenti Capite Zuniga ex actis anni MDCLXVIII: tamdiu enim & ultra causa tenuit. Post ea quæ hoc & superiori Capite relata fuerunt, Romæ acta & exhibita, tardius ibidem progressum in negotio est. Etenim (sicut prosequitur Zuniga) anno MDCXLIII, ibidem obiit P. Bernardus de Toro, Agens ex parte suæ Majestatis, tam in ista causa quam in alia Immaculatæ Conceptionis; vicesque illius, cum omnibus quæ penes ipsum erant documentis & instrumentis, suscepit P. Joannes de Lugo, ex Societate Jesu, is qui postea Cardinalis obiit anno MDCLX. [anno 1655 declaratur casus exceptus a decretis Vrbani 8.] Interim formati processus erant: qui cum anno MDCLII Romam essent remissi, & difficultatem movisset Congregatio super articulo de non cultu, eodem Joanne Lugo jam Cardinali agente, sacra Congregatio, conveniens in Quirinali die XXIX Maji anno MDCLV, censuit constare de casu excepto, ex cultu adhibito per immemorialem temporis cursum, metam centum annorum excedentem ante decreta, cum scientia & tolerantia Ordinariorum, ideoque posse ad ulteriora procedi.

CAPUT VI.
Corporis incorrupti inspectio anno MDCLXVIII, & Medicorum de ea judicium.

[64] Qvanta diligentia inspectio hæc peracta fuerit, amplißime patet ex Relatione, [An. 1668 Archiepiscopus Hisp.] quam Archiepiscopus Hispalensis D. Antonius Paino misit Alexandro Papæ VII: ubi cum post alia narrasset, quomodo processurus ad ipsiusmet sancti Corporis inspectionem, elegerit XVII Martii anni MDCLXVIII, ita scribit: Constitutus personaliter in capella regia hujus sanctæ ecclesiæ, a peritis ad cognoscendum de corporis incorruptione, atque a deponentibus de notitia & antiquitate sepulcri, iteratum exegi juramentum: iisdemque & Promotore fiscali Testibusque præsentibus, apertum fuit sepulcrum, in quo reperta est capsa lignea nigra. Quia autem locus obscurior erat, ad eorumdem peritorum instantiam, extracta de sepulcro capsa illa est in plenam lucem: eaque reserata exhibuit alteram capsam, ornatiorem & panno pretioso obductam, intra quam erat corpus venerabilis servi Dei. Cum ergo vidissemus; & propriis manibus illud reverenter contrectantes, [de incorruptione corporis consulit peritos.] reperissemus omnibus suis membris continuum integrumque; accedentes similiter periti, simul omnes & seorsim singuli, inspexerunt tetigeruntque illud in variis suis partibus: qui cum declarationes suas fecissent signassentque, clausa rursus omnia sunt, & eodem quo fuerant ante reposita modo ac loco; deque re tota conditum a præsenti Notario instrumentum, & simul cum reliquo Processu ipsisque declarationibus Romam missum. [Huic actionidū cuncta parant Capellani,] Inspectionem istam prævenerant Capellani, occasione præparandi omnia ad ipsam necessaria: quid autem tunc actum sit, accuratißime descripsit, qui præsens adfuit & curiosißime notavit singula, D. Christophorus Baniez: cujus hæc relatio apud Zunigam extat, sic Latine reddenda.

[65] Die XVII Martii anno MDCLXVIII, facta est visitatio corporis sancti Regis D. Ferdinandi, per D. Antonium Paino Archiepiscopum Hispalensem, ejusque Provisorem, & duos ex Dignitatibus sanctæ ecclesiæ, [pia curiositate reserant] Judices Remissoriales ad processus de sua Canonizatione. Ista die vidi prædictum corpus sanctum, manens sub meridie in sua regia capella; quia audiveram, quod regii Capellani tali hora disponere deberent omnia necessaria ad visitationem; & quia mihi videbatur, quod tali occasione, majori cum otio, possem satisfacere desiderio, quod semper habui videndi miraculum istius sancti & tam incorrupti corporis. Satisfeci autem sicut speravi. Cum enim experimentum esset sumptum duarum clavium ipsius tumbæ, tantopere institerunt Capellani ibidem præsentes & duo qui aderant seculares, videlicet Didacus de Gongora & ego; ut persuasus Capellæ Præses vinci se siverit a sua devotione & nostra, [triplicem capsam,] nobisque ostenderit venerabilem istam Reliquiam. Aperta est ergo prima capsa, quæ tribus clauditur clavibus, estque nucea vel querna. Continet hæc aliam secundam, quæ duabus valvis clauditur, estque operta holoserico cȩruleo cum limbo rubeo, utroque perquam vetusto. Intra hanc rursus est tertia capsa, ad pedes magis arcta quam sarcophagus, cujus operculum convexum erat in modum tumbæ, & operiebatur panno perquam pretioso coloris rubei, ornato cruce ex argento cusa insignis artificii, quæ a capite ad pedes descendit, lata in suo hastili & in brachiis palmos duos. Hac reserata sublatus est tapes coloris carmesini, & patuit oculis intuentium corpus sanctum: magnumque nobis ingessit stuporem ac gaudium, tam rara atque mirabili incorruptione sua, post annos quadringentos & sedecim.

[66] Corpus est statura plena, induiturq; tunica talari ex ignotæ nobis texturȩ panno, quæ tota distinguitur insigniis regiis, [& corpus inspiciunt,] Castellis videlicet & Leonibus, cum manicis proportionatis. Ad caput habet eumdem pannum circa verticem unde capilli emergunt: nec potuimus distinguere, an eo tanquam corona redimeretur, an vero haberet formam capucii, ut solet videri in epomide Episcopali; an denique esset calantica auriculata: distinctionem enim intercipiebat cervical, cui suo ipsomet pondere immersum caput Sancti, illud ad utrumque tempus sursum atrolli fecerat. Jacet autem supra culcitram & pulvinar rubri serici, perquam male a temporis vetustate habiti, [ut erat indutum suis vestibus,] indutus calceos corii viridis auro illusi; quibus loco auricularum erant uncini ad eos adstringendos. Erat qui diceret esse calcaria: verum uncini hærebant ipsis calceis affixi, nec apparet ejusmodi calcarium indicium aliquod. Iidem calcei nudos contegebant pedes absque caligis ullis, erantque digitis fere tribus latiores quam pro mensura pedum, desinentes in cuspidem triangulariter acutam: reliqua pars in lora secabatur, præbebatque per intervalla aspiciendam carnem pedum eorumque digitos. Supra pectus tendebatur gladius, simplici cruce præstructus ad manubrium, eadem forma qua est ille, [apposito gladio] qui in processione circumfertur die S. Clementis: verum hujus manubrium, id est crux, pugnus, & pomum, argentea sunt & granulis quibusdam distincta, operiturque vagina coriacea coloris electrini, vinculis argenteis interpolata. Cum autem impetrassemus a Præsidente, ut dictum gladium accuratius considerandum nobis daret; conati simul ambo sumus eum educere e vagina, hinc inde, per manubrium unus, alter per vaginam trahentes, [annulo, & sceptro;] nisu magno, sed irrito. Aderat annulus ex auro, qualitatis inferioris ut videbatur, sed spissus absque ulla cælatura vel encausto: cui pro pala inerat lapis cȩruleus instar zaphyri, magnitudine mediocris fabæ & figuræ ovalis. Denique manu dextra supra sinistram, cum brachiis supra pectus decussatis, tenet virgam seu sceptrum ex ligno granato, vel simili materia, tunc temporis pretiosa, ad mensuram unius ulnæ, utrimque ebore præmunitum.

[67] Mox atque prima tumba reserata fuit, diffundi cœpit & sentiri suavis quidam odor, [absque ullo indicio balsami,] velut aromaticæ cujusdam, sed ignotæ speciei. Est autem corpus totum solida compage unitum; quodque ipsum non sit conditum balsamo, cognovi, quia vidi linguam incumbentem maxillæ & inferioribus dentibus; neque sectionem habet vel signum aliud ullum in fronte; neque ligatum fuit ut solent corpora balsamo condienda; nec denique in intestinis quidquam invenerunt medici, unde non certo colligerent nullam unctionem adhibitam esse. Facies est integra, non consumpta, sed turgida, ejus coloris qui solet remanere post mortem homini naturaliter rufo, sed quasi leviter conspersa pulvere. [integra facie,] Oculi non profunde introacti, sed intra modicam cavitatem decenter depressi; ubi etiam obscurior color est, veluti in loco magis apto pulverem retinere. Barba nulla, os apertum est, sic ut videre liceat in superiori parte omnes dentes molares: in parte vero inferiori extremitates dentium unius lateris: quos inter media conspicitur lingua, cetera labium tegit. Ossa temporum grandia per cutem se demonstrant, tamquam viri robusti: collum visui patet, quatenus tunica nō absconditur, estq; plane integrum cum sua cute, [& cute] ejusdem coloris cujus & vultus. Quidquid ex brachiis manibusque nudum videri potest, usq; initium digitorum, cute sua vestitur, eademque nativi coloris: digitis solis cutis deest. Defectus autem causa esse videtur, quod multis annulis ornati fuerint, ex quibus solus relictus est is quem supra dixi; detrahendo autem sæpius inserendoque ipsos annulos detrita cutis illa esse videtur: [præterquam in digitis] quod autem conspici potest in digitis, non sunt articularia ossa, sed fibræ seu nervi coloris fusci, nonnihil tendentis ad argenteum, tamquam carnis siccæ.

[68] Tibiæ a genibus usque ad collum pedis ossa nuda monstrant, [& tibiis,] sed coloris multo vivacioris quam sint ossa corporum per corruptionem dissolutorum. Pedes, quatenus conspici per calceos possunt, cum sua cute albi apparent, bene formati, sed pro statura satis exigui, ac velut hominis adhuc viventis. Judico autem ideo a tibiis defecisse cutem; quia dum sanctum corpus stabat inter tumbas Reginæ Beatricis & Regis Alfonsi Sapientis, contingere eas potuerunt, & paulatim aliquid inde auferre ii, qui per tot secula illuc accesserunt, cupidi reliquiarum; quod nō ita commode potuerunt facere pedibus, [contactis venerantium attritis.] per calceos melius defensis ab injuria ejusmodi. Atq; hoc testari satis certo possum: quia vidi quam multum isto die raptum sit de vestibus, deque tapete super instrato, quorum etiam ad me portiones notabiles pervenerunt, uti & de calceis: jamque etiam pes sinister, a collo usque ad initium digitorum, rasus erat. Est porro sanctum corpus flexile & plicabile per omnes suos artus, cum maxima facilitate: quemadmodum experti sunt chirurgi movendo tibias, brachia, caput, & reliquas partes optime compaginatas; [Corpus totum flexile] quod fieri non posset, si aliquid esset corruptionis in eis. Ipse ego notavi, quod cum Assistens acciperet gladium, quia simul apprehenderat & manicam, elevarit brachium dexterum: quod ille animadvertens laxavit manicam, & brachium rediit in locum suum.

[69] Hæc sunt quæ tunc cognoscere potui: postea autem ex medicis didici, quod omnia sic invenerint, & insuper viderint totum pectus, [cum fissuræ circa stomachum] humeros & brachia, cum sua cute, salvo quod circa stomachum apertura esset, & cutis retrotracta in latus; sed ex altera parte adeo grossa, ut cognosceretur nihil ejus deesse. Suspicio autem fuit quod apertura ista ex eo sit, quia juxta usum istius temporis fieri potest, ut statim a morte sanctum ejus corpus apertum fuerit ad viscera eximenda: quemadmodum factum est D. Alfonso Sapienti, qui jussit corpus suum sepeliri Hispali aut Murciæ, cor autem in monte Calvariæ Hierosolymis: & asserit Garibayus, ætate illa consuevisse Principes corpora sua in uno, intestina in alio, viscera seu cor in tertio loco condenda mandare. Verum hoc solum per conjecturam dicitur. Dixit enim mihi Doctor Olibera, quod cum misisset manum intra sanctum corpus, ut experiretur an non esset conditum balsamo (si enim fuisset debuisset in longitudinem cavum esse) non potuerit illam promovere versus pectus, quia nempe adhuc viscera inerant. [lib 3 c. 16] [cujus causa latet,] Fortassis extraxerint stomachum & ilia: vel etiam non extracta, fuerint exiccata per se, utpote humidiora; exiccata autem attraxerint cutem in unam vel alteram partem, unde sit facta sub stomacho fissura ista; vel denique, cum quasi vacuus esset stomachi ac ventris locus, ictu vel impulsu aliquo disrupta cutis sit.

[70] Hæc, inquam, sunt quæ vidi & scire potui, tum proprio visu, tum relatu eorum qui astiterant visitationi, [Re vulgata concurrit multitudo,] cui designata erat hora quarta vespertina. Et quamvis curatum fuerit ut res quam secretissime ageretur, fervens tamen devotorum cupiditas videndi corpus Regis sancti evulgavit secretum: adeo ut bene multi in ecclesiam convenerint, jam inde ab uno horæ quadrante. Cumque uni viderent alios Regiæ capellæ clathris assistentes, & quid ibi morarentur interrogati illi, causam redderent; diffusa ad plures paulatim notitia est, & increvit numerus. Denique ad horam prænotatam intravit D. Archiepiscopus in capellam, ubi jam aderant ii qui nominatim convocati ac necessarii erant; clausaque est porta, sic ut ex tota illa turba pauci admodum ingressi sint. [& post Archiepiscopum] Tum vero fideles, qui tanto numero suæque expectationi tam propinqui adstabant, videntes ea se frustratos, tantum egerunt, ut sublata quæ seram tegebat lamina, pessulum portæ reduxerint; eaque cum festinatione ac resolutione irrumpentes, qualem tali occasione a conspirato vulgo possis expectare, impleverunt capellam. Ego, qui sanctam Reliquiam jam videram, ad compressionem evitandam, [in capellam irrumpit.] subii in tribunam ad manum sinistram, ut inde contemplarer ceremonias, in actu tam extraordinario adhibendas: quæ hujusmodi fuerunt.

[71] Ascenderunt Iudices in gradum marmoreum, in quo stat tumba sanctum corpus continens; [Extracta de tumba capsæ,] in eumque finem sublatæ fuerunt inde tumbæ Alfonsi Sapientis & Beatricis matris suæ. Apertæ deinde sunt tumbæ seu capsæ interiores sancti Regis, verum intra illas non potuerunt ipsum videre tam multi, quot illud examinare debebant: ideoque mandavit D. Archiepiscopus, ut e tumba extraherentur aliæ capsæ, & supra marmoream planitiem locarentur. Factum id est magno cum labore: quia tumba & capsæ valde erant arctatæ, unæ intra alias: opus itaque fuit magna violentia multisque impulsibus, nec nisi laxatis seu fractis trochleis, tumbæ marmoreæ latera inter se constringentibus, extractȩ sunt capsæ: quas deinde, in illa constipatione tantæ multitudinis, opus fuit varie convertere, modo ad pedes, modo ad caput; adeo ut difficile fuisset etiam vivum corpus manere illæsum. Verumtamen Deus, [mirabiliter illæ sum corpus exhibens:] dominus utique vivorum ac mortuorum, non permisit quidquam violari vel a sua compage resolvi. Fecerunt deinde Judices sigillatim examen sibi injunctum: ac deinde etiam sigillatim medici atque chirurgi, qui corpus inspexerunt moveruntque sicut dixi. Interim, quamvis id impedire Archiepiscopus conaretur, non cessabant fideles unde unde accedere, viamq; tentare qua sancto corpori sua admoverent rosaria, vel etiam aliquid reliquiarum decerperent. Visitatione completa clausæ sunt capsæ, repositæque in tumbam; & ego regressus sum ut manerem in capella: & noctu denuo apertæ fuerunt capsæ, [quod noctu iterum inspectum a Capellanis.] ad componendam sancti corporis tunicam; itaque altera vice ipsum cum otio vidi, notavique deficere calceos, ac frusta tunicæ, rasumque esse pedem unum, sicut dixi. Hactenus curiosæ observationes D Christophori Baniez, quas, inquit Zuniga, habui a D. Didaco de Gongora, in cujus potestate nunc sunt.

[72] Iudicium medicorum de supernaturalitate incorruptionis prænotatæ, [Medicorum unus cum sociis] legitime descriptum, etiam exhibet Zuniga, quod similiter ex Hispanico Latinum fecimus: ita autem sonat. Doctor Gaspar Caldera de Heredia, medicus civitatis Hispalensis, unus ex senioribus, tamquam nominatus ac deputatus simul cum Dominis, Doctore Don Petro de Heredia medico, & Licentiato Didaco de Olivera, atque Licentiato Ferdinando Soriano chirurgis, bene approbatis & qualificatis personis, ad inspectionem, visitationem, & recognitionem ejus status, in quo hodie reperitur corpus venerabilis servi Dei D. Ferdinandi III, Regis Castellæ & Legionis, appellati communiter & generaliter Sancti, per Illustrissimum Dominum Antonium Painum Archiepiscopum Hispalensem, [iterato juratus de veritate dicenda,] & Dominos D. Didacum Tribinium, Consultorem sancti Officii, Provisorem ejus & Vicarium generalem; D. Franciscum Ponce de Leon, Archidiaconum Nieblensem; Doctorem D. Petrum Franciscum Lebanto, Archidiaconum Reynensem, Dignitates sanctæ ecclesiæ Metropolitanæ Hispalensis, Judices Apostolicos Remissoriales in causa & processu pro Canonizatione & Beatificatione prædicti venerabilis servi Dei D. Ferdinandi III: quam denominationem & deputationem acceptavi ac denuo accepto; præstitumque sacramentum, quatenus necesse est, ratifico; ac promitto declarare cum omni veritate & justitia, secundum captum scientiæ & ingenii mei, quidquid videro vel cognovero in dicto corpore esse naturale vel supernaturale, & utrum fuerit vel non fuerit divino miraculo conservatum.

[73] Hunc in finem præsenti sabbato XVII die Martii, currentis anni MDCLXVIII, [17 Martii] comparui in capella Regia in sancta ecclesia Hispalensi, ubi publice ac notorie constat haberi in sepulcro & jacere prædictum corpus; in præsentia & assistentia Dominorum quatuor Iudicum, & adm. Reverendorum DD. Promotorum Fiscalium, atque nonnullorum Testium, circa horam quartam vespertinam paulo plus minusve, in comitatu dictorum Dominorum medici & chirurgorum. Cumque de mandato DD. Iudicum aperta esset quædam capsa lignea, judicio meo querna vel nucea, quæ stabat in suppedaneo marmoreo, [apertis sancti, corporis arcis] quod est ad pedem altaris ante sanctam imaginem Dominæ nostræ a Regibus nuncupatæ; inventa est intra illam capsa alia, ex quodam ut videbatur ligno nigro, clausaque. De mandato autem prædictorum Dominorum Iudicum, ut clariori in luce agerentur omnia, educta est etiam hæc secunda capsa de priori: apertaque ostendit capsam tertiam, tela aurea coopertam, tam splendida ac lucida, velut si paulo ante istic posita fuisset. In hac autem, etiam aperta, est & jacet dictum corpus istius sancti Regis. Cumque prædicti Domini illud attente vidissent & inspexissent, mandarunt dictis DD. Medico & Chirurgis, mihique cum ipsis, ut videremus & palparemus cum speciali attentione prædictum corpus ejusque partes: [illud jussus explorare,] atque secundum artem & scientiam nostram exponeremus clare atque distincte statum, in quo hodie invenitur prædictum corpus, conformiter nostræ legalitati & cognitioni de obligatione jurisjurandi quod præstitimus.

[74] [declarat ipsum esse integrum,] Et ego Gaspar Caldera de Heredia, cum religiosa veneratione & singulari solicitudine, postquam Deum ac Dominum nostrum orassem, ut mihi divinam suam lucem concederet, ad dicendum & declarandum id quod esset ex suo majori honore & gloria, & ad complendum mandatum dictorum DD. Judicum; pro eo quod me attinet, tamquam unus ex peritis, dico & declaro sub juramento; quod cum ostensum esset dictum corpus in luce clara atq; distincta, invenerim ipsum esse integrum, & in eo a capite usque ad pedes continuari cutemveram, ut eam vocant medici, in omnibus suis membris, præterquam in radio unius tibiæ, quæ est discooperta a genu usque cavillam pedis: os tamen quod patet est candidum, & sine ulla corruptione: pedes autem cooperiuntur cute-vera, instructi naturalibus unguibus suis in debita proportione. Caput est velut hominis mortui, & in fronte & in vertice cute sua coopertum, cum nonnullis capillis, & palpebris oculorum integris. Os apertum cum suis labiis, quamvis siccis & aridis, multaque pars dentium intra ipsum. Caput autem, non omnino, sed aliqualiter abjungitur a collo: quod potuit contigisse, ex motu facto ad extrahendam de sepulcro primam, [& solide connexum sub sua cute,] ut dixi, capsam. Facies ejus neque formosa est, neque deformis; sed pallore quodam mortuali obducta. Pectus & humeri operiuntur cute-vera, sicut & ceteræ partes, quæ inde continuantur una cum brachiis, eadem cute proportionaliter contectis. Cumque elevassem ambo brachia dexterum & sinistrum, inveni firmiter unita & cohærentia suo unūquodq; humero, cum debita textura nervorum tendonumque.

[75] Ventrem reperi vacuum & tractabilem, cutemque ex omni parte firmam, absque ullo indicio futuræ vel balsami olim adhibiti: coxas vero continuatas cum cute, a parte ventris inferiori usque ad genua; [sed exuccum,] & utramque attollens, agnovi cohærere ossi sacro, per nervos & tendones suos, eadem proportione quæ esse debet inter corpus & membra, sicut dixi, deficiente dumtaxat carne, quæ solet ista membra ornare. Sane oportuit eam imminui & consumi spatio quadringentorum annorum a tempore mortis suæ, magis per resolutionem quam corruptionem: quæ si alicui parti advenisset, aliarum partium corruptio secuta successive fuisset. [carne consumpta,] Reliquit ergo caro inter deficiendum corpus ut erat, id est, non velut sceletum, sed tamquam corpus hominis mortui: quia cutis-vera est absque corruptione: & venter integer (quantumvis ea pars tam humida sit) nullum ostendit in cute signum alicujus putrefactionis. Et hoc eo mirabilius est, quo constantius ex antiqua & generali traditione creditur, sanctum Regem hydropisi obiisse: [non putrefacta,] qui autem sic moriuntur, solent statim corrumpi cum fœtore intolerabili. Quantum vero ad odorem, mox atque sepulcrum apertum est, perceptus is fuit ex ipsomet corpore sancto tam suavis procedere, ut nequeat explicari. Non enim erat sicut odores artificiales & naturales succini, [atque suaviter olente:] musci, aut cedri, vel aliarum similium specierum, sed fragrantia plane singularis cor oblectantis: & adeo ut hæc vel sola testis sufficiens incorruptionis sit. Declaro igitur, & sic mihi videtur, quod omnia jam dicta non potuerint in isto statu tot annis conservari, nisi operante divino miraculo: atque hæc mea est sententia sub onere juramenti: itaque confirmo, approbo, & ratifico.

[76] Nunc porro officii mei est sententiam, ex Philosophiæ & Medicinæ principiis stabilire, [quæ esse miraculosa probat,] ac definire utrum corpus istud potuerit tot seculis conservari virtute naturali, an vero ejusmodi conservatio miraculosa censeri debeat. Primo igitur suppono, velut principium infallibile, quod miraculum dumtaxat dicitur, effectus excedens ordinem communem naturæ & artis, sic ut nequeat ullo artificio vel medicamine obtineri, sed solum haberi queat a superiori ac divina potentia. [ex natura loci,] Tale autem esse quod corpus istud venerabile incorruptum servetur, primum probo ex eo, quod sanctus Rex plusquam duobus ultimis vitæ annis habitaverit Hispali, ibique obierit: qui est locus tabidus & humidus, magis quam alius ullus totius Bæticæ, tam propter naturalem suum situm, quam propter stellarum ei respondentium influxum, magisque obnoxius corruptioni: & tamen absque hac illud ibi duravit tot seculis. Idem secundo probo ex situ & modo depositionis, a prima hujus die usque in horam præsentem, [conditione tumuli,] intra tumbam marmoream, in solo frigido & per excessum humido, præsertim ad præsens in capella Regum dicta, ubi tumba solum contingit immediate: adeo ut secundum naturæ ordinem debuerit corpus illud in pulverem redigi, nisi esset miraculose servatum: maxime cum præcedentibus annis plures obvenerint urbi inundationes aquæ propemodum infinitæ, superfundentis se Hispalensi civitati, [inundationum frequentia,] unde naturaliter corrumpi illud debuit. Quod autē servatū fuerit incorruptum, manifeste convincitur opus esse miraculosum causæ superioris ac divinæ: adeoque, licet Deus non fecisset alia miracula per hunc suum servum, judico quod ipsum sit primæ classis, inter ea quæ divina Majestas solet operari: accedente ad istam incorruptionem circumstantia suavis atque cælestis fragrantiæ: adeoque non nitor sola incorruptione, sed concursu omnium simul signorum ad compositionem istius miraculi. [opinione vulgi miraculis nixa,] Moveor præterea ad confirmandam miraculosam istam integritatem concursu omnium reliquorum signorum, tam humanorum quam divinorum; acclamatione omnium fidelium Christianorum; continua & ab immemorabili opinione sanctæ suæ vitæ & heroicarum virtutum; affectu & devotione tantarum ac tam innumerabilium personarum, quæ per ejus intercessionem agnoscunt singulares favores atque omnino miraculosos, sibi præstitos a Deo fuisse. Sed hæc ratiocinatio aliud & sublimius tribunal spectat.

[77] Quod si quis sustinere velit, sanctum Regem aliquam pati corruptionem in cute vel in membris aut harmonia corporis; erroris convincetur manifesti, [odoris suavitates] per suavem odorem & fragrantiam ex dicto corpore manantem, perque ejus integritatem. Sicut enim horribilis fœtor & graveolentia sequitur corruptionem & putrefactionem; ita bonus ac suavis odor conservationem, unionem, & perfectam conformationem partium: odoris quoque illius temperamentum, non naturale sed supernaturale, publicat & confirmat effectum esse omnino miraculosum. Sin porro instet aliquis, [nec obesse quod caro siccata & consumpta fuerit,] ex eo quod in hoc corpore caro naturalis desit, sustineri posse quod passum sit aliquam corruptionem, alias enim illam quoque integram mansuram fuisse, sicut ea dicitur integra permanere in aliis quibusdam Sanctis, Francisco, Didaco, Isidoro Agricola: respondetur quod istud peculiare beneficium Dei non debeat æqualiter ad omnes Sanctos extendi, sed partialiter etiam a Deo soleat communicari: quandoquidem audiamus sic dici conservatum esse indicem S. Joannis Baptistæ, in fronte S. Mariæ Magdalenæ partem carnis, linguam S. Antonii, cor S. Theresiæ: & ita in hoc sancto Rege integre conservatur tota cutis-vera per omne corpus a capite usque ad pedes. Neque hic penetrandum curiosius in Dei providentiam, quærendaque ratio, cur Deus favorem istum universalis integritatis, etiam quoad carnem, unis Sanctis potius quam aliis concedat; multo minus ex carnis defluxu, non obstante reliqua corporis integritate, arquendum, non subesse hic verum miraculum, sed supremum effectum naturalis virtutis. Ad comprobationem porro confirmationemque sententiæ meæ sufficere potest, quod dixit & judicavit Doctor Franciscus de Figueroa anno MDCXXXIV, [sicut antea etiam judicatum fuit in Visitatione anni 1634.] quando simili de causa vidit & inspexit hoc venerabile corpus, gravibus verbis declarans, quod ipsum invenerit cum eodem cælesti ac divino odore, & cum eadem incurruptione atque integritate, perfectissimaque compositione & harmonia, cum qua hodie spectatur. Neque minus id confirmatur inde, quod ipsum sic fuit conservatum per plures quam quadringentos annos. Debemus itaque indubitanter statuere, quod odor, integritas, color, unio, & compago membrorum, aliæque omnes a me relatæ circumstantiæ hujus sancti corporis, excedant in sui conservatione præsenti omnem ordinem naturæ vel artis, per Dei operationem miraculosam ad suos altos & secretos fines.

[78] Liceat autem pro veritate, non solum affectus mei, sed ipsissimæ essentiæ, hoc etiam addere discurrendo, quod si justa Dei permissione hodie fieret resurrectio corporum, suis animabus informandorum, qualis fiet in ultimo die judicii; venerabile istud corpus, [Idem communem opinionem sanctitatis,] quemadmodum ipsum invenimus integrum, omnibusque partibus suis secundum legitimam harmoniam dispositum, ut modo est; solum exigeret, ut anima sua ipsum informaret lucido illo spledore, quo justorum animæ informaturæ sunt corpora sua, communicantes ipsis lumen gloriæ, quod Majestas divina illismet communicavit, in præmium satisfactionis, quam hac in vita dederunt divinæ justitiæ per opera sua heroica, elevata meritis passionis & mortis D. N. Jesu Christi. In nostro autem casu evidens est, quod opera istius sancti Regis fuerint radicata in vera sanctitate: quandoquidem sciamus, quod vixerit & mortuus sit cum opinione sanctitatis, juxta sensum communem & venerationem omnium fidelium; quæ hodieque perseverat, continuata plus quam quandringentis annis, continuaturque cum majori semper devotione & fervore: quod ipsum arguit superiorem aliquam causam tam continuæ perseverantiæ.

[79] Et sane videtur mihi nullum formari posse ratiocinium humanum, quo evincatur contrarium: quin potius in hoc comprobatur ipsa sanctitas, cum respectu ad humanæ naturæ potentiam, si mihi permittitur, hanc veritatem comprobare effato Gentilis Aristotelis, dicentis, Id quod omnibus videtur, impossibile est omnino esse falsum. Quod duo, aut quatuor, vel pauci quidam, [tot seculis continuatā,] fallantur, possibile est communi judicio: ut autem omnes in communi unius veritatis comprobatione fallantur, est impossibile. Consideretur quæso tempus & numerus seculorum, quibus duravit æstimatio, cultus, veneratio, & fervens devotio erga istum venerabilem Dei servum, in omnibus populis & regnis, [infallibilis testimonii locū tenere censet,] tam Catholico quam externo Principatui subjectis; & patentissima in luce apparebit veritas, quam meo tenui judicio assequi videor. Denique accedit, quod novissime appellatus sit Sanctus, & honoratus tamquam alii Sancti, atque ut talis permissus & toleratus honorari, non solum a Prælatis & Superioribus ordinariis, sed etiam a Sede Apostolica, quam regit & gubernat Spiritus sanctus, per cujus auxilium speramus Canonizationem ipsius, ad honorem & gloriam Dei ac Domini nostri. [& declarationem concludit.] Hæc est mea in hoc judicio sententia, quam ratam probatamque habeo, tamquam de visu & inspectione ipsius corporis venerabilis servi Dei, secundum scientiam & experientiam quam consequi potui spatio annorum quinquaginta, quibus medicinam profiteor. Si errem in aliquo, quod non bene intellexerim; nullo modo intendo discedere a sensu & doctrina sanctæ Ecclesiæ Catholicæ: quia in tali casu omnimodis me resigno & subjicio, tamquam fidelis & Catholicus filius Ecclesiæ; neque tantum ipsius luci & mandato cedo, sed etiam cuicumque meliori ac saniori judicio.

[81] In eamdem sententiam ac formam arbitrari sunt, tum alter Medicus, tum Chirurgi duo: & eisdem antehac consonæ fuerunt resolutiones eorum, qui anterioribus visitationibus interfuerunt, conservationem sancti corporis approbantes pro stupendo & continuo miraculo. Porro jam inde a principio hujus tranctatus, & specialiter ab anno MDCXXXIV, inquit Zuniga, quo Decanus & Capitulum Metropolitanæ Ecclesiæ in se sumpserunt totam curam & impendium, huic sancto negotio necessarium, habuerunt semper formatam Deputationem, quæ singula agenda particulariter dirigeret, mutatis identidem pro temporum varietate personis; quibus liberali manu Decanus & Capitulum, sicuti Philippo IV Regi Catholico promiserunt, contribuunt quidquid eis est necessarium ad finem consequendum. [Deputatio Canonicorū pro causæ directione.] Qua sane in re insignem animi sui generositatem declarant, tamquam digni successores antiqui illius Hispalensis Cleri, qui ad fabricam ædificandæ ecclesiæ novæ Cathedralis, cui similem Hispania tota habitura vix esset, generose ceßit suis omnibus proventibus annue percipiendis, modico eo quod ad necessariam sustentationem sufficeret contentus, quoad absolutum opus esset; quod sub Sancio IV Rege, atque adeo ante annum MCCXCV cœptum, sub Joanne II, id est non diu ante annum MCCCCVII primo finitum fuisse, ait Rodericus Carus lib. 2 cap. 4 ipsius descriptionem daturus, quatem antea etiam Morgadus dederat lib. 4 c. 2. Similiter in instructionibus mihi mißis lego, quod Capella S. Clementis (quæ ad commodiorem sanctißimi Sacramenti administrationem in veteris ecclesiæ claustro constructa steterat jam inde ab anno MCCXLVIII) novo opere longeque pulcherrimo juxia novam ecclesiam fuerit parentum nostrorum memoria condita; conferentibus Beneficiariis omnibus certas suorum redituum portiones, præter eam quam Fabricæ Præfecti ex ærario suo poterant erogare summam. Et hoc est quod Sanctuarium appellant, novæ architectonicæ specimen pulcherrimum intus ac foris, visuque jucundißimum.

CAPUT VII.
Canonizatio sancti Regis, inchoata a Clemente Papa X, Hispali nuntiata, & ad novum festum factus insignis apparatus.

[82] Anno tandem MDCLXXI adfuit tempus, quod, ut ait Zuniga, [Præmissis motus Clemens X decernit,] destinaverat Deus in maximam Hispanicorum regnorum & civitatis Hispalensis gloriam, per S. D. N Clementem Papam X, qui die IV Februarii declaravit, Regem Ferdinandum, ut Sanctum coli posse, festumque conceßit in die ejus Natali celebrandum, sub ritu Duplicis, per omnes ditiones Hispanicæ Monarchiæ subjectas, expeditis die VII ejusdem Februarii Pontificatus sui anno primo in hanc formam litteris: Gloriosissimos cælestis Jerusalem Cives, illos præsertim, qui in diebus peregrinationis suæ, tametsi in rerum humanarum sublimitate positi essent, non sperarunt in lubrico divitiarum, nec in Regiæ potentia dignitatis; sed magna illa virtute humilitatis (qua fit, ut omnia terrena cacumina, temporali mobilitate nutantia, non humano usurpata fastu, sed divina gratia donata celsitudo transcendat) solidati bellarunt bella Domini; & unico illi fundamento, quo est Christus Jesus, innixi, superædificarunt aurum, argentum, lapides pretiosos, manentisque operis mercedem in æternæ salutis stabilitate accipere meruerunt, congruis honorum laudumque præconiis in terris celebrandos esse, merito censemus. Ac proinde flagitantia id ipsum Regum orthodoxorum, non minus pietatis aliarumque Christianarum virtutum, quam Regii fastigii splendore fulgentium vota, paterno affectu exaudimus; sicut ad Ecclesiæ Catholicæ decus, spiritualemque fidelium populorum ædificationem atque devotionem fovendam & promovendam, conducibile in Domino fore arbitramur.

[83] Cum itaque alias, videlicet die XXIX Maji MDCLV, Congregatio tunc existentium S. R. E. Cardinalium, sacris Ritibus Præpositorum, ex deductis in processu auctoritate Apostolica confecto, super casu excepto, [quod antiquitate cultus sufficienter probata,] declaraverit, de illo constare ex cultu exhibito servo Dei Ferdinando III, Regi Castellæ & Legionis, cognomento Sancto, per immemorabilem temporis cursum, excedentem metam centum annorum, ante Decreta fel. rec. Urbani Papæ VIII prædecessoris nostri, cum scientia vel tolerantia Ordinariorum, & emanatum desuper dictæ Congregationis Decretum, recol. mem. Alexander Papa VII, etiam prædecessor noster, die XXXI ejusdem mensis approbaverit; & inter alia plenissime constiterit, de celebratione Missarum in honorem prædicti servi Dei, prout de Sanctis celebrari solent, tam in Sacrario veteri, quam in Capella Beatæ Mariæ Regum nuncupata Metropolitanæ ecclesiæ Hispalensis, [recitandum Officium & Missa sit de S. Ferdinando,] ubi extat illius sepulchrum. Hinc est quod Nos, piis enixisque carissimi in Christo filii nostri Caroli, Hispaniarum Regis Catholici, ac carissimæ in Christo filiæ nostræ Marianæ, earumdem Hispaniarum Reginæ Catholicæ, Viduæ ejus Genitricis, precibus, nobis per dilectum filium nobilem virum Petrum de Aragonia, Ducem Segorbiæ & Cardonæ, Regni Neapolitani Proregem, ac ejusdem Caroli Regis apud Nos & Sedem Apostolicam Oratorem, ad præstandam Nobis ipsius Caroli Regis nomine obedientiam missum, super hoc humiliter porrectis, favorabilem assensum, quantum cum Domino possumus, præbere cupientes; ut in omnibus Regnis Hispaniarum, & Ditionibus eidem Carolo Regi subjectis, & in ecclesia SS. Jacobi & Ildephonsi de Urbe nationis Hispanorum, de memorato servo Dei Ferdinando Tertio Rege, Missa & Officium de Communi Confessorum non Pontificum, sub ritu duplici, juxta Rubricas Breviarii & Missalis Romani, quotannis in perpetuum die XXX Maji, qua idem Servus Dei obdormivit in Domino, celebrari, & ab omnibus utriusque sexus Christi fidelibus, qui ad Horas Canonicas tenentur, recitari libere & licite possint & valeant respective, auctoritate Apostolica tenore prȩsentium concedimus & indulgemus. Non obstantibus Constitutionibus & Ordinationibus Apostolicis &c.

[84] [& permittit votivum festum.] Hanc gratiam, inquit Zuniga, idem Pontifex ampliorem mox fecit, die XI mensis præfati, permittens ut pro una sola vice celebrari posset festum unum votivum per omnia regna, præter illud quod in die Natali occurrit XXX Maji celebrandum. Cum autem adeo lætus nuntius pervenisset Hispalim die III Martii, ubi propter immediate antea acceptas Roma litteras, felix quidem, sed non ita promptus successus expectabatur, etiam obduratissima corda soluta in lacrymas gaudii sunt. [Quo nuntio festive excepto Hispali,] Advenerat nuntius ipsamet hora matutina, qua ad majoris momenti negotia convocari Capitulum solet. Nulla igitur mora fuit, quin referatis tabellis res publica fieret, expeditis continuo Deputatis qui novum gaudium Prælatis & Magistratibus indicarent; & pulsatis confestim Metropolitanæ ecclesiæ signis, quæ reliquarum tota urbe campanarum concentus exciperet, & tantæ lætitiæ cunctos faceret participes. Aderam ego in ecclesia, inquit Zuniga (unde deinceps sequentia accipimus) fuique tam felix, ut inter primos rem intelligerem. Testari autem possum, inexplicabilem fuisse animorum motum in omnibus qui aderant; cum mutato repente stylo, qui dicere solebant; Ferdinandus Sanctus; cœperunt pleno gutture exclamare, Sanctus Ferdinandus: plerique vero properabant ad ejusdem corpus adorandum in capella Regia, quæ numquam intra se constipari vidit magis devotum affectuosumq; concursum. Mox sacra Sancti effigies collocata fuit super altari, quod in medio capellæ applicitū est Regalibus tumbis: quo eadem vespera venerabunde & processionaliter accesserunt ambo Capitula, in gratiarum actionem Archiepiscopo decantante orationem, Devs qvi Beatum Ferdinandum; [4 Martii aguntur Deo gratiæ,] eamdem verosimiliter, quam Ecclesia de S. Philippo Nerio sic prosequitur; Deus qui Beatum N. Confessorem tuum Sanctorum tuorum gloria sublimasti, concede propitius ut cujus solennitate lætamur, ejus virtutum proficiamus exemplo. Porro noctem breviorem fecerunt lumina, per omnes vicos domosque accensa: & sequenti die Jovis V Martii Audientia Regia Missam de sancto Rege canendam curavit in Collegio Angeli Custodis, quæ fuit omnium Hispali prima: secutum mox est Officium Contractationis in conventu S. Pauli; neque cessassent ex ordine alii aliique, nisi judicatum fuisset sisti debere illum præproperæ devotionis cursum, donec Metropolitana ecclesia suo jure esset usa.

[85] Ex hinc ergo Decanus & Capitulum magnificentiam adornandæ festivitatis cœperunt metiri generositate & obligatione sua: maturandum autem & properandum erat, ut festum extraordinarium præcederet annuæ commemorationis recursum. Primum ergo ex corpore Capituli missus est, qui Regi successum gratularetur, [consulitur super festo faciendo Rex,] D. Joannes de Texada & Alverete Canonicus: deinde decretum, ante omnia esse curandum, ut corpus sancti Regis, separatum ab aliis sepulcris Regiis, eminentiori loco poneretur; nunc quidem extemporali opere pro festo, postea vero durabili alio, secundum descriptiones, quas esset facturus Capitaneus Franciscus de Ruesta, mathematicus & architectus præcipuus. Consultabatur etiam, unde, si esset habenda processio (quod erat ambiguum) haberetur urna tam sancto deposito circumferendo idonea; ac denique de formalitatibus & assistentiis Ministrorum Regiorum determinandis ab Aula. Tempus breve supererat pro tanto, quantum Decanus optabat, apparatu: cumque incipiendum esset opus ab altari majori ipsius Metropolitanæ, erant qui volebant ei præstruere machinam, occasioni præsenti accommodatam. Verum quid concipi potuisset, quod ejus magnificentia non excederet, etiam absque ornatu extraneo? Reprobata ergo istiusmodi cogitatione, obtinuit sublimis idea Joannis de Baldez, pictoris sculptorisque incomparabilis: qui suggessit, in eadem longissimæ Basilicæ navi, [decernitur erigenda machina triumphalis:] inter chorum portamque principalem, ubi in festo Corporis Christi solet exponi Sanctissimum, erigendam machinam triumphalem, ad earum imitationem: quas Heroibus suis erigebat antiquitas. Quod tam feliciter magnificeque successit, ut qui festivos solennitatis hujus apparatus integro volumine describendos sibi sumpserat Don Ferdinandus de la Torre-Farfan, quamvis omne ingenii acumen, styli proprietatem, doctrinæ studiis acquisitæ excellentiam in hoc contulerit; imparem se fassus, auxilium a sculptura petierit; ut quod non satis poterat verbis, utcumque exprimeret lineamentis.

[86] Porro exemplo Zunigæ, lectorem suum ad præcitatum superiori Capite festorum librum ablegantis, potuissem hic calamum sistere & ad ulteriora transire: sed pati noluit Capituli magnanimitas. [cujus aliarumque rerum huc spectantii formæ,] Intelligens enim quanto omnia elegantius sculptores Belgæ eadem possent expressa dare, in minori & congrua primæ horum Actorum editioni forma maluerunt me scriptorem priorem, quam posteriorem imitari. Itaque sic sculpenda curavi tunc omnia, ut singulæ lamellæ paginulas singulas implerent, ternæ autem vel quaternæ in unam contractæ majore in pagina, qualis Actorum nostrorum est forma, simul possent imprimi; quas hoc ordine nunc exhibeo, ut tribus earum, ornatum interiorem majoris Portæ, Capellæ Regiæ, atque Sacrarii offerentibus aspectui, [æri incisæ hic dantur,] præponatur tota vastißimæ basilicæ ichonographia, servitura etiam ad intellectum descriptionis, propositæ Annot. e ad cap. 2; deinde ut post formam machinæ principalis, media in navi ecclesiæ erectæ, contemplari tertia in tabula liceat faciem omnem exteriorem ejusdem ecclesiæ, insignibus multis operibus cinctæ, quæ in prædicta ichnographia signare non licuit. In qua etiam ichnographia præcipuas omnes vastæ istius fabricæ partes placuit signare zyfris, earumque explicationem hic seorsim dare. Est ergo
1 Porta principalis, ducens a gradibus in ecclesiā.
2 Locus machinæ triumphalis ejusq; vestigium. [cum ichnographia ecclesiæ:]
3 Chorus major ecclesiæ.
4 Capella major, intra quam & chorum conspectus & commeatus mutuus columnaribus cancellis præmunitur, ad arcendum vulgi ingressum transitumque.
5 Sacristia Capellæ majoris.
6 Capella Regia, in qua corpus Sancti.
7 Porta Capituli.
8 Porta Ærarii.
9 Porta Anticapituli.
10 Porta Sacristiæ majoris.
11 Porta meridionalis ad Longiam.
12 Capella Dominæ nostræ de Antiqua dictæ.
13 Porta S. Michaëlis, ad latus Meridionale.
14 Porta Baptismi, ad latus Septentrionale.
15 Porta Sacrarii.
16 Baptisterium.
17 Porta ad atrium Aurantiorum.
18 Porta Lacertæ, inter turrim & atrium.
19 Porta ad turrim & cœmeterium.
20 Turris vetustissimi operis, cujus hic solum media pars notatur.

[87] Hoc præhabito situs totius conceptu, ecclesiam ipsam ingrediatur cogitatio per præcipuam Occidentali in facie portam, [quam ingressis prima se offert machina illa,] ubi ante omnia tibi occurret, media in navi post primas columnas, ingens ac triumphalis machina quatuor facierum, quarum unam intuens & paucis explicatam legens, intellige tabularum pictarum atque emblematum eodem spectantium argumenta, quæ tacitus transeo, similiter ut in prima facie, ex heroicis sancti Regis actionibus virtutibusque desumpta fuisse, quibus sua quæque lemmata epigrammataque Latina & Castellana lingua respondeant. Centrum totius machinæ inferioris Ecclesia obtinet, Ferdinandum ad pedes sibi inclinatum excipiens, & monstrantem per quatuor ejusdem machinæ latera suis in basibus genuflexa Hispalis, [in qua repræsentatur Sanctus Ecclesiæ exhibens subjecta sibi Maurorum regna,] Cordubæ, Murciæ, atque Giennii regna, cum hac ad basim primariam, in qua consistit ipse, scriptura; Leva in circuitu oculos tuos & vide: omnes isti congregati sunt venerunt tibi. Hanc Scripturam, sumptam ab Isaiæ cap. LX, explicant Latini Castellanique versus: & Ecclesia, sibi ipsique in scuto quod sinistra tenet gratulans, pari poëseos utriusque elegantia, reponere ei videtur istud ex Psalmo XV, Tu es qui restitues hereditatem meam mihi. In tribus reliquis basis prædictæ lateribus, simili modo geminæ linguæ paraphrasis metrica, Ecclesiæ ejusdem nomine, applicabat Regi Ferdinando hæc Scripturæ loca: Ad alligandos Reges eorum in compedibus, Psal CXLVIIII: Deducet te mirabiliter dextera tua, Psal. XLIV: &, Ego primogenitum ponam illum, excelsum præ Regibus terræ, Psal. LXXXVIII. Sic etiam Hispalense regnum clavem porrigens fingebatur dicere, Non erit qui claudat, ex Isaiæ XXII; Cordubense, Qui vicerit possidebit hæc, Apocal. XXI; Murciense, Quia contrivit portas æreas, Psal. CVI; Giennense, Possidebit semen tuum portas inimicorum, Gen. XXII. Quibus etiam omnibus subjecta legebantur in eumdem sensum concepta epigrammata Latine atque Hispanice.

[88] Ast illa prætermittens, solum hic notabo quatuor principales titulos, totidem faciebus assurgentis paulatim machinæ sic inscriptos. I. Ferdinando Regi, pio, felici, triumphatorique perpectuo, inter Duces auspicatissimo, [sub titulis ipsi Sancto,] Indigetes inter felicissimo, ob rem Christianam optime gestam, pietate potius quam armis assertam in regnum religionemque Bæticam, Maurorumque gentem attritam, sacris Hispanorum fastis quondam adscripto, recens cultui exposito. II. Clementis X, [Clementi Papæ;] nomine ipso felicitatem Divo Ferdinando præsagientis, æterno seculorum plausu vicariam Dei potestatem agentis, universo Christiani orbis consensu sacros honores etiam decernentis, munificentiæ integerrimæ. [Carolo Regi,] III. Caroli II Hispaniarum Regis, vel ab infantia & monstris formidandi, nomine magno Thraciam concutientis, spe lætissima Ecclesiam afficientis, progenitorum Divum ideam sibi præscribentis, ejusque sacra a summa Sede impetrantis, catholicissimis auspiciis. IV. Marianæ Austriacæ, augustæ, magnæ in cunis, [Reginæ matri positis.] magnæ in thoro, magnæ in prole, Ferdinandi quartædecimæ sobolis, orbique Reges diva posteritate tradituræ, piissimis officiis, gratitudinis ergo Patriarchalis Hispalensis ecclesia. [Superne pingitur Sanctus inducens Hispalim D. V. effigiem,] Convexo fornici machinæ inferioris, in modum templi conformatæ, impositus cubus, ex quatuor lateribus partem aliquam continebat historiæ, affabre pictam in tabula; sic ut anterior triumphantem pro Ferdinando Virginem Hispalim induceret, sub hoc versu Psalmi CXIII, Non nobis, Domina, non nobis; sed nomini tuo da gloriam: qua verba hoc deinde carmine explicabantur:

Cælorum augusto vehitur Regina curuli,
      Quam pedes insequitur Rex, præit agmen ovans.
Vincentis Mauros Fernandi est dextera: at illa
      Pugnantis Regis duxit in arma manum.
Ergo triumphanti Mauros sit gloria Divæ,
      Auspiciis cujus castra inimica ruunt.

[89] Porro ex uno Laterum Sanctus Rex conspicitur, Hispalense templum dedicans; ex altero, idem Rex corā sacro Viatico de lecto in terram ægrum corpus provolvens; a tergo denique idem cernebatur, animam Creatori feliciter reddens, cum datis sibi ab eo Coronis, vicißimque æternæ gloriæ coronam accipiens; sub hisce Epigraphis: Sedes tua Deus in seculum seculi, Psal. XLIV; Scidisti vestimenta tua & flevisti coram me, ego quoque exaudivi te, II Paralip. XXXIV; Annuntiaverunt cæli justitiam ejus, Ps. XCVI: quæ omnia, æque ac alia, epigrammate Latino pariter & Castellano illustrabantur, super splendidis ductilis argenti scutis. [cum parergis statuarum:] Angulos hujus cubi circumsistebant statuæ, quarum in imagine solum duæ cernuntur; & hæ, ex habitu subscriptoque nomine, cognoscebantur esse, Seculum felix, & Oratio efficax: quæ vero in recessu latent, indicantur fuisse, Mars indefessus, & Victoria perpetua. Singulis breve lemma, ex antiquis scriptoribus sumptum, aptabatur in scutulis, positis ad initium volutæ, supra zophorum sursum nitentis; puta sub ea cui Seculum Felix imminet, hoc Plinii secundi in Panegyrico ad Trajanum; Est enim vera felicitas, felicitate dignum videri: aliaque aliis tribus personis proportionata. Super quatuor portas, ex angulis majoris machinæ lateraliter procurrentes, totidem ascendebant palmæ, galea superne laureata onustæ, & ad pedem victricibus Regis Sancti armis circumornatæ;, sub hisce lemmatis. I. Indutus est justitia ut lorica. II. Galea salutis in capite ejus. III. Indutus vestimentis ultionis. IV. Et opertus est quasi pallio zeli. Extimis vero earum portarum pilis superstabant ramosæ quercus, dependentibus undique barbarorum devictorum spoliis onustæ, sub circumvolitante lemnisco, cui inscriptum, Fernandus Deo hæc de perduellibus arma, metro quidem non usquequaque ad leges poëticas exacto; sed satis apte expresso ad Virgiliani hujus imitationem,

Æneas hæc de Danais victoribus arma.

[90] [ipse vero in vertice eminet,] Supra quadrilateram vero, quam dixi, basim ejusque coronidem, in tanto arctius spatium paulatim assurgens machina quanto ferebatur sublimius, habebat in angulis palmiferos Genios, inscriptam lemniscis, quos tenebant manibus, litteris cubitalibus exhibentes quadripartitam sententiam ex Isaiæ LXII, --- ERIS CORONA GLORIÆ --- IN MANV DOMINI --- ET DIADEMA REGNI --- IN MANV DEI TVI. --- Et hæc omnia claudebat splendido nubium globo insistens statua S. Ferdinandi, regaliter induti armatique, pro ratione altitudinis suæ aucta ad mensuram pedum decem cum dimidio, altera gladium tenens, coronam altera; hanc velut acceptam cælitus, istum pro Deo exertum. Et quoniam Basilicæ fornix non exiguo adhuc omnia transcendebat intervallo, spatium fuit componendo desuper insigni cælo, in quo tremendum Jehovæ nomen circumdabant Seraphini; præter Angelos, qui velut ex aëre lapsi novo Cæliti videbantur in occursum advolare, tanto artificio compositis omnibus, ut non suspensa de fornice, sed librata in aëre per se consistere viderentur, totamque machinam desuper operire. Alia plura, quæ verbis describere modo non vacat, ejusdem machinæ ornamenta, [velut in cælum tendens,] facile docebit sculpta hic tabula, minori mole, elegantia majori, opus ipsum sicut stetit exprimens; nisi quod sculptori licere volui, ut corrigeret defectum paßim notatum a peritis, cum res staret, judicantibus altius a pavimento ecclesiæ attolli debuisse machinam: quod hic factum, excitato graduum aliquot suggestu, per quem ascendatur ad illud quasi templum: cujus etiam structura, quoad primum ordinem porticuum justo humilior visa, hic cernitur aliquanto elatior: atque ita moles reliqua ad decem pedes nostra in tabula assurgit altius: quia cum eadem moles iterum erigenda erit (quod fiet fortaßis cito) curandum intelligo, ut spectantium oculis ea quam periti requirunt satisfactio detur, sitque opus omni ex parte absolutum.

[91] [Ornatus interior portæ principalis,] Istis circumcirca ex omni latere diligenter consideratis si spectator, rursus ante præmemoratam in media navi machinam constitutus, sese convertebat, & ad principem templi portam, qua fuerat ingressus, reflectebat oculos; objiciebatur ex adverso theatralis apparatus in hic apposita num. 2 imagine expressus, & capitella majorum columnarum altitudine excedens, ea forma, ut alte supra portam eminerent, Vexillum regium, Gladius & Scutum sub magnifica umbella, supravolitante lemnisco, cui inscripta legebantur ista Psalmorum Davidicorum verba, Dominus mihi adjutor, non timebo quid faciat mihi homo: ego despiciam inimicos meos. Hanc Sancto Regi fuisse familiarem tesseram haud temere divinavit P. Ioannes de Pineda in suo Memoriali; argumento sumpto ex litteris, perquam barbarice ac vitiose, pro seculi illius ruditate, sculptis circum labrum scyphi aurei, qui ab illo Hispalensi ecclesiæ donatus inter Reliquias conservatur; prædictaque verba sic notata exhibet: DOMYNVS. DOMYNVS. MYCHI. AIVTOR. ET. NON. TYMEV. KID FACIAD. [ac laterum ejus.] MYCHI. OMV. ECHV. DESPICIAM. ENEMICOS. MEOS. Vtriusque lateris argumenta licebat partim ex pictura colligere, partim intelligere ex adjunctis lemmatis. Spectabatur enim hinc quidem Rex Sanctus, filium suum Philippum instituens Archiepiscopum Hispalensem; inde Fama, buccinans magnalia Metropolitanæ Ecclesiæ, ab eodem fundatæ; dum hic legebatur ex Martiale Poëta hemistichium tale, Unum prȩ cunctis fama loquatur opus; inde ex c. 48 Geneseos, Do tibi partem unam extra fratres tuos, quam tuli de manu Amorrhæi in gladio. Superne vero totum utrimq; opus absolvebant emblematicæ expressiones elegantes duæ; sic ut in earum una ostentarent se gemina brachia, Christianum Mauricumque vexillum protendentia, quorum hoc ex inimicis relatum carebat litteris tesserariis S. P. Q. R. quas ex barbarorum mente legere opotuisset, SARACENORVM POPVLO QVIS RESISTET? translatæ autem in vexillum Christianum, respondere videntur, SANCTVS PIVSQVE REX. Ex adverso autem repræsentantur geminæ dexteræ, armata una, altera oculum in palma gerens, alata utraque: quibus doceatur Rex, velut ambidexter, suis in actionibus fortitudini prudentiam, & utrique exequendi operis celeritatem junxisse.

[92] Placeat nunc mente sequi circumiturum lateralia amplißimi templi Sacella; in quibus adornandis, serica veste & supellectile argentea, sic laboravit patronorum custodumque zelus, ut non sit permissus evagari ad nova in iis opera fabricanda; ne scilicet unus alteri impedimento foret, ipsisque principalioribus operibus, in tanta angustia temporis, subtraheretur numerus necessarius fabrorum. [Delibato strictim ornatu Sacellorum lateralium,] Vnum novum & omnibus commune fuit ac satis mirum, quod prætensæ singulis sacellis crates potuerunt simul omnes novo auro obduci; alterum æque gratum oculis spectaculum faciebant parietes, peristromatis sericeis vario colore varioque ingenio convestiti ubique. Sacellorum autem singulorum propria & particularia decora strictim percurrit liber Festorum: sed ea, cum sint perpetua, & videri quotidie poßint, nihil attinet prosequi cum eodem: nec enim intendimus describere minutim omnes augustißimæ Basilicæ partes. Ergo silentio præteritis viginti duobus lateralibus versus Austrum altaribus, intra non multo pauciora Sacella; præterita etiam commemoratione insignium ædificiorum, ejusdem meridionalis lateris cornu extrinsecus circumeuntium, ad quæ ab ecclesia patent portæ, opere tam eleganti elaboratæ, ut nihil iis debuerit potueritve ad ornatum addi; ut sunt Ærarium, vulgo Contaduria major; Anticapitulum; Capitulum, centum triginta quinque pedes circumferentia sua ovali complexum (quæ omnia eleganter describit liber Festorum) præteritis, inquam, istis universis, [& ædificiorum ecclesia adhærentium,] lectori æstimandum relinquo tantorum operum interiorem venustatem, ab exteriori forma, quam sic exhibeo in tabella, ut eidem ex parte adjunctum voluerim conspectum lateris Borealis; quatenus post turrim videri potest hemicyclus dimidius capellæ Regiæ, & initium Atrii sive Claustri, cui adhæret latus Orientale ipsius turris, extimum ecclesiæ ad Euro-boream angulum angulo suo contrario attingentis.

[93] Tali modo compendium faciens temporis, recta te sisto ante ipsam capellam Regiam, quæ mediæ navi pro capite seu parte suprema crucis est. Etenim in hoc sacello, [exhibetur Sacellum Regium,] ad initium graduum versus altare ducentium, consistit Sancti Regis monumentum, cum altari ejusdem; & in ara majori imago Deiparæ, quæ sibi a Regibus nomen vindicat. Hujus primarii Sacelli parietes, quamvis eos tantopere ars excoluerit opere architectonico & sculptorio vario, ut dubitatum diu fuerit, essetne futurum satis ex decore, si peristromatis, quantumcumque auro & serico pretiosis, convestirentur; quia tamen nova festivitas novum videbatur apparatum exigere, placuit custodiæ illius præfectis Presbyteris, tam pilas quibus epistylium sustinetur, altas triginta pedes, latas quatuor, [novo peripetasmate vestitum,] quam interceptum pilis spatium, contegere insigni unius formæ peripetasmate, ad hunc finem confecto ex panno rubro; partim damasceno, partim holoserico villoso, perpendiculariter atque alternis ducto a summo deorsum, castellisque & Leonibus effigiato, quemadmodum tabula inter quatuor conjunctas tertia spectandum dat. Porro ne ignorares, quorum studio sumptuque curata fuerit res tota, solum opus erat legere dedicatorium titulum, sesquipedalibus aurei fulgoris litteris, epistylii circumeuntis fundo inscriptum, in hanc sententiam: [a Custodia ejus præfectis Presbyteris:] Castellæ & Legionis Divo Ferdinando Regi, nomine Tertio, pietate Primo, virtute bellica nulli secundo; Majorum gloriam, Maurorum copias, fama, potentia superanti; justitia dum vixit, corpore post mortem, integerrimo; sacri corporis in Regio sacello Presbyteri Custodes, nuper inter Cælites accenso, bene merenti Patrono; ex clientelæ munere, ex gratitudinis debito, hanc pompam gestientes erexerunt. [& spectacula lateralia:] Ingredientibus autem utroque ex latere spectandus exhibebatur Rex Sanctus, sub papilione suo; hinc quidem genibus flexis & junctis manibus orans, interim dum in aëre offertur sibi spectanda civitas, & Angelus eo tendere jubens, quod inferius scripta verba sic explicabant: Ecce Dominus misit Angelum suum, & præparavit viam ante faciem meam, Malach. 3. Inde vero dormiens intuensque Deiparam, exhortantem ad opus tam gloriosum, cum hoc lemmate: Mitte illam de cælis sanctis tuis, & a sede magnitudinis tuæ, ut mecum sit & mecum laboret, Sap. 9. Viterius vero, repræsentabantur Regis Caroli atque Reginæ Matris ad vivum expressæ imagines genuflexæ, sub Regio utrimque baldachino: ut qui personaliter adesse festivitati non poterant, eidem perpetuo aßisterent in effigie sua.

[94] Hinc per navim ecclesiæ Borealem, ubi totidem quot supra sacella similiterque apparata erant, progredi licebat usq; ad sacellum Baptisterii, cujus labro ex jaspide octogono circumducta erat nova totidem laterum atq; columnarum machina, quæ sursum in modum pyramidis assurgens, tanta arborum florumque & fructuum omnigenorum distinguebatur varietate, [Ornatus fontis Baptismalis,] ut forma quædam extemporalis Paradisi in ea exprimi videretur; præter argumentum quidem præsentis festi, sed non præter exigentiam loci, in quo recuperatur per sanctum lavacrum gratia amissa in Paradiso terrestri. Secundum hoc sacellum, per elegantißimam ex marmore portam, ingressus dabatur in Sacrarium, in eadem cum templi frontisipicio linea lateraliter procurrens, sicut utrumque exhibet infraposita tabula. Ejus interiorem fabricam ac formam multis describit liber Festorum: quo lectorem remittens, & quatuor utroque ex latere ipsius posita altaria pertransiens, sisto eum ante primarium ipsius Sanctißimi Sacramenti sacellum, sub eleganti tholo pedes omnino triginta tres latum, [atque Sacrarii,] profundum viginti quatuor. Hujus latera veluti stipatores hinc inde prætexebant bicipites Aquilæ, usque ad pedes sexaginta elevatæ cum suis basibus; plumas habentes argenteis varii operis scutulis justa cum proportione contextas, capita coronis aureis insignia, ungues quoque & rostra inaurata.

[95] Altare, præstructum altari ordinario S. Clementis, licet speciosißimo (in quo ipsum Sanctißimum, ad ægros efferendum aut communicantibus distribuendum, servatur) quale in quarta imagine cernis, [novo altari instructi,] altum pedes centum, sic erat conformatum, ut mediæ tabulæ locum teneat duorum utrimque arcuum porticus, ad modum perspectivæ; quam inter solo tenus demissæ nubes, hinc S. Clementem in sublimi considentem habent, manuque monstrantem viam Hispalim versus, cujus mœnia ac turres, post longa camporum spatia eminus videbantur repræsentari; inde Ferdinandum, Fide Sacramenti sanctißimi comitatum, per nubes easdem in terras, delapsum & velut iter Hispalim versus ineuntem, applaudentibus desuper sceptrumque ac coronam ferentibus de cælo Angelis; cui repræsentationi subjectus limbus ex Apostolo Iacobo sic loquebatur: [ubi repræsentatur Sanctus Hispalim tendens,] Vides quoniam Fides cooperabatur operibus illius, & ex operibus Fides consummata est. Columnarum utrimque fundamentum ample patens, hinc dormientem sub papilione Regem habebat, apparente eidem Deipara, ac velut dicente id quod interpilaris Angelus alte efferebat supra caput scriptum, ex libro Geneseos, Terram in qua dormis tibi dabo & semini tuo; inde coram apparente S. Isidoro exhibebat genuflexum eumdem Regen, & alius superstans interpilaris Angelus, simili ex scuto faciebat huic illum dicere istud Psalmi XXXIV, Restitue animam meam a malignitate eorum, intelligendo Hispalensem civitatem, a Mahometica spurcitia expurgandam & Catholicæ fidei reddendam. Desuper sub coronide prominebat, & late legebatur hic titulus: [Deiparæ & S. Clementis promissi fretus:] Clementis aspirantis auspicio, ob sanctam, acto de barbaris triumpho, reducem a cælo Fidem, claris quæ infecerat Arabs primævæ gloriæ subselliis, almæ Hispalensi Sedi in potenti brachio redditam, cultus benemerenti, acerrimo Christi athletæ, Ferdinando tertio, Castellæ ac Legionis Regi sanctissimo, fortissimo, felicissimo, Patrono Bæticæ, sacer splendidus ordo Hispalensium, quem in augustissima Eucharistia sibi pro colendo fidei mysterio Deus homo delegit, curam sumptus addixit. Opus porro totum desuper coronabat Victoria, ex arimis vexillisque barbaricis confecto throno insidens, & supremum fornicis arcum suo pene capite contingens, cum hoc lemmate ex Epistola I Ioannis, Hæc est victoria, quæ vincit mundum, Fides nostra: cujus totius operis elegantiam ut ipsis oculis metiri posses, speciem etiam ejus curavi æri incidendam.

[96] Sacrarium hoc communiter obtinent prænobiles Confraternitates duæ, altera ad sanctißimi Sacramenti honorem promovendum, [Claustrum seu Atrium vetus adhærens lateraliter templo] altera ad procurandum purgandis post obitum animabus auxilium instituta; unde partitam etiam inter se habent lateralium, quæ dixi, sacellorum custodiam. Hac tamen vice Sodalitas fecunda, totam totius Sacrarii ornandi curam priori relinquens, velut ipsi ex titulo suo magis propriam; excolendum sibi sumpsit Atrium sive claustrum: quod quia lateri ipsius Sacrarii inhæret, Claustrum Sacrarii appellant aliqui; sed magis ordinarie vocatur Claustrum Naranjorum, id est arborum mala aurea ferentium, ab earumdem media in area consitarum insigni annosaque proceritate; Maurorum opus, & nunc quidem longius multo quam latius, utpote secundum latitudinem Sacrarii tanta procurrens longitudine, quantam habet boreale latus templi usque ad turrim, ad cujus (ut dixi) occidentale latus pertingit. Videtur olim ipsa turris tenuisse medium lateris Orientalis locum; donec laxandis novi templi spatiis dejectum est totum latus Meridionale, cum parte fortaßis tertia laterum Orientem atque Occidentem spectantium. Ex quibus rursus sublata est pars reliqua Occidentalis, illi quod dixi Sacrario struendo locum factura: superest ergo ex veteri fabrica lateris Orientalis pars una arcuum septem, & totum fere latus Boreale, quod cum integrum staret scribente Morgado arcuum fuerat quindecim, nunc uno alterove brevius invenitur, quadamtenus aptatum in Vestiarium aliosque usus adharentis sibi Sacrarii. Hoc Atrium, quocumque ex latere ingredi velles, ingrediebaris per arcuatam insigniter operis triumphalis portam, cujus utrimque procurrentes alæ, prætendebantur porticubus illis vetustis, quodque utrimque a media porta restabat spatium, erat pro longitudinis suæ ratione divisum pluribus paucioribusve pilis, peribolum supremum sustinentibus, & continuabatur usque ad communem reflexionis angulum; sic ut unum latus intuens, omnia te videre possis credere, modo velis concipere alterius atque alterius argumenti, unum tamen scopum spectantis, fuisse picturas figurasque, quibus portarum singularum machinæ decorabantur. Singula interpilaria (quæ debuissent impleri duplici serie circumeuntium picturarum, si tempus tam multis faciendis fuisset) historiatis multiplicis argumenti tapetiis prætexebantur, quemadmodum vides ea in tabella, quæ infima est trium, una in pagina mox exhibendarum.

[97] Ejusdem etiam quam dixi Sodalitatis Animarum alterum fuit inventum, supra prægrandem fontem, qui centrum Atrii totius occupat ad omnē ecclesiæ usum opportunus, erigere ex truncis arborum caudicibus montem sublimem, ad cujus summitatem ducere videbatur semita, spiraliter per clivum illius ascendens; [Mons in ejus centro supra fontem eleganter erectus,] sumpto initio ab ejusdem operis porta, cui insidebat venustißima vernantis speciei Nympha, Naturam exprimens; & quem tenebat recens natum Sanctum tradens alteri splendidißimæ matronæ, Gratiam divinam repræsentanti, ad summum scilicet virtutum culmen per omnes ætatum gradus provehendum. Succedebant enim, quæ ex ordine itlum susciperent, primum Virtutes Theologicæ tres, tum Morales quatuor, insigni vestium & symbolorum cuique propriorum ornatu conspicuæ; donec tandem perveniebatur ad fastigium montis, ubi inter nubes erectus super quatuor columnas thronus, supremam Dei Majestatem, Angelorum choris cinctam, sustinebat, atque ante eam genuflexum Sanctum, eo in habitu, quem prædictæ Virtutes texuisse videbantur ex colore cuique proprio. Hac machina præterita, veniebatur ad portam in templum ducentem: cui præstructum arcam placet explicare paulo diffusius, ut inde de tribus aliis ceterorum laterum portis similibus conjectura formetur. Supra ipsam ergo portam templi, stabat, subvectus Angelicis humeris inter nubes, Sanctus, altera gladium altera crucem ferens, cum hoc lemmate: Domuit orbem & ferro & ligno. [& portæ sibi invicem in quadrum oppositæ;] Ab hoc principio, desuper sese explicans atque paulatim latior arcus trifariam dividebatur, pendente ex ipsa ejus clævi columba, Spiritu scilicet sancto, Doni septemplicis auctore: quæ quidem Dona repræsentabantur figuris maliebribus septem, in ipsius curvaturæ fundo spatioso depictis.

[98] Vtrimque sub epistylio explicata latera totius operis, bifariam dividebantur singula; intraque columnas vel pilas angulares, picturis quatuor ornabantur; quarum in dextro latere extima Berengariam faciebat, regio insidentem throno, detractam capiti suo coronam imponere filio, ad genuaflexo, [quarum explicatur una, per quam erat ingressus in templum,] cum lemmate subjecto: Videte Regem Salomonem in diademate, quo coronavit eum mater sua. Interior pictura habebat Sanctum Regem, cum suo exercitu explicato per campum. Angelumque velut obumbrantem omnia, quibus subscriptum erat, Immittet Angelus Domini in circuitu timentium eum. A sinistris interior portæque ipsi vicinior tabula, ostendebat gentem Mauricam muliebri schemate, ad genua Sancti in throno sedentis, accipientem de manibus ejus librum Christianæ legis, ad quod declarandum subdebatur: Ego autem constitutus sum Rex ab eo, prædicans præceptum ejus. Vltimo denique exprimebatur idem Sanctus, Maurorum Hispalensem basilicam Deo atque Deiparæ consecrari faciens; [ejusque ex latere utroque picturæ.] qua propter etiam subscribebatur. Ecce plus quam Salomon hic. Singulis autem picturis suppositi Hispana lingua rhythmi, singulas sententias explicabant diffusim: & quod subtus erat spatii, inter columnarum bases, occupabant quatuor paria virguncularum insignium, per adjuncta sibi symbola lemmataque Beatitudines octo Euangelicas repræsentare a pictore jussæ. Quin etiam ipsarum basium lateribus singulis emblemata varia inscribebantur, quæ minutim possunt digesta videri in libro Festorum. Ibidem legere etiam poteris, quibus in locis transituræ pompæ proceßionali erecti fuerint arcus triumphales, quove argumento: quæ & quam sumptuosa per plateas altaria; quot theatra choreis festivis exercendis; [Alibi legenda varia per urbem theatra & arsus.] quanta opulentia expositorum ubique peristromatum & picturarum. Opus enim est ut librum ipsum festorum adeas, quando hæc nostra summaria delibatio capitum præcipuorum modum jam exceßit historici commentarii: cui propositum antiqua potius revocare in lucem, quam recentioris memoriæ acta exornare scribendo.

CAPUT VIII.
Festum solennissime celebratum: admiranda quædam ipsum comitata aut secuta. Officium Proprium impetratum.

[99] Ipsum festum quod attinet, narrat porro de eo Zuniga, qualiter sabbato Dominicam Trinitatis præcecedente, [His aliisque præparatis] quæ tum cadebat in XXIV Maji, & fuerat novæ festivitati, semel dumtaxat agendæ, destinata: inter utrumque Chorum, id est, in ipso templi mediæ navis utrimque cruciformiter excurrentis umbilico , steterit Sancti Regis statua, sculpta opere accelerato eleganterque inaurata, qualis erat sequenti die in proceßione deferenda. Deinde exponit causam, cur non nisi decimo ante illam die decreta supplicatio fuerit, metuentibus aliquibus, ut id per leges Romanas liceret; asserit nihilominus tam copiosum splendidumque fuisse domorum, platearum, vicorum ornatum; ac si neque potiorem partem artificum occupatam habuisset Metropolitana ecclesia, & a longo tempore præparare omnia per otium licuisset. [instituitur Dominica Trinitatis Processio,] Tandem vero, prætermißis solennibus novæ festivitatis officiis, quæ totam Dominicam Trinitatis occupatam habuerunt, perduxeruntque longe ultra meridiem; aggreditur vespertinæ proceßionis, diem claudentis, modum ordinemque describere; in multis similem ei, qui fuit servatus in translatione anni MDLXXIX, & qualem quotannis videre est in festo corporis Christi; nisi quod hujus loco gestabantur Vexillum & Gladius Sancti Regis.

[100] Vexillum inter Præbendatos Capituli portabatur, a D. Lupo de Mendoza, [cum Vexillo & Gladio Sancti,] Locumtenente Prætoris majoris Ducis de Alcala, Equite habitus de Calatrava, stipantibus eum filio ejus D. Ioanne de Mendoza & genero D. Iosepho de Grena. Inter ipsos Capitulares, Hispalensis Assistens D. Comes de Lences, Petrus de Villela, ferebat Gladium ejusdem Regis, non tamen ab aliquo Sacerdotum digniorum deductus, quod ei tamquam Reliquiæ nunc debebatur, sed secundum antiquum morem in die S. Clementis solitum usurpari. Assistentem sequebatur secundus ordo musicorum, ambulans ante tabernaculum portatile perquam illustre, sub quo deferebatur venerabilis omnibus S. Ferdinandi imago, stipata specioso satellitio Fratrum Societatis S. Matthæi atque Sartorum. Succedebat Regia umbella (Pallium vocant) decem argenteis hastilibus elata a totidem Rectoribus civitatis, ex Viginti-quatuor-virum numero sumptis. Tum procedebat reliqua pars Capituli, & prælucentibus Isidoriani seminarii Collegialibus, Regina Regum, in suo feretro argenteo, sub umbella, circum sonante tertio musicorum choro; atque post illam Archiepiscopus, [optimo ordine ducta per urbem,] assistentibus sibi ex Capitulo Diaconis quatuor, cum suis domesticis: agmen autem claudebat Tribunal S. Inquisitionis, cum suis Familiaribus & Ministris; & Capitulum Rectorum Urbis, etiam cum suis. Atque ita ducta processio, cum esset egressa per portam S. Michaelis, quæ est in frontispicio ad latus dexterum portæ majoris; ingressa est per portam turris, quæ consistit in latere etiam dextro capellæ Regiæ, totamque illius Vesperæ periodum occupans clausit diem XXIV Maji, quo nullum lætiorem unquam habuit Hispalis, ab annis CCCCXXII, mensibus V, & diebus III, quando primum, XXIII Decembris anni MCCXLVIII, victor urbem ingressus est Ferdinandus.

[101] [& porro continuatur festivitas,] Sequenti die sic est continuata festivitas, ut ne indultæ facultatis pro una solum die limites transirentur, cantatum fuerit Sacrum de sanctissima Trinitate, cum consueta ad gratias agendas Oratione. Feria IV factum de currenti tunc festo S. Joannis Papæ & Martyris, cum Collectis in gratiarum actionem. Feria V, die XXVIII Maji, ad festum Corporis Christi agendum subservivit quidquid plateas ornaverat Dominica præcedenti; ipsumque Sanctissimum positum fuit intra suum tabernaculum, collocatum in illa triumphalis machinæ centrali basi, supra quam antea visus fuerat ante Ecclesiam genuflexus Ferdinandus. Cum vero in proximam ab ipso festo diem etiam caderent solennes Vesperæ S. Ferdinandi, [eum Octava Corporis Christi.] natalem ejus diem inchoantes cum Indulgentia plenaria, quam usque ad secundas Vesperas duraturam concesserat Pontifex, per Breve expeditum XXVIII Februarii; & tota deinceps Octava permanerent iidem qui antea apparatus; videbatur divina Majestas rem ita ordinasse, ut honoribus suis admiscerentur hujus sui servi honores, qui semper illi mysterio cultum præcipuum detulerat. Denique ipsa octava die & V Junii, Venerabilis Sacramenti Confraternitas in Sacrario, sic ut vidimus apparato, festum Sancti proprio nomine instauravit: quod deinde per omnes urbis conventus atque ecclesias singulariter factitatum, cum quanto maximo singulæ potuerunt splendore.

[102] Hactenus Annales Zunigæ nos deducunt, quibus una cum sæpius nominato libro Festorum uti quod potuerim, [Deputati Capitulares pro cultu S. Ferdinandi,] debeo diligentiæ admodum R. P. Balthasaris Egues, tunc cum hæc primum moliri cœpissem Præpositi Domus Professæ Hispalensis, deinde Provincialis Bæticæ, nunc vero vita functi: cujus deinde suggestione factum est, ut Reverendißimum Capitulum, accepta notitia operis nostri meæque solicitudinis, ut Tractatus hic, ad sancti sui Fundatoris honorem, evaderet undequaque instructißimus, moræ longioris impatiens quo expectandus cum ultimo Maji Tomo credebatur, peteret urgeretque anticipatam editionem, quæ secuturo ac porro ulterius perficiendo operi majori præluderet. Habet Capitulum istud, uti supra num. 81 dixisse memini, delectos e suo corpore viros, quibus peculiariter commendata est cura omnium, ad cultum venerationemque sancti Regis pertinentium, sub appellatione Deputationis. Cum ergo desiderio prædicto prompte annuissem, & in promißi executionem intento nonnulla haud levis momenti dubia occurrissent, quorum solutionem vix aut ne vix quidem sperare a propria industria poteram; Deputatio prædicta, conatus meos accurationemque pro veritate indaganda vehementer commendans, & quidquid ad eos promovendos a se conferri posset liberaliter pollicens, [de novissionis miraculis interrogati,] magna cum promptitudine misit Festorum librum: deinde retuli ab iisdem congruum ad singula quæsita responsum, studiose digestum a D. Francisco Ponce de Leon, Canonico & Archidiacono Hispalensi, ipsiusque Deputationis nunc Præside. Punctum responsi illius ultimum ad quæstionem hanc meam, num quæ miracula comitata secutave essent festivitatem, placet Latinum facere.

[103] Si miracula requirantur, quodnam haberi potest majus admirabili illa incorruptione corporis, a visitatione anni MDCXXXIV, usque ad eam cui ipsi præsentes interfuimus, ne hilum quidem alterati; prout ex eorum, qui utrique adfuerunt, medicorum collatis inter se depositionibus liquet? [præmittunt varia admiranda] Quid mirabilius, quam quod concurrentibus ad hæc festa plus quam quinquaginta millibus hominum, in civitatem adeo populosam, ali omnes simul potuerint, absque eo quod annonæ pretium saltem uno teruncio augeretur, vel inter cives externosque minima oriretur discordia, vel furta, rapinæ, factiones, in urbe audirentur: sed inter omnes pax & quies vigeret, condita gustu suavissimæ & inusitatæ devotionis? Quid humanitus poterat minus sperari, quam factum videmus, ut inter plures quam sexcentos tum fabros tum fabrorum magistros, divisis inter se operis in capellis, in sacrario, in turri, in claustro, in ipsoque ecclesiæ vastissimæ corpore laborantes, nemo aliquid sibi deesse quereretur, nemo alterum interturbaret, nemini molestiæ quidquam infortuniive obveniret, quamvis contingeret plus quam semel nunc scalas, nunc alias res varias de summo labi inter subtus operantes, cum admiratione eorum omnium, [ipsam festi vitatem comitata;] quos casus opprimere aut graviter saltem potuisset offendere? Quid quod ex mensa Capitulari præbita sint in istarum festivitatum apparatum plusquam quinquaginta millia ducatorum de redditibus anni currentis; & tamen in subducendis rationibus inventum est, id quod Præbendatis superavit, in duplum excedere summas annorum præcedentium, admirantibus Capitularibus, idque adscribentibus indubitabili sancti Regis miraculo? Pauca tamen alterius generis accipe.

[104] Michaëla Maria, in sua declaratione dixit, quod cum anno MDCLXX laboraret catarrho, quando solum erat decem vel undecim annorum; suique parentes animadverterent ipsam plane deficere; [deinde testantur] advocarunt quemdam sui vici chirurgum: qui ea visa quater aperiendam brachiorum venam censuit & sanguinem minuendum: ultima autem vice contracta fuit: brachiisque ac manibus velut arthritide occupatis, mansit paralytica. Mater ergo accersivit Doctorem Petrum Perez, medicum & chirurgum Hispalensem; sed hic ea visa pronuntiavit, nullum nisi a cælo sperandum remedium, jussitque ut extremis Sacramentis muniretur. Paulo post repere cœpit puella in latus, manibus ac pedibus nitens: ut autem ad solarium ascendere vel ex eo descendere posset, auxilio patris matrisque egebat, quæ ex hoc labore aliquando etiam abortivit. [de paralytica desperata] Accidit autem ut anno illo appelleret Breve suæ Sanctitatis de novo cultu S. Ferdinandi; quod intelligens mater, & audiens quanta cum festivitate ageretur in ecclesia Metropolitana festum, eo se contulit, ut filiam paralyticam Deo Sanctoque commendaret; eodemque tempore pater suus eam in solarium tulit, ut videret turrim vexillis aplustribusque festive ornatam, & audiret lusum campanarium. Ad primum autem illius auditum tanta lætitia perfusa fuit, ut exclamaret dicens: Sancte mi, volo saltare in tua hac celebritate: obsecro ut ad hoc mihi salutem largiaris. Eodem vero momento erexit sese quæ inclinata repebat, cœpitque ambulare & saltare, magna voce collaudans Sanctum: & pater qui præsens aderat, tanto obstupefactus prodigio, non poterat lacrymas continere. Ex eo tempore numquam necesse habuit reptare: sed, [ad primum festivæ campanæ pulsum sanata:] licet cum aliqua difficultate ambularet, pedes nonnihil distortos ducens propter nimiam corporis debilitatem, de die tamen in diem proficiebat: semperque robustior cœpit domesticis laboribus manum, quæcumque se dabat occasio, admovere absque ullo impedimento: tertioque aut quarto post anno nuptui tradita tres filios peperit: estque successus iste toto illo, vico notissimus inter vicinos, qui eam contractam paralyticamque viderunt, & modo non alio appellant nomine, quam Miraculum Sancti. Hodie vero, id est anno MDCLXXXI, agit annum circiter vigesimum primum ætatis, estque res publica & notoria.

[105] [deque puella, quæ statuam Sancti inauravit,] D. Luiza Raphaëla, nunc conjugata, dicit quod cum puella esset annorum sedecim circiter aut septemdecim, in domo patris sui Joannis Baldez pictoris insignis, adducta fuit statua S. Ferdinandi collocanda in ecclesia Metropolitana, atque inde processionaliter circumferenda, eo fine ut inauraretur; &, quod carnis colorem in vultu ac manibus referre debebat, pingeretur. Illa autem, sciens quod pater suus huic rei vacare non poterat, multimodis impeditus circa opera in ecclesia & circum ecclesiam facienda; & suppetere neminem qui opus faceret; licet magnis febribus tertianis teneretur, obtulit tamen manus suas ad utrumque laborem, si sanitatem sibi largiretur Sanctus; [a febribus curata.] & addidit, quod curaret Missam unam dicendam ante suum corpus. Nec mora; cœpit commendatum sibi incarnationis atque inaurationis opus quam optime poterat executioni mandare; & numquam ei febris rediit. Fuitque miraculi instar, quod, propter brevitatem temporis in suo opere usque in mediam noctem pervigilans, antea infirma puella, nihil incommodi senserit; sed evaserit semper exinde robustior: quod idem confirmant testimonio suo tam ejus parentes quam domestici.

[106] Istis aliisque divinæ beneficentiæ effectis, dum Hispali magis magisque firmatur concepta erga Sanctum fiducia; [Officium decernitur sub præcepto dicendum,] Romæ Clemens Papa X, idem qui festum sub ritu Duplici in omnibus regnis Hispaniarum & ditionibus Regi Catholico subjectis celebrari permiserat anno MDCLXXI, sicut vidimus; iterum sub die XVI Augusti MDCLXXIII, de consilio Eminentissimorum ac Reverendissimorum DD. Cardinalium, sacrorum Rituum Congregationi præpositorum, habitæ die XII ejusdem mensis & anni, concessit & per litteras in forma Brevis expediri mandavit, ut in posterum de præcepto sub ritu Duplicis servari & celebrari deberet festum prædicti Regis, cum Lectionibus propriis, ab eadem Congregatione Rituum approbandis. Denique ad reiteratas preces Majestatis Catholicæ, per Eminentiss. & Reverendiss. D. Cardinalem Nithardum. suum Oratorem ordinarium, porrectas eidem Sanctissimo, & per eumdem ad sacrorum Rituum Congregationem remissas, eadem Congregatio suprascriptas Lectiones pro secundo Nocturno cum Oratione, ut jacent, diligenter revisas & relatas ab Eminentiss. & Reverendiss. D. Card. Porto-carrero, [& Lectiones propriæ approbantur.] Comprotectore Hispaniæ, approbavit ac recitari & imprimi posse concessit, die XVIII Maji MDCLXXV. Ea ut aliis quoque extra Hispanicas ditiones regnis provinciisque innotescant, placet hic subjungere. Oratio autem talis est. Deus qui beato Confessori tuo Ferdinando præliari prælia tua, & fidei inimicos superare dedisti: concede, ut ejus non intercessione muniti ab hostibus mentis & corporis liberemur.

[107] Propriæ Lectiones hæ præscribuntur. IV. Ferdinandus Tertius, Castellæ & Legionis Rex, cui Sancti cognomentum jam inde a quatuor seculis Ecclesiarum & seculorum consensus dedere, tantum prudentiæ adolescens adhuc specimen præbuit, ut Berengaria mater, Castellæ Regina, a qua persancte educatus fuerat, abdicatum a se regnum in filium transtulerit. In eo, adjunctis regni curis, regiæ virtutes emicuere, magnanimitas, clementia, justitia, & præ ceteris Catholicæ Fidei zelus, ejusque religiosi cultus tuendi ac propagandi ardens studium. Id præstitit in primis hæreticos insectando, quos nullibi regnorum suorum consistere passus, propriis ipse manibus ligna comburendis damnatis ad rogum advehebat. Præstitit insuper in erigendis, dotandis, & consecrandis Christiano ritu Cordubensi, Giennensi, Hispalensi, & aliarum urbium Ecclesiis, Maurico ereptarum jugo, simulque in instaurandis primariis templis, Toletano, Burgensi, & aliis, pia & regia munificentia.

Lec. V. Inter hȩc, per Castellæ & Legionis Regnum, in quo patri Alfonso successerat, collectis magnis exercitibus, annuas expeditiones contra Saracenos, Christiani nominis hostes, suscepit. In queis, ut semper vinceret, præcipui exercitus fuere preces piissimi Regis ad Deum fusæ; & quod ante pugnam, ut sibi Deum propitiaret, flagris in se sæviebat, atque aspero cilicio muniebat corpus: sicque insignes contra ingentes Maurorum acies victorias reportavit, & plures urbes Christiano cultui imperioque restituit: conquisitisq; Giennii, Cordubæ, & Murtiæ Regnis, ac Granatensi vectigali facto, ad expugnandam Hispalim, primariam Bæticæ urbem, hortante in visione (ut traditum est) beato Isidoro, olim illius urbis Episcopo, victricia signa transtulit. In ea obsidione (ut fertur) præsentem divinam opem habuit: nam ferream catenam, quæ super Bætim transversim extensa, Mahometanis pro repagulo erat, coorto validiori vento, una ex navibus regiis, Regis jussu eo delata, tanto impetu fregit, ut longius prætervecta, pontem quoque ligneum, & simul spes Maurorum abruperit, & ad deditionem coëgerit.

Lect. VI. Tot victorias beatæ Virginis Mariæ patrocinio ferebat acceptas; cujus imaginem secum in castris habens, peculiari cultu prosequebatur. Capta Hispali, prima Religionis cura fuit. Nam templum Maurorum expiatum, & Christianorum dedicatum sacris, insigni Archiepiscopatu & honestissimo Canonicorum & Dignitatum Collegio, regia & religiosa liberalitate, exornavit: alia deinde in urbe templa & cœnobia erexit. Inter quæ pietatis officia, dum trajicere in Africam parat, Mahometanum in ea imperium eversurus, ad cælestem regiam vocatur. In extremo vitæ agone sacram Eucharistiam pro Viatico allatam, fune ad collum alligato, & humi stratus, cum lacrymis ubertim fusis adorans; eaque dignis reverentiæ, humilitatis, & Catholicæ Fidei obtestationibus accepta, obdormivit in Domino. Jacet ejus corpus, incorruptum adhuc post quatuor secula, in templo maximo Hispalensi, honorificentissimo inclusum sepulcro.

APPENDIX
DE S. CRUCE CARAVACANA,
credita tempore sancti Regi allata.

Ferdinandus, Rex Castellæ & Legionis, Hispali In Bætica (S.)

AUCTORE D. P.

PRÆFATIO COLLECTORIS D. P.

[1] [Occasione Sancti Regis,] Cvm primum applicui animum ad Sancti Regis gesta colligenda illustrandaque, non solum Annotationibus, ut aliorum Sanctorum Acta, sed etiam Parergis nonnullis Historicis eodem spectantibus; primum hunc in finem mihi se obtulit illud Hispania tota celeberrimum miraculum, quo allata fuisse creditur Crux Caravacana; & omnino operæ pretium censui studiosius quærere, An & quomodo ad hujus, de quo agebam, temporis ac Regis historiam pertineat revelatio illius sanctæ Crucis. Pertinere siquidem eo volebant omnes; & in manibus erat anno MDCXV impressa Madriti, Historia apparitionis & miraculorum sanctȩ Crucis Caravacanæ, divisa in libros duos, & dedicata D. Christophoro de Roxas y Sandoval, Duci Uzetensi, Regiæ Majestati Philippi III a cubiculis & Commendatori Carabacensi, per Licentiatum Joannem de Robles Corvalan, Clericum Presbyterum Carabacensem, [cum legissem Historiam Caravacanam Roblesii,] cum approbatione auctorum gravium, cyfrarum, characterum, testimoniorum, epistolarum, & traditionum antiquarum. Hanc Historiam volvens & revolvens, de substantia quidem ipsius miracula censui satis certo constare, per Constantem Caravacensium civium traditionem, jam inde ab anno MCCCLXXV, id est, a proximo post sancti Regis ætatem seculo, publicis consignatam instrumentis, & continuis deinde prodigiis ad nostram usque ætatem hodiedum confirmatam. [& de anno 1232 nihil fiderem Higueræ] Sed istis nihil docentibus de anno, fuisse eum MCCXXXII, non poteram credere relationibus ab Hieronymo Higuera de Roman acceptis; quia eum esse noveram inventorem fabularum infinitarum, quibus ecclesiasticam Hispaniæ historiam integro jam seculo inquinari sæpius dolere cogor. Ergo alio me converti, & veterem Caravacæ inscriptionem allegari videns, qua annus Arabum DXCIV indicabatur ex interpretatione Licentiati Michaëlis de Luna, peregrinarum linguarum (ut ferebatur) scientißimi; [putaremque ex adscripta hegira 594 tempus posse certius definiri;] eumdem annum reperi initium sumere XII Novembris anni nostri MCXCVII, finiri vero die ultimo sequentis Octobris, intra quod tempus conceptum ac forte etiam natum Ferdinandum constabat, qui sanctæ Crucis honorem ac fidem tantopere erat propagaturus. Id tunc tanto facilius sivi in animum descendere, quanto plura occurrebant firmandæ opinioni isti munimenta, absque ulla repugnantia cum certioris notitiæ factis; cum e converso multiplex illa inveniretur in figmentis Higueræ. Quia porro verebar, ne ea de tempore disputatio lectorum alicui, pio magis quam curioso, præberet offendiculum si sola proponeretur, uti tunc factum in Parergo I fuerat; decrevi in fine libri argumentum istud prolixius extendere, traductis in linguam Latinam miraculis, quibus Crucem istam sanctam, non Hispanis dumtaxat, sed omnibus toto orbe Catholicis voluit commendatam Deus.

[2] Ita liber prodiit, atque ob hoc ipsum non vulgari plausu fuit exceptus a devotis sancto Regi, neque fraudem suspicantibus eo loci, ubi tam feliciter inventus concursus Arabicæ & Christianæ Æræ, [haud animadverti, quam non Arabica esset scriptura,] mulcebat grata novitate animum pie affectum. Verum ut fautores multos habuerit ista definitio anni, quo Crux apparuisset; mihi tamen eorum gratulatio numquam potuit eximere scrupulum, inde natum, quod inscriptionum Caravacanarū characteres viderem more nostro a sinistris ad dextram duci, contra quam Arabes consueverunt, quibus a dextra ad sinistram scriptura retrocedit; deinde quod eorumdem characterum figura, non solum a paßim notis Arabum litteris immane quamtum discreparet, sed etiam ab artificiosius elaboratis majusculis, quales conspiciuntur in illa Clavi, quam Ferdinando victori Hispalenses Mauri tradiderunt. Dubio autem semel moto, aliæ aliæque supervenerunt rationes magis dubitandi de fide interpretationis ejus, [& quam infidus interpres Luna,] quæ paucas litteras, partim notas, partim peregrinas, in tam multa extenderat verba, ut, si ad longum quacumque lingua scriberentur, deberent lineas plures implere. Denique discere volui, quid hominis Michaël de Luna fuisset, non minus fidenter quam mirabiliter interpretatus mysterium, cujus clavis hactenus nequivisset in ullo notorum Alphabetorum ordine reperiri. Poteram hoc ex Roblesio didicisse, pag. 47 benedicente Deum, qui sibi interpretem obtulisset, jam ante probatum in explicatione librorum ac laminarum Granatensium: harum enim impostura, fulmine Vaticano notata, non permisisset me, si animum advertissem, diu ignorare, [nihil Higuera melior.] quam nihil fidei dandum explicationi isti esset. Sed (quod ingenue fateor) explicatio, intento meo tam commoda, sic me affecit, celeri oculo præcipua Roblesianæ historiæ puncta dumtaxat percurrentem, ut non indulserim mihi spatium considerandi attentius præcedentes lineas, ubi figmentorum Granatensium fit mentio. Prius autem quam relegerem in Roblesio, pridem non satis bene lecta; occurrit animo laudanda inferius Nicolai Antonii Hispanorum scriptorum Bibliotheca, in iisque Michaëlem fore suspicatus sum. Nec vana cogitatio ea fuit, sic enim ibi legi: Michaël de Luna, Granatensis, ex Arabibus conversis oriundus, hujus linguæ interpres Regius, ex Arabico Abucacini, transtulisse in linguam vernaculam videri voluit Historiam Regis Roderici & Perditionem Hispaniæ, tum alibi tum Cæsaraugustæ 1603; posteaque secundam partem Perditionis Hispanicæ, seu vitam Regis Jacobi Almanzoris, ex eodem Abucacino Granatæ 1610. Exhorrui, fateor, ubi hæc legi; magis autem cum cognovi, quantam ille Michaël partem habuisset in Granatensibus fictionibus; nec dubiis indiciis agnoscens Higueræ symmysten, vel ex ipsis librorū sub Abucacini nomine editorū titulis, sero sensi, quod

In Scyllam cecidi, cupiens vitare Charibdim.

[3] Sed bene habet, quod allisum semel infeliciter navigium retrahere etiam inde liceat, & cursum remetiri per hanc secundam ejusdem Tractatus editionem; ostendere etiam ipsos illos characteres, quam falso reputatos Arabicos, [Eo nunc agnito,] tam certo esse posteriores Maurorum ætate, & ex nullius noti alphabeti idæa sumptos; sed fabricatos ex phantasia cerebri, vel stolide delirantis, vel studiose fallentis, per Latinas ut plurimum litteras, sed ad aliquam barbariei speciem distortas nihilque significantes. Deinde cum consideravi, quod incendium anni MCCCXLVIII, teste ipsomet Robles, tantum fuerint, ardente ecclesia & turri sanctæ veræ-Crucis, ut effluens per portam cera, liquefacta & ardens, æquaret altitudinem dimidiæ tibiæ, [ipsaq; scriptura post an. 1448 pictæ novitate,] flammæ autem pertingerent usque ad supremum culmen ipsius turris; facile credidi me persuasurum, quod omnino necesse fuerit, veterem omnem, si qua antea erat, sculpturam aboleri, dißilientibus maxime saxis ambientibus fenestram flammas vomentem; nec non quidquid in parietibus fuit veterum picturarum tectorio gypseo inductum: pro quibus substitutæ ex incolarum memoria sculpturæ picturæve novæ, ut veræ fuerint, quoad substantiam facti ipsis repræsentati; non potuerunt tamen veræ esse, quoad figuram characterum. Nam hos si qui viderant rudi illo seculo, nesciverant legere, multo autem minus ex vero reformare Placet igitur contrario quam antea ordine retractare propositum argumentum; & primo Caravacensium traditionem, nullisdum fabulis inquinatam, es sincera veterum fide proponere; tum subsecuta per seculorum succeßiones miracula, fidelium religionem semper vividam servantia; ac denique, [cogor tractatum istis hic retractatum dare.] refutatis Higueræ Lunæque figmentis, investigare veterum Chronicorum memorias circa ipsum Regem, qui in relatione Zeyt Abuzeyt nominatur: sic enim haud erit difficile, venire in aliquam notitiam temporis, quo tantus favor Hispaniæ divinitus obtigit; eumque, haud paulo securius quam antea, adscribere ætati sancti Regis, quamvis anno non tam præcise ut prius determinato.

CAPUT I.
Apparitio miraculosa sanctæ Crucis, descripta Caravacæ anno 1375; eique consona relatio Doctoris Oncala: ex quibus verosimiliter dicetur, sub annum 1227 res accidisse.

[4] Historia hæc invenitur apud Robles pag. 41, Hispanice scripta, & legitime transcripta anno MDLVI, ante fabularū prænotatarū fictionem; [Anno 1550 transcribitur vetus Historiæ,] idq; ex antiquiori ecgrapho anni MCCCCLXXX, cujus originalevetustius fuisse anno MCCCC, infra docebo. Sed duorū Notariorū, consequenter id agentium, præliminaria verba priusaccipe.

In oppido Carevacensi, die secunda mensis Januarii, anno MDLVI. Hodie coram admodum Magnifico Domino, Francisco Muso Muñoz, Prætore ordinario hujusce loci, comparuit præsens Franciscus de la Torre, Sacrista S. Veræ-Crucis: & dixit, quod prænominata Reliquia fecerit multa miracula, descripta in papyro quā exhibet: quorū ut memoria perpetua conservetur, petit in hac pergamena charta fieri transsumptum authenticum, in forma probanti, idque sibi tradi. Testes Genesius Botia, & Henricus de Moya, & Licentiatus Muños. Dominus autē Prætor demandavit mihi, Petro Diaz scribæ, ut faciā trāscribi prædicta miracula S. Veræ-Crucis in pergameno, tradamq; ut petitur: & dixit quod interponebat, sicut interposuit, auctoritatem suam & decretū judiciale, ac nominis sui subscriptione firmavit, Franciscus Musus Muños: ex mandato vero Dominationis suæ, Petrus Dias Scriba. Transumptum autem tale est. [ex transsumpto anni 1480,] In Dei nomine. Amen. Notum sit omnibus, præsens & publicum instrumentum transsumpti visuris, audituris, aut lecturis, quod in oppido Caravacensi decimo die mensis Septembris, anno a nativitate Salvatoris nostri Jesu Christi MCCCCLXXX, coram venerabili & honorato Domino Chacon, Capellano Regis & Reginæ Dominorum nostrorum, Vicario Carabacæ & in territorio ejus pro Reverendissimo in Christo Patre, Domino Roderico de Borgia, Miseratione divina Episcopo Portuensi, Cardinale Valentino vulgo dicto, Vice-cancellario Sedis Apostolicæ, & Administratore Episcopatus Cartagenæ, coram me Notario ac Scriba, & testibus infrascriptis, præsentes comparuerunt honorati viri, Petrus Fernandi Botia Prætor-major, & Joannes de Chinchilia & Alfonsus de Robles, Prætores ordinarii oppidi prænominati: obtuleruntque & per me legi fecerunt quamdam scripturam, exaratam in papyro, tenoris sequentis. Omnibus quaternum hunc testimonii visuris, quos Deus honoret & servet a malo. [secundum originale factum sub Commendatore Garcia de Cardenas,] Ego Garcias Lupi de Cardenas, Commendator Carabacæ, Concilium, Equites, Scutiferi, Rectores, Officiales, & Bonihomines prædictæ villæ, inclinamus & commendamus nos vestræ Gratiæ & & Nobilitati, tamquam iis quibus optamus ut Deus multum honorem multamque felicitatem impertiatur. Sciatis, quod ad notificandum & demonstrandum fidelibus omnibus Christianis statum veræ Crucis Caravacensis, & miracula quæ per illam sunt facta ac fiunt quotidie, uti visibiliter conspexerunt majores nostri, & nos conspicimus quoquot hodie sumus habitatores hujus villæ; mittimus, Gratiæ vestræ Procuratorem nostrum, Fr. Petrum, Concionatorem Ordinis Prædicatorum: quem etiam rogamus ut velitis habere custodiæ ac gratiæ vestræ commendatum, juvetisque eleëmosynis vestris, ad exornandam reparandamq; sanctam ecclesiam & turres sanctæ ac veræ Crucis, quæ in hunc modum reperta est.

[5] [narrante, quod deficiente ad Missam Cruce,] Cum Rex Zeyt Abuzeyt, suo tempore potens Rex Carabacæ, haberet captivum Clericum quemdam Presbyterum; accidit sciscitari ex eo Regem, quare Missam celebraret. Qui respondit, Scito, Rex, quod omnis Clericus ordinatus ad Missam, postquam sacris vestibus indutus est, & protulit sancta illa verba, quæ Christus dixit feria quinta in cœna, hostia illa quam elevat fiat caro, & vinum in calice merus sanguis: & sic conficit Clericus corpus Dei puri ac veri. Dixit Rex, quod hoc non crederet, nisi seipsum faceret id videre. Respondit Clericus, Domine, si mihi facis adferri omnem apparatum necessarium ad faciendam Missam, faciam te videre quod cupis. Tum Rex mandavit, ut quidquid necessarium erat referret in syllabum ad memoriam: & hoc fecit Clericus, nisi quod oblitus fuerit Crucis. Deinde misit Rex nuntium suum; quo reverso, die mane sequenti surrexit Clericus, & recitavit Horas suas; unaque cum Rege ingressus turrim castri, ubi vera Crux est, vestivit sese, fecit confessionem devote, & accedens ad altare veneraturus Crucem, [eaque per Angelos allata,] nullam reperit: quapropter animo consternatus conversusque ad Regem, dixit, Deficit una ex rebus maxime necessariis ad Missam dicendam. Quærenti vero, Quæ? respondit, Crux, Domine. Tum Rex, aspiciens versus altare, visa ibi sancta ac vera Cruce, dixit: Estne ista, quæ stat supra altare? Accepitque illam Clericus cum magna devotione, & cœpit Missam dicere. Et quando elevabat Hostiam, animadvertit Rex inter manus Clerici puerum candidum & formosum: ille autem Missam absolvit. Eadem hora cognovit Rex Zeyt Abuzeyt, [est conversus Rex barbarus,] quod lex Christianorum erat res sancta: & liberavit Clericum, factusque est Christianus ipse, & subditi ejus quotquot voluerunt: & dedit terram suam Christianis: qui vicissim ei dederunt turrim circa Concham, quæ vocatur turris Abuzeyt, ut illic vitam duceret: & ibi sepultum jacet ejus corpus… Atque hæc est primigenia historia S. Veræ-crucis (quamvis tam admirabilis, ut verbis nequeat scriptove comprehendi) nec non multorum ejus miraculorum, quæ fecit facitque quotidie &c. Hactenus Traditio popularis, quæ satis videtur similis vero, modo baptismum a Rege vel clam susceptum censeamus, subditis vero palam permissam religionis mutationem; vel adhuc dilatum ad annos aliquot celebratumque in Aragonia, quod facile potuit ex memoria Caravacensium excidisse. Sed quod ad turrim attinet, eam citius crediderim ædificatam ab Abuzeyt, quam ipsum in ea sepultum haberi; siquidem is extremam fere vitam omnem Cæsaraugustæ in Aragonia duxit, ut infra videbimus: neque convenire potuit Christiano talis in loco profano sepultura.

[6] Vt ut est, apparet ex dictis, nomen miraculo conversi Regis in ore vulgi fuisse Abuzeyt, vel Zeyt Abuzeyt: quod si verum nomen fuit, idemque is ille sit, [Zeyt Abuzeyt nomine,] in veteribus æque ac recentioribus Hispanorum Historiis celebratißimus Valentiæ Rex, qui primum Christianorum maximus persecutor (sicut eum describit S. Antoninus p. 3 tit. 24, §. 24 Azotum appellans) haud difficili ratiocinio intelligeretur, res acta intra annum MCCXXV & XXIX. Etenim, teste Roblesio pag. 45, constat ex historia Generali Alfonsi Sapientis, quod anno VI Ferdinandi Regis patris ejus, id est anno Christi MCCXXIIII, [post annum 1225 amissa Murcia adhuc Rex Valentiæ,] Abuzeyt Rex erat Murciæ & Valentiæ, atque ut talis Concham venit, clientelæque ejus se subjecit, ne suæ ditiones ab eo infestarentur bello inferendo. Constat etiam per Historiam, quam Rex Aragoniæ Jacobus composuit, talem fuisse anno MCCXXV (quando prædictus Jacobus obsedit Paniscolam) ipsique obtulisse partem redituum regnorum suorum, qua delinitus in Aragoniam reverteretur. Vtinam ipsa utriusque Chronicæ verba nobis exhiberet Robles! Nihilominus Regem Valentiæ Murciæque tunc illum fuisse, omnino credo Hieronymo Zuritæ; quippe qui priores X suorum Annalium Aragonicorum libros edidit anno MDLX, utique longe prius quam Higuera cogitaret de Historia Hispanica suppositiis suis antiquitatibus interpolanda; quique anno MDXLVII in comitiis Aragonensibus, [(de quo Zurita fidelis historicus)] conscribendæ publico sumptu Gentis Historiæ Chronographus creatus (teste in Bibliotheca Hispana Nicolao Antonio) eam curam impendit ipsi, ex solennibus atque irrefragabilibus documentis undique conquisitis formandæ, quam peregrinatio ejus per Italiam Siciliamque, atque per omnia Aragonensis ditionis regna, satis superque prodit. Omitto gravißima pro eodem Zurita Ioannis Paëz de Castro & Ambrosii Morales testimonia, laudem ipsi tribuentia diligentiæ incredibilis, & fidei nequaquam suspectabilis, apud prælaudatum Nicolaum Antonium legenda; satis sit dicere, inhærentem Historiæ Iacobi Regis (qua certius nihil hoc loco optari poßit) scribere de Zeyt Abuzeyt, Valentiæ Rege, quod anno MCCXXV inducias Tervelæ composuerit cum Jacobo Rege, tributum paciscendo, eiq; consignando quintam partem redituum, ex civitatibus Valentiæ & Murciæ percipiendorum. Ea re exacerbatis contra eum Mauris, Murcienses quidem Abenhudum Regem susceperunt, eum qui se quoque Sancto Regi subjecit anno MCCXL; [anno autem 1229 etiā Valentia exclusus a suis,] Valentini vero anno MCCXXIX Dianiæ gubernatorem Zahenum, qui regnum male occupatum Iacobo cedere coactus fuit, eodem anno MCCXLVIII, quo Sanctus Hispalim deditione recepit. Primi defecisse Murcienses videntur: pro quibus ad suam obedientiam reducendis cum nihil egisse Rex ignavus videatur, de retinendis in officio Valentinis unice solicitus; cumque, post horum quoque defectionem, Valentini Regis titulo sic uti perrexerit, ut titulum Murciensis, nusquam ei inveniatur junxisse; præsumi verosimiliter posset, cum Abenhudo transegisse de jure suo in regnum istud, reservato sibi Caravacensi territorio, unde ex supradicta traditione istic simpliciter Rex Caravacæ vocari cœperit. Pro Regno Valentino recuperando multa molitus Zeyt Abuzeyt est, Aragoni confœderatus, datis utrimque pignoribus, sub conditione cedendæ tertiam eorum locorum partem quæ illo adjuvante ibidem reciperet.

[7] Notat autem Zurita, Valentinos ideo potißimum defecisse, quia deprehensus Rex fuit, per secretos internuntios cum Romano Pontifice & Aragonum Rege agere, [propter suspicionem Christianismi;] de Christiana lege suscipiēda; dixerim ego, publice profitenda; si ex supra deductis satis verosimile sit, viso Caravacensi miraculo clam esse baptizatum. Ceterum, cum is, baptizatus licet, parum Christiane inter Christianos Aragones viveret, vagæ indulgens libidini; tandem, ad persuasionem Sancii Cæsaraugustani, circa annum MCCXXXVI Cæsaraugustanam puellam D. Dominicam Lopez matrimonio sibi copulavit, ex eaque filiam procreavit D. Aldam Fernandez, quæ deinde D. Blasco Ximenez Arenosii Toparchæ conjuncta, plures fundos sibi a patre Rege relictos posteritati suæ hereditarios transmisit. Ita ad annum istum Zurita, [dictus in baptismo Ferdinandus,] ex filiæ cognomine, secundum Hispanorum morem patronymico, occasionem nobis præbens suspicandi, quod baptismale Zeyt nomen Ferdinandus fuerit, fortaßis ex memoria primæ cum Sancto Castellano consociationis, licet postea ad Aragonem sese converterit, utpote opportuniorem recuperando Valentino regno, quod Castellani, in Bætica satis alias occupati, ipsius partitioni reliquerant. Si tamen non ante annum MCCXXIX baptizatus est Barbarus, uti verosimilius est, tunc eum suscepisse de sacro fonte potuit Iacobi Regis patruus Ferdinandus alius, suumque nomen ipsi imposuisse. Diag. lib. 7 Annalium Valentinorum cap. 2 asserit, quod in propriis ejus quas viderit scripturis vocetur Miramamolini nepos, itaque dici voluisse putat respectu Josephi, famosioris illius Maurorum in Africa Imperatoris, qui anno MCXV Hispaniam cum exercitu sexcentorum millium ingressus, [Miramamolini nepos,] Christianis, sub Alfonso Sancti patre occurrere ausis, memorabilem illam cladem intulit. Atque hoc certius ei crediderim, quam quod idem fuerit Zeyt Abuzeyt Miramamolini istius frater, qui proprio nomine Mahomad dictus, cognomine Viridis, XVIII post annos passus est grandem illam ad Navas Tolosanas cladem, & cujus frater ab eo relictus in Hispania a Ruderico Toletano Zeyt Abocecrit dicitur: nepotis enim titulus salvari potest in filio fratris. Si tamen corruptum est a librariis nomen, quod apud Rodericum legitur (ut est verosimile) potuit sese Miramolini, non solum nepotem, sed & filium & fratrem scribere; recteque dicetur, in partitione Maurici per Hispaniam Imperii, post cladem prædictam, Murciæ atque Valentiæ contermina regna sibi reservasse, atque adeo regnare cœpisse anno MCCXIII. Quamquam porro non explicet Diagus, quo fundamento asserat Modernus quidam (sic enim semper nominat) in Historia regni Valentini Dec. 1, lib. 3 cap. 3 num. 13, Zeytum obiisse anno MCCXLVIII, atque adeo immediate post deditam Regi Iacobo Valentiam; [mortuus ante deditā Iacobo R. Valentiam] facile tamen inducat ut credam, vel tunc, vel etiam citius, & ante dictam deditionem, mortuum: neque ut usque ad MCCLXIII & ultra vitam ejus protraham, movet me productum ab Diago Vrbani IV breve, suum filiique & nepotum baptismum gratulantis, Vincentio illustri quondam Regi Valentiæ. Absit enim ut dicam, aut tam sero baptizatum Zeyt Abuzeyt, aut de sua conversione tunc primum scripsisse Romano Pontifici, aut filiam supra dictam Aldam aliunde cognomen Fernandez sortitam esse quam a nomine baptismali sui patris.

[8] Censeo igitur Vincentium istum esse primogenitum Abuzeyti, Zeyt-Abomahomad in paterno cum Aragone contractu nominatum, [cujus filio, sub annum 1253 etiā baptizato, & dicto Vincentio,] qui mortuo patre paulo post susceptam ex Christiana conjuge prolem unicam, puta circa annum MCCXLV, cœperit Valentini Regis titulum gerere gesseritque, quoad usque Metropoli illa sub Aragonis potestatem redacta, etiam titulum illi cesserit, contentus posseßionibus sibi a victore aßignatis. Res fiet ipsius Vrbaniani Brevis exhibitione clarior: sic enim sonat.

Urbanus Episcopus, servus servorum Dei, carissimo in Christo filio, Vincentio, illustri Regi quondam Valentiæ, salutem & Apostolicam benedictionem. Litteras, quas nuper tua devotio nobis misit, [Vrbanus 4 suam filiiq; & nepotum conversionem gratulatus,] libenter inspeximus & legimus diligenter: & de tua & filii ac duorum nepotum tuorum conversione felici, quam ibidem scriptam invenimus, Nos & Fratres nostri plenam lætitiam habuimus, & exinde concepimus gaudium magnum valde; exolventes protinus devotos exultationis jubilos & gratiarum supplices actiones, unigenito Dei filio, Domino Jesu Christo, ac patri luminum & errantium propenso directori; super eo quod dignatus est afflare spiraculo vitæ cor vestrum, & retrahere vos ab invio reprobi circuli, & in viam rectam dirigere gressus vestros, ac parare vobis lucernam, ad quam in nocte præsentis vitæ inoffensis gressibus ambuletis, fidem videlicet orthodoxam, quæ est sanctissimæ religionis solidum fundamentum, vera cæli porta & ostium, per quod intrat ad cor hominis omnium Conditor & humanæ salutis Amator. Agnosce itaque, carissime Fili, vocationem tuam, ut fides tua semper sit certa, ne spiritu decipiatur erroris; sit operosa, ne per carnis mollitiem evanescat; sit fortis, ne quibuslibet adversitatibus superetur; sciens quod quicumque intimo cordis amore fidem Christi percipit, quidquid extra ingruit, non solum tolerat, sed & vincit. Imiteris in fide constantiam Chananeæ, ut, quod a Domino Deo tuo digne petieris, impetrare per constantem perseverantiam merearis; [favorem omnem appromisit.] & aspiciens in remuneratorem, majores æstimes esse divitias omni Ægyptiorum thesauro improperium Jesu Christi: qui compensabit tibi pro terreno regnum cæleste, & pro transitorio sempiternum. Prædictum autem filium & nepotes, adhuc in fide (ut intelleximus) parvulos, Catholicis instruas disciplinis; confortans eos in adoptione virtutum, in expugnatione tentationum, in sustinentia tribulationum, & conflictu quorumlibet vitiorum; ut eos reddas moribus placidos, & orthodoxis traditionibus informatos; & inde vere probentur esse pietatis tuæ heredes, qui, ordinabiliter succedentibus rebus, futuri sunt tuorum bonorum temporalium successores. Favorem deinde iis suum, ad quæcumque digne postulaverint, appromittit Pontifex; multaque eis bona apprecatus, patrocinium quoque suum addicit, apud Urbem veterem, quarto Idus Aprilis, Pontificatus anno tertio. Istæc autem D. Vincentii filii, a patre D. Ferdinando, distinctio, haud incommoda Belvisiis accidet, suam ad Valentinum Regem Maurum originem referentibus, & quoad patrem merito rejectis a Diago. Si tamen illi poßint verosimile reddere, quod nepotum D. Vincentii aliquis in Cataulaniam migraverit, indeque sub nomine D. Bernardi Belvis, anno MCCLXXXVII, redierit contra rebellantes Mauros in Valentinum regnum cum Infante Don Petro, virtutis ergo donatus ab Alfonso III Aragoniæ Rege castellis quibusdam circa Xativam, quorum uni nunc nomen Belgidæ est, quæque ipsi volunt ad prædicti Exregis posseßiones pertinuisse. Hæc autem quousque probentur, certum alii habent, Bernardum istum familiæ caput esse.

[9] Ceterum, ut ad Abuzeytum redeam, visumque ab eo Crucis allatæ miraculum; manet hactenus verosimile, factum id esse post fœdus cum Castellano & inducias cum Aragone initas, antequam ei Zahenus rebellaret occupata Valentia, id est circa annum MCCXXVII, cum jam aliquoties in alios vicinos Mauros Rex sanctus incurrisset. [Istis positis allata fuisset Crux circa an. 1227.] Ad majorem porro confirmationem præmissorum, atque ut clarius intelligatur iis de rebus nihil distinctius scitum fuisse aut creditum, quoad usque Higuera & Luna procuderent sua somnia, lubet huc etiam referre originalia verba Doctoris Oncalæ, Canonici Abulensis, relata per Robles pag. 36; dicitur enim is primus fuisse, qui de historia Caravacana aliquid prælo dedit: floruit autem, sicut noster Ioannes Gamiz mihi scribit ab anno MDXXX usque ad LVIII, ut mirum sit illius memoriam non inveniri in Theatro Ecclesiastico Mag. Ægidii Gonzales Davila parte 2, edita sub annum 1647, ubi de Ecclesia Abulensi acturus, præponit Catalogum virorum in urbe ista illustrium, qui tum aliis titulis tum etiam ac specialiter scriptis claruerunt. Sed neque mentionem fecit Antonii Oncalæ (hoc enim prænomen fuit) Nicolaus Antonii in sæpedicta Bibliotheca: quare illorum de Oncala silentium cogit me dicere, quod ediderit (sicut accepi a jam nominato P. Gamiz) I, [Ex Apophia Doctoris Oncala,] Commentaria in Genesin. II Opusculorum tomum unum, an. 1555 Salmanticæ apud Andream de Portonariis. III, Pentaplon, anno 1546 Compluti, apud Ioannem Brocanum, sicut in nostro Collegio Granatensi extat, & Philippo II Hispaniarum tunc solum Principi dedicatur. Hujus autem Tomi Opuscululum XXIX, Staurion dictum, agit de arcanis Dominicæ Crucis, & mox sequens XXX, appellatur Apophya, estque Appendix Miraculorum, Auctor is, ut nihil habet quod faveat commentis ad calcem rejectis, ibique refutandis; ita attestatur veteribus quæ laudamns & amplectimur monumentis, [an. 1555 excusa,] in hæc verba, leviter expurgata a mendis, quibus veterum typorum non peritißimus librarius, Roblesio apographum ex impresso curans, ea videtur deformasse, prout in margine notabo ad hæc signa. ***

[10] Inest & Carabacæ celebris * memoria, de vetusto miraculo Crucis, quam oppidani Veram vocant; apparuit enim Christiano Sacerdoti, cum sola deesset sacrificaturo, historiamque referunt. Regnantibus [per] * Hispanias Mauris, eaque loca tenentibus quæ sunt ad Castulonenses & Oretanos, [haud absimiliter refertur historia Crucis,] quæque hodie Murtiense regnum appellitant, ob plurimorum Myrtorum exuberantiam, bella cum eis Hispani Christiani gerebant, [&] finibus expellebant suis, tumultuantibus animosi. Per id tempus religiosus quidam Sacerdos noster ad eos commeat, Christi Euangelium prædicaturus, [&] sacra persuasurus, sive neci sive vitæ paratus; summique fretus * auxilio Dei, dat operam audacius, quo multas (si * posset) fidelium animas Christo * lucrifaceret: in primis sacrum Missæ officium apud illius loci Regem interrogatus laudat audacter, docet, suadet. At Rex audiens, quasi per opprobrium, jubet rem divinam ut faceret more patrio, visurus quid esset, quod tantopere Christiani magnificarent. Sed quoniam apparatus [ad] Sacrum celebrandum defuit, misit e vestigio * pius Sacerdos urbem Concham, quam Christiani tenebant, famulos, ut per eos sibi remitterent ornamenta, quæcumq; ad Missæ Sacrificium, magno * Rege visuro, necessaria forent. Remissa sunt omnia præter Crucem. Incipit * Mystes celebrare. Cumque advertisset Crucem deesse, sacrificio Missæ necessariam, constitit turbatus [&] multa volvens. Est enim summo Christianorum omnium consensu receptum valdeque consentaneum, non nisi præsente Cruce ad aram celebrare. Conspexit Rex Maurus cessantem, in pallorem faciem vertere: rogat, num quidquam accidisset. At ille; * Deficit Crux, respondet. Continuo Rex; * Num illud est? ait: videbat enim Angelos Crucem * obviis manibus afferentes altaris fastigio, quos digito demonstrabat. At Sacerdos, Deo speque certa plenus, elevatis oculis gratiis actis, Crucem cælestem ab Angelis suscepit, Sacrumque lætabundus absolvit. Rex vero & plurimi qui cum eo aderant, conspecto miraculo, confestim [in] Christum crediderunt; verumque lumen * accipientes, religiosum Mystem, munere illius effectuque, secuti sunt * haud gravate. Hactenus Oncala, qui quod rei gestæ tempus illud notet, quo dißidentibus inter se Mauris, fidentius eis insultabant Christiani, non repugnat fœderi & induciis seorsim ab aliis cum Abuzeyt constitutis; uti neque captivitas Christiani Sacerdotis: non enim is jure belli captus dicitur, sed ideo comprehensus, quod prædicare Mauris fidem præsumeret, rem apud omnes Mahometanos semper capitalem ausus.

[Annotata]

* celestis nempe

* Hispaniis

* auxilii

* postulet

* Crucificaret

* prius

* Regi

* Mystis

* Destitit

* Nan

* obiit

* accipiens

* adhuc

CAPUT II.
Antiquiora Crucis Caravacanæ miracula, & informatio sumpta an. 1598.

[11] Vidimus Capite Superiori Roblesium, Crucis sanctæ historiam ex veteri instrumento acceptam sic concludere: [Ex authentico anni 1375,] Atque hæc est primigenia historia sanctæ Verȩ-Crucis… nec non multorum ejus miraculorum, quæ fecit facitque quotidie &c. Atqui nulladum miracula ille retulerat. Consequens ergo esse videtur, ut ea quidem immediate post Historiam scripta fuerint in eodem authentico, & ista denique conclusione terminatum instrumentum totum: sed a Roblesio suo loco avulsa, ut ab iis ordiretur librum secundum, qui erat futurus de Miraculis; nam hæc accepta fatetur, ex memoria auctorizata per Alfonsum Ruiz Notarium publicum, & multos testes: qui Alfonsus dicit se fuisse tempore Garciæ Sanchez Mesiæ Commendatoris Carabacensis, consanguinei Don Gomez Mesiæ Magistri S. Jacobi. Hoc autem posito, scilicet quod inter relationem historiæ & Conclusiunculam prænotatam locata erant miracula mox describenda, habetur annus, quo illa sic authentice transcripta sunt: subjungitur enim num. 13 hæc clausula terminativa. [& fide certissimorum testium,] Quidquid hic scriptum est contigit ab anno MCCCLX usque ad MCCCLXXV, eo tempore quo Rex Castellæ erat D. Henricus, ejus nominis secundus. Fuit autem ab anno MCCCLXVII, quando juxta Carum in Histor. 3 Ordinum lib. 1 cap. 28, exauctorato Garcia Alvarez, in Magistrum Ordinis S. Iacobi assumptus est, non Gomez, sed Gonzalez de Mexia, & regnum cum vita terminavit anno MCCCLXXIX. Proinde tota tam historiæ quam miraculorum eatenus expositorum scriptura, credi potest ad jam dictum annum MCCCLXXV pertinere; quando ab eo quo Crucem apparuisse arbitramur tempore, solum effluxerant duo secula cum dimidio. Non longa sane temporis intercapedo in materia traditionum, quarum credibilitas etiam ad multo majora annorū spatia sese solet extendere, tanto tamen semper minor, quanto a sua origine longius recedit. Et hoc quidē dictū sit cum respectu ad historiam apparationis miraculosæ, capite superiori relatam: nam miracula (ut apparet) fidem accipiunt a præsentibus, & cum ipsa scriberentur viventibus pro parte majori testibus, hoc tenore.

[12] Tempore Garciæ-Sancii Mesia Commendatoris Caravacensis anno MCCCXLVIII, grande incendium exarsit in ecclesia & turri S. Veræ-Crucis, [scitur de Cruce citra noxam flammis erepta an. 1348.] adeo ut effluens per portam cera liquefacta & ardens æquaret altitudinem dimidiæ tibiæ; flammæ autem pertingerent usque ad supremum culmen ipsius turris. Nihilominus armiger quidam ipsius Commendatoris, magna cum devotione dixit, quod paratus erat mori in obsequio S. Veræ-crucis; adeoque vel ipsam in sua capsa eripere igni, vel in eo conatu vitam ponere. Irrupit ergo per medias flammas, capsamque S. Veræ-crucis ab iis extraxit, prorsus illæsus egrediens. Hic porro merito dolet Robles, nomen viri, æterna memoria dignum, non fuisse scripto consignatum: deinde, ut ad secundum Miraculum transeat commodius, notat eo ipso tempore magnam illam atque universalem mortalitatem extitisse, cujus calamitates versibus suis Petrarcha intexuit; putatque ejus prænuntium fuisse incendium istud: deinde interruptum contextum sic prosequitur: Postea anno secundæ mortalitatis, qui fuit MCCCL, Commendam Caravacensem administrante Petro Alvarez, tam ipse Commendator quam armigeri sui, [& mortalitate anno 1350 prænuntiata.] ac multi boni viri, istic forte præsentes, viderunt efferri in cælum magnum splendorem ardentium cereorum ex capella S. Veræ-crucis: quod magni prodigii loco habitum: statimque secuta est altera ingens mortalitas. Addit vero iterum Robles, eadem pestilentia extinctum fuisse Regem Alfonsum XI, in obsidione arcis de Gibraltar. Ita scribere Ioannemi Nonii de Villasan in prædicti Regis Chronica cap. 341. Alias etiam, tempore ejusdem Commendatoris, excurrerunt Mauri Morataliam usque, & magna præda collecta Velezium abduxerunt uxorem Didaci Gil: quæ ibidem detenta commendavit se S. Veræ-cruci. Mox autem aperta ei ultro est porta quædam, & ipsa trans lecticam, [deque muliere & juvene apud Mauros captivis, & solutis.] intra quam dominus suus dormiebat, desiliens, pervenit usque ad portam domus: quam aperiens, abiit ad domum alterius Mauri, ubi captivus tenebatur Christianus quidam cognatus suus, cui nomen Gonsalvo Ferrerio. Aperiens ergo etiam istius domus portam, intravit solvitque cognatum a cippo cui adstringebatur. Tunc pariter demittentes sese per murum quemdam, quarto post die appulerunt Caravacam: ibique noctem pervigilem egerunt in ecclesia S. Veræ-crucis, relictisque ferreis quæ Gonzalvus attulerat vinculis, abierunt.

[13] Commendam gerente Ægidio Rodriguez Nogerolio, quodam die, cum turba multa S. Veram-crucem in processione deduceret, ipsam intra brachia ferente Joanne de Parega, nunc Lorcæ commorante, [Narratur ibidemquod S. Crux intra capsam sonum ingentem dedit,] tunc autem annorum circiter quatuordecim puero; & hunc sustentantibus hinc quidem Petro Garcia, tunc scriba oppidi Caravacensis, inde vero Joanne Pereton; accidit circa ecclesiam S. Bartholomæi, quæ procedentibus transeunda erat, quod Vera-crux quasi tonitru dedit intra arculam suam, nulla ejusmodi sonitus causa apparente. Obstupefecit omnes miraculum tam grande, judicaruntque alteri portitori tradendam Crucem, qui fuit Ferdinandus filius Joannis Pereton, puer parvulus; itaque perrexerunt cœptam pompam deducere. Postquam vero ad ecclesiam redierunt, aperta capsa invenerunt argentum, cui S. Vera-crux inclusa erat, crepuisse, incertum qua de causa; in ipso autem loco, ubi miraculosus sonitus exauditus fuit, fundata est postea Parochialis ecclesia, quæ hodiedum manet. Rursus tempore ejusdem Ægidii Rodriguez, degebat Caravacæ vir quidam, non solum alearum lusui perdite addictus, sed etiam solitus inter ludendum abnegare S. Veram-crucem, adeo ut vice quadam tantum non raptus a diabolo fuerit. Haud tamen propterea execrationes consuetas dimisit. Cum ergo Commendator prænominatus, aliis bonis viris comitatus progrederetur versus ecclesiam S. Mariæ, & aleatorem prædictum audiret more solito dejerantem; [quod ineam blasphemus punitus sit,] cannam quidem quam manu ferebat quasi percussurus extulit, sed irruens in eum alter ipsam de manibus violenter extorsit, cœpitque fugam versus turrim S. Veræ-crucis. Currebant ergo post eum alii, videruntque impingentem in valvas ipsius turris, nullo ferreo repagulo clausas, sed simpliciter conniventes; nec tamen eas, quocumque adhibito nisu, aperire valentem: quare exinde prosiliens inter duas murales pinnas, eisdem cum ipso ruentibus decidit, [& duo captivi liberati:] malaque morte periit, qualem execrando tam pretiosam Reliquiam commeritus erat. Postea juvenes duo, Oscæ captivi in domo Ali Alcizarii, commendarunt se S. Veræ-cruci; & liberati dimiserunt compedes suos; atque egressi de loco per nocturnas tenebras, neque scientes quo vel qua irent, postero die invenerunt se in hoc oppido. Erant autem, [& hæc intra 1360 atque 1375,] unus quidem eorum Argonensis, alter Mesensis. Porro quidquid hic scriptum est contigit ab anno MCCCLX usque ad MCCCLXXV, eo tempore quo Rex Castellæ erat D. Henricus, ejus nominis secundus. Et hic ego primam scripturam, coram Garcia de Cardenas factam, terminari reor: postea vero eidem chartæ succeßive adscripta miracula sequentia.

[14] [item anno 1376 cæcus illuminatus,] Post ista, anno Æræ MCCCCXIV, qui est annus 1376 venit Caravacam Alfonsus Martin, cribrator, civis Hispalensis ex Collatione S. Ægidii, cæcus, ducente ad manum filio, obtulitque S. Veræ-cruci casulam sericeam calicemque argenteum: & noctem totam ibidem pervigilavit. Sub horam vero matutinam soporato sanguis erupit ex oculis, quos deinde experrectus sibi persanatos sensit, tam bonis iis utens quam ullus ex nobis, sanusque remansit. Actum hoc coram Commendatore prædicto, & aliis viris bonis hujus loci. Anno 1387 * erat Commendator Caravacæ, [puer mortuus suscitatus,] decimus tertius ex Ordine, D. Gometius de Soto-mayor, cum esset Magister S. Jacobi D. Gometius Suarii de Figueroa. Tempore istius Commendatoris annis jam circiter quatuordecim præteritis, misit Paganus Rodriguez, incola prænobilis civitatis Murciensis, lampadem argenteam, involutam sindoni mortuariæ filii sui, qui mortuus eique involutus fuerat, sed commendatus huic S. Veræ-cruci revixit. Coram omnibus autem elevata est lampas, quæ hic prius erat, atque ex oleo quod continebat transfudit in novam, & utrique simul ardenti abundavit oleum. Anni jam circiter sex transierunt (numeramus autem 1382 *) quod ingens tempestas locustarum pervasit oppidum territoriumque Lorcense, spem totam futuræ messis depascens, ac ne in arboribus quidem viroris aliquid reliquum faciens. Missi huc ea de causa fuerunt Petrus Dias de Corduba, Petrus Joannes de Palentia, [lo ustæ an. 1386 abactæ,] & Joannes de Corvalan: qui instituta processione, S. Veram-crucem intinxerunt aquæ, & aquam inde defluentem tulerunt Lorcam, eaque consperserunt agros: quo facto intra tertium diem cessavit calamitas, nec quidquam ulterius facere animalcula noxia potuerunt.

[15] [& hæc ultima addita an. 1392.] Hactenus Appendicula illa, ut est apud Robles, annorum zyfris (meo quidem judicio) mendose transcriptis vel impreßis: quas si juxta marginales correctiones mutare liceat, rectus omnino ordo erit, neque postremum censeri debebit factum scriptumque citius, quam fierent & post annos quatuordecim scriberentur penultima duo. Etenim sicut post annum MCCCLXXV (in quo finit Relatio, curante D. Garcia de Cardenas scripta) recte sequetur primum Appendiculæ hujus miraculum de anno MCCCLXXVI; sic huic succedent etiam recte secundum ac tertium de anno MCCCLXXVIII; & ultimum factum fuerit anno MCCCLXXXVI; annis utique VI prius quam ultimum, & XIV annis prius quam penultima scriberentur; siquidem scripta omnia fuerint anno MCCCXCII. Incuria autem magna usos Roblesii typothetas in zyfris ejusmodi, videmus etiam pag. 104, ubi eadem locustarum depulsio memoratur, & pro 1382 hic expreßis, invenitur 1384. Sic infra num. 21 die Veneris sancto, XIV, pro IV Aprilis cogar scribere, ita exigente Paschali calculo anni MCCCCXXX, qui Pascha retulit, non VI Aprilis (uti perperam ibi dicitur) sed XVI, uti reposui: erat enim littera Dominicalis A, cyclus Lunæ 6, ultimum autem Pascha actum VI Aprilis fuerat anno MCCCXCIII, neque ipsum tali die rediit nisi anno MCCCCLV. Deprehenso autem tam evidenter ejusmodi vitio, consultum censui nu. 24, tres annos adscribere intervallo unius miraculi ab altero, pro duobus; & pro anno MCCCCLXXIV notare LXXVI; ac rursum num. 25 & nu 28 pro MCCCCLXXII, LXXVII; item num. 32 MDXCVII, pro XCII, ut suo ordine relata habeantur omnia, & culpa confusorum numerorum penes solos typothetas residere credatur, Ex tali correctione illud etiam commodum sequitur, quod scriptio quæ alias deberet dilata credi usque ad annum MCCCCI vel II, [ante incendium anni 1393.] præcesserit immediate annum vastationis & incendii, oppido & ecclesiæ Caravacensi a Mauris Granatensibus illati anno MCCCXCIII: poßitque pro singulari Dei sanctæque Crucis beneficio numerari, quod scriptura hæc (in arca ipsius sanctæ Crucis olim servata) flammas evaserit, quibus alia publica omnia oppidi monumenta conflagrasse probat Robles pag. 81, adducto Instrumento authentico, penes civem quemdam Caravacensem etiamnum existente, per quod filiis Martini de Pareja testimonium, de bona & antiqua sui Patris nobilitate, ex archivio loci petentibus, respondetur, quod tempore rebellionum sub Commenda Petri Lopez Faxardi, Mauri combusserint omnia quæ requirebant scripta, quando toti villæ flammas subjecerunt. Existimat Robles, hoc incendio periisse quidquid antiquarum scripturarum de historia & miraculis S. Crucis Caravacæ inveniebatur tempore Joannis Ægidii de Zamorra, ad S. Ferdinandum scribentis, & quidquid deinde scripto fuerat consignatum. Sed præterquam quod illum, ex solo Higuera notum scriptorem, fictitium eruditi censent; ita in hac opinione confirmor ipso jam exposito memoriali anni MCCCLXXV; cogorque credere, nihil tunc aliud inveniri potuisse quam quæ retulimus; alias enim talium scripturarum mentio facienda fuisset ab eis, qui (uti apparet) intendebant historiæ & miraculis præmemoratis fidem omnibus quam certißimam facere.

[16] Pluris merito faciendum est, quod laudatus priori Capite Doctor Oncala, post relatam utcumque miraculosæ apparitionis historiam refert, [Prædictis addit Oncala,] partim ex traditione Caravacensium, necdum figmentis novitiis inquinata; partim uti testis de visu, his verbis. Est ea Crux in hodiernum usque diem, non incolis tantum, sed Hispanis omnibus, maximis honoribus venerationeque semper habita: quam summo studio summaque vigilantia, in edita fortissimaque arce positam, asservant [inclusam] * arculæ, ut & perpetuo lumine illuminetur, & non nisi tribus clavibus clausam venerentur * religiose, vicini provincialcs. Tradunt etiam a pastore subreptam, & nimio quasi pondere furem disruptum, [quod S. Crux furem suum disrupit,] & [ad] arcem divinitus reversam: usque adeo divina numina delicta latrociniaque [non] patiuntur, nec sine pœna facinora praviora relinquunt: tanti est * jus suum cuique tribuere. Narrant & alia quam plura certissimaque miracula, non aspernanda, sed quæ ob brevitatem non vacat in præsentia [rum] recensere: iniquis * enim spatiis exclusi, alio stylum intendimus properantius: sed illud non desinam interim [monere.] Celebrant Carabacenses Veræ-crucis festum solenne ad * V Nonas Maji, conventumque celeberrimum ibi peragunt mercimoniorum, quo mirum est quanta advenarum præsentia, quanta confinium populorum copia, adja[cen]tiumque provinciarum turba avidissime confluat.

[17] Aliud [quoque] sanctius frequentiusque miraculum * ac solennius non * videtur prætermittendum. Etenim multi religiosi [Sacerdotes] urbis ac provineiæ, cum tota plebe, incensis funalibus, magna pompa magnaque veneratione, non sine choreis & saltatoribus, inter maximas peregrinorum constipantium catervas, apertam Crucem ex * arca depromptam, inauratæque lecticæ impositam, quotannis usque ad proximum lacum efferunt (Acequiam vocant) inibique ter urbanus Archipres[by]ter eam lymphis mersam (extremam ejus nempe partem intingens) [extollit: [& 3 Maji processionaliter delata ad aquas sanctificandas, eliciat sereno cælo pluvias.] terque eadem] coram frequenti populo aspicienda adorandaque circumfertur. [Tunc] quasi aquis [inferioribus] sanctificatis & vocatis supernis, (mirabile visu) confestim pluviæ, apertis nubibus de cælo descendentes, ingruunt sæpe vesperato festo, & per ternos quaternosque dies * celebritatis sæpius per Octavas effluunt: quibus desiccata arva fœcundiores fruges, & * luxuriosius crescentia pabula innumeris gregibus & animalibus * inundant: quod ut * verum, admoniti hisce oculis, præsen[te]s inspeximus, fidem scriptis facturi: oppidanique seniores affirmant, numquam se sine opportunis optatisque pluviis id festum celebratum meminisse, qua una re fructus colligunt uberiores. Hinc * urbs illa præ vicinis plus abundat opibus. Sed & naturæ lociq; vitio Deus optimus maximus hoc muneris miseratus indulsit: est enim ea Hispaniæ pars & solis acerbitati exposita ad meridiē, atque ob hoc sitibunda; nisi * annuis per rivulos aquis [ariditatem terræ] lenientibus, agri juvantur: ut [pote regio], quæ vix de cælo pluvias agnoscat pro tempore, nisi [iis] Veræ-crucis beneficio reclusis, levetur * sitis. [Quia autem in eadem Vera-cruce remediū] tempestatum præsentaneum juvamen [&] admirandum experti, cernimus; ideo a Deo bonorum omnium fonte summam [ei] virtutem attributā facili fide cognoscimus, cui per infinita secula laus, honor & gloria. Amen.

[18] [S. Crucis alia duo festa celebratur,] Quo ritu quibusq; ceremoniis fiat prædicta aquarum sanctificatio, prolixe describit Robles lib. 2 cap. II; putatque eam suum habuisse principium a beneficio Lorchensibus impenso contra locustas, anno (ut nobis visum) MCCCLXXXVI, cum aquam Caravaca petiissent, attactu Veræ-crucis sanctificatam. Ibidem etiam ait, præter primarium & omnibus notißimum festum S. Crucis III Maji, celebrari XVI Iulii, sed paulo minori solennitate, Triumphum S. Crucis, jam olim ab anno MCCX institutum festū, & tota Hispania agi jussum, in memoriam clarißimæ illius victoriæ, a sancti Regis avo Alphonso ad Navas Tolosanas tali die relatæ anno prædicto. Hic cultus, lapsu seculorum quatuor, multum refrixerat; ut autem Caravacæ denuo resumeretur, auctor fuit noster P. Agnaya: qui anno MDCVI ad populum verba faciens, suasit persuasitque debitæ gratitudinis demonstrationem illam renovandam. Similiter etiam mense Septembri celebratur Crucis Exaltatæ festum, die XIV, circa quem diem divinando conjectamus natum fuisse S. Ferdinandū. Narrat porro idem Robles cap. 16, Michaëlem Reyna, civē quondam & Consulē Caravacensem, [& instituitur collegium Societatis Iesu,] pœnitudine magna peccatorum præteritorum tactum, eoque deliberantē quo satisfactionis genere melius elueret noxas contractas; induxisse in animum, quod nihil divinæ majestati facere acceptius posset, quam si honorem S. Crucis promovendum modis efficacißimis curaret; efficaciorem autem excogitare nullum poterat, quam fundationem Collegii Societatis Jesu. Ad illum enim usque diem nullum Religiosorum Mendicantium cœtum habebat Caravaca; postea vero, introducta Societate nostra, accesserunt alia monasteria quinque, Hieronymianum scilicet unum pro viris; duo Franciscani, & duo Teresiani instituti, virorum virginumque. Facta ergo fundatio est, & Fundator, in alium plane virum exinde conversus, [in cujus oratorio postea inventum corpus Fundatoris per ann. 20 incorruptum.] Christianæque humilitatis & aliarum virtutum factus omnibus exemplar, diem suum postremum obiit anno MDLXXI, XVII Ianuarii, atq; in temporario oratorio, quod aptaveramus dedicandumq; curaveramus, est sepultus. Postea vero cum anno MDXCII ad novam instructioremque ibidem ecclesiam nostram transferendum esset optime meriti Fundatoris cadaver, inventum est prorsus integrum ac suaveolens; quamvis neque balsamo neque alia re ulla fuisset adversus putrefactionem munitum. Hoc autem per transennam indicatum oportuit, ut intelligatur unde processerit nostrorum Patrum erga S. Crucem Caravacanam devotio, zelusque eamdem quaquaversus propagandi, distributione Crucularum illius attactu consecratarum; simul etiam ut appareat, quam non immerito mihi sumpserim (licet id aliquantum videatur ultra assumpti operis argumentum esse) historiam illius vindicandam a fabellis recentioribus.

[19] [Anno 1589 scribitur,] Restat hoc loco producendum aliud publicum Instrumentum, repertum apud sæpe citatum Robles pag. 85. In oppido Caravacensi anno MDXCVIII, coram me Joanne Abril, Notario publico intra diœcesim Cartagenensem, & testibus infrascriptis, personaliter comparuit Ferdinandus Lopez, Clericus Presbyter, natus & habitans Caravacæ; dixitque venire ad instantiam Joannis de Robles Corvalan Clerici, rogatum, ut velit jam nonagenarius declarare ad memoriam posterorum quædam, circa S. Veram-crucem ejusque originem. Dixit ergo, quod cum anno MDXLVIII relatum fuisset civitatis Murciensis Inquisitoribus de S. Cruce, quæ servatur in castro & arce oppidi Caravacensis, [quomodo an. 1548 inquisitione de miraculis facta,] in ordine ut sumpta informatione de miraculis, quæ ea mediante consecuti sunt indiesque consequuntur fideles, iisdem suæ approbationis certitudinem adderent. Cumque Inquisitores eum in finem huc misissent prȩnominatum Ferdinandum Lopez Clericum, tunc ipsius sacri Officii ministrum; ipse informationem faciens, & verificationem apparitionis atque miraculi, examinavit Genesium de Robles seniorem, Didacum de Mesa, Petrum Muñoz, & Ferdinandum etiam seniorem, aliosque. Hi dixerunt, scire se per traditionem majorum suorum, esseque publicum & notorium, quod sanctissima Crux quæ est in castello, allata sit ab Angelis in turrim, eo loco ubi nunc est, quemadmodum ipsius miraculi relatione circumfertur.

[20] Dixit etiam prænominatus Ferdinandus Lopez, quod examinavit Alfonsum Sanchez, simul cum aliis testibus, adjuratum super altari cedrino quod est in ara, quod altare consistit ad manum sinistram majoris altaris in ecclesia veteri hujus oppidi, [compertum sit S. Crucē solitā prænuntiare adventum Maurorum,] & vulgo nuncupatur altare Solitudinis Dominæ nostræ. Hic vero deposuit, moris fuisse, eo quod oppidum erat finitimum Mauris Granatensibus, vigiles constituere ad altare in quo servatur S. Vera-crux, cui alia nulla sera aut custodia erat. Cum autem contingebat Mauros versus oppidum aut agrum circumjectum incurrere, ipsa S. Crux strepitum quemdam ciebat: quo audito prædicti vigiles pulsabant campanam, quæ hodiedum est in turri: quibus sæpius respondebant excubitores in turribus, [cui ideo apponebantur nocturni vigiles.] Nova ac Veteri atque Patibularia, quæ singulæ quasi una leuca hinc distant; respondebant autem excitando fumum. Sicut ergo non nisi notæ probitatis hominibus, & in quibus magna habebatur fiducia, committebantur vices ejusmodi vigiliarum, unde tantum omnibus in commune proveniebat emolumentum; ita ceciderat aliquando sors in ipsum Alfonsum Sanchez.

[21] Eodem tempore ibidem Sacristæ officio fungebatur ab annis aliquot Sacerdos quidam, [Horum unus testatur ablatam a Sacrista,] huc fraudulenter missus a Capitulo Toletano, cupiente ad ecclesiam suam transferre S. Crucem: qui cum suam integritatem probitatemq; toti civitati abunde probasse videretur, nemini suspectus erat. Huic ergo ad S. Crucis custodiam socius una noctium datus Alfonsus, cum quadam necessitate urgente foras exire compelleretur, commoditatem inscius præbuit Sacristano ipsam subripiendi ex capsula, in qua etiam servabantur testimonia apparitionis miraculosæ. Ibat Toletum versus prædo sacri depositi, eademque die vir honestus huc veniens Moratalia, supra locum qui dicitur S. Francisci, nunc a Crucibus nominatum, passim notum omnibus & leucæ quadrante distantem Caravaca, luminaria quædam conspexit, interque ea sanctissimam Crucem. Nuntiavit ergo Caravacæ quæ viderat. [miraculose receptam,] Venerunt mox Parochus & Clericus quidam peregrinus, tum forte præsens, cum civibus omnibus processionem devotam constituentibus, & S. Crucem in turrim suam ad proprium altare retulerunt: in ipso autem loco, ubi reperta Crux fuerat, apparuit fons novus, qui istic hodieque manat. Porro cum loci Commendam gereret D. Petrus Faxardus, primus Marchio Velezinus, facta sunt, tabula picta altaris, sacrarium, & reliquiarium, quæ nunc habentur, ut melius fideliusque servari possint omnia.

[22] Dixit insuper prænominatus Clericus Ferdinandus Lopez, [sed absque vetustis scripturis:] quod de mandato Inquisitorum ab anno prædicto MDXLVIII usq; ad L, biennium manserit in Curia Vallisoletana, solicitando restitutionē instrumentorum & chartarum testimonialium, a Toletano Clerico sublatarum; eoq; rem adduxerit, ut nisi mortuus fuisset Concilii Præses D. Ferdinandus Niño, ipsas fuerit per sententiam recuperaturus relaturusque &c. Hactenus Instrumentum illud, quod profert Robles ad confirmandum factum, initio Capitis 3 a se relatum, ubi notat consilium rapiendæ S. Crucis sumptum Toleti fuisse sub Archiepiscopatu Fr. Francisci Ximenii de Cisneros Cardinalis, qui Cathedram tenuit ab anno MCCCCXCV ad MDXVII; suoque Primatis jure usus, atque persuasus ex majori S. Crucis honore futurum, si in Primatiali ecclesia honoraretur, maluerit permittere ut clā auferretur, quam cum seditionis periculo palam transferendam mandare. Ait etiam Robles, Clerico ad id delecto prius quidem sacristiam Parochialis ecclesiæ, deinde multum probato custodiam S. Crucis commissam esse, quam is sexennio tenuerit: propositi autem exequendi occasionē nactus sit tempore Cardinalis Taveræ, adeoq; post annum MDXXXIV. Denique accusat eumdem Clericum quod requisita instrumenta occultarit, [quas Toleti exhibitas & clam restitutas fuisse opinamur.] ne publice confunderetur, pertinaciterq; negaverit ea penes se esse. Sed vereor ne id judicium temerarium prorsus sit; malimque, ad ipsius Clerici totiusq; Capituli Toletani excusationem, præsumere, quod Toletum perveniens Clericus; neque Crucem inveniens, quam se adferre credebat, sed solas chartas (ipsas scilicet, quas supra dedimus, scriptas tempore Garciæ de Cardenas); eas quidem ostenderit Canonicis a quibus missus erat, in testimonium impleti quantum in se fuerat mandati; sed ipsas, vel eorum suasu vel propria sponte, clam vel palam, referendas curaverit istuc, ubi postea sunt repertæ, & anno MDLVI ad authenticandum oblatæ, ab ignorantibus easdem esse, quæ tantantopere requirebantur, superstite dumtaxat memoria ablationis, restitutionis non item.

[Annotata]

* imo 1378

* imo 1392

* avolæ

* religiosis

* vis

* etiam

* ad IV

* ad

* video

* arco

* celebritate

* luxuriosis

* mundant

* quos ut rerum

* Tunc urbe

* animis

* cibus ut

CAPUT III.
Vetusta alia & probe testata miracula, ex Historia Caravacana Roblesii.

[23] Ab historiæ Caravacanæ probatione transeo ad Miracula, documentis hactenus adductis non comprehensa, & proxime secuto seculo XV patrata qualia ex monumentis Caravacensibus Robles producit Hispanice. [An. 1430 puer letaliter vulneratus a Mauro,] Anno MCCCCXXX convenerat civi cuidam Caravacano, cujus nomini parcitur causa familiæ, cum Granatensibus Mauris, ut pro constituto pretio eis traderet oppidum. Verum in ipso exequendi facinoris articulo audita est Crux Sancta, intra arculam majores solito ictus dare; & statim post visi sunt excubantes in turribus signum edere Maurorum advenientium. Accesserant hi ad oppidum ipsa nocte feriæ VI majoris, XIV Aprilis; cumque adventum suum innotuisse cognovissent, deflexerunt Ciezam & pervenerunt ad vicum quemdam Campoloy dictum. Hic quidam pastor Didaci de Fuensalida, proavi mei, in altam evadens quercum, ut transeuntes evaderet falleretque; commissum sibi ejusdem Didaci filium parvulum, proavunculum meum, sub vepreto quodam absconderat: secundum quod transiens Maurus eques, [miraculose sanatur,] & circumspiciens causam quæ consternatum ex improviso equum ferocire fecisset, puerum advertit, in eumque septies hastam suam contorsit: quapropter reversus postea ad locum pastor, puerum reperit tantum non mortuum: sustulit eum tamen, atque in domum patris detulit. Hic eum qui aderant S. Veræ-cruci commendarunt, promittentes, quod servatum in vivis Ecclesiæ ministerio consecrarent. Sanatus est per Dei gratiam puer; studiisque peractis effectus Clericus, etiam receptus fuit Uclesii inter Fratres Ordinis S. Jacobi, ubi habebat patruum ejusdem habitus, [& vivit ultra annū 1540,] Alfonsum de Fuensalida. Ipse vero Genesius de Fuensalida, factus in oppido Morataliæ Parochus, ad tantam pervenit senectutem, ut annum CXV ætatis transcenderit: siquidem anno MDXL adhuc in vivis versabatur, & quando læsus fuit censebatur esse tredecennis; multique adhuc supersunt, tam hic quam Morataliæ, qui eum sibi visum notumque meminerunt.

[24] Eodem anno, ipso die Paschatis XVI Aprilis, iidem Mauri Ciezam advenerunt, captoque & expilato oppido multos Christianos abduxerunt captivos: ac supposito deinde igne revertebantur ad propria onusti manubiis. Id cum Caravacani intellexissent, Lorcanos admonuerunt; unanimiterq; egressi obviam, invenerunt hostes in campo quodam exiguo, quem ab hoc eventu Equitum-campum dixerunt. Ibi acerrimum utrisque certamen incubuit, eo quod Mauri numero maximo essent, animo nostri; dumque Maurorum pars pugnabat, progrediebatur altera, [reportatur insignis victoria de prædonibus:] pergebatq; in tutum subducere prædam. Hoc ergo prȩvertere cupientes nostri, mutuo se cohortati conglobatique, invocato nomine S. Crucis, quæ ipsis eo loci apparuisse dicitur, tanto impetu se intulerunt in barbaros; ut multis eorum cæsis, reliquos in fugam egerint, omnemque prædam ex iis receperint. Nihil autem dubitabant hujusmodi successum divino isti vexillo referre acceptum. Anno MCCCCXXXII Caravacam venit Religiosus quidam ex Ordine S. Francisci, [sanatur surdus ac mutus:] post gravem quam passus fuerat infirmitatem, linguæ atque aurium usu privatus. Hunc pia mater sua ad Capellam Veræ-crucis adduxerat, per eamque Dominum deprecans loquelam auditumque recuperavit filio, citra moram ullam. Anno MCCCCLXXII, Joanne de Haro Commendam Caravacanam administrante, [lampas ultro accenditur.] ipsemet declaravit, coram ordinario Prætore loci Petro Fernandez Botia, quod in oratione consistens coram altari S. Crucis, animadvertit extinctam, quæ ibi erat, lampadem lumen amplius nullum dare; ideoque pedissequis suis ephebis mandavit, ut eam reaccenderent. Verum priusquam aliquis eo perveniret, ultro illuminatam ardere iterum conspicit, idque pro magno ac certo miraculo habuerunt, tam ipse, quam qui aderant alii.

[25] Anno MCCCCLXXIII, die X Octobris eademq; Dominica, summo mane venit huc quidam, dicens se Alfonsum de Morote nuncupari, [Servus Æthiops, ex fama S. Crucis cupidus Christianismi,] ipsiusmet loci Morotensis inquilinum. Hic socium secum ducebat Æthiopem, nomine Benalique, nullis vinctum catenis, cum ipse compedes traheret pondere librarum circiter sexaginta. Medio autem juramento declaravit, coram Fr. Antonio de Poza, Locum-tenente Vicarii hujus Commendæ, honorabilis viri D. Didaci Chacon, quod Bazæ captivus apud Mauros, sub potestate Salini Abendegæ, auditus est die quodam a præsente Benalique suspirare; & gemitus causam interrogatus, responderit, quia se videbat in captivitate positum, optabatque reverti in patriā. Cui Æthiops: Vide ut secretum mihi serves, Alfonse, & ex veritate tibi affirmabo, per legem veri Dei, me, postquam inaudivi de Cruce Caravacensi & magnis quæ operatur miraculis, æstuasse vehementi desiderio Christianismi amplectendi. Cum ergo dominus noster mihi crediderit, ut vides, curam Christianorum custodiendorum; si placet, & viam nosti qua Caravacam itur, commendemus nos Deo & S. Veræ-cruci, eamusque Caravacam, & ego fiam Christianus. Conscendemus autem mulam sub vesperam, & si quis abeuntes interroget, Quo? respondebimus, In vineam, ad colligenda sarmenta. Factum est autem uti proposuerant feria quadam sexta circa vesperam, [cum captivo Christiano fugam init,] & cœperunt proficisci usque in noctem; quando exerrantes a via audiebant tympanum Bazæ pulsari, ob animadversam fugam suam; neq; multum fuit cum egressi plures post eos sunt, intercepturi abeuntes. Quid agerent, medio deprehensi in campo extra publicam viam? Genua flexerunt versus ortum solis, Deumque & S. Mariam de Guadalupe nec non S. Veram-crucem rogarunt, ut auxilium sibi salutemque præsarent, [& mirabilitter pervenit Caravacam.] neque sinerent relabi in manus hostium Fidei sanctæ. Ecce autem apparuit eis in aëre sculptura lignea, veluti castelli, plane similis oppido arcique Caravacensi, quantum balistarius arcus jacere potest. Ad illud cum gressus intenderent, disparuit quidem visio tota, ipsi vero se invenerunt in via regia, quam prosequentes usque mane sabbati, toto quidem die delituerunt in agro; sub noctem vero resumentes iter, altero die mane, id est Dominica, huc intrarunt. Hos ut prædictus D. Commendator vidit, jussit Alfonso vincula demi, quorum par unum appensum est in ecclesia S. Crucis, alterum in Guadalupe missum, sicut is se vovisse affirmabat; Æthiops autem effectus Christianus, nomen sumpsit Joannis a Vera-cruce. Testes prædictæ depositioni & adjurationi fuerunt Bacalaureus Alvarus de Pratada, Alvarus de Mula, & Garcias de Aguilar, famuli & armigeri prædicti D. Joannis de Haro.

[26] Annis post id tribus aliud miraculum contigit, cujus testimonium habetur sequentis tenoris. Cum esset hujus loci Caravacensis Commendator fortunatus Eques D. Joannes de Haro, [Proditio pulsu S. Crucis indicatur,] in festo S. Crucis III Maji, Feria quoq; III, in anno Salvatoris nostri Jesu Christi MCCCCLXXVI, coram honorabili Petro Fernandez Botia, Prȩtore ordinario dicti oppidi Caravacensis, atque Francisco de Salas, scriba Domini Regis nostri, ac testibus infrascriptis, personaliter vir quidam comparuit, dicens, sibi nomen esse Laurentius de Barrio-novo, domicilium autem Beatiæ; & asseruit quod XV Martii anni prȩsentis, cum noctu vigilaret in castello S. Crucis, audiverit ab ea quosdam pulsus: ideoque se redivisse aliis quoque noctibus, & idem semper expertum; usque dum alii etiam testes, cum & absque illo, eosdem audirent. Iterati sunt autem pulsus illi noctibus singulis, usque dum huc advenit nuntius, missus a D. Lupo Vasquez de Acuña, Præfecto Cazorlensi, cum litteris, quibus significabatur D. Joanni de Haro, quosdam proditores in hoc oppido jam pepigisse cum Mauris de tradendo eo. Ipsa autem nocte, qua talis epistola allata fuit, cessarunt prædicti pulsus. Super quorum veritate cum dictus Bartholomæus juramentum præstaret in forma juris, testes adfuerunt Sancius de Parega, Joannes de Ubiedo, & Martinus Montego, famuli & armigeri prænominati D. Joannis de Haro. Rursum, sub eodem Commendatore, aliud miraculum consignatum fuit publico instrumento hunc in modum.

[27] In oppido Caravacæ, XVIII die mensis Maji, anno a nativitate D. N. Jesu Christi MCCCCLXXVII, in præsentia mei Francisci de Salas Scribæ Regii, [Commendator quidam cum aliis captivis,] coram honorabili Didaco Chacon, Vicario in hoc oppido Caravacensi ejusque Commendaria atque oppido Morataliæ, præsens comparuit honorabilis Eques Petrus Alarcon, Commendator oppidi dicti Membrilia del Tocon, Ordinis S. Iacobi, & dixit: quod cum in oppido quodam regni Granatensis, Velez Album nominato, captivus teneretur a Mauris, nostræ sanctæ fidei inimicis, intra arctum carcerem; & quidem laminis quibusdam ferreis, libras minimum quinquaginta appendentibus, gravatus; ibidem manserit mensibus plus quam tribus. Aderant istic etiam captivi Christiani alii, quos inter convenit carcerem suffodere, quamvis adeo altum validumque, ut mirum fuerit tale quid illos potuisse vel cogitare. Ut ergo ad propositi istius executionem divinum sibi favorem conciliarent, [voto ad S. Crucem nuncupato,] tum alias instituerunt devotiones, tum imprimis se commendarunt Domino Deo nostro, sanctæque Matri ejus Mariæ, & huic S. Veræ-cruci; promittentes quod ab oppido Xiquena, per novem leucas desolatæ regionis Maurorumque insidiis expositæ, pedibus ac tibiis nudis venirent, ac novemdium agerent coram S. Vera-cruce, addita quadam eleemosyna. Cœperunt autem cuniculum moliri intra carcerem, unico usi quem habebant pugione, absq; aliis ullis ferramentis, ut mirum fuerit tantillo tempore tantum operis perfici potuisse; cum Mauri noctu diuque ad custodiam carceris intenti starent. Et tamen solo illo pugione intra octiduū actus cuniculus est, [perfodit carcerem solo pugione,] hiatu tam amplo quam esse solet fenestra; cujus aditum cum non aliter quam egesto rudere possent obtegere, visitantibus tamen eos identidem Mauris inobservata molitio mansit, virtute Crucis, quam desuper formabant malleolis, quibus ad saxa cavanda utebantur, licet rem adeo patentem notare vel cæcutiens potuisset: sed videbantur oculi Maurorum mentesque teneri, ne coram se posita cernerent, aut quidquam agi suspicarentur.

[28] [& in vicinam ferrariam penetrat:] Post octiduum laboris istius cœpit Commendator, cœperunt & alii Christiani captivi, vincula quisque sua scindere, mediantibus quibusdam instrumentis eo idoneis: quod cum agerent, jamque compedes suos media ex parte scissos haberet Commendator, bis die uno evocatus e carcere ad colloquium est, occasione lytri de quo tractabatur; & tamen ne tunc quidem suspicati quidquam barbari sunt. Regressus autem in carcerem ille, ipsa hora tantum acceleravit opus, æque ac alii, ut vinculis soluti omnes a prima noctis hora usque ad auroram paulatim inde egressi sint, præeunte Commendatore, ac Crucem quam istic habebat præferente, discalceati universi, hymnumque Te Deum laudamus recitantes, ordine quasi processionali. Per cuniculum autem suum evaserunt in officinam ferrariam, imminentem plateæ publicæ & aforis clausam: cujus seram cum ab intus perfregissent, duasque ex ipsa porta tabulas abstulissent, eruperunt in prædictam plateam; præcedente, ut dictum, Commendatore cum Cruce, ceteris ordine ac nudo pede subsequentibus. [eaque effracta evadens in plateam,] In ipsa porro platea occurrerunt mulieribus quibusdam Mauricis, a balneo cum lumine domos suas redeuntibus: quæ viso euntium agmine clamorem tollentes, excitarunt maritos suos & vicinos ibidem commanentes. Ast illi nihilominus cœpta gradiebantur via versus portam Veleziam: quo pervenientes, animadversi sunt a vigilibus supra portam eamdem excubantibus: qui sublato clamore saxa jacientes nihil profecerunt, Christianis eo non obstante ausis per portam istam transire. Venerunt deinde ad antemurale sepimentum, quod etiam ipsum clausum ostio erat: unusque Christianorum, quamvis compedes disruptos adhuc ferret, [transilit cum iisdem sociis sepimentum portæ,] transilivit sepimentum, quatuor vel quinque cubitos altum; atque post eum Commendator, aliique; & cœperunt per terram cultam descendere, ab edito oppidi loco, in viam quæ Xiquenam ducit, quamvis eorum nemo sciret qua gradiendum foret, neque quo duceret iter. Quatuor tamen ex illis, admodum onusti ferro, a Mauris post eorum terga egressis reducti in captivitatem sunt: ceteri cum Commendatore Xiquenam pervenerunt, nequidquam insequentibus barbaris, ac sæpe eos transeuntibus, nec tamen videntibus & quasi cæcitate percussis, [& salvus pervenit Caravacam.] per virtutem Dei, sanctissimæ Matris ejus, & S. Veræ-crucis interventum. Digressi Xiquena appulerunt salvi Caravacam, præmemorataque omnia affirmarunt coram testibus ad id vocatis, Genesio de Robles, Roderico Nogueros, & Joanne Begar, civibus Caravacanis. Et ego supradictus Scriba hic me subscribo.

Franciscus de Salas.

[29] Sub eodem D. Joanne de Haro Commendatore, in oppido Caravacæ, XV Octobris, anno a nativitate D. N. Iesu Christi MCCCCLXXVII, [Alius, Mauris inspectantibus fugiens.] erat in ecclesia S. Veræ-crucis vir quidam, Martinum de Beatia vocari se dicens, civemque Argonensem esse: qui finita novemdiali devotione affirmavit, quod mense Majo nuper præterito, Bazæ in regno Granatensi captivus, penes Maurum illius urbis civem, nomine Cad Alvarroz, vinctus tenebatur compedibus, ut minimum quinquaginta libras ferri habentibus. Hoc in statu cogitanti qua ratione posset liber evadere, succurrit ut se commendaret Deo Domino nostro, & S. Mariæ de Guadalupe, ac S. Veræ-cruci Caravacanæ, quatenus inde adjutus pervenire posset ad locum aliquem Christianorum; erat enim itinerum regionis ignarus. Tum cœpit lima ferramenta atterere, eo successu, ut intra duos dies illis se exolverit inobservatus; Bazaque sub noctem egressus est in conspectu Maurorum plurium, quia non poterat aliter. [eorumdem manibus eripitur.] Illi ergo currere cœperunt post eum, qui solus & nudipes ambulabat: ast ipse proximos venire sibi sentiens, conversus inclinavit sese, ut dextera arriperet saxum in eos jaciendum, cum aliud quo se tueretur haberet nihil. Dum vero se convertit, missurus lapidem in pone sequentes, neminem omnino vidit, neque tunc neque postea; sed cum ipsa petra in manu venit Xiquenam: estque ea nunc in Capella S. Veræ-crucis: quamvis enim illam abjicere per viam conaretur, numquam potuit. Testes Lazarus & Joannes de Viamonte, atque Alfonsus de Ubeda.

[30] Eodem tempore Fr. Antonius de Poza, Vicarius Caravacensis affirmavit, jurans per Ordines quos suscepit, venisse puerum, [Curatur puer angina præfocandus:] filium Bartholomæi Sanchez & Catharinæ de Truxilio, angina gravissime laborantem ac suffocationi proximum; venit autem cum eo mater ad Capellam S. Veræ-crucis, oratura pro eo, & scutellam olei oblatura pro lampade. Hanc ergo conspiciens prædictus Vicarius, qui stabat cum Fr. Gonzalvo, Capellano D. Commendatoris Joannis de Haro, S. Veramcrucem prætendens adversus nubilosam procellam, quæ supra civitatem ventura timebatur; mandavit præfato Fr. Gonzalvo, ut guttur pueri ungeret, oleo lampadis ante altare ardentis. Paruit iste, & mox unctus puer per os ejecit grandem atque bicipitem lumbricum, ac loqui cœpit. Reduxit igitur mater filium, deferens secum oleum ad ulteriores unctiones; vix autem tertio iis usa fuerat, cum detumuit puero guttur, quinque lumbricis ejectis expurgatum. Deinde anno MCCCCLXXVIII, cum hujus oppidi Commendator esset Petrus Faxardus, Præfectus Regni Murciensis & civitatis Cartagenæ Dominus, [faber periculose labitur sine noxa.] fabrorum lignariorum quidam, Capared nomine, Decembris die IX, ligna quædam aptans in capella S. Veræ-crucis, cecidit ab altitudine elevationum undecim in rupes quasdam; sed cadens commendavit se S. Veræ-cruci, inventusque est disruptis thorace, subucula, indusio, braccis, atque calceis, illæsus ipse omni ex parte. Anno MCCCCLXXXIII Ferdinandus & Isabella Catholici Reges obsederunt Bazam, multumque laborem exhauserunt ut obtinerent urbem: voverunt autem ire Caravacam ad visitandam S. Veram-crucem, & anno prædicto ac die S. Barbaræ IV Decembris ingressi urbem sunt. Cumque res omnes ibidem ordinassent, transierunt in reditu Caravaca, & S. Crucem visitantes obtulerunt lampadem argenteam, ibi hodie quoque conspiciendam.

CAPUT IV.
Miracula sub præcedentis seculi finem & per decursum præsentis patrata, etiam mediantibus Cruculis, veræ S. Cruci admotis, ex eodem Roblesio.

[31] In partibus istis, quæ plerumque aliud non sunt quam rasa planicies, quandoque, cum minime expectet aliquis, excitantur procellæ tantæ ventorum atque imbrium, [Districtus Caravacanus, obnoxius tempestatibus,] ut saxa, etiam pondo nonaginta, ferentes, ita desolatos agros hortosque relinquant, ac si diluvio aquarum perluti fuissent. Proinde totum oppidum Caravacanum cum suo territorio pridem funditus periisset, nisi ipsi Deus prospexisset de miraculoso sanctæ Crucis ligno, faciens ipsum quotidie triumphare de aëriis potestatibus, per elementa saltem res hominum familiares lædere satagentibus, quando nequeunt eorumdem animabus nocere. Pluribus exemplis id confirmat Robles, exordiens ab hujusmodi. Ego Genesius Salmeron, Scriba Regis ac Domini nostri & civis Caravacanus, certifico, fidemque do ac facio, in verum testimonium eorum qui præsentes videbunt, quod in prænominato oppido, die VIII mensis Novembris præteriti anno MDXCI, coram Licentiato Petro de las Cuevas, Gubernatore & Justitiario Majori hujus oppidi, comparuerunt, Alfonsus de Robles, tam proprio suo quam publico oppidi ac reipublicæ hujus nomine; & Guiterius Robles, ejusdem oppidi & sanctissimæ Crucis Scriba publicus, nomine Confraternitatis & ceterorum, ut Sacrista illius; dixeruntque notorium esse, quod in castello ipsius oppidi habeatur sanctissima quædam Reliquia, [servari creditur per S. Crucem:] sub appellatione & invocatione Veræ-crucis Caravacanæ; quæ, cum hæc civitas olim esset Maurorum, descendit de cælo associata duobus Angelis, ad conversionem infidelium hic dominantium, & depulsionem tempestatum adeo frequenter insurgentium, quæ ad ejus præsentiam cessarunt & cessant; aliaque plura miracula fiunt, quorum fides authentica manet in archivio hujus loci.

[32] [quæ anno 1591, 7. Novembris simili in casu,] His ita se habentibus, contigit, quod nocte ante diem VII prædicti Novembris, tempestas oriretur tonitruorum ac fulminum, cum procella turbinum imbriumque tanta, ut cives formidarent exterminium ultimum; cum præter densissimas tenebras, quas causabat aquarum e cælo defluentium copia, aures animosque perstringeret ruentium pluribus locis ædificiorum fragor, sic ut nemini possibile esset incedere per plateas: quare etiam nec Joannes Martinez, S. Veræ-crucis Capellanus, nec alius quisquam præsumebat versus castellum ascendere, sicut alias consueverant, ad efferendam & exponendam prædictam S. Veramcrucem. Multi nihilominus cives viderunt supra culmen tectumque turris, intra quam illa servatur, [visa est supra turrim multo in lumine,] sæviente quam maxime tempestate illa, multa luminaria accensa, interque ea aliam majorem lucem magisque splendentem. Existimabant ergo, & sic dicebatur, Capellanum prænominatum aliasque personas ibi esse cum sanctissima Reliquia: sed compertum est postea, neque illum, neque alium quemquam in turri fuisse, vel S. Crucem extulisse. Quapropter judicatum fuit, ipsam sanctissimam Reliquiam per se, movente nemine, adscendisse ad fastigium turris, in auxilium incolarum accolarumque, sicut alias sæpe ipsos juverat contra ingruentes ejusmodi tempestates. [quo tamen nemo potuerat ascendisse.] Ut autem hujus miraculi perpetua extet memoria, petebatur ut sumeretur informatio authentica, Gubernatore prædicto suam auctoritatem interponente: prout idem mandavit fieri &c. Oblati autem in testes fuerunt, Ferdinandus Melgares Scriba, Damiana Robles uxor ejus, eorumque filius Ferdinandus Melgares, qui commorabantur in arce. Hi dixerunt omnia supra contenta in relatione; quodque tunc accesserint ad portam præfatæ turris, sed clausam invenerint. Simul etiam examinati fuerunt alii quinque testes; & Capellanus ipse in sua depositione juravit, se nocte illa non potuisse propter nimiam tempestatem accedere ad capellam. Omnes autem declarant, splendores istos supra turrim durasse per sesqui horam. Scriptum vero est Instrumentum Morataliæ, XXVIII Julii MDXCII.

[33] [Sanatur mulier manu manca,] Anno MDXCIV, cum processio S. Veræ-crucis, sub vesperam festi, die II Maji, descendisset de capella ad ecclesiam oppidi Parochialem, ad Officium isto & sequenti die ibidem ex more peragendum; cumque perlata esset Reliquia ad altare, eo fine erectum in media navi; mulier quædam manu manca vocem extulit, instantissime supplicans, ut ipsa S. Cruce manus sibi brachiumque tangeretur (id quod tali occasione ac loco facillime fieri poterat) contacta autem, iisdem membris cœpit uti tam libere, acsi nullam in iis passa infirmitatem fuisset. Dum ergo exultabunda recederet, magnis vocibus glorificans Deum & opera ejus mirabilia prædicans; cæcus, cui a sex mensibus defecerat visus, idem beneficium oculis suis impendi postulavit: sed cum præ circumstrepente & premente turba exaudiri non posset, [eaque tactus cæcus illuminatur.] simili rogavit instantia jam sanatam mulierem, ut se pertraheret propius ad altare prædictum. Hoc dum illa conatur effectum dare, interrogavit eam cæcus, utrum brachiorum attigisset Crux sancta: illa vero respondente, quod dextrum; rursus ille accedens magis institit, ut eo sibi perfricaret oculos: & fidem petentis secuta est gratia expectata, restituto statim & integre visu. Erat cæcus iste ex diœcesis Conchensis loco, Vers de Tovar de Beteta dicto.

[34] Anno MDXCVII nulla in hac regione facta erat sementis, [impetratur pluvia,] eo quod ab Octobri usque ad sequentem Martium defecerant pluviæ, proinde præ inopia pabuli peribant greges. Ergo Clerus & Concilium oppidi decreverunt in vigilia Incarnationis Dominicæ, quando serenissimum cælum æque ac unquam in Ægypto nullam spem aquæ faciebat, processionem totius populi ducere ad capellam S. Veræ-crucis: quo facto cum ab ea reverterentur, tam copiosa decidit pluvia, ut domum quisque suam ingrederetur, [& serenitas.] non minus ab imbre madidus, quam lætus pro impetrato beneficio. Eodem anno, tam densæ nebulæ tantaque obscuritas aëris incubuit agris toto vere, ut messis faciendæ spes omnis elanguesceret: instituta autem processione altera, pro impetranda serenitate, impetrata illa continuo est; & messis fuit non prorsus contemnenda. Anno MDXCVIII ex Lorcensis & Velezii oppidorum finibus tanta supervenit copia locustarum, ut remedium eis nullum sperarent Caravacani: jam enim cœperat eorum agros vineasque & hortos depasci calamitas, atque intra domos ipsas penetrare. Rursum igitur indicta supplicatio est: & sine mora videri desiit omnis locusta, etiam per totam circum regionem, velut si nulla ibi unquam fuisset.

[35] Anno MDCI, Judex quidam ex certa commissione huc advenit, [furtim ablata Cruculæ amittuntur,] emensque ab argentario Cruces aliquot argenteas æreasque; præter scientiam illius aliquot alia surripuit, quarum pretium non solverat: omnes autem simul, insertas filo sæpius intorto ac nodato, detulit admovendas S. Veræ-cruci. Cumque easdem recepisset sic junctas, & filum digito circumvolvisset; composuit se ad orandum coram altari, ipsas Cruces intra manum colligens. Verum absoluta oratione, ad easdem reflectens animum, non invenit nisi filum digito sinistræ circumplicitum. Hoc eventu confusus narravit ipsum quibusdam Religiosis, rogans ut se digresso, nec nominato, publicarent casum: prout fecerunt. [pluvia iterum impetratur,] Anno MDCV, ab Augusto usque ad Martium anni sequentis, non pluit: & modica quæ facta erat sementis, messem nullam datura timebatur; cum educta est in processionem S. Vera-crux: quo peracto quatriduum continuum indesinenter pluit. Tunc autem promisit Civitas, viso tam evidenter miraculoso auxilio, divinitus sibi dato, observare festum Triumphi S. Crucis XVI Julii, sicut XIV Septembris observatur festum exaltatæ Crucis: quod servari antea non solebat.

[36] Anno MDCVII, ad festum agendum III Maji, [brachium immobile sanatur,] huc venerunt Petrus Garcias & Antonia Serrana, cum filiolo annos novem nato, cui brachium ex lapsu confractum adeo male curatum erat, ut movere ipsum omnino non posset. Cum ergo S. Crucem tali die immisissent aquæ, in acceptam inde aspersionis situlam brachium pueri immerserunt parentes, statimque movere illud cœpit. Vesperi autem delatum ad capellam iidem parentes unxerunt oleo lampadis, magisq; corroboratum se puer sensit. Cum vero iterum immersissent aquæ prædictum brachium, adeo sanum extraxerunt ab ea, ac si numquam ruptum fuisset, quemadmodum ipsi hæc scribentes vidimus. Eodem die ex oppido Cehegin adduxit mater sua puellam mutam: [mutæ loquela redditur,] & ambæ vigiliam nocturnam peregerunt in ecclesia, ubi tunc Crux sancta prostabat. Cum autem Clerus assumeret illam efferendam ad locum, instanter ac devote rogavit mater, ut os filiæ suæ ea contingeretur. Hoc facto cœpit puella balbutiendo dicere, Cru, Cru; iterumque contacta perfecte loqui, laudando Deum in operibus suis. Multos jam annos mos obtinuit, ut singulis feriis sextis cantetur solenni ritu Missa, cum Diacono & Subdiacono, in capella S. Veræ-crucis ad ejus altare, ipsum incensando secundum præscriptos ritus. [thus in vacuo vasculo invenitur.] Quadam ergo ejusmodi feria, oblitus Sacrista thus acerræ imponere, & sciens nullum superesse, domum abiit illud quæsiturus. Interim eo perveniens Officians, ubi thurificatione opus erat, mandavit ut denuo inspiceretur acerra; inventaque est illa prorsus plena, sic ut etiam superefflueret: qua re attoniti præsentes ministri, casum ut miraculosum prædicarunt.

[37] [Licet numquam potuerit perfecte assimilari Crux ipsa,] Ex quo cœptum est usurpari, ut Crucis Caravacanæ attactu sacratæ Cruces aliæ, ex omni metallo materiaque, per orbem Christianum distribuerentur; comperta earumdem ad multos mirabiles effectus virtute, ingens quotannis talium numerus posci, ac proinde etiam fabricari incepit; adeo ut varii generis opifices, argentarii, ærarii, scriniarii &c. simulacra omnigena Caravacanæ Crucis efformare instituerint: quæstumque exinde non modicum facientes, conati sint etiam ejus formam & modum per omnem dimensionem aßimilare quam proxime. Miraculo autem simile est, inquit Robles, [aliæ tamen ei admotæ sunt valde efficaces.] quod, sumpta sæpius ejusdem mensura, hactenus tamen potuit nemo sic eam repræsentare perfecte, quin deficeret aliquid in latitudine, longitudine vel spissitudine. Hoc tamen nihil detrahit earumdem, quam supra indicavi, virtuti: quapropter placet eam exemplis nonnullis clarioribus, ex eodem Roblesio acceptis, comprobare.

[38] [Talem habens P. Alfonsus Sanchez S. I.] P. Alfonsus Sanchez, ex Societate Jesu, toti innotuit Hispaniæ, propter virtutem & singularia talenta sua; nec non propter serta precatoria, quæ Philippinarum dicuntur, benedicta per suam Sanctitatem cum applicatione Indulgentiarum, facultateque ipsi concessa easdem etiam aliis applicandi, nomine ac vice Sanctitatis suæ. Hic antea resederat in hujus oppidi Caravacensis Collegio (quod ex antiquioribus sui Ordinis unum est) annos aliquam multos: quibus transactis, pro singulari quo æstuabat animarum Deo lucrandarum zelo, petiit obtinuitque missionem Indicam, & Mexico transiit in Philippinas; postea vero ex mandato Gregorii Papæ XIII revertit in hæc regna, & Romam adiit. Unde huc iter relegens, favoribus & gratiis excellentibus in aliorum utilitatem cumulatus a Sixto Papa V, narravit mihi, quod ex Nova-Hispania & portu Acapulcensi solventi, per mare Pacificum versus Philippinas, in comitatu aliarum duarum navium, [præservat navim a naufragio.] post multam in navigando difficultatem & laborem, supervenerit tempestas turbinosorum ventorum adeo furiosa, ut quotquot in navi sua erant perditos se cum ipsa crederent: jam enim aliæ duæ perierant. In tali discrimine recordatus Crucis Caravacanæ, quam secum gestabat, funiculum longiorem petiit: cui ipsam alligans epibatæ cuidam tradidit, projiciendam in mare, quando atrociores fluctus ingruere conspiceret. Tanta autem fuit ejus virtus, ut quoties alicui undæ objiciebatur, numquam ad Crucem illa pertingeret, sed refringeretur in semetipsam conversa, omnibus quotquot erant in navi inspectantibus & admirantibus. Sic illa, multum licet concussa, salva tamen pervenit ad portum Manilæ: superest autem hodiedum in Collegio Madritensi Fr. Bartholomæus Alfonsus, Societatis ejusdem, socius prædicti P. Alfonsi in tempestate, qui veluti gestorum testis eadem omnia confirmat.

[39] Cum P. Didacus de Soto, ex eadem Societate, anno MDLXXXI hujus Collegii Minister, [Matrona Granatensis simili exposita sedat tempestatem,] ad quædam sua negotia Granatam ivisset, secum ferens unam ex Crucibus Caravacanis; ibique visitationis causa accessisset D. Isabellam de Mansilia, affinem Patris Fuensalidæ ex eadem Societate; inveniens illam perquam metuentem fulgurum ac tonitruorum, persuasusque adversus ea nullum se illi præsentius dare subsidium posse ipsa quam ferebat Cruce, hanc illi dedit. Paucos abinde dies transactos excepit horrenda fulminibus tonitribusque tempestas: quapropter recordata Crucis suæ, acceptam extendit ad eam cæli partem quæ præcipua caligine obnubebatur: statimque & in ictu oculi cessavit tempestas. Credens ergo quod tam venerabile pignus, melius in aliqua ecclesia publice quam sua in domo privatim honoraretur, tradidit eam quibusdam religiosis ac devotis personis: quæ, instituta sub ejus nomine Confraternitate, ipsam quotannis die III Maji solenniter efferunt, nec minori prosequuntur honore, quam ipsi Caravacenses suam.

[40] [Discalceatus naufragus servatur a submersione,] Ex Conventu Carmelitarum Discalceatorum hujus oppidi, anno MDXCII, una cum aliis Fratribus, quos sua Majestas Regia in novam Hispaniam destinabat, egressi sunt duo, Hispali conscensuri navigium. Horum alter Fr. Julianus de S. Hilarione, annos aliquot in istis partibus commoratus, revertit ad hæc Regna; mihique & aliis multis narravit, quod cum veherentur una navium, constituentium classem anno illo transeuntem ad novam Hispaniam; puer dispensatoris panis nautici, in imam partem descendens cum candela accensa, ad quærendam epibatis annonam; eamdem candelam tractavit tam incuriose, ut flammantis lychni particula delapsa supra vasculum pyrii pulveris, ipsum mox crepare fecerit & simul navim; nemine, quod quidem scire poterat, mortem evadente, præter se, ex navi demersa. Habebat ille jam a multis diebus appensam collo Crucem Caravacanæ admotam, cui se in tanto discrimine commendabat. Nesciens autem quomodo, videbatur sibi sub pedibus positum habere sustentaculum alicujus rei durioris, eoque impediri ne fluctibus iratis immergeretur. Ita ferebatur capite eminente supra undas, suo ut erat vestitus habitu: quin etiam Crucem suam videbat, supernatare aquis & fluctuare ex funiculo, unde appensa gestabatur. Tamdiu autem sic permansit, donec concomitantium navium proximior una, viso supra mare Fratre, otium habuit ejiciendi in mare cymbam, ipsumque ad se recipiendi: agnoscentibus cunctis evidentiam miraculi, citra quod necesse erat demergi dictum Fratrem, cum ea qua vehebatur navi. Unde postea publicabat, quod vitam suam acceptam referebat Deo, per S. Crucem Caravacanam, & eam quæ ipsam attigerat pendentem de collo, quam etiam mihi monstrabat, ante non longum tempus defunctus in oppido Bezeril de Campis.

[41] [P. Didacus de Soto S. I. custoditur a fulmine:] Transiverat in Indias prænominatus P. Didacus de Soto, ad Populationem Angelorum, quæ caput est provinciæ Tascalensis in Nova-Hispania, inde vero scripsit ad suos Patres Caravacanos in collegio quod ibi Societas habet residere P. Magistrum Morales, magnæ eruditionis ac sanctitatis virum: cui habenti ex Crucibus Caravacanis unam, eo anno (qui erat MDXCV) acciderit, ut videns fulmineum radium perquam terribilem de cælo erumpere, æstimaret recta in suum cubiculum ferri: quapropter exiliens, prædictam Crucem collocavit in fenestra. Nec absque fundamento timor fuit: mox enim flammam proximam sensit, credebatque extremam eam sibi horam esse. Sed fulmen, statim ut fenestram attigit, quasi retortum, deflexit quam celerrime in parietem fenestræ lateralem; per eumque descendens, fœdum transitus sui vestigium reliquit; eo ipso demonstrans, quanto gravius damnum secutum fuisset, nisi S. Crucis virtus impetum illum repressisset. Non videtur autem absque præcedenti Patris illius merito hæc ei gratia divinitus concessa; sed merces fuisse beneficii, anno præcedenti per eum concessi ecclesiæ ipsius S. Crucis, applicando eidem Indulgentias, quas Sixtus Papa V ei concesserat ad conversionem Philippinarum, quo ibat, magna cum potestate similes distribuendi ubicumque idoneum judicaret, non minus intra quam extra hæc regna. Itaque eas contulit Capellæ S. Crucis, aut ubicumque illa esset, die XXIV Junii, MDXCIV; sicut constat ex ejus patentibus litteris, in archivio S. Crucis asservatis, cum inserto eis exemplo Pontificii Brevis: alioque earumdem litterarum exemplari, relicto in secretaria Communitatis. Quas etiam Indulgentias, die IV Septembris ejusdem anni, confirmavit Cardinalis Don Franciscus Davila, tamquam Commissarius generalis Cruciatæ.

[42] Anno MDXCV Petrus Portillus, Scriba Regius, hujus oppidi civis, vir fide dignissimus, [Civis Caravacanus,] ex commissione Regis hinc in Novam-Hispaniam navigavit urgentium negotiorum causa, usus navi cui a Rosario nomen. Hæc cum insulam Garnosam pertransisset in Provincia Hondurarum, die V Septembris, turbine tam vehementi involuta fuit, ut nautis colligendi vela spatium deesset, sed cogerentur ipsa seque committere misericordiæ divinæ: nihil enim præ oculis habebant quam præsentem mortem, eique tantisper differendæ satagebant ut navim exonerarent, imprimis ejiciendo lembum, qui tamen bis emissus, bis rejectus intra navim a fluctibus est. Ejecerunt etiam tormenta ænea, quæ erant in suprema contabulatione, cum mercimoniis multis, ne navim everterent pondere suo, in unam simul partem convoluta. Sed nihil istæc proderant, cum magis magisque intumesceret mare, & quovis momento minaretur navigium cum vectoribus absorvere. Recordatus ergo Petrus Caravacanarum quas habebat Crucularum, & miraculorū similibus in casibus per ejusmodi patratorum; parvulam unam ex ære dedit Hieronymo de Gamarra Riogensi, [una in mare jacta tempestatem sedat semel,] qui crassiori alligatam filo projecit in mare ex parte puppis. Inter hæc supervenit eis nox; & tempestas, quamvis mitior non nihil, duravit usque mane; quando tota conquievit, & Crucula (uti asseruit Petrus) inventa est cum filo suo jacere supra unum inferiorum rudentium, quibus vela tenduntur instar stellæ refulgens. Admirati omnes casum sunt; Deumque collaudantes, salvi pervenerunt in portum & civitatem Tonsillanam Provinciæ Hondurarum, die VII prædicti mensis in vigilia Nativitatis Dominæ nostræ.

[43] [iterumque,] Cum vero prædictus Petrus, in die S. Martini, ex Campeciensi provinciæ Usucatanensis portu versus Novam-Hispaniam solvisset, in ea quam Commercii appellant navi, simul cum minoribus navigiis tribus; & tempestuosus Boreas omnes simul in præsens discrimen adduxisset; recordatus ille supra memorati eventus, aliam Cruculam æneam dedit navarcho, qui similiter annexam funiculo dimisit in mare: & post dies viginti duos difficillimæ navigationis, cui alias quatuor aut quinque sufficere poterant, tenuerunt portum S. Joannis de Ulva, amissis sociis navigiis duobus; tertium vero eumdem portum post tres dies subiit, facta omnium rerum quas vehebat jactura. Rogavit ergo Petrum navarchus, ut ipsam Cruculam sibi condonaret, oblata nihilominus grandi summa pecuniæ: sed is, nullam aliam reliquam habens, [& dæmonem compescit in energumeno] privari noluit tam efficaci præsidio, pro iis quæ sibi adhuc restabant per mare itineribus. Reversus denique idem Petrus in Hispaniam, sicut ipse testatur, mense Octobris anni MDCVIII visitavit ecclesiam Dominæ nostræ de Guadalupe: eodem istuc intrans tempore, quo eo attraxerant energumenam mulierem, adeo horrendos motus cientem, ut cunctis esset formidini. Ad hanc sacris exorcismis compescendam accitus Presbyter, quem Rubium nominabant, virtutis exploratæ vir, quæsivit a circumstantibus, num quas penes se haberent Reliquias. Protulit Crucem Petrus, Caravacanæ olim admotam, ipsam qua mediante prius miraculum factum erat, quam habebat Rosario suo affixam, deditque Sacerdoti: dæmoniaca vero, quamvis depresso in terram capite videre non posset quid ageretur, clamavit tamen, Caravaca, Caravaca: quanticumque eam facias, abjicito tamen, quia cruciat me. Stuporem ea res omnibus intulit: multæ enim aliæ Reliquiæ exhibitæ absque effectu fuerant: & Petrus suam exinde habuit cariorem, quod eam tantopere dæmon abhorreret.

[44] In Germaniam quoq; penetravit Crucularum talium æstimatio, in cujus testimonium placet huc adferre, quod P. Petrus de Buyza Societatis Jesu, in præsentiarum Madriti in sui Ordinis Collegio commorans, affirmat per memoriale suo nomine subscriptum, in quo dicit, quod anno MDC ex obedientia suorum Prælatorum in Alemanniam migrans, [In Bohemia vehemens incendium sopitur, semel,] secum abstulit Cruculas aliquot, Caravacanæ contactu sanctificatas, ut eas istic partiretur inter personas devotas. Harum ergo unam dedit D. Mariæ Manrique, quondam Camerariæ majori Augustissimæ Imperatricis D. Mariæ, aviæ Regis ac Domini nostri uxorisque Imperatoris Maximiliani: quæ Domina Manrique, propter excellentem virtutem suam multamque prudentiam, maximo apud Majestatem illam in pretio habita, matrimonialiter conjuncta fuerat Baroni Pernistenio, uni ex primariis & ditioribus Proceribus Bohemiæ, a quo moriente retinuit dotis nomine, secundum illius regni mores, Laytomizliensem civitatem, ubi ipsa tunc temporis commorabatur. Hæc redeunti illac Patri narravit, quod in prædicta civitate paulo ante maximum fuerit excitatum incendium, quo brevi spatio plures quam octoginta domus conflagrarunt, quamquam Agnus Dei aliæque Reliquiæ flammis compescendis injectæ essent. Ipsa igitur, ut ajebat, recordata Cruculæ quam acceperat a Patre, & quam efficax remedium inde sperari soleret ejusmodi in casibus; [iterumque.] arripuit precatorium sertum cui ipsam alligarat, baculoque implicitum per fenestram palatii sui extendit, ad eam partem ubi gliscebat ignis: qui continuo subsedit, eo ipso articulo temporis, quo de universa civitate actum esse omnes existimabant. Tantam ea res civibus omnibus admirationem attulit, ut, cum causa sopiti tam subito incendii lateret, nonnullis persuaderetur Angeli cælitus demissi opera id factum fuisse. Ast Deus voluit, distinctius sciri causam protectionis tam admirandæ, permittendo ut quindecim diebus post aliud incendium oriretur in altera civitatis parte, nihilo mitius priori. Domina enim, jam semel experta promptitudinem misericordiæ divinæ, mediante S. Cruce eliciendæ, longe etiam confidentius quam prius, Cruculam suam extulit: & rursum ita consedit in se ignis, ac si nullus fuisset. Unde omnes evidenter cognoverunt effectum S. Crucis fuisse, postquam eis Domina sua narrari fecisset quod egerat: excitataque in universis est ingens erga sacrum istud pignus devotio, quod Baronissa ipsa deinde etiam carius habuit, tantoque in pretio, ut omnibus thesauris suis illud præferret.

CAPUT V.
Higueræ figmenta, quibus sanctæ Crucis apparitio differtur in annum 1232, & historiæ veritas obscuratur.

[45] Utcumque verosimilis ratiocinatio ea sit, secundum quam, certioris auctoritatis luce nulla affulgente, [Auctor iste, suo per annos 20 Collegælo. Marianæ suspectus,] definio num. 9 hujus Appendicis, ad annum circiter MCCXXVII pertinere apparitionem Sancte Crucis Caravacanæ, coram Maurorum Rege Carabacensi Zeyt Abuzeyt; intra illud scilicet tempus, quo is in toto Murciensi regno solam poßidebat Caravacam, Valentinum autem adhuc absque æmulo obtinebat: si tamen alicunde offerretur aliquod satis certæ antiquitatis monumentum, unde confici posset, rem istam contigisse aliquantis annis post Zaheni evectionem, ejectionemque Zeyti ex regno Valentino prænominato; haud difficulter illi me darem, inveniremque modum prioris qualiscumque ratiocinii dissolvendi. Verum talia non sunt quæ, pro anno MCCXXXII, Roblesio obtulit Hieronymus Roman de Higuera; ab omnibus fere quibuscum vixit antiquariæ rei curiosis commendatus quidem non perfunctorie, uti in Bibliotheca scribit Nicolaus Antonii; sed non a suo Toleti plus quam per annos triginta collega, Joanne Mariana; qui in tota sua Hispaniensi Historia, ita invenitur abstinuisse manum ab iis omnibus quæ Higueram haud illiberaliter communicare non ignorabat, ac si eum omnino nusquam novisset: quod vel solum satis sit, Marianæ eruditionem ingeniumque cognitum habentibus, ad ea vitanda, quorum ille licet vel maxime viderentur facere ad rem suam posse & cupidißime paßim exciperentur, nec vestigium quidem voluit in libris suis apparere.

[46] Prælaudatus Nicolaus Antonii, emunctæ vir naris & eruditionis solidæ, [& Nicolas Antonii aliisq; eruditioribus Hispanis & exteris,] quem Regiorum in Curia Romana negotiorum Procuratorem generalem per annos viginti probavit Italia Hispaniaque; Industriam, inquit, Hieronymi & diligentiam summis in cælum usque laudibus efferunt vulgo nostri homines, qui cum fallere nesciant, falli se ab aliis posse haud facile credunt; quia ditasse nos ille dicitur quibusdam veteribus Chronicis, atque aliis nusquam antea visis antiquitatum Hispanarum monumentis; quibus mirum valde est, quam obnoxii ac venerabundi hujus seculi homines, atque in iis non pauci ex nostratibus, nec non ex exteris, docti sagacesque assurrexerint: quæ tamen alii (exterorum nempe eruditissimus quisque, nostrorumque hi qui ratione magis quam præjudicatis ducuntur opinionibus) fuisse conficta, atque iis quorum nomina præseferunt supposita, luculentioribus indies argumentis convicti, liquido ipsi credunt; nec minus facile persuadere sperant se posse aliis, ad rem qui adduxerint mentem doceri cupidam. Ejusmodi fictionum evictiones toto nostro opere adeo multas inveniet lector, ut facile agnoscere poßit nihil nobis opus fuisse alieno indicio ad cavendas hominis illius imposturas, qui quotidie ipsas propriis palpamus manibus. Prius tamen quam retegere inciperem, quæ Higuera de Cruce Caravacana vel confinxit ipse, vel ab aliis conficta commodavit Roblesio; placuit hujus nimium facilis Hispani credulitati, hominis item Hispani judicium opponere. Nunc venio ad exhibendum ex Roblesii pag. 26, figmentum, quod ille tanta cum fiducia profert, acsi rei gestæ documentum nullum certius explicatiusque, non haberi solum sed noc sperari posset, hisce originariis verbis Latine conscriptum.

[47] Anno MCCXXXI (ut ex relatione Conchensi & Carbacensi constat) profectus est ex urbe Conchensi, cum salvo conductu Regis Mulei Azebuteii, Carabis & Valentiæ, Dominus Genesius Petri Chirinus, Persona Conchensis Ecclesiæ, nepos Chirini Populatoris Conchæ, Carabacam ad prædicandum Euangelium Christi, Christianis captivis & Mauris. [fingit quod an. 1231 Genesius Chirinus conjectus in vincula,] Cumque iste sanctus vir, Magister Genesius Petri Chirinus, semel plus quam alias inveheretur in sectam Mahometi, ipso die Sanctæ Crucis, jussus est a Rege Azebuteo inter captivos conjici in vincula. Postmodum anno sequenti mense Januario in fine, cum Rex jussisset captivos duci ad se, visus est & ipse sanctus vir: qui conquestus est, quod in vincula conjectus esset, sub fide publica & salvo conductu. Rex dixit, Nisi hujus rei rationem habuissent, plane te interfecissent, & jussus est recludi. Donec sub finem Martii, cum Rex inquireret singulos de suis officiis, Magister Chirinus dixit, se Sacerdotem esse Christi. Et cum juberet, ut sacrificaret; dixit id fieri non posse sine sacris vestibus. Missus est qui Concha illas illuc afferret: quibus allatis, & frontali & ara, [& an. 1232 jussus coram Rege Missam facere,] calice & aliis necessariis ad divinam celebrationem; indutus vestibus cum substitisset tristis, dixit Rex, quid subsisteret? Respondit Chirinus, Crucem deesse. Rex vero attollens oculos vidit duos Angelos, afferentes Crucem Patriarchalem, quam abstulerant ex collo sancti Roberti, tunc Patriarchæ Hierosolymitani, idque Angelis nuntiantibus scitum, & Carabacensibus misso nuntio est compertum.

[48] Hæc Crux erat ex sacro ligno Crucis ubi Christus pependit. Perfecit Sacrum Chirinus; & sunt qui dicant, Regem in Hostia vidisse puerum formosissimum. Qui tantorum miraculorum magnitudine (ut, quod Hierosolymis vulgo jactaretur, ante hanc Crucem disparuisse post annum MCLXXXIIII invenit autem Patriarcha Dositheus) stupefactus, proponit se Christianum fieri. Vocatusque est Rex iste Dominus Vincentius, idque sub Rege Jacobo Aragonum Bellatore. Hoc miraculum accidit ipso die Inventionis sanctæ Crucis mense Majo, [acceperit Crucem sumptam a collo Patriarchæ Hierosolymitani,] qui semper in Ecclesia dies illuxit faustissimus, & toti terrarum orbi celeberrimus. Crux etiam ex illo ad hunc diem cœpit multis clarere signis & miraculis, & per Hispaniam illustris haberi. Hujus relationis auctor a Roblesio fuisse dicitur, Fr. Joannes Ægidius Zamora, in Additionibus seu Adversariis, quas contra aliqua puncta Chronici, a Juliano Toletano Archipresbytero compilati, scripsit de mandato sancti Regis Ferdinandi, quemadmodum reperiuntur in quaterno P. Mag. Hieronymi Roman de Higuera, fama miraculorum quæ fiebant Caravacæ moti, ut dicebat, ad visitandam sanctam Crucem. Dixerat autem antea pag. 11, totam hanc suam historiam, ipsius Higueræ fœtum quodammodo esse censendum, cujus ordinariis vigiliis doctisque studiis acceptum referri debeat, siquid boni habet, ex varia lectione antiquorum modernorumque Auctorum collectum: [velut ex relatu auctoris coævi] cum ea ipsi communicarit, profitens, se multum S. Crucis Caravacanæ causa velle, quia per applicitam sibi a matre Cruculam illius tactu sacratam, sanitatem recuperasset, immodico studio deperditam, puer annorum septemdecim. Prædictis autem ut firmior adhiberetur fides, pag. 66 rursus quædam verba Latina proferuntur, velut a prætenso illo Joanne Zamora sic scripta: Ego dum hæc scriberem, aliquoties allocutus sum, scilicet Azebuteum, vel Dominum Vincentium Belvisium. Erat homo comis, humanus, prudens, justus, procero corpore, jure regis, oculis pulcherrimis, facie decora, plena majestate, capillis demissis in tegumento capitis serico, veste purpurea, semper multis famulis comitatus; filii eum sequuntur.

[49] Dedit etiam Roblesio Romanus de Higuera, aliud quoddam documentum, transsumptum ut ajebat ex veteri pergameno codice Ms. Hispanico, quem asserebat in Conchensis Ecclesiæ archivio servari; ille vero, de ejus fide certißimum se esse credens, accepit etiam Concha, a quodam ejus urbis cive ecgraphum simile in hunc sensum, ex Hispanico (quod habetur pag. 44) Latine sic reddendum: Moyses Genesius Petri Chirinus, filius Alfonsi Petri Chirini, unius ex primis Populatoribus Conchæ, qui Toleto originem ducunt, [ipsique firmando allegat Ms. Conchense,] ad oppidum Carabacense transivit, prædicaturus fidem Mauris, cum salvo conductu Regis Ferdinandi cognomento Sancti, qui pater fuit Regis Alfonsi, Imperatoribus comparandi. Cum autem Azebuteus, Rex Carabacæ, Murciæ, & Valentiæ, ibi eum interrogaret, quid opificii exerceret; respondit se esse Clericum Missalem. Idem autem quæsivit ex ceteris captivis omnibus, jussitque ut suum quisque opus exerceret: Clericus vero dixit, quod non poterat cantare Missam absque paramentis ecclesiasticis. Sciens porro Rex ea Conchæ invenienda, misit qui requireret: allataque induit Clericus, & fecit altare. Mandavit ei Rex ut opus suum ageret. Cumque nihilominus hæsitaret Clericus, Quare, inquit, non operaris? Respondit ille, Quia deficit pars potissima, videlicet Crux. Sustollens porro oculos Rex, vidit quod Angeli duo Crucem cum magna claritate demitterent; unde animatus Clericus Deo gratias egit, Missamque dixit: postea autem intellectum fuit, quod Angeli ipsam acceperint de pectore Patriarchæ Hierosolymitani. Baptizatus fuit Rex per manus Chirini: patrini vero ejus fuerunt D. Petrus de Monteforti & Bello-viso, & D. Joannes de Concha: ex quibus & ex D. Moyse Genesio rescita fuerunt hæc omnia; cum Rex Zeyt Azebuteus liberos eos dimisisset. Prædictus Moyses Genesius vitam suam sanctæ terminavit, & jacet sepultus Conchæ in ecclesia S. Mariæ. Æra MCCLIV.

[50] Quis non crederet hic se manu tenere omni fide dignißima testimonia duo, alterum ætate S. Ferdinandi, [ejusdem farinæ cujus & Iuliani pseudo-chronicon, aliaque similia.] alterum sub filio ejus Alfonso conscriptum? Vtrumque tamen sublestæ fidei esse suspicabitur mecum, quisquis novit istum Romanum de Higuera, ex cujus fide cuncta hæc edidit Robles, auctorem esse omnium earum fabularum, quibus tam cæcam fidem a plerisque recentioribus habitam merito queruntur oculatiores in Hispania, cum aliud nihil sint quam cerebri post multas litteras delirantis somnia, imprimis prænominati Juliani Chronicon, atque alia hujus generis plura, sub nominibus Dexteri, Maximi, Luitprandi, & similium antiquorum edita: adversus quæ tum alii eruditi Hispani nonnulli fidenter decertarunt, tum omnium operosißime ac solidißime Don Gaspar Ibañez de Segovia y Peralta in suis Dissertationibus Ecclesiasticis, quarum priorem partem edidit anno 1671 tunc præcipuo titulo solum Agropolitanus Marchio; nunc vero, dum secundam sub prælo habet, duplici ex capite Magnas Hispaniæ, utpote hereditario uxoris jure transgressus in familiam Mendozæ, factusque etiam Marchio de Mondegar y de Valhermoso, Comes item Tendiliæ; ut taceam alias ejus prærogativas, ex Equestri Ordinis Calatravæ habitu, Prætura Alhambræ, & Capitaneatu urbis Granatensis. In eadem ergo officina, eademque fallendi lubentia, censeri procusa possunt præfata monumenta duo, ex Roblesio jam relata. Romanus enim iste, machinam talem moliens, nihil egit solertius, quam ut quaqua versum spargeret suorum commentorum fragmina, quibus postea in confirmationem adornatæ a se fabulæ concursuris, tamquam testimoniis omni certitudine subnixis, uteretur. Verum nolo uti hoc præjudicio, licet apud Eruditiores Hispanos jam receptißimo; venio ad evictionem immediatam imposturarum, quibus scatent tum prætensa illa Fr. Ægidii Zamorensis Adversaria, tum Conchensia scripta.

[51] Quod ad primum præcipuumque attinet, Latina conscriptum lingua, [In istis (ut taceatur styli novitas,] difficile esset speciem aliquam vetustatis in eo agnoscere, facillimum suspicari novitatem, ex vocibus recentioris plane usus, ut sunt Salvus conductus, Persona, Magister, Populator, Frontale, Sacrum, Ara, isto XIII seculo non sic solita nominari. Sed nolo hoc argumento uti. Nolo etiam quærere, quomodo, præter usum ejusdem seculi, in eodem Latino testimonio notentur anni secundum Æram Christianam vulgatam. Cavere tamen non possum quin notem, annum Christi MCCXXXI, quo Caravacam profectus primum Genesius præmemoratus sit, male convenire cum Æra MCCLIV, qua in Conchensi Ms. videtur ille sepultus dici: esset enim hic annus Christi MCCXVI. Denique non requiro, quæ sint illæ Relationes Conchensis & Carbacensis, ad quas Ioannes Zamorensis fingitur provocare; voce tenus, an scripto traditæ? [inconcinnitas utriusq; Æræ &c;.)] licet ea quæ anno MCCCLXXV scripta habetur Caravacæ Relatio, aliam nullam priorem supponat scripto traditam, & longe aliter narret ea quæ velut ex Majorum memoria accepta refert. Prius tamen quam porro pergam examinare, iterum iterumque protestor, de veritate allatæ Caravacam S. Crucis, & miraculi quo allata sit, nullatenus me dubitare; solumque Historiam ejus expurgatam me cupere a novitiis additamentis circumstantiarum fabulosarum, sine quibus nisi res inveniretur antiquius sinceriusque testata, ipsam etiam miraculi substantiam merito quis haberet de fictione suspectam. Nec enim perniciosior ulla sacris historiis afferri labes potest, quam cum sic implicantur falsis circumstantiis rerum, [expenditur evidens repugnantia cum certiori historia] temporum, ac personarum, ut his deprehensis statuere lector auditorve nequeat, quid demum eis veri subsit, nisi per conjecturam. Sub ista ergo protestatione dico, Relationes præcitatas neutiquam recipi posse pro veris seculi XIII scriptis, quia cum indubitabili, tam Hierosolymitanorum Patriarcharum, quam Regum Hispanorum Chronologia pugnant, ut ejusmodi errores committere & sic exorbitare Auctor eo tempore scribens non potuerit.

[52] [Regum Hispanorum,] Conchensis civitas, unde Sacerdos iste (cujus nomen ignorare malo, quam discere a fabulatore) civitas, inquam, unde ivisse Caravacam dicitur Christianus Sacerdos, anno MCLXXVII Christianæ Religioni asserta ab Alfonso, non Aragoniæ (uti forsitan Higuera credidit, ista fingens) sed Castellæ Rege, anno MCCXXXI suberat Sancto Regi Ferdinando. Quomodo ergo fieri potuit, ut Auctor ejus jussu correcturus defectus Juliani Archidiaconi, quod prætenditur; Regemque, sub quo res acta erat, nominaturus; eo, ad quem, & in cujus gratiam scribebat, prætermisso, scriberet rem actam sub Rege Aragonum Jacobo, cui neque Conchæ neque Caravacæ quidquam juris erat? Hoc autem eo modo fit, dum additur, Bellatore; acsi ageretur de Rege pridem mortuo, & gloriosum istud cognomentum crebris pugnis victoriisque commerito. Jacobus tamen iste primum natus fuit anno MCCIX, adeoq; junior Ferdinando Sancto fuit annis XI, & eidem totis XXIV annis supervixit, mortuus sub annum MCCLXXV. Nihilo levius impingit supposititius Joannes Zamorensis contra Chronologiam Patriarcharum Hierosolymitanorum, ex coævis oculatisque testibus deductam ante Tomum 3 Maji: ubi invenietur, quod Robertus, de cujus, tunc Hierosolymitani Patriarchæ collo, dicuntur Angeli Crucem Caravacensem accepisse, primum promotus fuerit anno MCCXL; ante quem electi alii duo sint, videlicet Jacobus de Vitriaco, & Gerondus vel Geraldus Valentinus in Gallia Episcopus, mortuus anno MCCXXXVI. Absonum præterea est, quod Crux, quæ dicitur amissa fuisse anno MCLXXXIV, adeoque sub Heraclio, Latinorum Hierosolymis residentium ultimo, & a Dositheo (urbe jam capta a Turcis) schismatico ejusdem successore, [& Patriarcharum Hierosolymitanorum,] reperta; non etiam dicatur ab hujus vel successoris æque indigni collo rapta, sed a collo orthodoxi Latini Patriarchæ, non Hierosolymis sed Accone residentis; & tamen veritatem facti, non Accone, sed Hierosolymis didicisse finguntur Caravacenses Legati. Proinde facillimum est judicare, quod fabulator sic exorbitans in designandis locis personisque, tam fuerit ignarus rerum, quam qui sub nomine Enochi Patriarchæ Hierosolimytani fingens vitam S. Angeli Martyris, eum, Sacerdotem ordinandum anno MCCXIII, non misit Acconem, ubi inventurus erat Patriarcham orthodoxum, eumdem a quo suus Ordo recens acceperat Regulam; sed in Hierusalem insessam a Turcis, & ubi Christianus nemo nisi schismaticus manebat. Vtique arbitrabantur scriptores ambo, penes orthodoxos adhuc Vrbem sanctam fuisse eo pro quo scribebant tempore; sed hoc opinando suam prodebant imperitiam, suæque temeritati confutandæ præstabant argumentum.

[53] Cur autem vocatur Crux Patriarchalis, & de collo sumpta dicitur ea, cujus hic figura exprimitur, [ipsaque Crucis forma, quæ falso dicitur Encolpion Patriarchale fuisse,] ipsa qua Caravacensis Crux est longitudine ac forma? An quia Patriarcha Venetus, & quidam alii in Occidente nostro Patriarchæ, duplici nunc Cruce utuntur? Ast institutum hoc nostrum admodum recens est; in Oriente autem omnes, tam Episcopi quam Patriarchæ, tam Clerici quam Laici, tam viri quam feminæ, simplici vel duplici Cruce utuntur indifferenter, uti videre est in Sanctorum Sanctorumque omnis generis imaginibus, quas nostræ Ephemerides Græco-moschæ ante 1 Tomum Maji exhibent. Si porro eas Cruces attendimus, quæ Caravaca adferri solent, habent illæ omnes superne vel ansam perforatam vel annulum, ut ad collum vel aliter suspendi poßint: talem autem, si Crux primaria etiam haberet, nihil obesset, quo minus Græcanicum Encolpion illa fuerit, Episcopale vel Patriarchale. Ast si ejusmodi ansa desit, nec aliud in parte superiori foramen, per quod trajici funiculus vel catenula poßit (sicut suam Robles in imagine exhibet, nosq; ex eo) profecto, sicut ille negat ipsam ex eorum esse genere quæ Patriarchis præferebantur in hastili, quia inferne nec foramen habet, quo cuspidem hastilis recipiat; neque cuspidem, quæ hastili ipsi superne forato immittatur; sic etiam negari debebit eadem Crux usum Encolpii præstare potuisse, ob ansulæ, vel annuli, aut saltem foraminis defectum in parte superiori. Tali autem casu dicerem (est enim valde consonum præsenti historiæ) Crucem esse Liturgicam, quali paßim (ut ipse vidi) utuntur Græci ad Sacrificium, habentes eam ante se positam in altari, absque ullo cui, sicut apud nos fit, infigatur pedamento. Vnde vero Crux Caravacana allata sit, definire præsumat nemo: nemo etiam cum fundamento asseveraverit, formatam esse ex ligno ejus Crucis, ex qua pependit Dominus; quando, ante jam refutata commenta, nemini in mentem venit illud asseverare; nisi forte eo trahatur quod, [cum potius habeat speciem Crucis Liturgicæ.] in antiquis miraculis hodiernoque usu, identidem appelletur Sancta vera Crux, unde ad summum haberi potest vulgaris præsumptionis argumentum. Talis vero præsumptio; quam difficulter convinceretur erroris, tam facile credetur esse incerta ac dubia, ab iis qui norunt, quam multis paßim alicujus sacri ligni vel miraculosæ Crucis frustulis traditio popularis prærogativam eam tribuat, quod sint de ipsa Christi Cruce accepta. Caravacanam quod attinet, ad eam specialius venerandam abunde sufficit, quod Angelorum manibus credatur allata, sitque divinorum beneficiorum erga homines instrumentum præsentißimum.

CAPUT VI.
Quam nihilo meliori fide alius, repertos Caravacæ Characteres fictitios, ut Arabicos explicans, notaverit annum Arabum 594, qui esset Christi 1198.

[54] Est Caravacæ, e Regione altaris in quo S. Crux servatur, orbicularis fenestra, per quam ipsi altari totique sacello lux infertur; [Characteres circum fenestram repertos,] in cujus limbro exarati legebantur, cum scriberet Robles, nescio an etiam modo, characteres quidam, scripturæ ac linguæ, vulgo eruditorum ignotæ, hac, quam pag. 47 exhibet forma. Hos characteres, [interpretari præsumpsit Michael de Luna,] inquit Robles, cum fideliter & accurate per singulos eorum apices, ut hic repræsentantur, curavissem excipiendos, præteritis nuper annis (scilicet ante annū 1615, quo librum suum edidit) misi Valentiam atque in Aragoniam, in Lusitaniam quoque & Salamanticam, aliaque Hispaniæ loca, ubi sciebam plures eruditos homines haberi, quos inter sperabam reperiendum interpretem ipsorum Characterum; quin usque in ipsam Barbariam mea se extendit diligentia. Sed frustra omnia: nemo enim uspiam inventus est, qui explicationem polliceri auderet: quousque Deo ac Domino nostro revelante thesauros suos divinos, qui in monte sancto prope Granatam absconditi, [quomodo explicuerat laminas Granatenses,] etiam seculis præteritis latuerant; illuc venit, ad explicationem repertarum laminarum librorumque, talium peritissimus Licentiatus Michaël de Luna, Medicus, linguarum interpres: qui sensum Characterum istorum declaravit per duas epistolas, quas originales habeo, & archivo sanctæ Crucis inferre servandas cogito; unam scriptam XXIX Septembris anni MDCIII, alteram VIII Martii sequentis: docuitque me, esse zyfras Arabicas. [Characteris ut prætenditur, Salomonici:]

[55] Hæc legens recurre, obsecro, ad Commentarium, Actis Regis sancti prævium, & num. 15 vide quales sint isti libri laminæque Granatenses, & quomodo illorum pars non modica, juxta gravißimum Apostolicæ Sedis de iis judicium, ex Alcorano aliisque Mahometanorum impurissimis libris, transcripta fuerit in perniciem Catholicæ fidei. Sunt plerique, aut in pergameno subtili descripti Arabica hodierna & lingua & littera, cum aliqua tamen affectatione vetustatis; aut in plumbeis lamellis punctim insculpti, latinis verbis, litteris tamen non Romanis, sed affectate barbaris: quorum specimen sit tibi titulus unius eorum, ordinariis Latinis litteris sic legendus: LIBER FUNDAMENTI ECLESIE, SALOMONIS CHARACTERIBUS CONSCRIPTUS, quales scilicet hic videt.

[56] Verum quid Arabici characteres, cuicumque linguam scienti sat prompte legibiles, & nullam omnino cum Caravacanis affinitatem habentes? quid alii, si Superis placet, Salomonici, [eosque Arabicos esse imaginatus sibi,] ad formam Teutonicarum litterarum atque typorum paulo ante hoc seculum in Hispania usitatorum facile referibiles, quantumvis studiosius deformati? quid, inquam, utrique potuerunt conferre Michaeli de Luna, ad explicandum sensum inscriptionis prædictæ; in qua plures litteræ, puta A. E. I. O. V. vel Y. M. N. R. S. T. clarißime dignoscuntur quales sint; ceteræ pleræque in Gothicis Runnicisve scriptis reperiuntur quidem, aut ad eas facile reducuntur, nullam tamen speciem articulatæ vocis integrare valent? Qui autem, ipsam inscriptionem interpretandam assumens, aperte convincitur fuisse mentitus, in eo cujus contrarium optime scire poterat; quando in Arabicis scripturis sat bene versatus, diversißimas ab eorum usu litteras, finxit esse Arabicas; quomodo fidem inveniet, non solum dicens, singulas aut plerasque supponere pro integris verbis, quod gratis asseritur; sed & significationem genuinam earumdem assecutum se? cum ex unis eisdemque initialibus litteris, sic acceptis & pro cujusque arbitrio extensis, aptari sententia disparatißimæ ac fere infinitæ poßint, ut patet in hisce S. P. Q. R. & I. N. R. I. Age tamen videamus, quam sententiam Caravacanis (ut appellat) zyfris subesse credi voluerit Arabs noster, Regii Interpretis titulo stipendioque auctus, [gratis excogitavit annum 594 Hegyræ,] pro opera in libris Granatensibus navata, solusque idoneus inventus Oedipus Sphyngi isti extricandæ. Ait ipse hunc sensum facere. Anno quingentesimo nonagesimo quarto Arabum, tempore Mahomad, Abuzeyt Rex potentissimus, & triginta homines, in hoc habitaculo conversi fuerunt ad salvamenti veram legem (& hoc, Dei gratia, Cruce duplicata mediante, quam Angeli Dei attulerunt) & alii multi eos comitantes & adjuvantes ad celebrationem: ad quorum memoriam hæ litteræ fuerunt cælatæ.

[57] Hic prius quam nimiam meam accusem excusemq; credulitatem, natam ex affectu erga Sanctum Regem, & ex abominatione Higuerianæ fictionis, necesse est explicem Arabicorum annorum rationem, diversißimam a nostris. Scito igitur, [qui cadit in an. Christi 1198,] omnes eos populos qui Mahometanam sectantur impietatem, atque imprimis Arabes, unde Saraceni Maurici genus ducunt, annorum suorum epocham, quam Hegiram vocant, ducere a fuga Mahometis, quæ (ex consensu omnium in ejusmodi nunc versatorum) cecidit in XV Julii, anni secundum communem Christianis Æram DCXXII. Cumque illorum anni lunares sint, adeoque ordinarie solum numerent duodecim lunationes, constituentes summam dierum CCCLIII; contingit necessario, ut Hegiræ annus I, a XV Iulii ductus, finiatur die III Iulii sequentis; & annus II ejusdem Hegiræ inchoetur a die IV mensis prænominati; & sic consequenter per dies XII retrogradiendo, anticipatur semper anni cujusque Arabici initium; ac tandem eo pervenitur, ut nostri Ianuarii Kalendis inchoatus talis annus Arabicus, in Decembri ejusdem nostri anni finiatur; sicut accidit anno DCXL, quando annum XIX Hegiræ, I Ianuarii cœptum, excepit, eodem anno nostro & XX Decembris, annus XX ipsius Hegiræ. Ita fit, ut eodem circulo singulis triginta duobus annis recurrente, supra annorum nostrorum numerum excrescat anno uno numerus annorum Arabicorum; utque eorum annus DXCIV sub isto inæquali progressu initium sumat XII Novembris anni nostri MCXCVII (alias, si æqualiter progressum fuisset, inchoandus in Iulio anni nostri MCCXV) finiaturque die I Novembris anni nostri MCXCVIII, secundum accuratißimam eorumdem annorum tabulam, in Glossario Cangii (quod omnigenæ eruditionis promptuarium rectius nominaveris) accuratißime explicatam, ad verbum Annus.

[58] Ita doctus, & inveniens Mahomadum, cujus tempore res acta dicebatur, eo præcise anno regnasse: quippe qui, [meque decepit ista cum anno natali Sancti convenientia,] paulo post illatam Christianis anno MCXCV ad Alarcurim cladem, patri succeßit, & vixit usque post majorem ab illis ad Navas Tolosanas receptam anno MCCXIII: inveniens, inquam, prænotatum annum Æræ Arabicæ recte convenire cum tempore regnantis Mahomadi; convenire autem in eum præcise annum, quo vel conceptum vel natum sanctū Regem constabat; quasi clausis ad alias omnes considerationes oculis, primum ipsi Sancto gratulatus sum, tam illustri miraculo fuisse præmonstratum, eum fore Crucis salutiferæ propugnatorem; deinde compassus Roblesio sum, qui Higuerianis figmentis obcæcatus, conatus sit Arabicorum annorum circulum, contra quam paßim doceri agnoscebat, torquere ad annum Christi MCCXXXII, ex nescio cujus Pinedæ calculatione imaginaria; nec saltem animadverterit, quam multum annus iste excederet tempus imperantis Mahomadi, quod tamen omnino retinendum erat, si qua esset fides interpretantis Lunæ. Tum vero cœpi cogitare, quam apte posset concipere aliquis, quod Abuzeyt, etsi tunc, cum res ageretur, solum Rex seu Regulus Caravacanus, antea tamen etiam Conchensis fuerit: qui omissa ipsa Concha totaque circum regione, anno MCLXXVII, vitam ac libertatem pactus a victore Castellano, permissus sit suo arbitrio suaque lege vivere Caravacæ; quod idem sub annum MCXCIV, erectis præsentia Almohadi novi Imperatoris animis Maurorum, propter innumeras quas is ex Africa tradoxerat copias, eidem se junxerit, spe magna plenus recuperandi regni, [& aptiori ad reliquā historiam connexione,] quod pugnæ & victoriæ ad Alarcurim particeps, eoque ferocior erga Christianos, complures Caravacam captivos abduxerit, interque eos Sacerdotem unum; quod denique, hoc Sacerdote Missam celebrare jusso, factum sit miraculum, quo motus Abuzeyt ad fidem Christianam accesserit; ejusque liberius exercendæ causa Caravacam cesserit Alfonso, accepta invicem posseßione quadam apud Concham, cujus hodieque superstes turris a tali incola nomen retineat. Denique, sic invento, ut rebar, vero anno allatæ Crucis, judicavi ultro corruere omnia quæcumque Castellani Aragoniique scriptores nonnulli, [quā figmenta Higuer habebant;] ab eodem Higuera suffarcinati, aut propriis porro conjecturis subnixi, addiderunt cœptæ semel fabulæ; ut quod Abuzeyt pacis petendæ causa Concham advectus, & Genesii Presbyteri hospitio usus, facultatem ei fecerit Caravacam excurrendi; quod post miraculum, regno expulsus a rebellibus subditis ad S. Ferdinandum confugerit cum uxore & filiis, Alfonso & Ferdinando supra fontem dictis; multisque donatus posseßionibus, post rem fideliter contra Mauros gestam in obsidionibus Cordubensi atque Hispalensi, apud Concham consenuerit, & vixerit usque ad annum MCCLXX octogenario major; quod denique prædictis filiis relinquens quidquid poßidebat, dono Jacobi Regis, in regno Valentino jam Christiano; alias in Murciensi Regno posseßiones dimiserit Hospitali S. Jacobi Conchensis.

[59] Error alius meus fuit, ex eodemque affectus nimii fonte scaturiens, [ut non notarem omnia esse centiora seculo 14.] fenestralem illam qualemcumque inscriptionem, una cum picturis per parietes Sacelli Caravacani ductis, recepisse velut indubitata monumenta illius ipsius temporis, quo res gesta fuit; nec animum advertisse ad horribile illud & num. II relatum anni MCCCXLVIII incendium, quo necesse fuit aut, aboleri si quid tale ibi antea exstitit; aut miraculo nihilo minus memorabili quam fuit ipsius Crucis præservatio, illæsum mansisse a flammis, quod tamen nusquam dicitur. Hoc enim si animadvertissem, satis fuisset concedere, istæc omnia, post annos aliquot fuisse, vel primum sic posita, vel ex aliquali eorum quæ antea extiterant memoria per artificem reposita. Sed hoc quoque nimium videri debuerat, si notassem, in authentica illa anni MCCCLXXV relatione nullam fieri picturarum mentionem, historiam Sanctæ-Crucis repræsentantium. Istis vero tandem ad mentem revocatis, [Sunt illa nunc abolita quidem,] cum plane jam persuasum haberem, nihil in parietibus prædictis spectari quod esset seculo XV antiquius; volebam rogare pictorem mihi amicum, ferendo de illis judicio idoneum, tunc Gadibus commorantem, ut Caravacam causa devotionis excurreret. Sed intellexi, frusta id futurum: illas enim omnes qualescumque picturas & inscriptiones, annis paucis post editam a Roblesio historiam, causa innovandi dealbandique sacelli, recenti calce fuisse obductas, iis qui id curarunt nihil solicitis, ut earum saltem ectypa fierent, in archivo servanda potiori jure, quam istic servari Roblesius voluit impostrices epistolas Lunæ. Operæ pretium tamen fuerit earumdem argumenta, verbis saltem Roblesii cognoscere. Ergo, [sed quæ vidit ea descripsit Roblesius,] ut ait ille, primo in pariete, collaterali altaris quod est in capella sanctæ Crucis, ad latus Euangelii, cernebatur pictura Regis, equo insidentis, & toga cærulea induti: juxta quam stare videbatur multus populus, Clericum captivum adducens; in ora autem togæ extima, velut acupictæ, cernebantur hæ notæ:

In arcu etiam sellæ equestris, cui Rex videbatur insidere, similiter notati legebantur characteres hi:

In altero parietis latere ad cornu Epistolæ, exprimebatur disputatio Regis & Sacerdotum ejus cum Clerico, Rex autem sedebat in sedili; Clericus vero stabat, atque incipiebat Missam; interim dum Angeli dimittebant Crucem, ea qua supra expressimus magnitudine ac forma. Denique in pariete qui est e regione altaris, ubi est fenestra rotunda, de qua supra, conspiciebantur duo Sacerdotes Mauri, cum aliis magnæ gravitatis personis, assistentes baptismo Regis; qui baptizabatur a quodam nostro Sacerdote, eodem, quantum ex faciei lineamentis apparebat, qui captus fuerat & Missam dixerat. Rex vero ad pedem Fontis sacri apparebat genuflexus, manibus junctis hilari vultu cum magna devotione: juxta autem assistebat Regina togata magnæ majestatis, & circa oram togæ videbantur hæ notæ:

[60] Hæc Roblesius: quibus lectis ac visis, non difficile fuit Lunæ comminisci quidquam, non omnino abludens ab ipso picturarum argumento: [& explicationem gratis commentus est Luna,] itaque primis characteribus hanc interpretationem adaptavit. In memoriam meæ conversionis, & ad gloriam Dei, obtuli hanc Regiam vestem, ad induendam eam in die sanctæ Crucis, propter solennitatem festi. Alios finxit significare: Cum hoc equo exaltavi Legem Dei, & vici inimicos ejus in prælio multis vicibus. Tertiis denique litteris talem sensum subjecit: Ego Regina Heyla, nunc Helena, uxor Abuzeith, & duo filii mei, fuimus conversi per Dei gratiam ad sanctam fidem: in cujus rei memoriam hic effigiata sum. Ita ille ex conjectura, quam non prorsus aliena a picturis, tam diversa a litteris sibi oblatis commentus. Quamquam ea quæ videtur esse de Reginæ conversione pictura, [Cum illi characteres non sint Arabici sed Latini & Gotho-Runnici,] non usquequaque conveniat, cum precatione, quam cæci apud sanctam Crucem recitant, teste Robles. In hac enim, nulla facta conversionis mentione, solum dicitur Regina, intellecto miraculo, mansisse Morataliæ, ubi erat, quasi ad virum numquam reverterit. De Characteribus patet (ut dixi) multos esse Latinos, quibus aliquos etiam Gothicos, plures Runnicos esse permixtos, nemo negabit, quisquis earum gentium Alphabetha, apud Franciscum Iunium & Olaum Wormium viderit.

Ne tamen horum quoque specimen desideret lector, Auctores illos in promptu non habens, en tibi, ex Christianißimi Franciæ Regis gazophylacio, Gothicorum nummorum ibidem asservatorum aliquos, ichtyocolla, exceptos mihique ab eruditißimo Cangio transmissos, dimissa ulteriori eorumdem examinatione peritis Septemtrionalium antiquitatum. Animadvertit etiam eruditus quidam Danus inter Caravacanas illas litteras nonnullas misceri quas solum invenire sit in sex alphabethis secretis atque magicis apud Thurneisserum, in calce partis 2 sui Onamastici, quod necdum vidimus:

& tales esse ait quarum prima in Alphabeto Nortmannico respondeat nostro R, [aut potius ad libitum ficti.] secunda in Magico Honorii Thebani sit E, tertia in Vastvaldiano sit G, quarta in Trithemiano sit D. Ex quibus interim simul omnibus negat vir iste eruditus, & negant alii omnes, sensum aliquem elici posse, proinde vehementer suspicantur rem totam esse fictitiam. Certe siquis tempore S. Ferdinandi scribere aut sculpere aliquid Caravacæ voluisset ad illustrationem historiæ, in parietibus sacelli pingendæ; usus is esset ejusdem temporis litteris, vel Arabicis vel Gotho-Romanis; quas qui legere sciret numquam defuisset, tot hodieque extantibus seculi XIII utraque in lingua monumentis scripturarum privatarum ac publicarum.

[61] Atque hæc dicta sint de imposturis, ipsiusmet primæ Veræ-Crucis historiam nunc obnubilantibus, [Caravacanæ Cruci admotæ aliæ,] ideoque necessario retectis. Quod autem attinet Cruculas secundarias, quas Cap. 4 vidimus, primariæ illius attactu tantum virtutis adipisci, ut ad earū præsentiā nihilo minora quam apud ipsam patrentur miracula; monendus etiam Lector est, ne cum illis credat pariter distribui facultatem lucrandi Indulgentias, quales obtinent Fideles tenentes numismata aliaque id genus, eum in finem a Romanis Pontificibus vel ex eorum speciali commißione benedicta. Fuerit hic aliquando error, in vulgus proseminatus ab hominibus, minime malis, sed nimium credulis, quorum circumferuntur Relationes, vario idiomate variisque locis & annis impressæ, cum addito ad calcem syllabo maximarum Indulgentiarum, quas ejusmodi Cruculas pie gestantibus Pius V conceßisset, confirmassent autem Gregorius XV, & Urbanus VIII. [nullas impertiuntur indulgentias,] Nunc vero postquam Decretum sacræ Inquisitionis Romanæ prodiit anno MDCLVII, XVIII Maji, ubi inter alias plures supposititias, penultimo loco recensentur Indulgentiæ concessæ Crucibus de Caravaca, par est, neminem inveniri amplius, qui (nisi Decreti talis ignarus) vendere aut donare præsumat Caravacanas Cruculas, velut ejusmodi Indulgentiis præditas. Videatur noster P. Georgius Gobat in Quinario, Tract. de Indulgentiis num. 678, Decretum ipsum exhibens: quod legisse satis est, ut ab ejusmodi imposturis quis caveat sibi aliisque. Difficilius fortasse cavebuntur, qui Caravacanarum formam imitati, [& pro veris aliquando obtruduntur falsæ.] similes iis venditant, tamquam allatas ex loco, ubi numquam fuerunt; & participantes virtutem sacri Ligni, quod numquam attigerunt. Et væ quidem illis qui quæstum sibi faciunt ex pia fidelium credulitate: sed tanta est benignitas clementißimi Servatoris, ut sic deceptorum bonam fidem numquam sit rejecturus, quin vel optatum speratumque fructum, vel meliorem alium ex ea referant. Interim, ut revertar unde digressus sum, maneat sanctum istud lignum, Sancti Regis amatoribus cultoribusque Hispanis eo etiam titulo venerabilius posthac, quod fuerit illo regnante allatum: per virtutem vero ipsius sanctissimæ Crucis, quam Caravacana repræsentat, si non & pars ejus aliqua est, liberet nos Deus noster ab omnibus inimicis nostris. Amen.

EPISTOLÆ
datæ a Decano & Capitulo,
occasione primæ editionis horum Actorum, ad Regem Catholicum, ad Imperat. Romanorum, & Serenißimum Poloniæ Regem.

Ferdinandus, Rex Castellæ & Legionis, Hispali In Bætica (S.)

Recuso, quod antehac singulari editione prodierat opere, atque in hunc proprium suum locum relato; injurius posteritati, & erga Reverendissimum Decanum atque Capitulum Hispalense, edicionis istius curatores, ingratißimus videbor; si lectorum oculis subtraxero Epistolam eam, cum qua ipsum gloriosißimo Monarchæ nostro dedicatum oblatumque fuit; alias item illas, cum quibus Cæsari Regique Poloniæ missa sunt exemplaria; ut qui in exterminium Turcicæ barbariei auspicatißima arma & consilia tanto conferebant cum successu; præ oculis habentes eximium hac in laude Ferdinandum, ejusdem & animarentur exemplis, & juvari mererentur suffragiis.

CAROLO II HISPANIARUM ET INDIARUM REGI CATHOLICO.

Sub sacrum Majestatis Tuæ aspectum rursus venit Tuus Nosterque Ferdinandus, Rex Castellæ ac Legionis, nominis ordine Tertius, sanctimoniæ prærogativa Primus. Noster, beneficio fundatæ dotatæque nobis post Mauros ejectos Metropolitanæ Hispalensis Ecclesiæ: Tuus, nexu continuatæ per tot gloriosissimos Reges prosapiæ. Utrisque tamen venerabilior eo titulo, quo ante hoc decennium dignata eum Apostolica Sedes, Sanctorum Hispaniæ Patronorum Catalogo adscripsit. Tunc apparatum ordinemque festorum, tali occasione in Tua Hispalensi Urbe instructorum, non solum legendum per litteras, sed & in imaginibus spectandum exhibuimus Sacræ Majestati Tuæ; annos quidem ætatis primæ dumtaxat egredienti, sed jam tum magnifice demonstranti, quantum Catholicæ pietatis ab Avo tam Sancto hausisset. Postquam vero, passu eodem quo gradiebaris ad virilem ætatem, factus quoque es ad talis Progenitoris augendam venerationem æque ac ad vestigia illius sequenda concitatior; exoravisti Pontificium Breve, quo Tui utroque in orbe subditi, quotquot ad Horarum Canonicarum pensum rite persolvendum tenentur, ejusdem Sancti Regis festum solennitate præcipua sub Ritu Duplicis celebrare juberentur. Hinc accensis magis magisque studiis tot populorum, quot vastissimo Tuo complecteris Imperio, cupientium nosse distinctius Patroni novi, tantaque cum prærogativa honoris sibi commendati, merita ac laudes; nihil videbamur facere opportunius posse, quam si curaremus Acta vitæ, non minus Christianæ quam Heroicæ, inter Annalium veterum codices voluminosos sparsa, colligi in corpus unum, atque cum tota Postumæ Gloriæ historia fieri juris publici impressione Latina, quo possent per omnia Regna Tua legi, inter tot diversissimarum alias linguarum nationes. Sic cogitantibus, Tuo ex Belgio, Tuaque Urbe Antverpia, obtulit se nobis Daniel Papebrochius, e Societate Jesu Scriptor minime obscurus, & post ejusdem Societatis Patres Joannem Bollandum atque Godefridum Henschenium, illustrandis quotquot orbe toto noscuntur colunturque Sanctorum Actis cum laude immortuos, Continuator laboris, Ecclesiæ Triumphani perhonorifici, Militanti vero non mediocriter utilis. Videramus nempe initia Maji, tribus grandibus Tomis ante triennium edita; & proximum esse sperabamus, ut in reliquorum Tomorum ultimo inveniremus Divi nostri gesta, simili accuratione, fide, & eruditione petractata, qua tot aliorum illustrium Sanctorum jam habebamus exposita Acta. Sed longa videbatur expectatio tam operosæ molitionis, forsitan adhuc in unum alterumve annum protrahendæ. Optavimus ergo ea (siquidem prælo parata jam haberentur) præmitti in lucem singulari Tractatu; & qui magna cum promptitudine sustinueramus ingentia pecuniarum impendia, curandæ apud Romanam Sedem Canonizationi primæque festivitati hic apud nos celebrandæ necessaria; nihilo minori alacritate obtulimus modicum illud quod desiderari videbatur, ut talis liber evaderet Tuo non indignus sisti fastigio, nec infra argumenti tam sancti majestatem. Ille vero, pro ea qua Belgæ omnes erga Hispanum nomen sunt reverentia, tanto libentius desideria nostra pro imperiis habere se respondit, quo ardentius cupiebat quam citissime ab omni dubietate absolvere Reginæ Berengariæ (ejus quæ Sancto Regi mater fuit) primogenituram, præ Blanca, sorore ejus, S. Ludovici Francorum Regis genitrice. Hæc enim, licet nulli coævorum dubitata, sed a Ruderico Archiepiscopo Toletano & Luca Tudensi Præsule, quantis viris! tunc viventibus omniaque coram intuentibus, incunctanter asserta; superiori tamen seculo, etiam ab Hispanis duobus scriptoribus (ut Gallos non miremur) Garibayo & Mariana inconsiderate inconsulteque negata fuit; cum manifesta gentis nostræ injuria, Tuæque etiam Majestatis præjudicio non dissimulando, dum successionis in Castellæ regnum naturalis jus sententia illa tradere Francis videtur. Econtrario promittebat Papebrochius, in Commentario ad Acta prævio (prout in hoc libro facit) demonstratione chronologica evicturum se manifeste, adeo non fuisse juniorem Blanca Berengariam, ut mater ejus esse per ætatem potuerit; quæ, prius quam illa nasceretur, Cæsareo juveni desponsa, ipsum deinde sequi in Teutoniam recusavit; eoque expedita nexu, atque post annos abinde sex nupta Alfonso Legionensi, Ferdinandum Filium ipsi pepererat, cum vixdum novennis esset soror, tertio post anno (qui fuit Christi MCC) nuptura Ludovico Franciæ Principi, tredecenni tunc Juveni Virguncula ipsa, sicut eodem anno in sua Carolina cecinit nobilis & antiquus apud Gallos Poëta (ne fidem Hispanorum suspectam quis habeat) Ægidius Parisiensis. Digna sane, quæ homines, nostris in rebus, imo nostras in res tam eruditos profert alitque Belgica, cui tantum Hispani sanguinis, non minus quam auri, impensum bene credat generositas Castellana: cuique se totam impendere & superimpendere cupiat, ut provinciarum fidelissima, & ea solum causa nunc miserrima, Tuo, Rex Potentissime, nutu relevetur; & Abavum Carolum, inter Imperatores Quintum, inter Castellæ Reges Primum, redivivum in Secundo Rege suo experiatur. Interim idem ipsum Clementiam Regiam orantes nos quoque, jure Patronatus specialiter Tui; cum Belgarum votis jungimus & nostra; ut qui, cum Serenissima Uxore Maria-Ludovica, sanctissimos pariter & felicissimos Conjuges, Ferdinandum & Beatricem, repræsentare satagis, jnstitia, clementia, religione; ceteris quoque adjiciendarum divinitus gratiarum titulis par efficiaris eisdem, numero videlicet gloriosæ Sobolis, dilatandæ inter barbaros Fidei successu, aviti Imperii redintegrandi celeritate. Verum quæ Sanctis istis Regibus fuerunt per annos sedecim dumtaxat communia (nam post eos immaturo fato extincta Beatrix locum fecit Joannæ, in ejusdem felicitatis consortium per annos fere totidem successuræ) Tibi ac Sponsæ Tuæ sint duplo ac triplo diutius indivisa: nec nisi sero a tantorum bonorum usu-fructu separetur etiam Serenissima Marianna mater. Etenim ut Berengaria suum Ferdinandum, Castellæ ac Legionis regnis; sic illa Hispanicarum quam late per orbem utrumque patent ditionum Imperio filium, ipsumque Imperium filio conservavit, similia inter discrimina, sine viri solatio. Vivat igitur, æque ac illa, longævos dies: exultet vestros intuendo successus, victorias, incrementa. Vivat cum Uxore ac Matre Majestas Tua in senectam uberem, concordi cum ipsis animo pluribus imperans Provinciis, quam Sancti quos laudamus Reges dominati sunt Urbibus. Da perpetuam orbi Christiano pacem, ut subditi populi firma gaudeant tranquillitate, Religio sancta crescat ac floreat, Romana Ecclesia exaltetur sublimius, Carolo II, Hispaniarum atque Indiarum Regi Catholico, æternum obstricta. Ita vovemus, Hispali MDCLXXXIV, VI Idus Februarii.

Signat Pro Decano & Capitulo Almæ Patriarchalis Ecclesiæ Hispalensis
Paulus Franciscus Eustachius Secretarius.

Antverpiensis Librorum Censor Ordinarius, Eruditissimus D. Antonius Hoefslach S. T. L. & Ecclesiæ apud nos Cathedralis Canonicus Graduatus, Approbationem suam eidem Libro hoc tenore subtexuit.

Tum demum felices fore Respublicas, cum vel Philosophi regnarent, vel philosopharentur Reges, dictum unius ex Antiquis fuit; verissimum, si Christiane intellectum; ita scilicet ut Philosophiæ nomine accipiatur amor studiumque Virtutis, secundum Christi Dei nostri disciplinam consummatæ, quæ unica & sola vere Sapientia est. Hanc quomodo semper sectatus fuerit Ferdinandus III, re & nomine Sanctus Rex, etiam in illo supremæ potestatis culmine, luculenter demonstrant ejus Acta, hoc in libro ex Coævorum fere scriptis collecta. In quibus atque in adjunctis R. P. Danielis Papebrochii S. I. Theologi Historicis Annotationibus & Commentariis, non modo nihil reperi aut sanæ fidei aut bonis moribus contrarium; sed multum etiam sanctæ ædificationis & eruditionis curiosæ. Proinde censeo expedire, ut præsens opusculum, sumptum ex Actis Sanctorum Maji posterioribus, quæ post tres jam editos in quatuor alios divisa sub prælo sudant, præmittatur; velut specimen allatum ex vernantissimo omnigenæ varietatis horto, quem speramus brevi totum aspicere omnium visibus & usibus reseratum. In hujus itaque pulcherrimi floris contemplatione tantisper fixi, laudemus Deum, & gratulemur inclitis Hispaniarum Regnis, quæ Ferdinandum sibi Regem, Ecclesiæ Militanti Propugnatorem, Triumphanti Sanctum, Principibus Exemplar, omnibus Patronum protulerunt. Dabam Antverpiæ MDCLXXXIV, VII Id. Martii.

Hactenus ipsomet in Libro edita omnia, hic vero non tam ad commendationem ejus subjuncta, nedum ad laudem Collectoris (cui plus satis mercedis fuit eritque de commißis hic & alibi erroribus admoneri) quam ut ii qui Sanctum tali occasione honoratum suis elogiis voluerunt, aliquem pietatis suæ fructum ad posteros referant. Vt autem fructus iste ad plures sese extenderet, placuit prælaudatis Decano & Capitulo editi jam in lucem libri ad quingenta exemplaria liberali mox animo per Italiam, Germaniam, Belgium ac Galliam, potißimum vero per Hispaniam distribuenda mandare; ut quantum in se erat ubique legenda præberetur Actorum ejus historia, cujus omnis hactenus fere notitia continebatur in Lectionibus Officii proprii, necdum ultra Hispanicæ Monarchiæ terminos recitari permißis. Id autem ut cunctis ubique terrarum Clericis, aliisque ad Horarum Canonicarum pensum obligatis liceret, vel etiam mandaretur ab Apostolica Sede; libri prædicti exemplar in Vrbem missum est & per unum Canonicorum delatum ad Pedes Sanctißimi Domini nostri, cum multa gratulatione felicium successuum ex Christianorum Principum fœdere contra Turcas per ipsum conciliato. Addebatur Epistola suæ Sanctitati inscripta, sed ea ad manus meas non pervenit: pervenerunt tamen eadem occasione datæ aliæ, quas supra memoravi duæ, quasque cum Responsoriis hic attexo.

CELSISSIMO ET POTENTISSIMO ROMANORUM IMPERATORI, LEOPOLDO IGNATIO.
Sacra Cæsarea Majestas.

Historiam sacram S. Ferdinandi, Castellæ & Legionis Regis, almȩ nostrȩ Ecclesiæ munificentissimi Erectoris, olim ab Hispanis Scriptoribus, nunc vero extero etiā calamo exaratā, & Belgicis typis, nobis procurantibus, cusam, Cæsareæ tuæ Majestati reverenter sistimus; gratumque futurum obsequium nostrum ex ipsius operis argumento nobis pollicemur. Erit quippe Cæsareæ tuæ Majestati non injucundum Sanctissimi progenitoris, cujus decimus tertius Nepos numeraris, præclara facta, rerumque ab eo gestarum seriem evolvere; cum in ea, si magnanimitatem spectare velis; egregia facinora & animi vere Regii inclitæ dotes passim occurrant; si pietatem; justitiæ, religionis, omnium denique virtutum domestica exempla valeas contemplari. Hoc etiam, inter plurima, Augustissimæ Domus Principibus Deus indulsit, ut tam ad fortiter & gloriose, quam ad pie sancteque operandum gentilitiis acuantur, nec alienis egeant incitamentis. Emicuit inter ceteras Sancti Regis virtutes ardentissimus Fidei propagandæ zelus; atque inde etiam constans illud & ininterruptum in Austriacis Principibus tuendæ Catholicæ Religionis studium, pluribus abhinc seculis hereditarium, & veluti innatum, etiam invidis licebit agnoscere. Hujus rei iterata documenta præstitit Cæsarea tua Majestas; sed illud in paucis illustre, dum pro ea asserenda subditorum defectiones, & cum rebellibus Hungaris decennale jam bellum maluisti sustinere. Hoc fidei ardore inflammatus sanctissimus Rex, debellandis Mahometanis, juratis Christiani nominis hostibus, totus incubuit; & gravissimis licet, semper tamen periculis major, bello ex victoria insurgente, nobiliorem eis Hispaniȩ nostræ partem eripuit. Omittimus, quæ Cæsarea tua Majestas, inclitique tui Majores, cum eisdem hostibus bella gesserint; nec vacat triumphos recensere, dum nos rapit, quod totius Europæ oculos rapuit, præsens hoc & periculosissimum cum Orientis Tyranno bellum: in quo Cæsarea tua Majestas exhibuit se, prudentia, magnanimitate, fortitudineque incomparabilem; & (ut maxima quæque verbo complectamur) dignissimum & gloriosissimum Sanctissimi ac Triumphatoris Ferdinandi Nepotem. Cohorruit sane Christianus Orbis ad Barbaricæ multitudinis irruptionem, & ad Viennæ obsessæ periculum fere contremuit: stetit tamen & infracta stetit Cæsareæ tuæ Majestatis invicta constantia. Hanc conjurata Rebellium & totius Ottomannici Imperii vires, non modo non evertere, sed nec commovere potuerunt; quin erecto supra discrimen animo, fortunæ tunc Barbaris blandientis iniquitatem sustinuit; auctisque copiis, subsidiis contractis, cunctisque sapientissime constitutis, duabus illis ad Possonium & prope Marchiam fluvium victoriis, ad maximam illam & seculis imprimis memorandam prolusit, qua innumeris Turcarum & Tartarorum copiis justo prælio cæsis ac fugatis, Viennæ libertatem, Religioni præsidium, Christianis provinciis securitatem, Sibi vero lætantium populorum plausus, & apud seram posteritatem immortalem gloriam comparavit. Exultat gaudio Orbis Christianus, & Cæsareæ tuæ Majestati æterno beneficio se devinctum fatetur; dum Tuis periculis, suam stabilitatem; curis & vigiliis, suam quietem & transquillitatem, refert acceptam: sed & ipsum seculum, tali victoria nobilitatum, gestit quodammodo & superbit. Jactet elapsa ætas Viennam, a Solimanno viginti dierum obsidione nequidquam tentatam, profligatamque ad Naupactum felicissimo prælio Selimi classem, Melitamque servatam; præsens enim eamdem Urbem, bimestri spatio propugnatam acerrime, Viennensis pugnæ & Parcanensis stragis laureas, captumque Strigonium gloriosissime reponit, aliisque indies triumphis condecorari expectat. In id vero utrumque seculum conspirat, & fremente licet invidia testatur, immanem illam Ottomannici Imperii potentiam, sub Austriacorum Principum auspiciis, qua terra, qua mari, fortiter & feliciter debilitatam ac repressam. Sed novis adhuc cladibus infringendam a Cæsarea tua Majestate speramus, Augustissime Imperator. Aderit auxilio Sanctissimus Rex, qui præivit exemplo; nec deerit suis, qui implorantibus favet alienis; & qui toties pro Religione pugnavit, pro Religione pugnanti præsto erit; Christianasque legiones ea virtute cælitus roborabit, ut Cæsarea tua Majestas, Turcarum viribus penitus accisis, intima hostium penetrare. Crucisque trophæum inibi stabilire, & nobilissimas olim provincias in pristinam libertatem, & Orthodoxam Religionem valeat asserere. Ita vovemus: & Cæsareæ tuæ Majestati, ut Christianæ Reipublicæ salus exigit, diutinam incolumitatem & felicitatem precamur. Hispali, ex nostra Capitulari aula, Die II mensis Martii, Anno Domini MDCLXXXIV.

Infra scriptum signatumque erat, ut supra.

Corruptus Viennæ aër morbique grassantes, & ruinarum reparandarum neceßitas, adhuc prohibuerant, ne mox a soluta obsidione Viennam repeteret Imperator, & Lintzii subsistere totam Aulam coëgerat; ibidemque hærebat adhuc, quando illuc allatus & traditus est Liber ineunte æstate. Hinc dum indies paratur remigratio in repurgatam tandem Regiam; & Cancellaria Cæsarea, magno molimine relata, in pristinum ordinatur statum; dilata usque in Septembrim fuit expeditio Responsi, quod inscribebatur, Honorabilibus, Devotis, Nobis Dilectis, N. Decano & Capitulo Patriarchalis Ecclesiæ Hispalensis, hoc tenore.

LEOPOLDUS D. G.
Romanorum Imperator semper Augustus, Serviæ, Hungariæ, Bohemiæ Rex, Archidux Austriæ, Dux Burgundiæ, Comes Tyrolis &c.

Accepimus ante aliquot menses vitam S. Ferdinandi III Regis Castellȩ & Legionis, erudite conscriptam, ac deinde typo datam, Nobis vero a vobis destinatam & dedicatam. Eam sicut ob viri Sanctitatem venerabundo animo recepimus; ita propensam vestram erga Nos observantiam, & quam obsequioso animi affectu utramque Nostram Domum prosequamini, ex litteris vestris abunde perspeximus. Fuit sane hujus libri munus Nobis gratissimum, & dignum, quod Cæsarea benignitate, dum se opportunitates ferent, compensemus; harum utpote nullas prætermittemus, quibus honorabili Capitulo Hispalensi universim, vobisque singulis Cæsareæ nostrȩ gratiæ promptitudinem benigne testatam facere possimus. Datum Viennæ V Septembris MDCLXXXIV.

Celsissimo ac Potentissimo Principi
IOANNI REGI POLONIÆ.
Potentissime & Invictissime Rex.

Eximiæ virtutes illustriaque facinora S. Ferdinandi, Castellæ & Legionis Regis, ab Hispanis scriptoribus vernacula lingua litterarum monumentis commendata, prodeunt nunc in Europæ theatrum, nobis procurantibus, Latino sermone conscripta: neque veriti sumus Piissimo & Invictissimo Regi opus sistere, materiæ argumento non minus Sacrum, quam Regium. Impellimur sane, Majestatem tuam, quam Orbis Christianus suspicit & summis laudibus celebrat, aliqua devinctissimæ nostræ observantiæ significatione revereri, simulque declarare studium propagandæ pietatis, erga almæ nostræ Ecclesiæ sanctitate & munificentia præclarissimum Erectorem. Sin enim Majestas Tua sacræ ejus historiæ favebit (favebit autem humanissime) & in ea clementiæ justitiam, regio splendori humilitatem, mansuetudini bellicam in fidei hostes fortitudinem, majestatem humanitati, conjunctamque cilicio purpuram contempletur; haud dubium est, quin in Sanctissimum Regem singulari quadam & speciali religione afficiatur. Accessit his, piissimi Principis exemplar, & tot in Mahometanos pro gloria Crucis susceptis expeditionibus incliti, Majestati tuæ peculiari quodam jure deberi; quam in hoc ferreo seculo, quo impotens dominandi ambitio deploranda inter Christianos Principes dissidia excitavit & fovet, Pater ille misericordiarum, qui Christianam rempublicam periclitari aliquando sinit, perire numquam, ad eam tuendam & infidelium vires conterendas speciali suæ providentiæ beneficio destinavit, erexit, roboravit. Testatur id (ut alia de tua Majestate, quamvis nobilissima, omittamus) recens hæc & terribilis belli Turcici in Cæsarem commota tempestas; quæ primi impetus turbine ruptis Hungariæ aggeribus, Austriaque cædibus & incendiis vastata, Viennæ incubuit; atque inde grandines, fulgura, sanguineosque imbres ceteris Christianis Provinciis minabatur. In hac sævissima procella, horridaque periculi impendentis imagine, omnia mœsta, turbida, caliginosa omnia: ubi vero Majestas Tua sacro fœderi subscripsit, prima quædam serenitatis lux albescere cœpit, quæ consternatos omnes populos, quibus Religionis cura cordi est, nonnihil recreavit. Sed postquam nuntiatum est, Majestatem tuam collectis copiis profectionem parare, in procinctu esse, jamque in Cæsareis ad Danubium castris expectari; tunc quidem, velut aperiente se die, e timore in fiduciam traducti erectique animi, nec jam de eventu, sed de opportuno adventu soliciti, Majestati Tuæ facile & expeditum iter conceptis votis precabantur. Optatam tandem serenitatem Majestas Tua reddidit, nec ullus Christianæ Reipublicæ purior & hilarior dies effulsit, quam ille, quo Majestas Tua integris Ottomannici Imperii viribus & Tartarorum copiis acerrima pugna profligatis, Viennam perituram ab excidio, fortissimos propugnatores ab interitu, finitimas Regiones a tyrannide, populorum Nationes integras a servitute, Christiani nominis honorem a dedecore, sacrataque Deo templa a nefariis ritibus eripuit ac servavit. Nec stetit hic invicti animi virtus, quamquam susceptæ provinciæ ac totius Europæ expectationi cumulatissime suffecerat. Ereptos noctis beneficio Barbaros insecuta, novo ad Parkanum prælio, ad internecionem delevit quidquid roboris ex hostilibus copiis victrici Majestatis Tuæ dexteræ fuga subduxerar. Et vero nobilissima hac & in primis illustri victoria servatus Christianus Orbis Majestati tuæ immortales grates agit, & in ejus venerationem atque amorem religiose conspirat; celeritatem, præsentissimumque in periculis animum, & invictam fortitudinem, a debitis laudum titulis celebrat & extollit: at Majestatem tuam, non pro focis, sed pro aris; non sibi, sed Deo, sed Ecclesiæ pugnantem; Regiamque Personam & Serenissimi Principis Iacobi præliorum discrimini inter prōptissimos objectam, miratur ac stupet, stupebitque ac mirabitur sera posteritas. Nec est jam, quod de seculi iniquitate valde queramur: huic enim religiosissimæ magnanimitatis exemplo invidere potuissent etiam aurea illa surgentis Ecclesiæ tempora. Atque utinam ceteri Principes modo inviderent, & Majestatis tuæ non solum factis, sed etiam litteris excitati, aliquid suo nomine dignum in communem hostem moliri vellent; vel saltem puderet, quæsitis coloribus omnia miscere, & oblatam debellandi superbi tyranni opportunitatem, honoris sui numquam delenda nota, corrumpere. Sed hæc forsan, sinente Deo ita eveniunt, ut dum fluxam, & ne optandam quidem gloriam captant illi; veræ & solidæ copiosissimam segetem Majestati tuȩ amplius demetendam relinquant. Pergit autem Majestas tua, uti instituit iteratis cladibus fractos hostes urgere; & Deo auspice, partis victoriis novos superaddet triumphos, Christiani nominis gloriam victricibus armis late protendens. Non possunt enim Majestati tuæ non esse prospera omnia, quæ se Serenissimumque Principem, in spem nobilissimi Imperii educatum, tam pie generoseque pro Religione devovit. Quod dum ex corde vovemus; Majestati tuæ fausta omnia, & post longissimum & fortunatissimum vitæ cursum æternam felicitatem precamur. Hispali ex nostra Capitulari aula. Die XX Mensis Martii. Anno Domini MDCLXXXIV.

Subscriptum erat & signatum ut supra: sed Rege in Castris tantum non hiemante, longisque terrarum intervallis remoto Cracovia, sero valde perlatus Liber cum Epistola est, serius etiam oblatus Majestati suæ; mortuo inter castrenses in Hungaria labores Confessario Regio, cui res fuerat commendata; ac nemine porro existente qui sui officii esse putaret responsum Regiæ Humanitatis expediendum curare. Ita unus alterque transiit annus, nusquam fere stabiliter agente Rege; quoad R. P. Carolus Mauritius Vota e Societate Iesu, Regi ob Historicarum Mathematicarumque rerum scientiam carißimus, & Librum & Epistolam Regiis in Scriniis requisivit ac reperit; annuenteque sibi Rege, quod hic pridem factum voluerat, citra moram conscriptum est responsum, cujus tenor fuit inscriptus Venerabilibus & Clarissimis Prælatis, Decano, Canonicis, totique almæ Patriarchalis Ecclesiæ Hispalensis Capitulo, sincere Nobis dilectis.

JOANNES TERTIUS
Dei gratia Rex Poloniæ, Magnus Dux Lithuaniæ, Rußiæ, Prußiæ, Mazoviæ, Samogitiæ, Kioviæ, Podlachiæ, Livoniæ, Smolensciæ, Severiæ, Czernikoviæque.

Venerabiles, Clarissimi, sincere nobis dilecti. Quemadmodum eximiæ Pietatis Vestræ documentum est, quod Divus Ferdinandus, Almæ Vestræ Patriarchalis Ecclesiæ Fundator, ceu alter Phœnix sacris excitatus ex cineribus, tam modo e prælo gloriosus, quam olim e prælio victoriosus, iterum in orbem prodeat Christianum: ita insignis Urbanitatis vestræ est argumentum, quod ad nos tantis terrarum spatiis dissitos, hoc Regalis fortitudinis ac pietatis dirigere voluistis archetypon. Nobis equidem, qui hactenus heroica Catholicorum Regum, & inclitæ Gentis Hispanicæ toto orbe celeberrimæ, contra Christiani nominis hostes facinora, admirabundi suspeximus, semper in animo fuit invictissimi pro gloria Crucis athletæ Ferdinandi colere memoriam, & qua possumus factorum ejus imitari celsitudinem. Nunc vero, cum & seriem sanctissimæ illius vitæ veris adumbratam coloribus, vestro munere, Nobis relegere licet; enixius conabimur, pro re Christiana & fide orthodoxa, actiones nostras ad hancce ideam, tam sancti Deoque cari Regis ope ac patrocinio efformare. Id vero, inter optime de vobis meriti Principis exempla, non postremum apud nos erit, ut Venerabile Capitulum vestrum, quod a tam sancto Monarcha fundatum se gloriatur, Regalis nostræ benevolentiæ æstimationisque specimina, quoties se tulerit occasio, experiatur. Interea omnis boni & felicitatis incrementa Venerabili Capitulo vestro cælitus exoptamus, ac nos, Regiam Domum, Regnumque nostrum, Sanctæ Vestræ Hispalensis Ecclesiæ precibus impense commendamus. Dabantur Leopoli, die XII Martii, anno Domini millesimo sexcentesimo octogesimo septimo, Regni vero nostri decimo quarto.

JOANNES REX.

DE B. CONSTANTIA XIRA ET B. MARIA FERNANDEZ,
DE VITA PAVPERE, EBORÆ IN LVSITANIA.

SEC. XV

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De earum cultu, vitæ instituto, Augustiniana Regula, saltem post Constantiæ mortem suscepta.

Constantia Xira, de Vita paupere, Eboræ in Lusitania
Maria Fernandez, de Vita paupere, Eboræ in Lusitania

Qvas Castellani vulgo Beatas, Lusitani seculis Superioribus Pauperes, vel de Vita paupere nuncupabant; mulieres erant, caritatis & devotionis operibus sic deditæ, [Earum vitæ institutum,] ut distractis pro Dei amore posseßionibus, manuum suarum labore ac piorum eleëmosynis vivere eligerent, nullius religiosi instituti Regulæ sese adstringentes, solaque Confessarii directione contentæ. Tales fuerunt, quas in titulo proposui, Constantia & Maria; Viduæ, an Virgines, non habeo dicere; talisque vitæ exemplo plures ad sui imitationem provocando, Collegium quoddam Reclusarum, in domibus ad hoc emptis, instituerunt. Ibi denique assumpta S. Augustini Regula, & cœnobitica vivendi forma introducta est, [postea inducta Regula Augustiniana commutatum.] sub titulo S. Monicæ & regimine Fratrum Eremitarum; sub quibus multiplicatæ Sanctimoniales, anno MDXXVII Coloniam emiserunt in Villam-vitiosam; & aliam, cum essent ab Ordinis jurisdictione ad Episcopi curam traductæ, anno MDLXXXVI Vlisipponem, fundandis istic Sanctæ Crucis Sanctæque Monicæ conventibus. Hinc factum ut ipsas quoque sui Ordinis Beatis adscribant Eremitæ Augustiniani, quorum Alphabetum texens Herrera, parte 1 pag. 136, nonnullas nobis de illis notitias dignas memoratu suggerit, quas in Hagiologio Lusitano Georgius Cardosus partim auxit, & partim elimavit.

[2] Ac primo ad cultum quod attinet; earum Reliquiæ sub altari capellæ majoris veneranter asservantur, ubi antiquitus pluribus miraculis coruscarunt: [Corpora sub altari.] earumque dies natalitius solennis fuit in hoc monasterio, prima die post Pentecosten, usque ad initia regni Philippi I, Hispani Secundum vocant) id est usque ad annum MDLXXX, quo ultimus Lusitaniæ Rex Henricus obiit. Intermittendi cultus causam vix aliam poßis excogitare, quam languentem ea ætate ut quam maxime pietatem. Illius testis allegatur Antonius a Purificatione, Theatri triumphalis Choro 3, qui hunc suum librum, Lusitanæ Eremitarum provinciæ laudes complexum, [Cultus feria 2 Pentecostali.] edidit anno 1632, deinde vulgari lingua redditum publicavit, sub titulo Chronicæ antiquißima Provinciæ Portugalensis; similia deniq; imprimi fecit in opere, quod Cardosus allegat, sub titulo Chronologiæ monasticæ. Quid porro Cardosum moverit, ut festum, intra annum mobile affigeret huic XXX Maji, difficile est divinare; nisi forte invenit aliquid (quod tamen si invenisset non videtur taciturus fuisse) circa ipsas vel earum alterutram tali gestum anno, quo dies ejusmodi conveniebat cum Feria II Pentecostali; quod toto seculo XV, de quo solo quæstio esse potest, tantum bis contigit, videlicet anno MCCCCXXXI & MCCCCLXII, nec totis octoginta annis post, aut quadraginta antea acciderat ut Pascha celebraretur die X Aprilis, unde iste concursus exurgere debet.

[3] Porro tam Antonius prædictus, quam quos secutus est, [Non fuerunt Sorores, nisi in spiritu;] paulo dumtaxat antiquiores, Ludovicus de Angelis, in Viridario Lusitanico, aliique; Sorores eas faciunt. Sed spiritu, non carne, sorores fuisse convincit Cardosus, ex legato testamentario Ioannis Gomez & Violantis Rodriguez, scripto sub Æra MCCCCXLVI, id est anno Christi MCCCCVIII, quo domus quædam legantur Constantiæ Xiræ & Mariæ Fernandez * contubernali ejus, quia sunt b onæ mulieres, pauperes & famulæ Dei; ubi vel sola cognominum diversitas sufficit ad excludendam germanitatem. [nec saltem Constantia professa est Regulam August.] Iidem Augustiniani auctores de illis sic loquuntur, quasi Augustinianam Regulam tandem professæ ambæ sint: sed & hoc, saltem de Constantia, dici non posse, probat sepultura in æde Cathedrali; cui duplex Anniversarium in eadem Cathedrali constitutum, sub hisce terminis Latine redditis, invenitur. Die XXIII Martii facimus anniversarium Constantiæ Pauperis, propter domos quas legavit Capitulo, quæ sunt in Murofracto, datæque pro domibus illis sunt libræ antiquæ novem. Facimus autem pro ea duo Anniversaria; unum hoc die, quo vitam finivit; & alterum VI Maji, suntque pro iis assignatæ libræ antiquæ quinque. Jacet juxta fontem baptismalem per duos gradus, & petræ supra eam stratæ signantur crucibus. Similia in eodem Anniversariorum libro iisdem Lusitanicis terminis leguntur die VI Maji. Ex quibus verbis primum scimus, obiisse Constantiam die XXIII Martii; deinde colligimus ex iisdem, Pauperes Sorores, [prius mortua 23 Martii,] quas vivens collegerat, propriam tunc nullam habuisse ecclesiam, in qua mortuos suos sepelirent. Incerti vero manemus, utrum per testamentum ejusmodi ipsa vivens se abdicaverit proprietate domorum istarum; an vero ita, ut post suam testatricis mortem eæ primum devenerint in posseßionem Capituli: placet tamen magis, ut omnem stabilis fundi proprietatem vivens ipsa deposuerit.

[4] De Maria difficilius est definire, utrum, mortua Sodali, [fecisse id Maria potuit,] ipsa cum aliis secum Reclusis Augustiniano Ordini se subjecerit. Credibile tamen id facit sepultura quam in propria ecclesia accepisse videtur; si hæc primum (ut est verosimile) condita fuit post Regulæ susceptionem. In hac vero cum fortasse mox inciperet clarere miraculis, & coleretur ut Sancta; judicatum fuerit a Superioribus, dignius collocandum corpus; non tantum ipsius, sed etiam Constantiæ, nihilo minori cum opinione sanctitatis defunctæ, quamvis alibi jam sepultæ. Hujusmodi autem a prioribus sepulturis translatio ad altare, utique non nisi consulto & probante Archiepiscopo facta, species quædam Canonizationis fuit, superioribus seculis usurpatæ, & ei saltem quam nunc vocamus Beatificationi respondens; quapropter Beatas sine scrupulo diximus. Circa annum MCCCXC, ut ait Ludovicus, jam stabat in urbe Eborensi istud devotarum valde mulierum reclusorium: & anno MCCCCXXI, [si vixit ultra annum 1421.] ut scribit Cardosus, Regula Augustiniana illuc inducta est; recipiente illarum obedientiam Fr. Joanne Fanono Provinciali Lusitaniæ, sub cujus & saccessorum regimine locus mansit usque ad annum MDXXVI, ut Ludovicus; vel, ut Cardosus, usque ad MDXLI, quando Ioannes tertius earum regimen ad Ordinarium transtulit, nequidquam diu frustra obnitentibus Sanctimonialibus. Tali vel alia occasione paulatim a veteris disciplinæ fervore dilapsæ illæ, etiam refrixerunt in cultu primarum suarum Matrum, eo fortaßis prætextu quod non essent solenniter canonizatæ; quemadmodum aliorum plurium, diuturni cultus posseßione Beatorum, venerationem antiquitus receptam, post Tridentinum Concilium abolitam scimus, animis rigidis decretorum Concilii interpretibus. Sed nos, omissa ejusmodi querela, elogium quod illis texuit Cardosus, Latine redditam exhibeamus.

ACTA
Ex Hagiologio Lusitano Georgii Cardosi.

Constantia Xira, de Vita paupere, Eboræ in Lusitania
Maria Fernandez, de Vita paupere, Eboræ in Lusitania

Die XXX Maji. Eboræ solennis commemoratio duarum prudentium virginum ac sponsarum Christi, [Seculo renuntiantes,] Constantiæ & Mariæ de vita paupere, eo loci natarum, & fundatricum (ut creditur) Conventus S. Monicæ, quem istic habet Ordo Eremitanus. Cum enim essent divitum ac nobilium parentum filiæ, mundanam omnem pompam generoso animo conculcantes, & virginalem puritatem consecrantes Deo, mundum suum muliebrem, haud sane exiguum, in manus pauperum reposuerunt; matronis ac virginibus Eborensibus (sicut olim Romanis Paula atque Eustochium) ad imitationem positæ in exemplar perfectionis. Cum ergo suavis tam sanctæ conversationis odor longe lateque se diffunderet per regionem illam, complures eis allexit socias; unde brevi extitit insigne ac bene ordinatum Beatarum collegium, quæ succedentibus annis amplexæ sunt Regulam S Augustini, sub obedientia Ordinis Eremitani. [collegium Beatarum instituunt,] Illis Constantia senior locum Priorissæ, junior Maria Vicariæ tenebant, quoad vixerunt; mira cum suavitate regentes ambæ novellum gregem; nec deerat, ubi erat opus, disciplinæ rigor; qui tamen subditarum animos neutiquam alienaret exasperaretque, sed æstimationem ipsis inter eas venerationemque conciliaret. Erant autem ambæ, tantum deditæ operibus caritatis, ut solum id animo propositum habere viderentur, quo bene mererentur de singulis, tamquam si suæ germanæ sorores forent: manus vero earum, virtute quadam divina præditæ, præsens remedium ferebant infirmis, quibuscumque admovebantur.

[2] Porro ex suæ reclusionis loco, quotidie procedebant ambæ, subsequentibus gemino ordine sociabus, pro usurpandis Sacramentis, ad viciniorem sibi S. Mametis ecclesiam; [ecclesiam S. Mametis frequentant,] diciturque de iis, quod cum Mater Constantia, sive ætatis vitio, sive præ copia lacrymarum devotarum, facta fuisset cæca; hiberno tempore foras progrediens, ad manum ducebatur ab Angelo suo Custode, in forma & habitu invenili, ne caderet vel luto inficeretur, prout ipsa sæpe testabatur. Pœnitentiarum, quas exercebant, rigor erat magnus; & in memoriam sacræ columnæ, ad quam in Prætorio fuit flagellatus Dominus noster, habebant in secretiori ædium parte columnam, [ad columnā se faciunt flagellari,] ad quam etiam ipsæ se ambas alligari faciebant crudeliterque flagellari, idque potissimum feriis sextis; pium ejusmodi exercitium applicantes animabus Purgatorii, quarum intima tangebantur compassione: & tali occasione sæpe videbant coram se ascendentes scintillas ignitas, quasi indicia auxilii animabus impensi, quæ eo modo se sublevatas a tormentis monstrabant. Quia autem cunctis notissima virtus illarum erat, [eleëmosynis occultis victitant.] numquam temporalis subsidii patiebantur inopiam; sed Dominus quibusdam fidelibus inspirabat, ut ad ostium domus noctu afferrent, quod ducendæ diei satis erat; sic tamen ut numquam resciri potuerit, cujus benignitate id fieret.

[3] Multis annis in hunc modum traductis, ad finem desideriorum suorum tandem pervenerunt, meritis bonorum operum cumulatæ. Et prior quidē obiit, quæ ætate senior, oculis cæca erat, Mater Constantia: cujus corpus in ædem Cathedralem delatum (necdū enim ecclesia istic ubi morabantur erat ædificata) depositū fuit magno cū accursu populi juxta pilam baptismalē. Quando vero Maria obiit, [Constantia in Cathedrali sepultæ,] ad justā altitudinem surrexerat propriæ ecclesiæ fabrica; intra quam ipsi data sepultura fuit, singulari cum veneratione, subtus altare majus. Credibile est, haud diu postea illuc quoque translatum fuisse corpus fidelis sociæ: nec enim conveniebat post mortem separari ab invicem eas, quæ tam conjunctæ in vita sua fuerant; cum utraque æqualem de sua sanctitate opinionem in omnium animis reliquisset. [postea Maria sub Altari jungitur,] Hac inducti fideles, diu in usu habuerunt de terra primæ illarum sepulturæ devote accipere ad usum febricitantium: quod cum plerisque felicissime cederet, magnam iisdem tota provincia venerationem conciliabat, & hoc præcipue apparebat, prima post Pentecosten die, quam illis singulariter festivam habere populus Eborensis consueverat. Sed tempus, quod immutat omnia, [coluntur ambæ die Pentec.] & festivitatem & venerationem antiquam abolevit, haud sine culpa Eborensium civium, prout hodie cernimus. Ita ille, cujus tertium bimestre primum prodiit anno MDCLXVI. Altera pars sacri illius anni ne perficiatur, importuna mors auctoris efficit; cui utinam pari diligentia succedat alius, sed qui audeat Dextrina figmenta contemnere; quod si Cardosus facere potuisset, suæ suæque gentis æstimationi haud dubie melius consuluisset apud eruditos viros, quibus ista contemptui sunt.

[Annotata]

* Parciera

Mai VII: 31. Mai

Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon

Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 30. Mai

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 30. Mai

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung

Zum Schutz Ihrer Daten:
mit 2 Klicks empfehlen!

Unser Reise-Blog:

Reisen zu den Orten, an denen die
Heiligen lebten und verehrt werden.

- zuletzt aktualisiert 12.12.2014
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.