Secvlo V.

[Praefatio]

Theodulus Presbyter, monachus Martyr in Arabia (S.)
Beniamin, monachus Martyr in Arabia (S.)
Elias, monachus Martyr in Arabia (S.)
Alii monachi Martyres in Arabia
Hypatius, monachus Martyr in Arabia (S.)
Ioannes, monachus Martyr in Arabia (S.)
Isaac, monachus Martyr in Arabia (S.)
Macarius, monachus Martyr in Arabia (S.)
Marcus, monachus Martyr in Arabia (S.)
Paulus, monachus Martyr in Arabia (S.)
Proclus, monachus Martyr in Arabia (S.)

[1] Interfectos a barbaris initio quarti seculi monachos octo & triginta in monte Sina, aut ad eius radices, supra memorauimus. Eodem die, quo illorum vel perpetrata cædes erat, vel agi consueuerat celebritas, [Horum SS. natalis.] alij altero post seculo ibidem trucidati, quos cum prioribus, vt diximus, Martyrologium Romanum aliiq; confudere: distinxit in Notis Baronius. Galesinius de posterioribus, vt ex Notationibus patet, deq; Raithunis Martyribus ita scribit: In Græcia sanctorum monachorum, qui in Sina monte, & Rhaiti regione habitantes, orationibus assidue dediti, in omnique pietate se exercentes, ob religionem interfecti sunt. Eadem habet Martyrologium Germanicum, sed XIII. Ianuarij.

[2] Horum certamen S. Nilus monachus descripsit, a se oculis spectatum. [Acta a S. Nilo monacho scripta.] Erat Nilus in vtraque philosophia magno Chrysostomo vsus Præceptore, vt Nicephorus Callistus lib. 14. cap. 53. testatur, qui sequenti capite de eo ita scribit: Admirando autem Nilo patria Constantinopolis fuit, cuius etiam propter egregiam generis nobilitatem Præfectus fuit. Potentia autem & opibus affluens, asceticam illis prætulit vitam: quippe qui ad exemplum diuini Dauidis, ad domum Dei abiici, quam in tabernaculis peccatorum habitare maluerit. Et cum eloquentiæ vi polleret, diuinæque gratiæ neruis validus esset, scripta varia, quæ vitæ monasticæ exercitium instruunt, reliquit, verbis & sententiis ita composita vt lectoris animum gratia incredibili recreent. Scripsit quoque diuinorum Patrum in monte Sina obitum martyrium, facundia & affectu tanto, vt satis inde colligere liceat, quam eximia doctrina iuxta & virtute vir is fuerit: vbi etiam suas & filiorum res paucis commemorat, miserabiliter veluti in tragœdia captiuitatem eorū exponens, cum barbari Blemmyes excursione sua cædem ingentem fecere: quod opusculum tamquam spirituale quoddam oblectamentum studiosis reliquit. Hæc Nicephorus. Colitur S. Nilus 12. Nouemb. quo die de aliis eius scriptis agemus, quorum quædam extant to. 5. Bibliothecæ Patrum par. 2. Eadem fere quæ hic Nicephorus, habent Menæa Græcorum & Anthologion: Hi religiosæ vitæ desiderio, omnibus rebus mundanis valere iussis, solitudinem incolebant. Quibuscum & B. Nilus degebat, qui vrbis Constantinopolitanæ Præfectus fuerat: qui & eloquentia clarus & sancti Spiritus gratia potens, nobilissimos libros edidit, qui ad religiosæ vitæ exercitationem pertinent; atque horum sanctorum Patrum vitæ rationem, captiuitatem, cædemque descripsit. Interfecti sunt enim illi a Barbaris, Blemmyis dictis, qui ab Arabia vsque ad Ægyptum & mare Erythræum solitudinem peruastarunt.

[3] Baronius quoque in Notis ad Martyrologium cum de Raithunis agit Martyribus, Blemmyas Saracenosque confundit: [Non a Blemmyis, sed Saracenis occisi sunt.] Cæsi sunt, inquit, iidem sub incursione Sarracenorum qui dicti sunt Blemmij. At diuersos esse a Saracenis Blemyas patet ex Vopisco, qui in Aureliano ita scribit: Præter captiuos gentium barbararum, Blemyes, Axomitæ, Arabes Eudæmones, Indi, Bactriani, Hiberi, Saraceni, Persæ, cum suis quique muneribus. Et paullo post: Illum Saraceni, Blemyes, Axomitæ, Bactriani, &c. veluti præsentem pene venerati sunt Deum. Ammianus quoque Saracenos latißime sumptos ad Nili cataractas porrigi & confinia Blemyarum scribit. At de Blemyis infra. Hanc autem Sanctorum cædem perpetratā ab iis qui Arabiam Petræam incolunt, manifestum est ex ipso S. Nilo infra cap. 4. Cuius historiam a Lipomano olim ac deinde a Surio editam, cum Græco MS. contulimus.

[4] Zacharias Lippelous hanc Sanctorum cædem contigisse ait anno 499, [Tempus cædis.] Anastasij 9. Cedrenus scribit anno Anastasij 10. & 11 populatos esse Saracenos Phœnicen & Syriam: at non est verisimile S. Nilum, qui Chrysostomi, 100. iam fere annis mortui, discipulus fuerat, tunc adeo vegetum expeditumq; ad iter esse potuisse. Agitur horum sanctorum Patrum simul & Theoduli celebritas, vt infra ex Menæis dicetur, in templo sanctorum Apostolorum Petri & Pauli, iuxta orphanotrophium, quo eorum translatæ sunt reliquiæ. [Reliquiæ.]

HISTORIA AVCTORE S. NILO MONACHO. a

Theodulus Presbyter, monachus Martyr in Arabia (S.)
Beniamin, monachus Martyr in Arabia (S.)
Elias, monachus Martyr in Arabia (S.)
Alii monachi Martyres in Arabia
Hypatius, monachus Martyr in Arabia (S.)
Ioannes, monachus Martyr in Arabia (S.)
Isaac, monachus Martyr in Arabia (S.)
Macarius, monachus Martyr in Arabia (S.)
Marcus, monachus Martyr in Arabia (S.)
Paulus, monachus Martyr in Arabia (S.)
Proclus, monachus Martyr in Arabia (S.)

Avctore S. Nilo.

CAPVT I.
S. Nilus in Pharan filium luget.

[1] Cvm post incursionem Barbarorum errarē ego, veni in b Pharan. Quidam autem ex iis qui aderant, [Laus vitæ solitariæ.] cum audiissent me laudare vitam eremiticam, ipsi quoque ex se multa adiiciebant encomia, dicentes eam esse plenam tranquillitate, liberam ab omni perturbatione; c vt quæ animæ statum, quæ in iis quæ non videntur philosophatur, silentio & quiete amplificet, & per hæc progredientem ducat proxime ad Dei cognitionem: quam quidem esse extremum expetendorum, & extremam beatitudinem, omnes qui fuerunt a seculo Sapientes, tamquam vna lingua & vno animo opinantur.

[2] Cum lacrymantibus autem defixisque oculis eos attenderem, & miserabiliter admodum eiulassem; (sedebam enim valde conturbatus propter eas, quæ mihi acciderant, [S. Nilus doloris caussam interrogatur.] molestias, ipsoque vultu manifeste annuntiabam meam calamitatem) postquam illi hæc viderunt, adhuc fortasse volentes producere seriem orationis, cum a recta paullulum declinassent, & simul in orbem circūsedissent, & deinde paullulum siluissent, rursus loqui aggredientes, diligenter & cum quadam commiseratione me rogarunt caussam, cur sic essem perturbatus. Vbi autem ad eorum rogatum fleui adhuc lamentabilius, (maiorem enim mihi commouit animi perturbationem interrogatio eorum quæ acciderant, & rursus coegit cogitatione res tamquam præsentes intueri) illi rursus statim: Numquid, dixerunt, o senex, eorum quæ a nobis dicta sunt, aliquid fuit tibi caussa doloris? an errorem nostræ deflens sententiæ, nos dicere falsum deprehendisti? Non paruam enim intrinsecus tristitiam ostendit & ipse adspectus & lacrymæ oculorum. Sed sic illi quidem. Ego autem eis dixi:

[3] O Patres & fratres, quid vobis primum dicam? Ad quid autem respondebo, cum iam nubes mœroris, menti meæ offundat tenebras? Nam sum quidem ipse quoque vestræ, vt videtis, sententiæ. Solitudinis autem sciens quanta sit vtilitas, eam d olim sum admiratus: & cum propter eius desiderium statuissem omnia relinquere, domum, patriam, cognationem, amicos, consanguineos, facultates, totum illi me dedidi: sed ea mihi eum perdidit, qui erat omnium carissimus; & solum, vt videre licet, reliquit, desertum ab omni consolatione: & propterea eam non sinit omnino laudare animi perturbatio, cum desiderij veluti tyrannidem vicerit graue malum, quod accidit. Sed (o stultitiam!) progressus sum ad philosophandum, relicta filij lamentatione, & mihi inuenit otium cogitatio, quæ nunc quoque nihil aliud suscepit cogitandum, præter cædem e Theoduli. Mihi enim perpetuo eius remanet simulacrum, alias aliter visione apprehendens, [Theodulū filium deflet,] variis modis factam fuisse interemptionem, & flebilem vocem mihi audire videor: & eum ob ictum humi se temere volutantem adspicio, illa mente apprehendens, quæ par erat præsentem visu didicisse. Hei mihi, miserande fili, siue adhuc viuis, siue mortuus es! O acerbam seruitutem, si mortē effugisti! O insepultam sepulturam, [vel misere seruientem,] si te barbaricus ensis confecit! Quid seruitutem lamentabor? Quid mortem deflebo? Nam si viuis superstes, (quod non sinit, vt existimem, probabilitas: quando enim non fuit manus barbarica prompta ad occidendum, inseruiens iræ, semper humanum sanguinem sitiens?) quomodo nunc tecum agitur? flagella omnino quotidiana, & iussa plane inhumana, minæque citra veniam, & violentia. His quoque accedunt opera grauissima, quæ tuas vires excedunt, & custodia, quam effugere non datur; & libertatis spes omnino nulla: imo vero metus quoque mortis quotidianus, qui prope habet ensem; eo enim scit barbarus metiri suam iram, vt qui non loris, nec viminibus vti solet ad verbera, sed paruis & magnis delictis vnam pœnam imponat, mortem: quando etiam absque peccato, aut ebrietate debacchans, aut temerario cedens impetui & inconsideratæ appetitioni, facile aliorum ludere interitum didicit consuetudine.

[4] Sin autem es mortuus, vbinam accepisti occisionem corporis? vndenam processerunt fluenta tui sanguinis? [vel occisum.] Quomodo palpitasti atro cruore conspersus, & miseris pedibus mortiferam saltans saltationem? Quomodo supplex fuisti ei, qui te interimebat, barbaro, eius sæuitiam volens emollire miserabilibus gestibus? Nam alter alterius vocem minime intelligebatis; in qua quis apte & concinne componens precationem, iratam animam sæpe flectit ad misericordiam. Quisnam locus tuum cepit corpus? Quænam feræ tua membra dilaniarunt? Quænam aues repletæ fuerunt tuis carnibus? Quodnam sidus oriens vidit tui ventris abdita, & adspexit tua effusa viscera? Quidnam immanes ferarum vicit dentes, vel quia reliquum fuit satietati, aut quia propter duritiem mansit non confectum? quod quidem aprico est Soli expositum, & propter solitudinem, sepulturam minime est consecutum? Si quis hoc allatum mihi dedisset, aut me duxisset & iuxta id statuisset, haberem saltem aliquam paruam doloris consolationem, tamquam viuum & sentiens relictum membrum alloquens, seu os, seu caro, seu pilus esset id, quod visum fuisset. Nam quorum in calamitatibus moderatæ sunt res aduersæ, habent magnum vt in malis commodum, & se reuera secunda quadam explent voluptate, dum eos, qui ad ipsos attinent, in morbo diu curant, & videndi satietatem tempore accipiunt, eisque assident deficientibus & agentibus animam, & extrema verba audiunt, eosque dum efferuntur, sequuntur, & sepulcro vident extremum impositum signaculum. Quæ quidem omnia ei, qui luget, magnam afferunt consolationem; deductio, inquam, & sepultura, & amicorum commiseratio, leuantia animi ægritudinem.

[5] Ego autem quonam horum consolabor dolorem, qui nec sciam quidem quomodo sit mortuus, neque mortui habeam simulacrum visione expressum, quale erat in fine? Quorum enim adspectus memoriæ non mandauit figuras, eorum sunt formæ instabiles & minime terminatæ, & alias aliter expressæ, & simulacrorum varietatibus deceptam cruciantes cogitationem. O malorum incertitudinem! O incertam calamitatem! Nescio quid primum defleam: quid conquerar, ignoro: mortuum lugebo, an viuum? vinctum, an omnino sublatum de medio? acerbam tolerantem seruitutem, an cæde miserabili interemptum? Captiuus enim, est obnoxius & subiectus omni contumeliæ, pœnisque ac suppliciis vel inuitus submittitur, vtpote quod sit in eius domini potestate, quam velit ferre sententiam. O qui mihi in hodiernum vsque diem fuisti omnium, quæ erant in vita, socius, & solus captiuus seruitutis fecisti periculum! Fuisti socius longæ peregrinationis, sensisti mecum ærumnas in terra aliena, fuisti in solitudine particeps afflictionis. [Ei se iunctum optat.] Isaac, in iis quæ patri videbantur, imitatus es obedientiam. Quomodo ergo nunc solus subiisti extremam calamitatem, & solus exantlas mala captiuitatis? Cur ergo propter clementiam ensis euasi periculum? Cur non me aliis quoque mortuis adiecit crudelis dextera? Sed mihi parsum est, vt mala fortasse maiora experiter: & quod meæ breui inuideretur liberationi, vt modo longum de te luctum sentirem. Sed magna quidem animi ægritudo hæc mihi præbet dicenda. Quoniam autem vos quoque video mecum tangi misericordia, & non aliter esse affectos, quam ipse, qui est passus (eius autem, quod dico, signum est & intensa auditio, & continui gemitus) omnia mea vobis singulatim, vt se habent, narrabo: & maxime, si vos ad me audiendum breue otium accommodaueritis, & nulla res necessaria vos vocet ad propria. Nam ipsi quoque scitis grauem esse narrationem, si distrahatur animus, atque adeo tædium præbere & molestiam.

[Annotata]

a Titulus in MS. Græco hic erat: Νείλου μοναχοῦ, ἐις τὴν ἀναίρεσιν τῶν ἐν Σινᾷ καὶ Ραἳθοῦ ἁγίων πατέρων ἀναιρεθέντων. Κε ἐυλόγησον. Nili monachi in cædem sanctorum Patrum in Sina, & Raithu occisorum. Domine benedicito. Qui titulus ab alio appositus videtur: neque enim de Raithunis Patribus agit S. Nilus.

b Pharan, siue Faran, vrbs est Saracenis vicina apud Eusebium & S. Hieronymum, tridui spatio distans ab Aila, non ab Aula Pharaonis, vt legit & exponit Bonfrerius noster. Memoratur & in sacris litteris desertum Pharan, sed remotius a sinu Arabico, ad quem oppidum Pharam locat Ptolemæus tab. 4. Asiæ, in Arabia Petræa.

c Græce est: ὡς ἐμφιλοσοφοῦσαν τοῖς ὁρωμένοις, πλατύνων ἡσυχίᾳ τῆς ψυχῆς τὴν κατάσασιν, καὶ διὰ τούτων ὁδῷ προβαίνουσαν, ἐγγὺς ἄγων τῆς γνώσεως τοῦ θεοῦ. Vt quæ animæ tranquillitatem in rebus aspectabilibus philosophantem, quiete & silentio amplificet, & per hæc recta progredientem, proxime ad Dei cognitionem adducat.

d Hinc, atque ex iis quæ sequenti capite dicuntur, & ex S. Theoduli ætate iam sacerdotio matura, coniici potest annos saltem aliquot egisse in solitudine Nilum, priusquam hæc acciderent.

e Sur. Theodosij, mendose.

CAPVT II.
Cum filio, vxore consentiente, eremum petit.

[6] Hæc cum illi audiuissent, & vultu & voce ostendentes se a libenter facere quod rogassem; Quod aliud, dixerunt, est otium præstabilius, quam curare cor excruciatum, & exinanire dolorem animæ, quæ molestia afficitur? Leuatur enim anima ægritudine, cum narratione eorum, quæ sunt molesta, veluti exinanitur animi ægritudo, non secus ac nubes aliqua, a qua distillant guttæ pluuiæ, [Rogatur vt mala sua exponat.] vtpote quod caligo paullatim expurgatur. Sicut rursus feritur silentio, perinde ac si pus aliquod humidum assidue redundet & in vulnere pullulet, nec habeat qua euacuari possit. Visi sunt itaque dicere probabilia. Cum illi certe sic dixissent, ego promissum exequi incipio, sic dicens:

[7] Mihi misero, o amici, fuere duo filij; & hic, qui mihi modo fuit luctuum occasio, & alter qui remansit apud matrē. Post hos susceptos, dissolui cum mea vxore cōsuetudinem, [Filiis susceptis continuit se ab vxore:] siue ad successionem generis, siue ad obsequia senectutis sufficere hos arbitratus. Me autē traxit quoddam vehemēs desiderium, vt huc venirem, eramque toto animo erectus ad quietem & silentium, neque aliud poteram animo cogitare, aut aspicere, præter hoc. Quando enim cuiuslibet rei desiderium animum inuaserit, ab omnibus rebus eum per vim abstrahit, etiam a rebus bonis, & in quas est studium conferendum; & fert ad id quod desideratur, propter nullum laborem aut defatigationem desistens ab appetitione. Cum ergo iuberet mihi, vt peregrinarer, nec liceret repugnare sic iubenti tyrannice, accepi filios (erant autem adhuc admodum paruuli) & adduco ad matrem: & vnum quidem ei trado, alterum autem apud me detineo: & dixi quod constitueram, & constanter asserui fore, vt nequaquam ab hac traducerer sententia.

[8] Illa autem prius quoque erudita minime contradicere, & tunc meum videns vultum rogari minime ferentem; [ea consentiente abit cum filio in solitudinē.] vim non ferens, nec omnino valens continere lacrymas, permittit vt peregrinarer, b potius cedens necessitati, quam voluntate consentiens. Cum enim videret firmum ac stabile iudicium, & apud se consideraret dolorem separationis; eo neglecto, quod sibi esse posset molestum, id spectabat, quod mihi futurum esset gratum; malens vinci in iis, in quibus, etiamsi vellet, non poterat vincere. Scitis autem omnino, quanta res sit disiunctio eorum, qui fuerunt vniti coniunctione legitimi matrimonij, & qui facti sunt corpus vnum, arcano eius, qui coniunxit, consilio. Non minus enim in his molesta est separatio, quam si corpus secaret gladius. Ego autem virtutem sum admiratus cupiditatis, quando vidi eam vicisse & naturam, & diuturnum habitum: quanta enim esset, coniectabam ex eo, quod vincula c solui insolubilia, quæ sola mors nouit soluere, quæ propterea quod desit sensus, efficiat vt careatur molestia. Sensus autem viuis vehementiorem atque adeo intolerabilem immittit dolorem; vt qui & consuetudinem reuocat in memoriam, & naturalem affectionem: cuius ego, propter maioris boni desiderium, nullam ducebam rationem, vt qui magis proposito festinarem ad secessum. Ea me fecit amatorem huius quietis & silentij, [Quiete diu in ea viuit.] & deduxit ad eam, quæ desiderabatur, solitudinem: effecitque vt diu iucunde viuerem, magna fruens trāquillitate, & secundo vento ad scopum tendens: donec procella, quæ nescio vnde & quomodo spirauit, illam inuexit tempestatem, quæ sanctorum corporum vexauit cateruas innumerabiles, etiamsi non profundo obruit. Solum enim contriuit, neque tamen vlla eos mercium iactura affecit. Nam cum totum onus in se recepissent gubernatores, atque ex pelago ad cælum proras detorsissent, iis, quæ solutæ erant, tabulis relictis prædonibus, ad Dei portum appulerunt.

[Annotata]

a Sur. ægre ferre. Reclamant Græca: ὄψοι τε καὶ φωνῇ τὸ πρὸς τὴν ἐρώτησιν ἐυειδὲς ἐνδειξάμενοι

b Non vult inuitam in continentiam consensisse, sed viri peregrinationi non ausam obniti.

c Ita MS. Græcum. Sur. soluit.

CAPVT III.
Diuina prouidentia quandoque dißimulat ad tempus flagitia.

[9] Illi autem rursus sermonem excipientes; & quonam modo, dixerunt, o frater, fuerunt Sancti interempti? & quomodo, qui Deo citra reprehensionem seruiebant, traditi sunt impiis & scelestis hominibus, & fuerunt dexteræ ludibrium barbaricæ? Et cessauit virtus prouidentiæ in tali actu considerans, neque insultum prohibere aggrediens, neque rursus impudentes ferire cœcitate; aut etiam iniquas exiccans dexteras, quæ aduersus pios extollebantur, qualia beatis viris sæpe facta esse narrant Scripturæ? Babylonij enim, aiebant, qui aduersus Ezechiam aliquando iniuste bellum mouerunt, reuersi sunt re infecta: & nec potuerunt iniuriam facere iis, quos populabantur, & præterea amiserunt multos ex suis copiis, [Cædes copiarum Sēnacherib.] vt qui omnes cum toto fuerint exercitu sopiti, exiguus autem viuorum numerus mane fuerint inuenti, erant enim interemptorum centum & octoginta quinque millia: quomodo autem fuissent interempti, aut quis interemisset, non poterant omnino dicere: sed in vna nocte vnius Angeli opera fuit tanta cædes facta per silentium, & iacebant omnes, existimabanturque potius dormire, quam esse mortui: vt qui nec ictum haberent gladij, animæque eis simul totæ ablatæ fuerant; vere mortui, & nullum habentes vestigium occisionis, diu dubium fecerunt id, quod acciderat. [4. Reg. 19. Isaiæ. 37.] Proximum enim pungebat vnusquisque a somno excitans, at ille penitus erat immobilis: vocabat, & mutus manebat: scrutabatur corpus, & non erat saucium: in naribus quærebat spiritum, & erat eo quod quærebatur destitutum: donec sol mane illucescens, ostendit quid accidisset, colore eorum, qui interempti fuerant, ostendens signa mortis.

[10] Et rursus qui Eliseum inuaserant a Assyrij, & Sanctum quærebant ad cædem; & qui Lot obsidebant Sodomitæ; [Alia diuinæ protectionis exempla.] ab Angelis in domo percussi sunt cœcitate, in irrisionem, & ludibrium dati iis quos quærebant, quoniam eos omnino volebant afficere iniuria. [4. Reg. 6. Gen. 19.] Nam hi quidem apponentes manus palpando quærebant ostium; illi autem nesciebant, quonam tenderent, forte prope habentes eum, qui quærebatur, sed ad eum non valentes accedere. Atque vnum quidem inermem tanta hostium captiua sequebatur multitudo, quæ fossis & præcipitiis facile poterat deleri, si is qui ducebat voluisset: quæ tunc demum fuit salua, quando visum recepit Prophetæ prouidentia, & potuit videre viam, quæ eos ad sua ferebat. Neque vero hæc solum, sed etiam cum Propheta aliquando Regem impium argueret iniquitatis, quoniam a ratione aliena ira motus, armauerat dexteram ad illius cædem; sic nutu Dei mansit dextera omnino sublata & plane immobilis, perinde ac si esset statuæ potius, quam hominis; non aliam ob caussam, nisi vt Prophetæ corpus maneret illæsū. [3. Reg. 13.] Quomodo ergo, qui nuper morte fuere affecti, mortui sunt citra auxilium; & eorum, qui interemerunt, animus rem facile confecit, cum nihil graue vlla ex parte occurrisset?

[11] Ego autem rursus loqui aggrediens, Sed quid vobis opus est, inquā, de prouidentia mouere sermonem? Quis est autem idoneus ad comprehendendū arcana Dei iudicia, vt in tanta rerum difficultate Domini dispēsationis æquitatem ostendat? Imbecilla enim est humana ratiocinatio ad ea perscrutanda, & decidit superata, propterea quod non pateat via comprehensioni; vt quæ non inueniat caussam rationi consentaneam, quam accōmodet iis quæ fiunt. Multa enim sæpe eiusmodi facta sunt: & finem consecutæ sunt malorum insidiæ, cum interim iustitia silentio præterierit vltionem eorum, quæ fuerunt perpetrata, & vindictam cohibuerit: quandoquidem omnino tempus iudicij expectat talium rerum inquisitionem. Quomodo enim Abelem, cui Deus dedit testimonium pietatis, inuidia motus interemit Cain, qui primus parentes affecit tristitia, cum numquam vidissent mortuum, nec omnino mortis fecissent periculum? Quomodo ergo is absque supplicio præterierit, qui Deum sic ad iram prouocauit ob primam cædem perpetratam, & in noua creatione minuit genus, quod modo cœperat crescere, [Sæpe Deus improbos hic non punit.] & neque vt fratris est misertus eius, qui ortus & educationis ei fuerat socius, & in tanta terræ amplitudine conuersaturus erat vna cum parentibus, & eis ablaturus molestiam solitudinis? Quomodo autem Nabuthem lapidibus obrui inique se gerens iussit Iezabel, quod ei non cessisset possessione vineæ? Quomodo autem vna Doeg rhomphæa ceciderunt b trecēti sexaginta Sacerdotes: aut rursus infinita iustorum multitudo de medio sublata fuit in Hierusalem, ferisque & volucribus exedenda est exposita? Quorum etiam Psalmographus contexens lamentationes, Posuerunt, inquit, morticina seruorum tuorum escas volucribus cæli, carnes Sanctorum tuorum bestiis terræ. [Psalm 78. 3.] Effuderunt sanguinem ipsorum tamquam aquam in circuitu Hierusalem, & non erat qui sepeliret. Quomodo autem Prophetarum quoque sunt mortui & Apostolorum chori violentis & iniquis manibus; secti, occisi, lapidibus obruti: qui non solum nihil morte dignum fecerant, sed multi quoque ex iis beneficio affecerant eos, qui interemerunt? Mitto enim dicere de ætate infantium, qui mala non fuerant experti, quemadmodum alij quidem iussu Pharaonis in fluuij aqua fuerunt suffocati, alij vero iussu Herodis gladio crudeliter perierunt: qui prius quam quæ erant vitæ iucunda gustassent, mortalis doloris fecere periculum, ne omnino lateret educatus is Rex, quem suspicabatur.

[12] Et in his quidem omnibus quieuit Iudex relinquens impune ferri, [In diem iudicij multa reseruantur.] & citra vllum impedimentum homicidarum insolentiam. Diem enim iudicij posuit terminum remunerandi ea, quæ facta fuerint. Et ideo interea est patiens, vt qui legum transgressionem & vitæ actæ rationem in illud tempus reseruet.

[13] Sed hæc quidem nec sunt præsentis temporis, nec meæ dicendi facultatis, vt dixi antea, & magno tempore & cognitione indigent, vt ea diuinæ iustitiæ, vt par est, exæquentur. Quæ autem vrgent, vt eloquar id quod mihi accidit, ea iam dicam: & fortasse leuius me habebo, dolore parum remisso. Non fero enim memoriam illius, quod re ipsa vidi; vt qui nescio quo modo illius rei fecerim periculum, cuius ne recordationem quidem possum facile sustinere: propemodum autem ipsis quoque succenseo oculis, qui mihi caussæ fuerunt figurarum, ad quas dum cogor adspicere, habeo dolorem perpetuo pungentem, & noctu quidem in somniis, interdiu autem vexantem cogitationibus. Neque enim me dormientem cura omnino remittit; neque sinit dormire absque sollicitudine. Sed tunc quoque me quædam conturbat visio eorum, quæ facta sunt, & ostendunt simulacra recenter occisum & palpitantem; & veluti propter casum recentem rursus dolorem renouant. Necesse est ergo, cum consequentia hoc postulet orationis, narrare prius vitam Sanctorum, qui erant in illis locis, & exponere vitam barbarorum, qui inuaserunt: vt concinne compactum, vt par est, sit corpus historiæ, nullo prætermisso ex iis, quæ debeant cognosci a studiosis.

[Annotata]

a Alibi quoque Assyrios dici reperies, qui Syri sunt; & contra Syros, qui vulgo Assyrij.

b Ita MS. at Sur. sexcenti triginta sex. 1. Reg. 22.18. solum octoginta quinque a Doeg interfecti memorantur.

CAPVT IV. Saracenorum mores.

[14] Atque a gens quidem, quæ dicta est, habitat solitudinem, quæ ab Arabia vsque ad Ægyptum, rubro mari & Iordane hinc inde terminis distenditur; b quæ non artem, non mercaturam, non agriculturam vmquam exercet: sed solum habet gladium, quo sibi victum suppeditet. Aut enim feras venantes solitudinis, viuunt vescentes carnibus; aut prædas agentes de iis, [Latronum Arabum victus,] qui incidunt in eas vias, quas insidēt, quæ sunt ad vsum necessaria sibi quomodocumque comparant. Quando autem eis vtraque defuerint, & rerum necessariarum laborarint inopia, tunc iumentis (sunt autem ea cameli c dromades) pro cibo vtuntur, belluinam & sanguinariam vitam omnino eligentes. Per cognationes enim aut per contubernia ipsi vnum occidentes, & modico ignis calore carnium mollientes duritiem, vt solum cedant eorum dentibus, ita (vt semel dicam) aluntur instar canum.

[15] Deum non cognoscentes, nec qui intelligentia apprehenditur, nec qui fuerit fabricatus manibus; d astrum autem adorantes matutinum, & orienti ei sacrificantes ea, quæ meliora iudicant ex spoliis, [numen,] quando ex incursione quæ fit pro prædis agendis, ad eos peruenerit aliquid aptum ad occisionem. Pueros autem offerre, est eis magnum studium, qui præstant & specie, [hostiæ,] & vigore ætatis. In quibusdam autem congestis lapidibus eos mane sacrificāt. Quod quidem, o amici, me valde conturbat & angit, ne forte forma pueri habens aliquid quod sceleratos moueret & alliceret ad impium cultum de more faciendum, ad id quod videbatur visa fuerit vtilis; & castæ corpus animæ ab impuris oblatum sit hostia sæuis, & qui cæde delectantur, dæmonibus: quia qui hæc offerunt sacrificia, nulla solent moueri misericordia puerorum qui occiduntur, etsi omnia faciant, etiamsi rogantes lamententur vel Sirenum vocibus. [sacrificij, ritus & tempus,] Quod si quando eis ad sacrificium tale corpus defuerit, camelum colore album & minime vitiosum, in genua inclinantes, ter circumeunt iacentem, cum tota populi multitudine in orbem obeuntes. Præit vero & circuitionem & canticum, quod ab eis in astrum factum est, aut ex Regibus quispiam, aut ex sacerdotibus, qui sunt senectute venerabiles. Qui post tertiam circuitionem, cum nondum canticum finierit populus, & extremam hymni partem adhuc in lingua habeat, stricto ense valide percutit eius ceruicē, & primus magno studio gustat sanguinem: & sic reliqui cum gladiis accurrentes, aliqui quidem aliquam paruam pellis partem excindunt cum pilis; alij autem quodlibet rapientes, ex carnibus abscindunt: alij autem vsque ad viscera procedunt & intestina, nullam hostiæ partem relinquentes non cōfectam, quæ possit deinde videri a sole apparente: neque enim abstinent ab ossibus & medullis, perseuerātia vincētes fortitudinem, & tandem diuturnitate superantes repugnantiam. [sedium mutatio.] Atque hic quidem est barbarorum ritus vitæ & religionis: & sic viuentes in solitudine, loca locis commutant, illic castra metantes, vbi iumentis pabulum inuenerint & aquam copiosam.

[Annotata]

a Arabia Petræa ab occasu parte Ægypti, a Septemtrione Palæstina, a Meridie Arabia felice, ab ortu Deserta terminatur. A sinu maris rubri qui iuxta Pharan montes Melanes, [Saraceni.] siue Nigri, protenduntur fere vsque ad Iudæam, vt habet Ptolemæus. Ab occasu horum montium versus Ægyptum Saraceni habitant, qui & Ismaelitæ: sed Saracenos se, vt Georgius Cedrenus scribit, appellarunt, indigne ferentes seruiliter se Agarenos vocari, ab Agar matre Ismaelis. Quam deriuationem reiicit Salmasius, mauultq; a Saraca vrbe Arabiæ deduci. Iidem Scenitæ Arabes dicti, quod sub tabernaculis habitarent; & Nomades, quod pascua mutarent, vagi & instabiles: quamquam & alij in eadem Arabia Scenitæ ac Nomades, vltraq; mare rubrum: qui omnes Saraceni videntur deinceps nuncupati; nam Ammianus Marcellinus lib. 14. Saracenorum exordiens initium ab Assyriis ad Nili cataractas porrigi scribit, & confinia Blemyarum. Idem lib. 22. de Ægypto: Qua Orientem e regione prospicit, Elephantinam & Meroen vrbes Æthiopum, & Catadupos, rubrumque pelagus & Scenitas prætēditur Arabas, quos Saracenos nunc appellamus.

b His consentanea de Saracenis scribit lib. 14. Ammianus, & nationem perniciosam vocat.

c Id est, cursores, a pernicitate dicti: eiusmodi sunt quibus crura oblonga, [Dromades.] gracilia & substricta corpora sunt. Dicuntur & dromidæ ac dromedæ.

d In tertia vita S. Simeonis Stylitæ per Metaphrasten 5. Ianuar. num. 20. dicuntur multi Ismaelitæ orgia Veneris (quæ iis dea erat) abdicasse; vbi ex Euagrio diximus auream Veneris statuam a quodam eorum Duce liquefactam, erogatamq; in pauperes. Et in vita S. Hilarionis: Colunt Eluseni Venerem ob Luciferum, cuius cultui Saracenorum natio dedita est.

CAPVT V.
Patrum Sinaitarum sancta vita.

[16] Qvi autem vitam solitariam exercent & quietam, cum pauca quædam loca elegerint solitudinis, [Eremitarum abstinentia admirabilis.] vbi possint necessitatem corporis vtcumque recreare aquæ abundantia; alij quidem fixis tuguriis, alij vero absconsi in antris & speluncis, sic viuunt virtutem persequentes. Et pauci quidem norunt alimentum ex frumento, nempe quicumque sterilem solitudinem possunt cogere studio & diligentia, vt producat frumētum: qui paruo quodam ligone parum terræ, eiusque malæ operantur, & quantum cogit vsus ad viuendum cum egestate. Multi autem vescuntur crudis oleribus & baccis, mensam minime artificiosam, & nullis condimentis instructam amplectentes; eorum qui obsonia condiunt, & panem conficiunt, curiositatem multum valere iubentes: ne si in curando corpore multum temporis ponerent, negligentes essent in eo, in quo potius oportet perseuerare: sed pura mente Deum colerent, nec carnium crapula grauatam habentes cogitationem, neque ciborum varietate ventris voluptati blandientes. Ij enim non solum renuntiarunt omni qualitati iucundorum, sed etiam, propter redundantem quandam abstinentiam, rursus quoque ad quantitatem, suam extendunt contentionem; tantum sumentes ex rebus maxime necessariis, quantum sufficiat ad viuendum, & ne violenta morte extincti, priuentur mercede rerum bonarum & honestarum operationis. Propterea alij quidem cibum capiunt die Dominico, totos septem dies ieiuni permanentes: alij vero tempus dimidiant, bis in hebdomada alimenta recordantes: alij vero post vnam diem. Et hi quidem omnes per hoc studium abstinentiæ ostendunt se id diligere, quod nullius indiget, & propemodum se contendere cum vita Angelorum: seruiunt tamen legibus naturæ, & flectuntur corporis necessitatibus, sed vix tandem, quando senserint suas vires defatigari magnis virtutis laboribus.

[17] [Liberalitas,] In his nummus Cæsaris nec ad auditionem quidem vsque est cognitus. Nam neque venditionē sciunt, nec emptionem. Vnusquisque enim vnicuique gratis præbet id, quod est ei opus; gratis vicissim accipiens id, [caritas,] quod sibi deest. Olerum autem & baccarum fructus, & rarus panis, est mutua liberalitas, quæ ex eo quod adest ostendit signa caritatis, & animi munificentiam vel in his paruis donis abunde indicat. Sed nec inuidia, [humilitas.] quæ bona opera maxime sequi est solita, illic vmquam locum habuit: nec eum, qui bonis minus abundabat, eius qui magis resplendebat, excellentia incitauit ad inuidiam. Sicut nec hunc aduersus illum extulit arrogantia, ad gloriosam de se persuasionem seducens, vt res recte ab eo gestæ, magnos ei facerent spiritus. Qui enim virtute præstabat, non propriis laboribus, sed Dei virtuti adscribens vniuersum, poterat se moderate gerere: vt qui sibi persuaderet, non se esse rerum bonarum & honestarum per se opificem; sed esse instrumentum gratiæ, quæ in ipso operatur. Et qui rursus in his erat inferior, forte propter imbecillitatem corporis, vel lubens seipsum demittebat humilemque reddebat, animi socordiæ, non naturæ imbecillitati, defectum attribuens. Sic ergo alius alio, & omnes omnibus sunt moderatiores, non in magnifica de se persuasione, & in ingentibus spiritibus, sed in copiis virtutis studentes excellere. Ideo enim fugientes terram quæ habitatur, incolunt solitudinem, non hominibus, sed Deo ea quæ a se recte geruntur volentes ostendere; a quo etiam eorum, quæ recte gerunt, sperant remunerationem. Hominibus enim manifestas reddere, quæ ex Deo fiunt, actiones, simul promptum perdit animi studium & mercedem; illud quidem emolliens arrogantia, hanc vero minuens laudibus, quæ proficiscuntur ab hominibus. Qui enim ob ea, quæ facit, quærit humanam gloriam, accepta quam quærebat mercede, ab ea quæ est, excidit, vt qui superatus sit ab humana gloria, & ideo vera priuatur.

[18] Faciunt autem suas habitationes non sibi inuicem propinquas, sed satis procul distātes; [Interuallum cellarum,] vt qui viginti & eo amplius stadia absint alius ab alio: non propter odium, (quomodo enim, qui sic inter se affecti sunt, vt dictum est?) sed in magna quiete & silentio volentes mores instituere ac formare ad id, quod Deo placet, & studentes cum Deo indiuisam habere consuetudinem. Quod quidem vt in turba ac tumultu recte fiat, aut est difficile, aut nec omnino quidem potest fieri. Diebus autem Dominicis ad vnam veniunt ecclesiam, [conuentus die Dominico,] & inter se conueniunt post vnam hebdomadam: ne rursus perfecta separatio disrumpat vinculum concordiæ, paullatim inducens obliuionem suorum inter se officiorum. Solet enim quæ est nimis intensa solitudo mores efficere ingratos & agrestes, qui longa consuetudine dediscunt caritatis societatem & communionem.

[19] Diuinis itaque communicant sacramentis, & se inuicem excipiunt conuiuio exercitationis eorum, [mutuæ exhortationes,] quæ conuenit, eloquiorum, & se inuicem instruunt adhortationibus, quæ ad mores pertinent. His enim maxime opus habet vita studiosa virtutis ad certamina, aduersariorum latentes artes publicans; ne iis capiatur aliquis, qui ignorat pugnandi rationem. Quibus enim non adsunt rerum materiæ & imagines, iis otiosum quidem est peccatum ad operationem. Omne autem bellum in mente consistit. Hic mors est vt plurimum facilis & incerta iis, qui cernunt quæ sunt extrinsecus; vt quæ constet in assensione voluntatis, quæ caret testibus. Ideo imperitos, & qui ad luctam nunc primum accedunt, pulchre instituentes qui ad certamen recte sunt instituti, per abstinentiam quidem fortiter consulunt resistere vitio gulæ. Nam qui ciborum se dedidit voluptati, facile prosternitur ab eo, quod est sub ventre, vitio, eo quod a minore vincatur, [præcipue ad gulam cauendam,] maiorem casum pollicens. Et hæc quidem, vt diximus, suadent iis, qui sunt adhuc recentiores, ij qui iam sunt prouecti, & longo tempore & exercitatione cōsecuti sunt satis magnam earum rerum experientiam.

[20] Sibi autem inter se inuicem prohibent perfectiores vanam simul gloriam & superbiam, [& vanam gloriam.] iubentes ea cauere non secus ac petras, quæ latent in mari prope portum; vt quæ post multum laborem nauigationis, ferunt ad extremum & graue periculum eos, qui in maximis vitiorum fluctibus, & tempestate immundarum cogitationum, nauem nequaquam fregerunt. Multi enim, qui nequaquam fracti fuerant insultibus tentationum, sed totum cursum illæsi confecerant, cum sæpe post victoriam confisi essent habitui eorum quæ recte gesserant, aut in eos, qui se videbantur negligentius gerere, se erexissent, ceciderunt casu valde lacrymabili. Nam priuat quidem vana gloria iis mercedibus, quæ dantur propter laborem, & facit operationem iis qui laborant inutilem. Est autem cum damno arrogantia ac superbia, & nouit magnum conciliare periculum, vt quæ Deum inficietur esse honestarum rerum cooperatorem, & rerum recte gestarum sibi adscribat potestatem. Atque de illis quidem sic dicit Propheta: Qui congregat mercedes, congregat in sacculum perforatum; vt quæ nondum iniiciantur, & iam effluant; quæ non diu maneant in dolio, sed mox e dolio prætercurrant. [Agg. 1. 6.] Talis est enim vana gloria: habet interitum, qui cum lucro concurrit: vt quæ in ipso opere deleat id, quod ex eo redit. Dicit autem de aliis is, qui scripsit Prouerbia; Dominus, inquit, superbis resistit, infensum hostem exhibens eum, qui fuit contemptus, iis qui contempserunt. [Prou. 3. 34. secundum LXX.]

[21] Et ideo animo cogitantes ciues illius solitudinis, Moysem, inquam, & Eliam, magno studio contendunt exercere illorum a fastu & arrogantia alienationē; æquum esse arbitrantes, vt quorum incolunt regionem, eorum quoque imitentur virtutem. Neque enim Moysem extulit ad arrogantiam magnitudo imperij; [Moysis & Eliæ imitatores.] neque enim Eliam tumefecit miraculum sacrificij. Manserunt autem semper seruantes eumdem statum in omni tempore, & non cum rerum mutationibus suos vna mutantes spiritus. Moyses quidem in hac solitudine Ægygyptiorum fugiens insidias, dum pasceret oues Iethro, fuit spectator admirabilis illius visionis: vt qui tunc didicerit rubi fruticem esse edaci igne potentiorem, & in media flāma viride germen florere viderit. In hoc mōte legislator, tunc quidem solius Iudaicæ, nunc autem omnium gentium cōstituitur, cum per naturæ cognationem in totum genus gratia peruaserit. Fulserunt enim super candelabrum positæ vitæ degendæ leges, etiamsi fuerunt aliquando absconsæ sub modio dictionis, antequam explanarentur. Porro autem inclytus quoque Elias huc venit fugiens Iezabel: & cum in hac terra dormiisset, experrectus inuenit panem subcinericium & vas aquæ. Hanc ille habitauit speluncam, melote corpus indutus, antiquo suorum maiorum indumento: & hic vidit Deum in aura tenui, vocem audiuit denuntiantem ea quæ visa fuerant. Est autem hoc postremum & primum indicium virorum fortitudinis. Illam per totam vitam habitant solitudinem, quam Israelitæ cum solum transiissent, murmurarunt, cum parato e cælo diuino alerentur nutrimento, & de mensa conquerentes illi, quadraginta dies non tulerunt absentiam eius, qui illis præerat: neque vero sciuerunt ita vt oportet, liberum suum administrare arbitrium; sed statim defecerunt, ad impietatem libertate abutentes. Hi toto tempore philosophantur in solitudine, egentes rebus necessariis, & sunt sibi ipsi magistri pietatis.

CAPVT VI.
Patres occisi. monasterium direptum.

[22] [Barbari monasterium inuadunt ac diripiunt.] Sed quid opus est plura dicere? Iis sic affectis, & sic Deum colentibus, repente insperata veluti procella, eis alicunde phalanx ingruit barbarica & summo mane cum paullo ante desiissent hymnos canere, pios inuaserunt impij. Ego autem tunc quoque illic aderam cum filio: a sancto enim monte descenderam, visitaturus Sanctos, qui erant in rubo, quod iam diu ante facere consueueram. Et statim instar canum rabidorum irruentes, inconditis vocibus & nihil significantibus aerem repleuerunt, & rapuerunt quæcumque hyeme Sanctis parata erant ad cibum. Siccant enim illi ex fructibus, quicumque sunt vtiles & possunt omnino permanere; & eis consolantur naturæ necessitatem. Cum ergo nosipsos eos fecissent afferre, educunt omnes ex ecclesia: & cum exuissent centonibus, nudos ad occidendum per seriem ordinant eos, qui ætate præstabant. Deinde vero circumsistentes, stringunt enses: & cum oculos ira replessent, & ardentem adspectum oblique quodammodo circumagerent, & sancti loci Sacerdotem iussissent primum collum porrigere, inferunt, non ambo (duo enim erant circa eum) sed alius post alium, vtrimque enses in eius tergum infligentes, cum is neque præ dolore eiulasset, neque vultum auertisset, & nec vel paruum doloris ostendisset vestigium; sed se tantum signasset, & oris susurro dixisset; Benedictus Dominus. Atque peruasit quidem vnus ictus a dorso vsque ad maxillam, cum per aurem transiisset; [Sacerdotem monasterij occidunt.] alter vero ab humero peruenit ad mamillam. Et sic vir diuinus sensim conuersus honeste ac decore cecidit, nihil nec interfectionis, nec nuditatis, quod turpe esset, ostendens. In eius autem corpore florebat quædam gratia, & nuditatis tegebat deformitatem. Hoc autem vespere & rebus & verbis propemodum prædixerat vir ille admirabilis; eos, qui in cœna aderant, benignius quam consuesset alloquens, & dicens: Quid enim scimus, an rursus ante mortē nos simul congregatura sit mensa & conuiuium?

[23] Deinde post illum capiunt & interimunt eum, qui vna cum sene habitabat, qui ipse quoque erat & senex tempore, & satis afflictus laboribus exercitationis: [Item senem aliū, ac puerum.] & rursus puerum, qui eis ministrabat. Hic autem fuit modus interfectionis. Iubebat vnus ex barbaris colligere aliquem ex iis, qui erant effusi, fructibus. Ille autem vt placebat ei qui iusserat, diligenter terræ assidens, sinum relaxabat, manibus attrahens ea, quæ erant apposita; vt ei qui iusserat, videretur aptus ad ministeriū, & ideo vita ei concederetur. Sed nihil profuit, neque sic barbaricam emollit ferociam. Alius enim, qui retro adstabat, ensem e vagina clam strinxit. Ille vero siue eum trahi sentiens, siue etiam cædem alioqui præsagiens, tamquam perterritus vultum parumper retro circumagit. Qui autem adstabat, eum terruit & clamore barbarico, & contortis oculis. Et sic quidem cum is rectum ensem in iugulum defixisset, magnis viribus eum ab hepate adegit ad thoracem. Ille vero, priusquam is reuelleretur, iacebat mortuus, vt qui vel timore periisset, aut propter certitudinem & opportunitatem vulneris non peruenisset ad mortis cognitionem, [Quidam sinuntur abire.] quæ a vasis corporis cito exemit animam, & eam repente liberauit a vinculis, a quibus vix recedit, vt quæ sit colligata violentis nexibus Creatoris. Reliquos autem nos, nescio quanam re impulsi, abigunt, [Barbaris Sina inaccessus.] gestu manus fugere permittentes; in ea autem cruentos adhuc enses gestabant. Et alij quidem currebant per conualles, festinantes ad montem peruenire. Eis enim ad illum non patebat aditus, propter gloriam eo quod Deus super ipsum steterit, & populo aliquando responderit.

CAPVT VII.
S. Nilus cæsos luget, sepelit.

[24] Ego autem plane hæseram attonitus, vt quem retineret inopia consilij, [Nilus in montem euadit, identidem ad Theodulum respectans.] & ab adolescentis vinctus essem visceribus, & nec omnino poterā recedere, nec volebam omnino cōseruari, constrictus firmo naturæ vinculo: donec puer annuens oculis, & vt recederē (hei mihi) significans, vix persuasit, vt abirem. Et pedes quidem anterius processerunt, & eos nescio quo modo sequebatur corpus, quod ferebatur; cor autem nolebat recedere, vultū ad puerum assidue cōuertens, & iactum oculorum ad se minime valens cōgregare, qui non ad iter aggrediendum erat attentus, sed ad tergum cōuertebatur miserabiliter. Perrexi itaque ego quoque ad montem, sequens eos qui præcedebant, & e specula cōtemplabar infelicem puerum, qui abducebatur, qui ipse quoque non libere circumspiciebat, sed clandestina ad me conuersione furtim fallebat eos, qui abducebant. Tale enim est naturæ vinculum: non soluitur separatione corporum, sed intenditur vehementius, cum hoc quoque in brutis animantibus similiter fieri cernere liceat. Et vacca quidem quæ abducitur miserabiliter mugit & frequenter, assidue conuersa ad vitulum, qui est abstractus, & habitu oculorum indicans doloris magnitudinem. Quin etiam equus priuatus eo, qui vna pascebatur, quoniam caret sermone, hinnitu dolorem significat, amicum frequenter reuocans.

[25] Ego autem cum nescio quomodo peruenissem ad montis cacumen, etsi non haberem mentem quæ vna cum corpore ambularet, volens videre filium veluti e specula, non poteram amplius adspicere, vt qui propter longum interuallum absconsus esset a meis oculis. Restabat itaque mihi deinceps perplexus & anceps animus, & a me ad Deum verba fiebant, & filium deflente captiuum, & Sanctos interemptos vehementer deplorante: O beati, dicebam, & ter beati, vbi tandem nunc sunt labores vestræ abstinentiæ? Vbi sunt perpessiones tolerantiæ? Multorum igitur certaminum coronam accepistis? Hæcne sunt vobis reposita præmia longæ decertationis? [Deflet Sāctorum cædem.] Num iustitiæ est vanus cursus? Num temere suscipitur pro virtute perpessio, quod vos interficiendos absque auxilio reliquit prouidentia; nec iustitia restitit interimentibus, sed vires habuit manus iniqua aduersus sancta corpora, & gloriatur iniquitas se aduersus pietatem victoria esse potitam, omnino fremens & gestiens tamquam aduersus superatam veritatem? Quomodo veterem flammam non nunc quoque accendit rubus? Quomodo non accedentes sceleratos exussit incendio? Quomodo autem non eos dehiscens terra accepit, vt cum alias simul cum tabernaculis & cognationibus totā Core deuorauit synagogam? Quomodo autem Sinai montis siluerunt prodigiosi terrores, tonitruum sonitu & tristitia caliginis, & innumerabilibus fulgurum coruscationibus impios non terrefacientes? Sed otiosa fuit vindex potentia, nec eos qui iniuriam faciebant, fulminibus & procellis recte puniens, neque eos valida manu liberans, quibus fiebat iniuria; vt cum ipsi postremo docti experientia vim animaduertissent miraculorum, cognoscerent robur admirabile virtutis inexpugnabilis. Sed in ipso rubo & in monte, in quo fuit lata lex, ceciderunt pij absque vllo auxilio, perinde ac hostiæ expertes rationis. Vbinam tandem fuit potentia, quæ in mari submersit Ægyptios, & profundum eis effecit sepulchrum? Vbi autem, quæ grandinis percussit lapidibus alienigenas, qui bellum gerebant aduersus Israelitas, & sine sanguine & labore victoriam dedit suo populo, & quæ rursus aliquando eis terrorem incussit, cum aggredertēur terram sanctam, & eos inter se conuertit ad pugnam nescientes, vt qui versarētur in tenebris, se socios suos occidere, & non posse suos qui interficiebantur, agnoscere? Vbinam tandem suum occultauit auxilium, non protegens eos, quibus parabantur insidiæ? sed sæuorum quidem leonum olim iram aduersus eos qui ipsis obiecti fuerant, & ignis inexpugnabilem refrenauit potentiam, efficiens vt eos reuererentur, & ostendens eos esse pietate claros; horum autem quomodo dubiam fecit virtutem, eos relinquens omni defectos auxilio, & efficiens vt omnino existimarentur indigni auxilio?

[26] Sed hæc quidem dicere nos fortasse persuasit animi ægritudo & dolor, & ab eo quod erat decens nos exturbauit. Danda est autem venia dolori, qui persuadet ei cui ægre est, multa loqui præter animi sententiam, [Diuinæ prouidentiæ reuerentia.] victo fortasse a rerum aduersarum magnitudine. Nam iustos quoque sæpe diuinum reliquit auxilium, eos tradens Tyrannis variis tormentis cruciandos, & impia morte afficiendos: vt eorum qui decertabant, virtutis ostenderetur spectata probitas, & eorum fides tamquam fax resplenderet, de fiducia nihil remittens vsque ad mortem, sed totam esse vanam Tyrannorum insaniam patiendo arguens. Nam ij quoque, qui nunc remanserunt Sancti, a solitudine minime volunt recedere, ei, quæ promiscue & indifferenter in vrbibus agitur, vitæ mortem præferentes. Quod ipsum quoque visum est iis, qui sunt interempti, vt potius morerentur, quam sustinerent vitium, quod versatur in ea parte orbis quæ habitatur. Sciebant enim mortem animæ esse morte corporis grauiorem; & eam, quæ est in peccato, aperte esse magis periculosam ea quæ affertur gladio: quoniam hæc quidem habet paruum, & qui est ad tempus tantum, dolorem; illa vero longum supplicium, & quod numquam desinit. Et ego quidem hæc dixi.

[27] [Nilus cum sociis it vt occisos sepeliat.] Barbari autem cum multos alios interemissent, & depopulati essent in solitudine, satis magnam viam confecerunt: & cum die iam inclinato præbuisset nobis nox de cetero potestatem ambulandi sine metu, de monte descendentes, conuersi sumus ad sepelienda corpora. Et alios quidem inuenimus diu ante mortuos; Sanctum autem Theodulum adhuc spirantem, & qui posset vtcumque loqui. Ei itaque assidentes, & quæ acciderant deflentes, pernoctauimus; rogante nos sene, ne hæc nobis viderentur aliena. Satanæ enim esse morem, eos qui tentētur, a Deo expetere. Quam multos inquit, ex Iobi domo interemit, alios quidem igne, [Theodulus egregie eos consolatus, moritur.] alios vero ense, alios autem euersa domo perdens? Sed ne vos, inquit, ea quæ fiunt, conturbent. Scit enim agonotheta, quo iudicio tradat athletas aduersario; vt qui præclara præmia & brauia proposuerit iis, qui plagas æquo animo accipiunt, eaque talia, qualia ostendit magnus Iob, qui omnia accepit duplicia quæ iam visa fuerant periisse, vel potius longe maiora, & quæ citra vllam excedunt comparationem. Quæ enim oculus non vidit, & auris non audiuit, & in cor hominis non ascēderunt, ea Deus parauit iis, qui pro ipso decertarunt, & pietatis præmiis suam vitam gloriose coronarunt. Sic enim Deum decebat munificum superare labores remunerationibus, & coronis superare certamina, & illa præbere athletis, quæ neque sperabantur, neque expectabantur ab iis, qui ea quæ dantur accipiunt, vt & reddat mercedem quæ debetur, & gratiam efficiat remunerationem, propter insignem honorem. Hæc dixit, & præsētes salutauit osculo, quamdiu loqui & linguam mouere ei virtus præbuit. Mortuum autem nos multis lacrymis prosecuti, terræ cum aliis mandauimus, & cum tenebræ adhuc incertum ad vos facerent aditum, huc venire potuimus.

[28] Ex iis autem, qui fuerunt interempti, duo quidem vocabantur Paulus & Ioannes; Presbyter autem, Theodulus. Mortui autem sunt consummati septimo die post Theophania, qui est quartus decimus mensis Ianuarij. Omnino enim viris piis ac religiosis ipsa quoque temporis & nominum cognitio digna est magno studio, qui memoriæ Sanctorum volunt esse participes. Interempti vero sunt alij quoque multis ante temporibus, [Alij eodem die Martyres coluntur.] quorum ipsorum quoque commemorationem, propter viæ longitudinem, & eorum qui congregantur multitudinem, eodem die peragunt.

CAPVT VIII.
Aliquot secularium cædes.

[29] Nobis hæc adhuc loquentibus, nuntiatur quidā saluus euasisse e castris: [Quidam postridie immolandus profugit a Barbaris.] & paullo post ad nos accedit, timoris vestigiis nondum ex oculis depositis, nec animi perturbationem adhuc valens reprimere; & magno adhuc cursu & animi angore anhelans & conturbatus, perinde ac si prope essent, & futurū esset vt assequerentur ij, qui persequebantur. Deinde rogatus, quomodo effugisset, Me, aiebat, & tuum filium in cœna loquentes denuntiabant fore, vt diluculo astro sacrificarent, aramque excitarunt, & ligna apposuerunt, ignorantibus nobis, cur hæc fierent. Mihi autem hæc dixit clanculum vnus ex concaptiuis, qui eorum vocem intelligebat. Ego autem illi significaui consilium barbarorum, & quod nisi nobis fuga salutem pepererimus, non nobis viuis mane sol illucesceret. Ille autem veritus ne comprehenderetur, remansit, dicens: Quod Deo visum fuerit, vbicumque sit, non effugiet aliquis, etiamsi lateat in adytis. Ego autem in tenebris, cum vidissem omnes somno grauatos, (torpefecerat enim eos nimia ebrietas) humi pronus primum serpens, ne, si quis vigilaret, me recta corporis vmbra proderet: deinde a castris parum remotus, cursu ad hunc scopum contendi, timoris pennis portatus velociter, quæ apud illos statuta erat, cædem vel me ratus fuga euasurum, vel si etiam comprehenderer, constituta morte me nihil grauius passurum esse ratiocinatus, & alioqui certo malo præferens spem incertam. Quod enim, si manerem, non licebat omnino effugere periculum, verisimile erat posse me euadere, si pedum auxilio meam salutem credidissem. Accepi enim, multos sæpe a pedibus plus esse auxilij consecutos, quam a plurimis defensoribus. Ecce ergo me mea non fefellit opinio, sed eis, quibus post Deum credidi, sum seruatus, & adsum apud vos, vt videtis, nullo malo affectus.

[30] Meis autem oculis adhuc insidet metus crudelitatis Barbarorum, [Barbari quosdam seculares concidunt,] & eorum facta scelerata me in stuporem adducunt, & impleor horrore propter ea quæ ab eis facta sunt. Cum dominum enim meum vna cum Prætore munus obeuntem Reipublicæ, & ad vos reuertentem offendissent in solitudine, ad se abduxerunt cum omnibus eorum facultatibus: & alterum quidem, qui restiterat, cum famulis membratim discerpunt; meum autem vna cum filio (erat autem is, vt nostis, valde iuuenis) sequentem abduxerunt. Sole autem iam appropinquante horizonti occasus, figunt tabernacula, vbi eos vespera apprehenderat: & cum ex nostris spoliis magnum fecissent conuiuium, eum & filium adhibent conuiuam, iubentes eum bono esse animo, & nihil extimescere. Saluus enim, aiebant, & illæsus domum reuerteris cum filio, cum sufficiant alij, vt sint duarum animarum pretium redemptionis. [alios dolo,] Et videbantur paullo post impleturi promissum, permittendo, vt ad sua redirent: aquam autem portari, & ad viaticum panes afferri iubebant, ad hoc vt commentum videretur probabile; vt spes vitæ ex viatico apud eos fraudem haberet fide dignam, dolusque barbaricus & scena videretur esse vera cura, quæ eorum gereretur. Duos autem ephebos iuuenes, procurantes scilicet, vt iis esset iter securum, vna emittunt, qui eos deducerent. Quibus iusserunt clanculum, vt cum essent aliquantulum remoti a castris, eos conciderent. Cum eos ergo circumstitissent, qui eo modo, quo dictum est, deducebant, illico ij qui esse videbantur seruatores, & si alij inuasissent, eorum, vt par erat, propugnatores, ij ipsi fiunt præter spem occisores: & mactant quidem filium ante patrem, vt videndo mortem sui filij, & suæ mortis faciendo periculum, ei dolorem conduplicarent. Protinus autem illum quoque multis interimunt vulneneribus, eorum infidelitatem & insidias magna voce deflentem. Audiui enim alterum quidem flentem miserabiliter, alterum vero valide clamantem, & ad vnumquemque ictum grauiter eiulantem, & veluti laboribus concedentem vt plagas dimetirentur. Atque ipse quidem bonis promissis sic deceptus, miserabilem passus est interitum. Oportebat enim ipsum ex aliorum malis sua diuinare, quod scilicet mors quidem minime vitari posset, esset autem potius toleranter ferenda cum exspectaretur. Malum enim quod venit præter expectationem, omnino perturbat cum aduenerit. Quod autem est expectatum, cum ad id experiendum paratam inuenerit rationem, existimatur leuius, vt quod iam sit meditatum, & effecerit vt eius aduentus nequaquam sit nouus & alienus.

[31] Vespere enim in cœna, in qua eum præbibendo inuitabant poculis & benignis verbis, volentes ludere ludum sibi consuetum & gratum, (erat autem id, quod ad delectationem agebatur, hominis cædes) mittunt vt bibat vni filiorum calicem, cum alterum paullo ante mactassent. Ille autem vix quidem accepit inuitus, vt cuius appetitus esset metu mortuus ante corpus. Accepit tamen metuens. Bibens enim, significabat se necessitate adductum id facere, vt qui violentis ostenderet sonis id a se fieri præter animi sententiam. Non enim quiete fauces permeabat potus, sed in genis quodammodo restagnans, ad mentum veluti ad rupem aliquam asperam, cum maximo sonitu deuorationis, vix peruasit thoracem. Cum sic ergo tādem per vim potum accepisset, mittunt qui eum interficeret. Erat autem is iuuenis. Nam eis quoque cædes committunt, ab ineunte ætate prouocantes eos ad crudelitatem. Ille autem ob ebrietatem Bacchico furore percitus, [puerum omnino crudeliter.] ad tam inhumanum opus magno contendit studio, quam ex actione capiebat voluptatem, risu indicans: & ad iacentem accedens, primum quidem eum ferit in colli vertebris, & cum propter ossium duritiem parum scidisset, protinus illinc quidem tollit ensem, per iacentis autem latus eum transadigit. Deinde cum rursus in prima vertebræ sectione certius & opportunius percussisset, reuertitur exiliens, manu ensem in aere quatiens. Puer vero præ dolore diu quidem palpitauit & subsultauit, & eiulans volutatus est in sanguine. Tandem autem cum in spiram conuolutus, caput inclinasset ad ventrem, & pedes ad illud contraxisset, vt qui vellet erigi illa conuersione, ad prunas appositas se deuoluit. Cum vero maiorem, vt est consentaneum, ex igne sensisset dolorem, rursus quidem pedibus & manibus necessario, instar piscis subsiliebat, assidue erigens partem quæ torrebatur. Cum vero non posset amplius sibi ipsi opem ferre, vtpote quod vna cum sanguine excretæ essent vires, rogo liquefactus interiit, duobus simul affectus suppliciis, nempe ensis & ignis.

[32] [Ad fontem deueniunt.] Die autem sequenti postquam hoc fecissent, ambulantes in solitudine, non recta via, sed aberrāte, locaque aspera & difficilia, modo hic, modo illic obeuntes, altosque & arduos montes circumeuntes, & per non tritas & confragosas & propemodum inuias valles pedibus ingredientes, longo remotum spatio vident locum paullatim herbescentem: & cum ex viriditate coniectassent esse locum aptum ad diuersandum, aut etiam existimassent illic aliquos habitare monachos, scopum suum eo conuertunt, tamquam a mari ad portum iter iumentis dirigentes. Cum autem venissent, vident locum, qui nihil erat deterior quam putarant, nec falsa visione eorum spem fefellerat. Nam & erat aqua in eo copiosa, & antequam gustaretur sua visum delectabat puritate. Ori autem allata, paruam arguebat esse visus delectationem, si conferretur cum voluptate gustus: eratque fœnum aptum ad pabulum animalium. Cum ergo camelos exonerassent, illos quidem libere dimittunt ad pascēdum; ipsi autem statim currunt ad aquam, eam bibentes, se adspergentes, lauantes, & nescientes, quomodo simpliciter vterentur, illa liberali & profusa aquæ abundantia.

CAPVT IX. Alij monachi occisi.

[33] Dvm autem ad eam choros ducerent, & fontem laudibus celebrarent, [Eremitam lapidibus mactant:] vident in latere montis quoddam paruum domunculæ vestigium, omnesque vno spiritu eo currunt, cursu alius alium superare contendentes, & cum appropinquassent, circumfusi sunt speluncæ. Ea autem erat in ostio paucis extructa lapidibus, ne si esset nimis magnus hiatus, feris facilem præberet ingressum. Deinde cum intro accurrissent pauci & singuli, (non capiebat enim multos) virum educunt specie & habitu venerandum: eumque ducebant trahentes, nihil omnino conturbatum, & qui neque expalluerit, neque illiberale aut triste aliquid ostenderit aut locutus sit: & cum eum supra quamdam petram posuissent, lapidibus (non enim habebant enses) interficiunt scelerati, ridentes & sua voce pæana decantantes.

[34] Deinde rursus parum progressi, alterum comprehendunt adolescentem, [item alterum, gaudentem.] pallidum, macilentum, & qui adspectu aperta præ se ferebat vestigia abstinentiæ: & ipsum similiter lapidibus interficiunt, multas voces emittentem, quibus agebat gratias, & fatentem se eis debere, quod cum adhuc virtutem sequebatur, e vita eduxissent. Dicebat enim, se non parum timere finis incertitudinem, ne mentis fortassis lapsus, aut quædam externa necessitas liberæ animi voluntatis mutaret constantiam, persuasam aut coactam alia sentire, quam quæ apud Deum sunt certa, & extra controuersiam.

[35] Non multum illinc processerant: & ecce apparet locus quidam herbidus, [Adolescentis eremitæ admiranda constātia,] & multis densus arboribus: & rursus quam maxima potuerunt barbari celeritate ad ipsum cucurrerunt. Cum autem appropinquassent, in paruam quamdam incidunt domunculam, in qua exercebatur adolescens, cuius magnus & excelsus animus, existimatus est vel ab ipsis barbaris dignus admiratione. Neque enim his ostendere latentia quædam monasteria, & ea ratione mortem effugere sustinuit: hoc enim ei polliciti erant barbari. Sed neque in hoc, vt exiret e domo, neque vt omnino tunicam exueret, obediuit: indicare quidem eos, qui poterant latere, dicens proditionem; omnino autem obedire, quicquid per vim cogeretur, pusilli & abiecti dicebat esse animi. Iis enim, qui exercentur, dicit oportere adesse magnum & excelsum animum, & non fas esse cedere aut metui aut minis, etiamsi id videatur magnum habere periculum. Consuetudo enim fit via ad maiora: & timiditas, quæ semel didicit dominari, iubet etiam magna bona contemnere, atque adeo ipsam etiam pietatem postremo prodere, quando metus malorum timiditate confectum animum inuenerit. Si enim nunc, inquit, facile prodidero liberum mei animi arbitrium, timens ne breui moriar; quomodo si proponantur supplicia, & minæ intententur tormentorum, ad impietatem non facile transfugiam, cum doloris vacuitatem assueuerim vtili præponere? Quocirca cum vobis plane denegetur ea quæ speratis consequi, ne cunctemini ea, quæ vultis, facere. Neque enim loca, in quibus viri pij habitant, etsi sciam, indicabo: sed nec extra ostium vobis iubentibus egrediar, neque vestem exuam, vt me quis adhuc sentientem & mei liberi arbitrij compotem, cernat nudum, & contueatur corpus, [castitas,] quod in hodiernum vsque diem meis non est conspectum oculis. Post mortem autem in me non sentiētem faciat deinceps vnusquisque quod velit. Eorum enim qui faciunt, crudelitatis, sed non eius qui patitur, animi est ea reprehensio. Intus enim moriar indutus, vt constitui, neque faciam quidquam præter sententiam, meipsum prodens vt mancipium: & in hoc stadio in quo decertaui, potius interficiar: & erit mihi sepulcrum hæc domuncula, quæ prius virtutis sudores, & strenuitatis ac probitatis nunc accepit sanguinem.

[36] [cædes atrocissima.] Sic eum libere loquentem cum non tulissent scelerati, sed aduersus generosum eius animum essent acerrime commoti, tot eum plagis interficiunt, quot potuit eius corpus capere. Vnusquisque enim volens suam iram in eum re ipsa ostendere, non existimabat priorum enses sufficere ad vindictā, nisi cum ipse quoque suum gladium sua manu tinxisset, sic indignationem suam posset consolari. Cum plures itaque mortuum quam viuum illum magni & excelsi animi virum iam sauciassent, ita recesserunt, animis ægre ferentes, quod non ad maius supplicium eis suffecisset corpusculum.

[37] Post hunc autē tres nobis occurrunt, iter facientes per solitudinem, [Tres alios occidunt Barbarit] qui adhuc feruentem eorum iram paullulum sedarunt, vt qui eorum in illum furoris defectus suppleuerint. Quomodo enim agrestes feræ, aut canes venatici, si ostensa solum fuerit præda & euaserit, ad maiorem prouocantur insaniam, quod eam non fuerint consecuti, & quod rursus inciderit, maiori studio persequuntur, secunda cautione priori medentes ludibrio; ita ad eos qui apparuerant, currentes, cædem spirantes scelerati, cum enses strinxissent priusquam appropinquarent, cum tanta in ipsos processerunt crudelitate, cum quanta si ipsum accepissent qui eos irritauerat.

[38] Cum autem nondum enses in vaginas misissent, sed nudos manu tenerent, calidoque & exhalanti sanguine inquinatos, in eo loco in quo ambulabant, vident posita duo monasteria, non ex aduerso quidem itineris, sed ex obliquo ad alterā manum. Erat autē, quod inter ea intercedebat spatium triginta stadia; inter eum vero locum, in quo eramus quindecim: vnumquodque tamquam a centro ad circuli lineas, quæ sunt in circumferentia, pari mensura distantia. Diuisi itaque processerunt, dimidia pars ad vtrumque eorum, tota præda quam collegerant, in regione relicta cum iumentis. Et eum quidem, qui erat ad Austrum, quomodo interfecerint, aut quemnam, nequaquam cognoui. Eum vero qui erat ad clima Boreale, [item duos alios.] postquam iam prope accessissent illum, qui ex multo cursu tela in pharetris sonantia senserat, & fugere cœperat, ipsi arcus intendentes multis iaculis transfixerunt. Deinde cum ipsum, vt pronus ceciderat, comprehendissent, non sinunt eum mori cum iis solis, quæ prius acceperat, vulneribus, cum tot haberet plagas quæ ad id sufficerent; sed cum adhuc spirantem & animam agentem supinum conuertissent, statim dissecant a pube ad thoracem: respirantia autem per dissectionem viscera, & lateribus circumfusa, contis vtrimque conturbabant, donec ea quoque dilacerauerint, priusquam recederent. Post hæc autem ego quidem aufugi, vt prius dixi; filio autem tuo quidnam factum sit nescio. Nam eum quidem viuum reliqui: sed qui de vita nequaquam bonam spem conceperat propter mortē, de qua susurratū fuerat.

CAPVT X.
Muliebris constantiæ exemplum.

[39] Cvm hæc ego audiuissem, & nocturnam haberem visionem in auribus resonantem; [S. Nili somnium.] (in somnis enim legebam epistolam, quæ ab aliquo ex familiaribus nuper mihi data fuerat: quæ quidem priusquam explicaretur, ita habebat in plicatura: Domino meo post Deum & Patri, Beatus Theodulus) quonam modo oportebat meam tunc affectam esse animam, o fratres, si modo adhuc habebam animam? Cor mihi dissecabatur, viscera diuellebantur, vires dissoluebantur: sudor omnibus omnino distillabat membris, cum audiuissem nuntium somnio conuenire, qui mihi non amplius faciebat dubiam aut ancipitem mortis suspicionem; sed potius confirmatam duobus testimoniis, somnio, inquam, & significationibus eius qui fuerat conseruatus.

[40] Quid deinde? Cum ipsa vox iam mihi esset exstincta, neque flere neque lamentari poteram, [Mulieris in nece filij constantia.] sed ad eum solum fixis adspiciebam oculis, donec quædam mulier ex iis qui illic erant, cuius etiam filius ab eis fuerat interfectus, (is autem erat, quem quæ præcessit oratio, significauit fuisse insignem propter magnum excelsumque animum) me recreauit, & vt me a vehementi dolore colligerem effecit. Postquam enim illa intellexit interfectum esse filium, & aduersus eos qui interemerant strenue decertasse, actione ipsa quoque in eum suam ostendit cognationem, vt quæ vera ac germana eius mater apparuerit: & cum se splendida veste protinus induisset, & ad lætitiam totum mutasset habitum, manus in cælum extendit, & ad Deum Seruatorem tales voces emisit: Tibi Domine commendaui filium, & est mihi saluus nunc & vsque in secula. Tibi credidi adolescentem, & mihi fuit custoditus vere saluus & inuulneratus. Non enim quod sit mortuus, neque quomodo vitam finierit, reputo; sed considero quod omnis peccati effugit periculum. Non quod corpus sit sauciatum, & mortem acerbam sustinuerit; sed quod puram animam & nulli reprehensioni affinem illinc tulit, & spiritum immaculatum tuis commēdauit manibus. Ego cædes, brauia numero: ego plagas, tot esse coronas censeo. Atque vtinam tuum corpus plures plagas cepisset, o fili, vt tibi ex eo plures accederent mercedes! Hinc quod te gestarim vtero, reddidisti mercedem. Hinc me remuneratus es propter dolores, quos ego sensi in partu. Hinc mihi dedisti honorem propter educationem. Quid ergo? Non me quoque es accepturus participem præmiorum? Communis enim fuit labor vtrisque. Tu decertasti, & ego sum quoque tibi particeps certaminis. Tu certasti, & ego tuo gratulor certamini. Tu iræ restitisti barbaricæ, ego autem resisto naturæ tyrannidi. Tu mortem videlicet contempsisti, ego autem viscera despicio. Tu cædis dolorem tulisti patienter; ego cum mihi lanientur viscera, fero tormenta. Mea tuis sunt æqualia & non inferiora: tu vincis acerbitate doloris, ego autem supero longitudine temporis. Nam etsi tibi valde magnum dolorem mors attulerit, vna tamen hora mors præteriit. Ego vero longum traho dolorem, & eum moderate fero, philosophans & certo sciens te apud Deum vita viuere, in quam nullus cadit interitus; & credo fore, vt breui mea illic curetur senectus, quando mihi quouis modo confractum fuerit hoc vas testaceum, & ad id quod illic est æuum profecta fuero. Beata ego in matribus, quæ Deo talem exhibuerim athletam. Rursus quoque ego beata: vere confido enim fore vt deinceps glorier, cum tu in Christum fueris resolutus, & vna cum eo futurus sis perpetuo, & deliciarum, quæ numquam desinunt sis particeps.

[41] [Eius exemplum sibi proponit S. Nilus.] Hæc ego audiens, erubescebam, quod tam molliter & tam pusillo animo ferrem casum pueri; & mihi esset minor virtus animi quam feminæ: & eorum qui aderant, me mouebat verecundia. Deinde illam quidem admirabar, meipsum autem irridebam, vt qui egregiæ illius mulieris verba acciperem, perinde ac mei sugillationes; & illius moderationem, meam iudicarem insaniam. Nam cum existimassem me iure posse cum Deo conqueri propter ea quæ passus fueram, tunc recte cognoui me esse lapsum; quod mulieris exemplo didicissem, esse cuiusuis mali insultum tolerabilem.

CAPVT XI.
Mittuntur ad Regem Saracenorum legati, & cum iis Nilus.

[42] [Mittuntur ad Barbaros legati, Hemerodromi.] Visum est autem Concilio eorum, qui Pharan incolebant, postquam audiissent quæ renuntiata fuerant, non præterire silentio id quod ausi fuerant Barbari, sed hoc Regi significare eorum. Et ad eum quidem mittunt duos ex iis, qui apud ipsos vocantur a Hemerodromi, accusantes quod inita infregissent fœdera. Sunt autē iuuenes, ephebis paullo ætate maiores barbæ propemodum primam emittentes lanuginem, qui his rebus inseruiunt, & nihil ferunt præter arcus telaque ac iacula, & silices ignem eiicentes: hæc enim eis in via sunt ad vitam vtilia; illa quidem venationem, hi vero ignem præbentes ad coquendum: lignorum enim & fruticum est eis vtique magna in omni loco copia, cum nullus quæ nascuntur secet in solitudine.

[43] [Corpora occisorum diu incorrupta.] Cum ij autem illam viam conficerent, nos egressi sumus ad efferenda corpora: & cum accessissemus, inuenimus eos, qui quinque ante diebus interempti fuerant, nihil passos ex iis, quæ verisimile erat passurum esse mortuum, qui multis ante diebus esset mortuus, non male olentes, non putrefactos, & nihil læsos ab iis quibus innatum est vt perdant, a carniuoris, inquam, auibus aut feris agrestibus. Tanto autem ante tempore eos fuisse interfectos, dixit b puer c Magadonis: hoc enim erat nomen Senatori, qui a Barbaris fuerat interemptus. Erat vero, qui occisus erat in d Bethrambe quidem, Proclus; Hypatius autem, qui in e Geth; Isaac vero, qui in monasterio Salael; Macarius autem & Marcus, qui fuerunt occisi in ea, quæ est extrinsecus, solitudine; Beniamin vero in ea, quæ est extra f Ælem. Eusebius autem in g Thola, & Elias h in Aze. Porro autem ipsorum quoque duorum alterum inuenimus, qui multa vulnera habebat lethalia; sed adhuc viuebat & spirabat. Quem quidem cum portassemus, in cella deposuimus, conuersi ad sepulturam aliorum corporum. Cum autem ad ipsum rediissemus, viuum quidem non amplius offendimus, apud hydriam autē inuenimus iacētem iam mortuum. Nam cum omnino siti laborasset propter inflāmationem vulnerum, postquam bibit, cecidit pronus in genua, in hoc habitu eum mortuū relinquente anima. Cumque ei vt ceteris iusta fecissemus, egressi sumus, vt sciremus quidnam significaretur a Principe Barbarorū.

[44] [Barbarorum Rex paratus est sarcire iniuriam.] Iam autem nobis Pharan ingredientibus, aderant qui missi fuerant, ab eo afferentes litteras, quæ & pacem confirmabant, & ad se venire iubebant eos qui affecti fuerant iniuria; & maxime eos qui attinebant ad captiuos adhuc viuentes. Quod si quis etiam vellet sumere pœnas de iis qui occisi fuerant, dicebat se esse paratum dare auctores ad supplicium. Quinetiam se profitebatur omnia daturum spolia iis, ex quibus prædæ actæ fuerāt. Nolebat enim soluere leges pacis, vt qui lubenter esset cum eis confœderatus, propterea quod ex iis vtique accepisset solatium: agnoscebat enim eis non paruū afferre emolumentum, quod cum eis intercedebat commercium, vt qui in suæ egestatis necessitatibus aperte adiuuarentur eorum abundantia. Cum dona itaque parassent, & legatos constituissent tamquam ad renouandam pacem, quæ iam dissoluta fuerat, die sequenti & ipsos emittunt, & nos qui bona vtique spe eramus venturi.

[Annotata]

a Quasi diurni cursores. Sic Aristoteles de mundo, loquens de Regibus Persarum: ἡμεροδρόμοι τε, καὶ σκοποὶ, καὶ ἀγγελιόφοροι. Budæus vertit: Cursores etiam exploratoresque & statores. Petrus Alcyonius: Qui a pedibus de die sunt, exploratores, nuntij.

b Sur. filius. Græce est παῖς, & infra ὀικέτης, id est, famulus.

c Græce est Μυγάδωνος, & in margine Μαγάδωνος, vti & infra nu. 54. Surius & Lipomanus hic Megadonis legunt, infra Medagonis.

d Sur. Bethrabe.

e Non est hæc Geth Palæstinorum satrapia, sed vallis quæpiam circa Sinam.

f Sur. Eliam. Est Elim eius regionis locus haud procul a Rhaithu cœnobio, vt infra dicemus.

g Græce ἐν θωλᾷ. In vita S. Ioannis Climaci per Danielem monachum θολᾶς appellatur hic locus, in Menæis θωλᾶς, diciturq; ad quintum lapidem a basilica monasterij montis Sina abfuisse: ibi Climacus 40.annis habitauit.

h Græce ἐν Ἀζῇ.

CAPVT XII.
Variis perfuncti periculis, ad Regem perueniunt.

[45] Octauo autem die ambulantes (duodecim enim diebus iter cōficiebatur) a aque penuria laborauimus, magnaq; [Aquæ penuria in eremo.] nos sitis vrgebat necessitas; morsq; deinceps sperabatur, quæ semper imminet inopiæ. Dicebāt autē vtique prope esse fontē ij, qui locorum habebant experientiam: idque multos solabatur laborantes, futuri expectatione, quæ malo præsenti medetur. Currebant itaque multi ante multitudinem, properantes inuenire illud quod quærebatur, & desiderātes eo secure frui, cuius laborabant inopia, alius alio conuersi, prout vnumquemque ducebat spes assequendi. Deinde etiam oculis considerantes, firmo fixoque obtutu procul intuebantur, oculorum lumine tamquam lucerna id, quod latebat, indagantes.

[46] [S. Nili grauitas.] Ibam autem ego quoque, paullatim sequens eos qui præcurrebant, vt alij quidem fortasse dixerint, qui præ senectutis imbecillitate non possem eos assequi, qui magis valebant viribus; vt ego autem dico, qui nollem nimium inordinato pede facere iniuriam honestati & grauitati morum. Adhuc enim valebam viribus, necessitate ad id quod vrgebat, magis animi impetum impellente, quam natura ei insitum fuerat. [S. Nilus fontem quærens, in barbaros incidit.]

[47] Ex aduerso autem mei itineris erat fons positus; latebat autem in medio cuiusdam collis. Iis itaque, qui ex vtraque eius parte despergebantur, semper relictis, pergebam in medio eius quæ hic aut illic futura erat inuentionis, coniectans me non procul abfuturum. Cum vero me paullulum inclinassem, quando accessi ad dorsum collis, & primus vidi fontem, & barbaros multos ei circumfusos: & cum sic in immanes incidissem hostes, neque conturbatus sum eo quod acciderat præter expectationem, neque magno fui timore affectus. Sed cum essem medius inter timorem & gaudium, de eo quod euenerat, me tali solabar consideratione. Aut enim dicebam me apud ipsos inuenturum filium, & prompto & alacri animo cum ipso seruiturum, seruitutis molestiam leuantē voluptate adspectus; aut omnino esse interimendum, & sic esse liberandum a graui, quæ me premebat, molestia. Sed ij quidem exilientes, ad me permixtim accurrerunt: cumque me comprehendissent, qui tamquam mutus stabam, vtpote cogitabundus, inhumane trahebant. Qui autem ad inquirendam aquam mecum missi fuerant, iis conspectis, & nondum ipsi penitus ab iis visi, silentio conuersi, clam statim redierunt, pronos non secus ac serpentes se per terram trahentes, & sic se fuga subripientes. Ego vero etsi ab eis vincirer, traherer, conuellerer, (Quid enim non graue patiebar?) eorum quidem neque vllam ducebam rationem, neque vllum sensum accipiebam; sed tota mente versabar in inquirendo filio, illumque oculis scrutabar, in omnem partem circumspiciens, sicubi viderem eum, quem desiderabam. [Diffugiunt Barbari.]

[48] Cum hæc autem fierent, non multum tempus præteriit, & ecce ex nostris copiis aderant viri bellicosi. Qui cum super tumulum sublimes apparuissent, magnam perturbationem attulerunt barbaris. Postquam enim militari clamore significarunt aduentū, nullus fuit qui in loco māserit: nudus autē totus locus repente ostēdebatur, qui paullo ante plenus erat corporibus. Saluti enim cōsulere festinans fugiebat vnusquisque, secū nihil valens accipere: tantusque timor eorum, qui apparuerant, ex tanta securitate eis irruit, vt nec ad persequentes quidem se omnino conuerterent, verentes ne comprehenderentur; putarent autem se habere, qui retro semper sequerentur, & qui strictos haberent gladios, & verberarent aliquos, & multos de medio sustulissent, & suam perturbationem esse existimarent aduentum aduersariorum: donec longum fugæ spatium eis concessit, vt respirarent, præbens facultatem circumspiciendi, & videndi eos qui persequebantur. Efficit enim metus, vt quæ sunt continentia, putentur semper maiora, & plura visione apprehendantur, quam rei habeat veritas, plus quam capere possint eorum vires, res veluti augente timiditate. Atque illi quidem sic soli fugiebant, illic relictis omnibus, quæ habebant, impedimentis. Qui autem accesserant, cum ex iis quæ inuenerant magnam accepissent vtilitatem, illic reliquum diei transegerunt.

[49] [Legati ad Amanem Regē perueniunt.] Deinde cum sequenti die cœpissemus ambulare, & quatuor dierum iter confecissemus, in castra peruenimus. Cumque significatum esset aduenisse legatos, ij vocati sunt, vt conuenirent Amanem, hoc enim erat nomen Regi Barbarorum. Ad quem cum attulissent munera, benignum responsum nacti sunt, & acceperunt prope illum tabernaculum, benigneque & comiter ab eo sunt tractati: donec diligens & accurata perscrutatio omnia manifesta reddidit, quæ ad illam iam factam pertinebant incursionem. Atque illa quidem ab eis breui peracta sunt tempore.

[Annotatum]

a Diodorus lib. 2. de Nabathæis Saracenorum vicinis: Regionem partim desertam, partim aquarum indigam, minimaque sui parte frugiferam, incolunt. Vita igitur his prædatoria est, & accolas longe lateque incursantes latrociniis vexant, nec bello facile domantur. In regione enim arida puteos opportunis locis depressos habent, extraneis ignotos, qui tutos ipsis in fuga receptus præbent. Cum enim quo loco reconditæ sint aquæ sciant, facile iis apertis largo potu fruuntur. At peregrini illos persequentes, cum per fontium illorum ignorantiam aquatione destituantur, potus defectu partim intereunt, partim multis defatigati ærumnis ægre domum reuertuntur, &c.

CAPVT XIII.
S. Nilus filium tandem inuenit.

[50] [Nilus inquirit sedulo de filio.] Mihi autem cor vehementer palpitabat, & ad nuntium suspenso animo erigebar: omnis autem sonus cuiuslibet rei, mihi videbatur susurrare famam eius, de quo eram sollicitus: erantque aures paratæ vocum sonis, & mens attendebat eos tamquam nuntios, spectans quisnam esset mihi renūtiaturus aut vitam aut mortem filij. Quando autem veniebant non admodum leto vultu, mœstum significari nuntium eorū tristitia coniectans: Non opus est, aiebam, vt loquamini. Calamitatem enim visus nobis renuntiat, & etiam ante linguam clamat animi motus, quod dicendum erat sermone, gestu prius eloquens. Non fallar ergo orationibus, neque decipiar verbis compositis ad persuadendum, non enim attendam sermones, qui possunt omnino figurari ad probabilitatem, cum in ipso vultuvideam animi perturbationem. Hoc est enim aperta illius imago, vt quod exprimat internam eius affectionem, non secus ac speculum. Neque enim potest ille vultus lætitiam ostendere, qui concidit mœrore & plenus est tristitia. Aut ergo citra fictionem dicite verum mihi roganti, aut scitote vos hoc vestris iam dixisse vultibus, sicut etiam dixi antea. Quid enim prodest verbis paullulum consolari eum, qui cruciatur; postea autem maiori afficere molestia, quando quod angit verum deprehensum fuerit?

[51] Cum itaque iureiurando frequenter affirmassent, non esse mortuum Theodulum, viuere autem venundatum cuidam in ciuitate a Eluza, consulebant vt irem in ciuitatem; [Eluzam proficiscitur, vt eum quærat.] dicebant enim me illic inuenturum filium. Sed ne sic quidem dolorem vel modice curarunt. Quid tum enim, cogitabam, si viuit, & maior quidem metus mortis est dissolutus, seruit autem venundatus, & ne mecum viuat, est prohibitus? Non facit enim omnino puram voluptatem necessitas, quæ impedit appetitionem liberi arbitrij, & animi libertatē retinet aliena voluntate. Postea tamen profectus sum ad eam, quæ mihi significata fuerat, ciuitatem, cum duobus, quos mihi dederant, viæ ducibus.

[52] In via autem quidam nobis occurrit adolescens, qui sequebatur animalia, quæ portabant onera. Is autē me prius viderat in castris, & quæ ad me pertinebant omnia accurate didicerat. Is cum fuisset Eluzæ, & quæ de filio meo dicebantur, audiisset, quod scilicet captiuus adductus esset a barbaris, ei de me significauit: acceptisque litteris, veniens afferebat tamquam bonum nuntium. [In via intelligit eum liberum viuere.] Cum autem me vidisset eminus, cœpit accedere subridens; & ego quoque, cum virum agnouissem: vbi vero prope fuimus, ipse quidem me læto vultu alloquitur, & dexteram extendens, eam pone diuertit, & volam manus applicans humero, epistolam summis digitis extrahit ex pharetra, & eam mihi reddit, filium meum nuntians viuere, & hortans vt essem bono animo, & non perinde ac si esset seruus, spem haberem bonis vacuam. Nam is, qui emit, inquit, est Sacerdos Christi sacramentorum: & filius cœpit quidem ipse quoque esse in ordine sacro, vt cui sint credita prima munera Ædituorum: magnam autem mox futuri profectus spem ostendit, vt qui breui tempore magnam virtutis dederit periclitationem, & morum bonitate effecerit, vt hoc omnes statuerent. Ego autem, vt qui essem & inops & domo carens, eum benignis verbis sum prosecutus, & ei bona multa sum precatus, quoniam nihil habebam, quo hominis bonum honorarem ministerium: vniuersum autem permisi Dei prouidentiæ, & pro inexpectata lætitia ei cum lacrymis egi gratias, qui mihi, vt erat verisimile, cœpisset soluere ingentem calamitatē, & veterem reddere prosperitatem.

[53] [Templum adit.] Postquam autem veni in ciuitatem, primum quidem sanctum templum quæsiui, tamquam caussam bonorum, & ei eum quem par erat honorem tribui, solum rigans lacrymis, & implens Dei ædem vocibus lamentationum: & illinc deductus, veni in domum, in qua manebat filius, multis præcedentibus & mei aduentus felicem nuntium significare studentibus. Nouerant enim omnes ex fama, quæ præcesserat, me esse, qui vulgo iactabar, patrem pueri, qui apud ipsos fuerat venundatus: nec vllus erat, qui non vultu signa gaudij præ se ferret. Vnusquisque autem cum tamquam suum vidisset, de quo omnis spes perierat, hilari vultu exilientes, se mei animi affectioni consentire ostendebant. Postquam autem ianuæ appropinquauimus, cum eum vocassent, & me venire dixissent, ducunt salutaturum. Cum nos vero alter alterum ego & ille vidissemus, [Ducitur ad filium] neque lætari, neque admirari primum cœpimus, sed ambo potius lamentari, vultus lacrymis inquinantes & similiter vestes quæ tegebant pectora. Et ille quidem accurrit non admodum cognoscens, eram enim in capillis & veste sordidatus, ita vt non possem facile cognosci. Iis tamen qui renuntiauerant, vt videtur, potius credens quam oculis, venit passis manibus, vt mihi vehementi animi impetu circumfundendus. Ego autem etsi multi essent circa eum, ipsum agnoui protinus, vt qui adhuc eamdem haberet vultus figuram, quæ assidua eius meditatione aperte erat meæ impressa memoriæ: & cum non potuissem continere gaudium, mihi repente dissolutum fuit robur corporis: & cum cecidissem, hianti ore humi iacebam, existimatus a nonnullis esse mortuus. Diuturno enim mœrore, nisi quod respirabam & videbam, a mortuo nihil omnino differebam. [Inuicem amplectuntur.] Cum me autem comprehendisset & esset complexus, qui defecerat, animum vix mihi restituit, fecitque vt cognoscerem quis essem & vbi essem, & quemnam meis cernerem oculis. Eum ergo vicissim complexus, eisdem excepi nexibus, insatiabiliter diuturnum explens desiderium. Deinde ad loquendum conuersus, ego me excusabam, & persuadere volebam me fuisse auctorem omnium, quæ senserat, malorum; vt qui eum eduxissem extra patriam, & eum fecissem incolere regionem, quæ continenter diripitur: & vere erat ita vt dicebam. Quando enim vmquam eam, quæ genuerat, incolens, aliquid deprecandum sensisset, cum ex omni parte in pace ageret, & nullum haberet eiusmodi metum insidiarum. Valeant, qui quæ sunt in fatis, opinantur esse ineuitabilia, & ex fato iis qui patiuntur imponunt necessitatem.

[Annotatum]

a Elusa, vel, vt hic dicitur, Eluza, MS. Ἐλούζη, Stephano Ελοῦσα, Ptolemæo Ἔλουσα, in vita S. Hilarionis apud Lipomanum Luza, Græce λούζη, ciuitas fuit Ismaelitarum, Palæstinæ vicina. Stephanus: Elusa ciuitas nunc quidem (Iustiniani æuo, quo Hermolaus Stephani ἐθνικὰ in compendium redegit) tertiæ Palæstinæ, olim Arabiæ. In Concilio Chalcedonensi nominatur Aretas Episcopus Elusæ ciuitatis Palæstinæ secundæ. Scribit S. Hieronymus in vita S. Hilarionis ipsum oppidum ex magna parte semibarbarum esse, propter situm loci; & coli isthic Venerem consueuisse ob Luciferum, cuius cultui Saracenorum natio dedita erat.

CAPVT XIV.
Vt mortem euaserit Theodulus.

[54] [Theodulus rogatus narrat quæ sibi euenerint.] Post hæc rogabam, vt mihi narraret quæ ei acciderant eo tempore, quo fuit apud barbaros. Neque enim amplius molesta erat enuntiatio, cum præteriisset iam periclitario. Nam quomodo post morbum sanitas, & curatio post vulnera lætificat, & non afficit molestia; ita etiam rerum tristium narratio post liberationem, vel maximam habet voluptatem, quantum prius dolorem habuit experientia. Ipse autem cum grauem e profundo gemitum edidisset, & oculos lacrymis impleuisset, Quid iuuat, inquit, o pater, eorum quæ sunt molesta, reminisci? Solet enim efficere recordatio vt eius qui passus est recrudescant vulnera, etiamsi auditorum aures forte demulceat, alienis alioqui malis delectationem afferens. Sed quoniam scio fore, vt nequaquam cesses, donec ea, quæ desideras, tibi scire licuerit; admirabilem enim euentum meæ salutis, vis efficere argumentum glorificationis, quomodo soles de rebus omnibus Deo agere gratias, audi, magni animi virtute tuos implens spiritus, ne ad asperos & difficiles casus eorum quæ euenerunt, ipse quoque miserabiliter fractus paternis visceribus, me quoque flectas ad luctum & lacrymas, & eiulatibus lamentationis confundas orationem; vtpote quod luctus sæpe vocem interrumpat, & non sinat quempiam ea quæ vult lingua narrare libera. Atque magnam quidem actus partem omnino vobis aperte narrauit post fugam famulus Magadonis. Illa ergo rursus referre, simul & superuacaneum fuerit & molestū. Quæ autem post fugā illius euenerunt, necesse est, quoniam tu hoc mihi iubes, dicere.

[55] Visum fuerat barbaris, vt dixit (omnino enim dixit ille) nos mactare: & quæ pertinent ad sacrificia, iam vespere parata erant omnia, ara, ensis, libamen, phiala & thus. Summo ergo mane certa erat mors, nisi Deus erat prohibiturus, sicut certe prohibuit. Postquam autem ille, cum me suam non celauisset fugam, aufugit, quia & propter longum viæ spatium incertamque persecutionem, dubium erat, an eum possem assequi, quod non solum tempus (erat enim vespera) vsque ad mane, esset sufficiens discrimen ei qui fugeret, sed etiam itineris incertitudo faceret, vt nescirē quonam modo possem eum persequi. Quis enim est tam egregius simul inuestigator, & tam bona coniectura præditus, vt in tanta latitudine solitudinis, itineris inueniat vestigia? est enim tota aspera & lacunosa, & quæ nullum omnino ostendat vestigium quod acceperit. [Vigil & anxius mortem expectabat captiuus.] Cum hæc ita se haberent, ego pronus iacebam, vultum quidem humi defigens, propter angustias autem afflictionis mentem sursum erigens, & sic Deum vniuersorum tacite & apud me rogans, vtpote quod nihil ex iis, quæ ad hanc vitam pertinent, ad nullam rem vtilem me posset deducere & attrahere, propter celerem necessitatem; sed efficeret, vt essem potius sobrius & vigilans, & soli Deo mentem adhiberem, & a spe in eum penderem.

[56] [Deum feruenter precatur.] Quocirca dicebam: O Domine & Deus, qui solus es opifex vniuersæ, quæ cernitur & quæ mente intelligitur, creaturæ; habes in manu tua corda eorum quæ es fabricatus, & conuertis sæpe ad misericordiam ferociam impetus alieni a ratione, quando volueris iusto & rationi consentaneo iudicio, eos qui tuæ potestatis sententia morti traduntur, conseruare; qui sedas iras ferarum agrestium, quæ prosiliunt ad humana corpora deuoranda; qui vim ignis hebetasti, & solo nutu tuo pueros tuos illæsos conseruasti, & eorum pilos & colorem arcana tua & admirabili potentia, flamma reddidisti potentiora; tu me quoque serua Rex Christe, qui nulla spe nitor auxilij, qui mox inimicorum iudicio sum vita priuandus, qui (vt est verisimile) iam sum mortuus: & ne permittas, o Domine, vt meus sanguis sit libamen dæmonibus, neque mearum carnium nidore lætificentur mali spiritus. Statuerunt me astro sacrificare matutino, a quod cognomen accepit ex vitio libidinis. Sed ne permittas, Domine, vt corpus meum, quod in hodiernum vsque diem castum est conseruatum, sit hostia dæmonis, qui cognomen accepit ab intemperantia. Muta autem cor ferinum ferarum vere immanium ad clementiam & mansuetudinem, qui mutasti iram in Esther inflammatam Assueri Regis Mediæ, & eius immitem animum conuertisti ad misericordiam. Salua animam, quæ tibi seruire proposuit. Redde me patri seni & tuo famulo, filium rudem malorum, & qui, quod ad propositum attinet, sum pius Dei cultor futurus. Non enim propter metum periculi hanc nunc incipio confessionem, vt videatur promissum rependi pro salute. Certaminis enim necessitatem anticipaui libera mea cogitatione. Ostende fidem esse ad salutem pedibus perniciorem, & tuam spem esse quauis fuga tutiorem. Effugit mortem is, qui mecum erat mane sacrificandus, & fuga sibi salutem peperit. Ego autem mansi, expectans quod tibi videretur, & sum in manibus inimicorum, tuo confidens auxilio. Ille suis pedibus, ego tuæ credidi potentiæ. Ne sit diuina expectatio ad salutem infirmior spe corporis. Conseruatus est ille, qui tenebris vsus est ad fugam, & recte quidem sit conseruatus. Ad me iam peruenit lux diei. Tu deinceps me conserua tua sapientia, qui viuis lucem largiris ad tua exequenda præcepta.

[57] Me sic orantem cum acerbis lacrymis, crepusculum insomnem occupauit. Cumque respexissem, vidi iam luciferum prodeuntem ex horizonte. [Orto lucifero iterū Deumorat.] Surgens autem ab eo loco in quo iacebam, sedi manus meas complicans genibus, & faciem super ea inclinans, sinum implebam lacrymis: & rursus corde clamabam ad eum, qui me poterat eximere, intensa vi spiritus; Mirifica, dicens, mecum Domine tuam misericordiam, qui solus habes vitæ & mortis potestatem, sicut mirificasti cum Sanctis, qui olim constituti fuerunt in necessitate, & liberati fuerunt ab omni afflictione; vt nos habeamus fiduciam te inuocandi, & confidendi fore vt liberemur ab iis in quibus sumus malis, cum illos habeamus tui exemplar auxilij. Tu redemisti Isaac, qui iacebat ad ipsam aram occisionis, & patrem, qui tincturus erat ensem sanguine, sono vocis retraxisti. Tu Ioseph eripuisti a fratrum dextera, quæ cædem moliebatur: & rursus cum ei paratæ fuissent insidiæ, ab iniustis liberasti vinculis & custodia, & post longum luctum patri reddidisti regnantem. Tu huius patrem Iacob redemisti a necessitatibus, cui frater similiter inuidebat, seruans in Mesopotamia. b Qua ratione etiam Mosem custodisti, qui Ægyptiacam fugiebat tyrannidem. Tu cum duos pueros mortuos oratione Prophetica e lecto fecisses surgere, præbuisti viduis matribus. Tu ipse, o Domine, in quē non cadit mutatio, qui hæc diuina virtute fecisti admirabilia; tu quoque me nunc exaudi, & largire viuum patri eum qui te Altissime suum duxit esse refugium, & solue luctum, qui superat omnem consolationem: & da iis, qui norunt nomen tuum, vt admirentur vim tuæ potentiæ o Rex maxime celebrande.

[58] [Serius experrectis barbaris mortem euadit.] Cum ego autem in his essem, surgunt repleti tumultu, vtpote quod sacrificij tempus præteriisset: iam enim sol lucebat super terram: & cum non inuenissent alterum, neque scirent quidnam eo factum esset, me interrogarunt. Postquam autem respondi, me nescire, cum essem apud eos, siluerunt & neque minati sunt neque ostenderunt vlla signa iracundiæ. Tunc quietus ac compositus fuit mihi spiritus, & Deo benedixi, qui non despexerat mei humilis orationem. Me autem deinceps subiit audacia & fiducia, cum Deus omnino hæc mihi concessisset: cumque iuberent vt nefariis vescerer, contradixi; & luderem cum mulieribus, non parui imperantibus, donec venimus prope terram, quæ habitatur. Tunc enim cum nescio quid communiter cōsultassent, introducunt in vicum, qui dicitur Subaita, & iis qui illic erant, significant se me velle vendere. Cum autem nihil agerent, sed re infecta sæpe reuersi essent, vtpote quod nullus vellet dare plus quam duos aureos, tandem vbi eduxissent, & vt mos illis erat, nudum ante vicum statuissent, ensem collo meo imponunt, si nullus me emat, dicentes se me statim interfecturos. Ego autem iis qui ad emendum veniebāt, supplex eram, manus extendens, vt darent quantum petebant barbari, & ne viderentur parci, cum pretium darent humani sanguinis, dicens me esse pretium propediem redditurum & ei qui emisset, lubenter si vellet esse seruiturum, confitens eum esse dominum etiam post redditum pretium, qui meam vitam emisset. [Venditur.] Quidam itaque mei misertus clamantis & lacrymantis, vix tandem me emit: & ex eo hic, vt vides, emptus sum, vt multa dicam breuiter. Video enim te perturbatum, & non longe abesse a lacrymis, & esse planctu confusurum gaudium. Hæc quidem sum passus, pater, & passus, fui liberatus. Te autem deinceps Deum glorificare cōuenit pro mea hac inopinata, & quæ præter spem & expectationem reddita est, salute.

[Annotata]

a Nam φωσφόρος, ἄσρον Ἀφροδίτης, Lucifer stella Veneris.

b Lipomanus Vbi, Græce ἔνθα. At non in Mesopotamia seruatus est Moses, sed apud Madianitas Arabes, haud longe a mari rubro habitantes. Scriptum forte fuit ἐνθάδε hic, aut ἔνθα eadem significatione acceptum.

CAPVT XV.
Nilus & Theodulus sacerdotio initiantur.

[59] Sed tu quidem, dixi, o fili, innumerabilia tolerasti pericula, & multas sustinuisti mortes expectatione, etiamsi Dei gratia eius effugeris periclitationem. Idem enim est, mortem vere sperare & eam discere experientia, [Votum S. Nili pro filio.] mitto dicere, quod etiam grauiorem. Non enim tantum affert dolorem dissectio, quantum quæ eam præcedit expectatio, quæ sensum doloris longo quodam metu extendit, & facit vt vere maneat, quæ speratur, molestia. Ego autem in tempore illius afflictionis os meum ad Dominum aperui, & continentiæ & alterius malorum perpessionis professus sum austerā seruitutem, si te viuum solummodo reciperem: & audiui in somnio vocem dicentem: Stabiliet Dominus, stabiliet verbum quod egressum fuit ex ore tuo. [Offert se Theodulus patri socium ad intensius Dei obsesequium.] Non oportet autem, o fili, transgredi professionem, nec eum fallere qui diuino responso confirmauit promissum.

[60] Cum sic bonum finem votum acceperit, ego quoque o pater, inquit puer, tecum prompto & alacri animo laborem suscipiam, & promissi ero socius, quandoquidem fui gratiæ quoque particeps, & beneficij maximum percepi fructum. Nam tu quidem luctum, ego autem mortis euasi periculum: cum etiam vniuersum a Deo in tuam gratiam factum sit. Si enim Iepthe, qui pro consequenda in bello victoria votum fecit, inseruiit filia, sui cæde & sacrificio, dans seipsam futuram hostiam propter conseruandam patris existimationem; quisnam ego fuerim, si non velox & præcurrens sim debiti paterni exolutor? idque cum sim Deo redditurus debitum, qui scit exolutionem rursus secunda rependere gratia; & quod redditur debitum, non accipit tamquam debitum, sed hoc accipit fœnori, & se confitetur debere exolutionem in remunerationem grati animi debitoris: qui semper quidem profundit gratias, & se semper scribit esse debitorem iis, qui fœnori accipiunt beneficia: & eorum omnino redditionem, reputat liberalitatem & magnificentiam: vt & semper incipiat benefacere, & tamquam debitor referat gratias. Quamobrem cum me in exoluendo promptum socium habeas, pater, incipe reddere. Omnino autem Deus, qui nostras nouit vires, conuenienter eis exiget debitum: nec maiores postulabit labores, quam possit robur præstare, naturæ sciens imbecillitatem. Ego autem his quoque verbis sum precatus: O si fili hæc detur ad opus reducere, & in rebus ostendere, vt & promissum suum finem accipiat, sitque votum efficax, & merces consequatur labores. Hoc est enim finis & terminus vniuersi operis quod fit ex Deo, vt obsignentur actiones remunerationibus, & certamini coronæ ferant testimonium: quandoquidem quæ digna datur merces solet esse argumentum, quod sit opus probatum, & sunt præmia certum testimonium decertationis. Sed hæc quidem sic habent.

[61] Eorum autem qui illic erant, vere pius & religiosus Episcopus cum nos diu curasset, & a priori afflictione nos non parum recreasset, rogabat non mediocriter vt nos apud eum maneremus, benigneque pollicebatur, se nostri curam habiturum in omnibus. Ne videretur autem vim afferre, quod reputaret pretium datum pro filio, nec nimis iure domini exigere vt maneremus, permisit vt faceremus quidquid videretur ex nostra animi sententia: in hoc solo in nos exercens tyrannidem, quod sacri ordinis iugum vel inuitis nobis imposuerit. Nos enim reputantes onus ministerij, ægre ferentes deflebamus, vt quod nostris esset viribus superius, & vix solis Sanctis conueniret, quod ad vitæ gerendæ rationem attinet. [Ambo inuiti fiunt Sacerdotes.] Nam illis quoque visum est graue, & vocati confessi sunt dignitatem esse maiorem, quam vt eis conueniret: & Deo contradicebant, producentes suam indignitatem, & recusabant ordinationem, caussantes imbecillitatem; etsi omnibus, qui nunc sunt, essent ad munus aptiores, & ex rerum honestarum exercitatione maiorem in colendo possent habere ad Dominum fiduciam. Ille autem dicebat, munus conuenire laboribus, & certaminis perpessionibus dabat mercedem, vt putabat, dignitatem.

[62] Volentes autem discedere, & domum proficisci, liberali viatico prosecutus, vtpote quod longa esset via, [Discedentibus benedicit Episcopus.] & vt Dei gratia nos comitaretur precatus, quæ deinceps nobis pacem conciliaret, sic dimisit: cum nec de dominio se arroganter iactasset, vt aliquis fortasse alius, eius quem emerat, auctoritatem prædicans; sed etiam quod videbatur fuisse infortunium, leuasset multa consolatione; & opinionem insolentiæ, vitasset moderatione. Mihi autem hic desinat oratio, vbi rerum grauium cessauit periclitatio, quæ Dei gratia post multam afflictionem, lætioris vitæ præbuit principium: qua detur nobis omnibus frui & nunc, & in futuro seculo, virtute & bonitate sanctæ & consubstantialis Trinitatis. Amen.