COMMENTARIUS HISTORICUS.

Clarus Episcopus, Martyr Lactoræ in Novempopulania (S.)

BHL Number: 1822, 1823

AUCTORE G. H.

§. I. Cultus Lactoræ, Auscii, Burdegale, Petrocorii & Sarlati.

[1] Celebris est sacra veneratio, per provincias Aquitanicas, [Ætas minus certa.] S. Clari, ut Episcopi & Martyris, a quo primum hujus mensis diem auspicamur, boni potius ominis causa, quam quod clarum nobis sit, eum supra memoratis omnibus priorem ætate fuisse. Refertur is quidem a plerisque ad initia constitutarum in Galliis Ecclesiarum, primorumque ibidem Martyrum tempora: sed utraque quam minime certis definiantur terminis, non est hujus loci demonstrare. De eo apud Labbeum, tomo secundo Novæ bibliothecæ, in Hagiologio Franco-Galliæ pag. 700, ista leguntur: Kalendis Junii. In Galliis civitate Latora (Lacoram scribunt alii, idque olim nomen fuisse ajunt ei, quæ nunc Lactora & Lectora dicitur, vulgo Laitoure) natalis S. Clari Episcopi, [Cultus Lactoræ,] Archiepiscopi, & Martyris: qui cum idolis sacrificare nollet, primo verberibus affectus, deinde carceribus mancipatus, ibique Angelica visitatione confortatus, ad ultimum cæso capite martyrium consummavit. Hæc ibi. [& Auscii.] Est Lactora urbs Episcopalis Aquitaniæ tertiæ seu Novempopulania, sub Ausciorum metropoli, a qua non procul abest, ad eumdem Gersium rivum sita: sed & Auscii esse aliquas S. Clari Reliquias infra dicetur.

[2] [Elogium ex Saxssajo.] Saussajus, in Supplemento Martyrologii Gallicani, ad hunc diem ista scribit: In agro Lectorensi sub Auscensi metropoli, Natalis S. Clari, Episcopi & Martyris: qui, [juxta quem prædicavit Romæ,] quo tempore primum Euangelii lumen irradiabat, divinis hujus radiis collustratus, ex Africa Romam venit: ubi in schola Apostolorum eruditus, tanta fide, sapientia, zelo dilatandæ Christi gloriæ emicuit, ut post edita jam circumquaque præclara gratiæ, qua affluebat, specimina, majoris dispensationis idoneus censitus ab Anacleto Papa sanctissimo, Apostolorum auditore & herede, ordinatus ab eodem Episcopus, in Galliam fuerit directus, ad Agrippinenses tum silvestres populos, [Coloniæ,] ut eos finitimasque gentes Euangelicæ lucis splendoribus illuminaret. Qua in regione cum multos ad Christum convertisset; hinc in Aquitaniam proficiscens, Petrocoriorum urbem adiit, Frontonis Apostolici viri, [Petrocorii,] Anianique ejus sequacis jam prædicationibus Christianis imbutam, ac eorumdem ad præmium abscessu, susceptæ salutiferæ institutionis pene oblitam: quam ad Christum reducere animitus constituit. Sæviebat tum gravissima pestis, a qua dum corpora divina virtute liberaret, ipsas animas, lue exitialis superstitionis infectas, ab hac superna ope eripuit. Verbo enim divino armatus, falsorum deorum oracula obmutescere fecit, delubra evertit, sacrificulos, qui Jovis & Martis execrabilem cultum exercebant, alter Elias zelator divinæ gloriæ de medio sustulit. Nec modo urbem hanc, sed oppida vicina & pagos adjacentes, divina eloquentia vitæque sanctimonia & prodigiorum coruscatione, a nefandis idolorum ritibus ad veri unicique rerum Conditoris & Reparatoris cultum feliciter abduxit. Inde, quo opus divinum amplius promoveret, ad Lectorenses progressus est. Apud quos dum eodem fervore Apostolici spiritus idola comminueret; [Lactoræ], a satellitibus satanæ interceptus, vinculis constrictus, raptatusque ad Jovis simulacrum; ibi, cum nefanda sacra facere urgeretur, ob denegatum pseudonumini cultum variis excruciatus tormentis; demum, ne triumphatori laurus deesset, capite cæsus, diademate cruento proprii sanguinis redimitus, supernam æternamque ad ovationem perrexit: cujus effusus sanguis semen evasit Christianorum copiosum. Unde his in populis, quos cruento enixu Christo Servatori peperit, [ubi & martyrio coranatus sit], memoria ejus perpetua permansit in gloria: a quibus potens etiamnum ut Opitulator imploratur. Eo enim dono perpeti a Deo clarisicatus promicat, ut qui divinæ lucis gerulus, dum inter mortales ageret, a tenebris infidelitatis ereptas humanas mentes lumine divine agnitionis & gratie irradiavit, corporeos oculos caligine offusos grate lucis restauret aspectu. Tum insignis Celitis exuvie, partim Ausciis in monasterio S. Orienti, partim Burdigalæ (ubi etiam Christum annuntiavit) in sacrario S. Eulaliæ honorfice conservantur.

[3] Hactenus magnifica & (prout atas ejus tunc erat) juvenili plane eloquentia Saussajus Agrippinenses Romanos Colonos, [Ætas incerta.] tamquam Silvestres tunc, cum Clarus vivebat populos, parum congrue describens. Acta veriora S. Orientii, Episcopi Ausciorum, illustravimus ad Kalendas Maji, omißis aliis, quæ plane fabulosa esse judicavimus, Sanctumque, juxta meliora Acta seculo V florentem; fingunt fratrem S. Laurentii. Ea conferens cum Actis S. Justini Bigorrensis, inter S. Clari socios nominati, ad jam dictas Kalendas Maji æque rejectis ut fabulosis; vereri compellor, ne similis farinæ etiam sit ipsiusmet S. Clari Vita, qua prælucente, seu potius ejus compendio in tres Lectiones ad usum Ecclesiæ Lectorensis diviso, ista scripsit Saussajus, sua ex conjectur a eum faciens, S. Frontone Petrocoricensi Episcopo, & S. Aniano juniorem. Nullum Gallia S. Anianum novit, nisi Aurelianensem, XVII Novembris illustrandum, quem constat temporibus Attilæ circa medium V seculi floruisse. S, Fronto colitur XXV Octobris: cujus Acta non satis solida, paßim proferuntur, & a Francisco Bosqueto, libro primo Historiarum Ecclesiæ Gallicanæ capite 13, 14 & 15 discutiuntur. Ipsa poterit Lector ibidem videre, interimque not are, quam incerta sint pleraque Sanctorum veterum per Aquitaniam Acta, quamque non multum iis fidendum sit, quæ de S. Claro dicentur: manente nihilominus certo ejus cultu, a quo duæ itidem parochiæ in Novempopulania appelantur, & earum altera est Lectoræ vicina.

[4] Antonius Dadinus de Alteserra, lib. 4 Rerum Aquitanicarum cap. II, [Aliud Elogium ex Dadino Alteserra,] ista de S. Claro scribit: Anno CIV, tempore Trajani, Clarus ab Anacleto Papa ordinatus Episcopus, cum sociis Justino, Severo, Gerontio, Polycarpo, Jona, Babilio, missus in Gallias, Christianæ fidei propagandæ causa. Primum ad Colonienses iter convertisse dicitur, eosque mysteriis fidei auctorasse; inde longo itinere Albiam Aquitaniæ oppidum pervenisse: quo ut pedem intulit, mulierem energumenam curavit: per biennium quo ibi stetit, multos ad fidem convertit. Quo elapso Anthimium reliquit successorem; & una cum Babilio, perpetuo laborum socio, migravit Lactoram, urbem Novempopulaniæ, salutarique adventu eam liberavit sævissima peste, qua afflictabatur: & quamplurimos Christo fideles comparavit. Sed plebe tumultuante, velut in hostem deorum, raptus in templum, & ut idolis sacrificaret incassum solicitatus, cum Babilio socio capite cæsus est. Corpus ejus quiescit apud Auscium in basilica S. Orientii. Gesta ejus Mss. Afrum natione dictitant: sed facilius mihi suaserim fuisse Romanum, quod Roma missus sit, ac ea ætate Romæ fuerit illustris Clarorum gens. Nempe A. Gellius, qui Rome floruit proxima Adriani ætate, memorat L. Clarum Præfectum Urbi, & Eratium Clarum itidem Præfectum Urbi & bis Consulem: ut in libris nostris, D. Antoninum Erycio Claro rescripsisse invenio. Ita Dadinus Alteserra. At quæ citat Acta Mss. veremur ut alia sint quam infra danda ex Mss. Breviariis: hæc autem non modo non dicunt, longo itinere, aditam Albiam; sed Coloniæ proximā civitatem faciunt; adeoque intelligi non possunt de ea Colonia Agrippina, quæ (præterquam quod ab Aquitanis longißime distet) nequaquam transeunda fuit Roma venienti Claro: multo minus censeri debet primam Ecclesiæ suæ ordinationem ei debere. cujus nullam prorsus memoriam retinet. Anacletum Papam, iisedem Breviariis nusquam nominatam, nesciremus divinare unde acceperit. Alteserra nisi Lectorensis Ecclesiæ Officia propria, auctoritate Ludovici de la Rochefoucauld Episcopi edita, Lectiones de S. Claro proponerent. veluti ex Breviario, Burdigalensi & Vasatensi aliisque monumentis compilata; quæ Breviaria necdum habemus, præsuminus autem in aliquo eorum Anacletū nominari. Sed nec ibi nec alibi hactenus legimus simul cum Claro passum Babilium; & gratis præsumitur Clari nomen familiæ potius quam hominis fuisse, contra ceteros omnes, ex Africa Sanctum adducentes. Ioannes Chetus in Episcopis Galliæ, allata Vitæ epitome, scribit Clarum martyrio coronatum Kalendis Junii Trajano imperante, quod esset intra annos XCVIII & CXVII; unde autem sumptum sit æque nescio, nec sine congruæ antiquitatis testimonio facile recipiendum puto.

[5] In Petrocoricensi agro inferiore Sarlatum est, urbs Episcopalis; [ aliud ex Sarlatensi Proprio:] ubi sub ritu duplicis majoris colitur Kalendis Iunii S. Clarus, de quo Lectio quarta impressa Parisiis anno 1677, cum reliquis illius Ecclesiæ propriis, ab Armando Girard Canonico compositis, editisque jussu Episcopi atque Capituli. Ibi etiam invenire est Hymnum ad Vesperas & Laudes proprium, sub hac Collecta, Deus, qui B. Clarum, Martyrem tuum atque Pontificem, contra hostis antiqui sævitiam dimicantem, Angelica visitatione confortasti; da nobis ejus imitatione ita contra spiritualia nequitiæ decertare, ut adversa quæque tuo superemus auxilio. Lectio prædicta talis est. Clarus ex Africa oriundus, propugnandæ fidei studio, cum sex aliis sociis, Justino, Geruntio, Severo, Polycarpo, Joanne & Babilio, natale solum relinquens, Romam venit. Inde a Romano Pontifice Episcopus consecratus, atque in Gallias ad prædicandum Christi Euangelium missus, primum Coloniam, tum Albiam & vicinas circumquaque provincias peragrans, multos ab idolorum cultu revocavit, ac fidei lumine illustravit. Vesunam Petrocoriorum, quæ S. Frontonis prædicationibus Christiana religione imbuta fuerat, ingressus, eam a gravissima quæ grassabatur peste liberavit. Dehinc plebe ad pristinos errores reversa, dæmonum oracula obmutescere fecit, delubra evertit, sacrificulos Martis de medio sustulit, regionemque omnem a nefanda idolorum cultura ad veri Dei cognitionem adduxit. Tandem Lactoram profectus, & verbum Dei cum incredibili zelo annuntians, ab idolorum sacerdotibus post varia tormenta in carcerem conjectus, noctu ab Angelo invisitur, & de instanti suo exitu admonetur. Sequenti vero die cum Babilio, uno ex sociis capite cæsus est. Corpus Lactoræ primo sepultum est, inde agente Carolo Magno Burdegalam translatum, atque in templo S. Eulaliæ collocatum, magna Christianorum religione honoratur.

[6] Hæc ibi. Spectant ad Metropolitanum Burdegalensem Episcopatus Petrocoriensis & Sarlatensis, [Cultus Petrocorii:] ut vide atur cultus S. Clari vel ideo istic promotus. De Petrocoriis tamen, atque de peste sublata, altum alibi est silentium; nisi quod Ferrarius S. Clarum Episcopum Martyrem habere suum cultum apud Petrocorios asserit in Catalogo generali: sed aberrat, dum annotat, eum, cum ibidem fidem prædicasset & Ecclesiam rexisset, variis suppliciis affectum, demum capite plexum esse: hoc enim dicitur apud Lactorenses contigisse. Eodem modo in urbe & diœcesi Burdegalensi sub ritu duplici colitur, & potißimum in Ecclesia parochiali S. Eulaliæ, ubi legitur vetus inscriptio in muro Sacelli sculpta, & ab Hieronymo Lopez in Metropolitanæ suæ Burdegalensis descriptione pagina 132 his verbis relata. [Burdegalæ capella a Carolo Magno fundata.] Carolus Magnus hanc capellam fundavit, & retro altare septem corpora sancta imposuit, qui pro fide Christi martyrio coronati sunt: quorum nomina sunt, Clarus, Justinus, Gerontius, Severus, Polycarpus, Joannes & Babilius. Addit autem dictus Hieronymus, eadem omnia singulis annis, Dominica prima post festum Clari, in processione solenni circumferri. His motus & nixus auctor Lectorensis Proprii, sic finit VI Lectionem: An sex socii eodem insultu passi sint, gesta non referunt (imo eorum semel dumtaxat in egressu ex Africa meminerunt, solus Alteserra Babilium Sancto jungit martyrii socium) Passos tamen esse, sive illo sive alio tempore, traditio est. Ut autem in vita conjuncti fuerant, sic eorum sacræ Reliquiæ eodem loculo in ecclesia S. Eulaliæ Burdigalæ recumbunt; illuc a Carolo Magno (ut ex veteri scripto, lapidi ejusdem Basilicæ insculpto, legitur) allatæ. Tum additur: Natalis S. Clari dies Kalendis Junii celebratur maximo Burdigalensium applausu, aliorumque qui; ex vicis & pagis passim eo quotannis solent accurrere, crebris, quæ per ejus suffragia solent consequi, pellecti beneficiis. Saussajus, cum eadem inscriptione componens Alteserræ testimonium, asseverantis, corpus S. Clari quiescere apud Auscium in Basilica S. Orientii, dixit; hujus Cælitis exuvias partim Ausciis, partim Burdegalæ conservari. Nos ea re parum movemur: quia novimus partes corporum, subinde non magnas, in ejusmodi casibus sæpe nominari corpora: neque volumus dubitare de vera sanctitate illorum membrorum, quibus & Albienses & Tutelenses gaudere mox infra dicemus.

§. II. Cultus sacer apud Lemovices,
Tutelenses, Cadurcos, Ruthenos, Albigenses & Tolosates.

[7] Supra nominatus Saussajus, necdum eorum quæ in Supplemento postea scripsit notitiam nactus, [Cultus Lemovicis.] in ipsomet suo Martyrologio ad hasce Kalendas Iunii Lemovicis, inquit, S. Clari, Episcopi & Matryris, meritis magis, quam monumentis clari. Scilicet, quia in Breviario Lemovicensi (quod auctoritate Raymundi de la Martonie Episcopi recognitum, & anno MDCXXV excusum est) præscribitur officium Ecclesiasticum de S. Claro, Episcopo & Martyre, sub ritu simplici; & de Communi unius Martyris recitatur Oratio, Infirmitatem nostram; Lectio autem III, Principes persecuti sunt me gratis. In agro Lemovicensi inferiore urbs præcipua est Tutela, ubi Abbatia S. Martini in Sedem Episcopalem erecta est anno MCCCXVIII. ibi in Cathedrali servantur Reliquiæ SS. Clari, Laudi, Ulfardi, Baumadi, & eorum festa celebrantur, respective, I Iunii. XX Septembris, III Iunii, IV Augusti. [Reliquiæ & & Patronatus Tutelæ.] In Cronico Gaufredi Prioris Vasiensis, apud Labbeum tomo 2 Novæ bibliothecæ pag. 286, de istis urbis Tutelensis Patronis hæc leguntur: Tutelam Wlfardus & Laudus tuentur cum Claro, per quem serena tempora; & Baumardus, per quem imbribus plena, Dominus sæpe contulit orbi. Quæ ante Dissertationem Stephani Baluzii de hisce Sanctis, Tutelæ sub annum MDCLVI excusam, Bernardus Guidonis ita clarius exponit in Mss. Nominibus Sanctorum Lemovicensis diœcesis: S. Wlphardus, S. Laudus, S. Clarus, S. Baumadus Tutelam tuentur & juvant. Per Clarum clara & serena tempora dantur: per Baumardum terra infunditur: sicut sæpius est compertum. [Dona Sancto facta annis 895 & 932 sine titulo Episcopi,] Deinde ex Chartulario Tutelensi ista adduntur: Donum Geraldi S. Martino. Sacrosanctæ basilicæ S. Martini Tutelensis cœnobii, ubi almifici Confessores Christi, Clarus atque Laudus, humati quiescunt: ubi presenti tempore Domnus Odo Abbas præesse videtur . . . Factum est hoc in mense Madio, anno III, regnante Carolo Rege. Item Donum Benedicti Presbyteri. Sacrosancto cœnobio Tutelæ, quod est fundatum in honore almi Martini Præsulis, ubi corpora Sanctorum requiescunt, Clari Martyris atque Laudi Præsulis . . . Facta est cessio ista in mense Madio, anno nono, quod Rodulphus Rex cœpit regnare. Ubi videntur intelligi Reges, Carolus Simplex & Rodulphus, quorum prioris annus tertius convenit in annum Christi DCCCXCV: Rodulphi annus incidit in annum DCCCCXXXII.

[8] [quo etiam abstinet vetus Hymnus,] Hic S. Clarus, modo Confessor, modo Martyr appellatur, nulladum Dignitatis Episcopalis facta mentione. Eadem abstinet vetus Hymnus, olim cani solitus in ecclesia Tutelensi die festo S. Clari kalendis Junii, inquit Balusius. Is autem est hujusmodi.

Clari recurrit annua-Dum gloriosi gloria,
      Totus piorum sobriis-Orbis resultet laudibus.
Tutela, tanti Martyris-Servans thesaurum corporis,
      Tu persona gaudentius-Tui Patroni laudibus.
Turbas per orbem plebium-Converterat Gentilium; [die festo canisolitus.]
      Divina dicta severat-Messis beata creverat.
Sacer sator fructum sui-Laboris, ac miles Dei
      Palmam triumphi nobilis-Celestibus refert thronis.
Terris reliquit dulcia-Ossum suorum pignora:
       Collata nobis cælitus-Colamus hæc devotius:
Beatus horum spiritus-Revisat ut nos sæpius,
      Reddatq; summo Numini-cū Patre, Proli, Flamini.

[9] Quonam vero tempore, inquit Baluzius, quove demum modo Turelam delatæ sint sacræ Reliquiæ sancti hujus Martyris, nescimus; illud tantum nobis compertum est, has octingentos annos in Ecclesia Tutelensi fuisse conservatas . . . Vulgo tamen fertur fabula . . . quam hic narraturi sumus. Mons est urbi contiguus, quem vulgato vocabulo Podium S. Clari appellamus; ubi nemus olim fuisse tradunt, cum Tutela nondum urbis formam erat adepta, nihilque apud nos erat præter monasterium Benedictinorum. Illac forte transiens quidam homo, qui Sancti nostri Reliquias secum portabat, incidit in feram nemoris hospitem atque ab ea devoratus est. Hic hominis casus, sive quod comes itineris prodiderit, sive quod ita voluerit Deus, brevi divulgatus est, [Vulgi de modo translationis narratiuncula,] atque ad nostrorum Monachorum aures illius fama pervenit. Hi in nemus ire destinarunt: sed semper eos belluæ cogitatio ab incepto removit: donec audacior aliquis hortatus est, sumptis fustibus audacteromnes ad expugnandam bestiam progrederentur. Ita factum: receptum est Caput S. Clari cum aliquot ossibus, omniaque simul in ecclesiam Tutelensem delata sunt; ubi hodieque ostenduntur. Fabula quidem hæc, Lector, sed quæ fortassis indicat, miraculo receptas Divi nostri Reliquias. Hujusce tamen expeditionis monasticæ, si ea fabula non esset, extare videretur rude argumentum, ni fallor. Nam certa anni tempestate Canonici Tutelenses, [nonnullo veteri argumento nixa,] fustibus armati; vestes talares & superpellicea induti, magna populi frequentia comitante, bini solenniter eunt in montem; ibique rite Sacris operati, data populo pace, eodem ordine redeunt in Ecclesiam Cathedralem .. Hæc Baluzius, nescio cur tam absolute istam vulgi narratiunculam, explodens ut fabulam, anilemne dubitans, an puerilem appellet; ubi simplicitatis quidem antiquæ multum, sed ἀσόστατον vel ἀδύνατον nihil.

[10] Ut ut est, ex prægreßis apud eumdem Baluzium discimus, quod dies hujusce Tranilationis, in veteri Breviario Tutelensi, notata reperitur, vicesima octava mensis Maii. Ipsas etiam Reliquias, Tutelam quandocumque & quomodocumque delatas, ibidem miraculis claruisse, [& 28 Maji recoli solita,] constat ex Hymno sequenti, olim cani solito die tali; in quo, æque ac in Lectionibus de vita, videmus usurpari Pontificis sive Episcopi titulum.

Martyr beate, summe, Clare, Pontifex,
       Ægris salutis sæpe mirus artifex;
      Cæcis habendi promptus auctor luminis,
      Cujusque demum restitutor debilis,
      Cujusque sævi mox repulsor dæmonis. [cum Hymno proprio;]
Sanator adsis talis ægris moribus,
      Illuminator talis orbis mentibus,
      Gressus reforma claudicantum debiles,
      Pacis viam, salutis atque tramites
      Pergant citi, durent & illassabiles.
Quidquid misellis intulere criminis
      Astu maligno dæmones, nequissimis
      Mentes agentes persuasionibus,
      Precando dele: dona posce Spiritus,
      Grates tibi quo concinet noster chorus.
Festum frequentat obsequentum concio,
      Colitque supplex nostra te devotio:
      Tu corde mundos, atque justos actibus,
      Tutos periclis ac malis ab omnibus,
      Terra levatos redde nos cælestibus.
Rerum parenti Trinitati simplici,
      Cum Patre, Nato, septiformi Flamini,
      Devota laudum personent præconia;
      Grates agantur, concinatur gloria,
       Per hæc & ultra quæque semper secula. Amen.

[11] His propter majoris antiquitatis speciem sic relatis, adduntur ex proprio Sarlatensi recentioris compositionis Hymni duo; [qualis etiā recentiori stylo Sarlati canitur.] epitomen mox proferendarum Lectionum accuratius complexi, in hunc modum:

      Divina providentia-Clarum venire compulit,
Cum sex viris ex Africa-Plagasque nostras appulit.
      Plenus superno Numine-Solvit statim caliginem
Verbi superni semine,-Vitæ parans originem.
      Gentes feroces Galliæ-Lavit sacro baptismate,
Vagosque cives Abbiæ-Certo reduxit tramites.
      Idola Martis destruit-Delubra purgans sordibus;
Vesunæ fidem detulit-Miris pollens virtutibus …..

Alius Hymnus sic proponitur

      Christi decorū militem-Dignū supremis laudibus,
Virtute Clarum divitem-Lætis canamus mentibus
      Hic mole fractus corporis-Ferri catena stringitur,
In ima missus carceris-In quo poli lux nascitur.
      Hunc Angelus præsentia-Solatur, admirabili
Tunc pectoris constantia-In carne fulget debili.
      Amore mentem roborat-Dum mortis horā presciit.
Corpusq; plagis preparat-Nusquam metuqui serviit.
      Crudelis instat carnifex-Sanguis repente funditur:
Sed non movetur Pontifex-Nec mens pavore frangitur.

[12] Sed nec illud silendum est, ait Baluzius, huic nostro Sancto dicatam esse Sodalitatem (Confraternitatem recepto vocabulo vocant) in Ecclesia Tutelensi institutam anno MCCCCLXXXVI die XIII Novembris. [Confraternitas, ab anno 1486] Huic nomen dedere Clemens Briliacus Episcopus Tutelensis (quem Sammarthani asserunt posseßionem adeptum XXXI Maii anno MCCCCXCV) Leodegarius Velianus, Abbas de Sully & Cellerarius Ecclesiæ Tutelensis. Quod autem attinet serenitatem, S. Clari invocatione solitam postulari, ut nobis auctor est, annis ab hinc CCCL, supra laudatus Bernardus Guidonis, id confirmat Baluzius exemplis duobus, sumptis ex Veteri Codice, [caput ostensum anno 1508] prisca Tutellensi lingua conscripto, ipsumque originalem contextum in fine libelli sui legendum exhibet. Versio ejus Latina hæc est: Anno MDVIII die XXVIII Maii, qua Translatio S. Clari celebrari solebat in Ecclesia Tutelensi, cum pluviæ frugibus incommodarent, Caput S. Clari populo ostensum est, atque integros unum & viginti dies patuit: ut cuilibet licitum esset ad sacras illius Reliquias orare, quo tandem rediret sua cælo serenitas. Non ægre impetratum est. Siquidem toto illo tempore, quo sanctum Caput oculis mortalium ostendebatur, raro pluit. Anno MDXXXII solennis processio in urbe Tutelensi facta est die VII mensis Aprilis, perque urbem circumlatæ sunt sacræ Reliquiæ SS. Clari, Laudi, Ulfardi & Baumadi. [processio anno 1532,] Huic ceremoniæ præsentes fuerunt Canonici, Presbyteri parochiarum S. Petri & S. Juliani de urbe, Optimates & populus. Hæc autem fiebant, ut Sanctorum precibus exoptatam aëris temperiem daret Deus. [Cultus Cadurci,] Proxima Lemovicensi agro & Tutelensi diœcesi est Cadurcensis ubs, cum sua diœcesi, ubi S. Clarum, Episcopum & Martyrem, hisce Kalendis Iunii sub ritu semiduplici coli, scimus ex Festis propriis dictæ Ecclesiæ Cadurcensis. [Ruthenis,] Imo & ejus memoriam celebrari in Ecclesia & diœcesi Ruthenensi vicina, apud Ferrarium legitur: idemque ex charta ad nos missa constat. Nec procul admodum distat urbs ejusdem Aquitaniæ primæ, Albia sive Albiga, [Albiæ, Tolosæ.] a qua Albigenses hæretici suam appellationem acceperunt. Hujus primus civitatis Episcopus, S. Clarus nominatur, apud Guilielmum Catellum, Claudium Robertum, Ioannem Chenu, & fratres Sammarthanos; qui similiter omnes secundo loco ponunt Antimium discipulum Clari; neque deinde inveniunt quemquam ante Diogenianum, ad annum circiter CCCCVI. Honoratus autem Albiæ Sanctus Officio ecclesiastico, cum Lectionibus propriis de Vita atque hac Oratione. Omnipotens sempiterne Deus, qui per gloriosi bella certaminis, ad immortalem triumphum, B. Clarum, Martyrem tuum atque Pontificem, extulisti; da cordibus nostris dignam pro ejus solennitate lætitiam; ut cujus hic membra pio amore amplectimur, ejus precibus adjuvemur. Denique scriptum est nobis, etiam Tholosæ eumdem Sanctum coli: an autem & Reliquiæ ejus ibi sint aliquæ, necdum comperimus.

§. III. Vita ex Mss. Breviariis Tutelensi
atque Albiensi.

[13] Præter Psalterium, Clericis omnibus, tam intra quam extra claustrum viventibus, commune, [Ex Breviæriis seculo 14 aut 15 scribi cœptis,] & a singulis ex antiqua obligatione solitum ab initio quotidie cantari vel recitari, prout nunc quoque habetur distributum per hebdomadæ ferias horasque diurnas ac nocturnas, sed cum propriis recentiusque institutis. ad singulas Hymnis, Capitulis, Versiculisque; præter Psalterium, inquam, habebant majores quoæque ecclesiæ, puta Cathedrales Abbatialesque, Lectionaria, Paßionalia seu Legendaria, & Homiliaria, ad publicum nocturni Officii productioris usum; sic ut ex primis legerentur libri Scripturæ sacræ, pro temporum varietate; ex secundis, Sanctorum Vitæ aut Martyrum Passiones; extertiis, Sanctorum Patrum Homiliæ, secundum ordinem Dominicarum, & Euangeliorum. Quorum omnium, ordinate per anni circulum describendorum, initium factum videtur post seculum X. Sed cum eorumdem prolixit as, grandia complura implens volumina, molis majoris esset, quam usus; ideoque paulatim invaluisset, ut, juxta ejus qui Choro præsidebat præscriptum, ex singulis solum delibarentur aliqua; cœperunt, seculo ut summum XIV (nec enim antiquiora exempla facile quis inveniet) describi Lectionum Sacrarum breviaria, quæ possent minorum ecclesiarum publico & singulorum Clericorum privato usui deservire: ex quibus demum seculo XVI extitit & nomen sumpsit illud, quo nunc utimur, Ecclesiastici Officii Breviarium. Medii istius generis fuit illud, quod in nostro Tutelensi Collegio manuexaratum reperit amicus noster Stephanus Baluzius, [Tutelensi Albiensique:] jam tum in studium illustrandæ antiquitatis intentus; unde & occasionem sumpsit, Tutelensi (quam parabat) historiæ præmittendi Dissertationem, supra num. 7 laudatam. Apparebat enim ex numero Lectionum XII, in quas distributa Sancti Vita erat, Breviarium istud, juxta monastici Ordinis formam, descriptum fuisse ad usum Monachorum illorum Tutelensium, quorum Abbatia in Episcopium conversa fuit anno MCCCXVIII (uti dictum est) servato tamen monastico Ordine, usque ad annum MDXIV, quo Capitulum ex Regulari factum est Seculare, uti apud Sammarthanos docet idem Baluzius, Decanos Tutelenses enumeraturus. Simile aliud Breviarium, sed ex forma Canonicali descriptum, ideoque Sancti Vitam intra numerum IX Lectionum concludens, exaratumque ad usum Ecclesiæ Albiensis, reperit ante hos quinquaginta annos talium curiosus aliquis, & quæ ibi invenit Patronorum Albiensium Propria, manu sua transcripsit in quaternum, apud nos asservatum.

[14] [unde habetur integer liber Vitæ,] Porro licet utrobique appareat contextus, ex prius scripta Vita acceptus verbotenus; mirabili tamen modo factum est, ut, cum utriusque Breviarii Collector compendii causa bonam prioris contextus partem omitteret; Tutelensis quidem primas octo Lectiones continuo tenore transcriberet, ultimas quatour acciperet ex fine; Albiensis vero inde sibi crederet inchoandum, ubi de adventu Sancti Albiam inchoatur narratio, quo usque fere se extendunt predictæ octo Tutelensium Lectiones. Ita ex utroque Breviario quadamtenus integrari potest contextus Vitæ, quæ ipsa tamen composita fuit, prælucentibus quibusdam ipsius Sancti Gestis, ab antiquioribus scripto quodam transmissis; quibus Auctor addidit alterum librum Miraculorum, magno cum historiæ damno deperditum. Etenim ex eo potuisset innotescere, tum locus ille præcipui cultus, ubi tot miraculis Sanctus claruit, & nova istæc Vita composita fuit; tum Auctoris ætas, quam ne magnam esse præsumamus, facit prioris libri stylus verbosior; ut necesse non sit, ipsa ab anterioribus scripto transmissa gesta, seculo XII aut XIII vetustiora credere. Ea autem si vel originaria, ut primum fuerunt; vel saltem integra, [ex gestis antiquioribus sumptæ.] uti Breviariis scribendis servierunt, habuisset Baluzius; dubitat communis noster ipsiusque amicus Armandus Gerard, in epistola per quam Dissertationem prædictam nobiscum communicavit, utrum ille ingentē in Tutelensi Breviario thesaurum repertum sibi credidisset. Non ambigo certe, quin ea qua ultimum fuit grandiori veterum monumentorum dijudicandorum experientia, minus ei fidere voluisset, quam voluit juvenis, annorum tunc solum XXVI. Hoc ut per se arbitrari lector poßit, placet prædictas Lectiones integras proferre, sic ut litteris T & A ad marginem positis pateat, ex quo quidque acceptum sit Breviario.

T. I.

[15] Sanctus igitur a ac beatissimus Clarus, & Pontifex gloriosus, regionibus b Africanis (ut antiquiore quadam scriptura traditum nobis est) oriundus; & in occiduas orbis partes, [Ex Africa oriundus,] pro pereuntium salvatione populorum, superna miseratione directus; Gallicis vel Aquitanicis gentibus, primo quidem magnificis prædicationibus, pietatis, virtutumque multimodarum satis mirabilibus gestis emicuit vere clarus; dehinc passionum, multum mortalibus admirandarum, fortissima tolerantia clarior est effectus; ac demum in superiori curia receptus, cælestium collatione beneficiorum, assiduisque miraculis, jam per orbem splendet usquequaque clarissimus. Hæc in primis ita proposita, deinceps, eodem quo proposita sunt ordine, probabiliter asseramus. Primo videlicet ex ipsius gestis, ab anterioribus (ut prætaxatum) scripto quodam notitiæ nostræ transmissis; ac deinde ex his, quæ cælesti sede locatus, sæpius confert miraculis c salutaribus terris.

T. II.

[16] Septem, ut tradunt, comites fuerunt; qui Christiana fide pariter imbuti, parique fidei fervore ac sancti operis incitati, patriam ac parentes, & quæ possidebant omnia reliquentes, urbem Romam de transmarinis partibus decreverunt expetendam. Nomina eorum, Clarus & Justinus, Gerontius & Severus, Polycarpus & Joannes, atque Babilius. Hi igitur d Romam, ut dictum est, tendentes, [cum Sociis sex] cum ad civitatem quandam, vocabulo (ut fertur) e Joppen, navigio provehente, venissent; populus ibi non parvus prædicatione illorum ad Deum verum ab idolis est conversus. Pro qua re, dira in eos Principum civitatis ira commota, persecutione denique gravissima excitata, injuriis multis afflicti, ac de civitate tandem exturbati, iter dein expleturi cœptum, marinum repetivere navigium.

T. III.

[17] Igitur Romam longa f satis navigatione provecti, inibi decreverunt aliquantulum demorari. Summum denique Sedis Apostolicæ g Pontificem adeuntes, illius sæpius & ad instructionem animæ, [Romam venit:] gratia colloquii; & ad corporum subsidium, munifica largitione sunt usi. Interim fama currente, nuntio percepto, quod in Gallicis atque Aquitanicis partibus multi coronarentur gentili persecutione martyrio, h tantæ gloriæ sancta cupiditate permoti, illuc statuunt iter dirigendum, ubi per majoris tolerantiæ meritum, gloriæ celsioris assequerentur & præmium.

T. IV.

[18] Nam ubi optati hujus perceperunt rumoris auditum, S. Clarus sodales convocans ceteros, hujusmodi adhortatione affatus est illos. Quid, quæso, [excitat illos ad martyrium:] est, o venerandi sodales, o Christianissimi viri, quod cum ad relinquendam pro Christo patriam, parentes ac proximos, atque ad superanda omnia delectabilia mundi, animum dudum assumpserimus invictum, viceritque in tali certamine ille in nobis qui dixit; Ego vici mundum; nunc pro eodem mundanam remoramur pati pressuram; & tamquam semipleni, ne dicam penitus vacui fiducia, qua nos jubet in hoc quoque confidere, cunctamur forsitan capessendam, ipso in nobis certante, victoriam? Quid juvat huc usque mundana prælia subegisse; cum in tantis jam victores, nunc ad martyrialium titulos gloriarum & feminæ præeant & infantes? Accingamur igitur ad certaminis bella divini: properemus ad loca, in quibus candidatorum consortia Martyrum, & præmia possimus sublimiora mereri.

T. V.

[19] Arma, inquit beatus Clarus, capiamus, Fratres, ad dimicandum, quibus induti sancti & humiles corde nesciunt vinci; hoc est, fidei fortitudinem, spei longanimitatem, dilectionis Dei, qui tantum nos dilexit, pro toto posse sincerissimam recompensationem, ac per hoc semper invictam pro ipso libenter omnia perferendi constantiam. Sin aliud forsan placet cuiquam vestrum, aut hoc ipsum, qualiter fiat, consilio putatis prudentiore tractandum; ad præsens noster cœtus fidele super hoc in commune consilium capiamus.

T. VI.

[20] Ad hæc unus ex beatis illis comitibus, scilicet S. Severus: Tu, (inquit) beatissime Clare, perquem nos Dominus ad tam salutifera dignatur hortari, ipso credimus inspirante, poteris consiliator quoque in hoc optimus fieri. [& suadet a Papa consilium petere.] Incunctanter itaque tuum nobis consilium absque dubio secuturis expone. Tum ille: Quantum (inquit) videor mihi primitus habendi viam videre consilii; Sanctissimus Urbis Papa ac summæ Sedis Antistes, super his consulendus nobis maxime: quia ex quo huc devenientes, hic ad tempus moraturi remansimus, & colloquiis ipsius & beneficiis familiariter ac liberaliter usi sumus.

T. VII.

[21] Ite, inquit beatus Antistes, Christi Domini gloriantes & gloriosi nomine, [In partes Aquitaniæ mittitur:] ipsius auxilio fulti ac freti munimine: &, ut audistis, in partibus Aquitanicis, gentili persecutione multis pro pietate laborantibus Christianis, vestri adjunctione concurrite: ut & ipsi, non tantum solatio vestro & adhortatione, verum etiam fortissimæ tolerantiæ roborentur exemplo: & nesciis adhuc fidei Christianæ vestra prædicatione vonversis, Christianitas ipsa, quam vel delere penitus vel saltem minuere malignitas inimica conatur, multiplicato potius Christianorum numero semper augeatur. His ita sacratissimus Antistes peroratis, [Episcopus consecratus] ceteros, ut de singulis placuit, Ecclesiasticis aliis gradibus sublimavit; beatissimum vero Clarum ad summi Sacerdotii deligit i ac sacravit Officium.

T. VIII.

[22] Itaque sanctus Clarus, ad summum Sacerdotium Apostolica (ut diximus) sacratione provectus, cum k Presbytero Babilio civitatem quamdam, Coloniam nuncupatam, commodum sibi duxit prædicationis gratia expetendam: quam fama conceperat populositate multa divitiisque nimis refertam, sed deditam idolis, & Dei veri cultus penitus ignaram l …..

A. I.

[23] Beatissimo Claro apud Coloniam residenti, & populorum, [Coloniæ degit,] per ipsum Domino acquisitorum, curam ibedem cum summa devotione gerenti, nuntiatur, proximam quamdam, Albiam nomine, civitatem, totamque illius circum circa regionem, dæmoniacis adhuc cultibus oberrantem, ita divino diebus illis mulctatam esse judicio, ut & animalium quorumcumque, & hominum peste sævissima desæviente, tota citius deleretur; si non illi cujuscumque aut Dei, aut Deo donante hominis ope celerrime subveniretur. Tum Clarus beatissimus, pereuntium procurare salutem jam dudum assuetus, horum quoque eo maxime corporalem grassari doluit interitionem, quo divinæ veritatis ignari, post temporalem corporis mortem, æternam sine dubio subibunt animarum peritionem. [inde Albiam discessurus,] Quapropter adscitis Ecclesiæ suæ Clericis, sibique cohærentibus omnibus fidelissimus ac religiosis, perlati nuntii causam eis in notitiam defert, verbisque multis ac monitis instantibus suadet, populo maxime vicino, in servitute [diaboli] m pereunti, pia a se debere miseratione concurri.

A. II

[24] Quo tandem persuaso, Me, inquit, ipsum illuc oportet accedere, nec tantæ rei curam (me torpente segnitia) aliis delegare: & quia hinc abeunti mihi, [constituit Sabinum Episcopum,] quo fine res futuræ progrediantur ignoro; vos totius Ecclesiæ urbis hujus administrationem, quo singuli officio [fungimini] procuretis, edico. Fratrem Sabinum (quem moribus, & actibus, totiusque vitæ religiosæ virtutibus adornatum, Episcopali offlcio [existimo] aptum) nostri loco summum hic delegamus n Sacerdotem. Rannulfo o & Ramfredo specialiter administrandam verbi Dei delegamus prædicationem. Ceteros omnes Presbyteros, [& alios ministros Ecclesiæ.] & Diaconos, aliisque officiis diversis gradibus ministrantes, suo quemque ordine, Ecclesiasticis mandamus instituionibus atque utilitatibus deservire. Florentium p vero q atque Eugenium, & Montanum r, itineris nostri comites ac socios decernimus assumendos.

A. III.

[25] Tuitionem autem omnium vestrum, Ecclesiæque defensionem, sub Dei ac Domini nostri Jesu Christi protectione & auxilio, Domino duce, injungimus Aldemario ceterisque Magistratibus urbis, eidem Domino Christo vera pietate & digna devotione subjectis, ut tempore vitæ præsentis, libero & securo Domini famulatu, & vobis & illis æternæ vitæ gloriam conquiratis. Tum singulos deosculans, custodiæque supernæ commendans, ac demum valefaciens universis, cum dilectis comitibus iter est aggressus. Prosecuti sunt tamen illum alii plures, pro discessu ejus lacrymas non parvo dolore fundentes; & cum eo ad regionis illius fines usque progressi, ipso tandem sunt supplicante regressi.

A. IV.

[26] Ille autem cœpti maturator itineris, cum jam prætaxatæ propinquaret mœnibus civitatis, puella quædam, nomine Asteria, dæmone furente correpta, vocibus magnis inclamare civibus cœpit, [In accessu ad Albiam,] urbi illi jam proximum adventare virum, per quem omnis illa regio ad Deum verum unumque converteretur & solum. Mox & simulacra, dæmonicis responsionibus assueta, [proditur als energumena,] insolito ob illius viri præsentiam obticuere silentio. Itaque simul omnes, turba quidem plebeja præcipue vocibus arreptitiæ, simulacrorum vero silentio templorum permoti Pontifices, de talibus quidnam cunctis portenderent, mutuis cœperunt ad invicem tractare consiliis.

A. V., A. VI.

[27] Tunc unus ex civitatis Primoribus, nomine Yboldus, qui (ut conjicimns) nonnulla de fidei Christianæ doctrina, fama tantum discurrente, [& Christi fide palam annuntiata,] credulo tamen auditu perceperat, ea quæ audierat ita hæsitantibus cœpit intimare concionibus. Jam dudum in his quoque Occiduis partibus ad multorum pervenit auditum, in Orientalibus regionibus extitisse olim virum quemdam, nomine Jesum, sapientissimis eloquiis, ac salutiferis prædicationibus, virtutibus quoque nimium admirandis præpotentem satis atque magnificum. Is etiam multis sibi credentibus, suoque inhærentibus discipulatui, eamdem contulit salutaria prædicandi & admirabilia operandi virtutem: atque ad hoc ipsum totum eos direxit in mundum, ut & prædicamentis suis & gestis, ad veram edocerent homines sapientiam, & maxime de unius summi ac veri Dei cognitione cultuque instituerent: idola vero, quæ errore colebantur antiquo, velut malignorum latibula dæmoniorum, contemnenda penitus, & abjicienda docerent. * Quæ videlicet doctrina per totius Asiæ, atque Africæ, Europæ quoque innumeras regiones tanta est jam disseminatione ac fructificatione multiplicata, ut pene nos soli, in hoc orbis Occidui angulo constituti, divinæ hujus sapientiæ salutiferæque doctrinæ adhuc videamur ignari. Unde puto, jam fortasse per aliquem talium doctorum, ad nos usque tanti boni notitiam propinquasse; idque & arreptitiæ vocibus inclamari, & simulacrorum, aut potius dæmonum in eis latentium, repentina taciturnitate monstrari: qui vel ipsius agnoscendæ veritatis proximatione deterriti, vel suæ proximæ dejectionis mœrore confecti, jam sibi servientium aut non audent, aut nequeunt attendere famulatum.

[28] His auditis, dum ad invicem de talibus conquirunt, & fabulantur; urbis portam vir beatus ingreditur': quem quidem, ex circumjacentibus agris & suburbicis locis, [convertit Albienses:] plurima concurrentium circumsepserat multitudo; qui venerantissimæ personæ habitus incessusque religiosi insolita visione suspensi, maxime prædicationis ejus dulcifluo intentissime auscultabant omnes eloquio. Hic ergo continuo etiam civitatis & proceres quique junguntur & populares; & quæ sint, vel quid sibi vellent quæ diceret, omnes curiosissimas ad discendum erigunt aures. Quibus beatissimus Clarus, divinitus docendi gratia semper plenus, summam totius obtinendæ salutis sacris & necessariis explicuit verbis; totamque illius [civitatis] circumcirca regionem, dæmoniacis adhuc cultibus oberrantem [percurrit]; itaque divino auxilio ei adjuvante, populum eum convertit, & ad Christi baptismi gratiam innovavit.

A. VII.

[29] Cum igitur B. Clarus Albiæ per trium annorum spatium moram fecisset, & multis miraculis per eum a Deo factis, & multa turba hominum ab ipso Pontifice baptizata, [Lectoram abit:] & Episcopo nomine Anthimio s in eadem civitate nomine Albia constituto; ad quamdam urbem, nomine Lectoram, perrexit, ubi divini verbi solita jacere semina cœpit. Verum optata diu pro Christo comprehensione passsionisque proximatione gaudentissimus duci jubetur ad templum Martis, aut sacrificiorum ritibus sponte subdendus, aut pœnis omnibus immanissime discerpendus. t * Igitur sacrilegam perductus ad aram, statuamque Martis in loco cernens editiore statutam; oculis corporis directis ad cælum, [ob statuam Martis dejectam] obtutibus autem mentis ad Dominum, dum verbis illi supplicat paucis, illa statim corruit statua Martis, atque ita perfracta deducitur ad nihilum, ac si in eo loco tale quippiam nunquam fuerit visum. Obstupuerunt paratarum ministri pœnarum, perditum Deum suum summum:ingemuere Pontifices, sanctumque Martyrem flagris & verberibus durissimis attrectantes, [flagris cæditur:] ad Judicum audientiam reducunt; acclamantes, nunc magum illum ac maleficum evidentissime comprobatum, qui tantam reverendi statuam numinis, manibus intactam, præcantationibus solis, contritione ac perditione subita deduxisset in nihilum. Ad hæc furor rabidus audientium concitat sensus, & ad pœnarum crudelium inferenda instigat duriora supplicia. * Itaque per cardetum trahi præcipiunt nudum; inde in catasta extentum fortiter mactari duris ictibus plumbatarum. [in equuleo tortus,] Dehinc toto triduo suspensus in equuleo, dum nulla potest flecti aut acerbitate aut diuturnitate supplicii, jubetur rursus in carcerem trudi.

A.VIII.

[30] Sed non erat illius benignissimi talium militum Regis absque solita consolatione diutius relinquere tolerantiam tantam pro ipsius nomine certantis. * Angelico rursum u fruitur obsequio, Angelico monetur & docetur alloquio, [ab Angelo confortatur.] securus efficitur de victoria indubie proximeque futura; ac sic absque ambiguo secutura, spe beata, perfruitur jam corona. Astans namque ei post noctem Angelus dixit: Constans esto, nil timeas, quia die crastina, pugna felici peracta, martyrii te glorioso sublimante triumpho, in solio residebis, Christo collocante atque coronante superno.

T. XII.

[31] Acceptis dictis Angelicis, post noctis moras, deductis tandem tenebris, dies optata succedit. Produci rursum jubetur e carcere, atque judicio præsentiæ principalis astare. Interrogatur, utrum se adhuc incœpti vel sero pœniteat, jussionibus obtemperandum jam sibi esse decernat. Eumdem se respondet esse, qui fuerit, [constans in fide] ejusdemque animi fide inviolabili perpetuo fore promittit. Tum vero certissime jam probato, quod constantiæ tantæ virtutem inanissimo flectere labore tentarent, supersedendum quandoque ceteris judicant pœnis; mortis illum acceleratæ compendium, capitis obtruncationem subire decernunt. Ita mœnibus urbis eductus, perductusque ad locum tanta sibi præteritorum temporum diuturnitate desideratum, orationem ad Dominum fudit, seque, atque omnes quos illi acquisierat, [gladio occiditur,] regendos eidem suppliciter commendavit: ac sic, genibus flexis, cervicem spiculatori hilaris & promptus extendit; totoque civitatis populo spectante, & lacrymas amarissimas profundente, ictu gladii percussus occubuit.

A. IX.

[32] [& post mortem miraculis claret.] Hic videtur libri primi fuisse finis; libri autem secundi initium fuisse assumptum ab Albiensis Breviarii Collectore pro Lectione IX; cujus Lectionis numerum quidem notatum invenio in ecgrapho nostro; sed non ipsa verba. Labori enim (ut videbatur) superfluo parcens scriptor; Post ejus, inquit, virtutum Anacephalæosim, ita ait (Breviarium scilicet, ubi illa Anacephalæosis recitabatur.) De illis, quæ hic vivens operatus & passus est, editus prolixior jam videtur esse liber: de iis vero, quæ per illum mirabiliter gesta sunt, post ipsius ad superna conscensum, alterum putamus pro nostro posse, Domino juvante, cudendum: qui liber utinam adhuc alicubi supersit. Interim licebit præsumere, scriptum Albiæ fuisse; ibique ad corpus ejus patrata miracula: siquidem corpus ipsum Albiæ haberi testatur, quæ de ipso recitatur Oratio, licet forte non integrum, sed Reliquiis per varias civitates divisis imminutum.

ANNOTATA.

a Particula Igitur, in principio Legendarum plurium sic posita, indicat continuationem cum aliquo præcedenti Prologo, quem Lectionum scriptor omiserit: quemque desiderari dolemus, aliquid de occasione scriptionis ætateque auctoris & ipsiusmet vitæ verosimiliter docturum, si inveniretur.

b De Ecclesia Africana, sub Primatu Carthaginensi, egregium plane librum edidit an. 1679 Emmanuel a Schelstraten, tunc adhuc nostræ Antverpiensis ecclesiæ, postea Vaticanæ Basilicæ Canonicus & Bibliothecæ Custos; sed pro dolor! in maximarum rerum principio morte præmatura nobis ereptus anno MDCXCII; ubi cap. 2 docet contra Baronium, non fuisse fidem Christi in Africa ab Apostolis eorumve discipulis prædicatam, primumque eo inductam post annum circiter 100 aut 120: quod juverit observasse pro infra dicendis.

c Vereor ut sincera hæc lectio sit, forte scribendum erat, Salutaria: De illo miraculorum libro certius nos decebit ultima Lectio Brev. Alb.

d Hos pariter omnes, uti num.6 dictum, Carolus Magnus, Burdegalæ retro altare unum, invenitur recondidisse, ut Martyres; unde fortaßis occasio data Vitæ hujus Auctori, ipsos huic S. Claro socios adjungendi: quod si fuissent, plures illi haud dubie Ecclesias sua prædicatione divisim illustrassent, ab iisque ut Sancti colerentur, saltem plerique: nunc trium dumtaxat nomina, Justini scilicet, Gerontii & Severi, Gallicanis fastis reperiuntur adscripta. Primus I Maii colitur Bigorræ; sed quæ ejus extat Vita fabulosißima, ibidem a nobis rejecta est; alter festum habet IV Maii prope Aturum; sed tam hic quam iste reputantur Confessores: tertius, ut Abbas, memoratur in Supplem. Saussaji 1 Augusti, eorumque omnium an pertineat aliquis ad S. Clarum, merito potest dubitari.

e Joppe notißimus Palæstinæ portus, nec aliam hujus nominis urbem norunt Geographi. Toto igitur Mediterraneo exerravit, quisquis eo adduxit ex Africa Romam navigaturos; nisi gratis comminisci quis velit, prius propositum fuisse Hierosolymis loca sancta visitare, aut tempestate fuisse expulsos; mirumque est huc non animadvertentem Baluzium, cum scripsisset, Mare ingressos qua patet in Italiam facilis via, incunctanter addidisse, quod Joppen pervenerunt.

f Longa satis, si ex Ioppensi portu repetita navigatio, utpote leucarum circiter 700: at si ex Africa, sic proprie dicta Romanorum Provincia, cujus caput Carthago, non longior quam leucarum 200 trajectus fuerit.

g Melius hic nomen Pontificis omittitur, quem Anacletum quidam dixerunt, unum ex primis successoribus Petri.

h Sulpitius Severus, qui an. 422 floruit, lib. 2 Hist. sacræ: Sub Aurelio, Antonini filio, inquit, persecutio quinta agitata, an. 162, ac tum primum inter Gallias Martyria visa, serius trans Alpes Dei religione suscepta. Quod licet sic explicet eruditißimus Bosquetus, ut non neget a tempore Apostolico cœpisse aliquam Euangelii lucem splendescere in Gallia, Martyresque nonnullos subinde factos; Severum tamen intellexisse velit illustria & in omnium oculis patrata Martyria, quale Lugdunensium Martyrum fuit; & qualia hic Auctor sibi est imaginatus.

i Bertrandus Turrianus, Tutelensis Decanus an. 1587, qui scripsit Institutiones Ecclesiæ suæ, a quodam S. Eugenio, quem B. Dionysii discipulum fuisse contendit, Episcopum factum Clarum ait, apud Baluzium pag. 13.

k Quamquam Colonia Nemausus, Galliæ Narbonensis civitas, nota antiquis Romanis sit; eaque transiri potuerit Roma in Aquitaniam euntibus: non est tamen Albiæ, proximæ (ut mox dicitur) civitati, vicina, nisi ex 40 leucarum & amplius intervallo: nec umquam aut illa aut alia ulla Galliæ civitas invenitur antiquitus nominata simpliciter Colonia. Nota tamen erat, quando scribebat Auctor, Colonia illa, quæ inter Tolosam & Lectoram media, utrimque septem vel octo leucis distat, vulgo Coulogne, modicum oppidum, idque ad viginti leucas Albia dißitum; de quo tamen, licet extra viam prædictam posito, Saussayus atque Baluzius potius cogitare debuissent, quam de Colonia Agrippina, quæ distat Albia quantum hæc distat Roma, nec hinc illuc ituro adiri potest nisi enormi circuitu.

l Hic scriptor Breviarii Tutellensis, festinans ad Sancti Martyrium, in Lectiones quatuor reliquas dividendum, Coloniæ acta paucis perstringit in hunc modum: Cujus cum jam finibus propinquaret, idolica figmenta, per quæ callidi dæmones solennia videbantur idololatris rogantibus dare responsa, inaudito prius obmutuere silentio. Et cum mugitus tantum & planctus, per lunaticos & energumenos, iidem dæmones darent; responsa vero solita, immobili, quamvis invita pertinacia, denegarent; de tam novo & inaudito prodigio templorum Pontifices conquirunt ad invicem, dicentes; Quæ sunt ista nostrorum silentia nova Deorum? quisnam eis vel perturbationem tantæ indignationis, vel loquendi tam magnum pertulit metum? Igitur S. Clarus sacrilegam perductus ad aram &c. quasi non Lectoræ, ut infra, sed Coloniæ passus Clarus fuisset. Opportune ergo hic orditur Breviarium Albiense suas novem Lectiones.

m Ita sensum suppleo, ubi legebatur, inservire pereunti, hic tamen & deinceps, sic addenda a me verba, includam.

n Interim nullum Sabinum, ante Albiensem, an. 506 Concilio Agathensi subscriptum, norunt Ecclesiarum Aquitanicarum Catalogi Episcopales. Invenio tamen in agro Tarbiensi, distante leucis 40, nobile monasterium S. Sabini: quem Saussayus in Indice sui Martyrologii celebrem Martyrem appellat, titulo Episcopi abstinens; ejusque Translationem recoli ait 5 Augusti.

o Quem vel modice peritum ad discrimen ætatum, præsertim in Romana Provincia, tota in Romanos mores linguamque transgressa, non moveant nominæ Rannulfi, Ranfredi, & mox Adelmari atque Iboldi, mere Francica seu Teutonica?

p Florentios Sanctos plures colit Gallia, quorum nullus huc trahi propius potest, quam is qui 3 Ian. colitur Viennæ, leucis fere 60 remotæ, Episcopus, sub Gallieno relegatus circa an. 260, ac postea Martyr.

q S. Gregorius Turon. lib. 2 cap. 3, agens de illustri confeßione S. Eugenii, Episcopi Carthaginensis, cujus natalis recolitur 13 Iulii; testatur, quod, suspenso gladio, apud Albigensem Galliarum urbem exilio deputatus est, ubi & finem præsentis vitæ fecit, & colitur, tum die suo natali, tum 6 Sept. fortaßis ob elevationem corporis. Sed quid is ad S. Clarum, talem qualem hæc Vita describit?

r Saussajus, post sui Martyrologii Supplementum profert excerpta ex veteri Martyrologio præfati monasterii S. Sabini, ubi ad diem 9 Novembris sic legatur; In territorio Vivarensi S. Montani Eremitæ. Est autem territorium illud satis vicinum Albigensi, adeo ut hujus Vitæ Auctori propositum fuisse videatur, vicinos quosque & minus notæ ætatis Sanctos in sui S. Clari societatem convocare. Interim vix dubito quin unicuique non cæce credulo, tanto magis suspecta futura sit ista Coloniensis ecclesiæ hic descripta ordinatio, quanto est magis nominibus officiisque distincta, propter vetustatem temporis quo facta præsumitur.

s Antimium vocant Episcopales Catalogi, ex sola hac Vita: sed cum ante Diogenianum, ex S. Gregorio Turonensi notum pro seculo 5, nullus præter ipsum & S. Clarum nominetur; & Synodicæ cuidam apud Savaronem epistolæ an. 451 subscriptus inveniatur Anemius Albiensis Episcopus; suspicari quis posset, corrupto nomine, unam in duas personas dissectam esse, itaque Anthimium huic Vitæ infartum.

t Hic antiquum textum resumit Breviarium Tutelense, pariter deinceps cum Albiensi progrediens, & verbis plane iisdem, ut de communi utriusque fonte nequeat dubitari.

u Nescio cur, Rursum; nec enim ulla antea facta mentio Angeli. Porro & hic & initio Lectionis 10 Tutelense addiderat, Beatus Clarus, credo majoris claritatis causa.

* T. IX.

* T. X.

* T. XI.

DIVINATIO
De pluribus Synonymis Sanctis, hic in unam personam conflatis.

Clarus Episcopus, Martyr Lactoræ in Novempopulania (S.)

AUCTORE D. P.

[23] Acturus de S, Claro, aliisque tribus Tutelensium Patronis, jam sæpe nominatus Baluzius; exorditur a querela, ac profitetur, [Exemplo Baluzii, omnia hic incerta haberi fatentis,] quod nulla pars historiæ magis indiget accurato studio, quam Vitæ Sanctorum. Illic, inquit, omnia tenebrarum plena sunt, certique propemodum nihil in hac materia videtur statui posse. Recte, si de iis agatur Sanctorum Vitis, quæ vel numquam scriptæ antiquitus sunt, vel scriptæ irrecuperabiliter perierunt, inveniuntur autem post multa secula, ad cujusvis scribere aliquid præsumentis arbitrium, vel compositæ vel restitutæ exquibuscumque traditiunculis vulgi, aut ex infeliciter dißipatorum monumentorum fragmentis in unum collectis. Hoc autem cum plerumque fecerint homines, magis pii & creduli, atque ex utroque temerarii; quam docti & veraces, atque in asseverando verecundi; impleta fuerunt Paßionalia ac Legendaria narrationibus, tanta rerum, temporum, locorum ac personarum permixtione confusis, ut, quemadmodum ait Baluzius, evolvendi sint serio veterum libri, legendi diligenter annales, excutiendus haud oscitanter bibliothecarum archivorumque pulvis, quatenus illud solum sciamus, illum quem quærimus esse Sanctum, ac præterea ferme nihil. Quapropter, inquit, nullus, in quo vel unica salis mica sit, [& plures Synonymos statuendos opinantis,] debet mirari, si nos vitas Sanctorum Clari, Laudi, Ulfardi, Baumadique scripturi pro viribus, incerta pro certis scribimus …..cum certo nesciamus, qua tempestate vixerit noster Sanctus, undenam gentium fuerit oriundus, aut ubinam expleverit mortalitatem …. Quapropter quid aliud juste suspicari possum, quam diversos fuisse Claros, eosque diversis temporibus floruisse?…. Datur hæc venia antiquitati, ut nobis quosdam Sanctos pro aliis obtrudat. Exemplo sit vel unicus Dionysius Areopagita; de quo scilicet Parisios adducendo cum septem jam labentibus Teculis, tamquam pro aris ac focis decertatum in Gallia sit; nunc paßim convenit inter eruditos, distinguendum esse a Parisiensium Apostolo ac Martyre, & ab utroque statuendum tertium, qui libros de Hierarchia ecclesiastica scripsit, utroque multo junior; quod etiam secuti sunt Breviarii Parisiensis nuperi reformatores.

[34] Hæc ex Baluzio Tutelensi præfari libuit, ut cum ipse ita de Vita S. Clari senserit, [nihil verebor ignorantiæ plebeæ querimonias,] molestum Aquitanis non accidat, quod sui gentilis secutus judicium, paulo tamen aliter quam ipse fecit, enitar, non quidem ad certitudinem historicam, quod in argumento proposito est impoßibile; sed ad majorem verisimilitudinem aliquam: neque quiritentur, cum Abbate illo Serapione apud Caßianum, Collat. 10 cap. 2; qui cum ei B. Paphnutius persuasisset ab Anthropomorphitica insania resipiscere; ita est in oratione mente confusus, eo quod illam anthropomorphon imaginem Deitatis, quam proponere sibi consueverat, aboleri de corde suo sentiret, ut in amarissimos fletus crebrosque singultus prorumpens, in terramque prostratus, cum ejulatu validissimo proclamaret; Heu me miserum! Tulerunt a me Deum meum, & quem nunc teneam non habeo, aut quem adorem vel interpellem jam nescio. Incerta pro certis tradita tenaciterque arrepta, certa dissolvi ratione ac subtrahi sibi indignanter quidem patitur vulgus; jure etiam majori indignari se putat, quoties in locum illorum non illico offertur certa veritas. [& SS. Clarosquatuor vel quinq; suggeram:] Explodunt scilicet Conjecturales historicos, quos cum Cicerone non pudet fateri nescire quod nesciant; quærere tamen se verosimilitudinis aliquid, quod cum comperta aliunde veritate non pugnet; inventumque proponere lectori, ut tale dumtaxat, nec diutius tenendum, quam quo ad usque inveniatur aliud verosimilius. Sub hac cautione dicam & ego, de S. Claro, verosimilius videri, quod plurium ejusdem nominis Sanctorum, atque ad diversa spectantium tempora, confusa in unum memoria fuerit; protestans id me nolle ut certum tenere; sed dicere, quia melius nihil occurrit.

[35] [quorum unus fidem inter primos prædicarit,] Primo ergo existimo stari possetraditioni, qua tenetur, quod ejus nominis aliquis, ac forte Romanus, ab Romano Pontifice missus sit in Aquitaniam, ad Christi fidem prædicandam, circa annum centesimum; qui, ut tunc sæpe fiebat, nulli certæ Sedi ordinatus Episcopus, variarum istic Ecclesiarum jecerit fundamenta: indeque transgressus ad Aremoricos, Nannetibus Sedem denique Episcopalem fixerit, atque Confessor mortuus sepulturam obtinuerit Reguiniaci, in proximo juxta Parochialem ecclesiam sacello, infra terminos diœcesis Venetensis; ubi etiamnum monstratur & monumentum & caput, reliquo corpore Nannetes relato; colitur autem die X Octobris. Hunc cum Albigenses apud se quoque prædicasse accepissent a Majoribus, ad eum Episcopatus sui referentibus exordia, [in Aquitania & Armorica;] diemque primum Iunii alicui S. Claro sacrum haberent, neque scirent utrumque distinguere; videri poßit usu inductum, & per ceteras Aquitaniæ Ecclesias receptum, ut ejus totius gentis Apostolus Kalendis hisce coleretur, & crederetur Martyr obiisse, quia alter ille Martyr fuerit.

[36] Alter ergo Clarus, cum sociis sex Burdigalam allatus a Carolo Magno, [alius cum 6 Sociis Martyr delatus Burdegalam sit a Carolo-Magno,] sub aliquo Gentilium Imperatorum Martyrium fecerit in Aquitania 1 Iunii; & socii quidem forsitan Romæ; unde eorum ossa, ex diversis verosimiliter cœmeteriis eruta, atque a Pontifice dono accepta, sub istis, quæ præsignantur nominibus Imperator attulerit; atque ita simul collocati, simul quoque vixisse, & in Galliam advenisse paulatim cœperint credi. Hic vero Clarus, si a Carolo est repertus in Aquitania, præsumi posset idem ille esse, de quo in suo Gallicano Martyrologio scripsit Saussajus, ad Kalendas Ianuarii, quod apud Pictones, [olim apud Pictones passus;] sub Gallieno Imperatore, inito pro Christi fide & gloria inclito certamine, lauream in agone victor adeptus est triumphalem. Facile commutantur nomina Junii ac Januarii: quod utrum non acciderit Saussajo, diversos omnino Martyres rato, certius scire possemus, siquis nos doceret, an revera & utris Kalendis iste S. Clarus Pictavis colatur. Sive autem unus seu diversus sit, hic & is qui aliqua ex parte Burdegalæ servatur (nec enim totum esse corpus crediderim, cui una in arca junguntur sex alii) apparet quam facile potuerit ex Pictonibus adferri Lemovicas pars aliqua, ubi reliquorum exemplo ipsa, ut vult Saussajus. colitur 1 Iunii, & quidem tamquam Episcopi Martyris.

[37] [Afer deniq; Albigam venerit ante vel cum S. Eugenio Ep. Cartagin. sec. 5;] Ultimus denique, revera Afer fuerit, & Wandalis orthodoxos persequentibus inde profugerit, eo tempore quo S. Eugenius Carthaginensis Episcopus Tamallenensi detinebatur exilio, illuc relegatus anno CCCCLXXXIV. Idem appulsus Albigam, in locum Anemii, sub annum CCCCLI Synodicæ cuidam, ut diximus, subscripti, factus sit immediata vel mediata succeßione Episcopus; eaque Eugenio causa fuerit, ut sub annum CCCCXCVI, secundo & longinquiori mulctatus exilio, Albigam se receperit, ad suæ gentis Episcopum, forte etiam antea domesticum Clericum. Nisi maluerimus opinari, Episcopo suo comitem venisse Clarum; Albigensibusque, tum forte Pastore viduatis, concessum atque ordinatum: nisi malimus credere Episcopum venisse, cui Sede sua pulso ad alteram Ecclesiam concedebatur transitus. Hic vero occasione aliqua Lactoram profectus, ibidem obierit die incerto; & corpore inter Auscienses Lactoræ viciniores, apud quos totius Novempopulaniæ metropolis erat, atque Albigenses diviso, utrobique nunc habeat cultum 1 Iunii, quo priscus apud eosdem Martyr colebatur, nec non ipsius primus Apostolus: quod confundendis eorumdem Actis, & Martyrium Lactoræ obitum comminiscendi dederit occasionem.

[38] Cum porro alicujus e prædictis Caput ossaque nonnulla prope Tutelam reperta essent; [cujus caput & brachium,] nescientibus unde allata, nihil promptius fuit opinari, pro more illius ævi, quam quod essent ejus, quem unicum colebat Aquitania. Et Tutelenses quidem, ut vidimus, cœperunt primum venerari S. Clarum sub titulo Confessoris, qualiter nuncupatur in charta anni DCCCXCV, superius num. 7 commemorata; deinde vero, ante annum DCCCCXXXII, nominaverunt Martyrem; ac denique Episcopum etiam fuisse, crediderunt Auctori vetustioris Legendæ, post seculum X compositæ, sumptis postmodum exinde Lectionibus atque in Breviarium translatis. [sec. 10 aut citius Tutelam sit allatum.] Ego horum nihil, ut dixi, assero; sed meras conjecturas, ut conjecturas propono; facile eas cessurus verosimilioribus aliis, si offerantur. Noto interim, Tutelæ X leucarum intervallo proximos esse Lemovices, Pictavis duplo pluribus leucis dißitos: Auscios ad XX leucas Tutela abesse, ac paulo pluribus recedere Albigam; ut ex omnibus istis locis apportari Reliquiæ S. Clari potuerint. Pro Albiga tamen stabit præsumptio, fundata in communi utrisque Legenda; si hæc primum Albigæ composita fuit, occasione miraculorum, ad tumbam ejus patrotorum, qui ex Africa venisse credebatur.