CIRCA CCCIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Tres Urbes, hunc Sanctum sibi asserentes;
ejusdemque etiam alibi cultus, & Acta varia.

AUCTORE G. H.

Plures Italiæ civitates S. Secundum Martyrem, de quo agimus, hisce Kalendis Iunii, inter suos Patronos & Protectores assumunt; ac primo America, [Cultus Ameriæ,] urbs Episcopalis Umbriæ, in amœno fertilique colle sita, quo abductus S. Secundus, & inde ad fluvium Tiberim, huic injectus fuit. Id sic exponitur in Martyrologio Romano: Ameriæ S. Secundi Martyris, qui sub Diocletiano in Tiberim projectus, martyrium consummavit. Antonius Maria Gratianus, Episcopus Amerinus creatus anno MDXCII, mortuus anno MDCXI, scripsit opus egregium, de septem Ecclesiæ Sacramentis, de Sacrificio Missæ, aliisque rebus Ecclesiasticis, Venetiis anno MDXCVII excusum. Huic operi sub finem adjunctæ sunt Vitæ Sanctorum Amerinæ Ecclesiæ Patronorum, quos inter est S. Secundus Martyr, in cujus Vita sub finem ista leguntur: Corpus translatum postea Ameriam creditur, ubi ad Romanam portam, paulum extra mœnia, vetusta in æde, [ubi & Ecclesia S. Secundi:] quæ S. Secundi nomine nuncupatur, repertus marmoreus lapis est, ita inscriptus: Hic jacet corpus S. Secundi Martyris. Corporis tamen ipsius nullæ reliquiæ, nullum aliud vestigium extat. Et Amerinus populus Martyrem ipsum, inter Sanctos urbis adoptatum, religiose colit. Hæc ibi. Dein Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ asserit, non longe ab urbe Ameria conditum; ubi postea templo ab Amerinis excitato, Secundus, urbis illius Tutelaris, ab eis præcipuo honore colitur.

[2] Altera civitas, quæ S. Secundum inter suos quoque Protectores colit, est Eugubium, in Ducatu Urbinate Episcopalis, ad radices Apennini, sed a Gothis diruta, quæ creditur olim fere pertigisse ad locum, ubi nunc parochia S. Secundi visitur: sed hæc, civitate nunc altius in montem educta, paulo longius nunc cernitur: ejus autem mentio fit in Vita S. Ubaldi XVI Maii. Degunt ibi modo Canonici Regulares Congregationis S. Salvatoris, [Item Eugubii] qui non solum dicta in Ecclesia, solenni cultu venerantur S. Secundum, sed etiam in tota Congregatione, soliti celebrare antiquiorum suarum Canonicarum Patronos, sub ritu semiduplici agunt X Maii festum, SS. Secundi, Secundini & Agabii Martyrum; [cum ecclesia & monasterio.] in Officio autem hanc recitant Orationem: Propitiare quæsumus Domine, famulis tuis, per Sanctorum Martyrum tuorum Secundi, Secundini, & Agabi merita gloriosa; ut eorum pia intercessione, ab omnibus semper muniantur adversis. Deinde ad secundum Nocturnum præscribuntur Lectiones, recitandæ ex Actis martyrii S. Secundi, & dicitur passus Kalendis Junii. Tum additur: Festivitas SS. Secundini & Agabii & sociorum, qui apud Cirtham in Numidia, sub persecutione Valeriani passi sunt, tertio Kalendas Junii (imo Maii) quorum corpora in eadem Ecclesia S. Secundi tumulata jacent. Sunt cum iisdem in Numidia paßi S. Jacobus Diaconus & Marianus Lector, quorum etiam corpora Eugubii in æde Cathedrali illis dicata asservantur.

[3] Tertia civitas, veneratione Sanctorum Martyrum S. Secundi, Agapiti & Justinæ Virginis celebris est. [tum Pergulæ, cum Agapito & Justina,] Pergula, in eodem Ducatu Urbinate, ad fluvium Cesanum, ab Eugubio versus mare ad XX M. P. dißita. De inventione Reliquiarum, imo & Translatione horum Martyrum, ad Ecclesiam S. Augustini apud Pergulanos, damus infra authenticum Instrumentum, quod Henricus Lindanus Societatis Iesu Sacerdos Belga, Laureti olim pœnitentiarius, nobis submisit, simulque Officium proprium Ecclesiasticum, quod totum desumptum est, in Hymnis, Antiphonis & Responsoriis, ex Actis Martyrii quæ damus ex Ms. Pergulano.

[4] Quarta civitas est Tuscanella, in Hetruria, unde nobis missus pridem est fide publica Commentarius Ms. de XXV Sanctis ibidem in Cathedrali quiescentibus, usui futurus IX Augusti, quando coluntur tres ibidem Patroni primarii, scilicet SS. Secundianus Marcellianus & Verianus, quorum interim Acta aliqua hodie dedimus, occasione SS. Florentii & Sociorum, quibus fuerunt aptata. Inter illos etiam ibi nominatur S. Secundus, cujus idcirco Officium, ibidem fit hodie sub ritu duplici, [ac denique Tuscanellæ.] de communi unius Martyris; festum autem Translationis, a Lucio Papa III celebratæ, a Suburbana tunc S. Petri ecclesia ad Urbanam S. Mariæ majoris anno MCLXXXIII, recolitur die IV Maii. Sed credi potest Secundus iste, ab hoc de quo agimus diversus, & Roma allatus Tuscanellam fuisse ex cœmeteriorum aliquo, quando illuc indidem allatæ fuerunt Reliquiæ SS. Cornelii & Pontiani Pontificum.

[5] Quinta civitas est Spoletum, in qua quæstioni subjectus Sanctus, & variis cruciatus tormentis, accepit sententiam submersionis. Hisce Ludovicus Iacobillus, tomo primo de Sanctis Umbriæ Italice edito, [Idem dicitur Spoleti cruciatus,] addit urbem Romanam, eo quod dicatur S. Secundus ibidem ex genere Aureliani Imperatoris prognatus, ac Christianam religionem amplexus, tempore persecutionis cum aliis Christianis latuisse in cœmeteriis & catacumbis, atque inde in Umbriam fugisse. [Romæ natus,] Pro qua re citantur Lectiones Mss. in Ecclesia S. Francisci Gualdi asservatæ, quas non vidimus. In Pulvesa quoque, lacus Transumeni insula, est ecclesia cum monasterio Olivetanorum, S. Secundo dedicata, ubi & os grande brachii asservatur.

[6] [ecclesia Pulvesæ.] Dantur a nobis primo loco Acta martyrii, non qualia optaremus ex scriptis Proconsularibus, vel saltem insigni antiquitate venerandis; sed qualia seculo X potuerunt fuisse composita, ex majorum tranditione; ex qua nomen judicis, locumque & modum martyrii, credimus haberi potuisse; cetera, scilicet sermones inter Sanctum & Proconsulem habitos, accipimus ut ab Auctore ex verosimili composita. Fuerunt illa Acta nobis ex Ms. Pergulano missa a prælaudato Lindano; contulimusque ea cum Ms. Codice Bodecensis in diœcesi Paderbornensi monasterii eruta per Ioannē Gamansium, item nostrum: ex his enim videntur compositæ Lectiones, [Acta Martyrii,] quæ a Canonicis Regularibus Congregationis S. Salvatoris recitantur. Amerini, istis non contenti, quod stylus simplicior videretur, alia condiderunt pluribus verbis deducta: quorum ecgraphum, anno MDLXVIII a Tullio Geraldino exaratum, reperimus Romæ apud Ioannem Baptistam Marum, [omissis aliis,] Ecclesiæ Collegiatæ S. Angeli in foro piscium Canonicum; ipsumque contulimus cum alio Ms. quod repertum in Bibliotheca Vallicellana Patrum Congregationis Oratorii, curavimus describi, licet nonnulla carmina & alia quædam interposita essent, quæ minus placebant: neutrum tamen nunc producendum putamus; quia neutrum, præter stylum, novi quidpiam adfert, quo operi huic inseri mereatur. Tertia Acta accepimus a Fabio Chisio, [ex Ms. Pergulano.] Nuntio Apostolico, monasterio Westphaliæ nobis submissa anno MDCXLVI. Fuit is postea Summus Pontifex, & Alexander VII appellatus. Sunt hæc ab Antonio Maria Gratiano Episcopo Amerino, ut supra dictum, edita, & in tertia editione Suriana recusa; ideoque magis omittenda putavimus, quod ibi legi poßint: satisque erit ex omnibus quædam observanda in Notis collocare.

ACTA
Ex Mss. Eugubino & Bodecensi.

Secundus Martyr, Ameriæ in Umbria (S.)
Agapitus, Martyr, Pergulæ in Italia (S.)
Justina V. Martyr, Pergulæ in Italia (S.)

BHL Number: 7558

[Prologus.] Omnia, quæ a Sanctis gesta sunt vel geruntur, a si quis studiose voluerit perquirere, & sibi & pluribus ædificationis exhibet fructum; ut quasi arbor fructifera non sine causa probetur terram occupare; [quæ], dum vivit, tum ipsa suis pomis ornatur, & omnes qui ex ea [volunt] fructum percipere saginantur. Scribimus, ut ex gestis audivimus, quid egerint, quid locuti sint, quid passi sint Sancti. Ideo audientes, ostendite vos esse Catholicos, qui Christi semper victorias legitis & libenter auditis.

[2] Tempore imperii Maximiani Cæsaris exiit edictum b ab urbe Roma, per provincias & civitates seu per castella, ut, [S. Secundus sub Maximiano latens Eugubii,] ubicumque Christiani inventi fuissent, sine auditione punirentur. In illis vero temporibus, per vicinas civitates, multi Christiani erant absconditi; inter quos beatissimus Secundus, ex genere Aureliani c Imperatoris ortus, sub cujusdam domo religiosæ & Christianissimæ feminæ, nomine Eudoxiæ, erat absconditus in civitate Julia, quæ d Eugubia est dicta, quæ continuis diebus alimoniam ei administrabat: eratque B. Secundus, totus in fide Apostolorum eximius, & prudens Christi minister, & susceptor Sanctorum, vigiliis & orationibus serviens Deo die & nocte. Et quia nequit lucerna sub medio abscondi, neque civitas supra montem posita; factum est, sub Dionysio Proconsule in civitate Spoletina constituto, dum ei fuisset jussio injuncta Maximiani Augusti, cœpit studiose quærere Christianos per loca diversa: unde accidit, ut vicini vicinos, propinqui propinquos, amici amicos traderent.

[3] Ex quibus pervenit ad aures Proconsulis fama B. Secundi. Iste vero Proconsul Dionysius, audiens de B. Secundo, quod Christianus esset; in furorem nimium accensus, missis apparitoribus qui eum arctarent, quam celeriter jussit suis aspectibus præsentari. Qui venientes cum magno strepitu, invenerunt eum hora tertia in cubiculo Eudoxiæ matronæ: [capitur; & ductus Spoletum,] & statim sine misericordia rapientes eum ligaverunt funibus, & perduxerunt Spoletum. Proconsul vero audiens adventum ejus, gaudio gavisus est magno: qui statim eum sibi præsentari jussit, cui & dixit: Ex qua provincia es, juvenis? B. Secundus læta voce respondit: Christianus sum, & Christi discipulus. Dixit ei Proconsul: De quo genere es? B. Secundus ait, Quantum ad nobilitatem, de genere sum Aureliani Imperatoris, renatus in fide sanctæ Trinitatis. Dixit ei Proconsul, Sacrifica diis omnipotentibus, & esto amicus Cæsaris, ut decet virum de tanta prosapia. B. Secundus respondit; Ego meipsum offero sacrificium Deo in odorem suavitatis: [fidem profitetur:] nam dii gentium dæmonia, Dominus autem cælos fecit; dii vero tui, impositis nominibus ab hominibus mortuis, lignum & lapides esse probantur e. Proconsul dixit; Ergo non sunt dii, quos elegit Romana Religio? B. Secundus respondit: Non sunt dii: [nam] ut legitur in codicibus vestris, quam male nati sunt! quam iniquos, crudeles & sceleratos habuere parentes! & quia semper dolose vixerunt, pessima morte vitam finierunt, ituri ad mortem perpetuam, unde te adhuc revocare potes.

[4] [crudeliter cæsus, divinitus confortatur:] Proconsul hæc audiens, iracundia plenus, jussit eum expoliari, & nudum [sub] voce præconia cædi, dicens; Quos Cæsar & Romana religio colit, blasphemare noli. Et tamdiu passus est B. Secundus, quousque tortores deficerent: & exinde jussit eum [Proconsul] in obscurissimi loci ima retrudi. Qui dum inclusus esset, statim lux de cælo circumfulsit eum, & facta est ei vox, audientibus eis qui circumstabant carcerem; Secunde, Age quod agere cœpisti, quia corona martyrii laureatus, possidebis gaudia cæli. Altera autem die eductus de carcere adstititante Præsidem, qui ei dixit: Secunde, noli proterve agere, consule tuæ nobilissimæ juventuti, & sacrifica Deo Herculi, & esto amicus Cæsaris. B. Secundus respondit: Ex quo invisibilis & verus Deus cœpit a credentibus coli, pax & exaltatio Christianæ religionis fuit, quæ [promittit] illam sperantibus retributionem, quam daturus est Deus his qui diligunt illum: vobis vero cæcis, qui omnia bona, quæ a creatore omnium seculorum omniumque creaturarum Domino Jesu Christo conceduntur, non creatori, sed creaturis & idolis manufactis, surdis & mutis adscribitis, nisi conversi fueritis de vanitatibus & superstitionibus vestris pessimis, æternus retribuetur interitus:

[5] [recusans Herculi sacrificare] Proconsul vero, torvo vultu, plenus furore, respondit: Quid variaris per multa? nihil tibi prodest vana loquacitas: sacrifica Deo Herculi: sin autem, per salutem Maximiani Imperatoris, maximis te interficiam pœnis, & crudeli morte superbus superbe finieris. Dixit ei B. Secundus: Erras, Dionysi, [suadens] ut dimittam Deum cæli & terræ, qui genus humanum condidit & creavit, [in eculeo torquetur,] & adorem idola lignea & lapidea manu facta. Respondit ei Proconsul: Elige unum de duobus: aut sacrifica diis omnipotentibus, aut diversis te interficiam pœnis, Dicit ei B. Secundus: Numquam tibi bene sit, canis perdite, fili iniquitatis & perditionis. Et iratus Proconsul jussit eum in eculeo levari, & diu torqueri. Dumque levatus fuisset B. Secundus in eculeo, acriter torquebatur. Tunc respexit cum lacrymis ad cælum, & dixit: Domine Jesu Christe, qui condidisti cælum & terram & omnem ornatum eorum, & fecisti hominem ad imaginem tuam, & dixisti; Ego sum Deus, & non est alius præter me; exaudi servum tuum indignum in ista hora, & mitte Angelum tuum sanctum, qui idolorum templa subvertat, [precibus evertit idolium,] quia tu es benedictus in secula seculorum. Amen. Et subito factus est terræmotus, & eversum est templum f Herculis, in quo sacrificabat Imperator semel in anno g, & erat templum pulchritudinis & amplitudinis magnæ.

[6] Et dum nuntiatum fuit Dionysio Proconsuli, scidit vestimenta sua, dicens: O quam cito artes tuæ magicæ prævaluerunt, [iterumque torquetur,] ut Dominum nostrum Herculem in pulverem converteres! Et jussit eum deponi de eculeo, & iterum in carcerem retrudi, sine cibo & & potu. Beatus vero Secundus exultans ibat, & signo sanctæ Crucis se muniens, vanas declinans delirationes & pro nihilo ducens tormenta momentanea, quasi quis ad epulas invitatus, delectabatur: & & iterum Angelicis visitationibus consolatus est. Die vero quinto decimo impius Proconsul B. Secundum præsentari fecit, & cum carduis flagellari, & plumbum bulliens in os ejus mergi: ipse vero gratias agens dicebat; Conforta me servum tuum Deus meus, & destrue minas adversariorum meorum. Converte eos, Domine, ut cognoscant te, & resipiscant ab idolorum cultura, quia tu es benedictus in secula seculorum. Cumque egisset orationem B. Secundus, statim terræmotus factus est magnus, ita ut fugeret Proconsul.

[7] Et die altera jussit dari sententiam, ut duceretur B. Secundus ad Ameliam h civitatem, præcipiens quæstionariis, [Ameliæ cum saxo submergitur,] ut ligato magno saxo in collo ejus demergeretur in Tiberim. Cumque pervenisset B. Secundus ad ripam fluminis, ligaverunt ei milites saxum molare ad collum. Ipse vero genibus flexis orabat dicens, Domine Jesu Christi, fili Dei vivi, qui præcepto Patris mundum salvasti, miserere servo tuo, & mitte Angelum tuum, qui suscipiat servum tuum, qui es benedictus in secula seculorum. Amen. Et completa oratione projecerunt eum in Tiberim; & reversi sunt. Quos statim Dei nutu invasit ferocissimus ursus, & occidit ex iis octo viros; ceteri vero dilacerati fugerunt. Confitentes vero Christum, quem credidit B. Secundus, venerunt ad B. i Eutychium Presbyterum, miseruntque ad pedes ejus se, [puniuntur lictores,] dicentes; Miserere nostri, Domine, & doce nos fidem B. Secundi, quem nos injuste per jussionem Dionysii necavimus in fluvio, & fac nos Christi esse consortes. B. Eutychius dixit eis, Si ex toto corde in Christum creditis, omnia condonantur vobis. At illi una voce dixerunt: Credimus in Christum, in quem credidit B. Secundus. Et accepta aqua baptizavit eos, & confirmatos in fide sanctæ Trinitatis dimisit in pace: erant autem viri duodecim.

[8] [ipse sepelitur.] Piscator quidam nomine Maurus, dum quadam die piscaretur, invenit corpus S. Secundi juxta ripam fluminis sine mola k; statimque apprehendens recondidit sub arbore. Quæ cum divulgata fuissent, ivit supra dicta Eudoxia, & tulit corpus B. Secundi, & transtulit in civitatem Juliam, quæ Eugubia dicitur, unde dictus Sanctus ductus fuerat: & sepelivit eum prope l jam dictam civitatem Eugubiam, milliario XVI in pace m. Ubi florent orationes ejus in multorum virtute miraculorum, usque in hodiernum diem: ad honorem D. N. Jesu Christi, cui cum Patre & Spiritu sancto est honor & gloria, in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA D. P.

a Hæc prima verba, initio plurium hujusmodi Vitarum, toties mihi lecta memini, sed confuse dumtaxat; ut si voluissem singulas annotasse, primum Auctorem fuerim forte inventurus: sed quod factum est nondum; alias fieri poterit.

b Edictum hoc, ex ingenio suo compositum, proponit Auctor Ms. Amerini, lateque deducit.

c Aurelianus, occisus an. 275, post plures brevißimi temporis Imperatores, successorem denique an. 284 nactus est Diocletianum; qui an. 286 collegam sibi optavit Maximianum Herculium. Hic deinde, Imperio cum Collega cedens an. 304, istud resignavit in Galerium Maximianum, nihilo ipso minorem hostem Christianorum quoad vixit, id est usque ad an. 311. Et hunc intelligendum putavit Henschenius, quando initio Commentarii sui prænotavit annum CCCX; ad quod movisse eum potuit honorifica, paulo post martyrium, sepultura; qualis subinde ab Actis indicatur, nec videtur curari potuisse persecutione fervente. Sed hoc argumentum satis leve est, cum levis sit ipsa Actorum fides quoad istud punctum. Quid quod Herculi jubeatur sacrificare Martyr, tamquam ipsius Imperatoris præcipuo Numini? quod priorem potius indicaret.

d Eugubium aliquando dictum fuisse Juliam, nullus, qui quidem vulgo innotuerit hactenus, antiquorum dixit.

e Bodecense addit: Ecce in conspectu tuo præsens assisto, & corpus meum paratum est sufferre omne genus tormentorum, propter amorem Domini mei Jesu Christi…. Ego Christum confiteor labiis, & corde puro non cesso invocare eum; & ipse mihi reddet coronam pro certamine hoc, quod in ejus nomine suscepi, secundum promissum suum verum, quo scriptum est, Quia oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quæ præparavit Deus diligentibus se. [1 Cor. 2, 9]

f Gratianus Episcopus id factum ait, antequam torqueretur in eculeo Martyr, prius scilicet duci jussum ait ad templum; cumque illud haberet in conspectu, or asse ut subverteretur.

g Ms. Bodec. addit, quod habebat auri plusquam quadraginta centenaria.

h Amelia hodie, antiquis Ameria, & sic scribunt Acta inde allata: distat autem a Tiberi 5, a Spoleto 30 p. m.

i Gratianus Episcopus, Spoletum redeuntes. Egimus nos 15 Maii de S. Eutitio Presbytero, eumque sub Maximiano, potius quam sub Claudio, passum ostendimus: curabat autem ecclesiam Ferentinam in Hetruria, modico trans alteram ripam Tiberis intervallo.

k Ms. Amerinum, Sanum & integrum, ut dormire videretur: Gratianus Episcopus. Nulla limosi gurgitis, quo plures per dies obrutum fuerat, illuvie deformatum.

l Tenent Pergulani & Eugubini, prædium istud fuisse in loco qui nunc dicitur Serra S. Ondæ; & hæc tali spatio revera abest Eugubio, solum 5 milliaribus distans Pergula. Est autem ipsa Serra prædicta districtus quidem Eugubini oppidum, sed parum apte dicitur prope civitatem esse, quod solum adest milliario XVI. Amerinum Ms. legit. In prædium suum, ab Amerinis mœnibus ad quadraginta passus distans, intulit; ibique cum spiritualibus canticis, cum decenti honore sepelivit.

m Idem Ms. sic finitur. Passio ejusmodi Kalendis Junii celebratur. Eodem in loco, crescente religione Christiana, templum non inelegans constructum fuit; ad quod devote confluentes, quacumque corporis invaliditate gravati, sanantur; peccatorum vero mole depressi, contriti corde & ore confessi, pœnarum Indulgentias consequentur.

APPENDIX.
De corporibus SS. Secundi, Agapiti
& Justinæ Martyrum ac Protectorum Pergulanorum.

Secundus Martyr, Ameriæ in Umbria (S.)
Agapitus, Martyr, Pergulæ in Italia (S.)
Justina V. Martyr, Pergulæ in Italia (S.)

BHL Number: 7561

AUCTORE D. P.

[Acta S. Agapiti X Maii desiderata,] Idem qui nobis transcripsit Paßionem S. Secundi, consequenter in eodem folio chartæ (minutißimo namque charactere erat usus) descripsit aliorum quoque duorum Sanctorum Legendas, quales Pergulæ inveniebantur; & hæc causa fuit, cur hoc loco depositum folium frustra requisiverim pro die X Maii ejusque Appendice, propter S. Agapitum, cujus paßionem credebam diei isti aßignatam. Illo ergo inter Prætermissos relato, defectu notitiæ sufficientis de cultu, scripsi semel iterumque ad varios, quos credebam Pergulæ posse aliquid, pro recuperandis S. Agapiti Actis. Tum vero bis ea accepi: primum quidem, curante Patre nostro Frederico Burlamacchio; & iterum, interventu Adm. R. P. Dominici Frederici ex Congregatione Oratorii S. Philippi Nerii, commorantis in vicina Pergulæ civitate Fano; viri litterarum amantis si quis alius, & litteratorum æstimatoris; quod manifestum faciunt tum anteacta vita, tum præsens bibliotheca, quam comparavit sibi instructißimam & concinnavit ornatißimam. Verum absoluta jam habebatur impreßio, [atque triplici ecgrapho postea accepta,] non solum Tomi secundi, ad quem spectasset Sanctus iste; sed etiam septimi, cui subnectuntur Appendices ad priores tomos, & ubi iterum indicaveram desiderium amissa Acta recuperandi. In penultima nihilominus libri , suggerens rursum quædam corrigenda vel addenda in ipsis Appendicibus, etiam memini istorum Actorum; cumque ipsa judicarem operi nostro haud quaquam inserenda esse, eorumdem notitiam aliquam dare volui; pleniorem discußionem promittens dandam in Supplemento Maii, cum accepissem solutionem dubii, circa diem suborti, Decimusne an Undecimus Maii Sancto festus haberetur.

[2] [prorsus apocrypha esse monstrantur;] Interim intelligo, quidquid de die Martyrii sit, commune tribus prædictis festum Pergulæ agi Dominica prima Iunii, atque duobus diebus sequentibus, cum celebribus nundinis, ut omnino congrue hic simul collocentur. Ad Acta S. Agapiti quod attinet, Auctorem video secutum Acta præmissa S. Secundi, ex quibus persecutionem Maximiani, Præsulemque Dionysium sumpsit; nec non Eudoxiam Matronam, Eugubinam, quæ corpus Eugubium attulerit; de suo autem addit cetera, ob quæ supprimenda illa alias putavi, & nunc etiam puto. Etenim (ut istic dicta verbo repetam) Acta ista, præterquam quod valde sero composita sint, cum jam Cruciferorum celebris esset appellatio (nam Cruciferorum copiosa multitudo ex Hispania dicitur applicuisse Eugubium, & jussu Dionysii Præsidis, ligatis ad terga manibus, ad Curiam tracta, (quibus se Agapitus, jam ante eodem prægressus, adjunxerit) tam insulse consarcinata sunt omnia, ut illa, non casu, sed studio seposuisse videatur Henschenius. Nam & eam quæ nunc Provincia Ducatus (Spoletini scilicet) appellarur, tunc dictam fuisse Numidiam; & civitatem, quæ nunc Eugubium nuncupatur, tunc fingit vocatam Cirtensem Coloniam (ex Africa in Italiam male traducta nomina) antea vero Juliam, vel a Iulio Cæsare, vel a Iulia uxore Octavii Augusti (filiam dixisse debuerat) vel denique a Iulio Albæ Rege Ascanii filio; & persecurionem Decianam, quam ibi Agapitus vicerit, conjungit cum tempore Maximiani Imperatoris, quo is martyrium denique consummarit anno Domini 300, intervallum dimidii seculi complexus. Sed hoc ultimum fortaßis fuerit scioli alicujus librarii vitium, qui congruum crediderit Decianam scribere persecutionem, pro Decima, qualem Eusebius in Chronico aliique scriptores Ecclesiastici appellant istam, quæ sub Diocletiano & Maximiano mota, omnium crudelißima fuit.

[3] [eorumque synopsis,] Cetera, quæ insuper finxit Auctor, sunt; quod Agapitus iste, de Hispania nobilique parentela genitus, atque de stirpe Regia ducens originem, cum maxima ac copiosa multitudine virorum atque mulierum, advenerit; quod custos carceris, nomine Dapelius, visa constantia Martyris inter tormenta, miraculisque ejus causa patratis ad terrorem Gentilium (nam inter alia & sanguis pro pluvia tunc etiam descendisse de cælo perhibetur) quod, inquam, Dapelius iste (Sanctorum fastis ignotus hactenus) cum eodem pariter jussus sit capite plecti, & plures alii eamdem sententiam pertulerunt. Denique sic concluditur Legenda tam apocrypha. Eodem vero die quædam nobilissima matrona, civis Cirtensis Coloniæ, reversa est in propriam civitatem, deferens corpus B. Secundi de Amelia civitate: [& finis exhibetur.] & procurrens ad locum qui Pons-marmoreus vocabatur, ubi Sanctorum corpora canibus & feris devoranda dimittebantur, multos Christianos plorantes invenit, exspectantes & ipsi capitalem sententiam, sanctissimique Agapiti deplorantes exitum. Interrogans Eudoxia cujusmodi conditionis fuerat, referebant omnia, per eum & contra eum gesta. At illa, nomino dolore percussa, licet intrepida, corpus B. Agapiti inde sublevavit, nullo contradicente. Deinde cuidam viro, nomine Pharulus, pecuniam multam pollicita est, si caput B. Agapiti de pelago sanguinis extraheret, & sibi præsentaret. Erant enim rupes saxorum circa flumen, ubi sanguis Sanctorum & capita mergebantur; itaque quasi lacus piscium videbatur esse, ex sanguinis multitudine. Descendente vero Pharulo in flumen, ad perquirendum sanctum Caput, nutu Dei factum est, ut a tribus piscibus educeretur; extenditque manus suas Pharulus, & capillos apprehendens, ad Eudoxiam usque perduxit. Fuit autem maxima lætitia inter Christianos de tali inventione & miraculorum ostensione: nam, cæcus quidam ibidem illuminatur, nomine Tarsus; & possessus a dæmone, Phandalus nomine, liberatur. Passus est autem B. Agapitus anno Domini ab Incarnatione 300, de mense Maji die XI.

[4] His, tam insulse compositis, videri potest Pergulana plebs, velut certißimis Actis, acquievisse, læta se tandem Protectoris sui Agapiti Legendam habere; uti jam pridem S. Secundi Legendam prædictam, [Nec melioris fidei sunt Acta S. Justinæ] Eugubio acceptam habebat; requirens insuper de S. Justina similem historiam, quam & præsumpserit quispiam, styli elegantia majori, quam veritatis studio instructus, ei recitandam scribere, priorum duarum inhærendo vestigiis; finieritque, quod temporibus Maximiani Imperatoris, Rex quidam in partibus Hispaniæ Agobardus, regnum possidebat copiosum; cui erat filius pulcherrimus, nomine Agapitus: qui a B. Agapio Episcopo sacrum baptismum suscepit, una cum Sorore sua Justina, virgine pulcherrima. Hæc deinde de fratris sui peregre futuro martyrio edocta per somnium, similisque felicitatis cupidine succensa, consulto Agabio, cum eodem aliisque sexcentis, Crucis signo signatis in humero dextro, in quibus quingentæ Virgines, clam recesserit fratrem requisitura; veneritque in Numidiam, in villam quandam ejusdem provinciæ, quæ Mugis dicta erat: de qua scilicet in Legenda S. Agapiti legebam, quod Mugilio vulgo dicitur, [illi: superexstructa.] quodque erat vicina civitati quæ dicebatur Cirtensis Colonia, nunc vero Eugubium nuncupatur. Ibi Justina interrogando comperiens, eodem loco pridie plexum cum aliis nobilissimum juvenem annorum viginti, Agapitum nomine; benedixerit Deo, sociosque animaverit ad martyrium. Nec mora, supervenientes oratibus satellites, omnes ad Cirtensem Coloniam perduxerint, ac Dionysio Præsidi præsentarint: qui mox Justinæ forma captus, uxorem habere frustra optaverit; sed constantem in Christi confeßione, libidini publicæ exponi fecerit. Verum dehiscentem terram absorbuisse duos lascivos juvenes, vim parantes; quare lata sit in ipsam ac socios capitis sententia: sed cum nec tertio quidem ictu ferrum collo infigere carnifex valuisset, & Dionysius anxiaretur ob ipsius carnificis conversionem; Dandalus ejus filius, arrepto gladio, ambos capite privavit: statimque Dionysius una cum filio suffocatus est, corporaque eorum a canibus rapacissimis supervenientibus devorata sunt. Eudoxia vero accipiens corpus ejus, una cum Beatis Agapito & Secundo, Martyribus Christi, sepelivit in suo oratorio, anno quo supra.

[5] [Numidiæ nomen & Cirthensis Coloniæ unde utrisque?] Sic finitur etiam hæc narratio, dignum (ut dicitur) patella operculum. Prior occasionem aliquam ex Usuardi ubique vulgatißimo Martyrologio accepit, ubi ad XXIX Aprilis refertur, In Numidia apud Cirthensem Coloniam, Natale Sanctorum Martyrum Agapii & Secundini Episcoporum, persecutione Valeriani. Hoc dißimulato placuit ob viciniam nominum SS. Secundo & Agapito, in Eugubina diœcesi cultis, Martyrii palæstram eamdem aßignare, nominibus locorum ex Africa in Italiam tractis; simili scilicet audacia, qua postea Consarcinatores Adversariorum Iuliano Petro affictorum, eosdem Sanctos in Hispaniam traxerunt, Sedem apud se illis aßignando, sicut ad diem XXX Aprilis diximus, propter alios a Martyrologio consequenter relatos. Factum bene, quod de Pergulanis figmentis nihil sciverint illi; alioqui præbituri bene amplam materiam Tamayo Salazario, haud illubenter ex iis suffarcinare solito suum Hispanicum Martyrologium. Nos utrisque contemptis, progrediamur ad certiora veri cultus argumenta; ac primum videamus, qua ratione credant Pergulani, tria illa corpora, quorum causa conficta sunt istæc omnia, ad se esse perducta. Habemus ea de re scripturam, jam dictis narrationibus initio succenturiatam, sed in progressu verosimiliorem: cujus ecgraphum, ex Codice Ms. Pergulano conventus Augustiniani nactus Iacobillus, nobis illud sua manu transcripsit, hoc tenore.

[6] Corpora S. Secundi, de genere Aureliani Imperatoris, & SS. Agapiti & Justinæ sororis ejus, filiorum Arnobardi, Hispaniarum Regis; [Corpora in diœcesi Eugubina revelantur,] cum passa fuissent, tempore Maximiani Imperatoris, in Cirtensi Colonia, postea Julia, ac deinde Eugubio nuncupato, anno Incarnationis Domini nostri CCCV; ob miraculorum signorumque multitudinem in eorum morte, Eudoxia, nobilis eademque piissima matrona ejusdem civitatis, curavit invenienda ac sepelienda in suo prædio, procul a dicta civitate ad XVI millia passuum: qui locus hodie appellatur Mons-vetus Serræ S. Ondæ, vulgo la Terra delle Capre, sub districtu ejusdem civitatis Eugubii. Verum cum tempore Alexandri Papæ IV, plura signa super eorum sepulcra apparere cœpissent, & inter arandum boves genuflexi fuissent; convenit multitudo, & inventis Reliquiis dictorum corporum, quæstio maxima orta fuit inter finitimos, videlicet Eugubinos, [& devehuntur an. 1285 Pergulam,] Callienses, & Pergulenses. Qui tandem communi consensu imposuerunt illas in rheda, quæ a tauris indomitis veheretur: qui eas divino nutu ad oppidum Pergulæ, in Umbriæ finibus celebre, neque ad dextram neque ad sinistram declinantes, maxima cum omnium admiratione, anno Domini MCCLXXXV detulerunt, in ecclesiam Eremitarum S. Augustini: ubi fuerunt reconditæ in quodam sacello, non procul ab altari majori ad partem dexteram, quod modo altare Pietatis appellatur, ob imaginem sanctissimæ Virginis, cum filio e cruce deposito ibi existente, fere sub organo.

[7] [loco viciniorē quam Callium,] Etiam in hodiernis Urbinatis Ducatus tabulis, ad decimum sextum milliare versus Euroboream, notatur Terra de S. Onda, sic verosimiliter dicta a vicina parochia dicta S. Abonda, fortaßis S. Abundantium Patronum habente (sunt enim Italis per quam familiares ejusmodi nominum truncationes) ex parte autem Boreali, quinque milliarium intervallo eadem Terra respicit Pergulam; ex parte vero Occidentali Callium, intervallo milliarium octo. Hæc ergo omnia optime congruunt: sed si corpora tali modo reperta sunt, ut dicitur, & sicut credibile est reperta esse; apparet intellectui non præoccupato, quod de ipsis Sanctis, quomodo aut quando paßi sint, nihil tunc sciretur: sed repertis, uti solet, nominibus, cum alius nullus inveniretur Secundus quam Ameriæ passus, adessetque forsitan notitia aliqua talium corporum Eugubio istuc allatorum; placuit ipsis applicare Legendam Secundi Amerini; [absque ulla notitia Martyrii.] eumque scribere sepultum fuisse, non prope Ameriam, ut habent loci Acta, sed XVI milliario ab Eugubio, servato tamen nomine Sanctum sepelientis Eudoxiæ. Quibus it a positis, non verebor opinari, Pergulanorum Legendas omnes, seculo XIII aut XIV compositas esse, post inventionem prædictam, sculptumque ad memoriam lapidem, de quo infra. Quid porro actum Pergulæ sit anno MCCCI, prosequitur idem Codex, Iacobillo transcriptus. Verba Codicis illius ad manum sunt; præ ipsis tamen placet authenticum rei gestæ testimonium, quod ex Ms. Pergulano sic accepimus:

[8] In nomine Domini. Amen. Noverint universi, præsentem paginam atque publicum instrumentum inspecturi, videlicet in anno D. Jesu Christi MCCCI, Indictione IX, tempore Pontificatus sanctiss. in Christo Patris, Domini D. Bonifacii Papæ IX, die duodecima mensis Maii, decreto Nobilis viri Gentilis Ludovici de Auximo, [coram Magistratu ac multis præsentibus,] hodiernæ Potestatis terræ Pergulæ, pro Magnis. & Excell. Domino D. Pandulfo de Malatestis, d. terræ Pergulæ, ejusque civitatis, territorii & districtus pro S. R. Ecclesia Vicario Generali, & prudentium atque discretorum virorum, Petri-Stephani, Confalonerii Communis Terræ præd. & Leonardi Berardi, Antonii Simonis, Francisci Lucæ, Colæ Marci, Philippi Dominici, & Miliani Nicolæ, de numero & Officio Septem Communitatis ante dictæ; præcedente solenni & matura deliberatione generalis Concilii, Consiliariorum, & hominum de d. Concilio, congregatorum in Palatio de Plano, ad sonum campanæ tubæ more solito congregatorum, cupientium & desiderantium veritatem perquirere & agnoscere de Reliquiis venerandi & honorandi Martyris B. Secundi, cujus Reliquiæ dicebantur fuisse & esse in sepulcro seu pilo, existente in ecclesia S. Augustini Ordinis Fratrum Eremitarum, sive in burgo dicto S. Augustini Terræ præd.

[9] Præfati Domini Potestas, Confalonerius & Septem supradicti, in societate comitiva, videlicet nobilium virorum & discretorum, Jacobi Enrigi, Ludovici Jacobi, Dominici Gibellini, D, Francisci, D. Secundi qu. Bartoli, Nicolai Bradoli, Joannis Palmeroli, Nicolai Deotajuti, Petri Benvenuti, [totoq; Augustinianorum conventu,] Cecci Angelutæ, Nicolai Colæ, Angeli Sancti, Benvenuti Marchi, Angeli Marchi qu. Pacis, Joannis Bartoli, & aliorum plurimorum, hominum fide dignorum de d. Castro, accedentes ad ecclesiam anted. Et voluntatem eorum & omnium de Consilio anted. Fr. Stephano Priori d. loci, & Fr. Petrutio, Fr. Bartobello, Fr. Lucæ, Fr. Francisco, Fr. Jacobo, Fr. Ludovico declaraverunt & petierunt a dd. Fratribus, se velle certificari de Reliquiis antedd. Qui Fr. Stephanus Prior præd. & Fratres Conventuales supradd. una cum D. Gentile Potestate præd. & Dominis Confalonerio & Septem supradictis aliis, accedentes ad d. sepulcrum, [aperto sepulcro primum visa capita,] ipso Priore & Fratribus præmissis, stolis paratis & accensis cereis, atque divina Officia solenniter & alta voce cantantibus, humiliter & devote, præfatum sepulcrum, constructum placidis ferreis plumbo conficcatis, aperuerunt aliquali rimula, per quam aspiciebatur caput præd. Martyris Secundi, & etiam aspiciebantur duo alia capita.

[10] Quibus visis, cupientes certius & efficacius certificari, latius præd. sepulcrum aperuerunt: [deinde tres capsulæ,] in quo quidem sepulcro erant tres cassetellæ ligneæ, in quibus & qualibet earum erant Reliquiæ sanctæ, & desuper ipsas erant tria Capita. Et ante dd. cassetellas erat quidam lapis & tabula, in qua tabula erant sculptæ litteræ, continentiæ infrascriptæ: videlicet. Sancti Martyres Secundus, Agapitus, & Justina Virgo, sub Maximiano Imperatore passi. Secundus captus fuit in civitate Juliæ, in domo Eudoxiæ: ductusque fuit Spoletum & ponitur in patibulo, deinde a Dionysio Vicario pectinibus flagellatur, [cum synopsi Martyrii,] quia sacrificare Deo Herculi renuit. Qui oravit, & templum cecidit. Postmodum missus ad Ameliam; plumbum bulliens mergitur in os ejus, & projectus in Tiberim cum mola ad collum Quæstionariis redeuntibus venit ursus, & occidit octo ex eis; alii autem qui evaserunt, baptizati sunt a S. Eutitio. Maurus vero piscator veniens piscari, invenit corpus & sepelivit. Audiensque B. Eudoxia, corpora Sanctorum tulit, & detulit in domum suam, prope Juliam milliariis XV, & sepelivit eos. Beatus autem Agapitus, gladio percussus in capite, martyrium consummavit: cujus percussio in suo capite manifeste apparet: sororque ejus Justina decollata est.

[11] [& elevationis sub Alexandro IV,] Ex alia vero parte d. tabulæ & lapidis erant sculptæ litteræ, videlicet, Prefati sancti Martyres sunt reperti tempore Alexandri Papæ. Cum enim plura signa super eorum sepulcris apparerent, & visa fuissent animalia ibidem genuflectere, & divulgatio est peracta; quæstio est orta inter circumstantes. Tandem convenerunt omnes. Imponunt dd. corpora tauris indomitis: qui divino nutu ad terram Pergulæ pervenerunt, neque ad dexteram neque ad sinistram declinantes, & dicta Corpora in ecclesia seu loco Fratrum Eremitarum S. Augustini, [ac nota diei quo quisq; passus sit.] cunctis de tali miraculo stupentibus, detulerunt. B. Secundus martyrizatus fuit V Idus Junii. Quibus visis, inspectis & cognitis, pulsantibus campanis, dictis Clericis & Fratribus cantantibus & benedicentibus, inventionem præd. tam magnificam, veris indiciis, declarationibus, & fide dignis probationibus decoratam [declaramus]. In cujus rei testimonium Tabelliones & fide digni publici Notarii, ad perpetuam & fide dignam rei memoriam, se cum eorum signis & publicatione subscripserunt. Ego Petrus Hieronymus d. terræ Pergulæ, Imperiali auctoritate publicus Notarius, per omnes dictos, Gentilem Potestatem præd. Confalonerium & alios supra nominatos, [fitque de omnibus publica fides.] ut supra legitur & narratur, præsens interfui; & ad robur, & firmitatem veritatis & prædictorum fidem me subscripsi, & meum signum apposui.

✠ Et ego Bartholomeus qu. Gradoli d. terræ Pergule, Imperiali auctoritate Notarius & Judex ordinarius, & nunc Cancellarius & Notarius Reformationum d. terræ, his omnibus supradictis præsens interfui, & rogatus me subscribere, ad satisfactionem & validitatem atque fidem plenariam de prædictis, me in testem subscripsi, & meum sigillum apposui. ✠

[12] [Eadem ex decreto an. 1401 requisita.] His summatim relatis, progreditur Ms. Codex Augustinianorum, transcriptus a Iacobillo in hunc modum: Anno Domini millesimo quingentesimo septuagesimo secundo, XVII Kalendas Maii, regente Domino Guidebaldo Urbini Duce, supradictæ Reliquiæ, pro majori commoditate organi conficiendi, fuerunt a dictis Fratribus translatæ ad sinistram partem in aliud sacellum illi simile, prope altare majus, arca marmorea & craticea ferrea ære publico constructis: & prima Dominica Junii, cum duobus diebus sequentibus, magno populi concursu in dicta ecclesia ad harum Reliquiarum honorem solenniter celebratur anniversarium, ex publicis illius loci decretis & statutis. Caput S. Secundi, argenteo ornatu decoratum, [Translatio anni 1572 in aliud sacellum:] intra tabernaculum ex aurichalco confectum, & a docta manu celatum atque aureatum, multis votis argenteis hinc inde pendentibus, per totum fere oppidum summa cum reverentia, comitantibus Religiosis, Magistratu, Militia, & reliquo Populo, solenniter defertur. In reditu vero processionis, dicta Universitas quotannis candelarum & cereorum libras decem offert. In loco ubi fuerunt repertæ dictæ Reliquiæ, in dicto Monte-veteri, extat hodie ecclesiuncula dicata D. Secundo, [ubi Sanctia Prætore & Magistratu annuo censu honorantur:] quæ est titulus Beneficii simplicis, perpetuam residentiam non requirentis. Accedit ad S. Secundi venerationem, quod ubi primum novus Prætor pervenit ad terram hanc Pergulæ, ex antiqua consuetudine & statuto, tenetur visitare Reliquias S. Secundi, comitantibus Magistratu & multis civibus; & offerre cereos & florenum unum monetæ veteris ad minimum, antequam juret se fideliter operam præstituturum, in suo munere rite legitimeque fungendo. Eadem habemus confirmata per Epistolam ipsiusmet Gubernatoris Pergulani, D. Ioannis Francisci Leta, scriptam ad prælaudatum P. Dominicum Frederici, Pergulæ die XXVIII Martii anni MDCLXXXVIII, [capita vero quotannis ostenduntur.] quam epistolam autographam asservo; & ex ea etiam nobis constat, dictum caput S. Secundi solum proceßionaliter circumferri; alia autem duo capita, prædictæ proceßionis tempore, conspicienda præberi aperta crate: cujus quinque claves habeantur; tres in potestate Priorum Universitatis Pergulanæ, duæ penes Patres Augustinianos servari solitæ: quorum Religiosorum in dicto loco antiquitas hinc melius illustratur, quam ex Alphabeto Augustiniano Herreræ, qui illius Conventus memoriam nullam potuit invenire ante annum MCCCLXXXVIII.

[13] Quod nunc attinet ad controversiam, inter tres civitates, [S. Secundi Reliquiæ videntur Ameria ablatæ] propositam in Commentario prævio Henscheniano; puto rem sic posse definiri, ut, Ameriensibus, nullas nunc amplius Reliquias S. Secundi ostendere valentibus, ablatæ illæ fuerint, post compositam istic illius Legendam, in qua ejus ut adhuc præsentis fiebat mentio; traductæque ad suburbanam Eugubio ecclesiam Canonicorum Regularium; [Eugubium,] eodem forte tempore, quo Eugubium allata sunt SS. Mariani & Jacobi, Secundini & Agabii, Martyrum Cirthensium, corpora. Et hæc quidem primum cesserint ecclesiæ Cathedralis Canonicis, a Priore suo S. Ubaldo, necdum Episcopo, sub annum MCX ad Regularem vitæ communis formam adductis. Cum autem alia nova Cathedralis, sub nominibus SS. Mariani & Jacobi, anno MCXC haberetur perfecta, & ex veteri in novam transferenda essent Sanctorem corpora; sicut divinitus factum est, ut corpus S. Ubaldi Episcopi extra urbem efferretur, [indeque post unum alteramve Translationem] sursum in montem ad locum nunc ipsi proprium; sic etiam factum videtur, alio quocumque modo, ut SS. Secundini & Agabii Reliquiæ deorsum veherentur ad S. Secundi Regularem item ecclesiam; unde contigerit ut communi cum S. Secundo cultu deinceps honorarentur, die X Maii, sicut ibi inter Prætermissos est dictum.

[14] [caput cum ossibus S. Justinæ Pergulam,] Hoc tamen non obstante, factum esse potuit, ut capita cum potioribus oßibus, cumque corpore alicujus S. Justinæ, V Idus Iunii eatenus cultæ, delata fuerint ad extimos Eugubinæ diœceseos fines; ubi, præ nominibus Secundini atque Agabii, placueriut nomina Secundi & Agapiti, tamquam famosiorum vulgo Martyrum, itaque creditus prior sit passus die X Maii, posterior vero cœptus communi cum S. Justina cultu honorari die IX Junii: præ qua deinde Pergulanis, sacrum istum thesaurum nactis, placuit assumere primam mensis Dominicam, quia ipsis Kalendis passus creditur prope Ameriam sanctus Secundus; quem Eugubini & Pergulani simul quidem sibi vindicant, simul tamen habere, saltem totum, non possunt. Habebunt autem suum singuli totum, si alterum Romanum, alterum Afrum credere velint; an autem alterutrius, vel etiam alicujus tertii sit brachium, quod Patres Servitæ habent in sua Sacristia Viterbii; argento inclusum, nequeo divinare.