17. September

DIES DECIMA SEPTIMA SEPTEMB.

SANCTI, QUI COLUNTUR XV KAL. OCTOBR.

Sanctus Heraclides martyr in Cypro.
S. Myro Episc. martyr in Cypro.
S. Ariadne martyr, Prymnesiæ in Phrygia Salutari.
S. Justinus presbyter Martyr, Romæ.
S. Narcissus M. Romæ.
S. Crescentio M. Romæ.
S. Socrates M. in Anglia.
S. Stephanus M. in Anglia.
S. Floscellus puer M., qui colitur Belnæ in ducatu Burgundiæ.
S. Agathoclia ancilla M.
S. Valerianus M.
S. Macrinus M.
S. Gordianus M.
S. Theodora matrona, Romæ.
S. Satyrus conf., Mediolani.
S. Rodingus vel Chraudingus, fundator & abbas Bellilocensis, prope Bellum-locum in Campania Galliæ.
S. Lambertus seu Landebertus, episcopus Trajectensis & martyr, & ea occasione BB. Petrus, Andoletus &c., Leodii in Belgio.
S. Columba virgo sanctimonialis M., Cordubæ in Hispania.
B. Reginaldus eremita, cultus in ecclesia Melinæensi prope Flexiam in provincia Andegavensi.
S. Hildegardis virgo, magistra sororum Ord. S. Benedicti in Monte S. Ruperti juxta Bingium in diœcesi Moguntina.
B. Gandolphus conf., presbyter Ord. S. Francisci, Politii in Sicilia.
B. Petrus Arbuesius, Canonicus regularis Mart., Cæsaraugustæ in Hispania.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.

Philippus, ex monacho Eremi Sanctæ Crucis fontis Avellanæ factus episcopus Nucerinus in Umbria, apud Ughellum tom. 1 Italiæ sacræ recusæ col. 1067 inter episcopos Nucerinos memoratur cum titulo Beati, diciturque obiisse anno 1285, die 21 Januarii; sed adjungit Ughellus, in antiquo Calendario Fontis Avellanæ diem ejus obitus notari 17 Septembris his verbis: XVII Septemb. obiit D. Philippus episcopus Nucerinus monachus congregationis. Vitam Philippi in variis Opusculis scripsit Ludovicus Jacobillus, & ubique cum titulo Beati; primo in Opusculo de Sanctis & Beatis Gualdensibus pag. 99, ubi obitum Philippi figit 21 Januarii; rursum eamdem Vitam cum aliqua diversitate edidit in Opere de Sanctis Umbriæ tom. 1 pag. 111, ibique eumdem obitus diem statuit, monet tamen, alios obitum Philippi figere 17 Septembris. Verum dum tertio de Philippo egit in Chronologia Episcoporum Nucerinorum, obiisse eum dixit die 17 Septembris, ut ibidem videri potest pag. 88 Demum tom. 3 de Sanctis Umbriæ pag. 350 iterum agit de Philippo episcopo, & mortuum dicit anno 1285, die 17 Novembris. Ex omnibus his quid de die mortuali concludere debeam, hactenus ignoro. Indicia cultus publici, quæ profert Jacobillus, non sunt etiam certa. Quare examen omnium lubens remitto ad supplementum Operis	XXI Januarii
Charalampi cum Pantaleone & Sociis hodie breviter meminerunt Menæa & Menologium Sirletianum, verisimiliter quia simul in eadem ecclesia Constantinopoli fuerunt culti. De Charalampo & Sociis actum est ad	X Febr.
S. Hoïldis virginis translationem hac die celebrari Trecis in Campania, scribit N. Des Guerrois in Opere de Sanctis, quorum reliquiæ Trecis servantur. De S. Hoïlde egerunt Majores nostri ad	XXX Aprilis.
SS. Justini & Similini presbyterorum & confessorum memoria hodie a Molano celebratur in additionibus ad Usuardum, uti & a Saussayo in Supplemento Martyrologii Gallicani, a Canisio in Martyrologio Germanico, & Ferrario. Omnes laudant S. Gregorium Turonensem, qui de illis agit lib. de Gloria Confessorum cap. 49. At Similinus ibidem in editione Ruinartii vocatur Misilinus. De utroque jam apud nos actum est cum aliis Martyrologiis, de Justino nimirum die 1 Maii, de Misilino, aut Missolino die 24 ejusdem mensis. Adeat igitur studiosus lector dies	I Maii.
&	XXIV Maii.
Odo, presbyter Ordinis Prædicatorum, Gandavi in Flandria memoratur cum titulo Beati apud Jacobum Lafon in Anno Dominicano. At de cultu ipsius nihil novimus, & jam in Prætermissis memoratus est ad	XIX Junii.
S. Pantaleonem martyrem cum Charalampo & Sociis hodie breviter annuntiari a Græcis, idque verisimiliter fieri, quia Constantinopoli simul in eadem ecclesia coluntur, supra monui. De S. Pantaleone apud nos actum est ad	XXVII Julii.
SS. Pistis, Elpis & Agape cum matre Sophia, Latine Fides, Spes, Charitas, & Sapientia, memorantur hodie in Menæis Græcis, & in Menologio Sirletiano, At de iis actum est, ut jam heri dictum, die	I Augusti.
Sidonii, nescio cujus, mentio sit ultimo loco in Martyrologio Labbeano, apud nos tom. 7 Junii edito. Si forte indicetur S. Sidonius Appollinaris, actum de eo est ad	XXIII Augusti.
S. Nicolai Tolentinatis Octava annuntiatur apud Belinum. Actum est de Sancto	X Septemb.
S. Mauritii episcopi conf. mentio fit in codice Usuardino Bruxellensi, & in additionibus Mss. ejusdem urbis ad Grevenum. Forte legendum erit Maurilius, de quo actum est ad	XIII Septembris.
SS. Emiliani (alias Emilæ) & Hieremiæ martyrum Cordubensium meminit hodie Usuardus, quem alii etiam secuti sunt. Acta data sunt ad	XV Septembris.
SS. Maximi & Theodoti martyrum in Græcia memoriam ad hunc diem repetit Galesinius. De illis una cum Asclepiodota, quibuscum etiam repetuntur in Menæis, egimus	XV Septembris.
S. Merinus abbas hodie est apud Camerarium. Vide dicta in Prætermissis ad	XV Septembris.
SS. Luciæ & Geminiani martyrum ad hunc diem memoria est in Menæis & Menologiis Græcorum. At de illis egimus cum Martyrologio Romano ad	XVI Septembris.
S. Euphemiæ martyris memoria repetitur hodie in Fastis Hieronymianis apud Florentinium, ubi etiam habetur	XVI Septemb.
BB. Petri & Adoleti, tamquam martyrum cum S. Lamberto in Catalogo generali meminit Ferrarius. Dantur hodie Acta S. Lamberti, ibique examinabitur, quidquid ad comites ipsius Petrum & Adoletum spectat.
Alpaïs pœnitens pluribus commemoratur apud Rayssium in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii.
Lambertus monachus Valcellensis, ut venerabilis, memoratur apud laudatum Rayssium.
Broganus, ut Sanctus laudatur apud Colganum in Opere de Sanctis Hiberniæ tom. 1 pag. 515, ubi dicitur scripsisse Vitam metricam S. Brigidæ, vocaturque Broganus, cognomento Cloen. In Annotatis ad hæc pag. 518 subjungit Colganus: S. Broganus, qui in ecclesia de Rostuirck in Ossoria colitur XVII Septembris, juxta Marianum, Gormanum, Calendarium Casselense, & alios: nam illa ecclesia est vicina monti Bladhmay & ecclesiæ Cluainmorensi, ubi scholiastes hujus hymni supra in præfatione asseruit, hymnum compositum esse. Hæc sane viderentur sufficere ad cultum Brogani asserendum; si alia non obstarent, ac dubitationem ingererent. Verum Broganum non invenio in amplissimo Sanctorum Hibernorum catalogo, qui impressus anno 1621 multo etiam plures ut Sanctos continet, quam revera colantur in Ecclesia. Non occurrit, inquam, in illo Catalogo, nisi forte idem sit cum Brochano episcopo, qui ibidem recensetur ex Vita S. Patricii per Jocelinum scripta, ubi cap. 50 apud Colganum Brochanus sine titulo Sancti laudatur ut episcopus, & filius sororis S. Patricii. In Annotatis ad locum allegatum Colganus promittit, se acturum de Brocano, ut ibi scribitur nomen, ad VIII Julii & XVII Septembris. At eo usque Opus suum non produxit. Allegatis tamen verbis utcumque insinuat, eumdem sibi videri, qui VIII Julii & qui XVII Septembris memoratur. Quidquid sit, ad VIII Julii Brocanum in Prætermissis tantum memoravit Sollerius noster; sed quæ de illo protulit, diversa videntur ab iis, quæ de hodierno asseruit Colganus. Nihil igitur definio; idemne sit hodiernus, an distinctus, non inquiro. De cultu vero mihi non satis constare dico, cum forsan allegata Colgani verba nihil significent, nisi memorari a laudatis martyrologis Broganum in ecclesia, ubi defunctus aut sepultus est. Si revera colatur, libenter dubitationem deponemus post debitam instructionem.
S. Tarrasis, aut Tarasii, confessoris hodie memoriam annuntiat Grevenus, ita scribens: Tarrasis confessoris, cujus corpus juxta Constantinopolim in spelunca repertum, titulo apposito: Hic requiescit corpus S. Tarrasis confessoris, in urbem primum regiam, deinde Venetias translatum, in monasterio B. Zachariæ quiescit. Hisce fere consonant Molanus in Additionibus ad Usuardum, Maurolycus in suo Martyrologio, Canisius in Germanico, & Ferrarius in Catalogo Generali. Pluscula habet Petrus de Natalibus in Catalogo Sanctorum lib. 8 cap. 37, ubi sub titulo de S. Tharrasi confessore ita scribit: Tharrasis confessor, Græcia, ut creditur, oriundus: eo quod de vita ipsius nihil certum habetur, confessione Christi & pœnitentia clarus apud Constantinopolim eremi incola, angelicam vitam duxit, ubi in pace quievit. Corpus autem ejus in spelunca repertum est (in qua & pœnitentiam egisse putatur,) cum titulo in tabula scripto: Hic requiescit corpus sancti Tharrasis confessoris. Quod inde levatum tempore Alexii confessoris, intra urbis regiæ ambitum honorifice sepulturæ traditum est. Processu vero temporis inde translatum fuit Venetias ab ipsius patriæ civibus: atque in monasterio S. Zachariæ depositum quiescit. Cujus translatio facta est XV Cal. Octobris. Nam de eo, quo tempore floruit, quove die ad Christum migravit, aliter reperiri non valuit. Hactenus Venetus ille scriptor. Monasterium autem S. Zachariæ, in quo depositum Tarrasii corpus testantur varii, est monialium Ordinis S. Benedicti. Ex dictis incertum est, cujus Tarrasii sit istud corpus. Verum ad XXV Februarii egimus de S. Tarasio patriarcha Constantinopolitano,, cujus corpus sepultum est extra Constantinopolim in monasterio, quod ipse exstruxerat in sinistra parte Bosphori Thracii, ut habet Vita num. 16. Hunc vero sepulturæ locum si conferamus cum Historia translationis, ab Andræa Dandulo scripta in Chronico Veneto, dubitare non poterimus, quin corpus sit S. Tarasii patriarchæ, licet id Dandulus ipse ignorasse videatur. Accipe igitur relationem Danduli ex Chronico, sicut editum est tom. 12 Scriptorum Italiæ, ubi col. 236 hæc leguntur: Hoc tempore, Imperante Basilio apud Græcos, corpus Sancti Tharasii taliter Venetias translatum est XVI * Kalendas Octobris. Quidam namque mercatores Veneti ad promontorium quoddam pervenerunt, cui nomen Chilendro, & dum moram ibi contraherent, quidam sacerdos Mathemaucensis ecclesiæ cum duobus sociis Petro & Joanne ad ecclesiam, quam prope sitam audiverat, orationis causa profectus est; & cum illuc appropinquassent, monasterium cernunt, sed in eo neminem reperiunt. Cumque sacerdos ecclesiam intrare vellet, inspiratus intelligit sibi dici: Tolle hoc corpus sanctum, & defer tecum. Cum autem corpus ubi esset ignoraret, utpote qui numquam affuerat, super ecclesiæ pavimentum se stravit, & lachrymabiliter divinam precabatur Clementiam, ut si Divina fuerit commonitio, sibi plenius referetur. Surgit autem post orationem, & ei suggerebatur, ut tolleret corpus sanctum. Cœpit ergo per ecclesiam omniquaque respicere, & tandem ad altare accedens, videt superius Sancti imaginem, cujus subscriptio erat Sanctus Tharasius: videtque in pariete pannum affixum. Quo elevato, per fenestram intra speluncam quamdam aspexit. Ibi enim sanctum jacebat corpus serico panno velatum, quatuor lampadibus ardentibus ante eum. Casu autem quodam sacerdos manu læsus erat, eamque ad collum pendentem tenebat. Ut vero fenestræ eam apposuit, continuo sanitatem recepit. Lætus igitur & animosior factus, securus manum imposuit; ut probaret, si corpus movere posset. Cum igitur sinistra manu apprehendisset, tanta corpus agilitate sublevatum est, ut vivens videretur ipse consurgere, & dicere: Tolle me, quia tecum venire præsto sum. Sublatum igitur corpus ad navem, quæ tribus milliaribus aberat, celeriter portant, cujus dominus & patronus erat vir nobilis & devotus Dominicus Dandulo, qui læto animo corpus sanctum cum reverentia suscepit; a quo degradando duo duces, videlicet Henricus Dandulo, & nos Andreas qui loquimur, originem duximus. Non multo autem post corpus sequuntur monachi cum lachrymis ululantes, atque proclamantes: Reddite nobis Patrem nostrum, crudeles homines; hinc exire non poteritis, nisi reddatis eum. Una alia vice quidam exteræ nationis unum ipsius dentem furati sunt, & donec redderent, nequaquam exire potuerunt. Veneti autem se ad reditum parant, eorumque verba contemnunt; & cum aliæ naves procellarum violentia jactarentur; illa, in qua erat pretiosus thesaurus, quasi anser natare super undas maris videbatur. Cum reverentia igitur multa deducitur: & devotione incomparabili ab episcopo, clero, & populo Venetiarum suscipitur, potissime a monialibus sancti Zachariæ, ubi tunc ducentarum ancillarum Christi collegium manebat, ibique sacrum corpus depositum est. Patuit autem incunctanter tam ex loco, quam ex habitu, quod heremiticam duxerat vitam, nam post tergum cujusdam feræ pellem quasi pro pallio habere videbatur. Hæc laudatus Dandulus, qui seculo XIV Venetiarum dux fuit, & pro tempore suo admodum eruditus. Cangius in Constantinopoli Christiana lib. 4 pag. 190 eamdem translationem recitavit ex Chronico Ms. Danduli, quod asservatur in bibliotheca regia Parisiensi. Video tamen, subinde verba aliqua esse mutata: quod mirandum non est, quia Muratorius, qui Chronicon edidit, in præfatione conqueritur de mendis codicum, in quibus illud habetur. Quod præcipue ad nos spectat, apud Cangium ad nomen Tarasii additur patriarchæ, sed putem esse vocem adjectitiam, cum Veneti ignoraverint esse corpus S. Tarasii patriarchæ, ut liquet ex ultimis vocibus: Patuit autem incunctanter tam ex loco, quam ex habitu, quod heremiticam duxerat vitam &c. Non recte quidem ratiocinabantur Veneti, quando ex iis indiciis colligebant, Tarasium eremitam fuisse. At in eum errorem non incidissent, si novissent S. Tarasium patriarcham illius monasterii fuisse fundatorem, & in eodem sepultum. Nam ex eo clarum videtur, corpus S. Tarasii patriarchæ translatum esse Venetias. Hujus vero translationis adjuncta omnia latius examinari poterunt in Supplemento Operis ad diem, quo de S. Tarasio patriarcha Constantinopolitano actum jam est,	XXV Februarii.
Paulus de Trincis, sæpe vocatus Paulutius, frater Ordinis Minorum, & præcipuus promotor reformationis Observantium, non solum in Martyrologiis Franciscanis ad hunc diem memoratur cum titulo Beati apud Arturum a Monasterio, sed etiam in variis Opusculis a Ludovico Jacobillo Beatus nominatur, & ab aliis pluribus. Defunctus est hoc die 17 Septembris Fulginei, anno 1390, ut vult Jacobillus, qui Vitam Pauli separato etiam Opusculo Italice edidit anno 1627. Exhibet ibidem imaginem venerabilis Pauli radiis illustratam, sed nullibi dicit, antiquitus eo modo fuisse depictam. Unicum affert antiqui cultus signum pag. 90 asserens, capellam aliquam vetustate collapsam esse, quæ jam erecta fuerat memoriæ B. Pauli. Verum non possumus indubitatam habere fidem assertioni probationibus destitutæ, cum aliunde perspectam habeamus facilitatem Jacobilli in asserendo ex conjecturis aut incertis traditionibus. Quare, priusquam Paulum Trincium Beatis inseramus in Opere nostro, certiora requirimus legitimi cultus testimonia, libenter scripturi de Viro gestis & virtutibus illustri, ubi dubitatio de cultu exempta fuerit.
Jacobus, laïcus Ordinis Minorum, Tiferni in Umbria annuntiatur hoc die in Martyrologio Franciscano cum titulo Beati. Accedit Jacobillus in Sanctis Umbriæ tom. 2 ad hunc diem, & Angelus Conti in Opusculo Italico de Sanctis & Beatis Tifernatibus pag. 83. Hi duo asserunt, corpus, quod ante sepultum jacebat post altare majus, anno 1620 fuisse translatum ad sacellum ejusdem ecclesiæ, ibique in arca inaurata supra altare illius sacelli locatum: atque ibi quotannis visitari a populo. Agerem haud dubie de Jacobo ut Beato, si illa translatio centum annis præcessisset celebrem Urbani VIII Bullam, quia sic qualemcumque Jacobi cultum satis probatum haberemus. Verum, cum nullum aliud cultus argumentum afferatur, illaque translatio paucis tantum annis laudatam Bullam præcesserit, cultus immemorialis non satis certus nobis apparet: eaque de causa sufficiat interim hæc annotasse.
Agnes & Clara, virgines Ordinis S. Claræ, a variis scriptoribus ita celebrantur, ut plane crediderim, nos de iis acturos inter Beatas. Omnibus vero diligenter expensis, mediam viam inire statui: neque enim invenio tam certa publici & satis antiqui cultus indicia, ut nulla remaneat dubitatio. Itaque spectantia ad præclaras istas Virgines, quarum gesta minus cognita sunt, compendio hic exhibebo. Ambæ Assisio in Hispaniam & Barcinonem dicuntur missæ a S. Clara, cujus Agnes dicitur fuisse consanguinea, & Clara rursum consanguinea Agnetis. Certius est, primum Ordinis S. Claræ monasterium a dictis Virginibus Barcinone fundatum & inhabitari cœptum anno 1233, ut varii auctores affirmant. Prima illius monasterii præfecta, &, ut certe nunc vocatur, abbatissa, fuit Agnes, quæ cum fama sanctitatis obiit anno 1281, die XVII Septembris, secundum epitaphium ejus sepulcro insculptum, quod Hispanice exhibet Franciscus Diago in Historia comitum Barcinonensium lib. 3 cap. 8. At Waddingus in Annalibus Minorum ad annum 1281 exhibet idem Epitaphium, sed nonnihil in die & anno obitus diversum, illudque dicit, suo etiam tempore conspectum fuisse lapidi marmoreo insculptum eo loco, ubi ante translationem Agnes fuerat sepulta. Verba subjungo: Hic est sepulta sancta virgo Agnes, quæ hujus monasterii per quadraginta & septem annos & amplius prima abbatissa existens, tanto in morte & post gloriosa coruscavit miraculis, quanto, dum viveret, sanctitate vitæ & claritate famæ præfulsit. Obiit autem anno Domini MCCLXXX Kal. Octobr. feria IV. Apud Diagum vero ultima verba sic habentur: Obiit anno Domini MCCLXXXI, XV Kal. Octobr. in feria IV. Dies 17 Septembris erat anno 1281 feria quarta, ut colligitur ex littera Dominicali, quæ illo anno erat E. Verum anno 1280 tam 17 Septembris, quam 1 Octobris, quæ est dies in Latino Epitaphio expressa, erat feria tertia. Itaque præferendum videtur Epitaphium, prout Hispanice legitur apud Diagum, morsque Agnetis figenda anno 1281, die 17 Septembris. Clara vero non diu post obiisse dicitur; sed tempus propius non assignatur. De prima sepultura ad annum 1281 hæc scribit Waddingus: Utraque sepulcrum accepit sub dio in cœmeterio, quod postea hortus evasit, ubi detectæ beneficio magni splendoris, super sepulcra cælitus noctu coruscantis, translatæ sunt ad sacellum S. Joannis, & repositæ honorifice in duabus arculis ligneis, bysso & auro coopertis. Tum describit statum, in quo utraque inventa est. Verum non potui ullum reperire argumentum idoneum, quo evincam, laudatas Virgines ante sub dio sepultas fuisse, ac deinde ad sacellum S. Joannis translatas. Quin & Epitaphium insinuat, ab initio sepultas fuisse in sacello S. Joannis, ibique mansisse in primo sepulcro usque ad annum 1601, quando locus sepulcri mutatus est, ut partim esset intra chorum, partim in anteriori parte sacelli, ubi est populus. In hac translatione facta sunt, ut liquet ex Actis a notario scriptis, quorum exemplar habeo, quæ ad aliam translationem, verisimiliter numquam factam, refert Waddingus. Fuit revera in illa translatione, qua ambarum corpora die 28 Februarii ad alium ejusdem sacelli locum delata sunt, aliquid solemnitatis, præsente episcopo cum sex abbatibus. Celebratum est divinum Officium: dixit ad concionem episcopus. Attamen in Actis non invenio, corpora publicæ venerationi fuisse exposita. Præterea translatio, anno 1601 ob privatam devotionem monialium ab episcopo facta, non est satis antiqua ad probandum cultum immemorialem, nec ullum aliud invenio publici cultus indicium. Qua de causa a titulo beatitatis dando cogor abstinere hactenus, sicut caute abstinuerunt Majores nostri in Prætermissis ad 28 Februarii, ubi memoratur jam dicta translatio; & solum moneo, in cœnobio Barcinonensi, ubi corpora servantur, non exstare Vitam Ms. Agnetis & Claræ, ut aliqui crediderunt.
Sensum, laïcum Ordinis Minorum, pietate & virtutibus inclytum, hodie producit Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano cum titulo Beati. Eumdem titulum venerabili huic Viro attribuit Jacobillus in Opere Italico de Sanctis & Beatis Umbriæ tom. 2 pag. 259, ubi ipsius Vitam compendio enarrat. At illorum loquendi modus non sufficit nobis ad agendum de Senso, tamquam de Beato, cum ipsi titulo beatorum quosvis pios facile donarint, maxime primus, quem alter sine alio examine sæpe sequitur. Waddingus Sensum laudat ad annum 1370 & seqq., sed a titulo beati abstinet; alii vero nulla ecclesiastici cultus indicia proferunt. Itaque de hoc Viro venerabili videri possunt allegati auctores, Plures etiam alii sine probatione cultus apud Arturum laudati sunt, de quibus ille consuli potest. Nos tamen etiam agemus de uno ex illis, cujus cultus ostendi potest.
Casimiri, abbatis Olivensis, Ordinis Cisterciensis prope Gedanum in Prussia, ut martyris & Sancti, memoriam annuntiat Henriquez, quem & Chalemotus & Bucelinus in suis Menologiis sunt secuti. At non allegat ea cultu ecclesiastici indicia, quibus de eo nobis constare possit.
Clara Bugia, virgo Ordinis S. Claræ Venetiis, laudatur cum titulo Beatæ apud Benignum Fremaut in Opere Belgico de Vitis Servorum Dei Ordinis S. Francisci ad hunc diem, ubi compendiosam dat Vitam. Verum certa publici cultus indicia non affert: & Waddingus, qui Claræ gesta memorat ad annum 1514 num. 12 & seqq. Beatæ titulo eam non honorat. Quare eam interim prætermittimus, uti & Beatricem Venieri, quam simili titulo honorat Fremautus.
Ervagindi Conf. meminit codex Bruxellensis in Usuardo Sollerii. At illum, cum ponatur in Waslagio, eumdem credimus cum Chraudingo, aut Rodingo, cujus nomen varie admodum scriptum & luxatum reperitur, & de quo hodie agemus.
Martyres aliquot & forsan etiam confessores tanta cum confusione & luxatione nominum proferuntur hodie in Martyrologiis Hieronymianis, ut nec de numero illorum, nec de loco martyrii aut mortis, certi aliquid statuere valeam. Quare satis mihi erit apographorum verba huc transferre. Textus Florentinii post annuntiatam Chalcedone S. Euphemiam, de qua pridie egimus, sic habet: Saleosi. Suiportio depositio S. Pauli episcopi. Macrobi. Gaudiani. Ysici episcopi & martyris. Codex Corbeiensis, ibidem in Annotatis laudatus, tantum differt in ultimo, quem ita annuntiat: Isici martyris. Magis differt vetustissimus codex S. Willibrordi, seu Epternacensis, apud Florentinium Antverpiensis dictus, cum ista contineat: Saleoti, Stoporci, Paulini episcopi, Macrobi, Gaudiani, Husici. Hic omnia videntur esse Sanctorum nomina, omnesque videntur locari Chalcedone cum S. Euphemia, cum in aliis Suiportio, locum potius insinuare videatur, quam nomen Sancti. Tria Martyrologia contractiora, in multis invicem consentire solita, tres ex omnibus sine loco afferunt, eosque iisdem his verbis enuntiant: Pauli, Isici martyris, Macrobi. In aliis Martyrologiis vetustis nihil de his invenio.
Madilama, ut sancta virgo Martyr, reperitur in Fastis Alexandrino-Æthiopicis apud Jobum Ludolfum. Ejusdem fit mentio in alio Coptorum Menologio, imperite Latine reddito, ubi virgo vocatur sine mentione martyrii. Castellanus Madilamam memoravit ex laudatis Fastis. At nobis non satis nota est ad eamdem inter Sanctos locandam.
Germanus abbas notatur in additionibus Bruxellensibus ad Grevenum; sed sine adjunctis, ex quibus nosci possit.
Hodiani nomen est in Martyrologio Augustano. At legendum Gordiani, de quo cum duobus Sociis infra agetur.
Landomari, in indice Laudomari, episcopi confessoris, meminit Florarium Ms. Sanctorum. Aut nomen corruptum est, aut Episcopum illum necdum novimus.
Leandræ virginis mentio est apud Grevenum, & in Florario Ms. Sanctorum, at nihil adjungitur. Suspicor esse nomen luxatum aut S. Landradæ, aut alterius Sanctæ, vero nomine satis notæ.
Stephanus, Conversus Ordinis Cisterciensis, in Clara-valle, cum titulo Beati, memoratur in Menologiis Cisterciensibus, ac miraculis post mortem claruisse dicitur; sed nulla proferuntur publici cultus indicia.
B. Ursulinæ virginis mentio est in additionibus Mss. Bruxellensibus ad Grevenum; sed sine aliis adjunctis: neque ullibi quidquam de beata aliqua Ursulina reperimus.
Robertus Bellarminus, ex Societate Jesu S. R. E. Cardinalis, magna sanctitatis fama hoc die obiit Romæ. Verum necdum de viro virtutibus & meritis alias inclyto agere possumus: acturos tamen aliquando aut nos aut posteros nostros confidimus.
Desiderii martyris hodie meminit Martyrologium Morbacense apud Martenium tom. 3 Anecdot. Puto designari S. Desiderium episcopum, ut fertur, Rhedonensem, qui cum Reginfrido archidiacono suo occisus est in Alsatia. Desiderii simul & Reginfridi meminit Martyrologium Usuardinum Hagenoyense, hac ex parte auctum, uti & Greveni editio. Solum Desiderium ponit codex Montis Sancti cum titulo Rudunensis episcopi. Plura Martyrologia utrumque simul annuntiant	XVIII Septemb.
SS. Joannis, Victoris & Stephani martyrum apud Marsos memoriam in utroque Sanctorum Catalogo hodie recolit Ferrarius. Verum ipse eosdem reducit die sequenti, quo coluntur	XVIII Septemb.
SS. Sophia & Irene MM. hodie memorantur in Menologio Sirletiano. At redeunt die sequenti, quo adscriptæ sunt Martyrologio Romano & Menæis	XVIII Septemb.
S. Eustorgius Mediolanensis episcopus memoratur hodie in Florario Ms. Sanctorum. At in Romano Martyrologio & in Mediolanensi	XVIII Septembris.
S. Thomæ a Villa nova episcopi hodie meminit Balinghem in Kalendario Mariano. Colitur in Ecclesia die	XVIII Septemb.
Constantini, alias Constantii, aut Constantiæ, cum socio Sanctino aut Sanctia, meminerunt apographa Hieronymiana; annuntianturque in Nocera aut Nuceriæ, quod in idem recidit. In contractioribus, quæ apud nos data sunt tom. VII Junii, magna similiter est varietas. Cum tamen ubique Nuceria assignetur horum Martyrum palæstra, ibique tam in Martyrologio Romano, quod pro ordine dierum sequimur, quantum fieri potest, quam in aliis pluribus, memorentur biduo serius Felix & Constantia martyres, omnes istas varietates remittimus ad	XIX Septemb.
Martyrum centum hodie meminit Galesinius cum Menæis, ubi hi annuntiantur in Ægypto, & mox agitur de Peleo & Nilo, ac demum de Martyribus Palæstinis. De omnibus istis simul agitur in Menologio Basiliano, quo etiam die Romano Martyrologio inserti sunt,	XIX Septemb.
Simon eremita Camaldulensis cum titulo Beati ad hunc diem memoratur apud Castellanum; sed a pluribus refertur ad diem, quo obiisse etiam legitur in Historia Ordinis Camaldulensis lib. 2 cap. 50, & quo cultus examinari poterit,	XIX Septembris.
S. Hiltrudis elevatio commemoratur apud Molanum, aliosque martyrologos recentiores. De Hiltrude agetur cum Martyrologio Romano ad	XXVII Septemb.
Sigebertum regem Orientalium Anglorum hodie dat Castellanus. At Martyrologio Anglicano insertus est ad	XXVII Septemb.
S. Francisci stigmata hoc die celebrantur in Ecclesia, & in multis Martyrologiis. At de iis agetur, quando dabitur Sancti Vita, die	IV Octobris.
Monachi conf. in Hibernia mentio fit in impresso Catalogo Sanctorum Hiberniæ, notaturque hic dies 17 Septembris, ac laudatur Martyrologium Cartusianorum, cujus auctoritas nobis non sufficit, præsertim cum in variis Sanctorum Hibernorum catalogis eumdem non reperiamus. Redit tamen Monachi memoria in Greveno, quo die ulterius de cultu inquiri poterit, ad	XVII Octob.
S. Florentii Auracisensis (lege Arausicani) episcopi & conf. mentio est in Florario Ms. Sanctorum. At toto mense e loco suo motus est; nam colitur	XVII Octobris.
Theodote martyr Menæis impressis hodie inserta est cum prolixo elogio. At eadem recurrit in Menæis, quo etiam die est in Menologiis, cum Socrate presbytero	XXI Octobr.
S. Gebetrudis, Habendensis in Lotharingia abbatissæ, inventio hodie memoratur in Usuardo Sollerii nostri ex codice Montis-sancti. Natalis S. Gebetrudis, ut jam insinuatum est ad 20 Augusti, veniet die	VII Novembris.
Tobias, quintus episcopus Hierosolymitanus, insertus est Martyrologio universali a Castellano, forte ob ea, quæ ex Theodorico Pauli dedit Papebrochius noster in Catalogo Patriarcharum Hierosolymitanorum ante tom. III Maii pag. VI. At jam observavit ibidem Papebrochius, memoriam Tobiæ, cujus gesta ignota sunt, neque in Græcorum, neque in Latinorum Fastis ullis antiquis occurrere. Addit tamen Tobiæ Hierosolymorum episcopi memoriam recurrere, (quando res ulterius examinari poterit) in Florario Ms. Sanctorum ad	XVII Decemb.

[Annotata]

* apud Cangium VII

DE SS. HERACLIDE et MYRONE
EPISCOPIS MM. IN CYPRO INSULA.

Sec. I et forte II.

SYLLOGE.
Ex Martyrologiis & Vita S. Auxibii.

Heraclides martyr in Cypro (S.)
Myro Episc. martyr in Cypro (S.)

AUCTORE J. S.

Menologium Græcorum, quod Latinum fecit Sirletus, hodie tres una Martyres videtur annuntiare, [Horum Martyrum memoria in Fastis & cultus:] cum ita habeat: Eodem die natalis beatorum martyrum, Heraclidis episcopi Tamasi Cypri, & sanctarum feminarum Sophiæ & Irenæ. Verum Sophia & Irene disjunguntur ab Heraclide in Menæis, & ibi, uti & hic rursum, memorantur die sequenti, quo de illis agemus cum Martyrologio Romano. In Menæis impressis alius cum Heraclide hodie jungitur. Græce enim habent, quæ subjungo Latine: Eodem die sacrosanctorum martyrum Heraclidis & Myronis episcoporum Tamasiensium in Cypro. Potest sane eodem die utriusque memoria celebrari, etiamsi eodem die & anno non sint defuncti, si ejusdem civitatis fuerunt episcopi. Lequienus in Oriente Christiano tom. 2 col. 1059 Heraclidem primum, & Mironem secundum ponit inter episcopos Tamasienses in Cypro, laudatque Stephanum Lusinianum in Historia Insulæ Cypri, quæ mihi deest. Lusinianus igitur non modo utrumque statuit episcopum, & utrumque martyrem; sed etiam, teste Lequieno, Ejus (Mironis) natalis solemnitatem mense Septembri a Cypriis agi solitam ait ipso die, quo Heraclidis.

[2] Verum memoria lapsus est Lequienus, dum hunc diem ex Menologio Græcorum dicit esse XXVII Septembris, [episcopi ambo fuerunt in Cypro.] cum sit XVII ejusdem mensis dies. Hoc die memoria horum Sanctorum etiam reperitur apud Maximum Cytheræum: & Ferrarius S. Heraclidem inseruit Catalogo suo generali, sed sine Socio, quod ignoraret Menæa Græca. In his autem annuntiationi adduntur duo hi versiculi:
Πυρᾷ τεθέντες Ηρακλείδης καὶ Μύρων,
Θεοῦ προσηνέχθησαν ὡς ὀσμὴ μύρου.
Rogo impositi Heraclides & Myro,
Deo oblati sunt ut odor unguenti.
Hi versiculi utcumque insinuant, igne combustos fuisse Sanctos. Id tamen ex illis omnino certum non est, quia auctor fortasse metaphorice loqui voluit; rogoque uti potuit pro quacumque corporis afflictione Martyribus illata. Utrum satis quoque certum sit, Myronem fuisse successorem Heraclidis in episcopatu Tamasiensi, non definio. Imo magis credo, S. Heraclidem ab initio Salaminensem potius fuisse episcopum, quam Tamasiensem. Certe id magis conforme videtur Actis mox laudandis, ex quibus gesta ipsius utcumque innotescunt. Utraque autem urbs apud antiquos notissima est. Salamis, aut Salamine, postea nomen mutavit, & Constantia dicta fuit, ac tum certe fuit totius Cypri metropolis ecclesiastica.

[3] [S. Heraclides conversus a S. Paulo, deinde a S. Barnaba ordinatus episcopus,] Pauca porro, quæ de S. Heraclide invenimus scripta, leguntur in Actis S. Barnabæ parum certis, & in Vita S. Auxibii Solorum in Cypro episcopi, quæ etiam auctorem non habet coævum; sed aliquot seculis posteriorem. In Actis S. Barnabæ, sub ementito nomine Joannis Marci scriptis, & apud nos editis ad XI Junii, sive tom. 2 dicti Mensis, ad propositum nostrum auctor de S. Barnaba, & S. Joanne Marco, cujus personam assumit, narrat sequentia: Cumque ab urbe Lapitharum (nota in Cypro) egressi fuissemus, per montes transivimus, & venimus in castellum nomine Lampadistum… Illic invenimus Heracleonem, & apud eum diversati sumus. Hic erat ab urbe Tamasiorum, qui venerat, ut suos viseret. Quem cum Barnabas inspexisset, agnovit eum esse, cui aliquando in urbe Cithiensium occurrit una cum Paulo; cui & Spiritum sanctum dederunt, & mutato nomine Heraclidem appellarunt: eumque in insula Cypro episcopum ordinavimus, & ecclesiam in spelunca apud Tamasum, & fratres, qui erant illic, una cum ipso instructos confirmavimus, & Dei sermonem illi commendavimus. Secundum hæc S. Heraclides fuit conversus a SS. Paulo & Barnaba, quando hi fuerunt in Cypro, ut refertur in Actis Apostolorum cap. 13. Episcopus vero ordinatus est a Barnaba & Joanne Marco, qui navigarunt in Cyprum, postquam Barnabas a Paulo separatus est, ut legitur Act. 15 ℣. 39. Deinde in dictis S. Barnabæ Actis pag. 434 rursum de S. Heraclide fit mentio. Nam ubi auctor dixerat, se cum Barnaba venisse Salamina, & ad loca vicina, hæc subjungit: Ibi rursus Heraclidem invenimus, quem studiose Christi Euangelium prædicare docuimus.

[4] Hisce conformia reperiuntur in Vita S. Auxibii Solorum in Cypro episcopi, [Pauli mandato postea S. Auxibium] quæ data est apud nos ad XIX Februarii, sive tom. 2. Nam Barnabas dicitur in secunda sua peregrinatione per Cyprum cum Joanne Marco venisse Salaminem: & deinde additur: Cumque Heraclidem insulæ archiepiscopum invenissent, agnitum prædicandi Christi Euangelii rationem eum edocuere, ecclesias atque in eis ministros constituere, eumque complexi, in pace solverunt. Postea in iisdem Actis dicitur S. Paulus Apostolus misisse Epaphram & Tychicum, aliosque nonnullos in Cyprum … ad Heraclidem insulæ archiepiscopum, eidem scribens, ut Epaphram Paphi, Tychicum Neapoli episcopum constitueret. In urbibus vero aliis alios colloca: sed & in urbem, inquit, Solorum descende, in eaque virum Romanum, Auxibium nomine, perquire, eumque Solis constitue episcopum… Litteris, quas Apostoli miserant, acceptis & perlectis, extemplo B. Heraclides nihil cunctatus, id, quod jubebatur, præstitit. Cumque Solos ingressus, B. Auxibium investigaret, indicatum est ipsi, ecquo is in loco habitaret. Urbe igitur egressus in locum Dios, sive Jovis, dictum, illum ibi reperit, & post mutuam salutationem & complexum, hisce B. Heraclides verbis usus est: Fili Auxibi, ad te a Christi Apostolis missus sum.

[5] Quousque hoc in loco delitescis, nec te ipse ostendis? [episcopum Solorum constituit:] Quamdiu abscondis lucernam sub modio, ac non potius ponis super candelabrum Salvatoris, ut luceat iis, qui hac in urbe sunt? Agesis in posterum, & eos, qui in idololatriæ tenebris versantur, illumina. Agedum, esto deinceps præco veritatis. Quousque pecuniam abscondes, quam a Domino tuo accepisti? Septuplo illam lucro cumula. Contende tu quoque audire! Euge serve bone & fidelis: in modico fidelis esto: supra multa te constituam. Num sacram audiisti Scripturam dicentem, quod qui seminant in lacrymis, in exultatione metent? Semina præsenti hac hieme, ut in exultatione & cum pace metas. Ne timeas eos, qui occidunt corpus; sed eum, qui potest animam & corpus perdere in gehenna. Ipse enim dixit: Ecce ego mitto vos sicut oves in medio luporum. Et rursus: Quando tradent vos ducibus & regibus, ne sitis solliciti, quomodo aut quid loquamini: sanctus enim Spiritus docebit vos, quæ loqui oportet. His dictis, sanctus Heraclides, adjuncto sibi sancto patre Auxibio, civitatem ingressus est. Et facta oratione, ecclesiæ formam, ambitu quidem parvam, sed Christi gratia magnam, in terra delineavit. Eoque totum canonem ecclesiasticum, ut ab Apostolis ipse didicerat, edocto, Numinique commendato, post osculum ei impressum, in suam se civitatem recepit. Hactenus Vita S. Auxibii. At necessario fatendum est, tam hanc, quam Vitam S. Barnabæ mendis non carere, nec fidei esse indubitatæ.

[6] Quapropter notanda sunt nonnulla, quæ in allegatis minus certa, [verum ex relatis aliqua non omnino certa,] aut etiam non satis probabilia videntur. Primo, quod dicitur de Epaphra misso in Cyprum, ut Paphi episcopus statueretur, non facile se admissurum, jam observavit Sollerius noster ad XIX Julii in S. Epaphra, qui passim creditur Colossensis fuisse episcopus, & certe Colossensibus aliquo tempore prædicavit. Attamen certi erroris argui nequit auctor Vitæ: nam Epaphras, postquam jam Colossensibus prædicaverat, captivus Romæ fuit cum Paulo. Non mansit igitur constanter apud Colossenses, ita ut postmodum in Cyprum mitti potuerit, ibique episcopatum accipere. Lequienus in Oriente Christiano tom. 2, Col.nter episcopos Paphi primum nominat Epaphram ex allegata Vita, sed fide relicta penes auctorem. Dubium similiter est, quod additur de Tychico ad episcopatum Neapoleos in Cyprum destinato: nam Tychicus variis civitatibus tribuitur episcopus, ut videri potest ad XXIX Aprilis, ubi breviter de Tychico actum. Nolim sane contendere, Vitam S. Auxibii esse irrefragabilis auctoritatis; at monumenta, quæ pro aliis Tychici episcopatibus afferuntur, non sunt certo majoris ponderis, sed potius levioris. Laudatus Lequienus, qui Col.ychicum ponit primum Neapoleos episcopum, alium ejusdem nominis producit Neapolitanum episcopum multo posteriorem.

[7] [uti nec Acta S. Auxibii: annus emortualis ignotus.] De Actis S. Auxibii, ex quibus pleraque de S. Heraclide deprompsimus, jam observavit Bollandus noster, scripta non fuisse ante tempora Constantini Magni, sive ante seculum IV, quia in illis legitur, Salaminem urbem tunc Constantiam fuisse dictam; quo vero tempore scripta fuerint, difficulter dici posse. Ex hisce, uti etiam ex annotatis quibusdam Bollandi satis liquet, non esse irrefragabilem illius Vitæ S. Auxibii auctoritatem, cum auctor duobus aut tribus, ut minimum, seculis posterior sit sancto Auxibio. Attamen talis quoque non est Vita illa, ut inter aperte fabulosas computanda veniat. Tillemontius quidem tom. 2 Monument. Eccl. nota 5 in S. Joannem Marcum, Acta S. Auxibii, etiamsi agnoscat scripta esse cum gravitate, multo vehementius accusat, & ad tempora longe posteriora reducere conatur. Verum leves omnino sunt objectiones: neque enim vox archiepiscopus Vitæ inserta evincit, ipsam seculo IV posteriorem esse; neque id ostendit ulla alia Tillemontii objectio, ut facile probari posset, si hic locus talem disputationem exigeret. At nunc alia me vocant. Quare de ætate S. Heraclidis solum observo, verisimiliter defunctum esse seculo 1, quo etiam vitam finire potuit S. Myro, maxime si uterque martyrio coronatus est, ut habent Menæa. Quia tamen ea epocha minus certa est pro S. Myrone, dubitanter epocham posui: Seculo primo, & forsan secundo. Episcopatum S. Heraclidis non affixi certæ civitati, quia vocatur ubique in Actis Archiepiscopus Cypri. Lequienus Heraclidem primo ponit Tamassi, deinde Salamine; Myronem vero Tamassi Heraclidis successorem.

DE S. ARIADNE MARTYRE
PRYMNESIÆ IN PHRYGIA SALUTARI.
Ex Martyrologio Romano & Fastis Græcis.

Sub Adriano vel Antonino Pio.

[Præfatio]

Ariadne martyr, Prymnesiæ in Phrygia Salutari (S.)

J. S.

Ad hunc diem transtulit Baronius S. Ariadnen martyrem, quam in Martyrologio Romano memorat his verbis: In Phrygia sanctæ Ariadnæ martyris sub Hadriano imperatore. [Memoria Sanctæ in Fastis sacris: elogium,] At Græcorum Fasti omnes consentiunt in diem sequentem, ubi Menologium, ab Eminentissimo Sirleto Latine redditum, ita habet: Item sanctæ martyris Ariadnæ, quæ sub Adriano imperatore martyrii certamen confecit, propterea quod idola execraretur, & Christi fidem colens, pro illius confessione sanguinem fudit. Menologium Basilianum Sanctam longiore, & nonnihil diverso elogio celebrat. Hoc ex Latina interpretatione huc transfero: Ariadne martyr floruit Adriano & Antonino imperatoribus. Hæc Christiana, & cujusdam opulenti hominis, qui Phrygiæ principatum tenebat, serva, die quadam, cum filii heri sui natales celebrarentur, compellitur idolorum fanum una cum illis ingredi, festumque diem agere. Quod cum facere nollet, crudelissime cæditur. Deinde carceri tradita, inedia maceratur. Inde educta, ad regionis præfectum adducitur, ut torqueretur: a quo iterum impulsa idolis sacrificare, cum ad id induci nequiret, suspenditur, & in lateribus scalpitur. Mox soluta e carcere, correpta occasione, ad montem fugam intendit. Quod ubi cognovere milites, insecuti cum gladiis eam sunt. At illa, cum sibi nullum patere effugium cerneret, Deum oravit, ut ab illis liberaretur: statimque discissa divino nutu petra illam excepit: iterumque clausa & coagmentata, eidem gratias agenti ac decedenti pro sepulcro fuit.

[2] Hæc ultima multis videri poterunt fabulosa. Attamen illa novo iterum prodigio augentur in Menæis impressis, [in quo martyrium non sine fabulis refertur:] quæ alias consentiunt de qualitate Sanctæ, & de occasione martyrii. Græca huc non transfero, quia jam impressa sunt, & quia elogium non videtur tanti faciendum: sed elogium fideliter Latine redditum subjungo: Hæc Adriano & Antonio * imperantibus decertavit, ancilla cujusdam Tertilli, viri principis Prymnesiæ civitatis in Phrygia Salutari. Et quia recusabat natalem herilis filii in fano idolorum celebrare, atrociter cæsa est & dimissa. Cum autem rursus eam persequeretur præfectus; appropinquans ad aliquam petram, rogavit Deum, ut liberaretur. Discissa autem divino nutu petra, in medio illius inventa est, petris rursum coëuntibus. Viri vero, qui illam insequebantur, apparitione angelorum equis insidentium & hastas tenentium occisi sunt & perierunt. Tam discissio petræ, quam angelorum apparitio, ad fabulas amandandæ videntur. In Menæis adduntur hi versiculi:
Σώζει ῥαγεῖσα τὴν Αριάδνην πέτρα
Χριστὸς γὰρ αὐτὴν ἔσκεπε ζωῆς πέτρα.
Servat discissa Ariadnen petra:
Christus enim ipsam visitavit vitæ petra.
In Synaxarib, quod olim fuit Sirmondi, additur, Ariadnen alio nomine etiam Mariam fuisse dictam, quod alibi non invenio.

[3] [tempus & locus martyrii.] Quod spectat ad tempus & locum martyrii, de quibus non accurate consonant Fasti Græcorum, si eorum dicta de tempore conciliare vellemus, dicendum esset, S. Ariadnem passam esse anno 138, quo Adrianus Antoninum Pium adoptavit & cæsarem fecit, quoque ipse deinde mortuus est, & Antoninum habuit successorem. Nam sic aliquo modo verum esset, sub Adriano passam esse Sanctam, & passam esse sub Adriano & Antonino. Verum tanta non est auctoritas monumentorum allegatorum, ut multum nos torquere debeamus ad asserta omnia concilianda. Quapropter martyrium fixi sub Adriano vel Antonino Pio. Locus martyrii in Menæis propius assignatur, quam in Menologiis; quæ tamen loco in Menæis assignato non repugnant. Dicitur Tertillus Sanctæ herus fuisse primus τῆς Προμισέων Πόλεως, eaque ponitur in Phrygia Salutari. In enumeratione autem urbium & provinciarum Orientalis imperii, quam fecit Hierocles Grammaticus, apud Bandurum in Imperio Orientali pag. 41 inter civitates Phrygiæ Salutaris nominatur Πρύμνησος Prymnesus, quam indicatam existimo. Nam etiam apud Cellarium in Geographia antiqua tom. 2 pag. 89 inter urbes Phrygiæ Magnæ, cujus pars deinde Salutaris dicta fuit, occurrit Prymnesia aut Prymnesus; advertitque auctor in Notitia episcopatuum Phrygiæ Salutaris haberi ὁ τοῦ Προμισοῦ, ubi scribitur eodem plane modo, quo in Menæis. Fuit hæc civitas episcopalis, ut videri potest apud Lequienum in Oriente Christiano tom. 1 pag. 843, ubi aliquos recenset illius episcopos.

[Annotata]

* Antonino Pio

DE S. JUSTINO PRESB. MARTYRE
ROMÆ

Circa an. CCLIX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Justinus presbyter Martyr, Romæ (S.)

BHL Number: 0271

AUCTORE J. S.

§ I. Sancti memoria diversis diebus in Martyrologiis, & cultus.

Sanctum Justinum presbyterum diversis diebus plurima annuntiant Martyrologia cum nonnulla diversitate: [Sanctus hoc die a variis annuntiatus ut confessor,] alia enim martyrem faciunt, alia confessorem. Primum ex omnibus, quæ Justinum memorarunt ad hunc diem XVII Septembris, est Romanum parvum, a Rosweydo editum, in quo sic habetur: Romæ, Justini presbyteri, ad quem beatus Laurentius in vico Patricii nocte venit. Ado ad eumdem diem longius contexuit elogium, ita scribens: Item Romæ via Tiburtina, ad S. Laurentium, natale B. Justini presbyteri, quem beatus Sixtus ordinavit. Ad quem beatus Laurentius in vico Patricii in crypta Nepotiana nocte venit, ut thesauros sibi a sancto Sixto commendatos pauperibus erogaret. Cui & dixit: Comple votum meum, ut laventur pedes Sanctorum & vestri per manus meas. Beatus Justinus respondit: Hoc Dominicum præceptum est: fiat voluntas Domini nostri Jesu Christi. Et posita pelve, misit aquam, & lavit omnium virorum pedes. Veniens autem ad B. Justinum, cœpit primo osculari pedes ejus & lavare. Et ubi lavit omnium pedes, commendavit se beato Justino. Hic ejusdem martyris corpus honorifice sepelivit in prædio Cyriacæ viduæ, quam idem martyr facto signo Christi, & posito super caput ejus linteo, de quo exterserat Sanctorum pedes, ab infirmitatibus capitis sanavit. Hic sanctum Hippolytum & Concordiam, Irenæum, Abundium, Cyrillam filiam Decii cæsaris, martyres, & alios plurimos sepulturis condivit. Et persecutione Decii, Galli, & Volusiani, confessionis gloria insignissimus fuit. Hactenus Ado, qui præ oculis habuit Acta S. Laurentii, ex quibus omnia sunt accepta, ut inferius ostendam: atque ea est ratio, cur de martyrio ejus taceat. Usuardus S. Justinum eodem die ut confessorem Martyrologio suo inseruit, uti & Notkerus, sed uterque multo brevius. Accedit antiquum Martyrologium, quod ex Trevirensi codice edidit Martenius tom. 6 Collect. Amp., ubi brevissime ad hunc diem legitur: Et Justini confessoris.

[2] In multis item antiquis Martyrologiis ejusdem sancti Justini memoria recolitur ad IV Augusti. [ab aliis ad IV Augusti, partim ut confessor, partim ut martyr,] Rabanus hæc habet: Sancti Justini confessoris Christi, de quo narratur in Passione Xisti atque Laurentii, quod multos ad fidem Christi converteret, nec non & sanctorum martyrum (corpora) sepeliret. Notkerus: Item Justini presbyteri, de quo narratur in Passione sancti Laurentii, quod multos ad fidem Christi converteret, & plurimorum martyrum corpora sepeliret. Hieronymiana apographa eodem die Justini obscurius meminerunt, clarius alia Martyrologia mox laudanda eumdem ut martyrem annuntiant. Hac de causa Sollerius noster in Prætermissis ad IV Augusti dubitavit, an idem sit Justinus, qui in Hieronymianis aliquando Justinus, alias Justus vocatur, observavitque, certo eumdem esse, qui illo die a Rabano & Notkero sine martyris titulo; a Wandelberto vero & aliis ut martyr laudatur. Wandelberti verba hæc sunt:

Justinus pridie proprio celebratur honore
Presbyter in numero Sanctorum, cæde peremptus
Crudeli, exquirens tumulos qui condecoravit.

Plurima Martyrologii Usuardini auctaria Wandelberto consentiunt de Martyrio S. Justini. Illud asserunt codices Mss. apud nos laudati, Antverpiensis maximus, Ultrajectensis, Leydensis, Lovaniensis, Centulensis, Bruxellensis, Aquicinctinus, unus Reginæ Sueciæ, quibus accedunt editiones Greveni, Belini & Molani: at genus martyrii ab his non explicatur.

[3] [Romæ in variis ecclesiis ut martyr colitur;] Codex Hagenoyensis genus mortis exponit, atque habet sequentia: Item Romæ via Tiburtina, natale S. Justini presbyteri & martyris, qui sub persecutione Decii & Galli atque Volusiani imperatorum, confessionis gloria insignissimus fuit, & multos sepelivit martyres, & plures Christianos in domo sua abscondens, & alimenta præbens, tandem per pontem in Tiberim præcipitatus martyrium complevit. Unde acceperit auctor, ea morte peremptum esse S. Justinum, me plane latet, cum neque in Actis, neque apud alios scriptores antiquos inveniam, eo modo Sanctum esse defunctum. De martyrio tamen recentiores plerique, partim ad IV Augusti, partim ad hunc XVII Septembris consentiunt. Ex his Baronius in Martyrologio Romano Sanctum laudat verbis sequentibus: Romæ via Tiburtina natalis sancti Justini presbyteri, qui in persecutione Valeriani & Gallieni confessionis gloria fuit insignis. Hic beati Xisti Pontificis, Laurentii, Hippolyti, aliorumque plurimorum Sanctorum corpora sepelivit, ac demum sub Claudio martyrium consummavit. Piazza in Hemerologio sacro ad XVII Septembris testatur, S. Justinum coli ut martyrem in ecclesia S. Laurentii extra muros, ubi, inquit, jacet sepultus in angulo confessionis. Addit, ibi venerationi fidelium exponi ipsius caput, & unum brachium, atque altare esse S. Justino dedicatum. Eumdem coli affirmat in ecclesia S. Praxedis, ubi alia pars corporis asservatur; & in ecclesia S. Laurentii in Lucina, ubi exponitur brachium. Aliquid etiam reliquiarum attribuit ecclesiis sanctæ Mariæ Majoris, sancti Clementis, & S. Laurentii in Panisperna. Addit, olim in atrio S. Petri ecclesiam fuisse S. Justino dicatam, & turrim ab eodem denominatam. In aliis quoque regionibus coli S. Justinum ob translatas eo reliquias, inferius videbimus.

[4] Baronius in Annotatis ad Martyrologium Romanum de Actis S. Justini ita scribit: [& martyrium ipsius ex Actis innotescit.] Intextæ sunt ejus res gestæ in Actis S. Laurentii martyris: seorsum autem positas, & uberius conscriptas habemus in nostra bibliotheca, ubi legitur, illum non tantum Valeriani & Gallieni temporibus fuisse gloria confessionis illustrem, sed etiam supervixisse ad tempora Claudii imperatoris, tuncque martyrio coronatum fuisse. Sane quidem Wandelbertus, & antiquiora monumenta eumdem appellant martyrem. Hæc eo loco Baronius; sed in Annalibus sub Claudio II imperatore non meminit de martyrio S. Justini, licet ibidem ad annum 269 agat de multis martyribus per Justinum sepulturæ traditis. Eadem enim causa, qua alii martyrologi S. Justinum ut confessorem memorarunt, alii ut martyrem, effecit, ut Baronius, dum secundum Annalium tomum elucubrabat, ipsius martyrium videatur ignorasse; illud vero cognoverit, quando Martyrologium Annotatis illustravit. Ado nimirum, aliique ipsum secuti, non viderant nisi Acta S. Laurentii, in quibus de Martyrio S. Justini nihil legitur, eaque occasione ipsum pro confessore habuisse videntur. At Wandelbertus, aut ipsa Justini Acta vidit, prout deinde vidit Baronius, aut illius martyrium aliunde didicit. Itaque martyrologorum quorumdam de martyrio silentium non potest impedire, quominus S. Justini presbyteri martyrium pro certo & indubitato habeamus.

[5] Etenim in Actis, quæ vidit Baronius, quæque præ manibus habeo, [Acta hæc, licet minus authenica, inferius edenda.] non modo martyrium asseritur, sed late etiam describitur. Nostrum apographum notatur exscriptum ex codice Ms. Vallicellensi, additurque haberi etiam in codice Lateranensi. Dubitare nequeo, quin eadem sint Acta, quæ vidit Baronius, cum quod dicat, habemus in nostra Bibliotheca, id est, in Vallicellensi; tum quod omnia Baronii dicta nostris congruant. Acta porro illa nec auctoris coætanei sunt, nec ab homine perito sunt scripta, nec multum auctoritatis habere possunt, cum erroribus aliquot non careant. Attamen tam aperte fabulosa non sunt, aut talia, ut facta præcipua, quæ de S. Justino narrantur, pro veris haberi nequeant. Quapropter Acta illa, debitis annotationibus illustrata, inferius edenda censui. At cum de S. Justino multa etiam legantur in Actis S. Laurentii, apud Surium editis ad X Augusti, quæ Pinius noster edere noluit, quia fabulis saltem fœdata sunt; ex iis huc traducam spectantia ad Justinum: hæc enim pleraque talia sunt, ut credere possimus vera esse, sicut multa alia vera & sanctorum Patrum auctoritate confirmata in iisdem actis leguntur.

[6] Itaque primo laudata S. Laurentii Acta apud Surium de gestis inter Laurentium & Justinum hæc habent: [Gesta inter S. Laurentium & S. Justinum, qui forte sepelivit S. Sixtum.] Beatus Laurentius audivit, in vico Patricii multos Christianos in crypta Nepotiana adunatos. Eo accedens cum rebus, quæ essent Sanctis necessariæ, comperit ibi esse homines promiscui sexus ferme septuaginta tres, intransque cum lacrymis, pacem omnibus impertiit. Erat illic Justinus presbyter, a beato Sixto ordinatus, ad cujus pedes se misit beatus Laurentius, & ambo in pavimento volutabantur, atque invicem osculabantur pedes. Dixitque beatus Laurentius ad beatissimum Justinum: Comple votum meum, & laventur pedes Sanctorum & vestri per manus meas. Justinus presbyter dixit: Hoc Dominicum præceptum est: fiat voluntas Domini nostri Jesu Christi. Et accepta pelvi, misit aquam in eam, & lavit omnium virorum pedes: veniensque ad beatum Justinum, primo osculabatur pedes ejus, deinde lavit. Lotis omnium pedibus, commendavit se beato Justino. Hæc facta dicuntur, postquam S. Sixtus Papa S. Laurentio prædixerat martyrium propinquum. Relato paulo post martyrio S. Sixti, dicuntur venisse clerici, presbyteri & diaconi, & plurimi e plebe Christiana, qui S. Sixtum & socios martyres sepelierunt. At ex illis nullus nominatur, ita ut incertum sit, an inter illos fuerit S. Justinus.

[7] [prout sepelivit SS. Romanum, Laurentium, Hippolytum & socios,] At relato postea martyrio S. Romani militis, qui in certamine S. Laurentii conversus est, & ante ipsum coronatus, ut ad IX Augusti apud nos videri potest in S. Romano, mox de S. Justino nostro hoc subjungitur: Venit autem Justinus presbyter noctu, collectumque corpus ejus sepelivit in crypta in agro Verano. Rursum, relata morte S. Laurentii, dicuntur tyranni abiisse, relicto corpore ejus in craticula. Et subditur: Porro summo mane rapuit illud Hippolytus, & e suis facultatibus condivit aromatibus & linteis, significavitque Justino presbytero… Itaque B. Justinus presbyter & Hippolytus, plorantes & multum tristes, tulerunt corpus ejus, venientesque in prædium viduæ Cyriacæ via Tiburtina, … usque ad vesperam illic deposuerunt illud in crypta via Tiburtina in eodem Cyriacæ viduæ prædio, in agro Verano, quarto Idus Augusti, jejunantesque celebrarunt vigilias noctis triduo cum multa Christianorum frequentia, nec cessarunt a luctu & lacrymis. Beatus vero Justinus presbyter obtulit Sacrificium laudis, & participes ejus facti sunt omnes. De S. Cyriaca vidua & martyre, de qua hic mentio est, actum est apud nos ad XXI Augusti. Hippolyti vero, similiter memorati, martyrium cum Concordia & tota familia sua, de quibus apud nos ad XIII Augusti, in laudatis S. Laurentii Actis continuo sequitur, relataque omnium morte, hæc subjunguntur: Relictaque sunt corpora Sanctorum in campo juxta Nympham, ad latus agri Verani Idibus Aug. Nocte eadem venit Justinus presbyter, collectaque eorum corpora eodem loco sepelivit.

[8] [S. Concordiam diu quæsitam,] Cœpit vero curiose inquirere diebus multis corpus B. Concordiæ martyris, & cum non inveniret, mœrore affectus, non cessabat lacrymas fundere. Tertio decimo autem die ab Hippolyti passione Porphyrius miles venit ad cloacarium quemdam, sperans se in vestimentis B. Concordiæ aurum, argentum & gemmas reperturum, dixitque cloacario: Si possis tacitum apud te habere; indicarem tibi quiddam non parum tuæ arti quæstuosum. Cloacarius respondit: Secretum apud me erit: tu modo dicas veritatem. Ait Porphyrius: Ante hos dies jussit Valerianus præfectus coram se Concordiam quandam e familia Hippolyti Christiani plumbatis interfici, & ejus mortuæ corpus projici in cloacam. Eam ego puto in vestibus suis habere margaritas & aurum. Cum esset autem cloacarius fidelis, & occulte Christianus, dixit ad Porphyrium: Demonstra mihi locum, & ego nocte quæram eam: atque, ubi invenero, nuntiabo tibi. Dicebatur vero cloacarius ille Irenæus: venitque ad Justinum presbyterum, & narravit ei omnia, quæ fecisset, & indicasset porphyrius. B. Justinus Presbyter gratias agens Deo omnipotenti & Domino Jesu Christo flexis genibus, cum lacrymis dixit: Eamus nocte, fili, ad cloacam. Respondit Irenæus; Sine, ut prius accedam ad Porphyrium. B. Justinus presbyter dixit: Vide, fili, ut sacramentum tibi creditum conserves. Abiit Irenæus ad Porphyrium, isque indicavit ei locum, venitque cum illo nocte, & invenit sacrum corpus incontaminatum: quærentes autem in vestibus ejus, nihil repererunt. Fugit ergo Porphyrius. Irenæus vero vocavit ad se Abundium Christianum, & cum illo attulit corpus B. Concordiæ ad Justinum presbyterum. Qui illud suscipiens, gratias egit Deo, & sepelivit apud corpora sanctorum Hippolyti & ceterorum.

[9] Altera die Valerianus id audiens, Irenæum & Abundium comprehensos, [SS. Irenæum, Abundium. Multos convertit,] jussit vivos in clocam demergi: atque ita necati sunt VII Calend. Septemb. Eorum corpora beatus Justinus presbyter inde extracta sepulturæ mandavit juxta corpus beati Laurentii in crypta in agro Verano. De SS. Irenæo & Abundio actum est apud nos ad XXVI Augusti. At laudata S. Laurentii Acta necdum tacent de S. Justino. Nam relata modo improbabili Decii imperatoris morte, de Tryphonia, quam uxorem Decii statuunt, sit pergunt: Uxor autem ejus Tryphonia venit ad beatum Justinum presbyterum, & cum filia Decii Cirilla misit se cum lacrymis ad pedes ejus, orans, ut baptizarentur. Eas cum gaudio excepit B. Justinus presbyter, indixitque illis jejunium ad septem dies. Die septimo expleto, baptizavit eas: quæ res toto orbe divulgata est. Altera die Tryphonia orans reddidit spiritum; & corpus ejus beatus Justinus presbyter in ea sepelivit crypta, in qua humatus est S. Hippolytus, quintodecimo Calend. Novemb. Quid sentiendum de hisce, quæ certe parum probabilitatis habere videntur, examinari accuratius poterit ad XVIII Octobris: quo die nomen S. Tryphoniæ Martyrologio Romano adscriptum est. Interim Acta sic pergunt: Ab illa die B. Justinus accurate pervestigavit, sicubi corpora Sanctorum abscondita essent, promisitque præmium militibus. Audientes autem milites Tryphoniam Decii uxorem cum filia Cyrilla Christo nomen dedisse, ad sex & quadraginta venerunt ad beatum Justinum presbyterum cum uxoribus suis: prostratique ad pedes ejus petierunt se baptizari.

[10] Deinde B. Justinus, collecto omni clero, perquisivit, [eosque martyrio coronatos deinde sepelit.] quis in locum B. Sixti substituendus & ordinandus esset. Et ordinaverunt venerabilem virum Dionysium, eumque consecravit Maximus Ostiensis episcopus. Obtulit autem ei ad baptismum Justinus presbyter quadraginta sex milites, & ab eo baptizati sunt in nomine Trinitatis. His auditis, Claudius princeps jussit comprehendi Cyrillam, filiam Decii cæsaris, & milites… Deinde narrato Cyrillæ martyrio, sequitur: Collegit autem corpus ejus beatus Justinus presbyter, & sepelivit cum matre ejus, ubi jam ante posuerat corpus beati Laurentii, quinto Calendas Novembris. De S. Cyrilla latius agetur ad XXVIII Octobris, quo colitur. Militum vero, qui cum ipsa comprehensi dicuntur, martyrium, latius examinandum ad XXV Octobris, quo leguntur in Martyrologio Romano, similiter subjungitur, & de sepultura eorumdem additur: Corpora illorum Justinus presbyter & Johannes nocte collegerunt, & sepelierunt in crypta, multis præsentibus Christianis, in via Salaria, in clivo Cucumeris octavo Calendas Novembris. De cœmeterio ad clivum Cucumeris, quod erat veteri via Salaria, & ubi sepulti sunt hi ultimi martyres, late agit Aringhus in Roma subterranea lib. 4 cap. 35. Idem auctor lib. 4 cap. 16 fuse tractat de cœmeterio S. Cyriacæ, quod erat in agro Verano juxta viam Tiburtinam, & in quo sepulti sunt omnes martyres superius memorati. In eodem etiam cœmeterio sepultus demum est S. Justinus, tot Sanctorum sepultura clarus, ut habent Acta inferius danda.

§ II. De reliquiarum translatione Frisingam: deque reliquiis in aliis civitatibus.

[Sancti reliquiæ una cum reliquiis S. Alexandri Papæ] Quamdiu in primo sepulcro manserit corpus S. Justini, certo non invenio. Illud tamen indubitatum mihi est, aut seculo IX elevatum fuisse, aut citius. Etenim anno 834 reliquiæ S. Justini presbyteri una cum reliquiis S. Alexandri Papæ Frisingam translatæ videntur. Hoc certe legitur in Officiis propriis ecclesiæ Frisingensis ad IV Augusti, quo festivitas Sancti ritu duplici celebranda præscribitur. Verba lectionis sextæ hæc sunt: Cujus venerandas reliquias anno post Christum natum octingentesimo tricesimo quarto, Calendis Julii, Hitto episcopus Frisingensis Romæ a Gregorio IV Papa post instantissimas preces obtinuit, easque una cum S. Alexandri Frisingam adduxit. Quæ multis & magnis miraculis in itinere attactu solius feretri claruerunt. Nam tertiana & quartana febre laborantes, sanati sunt. Quidam etiam mente captus, incolumis est effectus. Cæcus etiam per manum tractus ad feretrum, lumen recepit. Hæc abunde confirmantur ex Actis ipsis translationis, quæ accepimus olim ex codice Ms. bibliothecæ universitatis Ingolstadiensis, transmittente Joanne Gamansio frequenter laudato in hoc Opere. Præmittitur Vitæ compendium, ex Actis S. Laurentii concinnatum, quo certi reddimur, agi de Justino hodierno, etiamsi Frisingæ colatur ut confessor, & die IV Augusti, quo hodiernus Justinus presbyter revera martyrio coronatus est. Non aliam autem causam esse putem, cur Frisingenses Justinum presbyterum colere cœperint ut confessorem, quam quod sola viderint S. Laurentii Acta, extractumque ex iis de S. Justino compendium.

[12] [ab Hittone episcopo obtertæ, &, factis aliquot in via miraculis,] Misso itaque inutili illo vitæ compendio, brevia translationis Acta, pro majore saltem parte, huc transfero: Anno ab Incarnatione Domini DCCCXXXIV, XII Kal. Julii *, Icto venerabilis antistes Frisingensis Romam pervenit. Quem Papa Gregorius in die Pentecostes excipiens honorabiliter, ejus petitiones invitus admisit. Venerat namque pro sanctis Alexandro atque Justino. Post igitur allocutiones instantissimasque preces cor Apostolici * Dei est emollitum, & thesaurum illum tradidit pontifici. Ferimus igitur pretiosi ponderis nobilem sareinam. Cives mirati, subito concurrunt. Fama Sancti totam concitat urbem, præcipue propter sanctum Alexandrum, qui quintus * post beatum Petrum pontificalem tenens cathedram martyrio est coronatus. Sanctum etiam Justinum presbyterum, cujus mentionem facit Passio Laurentii levitæ, sibi de Roma tolli vehementer dolebant. Sequenti vero die venit tanta multitudo, quantam vix capere posse totam credes civitatem. Eximus alacres, sed egressum nostrum subitus imber ac nimius * … inhibere non valuit. Geroldus quidam, tertiana febre diu vexatus, tacto feretro, Engelboldus vero, quartana febre laborans, sunt sanati. Quidam cocus, Giak nomine, mente fuit captus: qui ductus ad tabernaculum, meritis Sanctorum ibi incolumis est effectus. Anemunt quidam de nostris visum perdiderat: sed per manum tractus, per feretrum lumen recepit. Tunc & alia quam plurima, quæ testibus roborata, … * qui pie sapit, inficietur.

[13] Hujusmodi gratiarum rumore comperto &c. Incipit hic auctor narrare, [Frisingam translatæ.] quantus fuerit concursus populi in oppidis & vicis, quos cum sacris reliquiis transibant. At cogor aliqua omittere, cum plures voces in Ms. legi non potuerint, & sic dictio redderetur prorsus imperfecta. Itaque omissis illis, quæ exigui sunt momenti, cum Ms. prosequor: Et erat jam veluti quadam lege sancitum, … ut ab obcurrentibus catervarum turmis eo usque per octo fere aut amplius spatia milliarium Sancti deducerentur, donec quoque aliarum villarum plebes cum crucibus obviam properarent. Singuli turmarum globi sua signa ferebant. Quibus præeuntibus confuse multitudo maxima permiscetur. Nonnumquam vero aut profundæ paludes, aut asperrimæ caules aquarum, aut lapsus, aut angusti tramites, fauces præruptæ, persequentes præpediebant; … sed omnia vincit amor. Terentianus versus est: Nihil tam difficile est, quin facile fiat, quod voluntarius agas. Quis alius his hunc ardorem, nisi tu, Ihesu bone, donaveras? Tu enim solus etiam vincis, cum judicaris. Et idcirco etiam tuos semper invincibiles facis, ut ille castrorum tuorum miles & invictissimus athleta, Quis, inquit, separabit nos a charitate Christi, tribulatio an angustia? Non. Item: sed “Omnia superamus propter eum, qui dilexit nos”. Me miserum! fateor totiens ipsis etiam membris intremuisse, quotiens aut ad vehendum manus admovi, aut ad supplicandum adii. Quiddam enim supra naturam humanam adesse sentiebatur, ab his utique, qui fideliter accedebant. Hactenus auctor, qui ubique insinuat, se rebus gestis adfuisse. At nihil addit de receptione reliquiarum in civitate Frisingensi, indeque conjicio, hæc ipsum ad Frisingenses scripsisse antequam reliquiæ in urbem essent delatæ.

[14] Porro jam monui, initio pro Julii, legendum esse Junii, [Anno 834,] quia Hitto Romam venit ante Pentecosten; dies vero duodecimus Kalendas Julii, sive dies vigesimus Junii mensis numquam venit ante Pentecosten. Anno autem 834 Pascha incidebat in quintum Aprilis, & consequenter Pentecoste in XXIV Maii; cumque dies XII Kalendas Junii sit vigesimus primus Maii; censendum est, Hittonem venisse Romam tribus diebus ante Pentecosten, quod cum sequentibus apte cohæret. Donatio tamen reliquiarum fieri potuit ipsis Kalendis Julii, ut habet Officium: neque enim verisimile est, Hittonem episcopum venisse Romam, ut paucis tantum diebus ibi maneret. Carolus Meichelbeck in Historia Frisingensi lib. 2 cap. 1 § 4 pro translatione dictarum reliquiarum laudat scriptorem sæculi sive undecimi, sive ad summum duodecimi, qui ad IV Idus Decembris Martyrologio venerabilis Bedæ sequentia de Hittone episcopo adjecit: Qui & S. Alexandrum, & S. Justinum de Roma huc attulit. Deinde Meichelbeckius ipse subjungit: Translationem vero corporum sanctorum Alexandri Papæ & martyris, & S. Justini presbyteri referri videmus ad annum Christi DCCCXXXIV, quo Hittonem Romam venisse, & a Gregorio IV Papa benigne exceptum, ac sacris illis aliisque reliquiis in festo Pentecostes donatum fuisse scribunt. Verum de donatione in festo Pentecostes peracta non constat ex Actis.

[15] [deinde ibidem translatæ ad cathedralem.] Addit mox laudatus scriptor: Sacræ illæ divorum Alexandri & Justini exuviæ deinceps fuere translatæ in ecclesiam cathedralem, ipsique Sancti inter patronos hujus diœcesis præcipuos hodieque locum habent, atque annuo uterque officio etiamnum colitur. Incertum tamen est, sub quo episcopo ea posterior translatio acciderit. Weihenstephanenses nostros S. Alexandri brachium religiose olim asservasse, alicubi legimus; quidquid Bartholomæus Piazza ad diem III Maii & XVII Septembris aliter de horum Sanctorum reliquiis sentiat. Hactenus ille, primum attribuens reliquias illas cœnobio sui Ordinis Benedictini, quod Frisingæ in monte S. Stephani situm est, & Weihenstephanense vocatur. Hanc autem sententiam deinde cap. 2 § 3 confirmat instrumento donationis anni 838, in quo leguntur hæc verba: Ad Frisingas in monte S. Stephani, in ecclesia, ubi requiescunt sanctorum corpora Alexandri Papæ atque Justini confessoris. Aliud traditionis instrumentum hunc in finem allegat cap. 3 § 3, illudque part. 2 inter instrumenta edidit pag. 353. In hoc autem leguntur sequentia: Hoc factum est in publico * synodo in monte sancti Stephani, ubi ossa cum pulvere sancti Alexandri & sancti Justini honorabiliter humata cernuntur, die quo factum est, id est Octobris, anno Incarnationis Domini DCCCLX, Indictione VIII. Hisce adjungit auctor hanc annotationem: Sacras illas exuvias posteris temporibus fuisse translatas in ecclesiam cathedralem, discimus ex Chronico Weihenstephanensi, in quo post annum Christi DCCCLX hæc legimus: “Non longo abhinc temporis intervallo venerabiles illæ reliquæ SS. Alexandri Papæ & martyris, & S. Justini presbyteri, ad cathedralem Frisingensem sunt translatæ… A quo autem episcopo, quove anno preciosus ille reliquiarum thesaurus ab ecclesia S. Stephani fuerit ablatus, non satis constat.”

[16] [Ejusdem etiam reliquiæ Romæ: Moguntini etiam] Hæc omnia sat firmis niti videntur fundamentis, & facile componi possunt cum assertis Bartholomæi Piazza de reliquiis Romæ etiamnum servatis; modo utrumque scriptorem explicemus secundum consuetudinem fere ordinariam loquendi de reliquiis Sanctorum. Etenim non contendent, opinor, Frisingenses, omnia sibi tradita fuisse ossa SS. Alexandri & Justini, neque solebant Romani tota Sanctorum corpora aliis tradere, ut frequenter in Opere nostro dictum est post Baronium. Illi tamen, qui notabilem corporis partem acceperant, partem suam solebant corpus vocare, uti & partem retentam corpus vocabant Romani. Ita & factum de S. Justini corpore, dubitare vix possum. At Moguntini accedunt etiam, & similiter reliquias S. Justini presbyteri habere se credunt. Certe Serarius in Moguntiacis lib. 1 cap. 17, ubi enumerat reliquias Moguntiæ servatas, iis accenset S. Justini nostri reliquias, cum sic habeat in illo catalogo: Sanctus Justinus presbyter, qui S. Laurentium & alios martyres sepelivit, de quo Romanum Martyrologium die XVII Septembris, & ibidem Baronius. Verum dubitari potest, an Moguntini satis norint, cujus Justini sint reliquiæ, quas possident.

[17] Nam in antiquo Breviario Moguntino, quod impressum notatur anno 1495, [aliquas se habere credunt, uti & alii quidam.] ad IV Augusti præscribitur Officium Justini confessoris celebriter, sicut de confessore pontifice. Certe Justinus noster non est pontifex. Nomen Justini commune est multis Sanctis, ita ut Moguntini possent habere alterius cujuspiam reliquias. Attamen dies IV Augusti, quo jam dicto Breviario adscripta fuit festivitas S. Justini apud Moguntinos, favet sententiæ Serarii, cum illo ipso die Sanctus martyrio coronatus dicatur in Actis, cumque eodem die cultus fuerit a Frisingensibus, ita ut pars reliquiarum vel a Frisingensibus vel a Romanis fortasse ad Moguntinos pervenerit. Gabriel Bucelinus in Sacrario Benedictino ad hunc diem aliis omnino locis assignat reliquias S. Justini presbyteri, de iis hæc scribens: Ejus insignes reliquiæ habentur in Hirsfeldt: reliquum corpus asservatur in monasterio S. Mariæ Novæ Romanæ. At inter corpora & reliquias Sanctorum ecclesiæ S. Mariæ Novæ, de quibus agit Martinellus pag. 230, non invenio mentionem S. Justini. Quam vero sit certum, quod asserit Bucelinus de reliquiis in Hirsfeldt servatis, plane ignoro. Ceterum Hirsfeldt oppidum est Hassiæ, quod apud abbatiam Benedictinam accrevit. Joannes Tamayus in Martyrologio Hispanico ad hunc diem corpus S. Justini martyris hodierni attribuit monasterio Antiquarensi Patrum Excalceatorum sanctissimæ Trinitatis. Acceperunt revera Patres illi corpus alicujus sancti Martyris, quem Justinum nominaverunt, erutum anno 1641 ex cœmeterio S. Callisti cum aliis pluribus. At illud non est corpus S. Justini, de quo nunc agimus, sed alicujus Sancti incogniti. Videri potest Chronicon Ordinis SS. Trinitatis Excalceatorum, quod Hispanice scripsit Alexander a Matre Dei, part. 3 pag. 112, ubi narrat, quo modo corpora illa Romæ fuerint obtenta, & variis Hispaniæ monasteriis donata.

[Annotata]

* lege Junii.

* supple virtute

* imo Sextus

* ventus, turbo, aut quid simile

* desunt voces aliquot

* publica.

ACTA
Ex Ms Vallicellensi.

Justinus presbyter Martyr, Romæ (S.)

BHL Number: 4584

EX Ms.

[Persequente Christianos Claudio II,] Post mortem Decii cesaris & Valeriani prefecti a magnum sancti Dei viri ceperunt habere gaudium: unde multi ex paganis ad eos venientes baptizabantur in nomine sanctæ Trinitatis. Tunc Claudius Rex b, volens & ipse sui nomen exaltare imperii, in duritia suæ mentis persistens, & assumens sibi auctoritatem contra Christianos, milites misit, ut curiose & diligenter quærerent, ubi ipsi Christiani essent. Tunc milites studiose perscrutantes, ubi Christi fideles manerent, & quoscumque invenire poterant, nolentes diis dare libamina interficiebant. Quos occulte tollens Justinus presbiter cum lacrimis sepeliebat. Audito autem Claudius de beato Justino, quod & ipse curam habet de Sanctis, & quod confortat & confirmat Sanctos, ne tyrannorum penas pertimescant, ira commotus misit auctoritatem suam, ut quicumque illum invenire potuissent, comprehensum presentiæ suæ presentarent. Quod cum relatum fuisset Justino presbitero, cepit timere de Christi fidelibus, qui cum eo absconsi erant, pro persecutionibus impiorum, ne, si ipse, qui custos & predicator eorum fuerat, martyrio deficeret, grex & turba fidelium, qui cum eo acthenus absconditi latitabant, terrore martyrii pavefacti, viam salutis relinquerent, &, quod deterius foret, compulsi a carnificibus, simulacris manufactis libamina incenderent.

[2] [Justinus de ipsorum constantia sollicitus est:] Tum beatus Justinus, collecta Christianorum multitudine, extendens manus suas super omnes, suspiciens in celum oravit cum lacrimis, dicens: Domine Deus omnipotens, rex celi & terræ, cujus potentia angeli nutriuntur & homines, respice ad Ecclesiam tuam: da ei robur, præbe fortitudinem, gratiam, constantiam: depelle timorem, separa mollitiem, remove formidinem, tolle mobilitatem: funda istos tuos fideles Christianos in tuo amore, consolida eos in tua dilectione, liga eos in fidei tuæ fidelitate, firma cor & mentem istorum, ne callidus hostis adversarius noster diabolus, qui circuit ut leo, querens, quem devoret, possit eos subvertere, & a veritatis tramite deviare: prebe eis auxilium gratiæ tuæ, concede mortis effugium, quatenus & ut te toto corde diligant, &, quæ digne postulant, assequantur, per Dominum nostrum Jesum Christum filium tuum, qui tecum vivit & regnat per omnia secula seculorum: cumque omnes cum lacrymis, & suspiriis respondissent, Amen, facta est illico vox de celo ad beatum Justinum, dicens: Constans esto, Justine, cum plebe fidelium, quoniam tibi & fidelibus istis corona parata est: nam multa vobis debentur certamina.

[3] [Aliqui ex ipsis capti, martyrio coronantur:] Ad hanc itaque vocem perterriti martyres, prostrati in terram propter luminis splendorem tamquam mortui jacebant. Videns itaque beatus Justinus, quod exaudisset Dominus orationem, quam pro se & pro Sanctis ad Dominum profuderat, benigne excitans eos consolabatur, exhortans & confortans eos de visitatione, eo quod dignatus est eos Dominus visitare, & dare eis spem & tollerantiam perferendi martyrium pro gloria regni sui & pro vita eterna, quam promisit diligentibus se. Tunc milites tenuerunt quosdam, quos invenerant in via Salaria, qui veniebant a Christianis: & duxerunt ad Claudium. Quibus Claudius dixit: Miseri & sine corde, quare deos immortales liberatores orbis atque conservatores reipublicæ non adoratis? Qui respondentes, dixerunt uno animo: Nos adoramus dominum Jesum Christum salvatorem nostrum, qui in celis est, qui fecit celum & terram, mare & omnia, quæ in eis sunt: ipsi confitemur, ipsum deprecamur, qui nos de manibus tuis potest eripere, & vitam nobis tribuere sempiternam: nam simulacris manufactis numquam humiliamur, nec statuis hominum mortuorum thurificare debemus, qui non solum nos; verum etiam seipsos ab eterno interitu liberare non possunt. Hoc audiens Claudius imperator, precepit eos cum plumbatis cedi: & cum diu cederentur, clamabant omnes, quasi ex uno ore, dicentes: Gratias tibi agimus, Domine Jesu Christe, quoniam regni tui januas ingredi meruimus, & pervenire ad gloriam tuæ visionis: & hec dicentes, Deo reddiderunt spiritum.

[4] [hos sepelien: Sanctus capitur: tormentisque,] Tunc venit nocte Justinus presbiter & auferens corpora eorum cum aliis Christianis, multum tristis & merens, sepelivit. Tunc milites Claudii invenientes eos, tenuerunt beatum Justinum solum, (alii, relicto eo, fugerunt) & ligatum adduxerunt ad Claudium. Tunc jussit Claudius parari sibi tribunal in palatio suo & præsentari sibi Justinum catenis vinctum: quem sic interrogat, dicens: Tu es Justinus sacrilegus, qui nec deos colis, nec principum instituta custodis? Beatus Justinus dixit ei: Ego sacrilegus non sum, sed sum servus Domini mei Jesu Christi, quem tu, miser, blasfemare non times. Tunc iratus Claudius jussit os ejus lapidibus cedi. Qui dum cederetur, gratias agebat Deo. Eadem hora ceciderunt vincula de collo, & de manibus ejus: quem Claudius iterum sic aggreditur, dicens: Quare, stulte, per diversa tormentorum genera perire desideras? Ecce commoneo te: sacrifica diis immortalibus. Respondit Justinus presbiter, & dixit: Miser, manufactis idolis me humiliare compellis? infelix, te potius humiliare deberes Christo Creatori omnium, & non manufactis idolis vanis: nam tu & dii tui pariter peribitis, quos injuste adoras. Eadem autem hora Claudius jussit eum in equuleo levari: qui dum distenderetur nervis, cepit gratias agere Deo. Tunc Claudius imperator jussit laminas ardentes circa latera ejus poni, & cingulis radentibus lacerari.

[5] Eadem hora jussit Claudius beatum Justinum deponi de equuleo, [& aliis modis tentatus,] & tradidit cuidam ministro officii in custodia. Post dies vero quadraginta Claudius sedens pro tribunali, precepit sibi beatum Justinum presentari. Qui dum presentatus fuisset, dicit ei Claudius: Sic & tu stultus factus es, Justine sacrilege? an putas nos sacrilegia tua ignorare, quæ cum similibus tuis profanis jam per longa tempora commisisti? nonne tu ausus es temeritate nefaria agere contra deos, & contra precepta invictissimorum imperatorum, quia sacrilegum illum Laurentium c sepelisse diceris: & Romanum militem perditissimum absconse tulisse deprehenderis: & quam plurimos hujus nefariæ sectæ vestræ tecum pariter absconsos habuisse inclamaris. Vel hoc recordare, quia non colens deos traditus es in manus nostras. Infelix, putabam te ad sensum redire, & tibimet ipsi quasi sapientem consulere: ideo tibi dulci ac leni sermone loquebar, & decus atque potentiam eminentissimi imperii tibi, qui pene nichil es, exequebar. Et tu confidis in arte magica, & non honoras deos, neque principum præcepta custodis. Eadem hora beatus Justinus dixit ad Claudium: Tormenta tua, miser, non pavesco; sed cupio: nam tormenta æterna metuo, que te torquere habent, & patrem tuum diabolum.

[6] Tunc Claudius ira commotus jussit, ut cum scorpionibus diu cederetur. [constantem se præbet,] Et cum diutissime cæderetur beatissimus Justinus, hilari vultu gratias reddebat Deo, dicens: Gloria tibi Domine Jesu Christe, quia tu es Deus omnium rerum. Eadem hora dixit Claudius ad Justinum presbiterum: Miser, considera ætatem tuam, ne & tu pereas. Respondit B. Justinus, dicens: Ego potius desidero pudice mori, quam impudice vivere. Tunc Claudius imperator dixit: Adhibete ei & fustes. Ille autem pro nichilo tormenta reputabat. Eadem hora Claudius iratus dixit ad beatum Justinum: Sacrifica diis immortalibus. Beatus Justinus dixit: Ego me obtuli sacrificium Deo & Domino Jesu Christo, quia sacrificium est Deo spiritus contribulatus. Tunc iratus Claudius jussit eum in conspectu suo expoliari, & diutissime flagellari, sub voce præconia dicens, Deos blasfemare noli. B. Justinus dixit: Ego gratias ago Domino meo Jesu Christo, qui me dignatus est connumerare inter servos suos, sed tu, miser, torqueris in insania & in furore tuo. Tunc Claudius zelo diaboli repletus, precepit eum cordis fortiter corripi, & lectos ferreos adduci. Et dixit Claudius ad B. Justinum: Resipisce, miser, a stultitia tua, & adora deos, quos nos adoramus: quod si non feceris, super hunc lectum ardentissimum mactaberis. B. Justinus dixit: Infelix, has epulas ego semper concupivi: nam ista tormenta temporalia michi sunt ad gloriam: tibi autem parant eternum interitum.

[7] [& martyrio coronatur.] Tunc Claudius dixit: Video in te artem magicam: & profecto novi, quia tormenta deludis: me tamen non deliras. Et dixit Claudius suis ministris: Extendite eum, & cum scorpionibus cedentes affligite. Eadem hora Justinus prostratus in lecto ardentissimo, subridens, gratias agens, dicebat: Benedictus es, Pater Domini nostri Jesu Christi, qui donasti misericordiam tuam michi famulo tuo, quam meritus non fui. Ministri autem fortiter agitantes Martyrem cum furcis ferreis jacentem in lecto ardentissimo, ceperunt deficere. Eadem hora beatissimus martyr Christi Justinus alacri vultu contra Claudium dicebat: Disce, miser, disce, quanta sit Domini mei Jesu Christi misericordia: nam tormenta, quæ tu michi modo irrogas, michi refrigerium, tibi eternum supplicium parant. Omnes etenim, qui aderant, mirabantur de constantia sancti Martyris. Audiens hoc Claudius, jussit eum capitis subire sententiam: & levatus de lecto, in quo jacuerat, ibi coram Claudio capite truncatus est. Tunc venientes noctu, levaverunt Christiani cum lacrimis venerabile corpus ejus, jejunantes & agentes vigilias noctis, sepelierunt illud in crypta in agro Verano d pridie Nonas Augusti: ubi florent orationes ejus usque in hodiernum diem ad laudem & gloriam Domini nostri Jesu Christi, cui est honor & imperium in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Hæc verba congruunt cum Actis S. Laurentii, in quibus Decius cæsar & Valerianus præfectus frequenter vocantur: at non congruunt cumveritate historica, & clare insinuant, auctorem non fuisse peritum historiæ illorum temporum. Imperante Decio, Valerianus revera floruit, & præfecturis aliisque dignitatibus exornatus fuit. Uterque etiam Christianos acriter persecutus est; sed, mortuo Decio, imperavit primum Gallus cum Volusiano filio; deinde vero Valerianus, qui Gallienum filium sibi collegam assumpsit. Imperarunt hi simul usque ad tempus, quo Valerianus a Persis captus est. Tunc Gallienus imperare perrexit octo circiter aut novem annis, atque eo tempore cessavit acris illa persecutio, quam contra Christianos moverat Valerianus.

b Claudius II, qui hic rex vocatur, imperium adeptus est post Gallienum anno 268. Pagius ad annum 268 & 269 rotunde edicit, nullos fuisse martyres sub Claudio II; sed rationes non allegat, quibus id possit evinci. Tillemontius vero tom. 4 Monum. in S. Dionysio Papa agnoscit, aliquos probabilius sub Claudio II esse passos.

c De sepultis per S. Justinum SS. Laurentio, & Romano milite, aliisque multis, dictum est in Commentario num. 7 & sequentibus. Verumtamen Acta non sunt tam accurate aut perite scripta, ut ratiocinia iis inserta sic prolata credamus. Illa potius auctoris, qui personis convenientia meditari voluit, quam tyranni & Martyris esse existimamus.

d Id est, in cœmeterio S. Cyriacæ, ubi Justinus S. Laurentium, aliosque multos sepelierat. Ceterum Acta illa procul dubio diu post mortem Sancti scripta sunt ab auctore parum perito, nec multum auctoritatis habere possunt. Illa tamen dedi, cum quia commemorata sunt a Baronio & aliis, tum quia non habemus meliora.

DE SS. NARCISSO ET CRESCENTIONE MARTYRIBUS
ROMÆ
Ex Martyrologiis, & Actis S. Laurentii.

Forte sub Valeriano.

[Præfatio]

Narcissus M. Romæ (S.)
Crescentio M. Romæ (S.)

J. S.

Obscura admodum est memoria duorum Martyrum, quos ad hunc diem Baronius in Martyrologio Romano commemorat his verbis: [Sancti hi Martyres pluribus Fastis adscripti,] Item Romæ sanctorum martyrum Narcissi & Crescentionis. Laudat pro hisce Bedam aliosque antiquos. At per Bedam apud Baronium intelligitur Martyrologium Bedæ quidem nomine impressum; sed minus antiquum, aut, si quid Bedæ habeat, multis partibus auctum. Primus martyrologus, qui hosce Martyres simul annuntiavit, est auctor Romani parvi per Rosweydum editi, qui post annuntiatum Romæ S. Justinum presbyterum, de quo hodie agimus, ita pergit: Item Narcissi & Crescentiani. Ado hunc sequi, & aliunde augere solitus, sic habet: Romæ in crypta arenaria, sanctorum martyrum Narcissi & Crescentionis. Adonem secutus est Usuardus his verbis: Item Romæ sanctorum martyrum Narcisci & Crescentionis. Similia habet Notkerus. Recentiores martyrologi plerique antiquiorum verba adoptarunt. At Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ prolixius texuit elogium. Duas tamen addidit conjecturas minime certas. Prima est expressa his verbis: Narcissus & Crescentio eodem anno, eademque persecutione, quibus sanctus Laurentius, passi sunt. Hæc nec in Actis S. Laurentii leguntur, nec in ullo monumento antiquo, quantum existimo. Altera Ferrarii conjectura hæc est: Martyrio coronati sunt XV Kal Octobris. Hujus conjecturæ nullum aliud invenio fundamentum, quam quod illo die primum annuntiati sint ab auctore Romani parvi, deinde ab aliis. At illa conjectura frequenter fallit, cum ille auctor non raro dies pro arbitrio fixerit.

[2] Acta S. Laurentii apud Surium ad X Augusti habent sequentia: [noti sunt in Actis S. Laurentii;] Eadem nocte (S. Laurentius paulo ante martyrium suum) abiit inde: perquisivit, ubi congregati essent Christiani, sive in domibus sive in cryptis. Venit autem in vicum, qui dicitur Canarius, reperitque multos Christianos in ædibus cujusdam Narcissi Christiani collectos: ingressusque in eas cum lacrymis, pedes eorum lavit, deditque eis de thesauris, quos beatus Sixtus episcopus ei tradiderat erogandos. Invenit autem illic etiam Crescentionem cæcum, cum lacrymis ipsum rogantem, & dicentem: Pone manum tuam super oculos meos, ut videam faciem tuam. Beatus Laurentius lacrymans dixit: Dominus noster Jesus Christus, qui aperuit oculos cæci nati, te illuminet: impressoque signo Christi in oculos ejus, vidit lumen & beatum Laurentium, sicut petiit. De martyrio SS. Narcissi & Crescentionis in illis Actis nihil habetur, ita ut ex illis colligi nequeat, utrum passi sint sub Valeriano, sicut S. Laurentius, an vero deinde sub Claudio II, sicut S. Justinus presbyter, in iisdem Actis sæpe memoratus, aut etiam sub Aureliano aut serius.

[3] [& omnia ad ipsos spectantia valde sunt incerta:] Reperiuntur in Apographis Hieronymianis varii Martyres, qui nomine Crescentii, Crescentionis & Crescentiani annuntiantur. Horum aliquem esse eumdem cum Crescentione hodierno, non est inverisimile, ut jam observavit Sollerius noster ad IV Augusti, ubi Crescentianus cum aliis datur ex Hieronymianis. Crescentianus ille Romanus cum hodierno Crescentione idem esse potest: nam & hodiernus in Romano parvo nominatur Crescentianus. Potuit idem auctor, qui Justinum presbyterum a IV Augusti ad hunc diem transtulit, idem facere de Crescentiano. Dantur & duæ martyrum classes ad X Augusti, & in utroque reperitur Crescentio. Si hi duo revera sint, uterque potest esse idem cum hodierno. At satis conjecturarum incertarum. Piazza ad hunc diem corpora SS. Narcissi & Crescentionis attribuit ecclesiæ S. Praxedis, nescio, quo fundamento. Baronius in Annotatis ad Martyrologium scribit ista; Erat nomine Crescentionis dictum nobile cœmeterium Romæ via Salaria, non longe a cœmeterio Priscillæ, ut indicant tabulæ Vaticanæ, in quibus cœmeteriorum nomina perlegimus. Plura non addo, quia omnia mihi videntur valde incerta.

[4] [prout incertum est nobis, ubi modo sit corpus S. Narcissi.] In Martyrologio Hispanico Joannis Tamayi Salazar ad hunc diem celebratur translatio S. Narcissi martyris Romani, quem auctor ille hodiernum intrepide declarat. Hispali, inquit, in Bætica depositio sacrorum pignorum sancti Narcissi martyris Romæ passi, quæ in cœnobio Fratrum Sanctissimæ Trinitatis Excalceatorum, eleganti theca inclusa, cultu magnifico venerantur. Hactenus omnia vera esse existimo. At in Annotatis Tamayus nimis facile designat Narcissum, cujus modo Acta investigamus. Verum Sanctus ille, cujus anno 1641 corpus acceperunt Religiosi Patres Excalceati sanctissimæ Trinitatis, non videtur esse Narcissus hodiernus. Certe id colligere nequeo ex Chronico laudati Ordinis, scripto Hispanice per Alexandrum a Matre Dei, qui part. 3 pag. 112 narrat, quo modo varia Sanctorum corpora ex cœmetrio S. Callisti Romæ fuerint obtenta per P. Joannem ab Annuntiatione, procuratorem generalem Ordinis sui. Inter hæc corpora recensetur corpus S. Narcissi martyris, idque una cum corpore S. Callisti traditum dicitur conventui Hispalensi ejusdem Ordinis. At non additur, utrum corpus cum illo nomine sit inventum, an vero nomen postea sit impositum. Si autem nomen revera inventum fuerit, necdum erit certum, hodiernum esse, quem possident Hispalenses. Habeo ante me Epistolam P. Maximiliani Ledent, anno 1673 ad Papebrochium nostrum datam, in qua hæc leguntur: Quidam e nostris Venetiis scribit esse illic nobilem, qui e catacumbis dictis S. Calepodii accepit sacrum corpus S. Narcissi martyris, cujus festum incidit in XVII Septembris.

DE SS. SOCRATE ET STEPHANO MM.
IN ANGLIA

Forte sub Diocletiano.

SYLLOGE.

Socrates M. in Anglia (S.)
Stephanus M. in Anglia (S.)

AUCTORE C. S.

Hosce duos Magnæ Britanniæ Martyres, nomine tantum & palæstra Anglicana nostos, vetusta æque ac recentiora Martyrologia ad præsentem Septembris diemmagno consensu annuntiant. [Memoria in Martyrologiis.] Ex Hieronymianis apographis Epternacense apud Florentinium in Notis ad Martyrologium suum eos sic memorat: XV Kal. Octobris: Britanniæ Socratis Stephani. Beda in Martyrologio apud nos ante tomum 2 Martii edito, ad eumdem diem habet: In Britannis, Socratis & Stephani; in Metrico tamen altum silet. Iisdem verbis eos refert Notkerus: consonat Rabbanus & Ado, & post hunc Usuardus, uti & Ms. Florarii nostri Sanctorum compilator, In Britanniis, inquientes, sanctorum Socratis & Stephani. Hos denique secutus Baronius in Martyrologio Romano hac die ait: In Britannia sanctorum martyrum Socratis & Stephani. Cetera Martyrologia, quæ magno numero proferre possem, prætereo; quia præter Martyrum nomina, incertamque in Britannia palæstram, nihil nos docent.

[2] At prolixius de iisdem agit Joannes Wilsonius in suo Martyrologio Anglicano, [Eorumdem elogium] primum anno 1608 ac deinde cum nonnullis emendationibus anno 1640 edito. Elogium, quod ibi texuit, ex Anglico Latinum subjungo. In posteriori itaque editione sic habet: In Wallia Australi Passio SS. Stephani & Socratis martyrum, natione nobilium Britannorum, qui cum per S. Amphibalum presbyterum & martyrem ad fidem Christi conversi essent, in persecutione Diocletiani imperatoris per acerbissima tormenta in Britannia necati sunt circa annum Christi CCCIV. Eorum memoria antiquitus celebris fuit in Wallia Australi, præcipue in ducatu Monumenthensi, ubi multa etiamnum monumenta eorumdem nomini & honori dicata supersunt. Hæc ibi, mutatis nonnullis, quæ in priori editione paulo aliter posuerat. Dixerat enim Sanctos cum aliis multis ob eamdem causam (Christianam scilicet religionem) necatos fuisse; de cultu vero scripserat: Multa etiamnum in Wallia supersunt templa, antiquitus in honorem eorum consecrata; ubi etiam ipsorum memoria ad hæc usque tempora celebris est, præsertim in ducatu Monumethensi, & adjacentibus partibus Australibus.

[3] [in Martyrologio Anglicano] Hisce consona habet Michael Alfordus in Annalibus ecclesiæ Britannicæ, tom. 1, ad annum Christi 287, num. 30, laudans prædictum Martyrologium, & auctores, quorum neminem exprimit, quique mihi aliunde ignoti sunt. Non magis scio, quæ vetera manuscripta viderit Eminentissimus Baronius, de quibus in Notis ad textum Martyrologii sui supra relatum sic meminit: Agunt de iisdem hac die Beda, Usuardus, Ado & alii; quibus etiam adstipulantur vetera Manuscripta. Certe ego hujusmodi nec in Museo nostro reperi, nec ab aliis in lucem data legi, neque Baronius ipse de hisce sanctis Martyribus, quantum deprehendere potui, in Annalibus suis mentionem fecit. In hac itaque instrumentorum penuria aliud facere non possum, quam indagare, quo fundamento Wilsonii dicta niti videantur. Sanctos Britannos sive Anglos fuisse, martyrium in ea insula consummatum satis verisimile facit; quod autem ad nobilitatem stirpis eorum attinet, qua ratione id probabit Wilsonius?

[4] [satis verisimile, exponitur.] A verisimilitudine pariter non aberrat, quod eos in Diocletiani persecutione passos velit; in ea enim suos heroes etiam Anglia spectavit, de quibus Beda lib. 1 Historiæ, cap. 7 de S. Albano agens, hæc scripsit: Passi sunt ea tempestate Aaron & Julius, Legionum urbis cives, aliique utriusque sexus diversis in locis perplures, qui diversis cruciatibus torti, & inaudita membrorum discerptione lacerati, animas ad supernæ civitatis gaudia perfecto agone miserunt. De SS. Aarone & Julio actum in Opere nostro est ad diem 1 Julii; de Sanctis vero Albano, ejusque in fide magistro Amphibalo, clerico ad XXII Junii, ubi in Actis secundo loco editis, circiter bis mille ejus opera ad Christum conversi, coronatique martyrii laurea fuisse dicuntur, quorum omnium martyrium ad magnam Diocletianeam persecutionem anni 303 ibidem relatum est. Inter hos ergo SS. Socrates ac. Stephanus fuisse a Wilsonio crediti sunt, ideoque S. Amphibali discipuli, & acerbissimis tormentis necati, ab eodem dicti sunt: quod etsi certum non sit, non inepta tamen conjectura est. Eadem de causa palæstram eorum in Australi Wallia collocavit, quia multi in ea provincia a S. Amphibalo Christum edocti glorioso martyrio defuncti sunt. Huic opinioni multum favet, si, ut Wilsonius ait, in Monumethensi ducatu, vulgo Monmouth-shire, sancti Martyres nostri ecclesias sibi dicatas olim habuerint, & nunc etiam eorumdem sacra monumenta supersint, de quibus tamen ego post diligens examen nihil potui apud alios reperire.

[5] [Tamayi assertum fictitium.] Porro quamquam Martyrologia omnia, quæ de hisce sanctis Martyribus meminere, palæstram eorum in Britannia statuant, Joannes Tamayus tamen in Martyrologio Hispanico ad hunc diem Septembris eosdem Britoniæ sive Brioniæ, quæ olim Hispaniæ in Gallæcia civitas fuit, nunc excisa, passos asserere non dubitavit. Britonia in Hispania, inquit, SS. Socratis & Stephani, qui in dira Ulpii Trajani persecutionis procella propter fidem capti Catholicam, variis tormentis dilaniati, tandem martyres supremo coronantur agone. Hujus asserti sui, cui martyrologos ceteros adversari agnoscit, vadem citat pseudo-Julianum, quem more suo ceteris omnibus præfert. Julianus, ait, archipresbyter Toletanus in Chronico, anno XCIV, num. XXVI, fol. XVI, licet in codice edito corrupta nomina Sanctorum Martyrum & locus palæstræ reperitur, eos agonem complevisse affirmat in Britonia Hispaniæ hac serie: “In eadem persecutione (Trajani) in Hispania, civitate Brionia vel Briania (lege Britonia) sanctorum martyrum Sociotis (repone Socratis) & Stephani. Alii sub Nerone.” Subdit etiam ibidem ejusdem Juliani Epigramma Ms. inter poëmata Hali de eisdem agens: verum tam hæc, quam prædictum Chronicon cum in Opere nostro tum ab aliis fictitium esse jam toties ostensum est, ut ulteriori refutatione nil opus sit.

DE S. FLOSCELLO, PUERO, MART.,
QUI COLITUR BELNÆ, IN DUCATU BURGUNDIÆ.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De cultu, translationibus, tempore martyrii, & Actis.

Floscellus puer M., qui colitur Belnæ in ducatu Burgundiæ (S.)

AUCTORE C. S.

[Colitur Belnæ, quo corpus ejus] Belnæ, quæ oppidum Galliæ in ducatu Burgundiæ est, medio ævo Belnum, indigenis Beaune appellatum, cujusdam sancti pueri, Floscelli, vel Flocelli, aut sicut in nonnullis ipsius Actis legitur, Victoris Flocelli, corpusculum in veneratione est, quo jam ab aliquot seculis translatum fuisse, multisque miraculis inclaruisse perhibetur. Castellanus in Martyrologio universali ad hunc XVII Septembris diem in margine notat, eum Gallice passim saint Flaceau, & quibusdam in locis etiam saint Frouceau appellari. De corpore ejusdem ad prædictum oppidum translato sequentia accipe ex Martyrologio Belnensi, fol. 63, ad nos olim transmissa, & ad hanc diem seposita. Undecimo Calendas Maji. Belno castro, Exceptio SS. Floscelli & Hernei, ex quibus gloriosus Christi athleta Floscellus, sicut Passio ipsius scripta testatur a fidelibus Christianæ religionis scriptoribus, in villa Duurnunensi, quæ est in pago Constantino, digna veneratione sepultum, & a Deo magnis est virtutibus clarificatum.

[2] Sed cum invalescente gentilium furore, eo in loco debiti honoris religione sanctissima membra carerent, [ex Constantiensi agro translatum] a quibusdam prædicti castri militibus pariter cum S. Herneo Cœnomannensi abbate reverentissimo, in villam Ruffianam transportati, signis & virtutibus claruerunt. Inde divina disponente misericordia, Othonis comitis tempore in Belnensium * translati sunt, ibique usque nunc fideliter, humiliterque poscentibus pro quibus * clementi pietate succurrunt. Hæc ibi: folio vero 179 ejusdem Martyrologii de eodem sacro deposito hæc rursum legere est: Quinto Idus Novembris. Eadem die Translatio corporis B. Floscelli martyris, in hac ecclesia Belnensi quiescentis, quod corpus per venerabiles patres, dominum Simonem, titulo S. Ceciliæ presbyterum Cardinalem, Apostolicæ Sedis legatum in Francia, & Girardum Dei Gratia Eduensem episcopum, de loco ad locum magis venerabilem die prædicta est translatum anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo quinto.

[3] [dicitur in Passione ejus] Quæ hic de prima sancti Martyris nostri in Constantiensi pago, vulgo le Countantin in Normannia Inferiori, sepultura ex ejusdem Passione dicuntur, nullam certam fidem merentur; cum illa Passio, ut infra ostensuri sumus, inter fabulosas rejicienda sit, & in ipso citato loco fabulatorem suum prodat. Scriptor enim illius anonymus, cum dixisset, S. Floscellum, quando in ardentem rogum conjiciendus erat, petiisse a Deo, ut non igne, sed alio quolibet supplicio coronaretur, utque mereretur corpus suum, consummato martyrio, ad propriam patriam, atque ad pagum proprium redire, qui dicitur Constantinus; cum hæc, inquam, dixisset scriptor, narrata postmodum Sancti cæde, his verbis progressus est: Christiani autem auferentes ejus corpusculum, absconderunt eum animo devoto, loco quieto & satis bene ornato. Quiescente autem ibidem ipsius corpusculo quatuor & eo amplius mensibus, commoniti in somnis nautores * Christiani de provincia B. Floscelli, euntes, furati sunt corpusculum ejus; quod optimo * sijndone vestitum navi immittentes, & extenso velo per magnum pelagus navigantes, cum cereis insigniter ardentibus, tertia die venerunt ad provinciam pagi, qui vocatur Constantinus.

[4] [cum adjunctis fabulosis] In crastino vero congregatis omnibus provinciæ ipsius episcopis, die tertio Kalendarum mensis Martii inter psalmorum melodiam & omnium psallentium gaudia sepelierunt membra ejus, veluti ingenti odore aromatum fragrantia, in monumento locelli, vocabulo Christonno, in villa, quæ ab hominibus illius provinciæ & pagi nominatur Duurix Duuronno. Hactenus ipse: sed quis credat fabulatori illi, qui Antonini temporibus, ferventeque, ut asserit, persecutione, in qua Floscellum passum statuit, ecclesiam Dei in Constantiensi pago tot vicinis episcopis florentem, tamque pacate sacri corporis exceptione publice exultantem comminiscitur, quam sub Christianis imperatoribus umquam potuit fuisse? De Constantino quoque pago communior sententia est, illum a Constantio Chloro, vel ab ejus nepotibus Constante aut Constantio, id nomen accepisse, prout apud Hadrianum Valesium in Notitia Galliarum videre licet. Hinc per prolepsim vocabulum istud a scriptore Passionis usurpatum fuisse dicendum est: sed eo ipso is sese a S. Floscelli ætate longius abfuisse manifestat.

[5] Villam Duurix Duuronno, vel Duurnunensem, ut in Belnensi Martyrologio legitur, [& tempore incerto.] frustra quæsivi. De Rufiana in Sequanis, ad quam sancti Martyris corpus deinde translatum fuisse, idem Martyrologium asserit, consuli potest mox laudatus Valesius. Quis vero gentilium furor in citato Martyrologio memoretur, incompertum mihi est, nisi forte aliqua barbarorum irruptio designetur. Ad S. Herneum quod attinet, is haud dubie est Erneus, cujus vitam illustratam habes apud nos tom. 2 Augusti, ad diem IX, pag. 425 & seqq., ubi eum seculo 6 inclinante vixisse ostenditur, sepultumque in vico Celciaco, in ecclesia S. Georgii martyris. In Annotatis ad lit. l nova S. Erinei translatio ex Analectis Mabillonni memoratur, facta a Francone seniore, episcopo Cenomanensi, qui ab anno 793 usque ad 816 sedisse ibi dicitur; verum & ea translatio intra vicum Celsiacum peracta fuit. Ceterum fatetur ibidem Boschius noster, nescire se, quo sacra Ernei ossa tandem evaserint. Per Ottonem comitem, cujus tempore Belnenses, ut habet eorum Martyrologium, sacra illa pignora acceperunt, verisimiliter aliquis e Burgundiæ comitibus indicatur; cujus nominis cum non unus fuerit ante annum 1265, quo ultima translatio facta est, nihil hinc quoque certi determinare possumus.

[6] Utut hæc se habeant, certiora sunt, quæ de postrema S. Floscelli translatione intra eamdem ecclesiam Belnensem numero 2 retulimus ex sæpe dicto Martyrologio. [Transfertur ibidem denuo anno 1265;] Simon enim titulo S. Cæciliæ S. R. E. Cardinalis, per quem ea facta dicitur, fuit Simon de Bria Gallus, qui legationibus pro Apostolica Sede Romana in Galliis diu functus est, annoque 1281 Nicolao III in Pontificatum successit, Martinus II, aliis IV dictus. Girardus autem Æduensis, sive Augustodunensis episcopus, in cujus diœcesi Belna est, quique & ipse translationi adfuit, tom. 4 Galliæ Christianæ, col. 402 & sequentibus cognominatus fuisse dicitur de Rupe, seu de Rocca, vel potius de Beauregard, in eaque sede, ad quam anno 1253 electus fuerat, anno 1275 adhuc sedisse. In elogio ipsius ibidem de hoc ipso argumento legitur: Sub eo corpus S. Flocelli Belnæ in honestiorem locum elevatur per Simonem Cardinalem S. Cæciliæ legatum, V Idus Nov. MCCLXV. Eadem habet Claudius Robertus in sua item Gallia Christiana in laudati Girardi periodo. Ceterum utraque translationis annuntiatio num 1 & 2 relata, a Sollerio nostro inter Auctaria Usuardi totidem verbis recensita est ex codice S. Mariæ Belnensis, cum eo tamen discrimine, quod prior translatio, sive Exceptio sacrorum corporum, ibidem non undecimo Calendas Maji, sive XXI Aprilis, ut habet Ms. meum, sed XXVI Aprilis referatur, quo die etiam in Opere nostro in indice Prætermissorum de ea facta est mentio.

[7] Gemino autem Officio ecclesiastico Sanctum nostrum apud Belnensis coli, [ubi gemino Officio colitur;] aut saltem coli solitum fuisse, docent me lectiones propriæ a patre Petro Francisco Chiffletio nobis descriptæ ex Breviario S. Mariæ Belnensis, edito MDXVII, ubi primo legitur: In Natali S. Floscelli XVII Septembris. Lectiones istæ compositæ sunt ex Actis ejusdem, quæ infra examinabimus. Pro antiphonis vero Laudum sequentes versus hexametri satis inepti leguntur.

Spiritus invictus habitacula carnea linquens,
Est visus multis comitari cœtibus almis.
Millia mox septem populorum credere Christo,
Et limphis vivis properant cum Cæsare nasci.
Ex patria Sancti nautæ venerabile quærunt
Corpus, & inventum patriæ cum laude reducunt.
Conveniunt noti, confines, atque propinqui,
Ac Margaritam condunt veneranter honestam.
Martyris ad tumulum si quis conducit egenum,
Ex ejus meritis fertur medicina salutis.

Alterum de eodem Officium In Translatione S. Floscelli IX Novembris, qua scilicet die corpus ejus intra ecclesiam Belnensem ad honorabiliorem locum translatum fuisse diximus, ibidem præscribitur. Sed, quod mireris, lectiones propriæ, ex reliqua Passionis parte concinnatæ, martyrium Sancti tantum continent, nec ullam de translatione aut elevatione sacri corporis mentionem faciunt.

[8] [uti etiam uno in Constantiensi diœcesi.] Nec Belnæ tantum, verum etiam per totam Constantiensem in Normannia Inferiori diœcesim S. Floscellum aliquo cultu gaudere, discimus ex ejusdem episcopatus Breviario, ex Nicolai de Briroy Constantiensis episcopi mandato, & Capituli consensu, anno 1610 Constantiis edito, quod habeo præ manibus. In eo enim ad diem XVII Septembris Officium ecclesiasticum novem lectionum de S. Flocello martyre, simul & de S. Lamberto recitandum præscribitur. Officium autem illud totum est de Communi, excepta oratione, quam subdo. Concede nobis, clementissime Pater cælestis, meritis & intercessionibus sancti martyris tui Flocelli nostrorum cunctorum veniam peccatorum, ac beatæ perennitatis in gloria tua cum electis tuis præmium sempiternum. Per Dominum &c. Cultus hic haud dubie ipsi ibidem defertur tamquam Sancto indigenæ; quia nempe Passio infra examinanda illum in Constantiensi pago natum esse narrat. Baronius num. 13 laudandus memoriam ejusdem etiam Augustoduni celebrem esse affirmat: verumtamen in ejusdem diœcesis Breviario, quod anno 1534 auctoritate Jacobi Huralti episcopi Æduensis excusum, in Museo nostro exstat, nullam porsus de eo Sancto mentionem factam reperio. Hinc conjectare licet, Baronium ita sensisse, quia illum Augustoduni passum credebat, aut Augustodunum pro Augustodunensis diœcesis oppido, quale Belna est, scripsisse; vel certe, si de ecclesiastico Officio ibi agat, in posteriori aliqua ejusdem Breviarii editione Officium de Sancto nostro additum fuisse; quod ego determinare non possum.

[9] [Sanctus, antiquis ignotus a recentioribus] Porro hujus sancti pueri Martyris nulla omnino in antiquis Martyrologiis, Gallis æque ac ceteris, exstat memoria, licet eum sub ethnicis imperatoribus Romanis coronatum fuisse Acta tradant. In recentioribus tamen ad hunc diem XVII satis notus est. In primis Dominicus Georgius in Annotatis ad Martyrologium Adonis observat, Floscellum vel Flocellum martyrem in uno e suis Adonianis codicibus, uti & in Sangermanensi apographo suo hodie annuntiari. De eodem ad hunc diem meminerunt varia Usuardi Auctaria apud Sollerium, quæ ob vetustiorum inopiam juverit hic recitasse. Codex Hagenoyensis sic habet: Ipso die sancti Floscelli martyris. Matricula Carthusiæ Ultrajectinæ: Flocelli pueri martyris. Codex Bigotii: Ipso die, sancti Floscelli martyris. Belnensis codex: Natale sancti Flosculi martyris. Belinus mendose: Ipso die, sancti Fleselli, martyris egregii. Ac denique etiam mendosius editio Florentina: Ipso die, sancti Steselli, martyris egregii.

[10] Prolixior hic est Grevenus, sancto Martyri elogium ex ejusdem Actis texens in hunc modum: [martyrologis hac die annuntiatus.] Passio S. Floccelli pueri, qui tempore Antonini imperatoris, cum Christianos in tormentis positos confortaret, cum leone in carcerem, ab eo devorandus missus est; sed ipso orante, leo moritur. Eductus e carcere, atque in ignem missus, igne exstincto, ipse postmodum martyrium suum implevit. Brevius, non sine mendo tamen, habet Molanus: Ipso die, sancti Frecilli, martyris egregii. Longum denuo elogium recitat auctor nostri Ms. Florarii Sanctorum, eadem, quæ Grevenus, aut similia Acta secutus. Hactenus illi, nullo addito martyrii loco. At Petrus Galesinius, Augustoduni, inquit, sancti Florelli martyris, qui decem annos natus, pietate in Christo adhærescens, egregie coronatur. Eamdem palæstram simul & mortis genus Eminentissimus Baronius in Martyrologio Romano assignavit his verbis: Augustoduni, sancti Flocelli pueri, qui sub Antonino imperatore, & Valeriano præside multa passus, demum a feris discerptus, martyrii coronam adeptus est. Consonat Andreas Saussayus in Martyrologio Gallicano, ubi satis prolixum elogium more suo exhibet. Verum hæc jam discutienda sunt.

[11] Puerilis sancti Martyris, ætas, qualem non nulli ex relatis martyrologis & Actorum scriptor ipsi tribuunt, [Sancti ætas unde conjici potuerit: palæstra,] ex sacri corpusculi mole haud dubie deprehensa est; aliqua tamen Actorum apographa eumdem modo puerum, modo virum appellant. Palæstram qui notant, eam non aliunde didicisse videntur, quam ex Catalogo Petri de Natalibus, qui lib. 8, cap. 92 de Sancto sic orsus est: Flocellus, puer decennis, passus est apud urbem Augustodunensem. Non aliunde, inquam; quia in nullo e Mss. nostris, infra enumerandis (si unum minoris momenti excipias,) nec in edito apud Mombritium, martyrii locus Augustodunum assignatur: sed vel omnia palæstram silent, vel Romam assignant; quamquam hæc ad cetera non satis consequenter. De martyrii quoque genere non omnino conveniunt eadem apographa: horum enim tria de eo sic ajunt: Beatæ vero memoriæ virum Floscellum ad se revocatum (Antoninus imperator) expoliavit vestibus, quibus erat indutus, & vestivit eum stola linea, tradiditque eum foras in platea, & interfecerunt eum. Simili modo legit Mombritius, sic inquiens: Tandem imperatori præsentatus Antonino, vestibus spoliatus, & stola linea indutus, foras in plateam traditus est quinto decimo Calendas Octobres.

[12] Consonant duo alia apographa ex Breviario Belnensi, [genus martyrii, dies] ubi hæc legere est: Flosculum Judaico more propriis exspoliatum vestibus, linea lugubrique stola circumdans (Antoninus) in platea eum coram cunctis, proh dolor, occidendum, præcepit. In alio denique Ms. nostro legitur: Imperatoris jussu in platea civitatis Augustodunensis capite plexus est. Contra auctor Florarii nostri Ms., Petrus de Natalibus in Catalogo, Baronius tam in Martyrologio, quam in Annalibus, & Saussayus in Martyrologio Gallicano, eumdem a feris discerptum scribunt, quia scilicet hi omnes, aut eorum aliquis in sancti Martyris Actis pro voce foras legerint feris, vel certe sic legendum esse censuerint. De martyrii die magis convenit; quippe illum die XV Calendas Octobris coronatum fuisse, communis omnium sententia est, si Petrum de Natalibus excipias, qui sive ex diverso apographo, sive ex errore, XIV Calend. Octobris signavit.

[13] [& tempus incerta.] Nec magis certum est, quo tempore Sanctus passus sit. Longioris Passionis compilator id sub Antonino & Maximiano, post S. Georgii martyrium, quod sub Diocletiano contigit, factum esse, ridicule affirmat, ut num. 15 videbimus. In brevioribus Actis solus Antoninus memoratur; quod an de Ælio Antonino Pio, an de Marco Aurelio Vero Antonino, accipiendum sit, denuo incertum est. Hinc factum puto, ut Eminentissimus Baronius tom. 2 Annal. Eccles. ad annum Christi 154, num. 3 agens de martyribus in persecutione Antonini Pii coronatis, S. Floscellum ceteris annumeraverit, dicens: Augustoduni in Gallia Floscellus & alii: & ad annum 179, num. 37 inter martyres sub Marco Aurelio passos eumdem rursus recensuerit, Inter alios, inquiens, magna laude dignum fuit martyrium Flocelli pueri, qui post multa tormenta feris objectus, ab illis discerptus est: celebris est ejus memoria Augustoduni. Eumdem porro Floscellum utroque loco memorari manifestum est; ideoque non nisi ex memoriæ lapsu, fallente Antonini nomine, Eminentissimus Annalista eum in Annalibus geminasse dicendus est, quem in Martyrologio suo tantum unum agnovit. Verum quis ex tam dubiis Actis, qualia ea esse dicemus, certum martyrii tempus determinet? Ego quidem, donec meliora instrumenta producta fuerint, malo nihil, quam aliquid temere statuere.

[14] [Varia geminæ Passionis apographa;] Actorum sive Passionis ejus apographa in Museo nostro varia servari, jam sæpe insinuavimus. Inter hæc tria prorsus conveniunt, quorum unum a Petro Francisco Chiffletio, viro de Museo nostro optime merito, ex Ms. monasterii Accincti & S. Benigni Divionensis, alterum a Papebrochio nostro ex Ms. Cistercii, cod. 6. num. 35, tertium denique nescio unde, transumptum est. Horum omnium initium est: Passionem B. Floscelli pueri, qui tempore Antonini Cæsaris & Maximiani, publice præsentium, sub præside Valeriano, pro fide Christi certans, pati promeruit, dignum duximus memoriæ commendare. Alterum ab eodem Chiffletio e Breviario S. Mariæ Belnensis, de quo num. 7 meminimus, descriptum, sic incipit: Eo igitur tempore, quo Antoninus cæsar & Maximianus Romæ præfuerunt, diabolicæ fraudis illusione decepti, non justitiæ legibus Urbem regere & ornare, sed tyrannidis suæ crudelitatem exercere studuerunt. Huic simile est & aliud ex eodem forte Breviario desumptum.

[15] [longior Passio] Altera denique Passio, prædictis multo brevior, cujus etiam geminum exemplar Ms. habemus, a Mombritio edita, sequens exordium habet: Temporibus Antonini passus est sanctus puer Flocellus sub Valeriano præside. Ab hac non multum discrepat ea, quam Petrus de Natalibus in Catalogo Sanctorum lib. 8, cap. 92 recensuit. Id porro universim notari potest, alteras ex alteris vel contractas, vel ampliatas fuisse; & quod in hujusmodi scriptis non raro accidit, contractiores paucioribus fabulis infartas esse. Certe ego prolixiora apographa nostra prelo indigna reputo, mecumque reputabit eruditus lector, dum aliquot eorumdem commenta perpenderit. In ipso mox limine, ut patet ex dictis, imperitus compilator S. Floscellum tempore Antonini cæsaris & Maximiani passum asserit; quasi hi duo simul imperassent, inter quorum imperium plus quam seculum intercessit, sive per Antoninum designatum voluerit Ælium Antoninum Pium, sive Marcum Aurelium Antoninum. Ne vero quis suspicetur Antoninum ex amanuensis errore pro Diocletiano in aliquem codicem irrepsisse; Antoninum habent omnia apographa, & solum quidem breviora, qualia etiam Petrus de Natalibus & Mombritius ediderunt. Sed & Antonini nomen in omnibus apographis postea recurrit, Diocletiani nusquam. Nihilominus sub Diocletiano, vel post ipsum S. Floscellum passum fuisse, idem ille scriptor imprudens significat, dum & ipse quædam de S. Georgio martyre, qui sub Diocletiano martyrium subiit, velut anteriora narrat, & judicem de iisdem loquentem inducit.

[16] Idem fabulator imperatorem triginta tres pueros, [fabulosa esse ostenditur,] qui secum idolis immolarent, elegisse comminiscitur, eoque audito, Floscellum puerum congregatis omnibus viris ecclesiasticis & plebe cum ministris, pro Christiana fide publice perorasse. Quamquam autem Puer ille divinis præceptis instructissimus ubique exhibeatur a biographo, idem tamen ille præsidem per idola, si ipsi credimus, adjuravit. Eodem teste, cum sanctus Puer in equuleo appensus esset, exceptor Officii, eum non solum illius civitatis, (quam tamen biographus nusquam indicat;) sed & provinciæ totius dominum esse primumque affirmabat: quo audito, jussit eum præfectus de eculeo submitti &c. De malefico quoque futilem quamdam fabellam texit in hunc modum: Tunc vocatus maleficus confixit in palmis & in lingua B. Floscelli clavos extra civitatem. Tunc Victor Floscellus maxime Deo gratias agere cœpit, dicens: Repletum est gaudio os meum…

[17] Cum hæc B. Floscellus decantaret, nuntiatum est Valeriano (præsidi, [preloque indigna:]) qui vocato ad se malefico dixit: Puniendo me corripis; nam non bene linguam seductoris confixisti; quia semper populum seducens, alloquitur. Cui maleficus jurans dixit: Per virtutem deorum crede mihi, quoniam plus, quam solebamus aliis Christianis, clavos in linguam ejus infixi: verum posco, ut aliquod mihi pecus adducatur, quatinus, ipsi taliter clavis impositis, videre valeas, si vivere poterit. Et continuo taurus adductus, cum confixus fuisset, mortuus in terram cecidit. Nec minus nugatorium est, quod ait, Sanctum verba sua, quæ confixa clavis lingua loquebatur, cuidam dictasse, ab illoque proprio Martyris sanguine excepta fuisse. Dictavit autem, inquit, scriptori B. Floscellus hos sermones, quos scriptor in charta de sanguine ejus scripsit. Vide etiam, quæ supra num. 3 & 4 de translatione sacri corporis ex eadem Passione retulimus: cetera mitto, quia hæc certe sufficiunt, ut hujusmodi Actis omnis fides abnegetur.

[18] Non tam fabulosa sunt contractioris Passionis apographa, [brevior incertæ fidei, unde edenda.] qualia scilicet Petrus de Natalibus & Mombritius edidere: nec tamen eam veritatis antiquitatisque speciem præserunt, ob quam bonæ notæ instrumentis fidem prudenter non possumus negare. Imo ego non possum deponere vehementem suspicionem, ne istud Floscelli nomen fictitium sit, anonymo cuidam puero martyri, cujus corpus in veneratione merito erat, attributum, Actaque ipsa ex incerta traditione compilata, aut etiam penitus conficta. Formidinem hanc movet mihi martyrium ejusdem ac memoria antiquioribus omnibus martyrologis tam Gallis, quam ceteris omnino ignota; Acta aut aperte fabulosa aut dubia, quæque præter cultum aliunde cognitum, cetera omnia incerta relinquunt; ac ipsum denique Floscelli vocabulum, ignoti nominis puero martyri haud inepte imponendum. Attamen cum hæc mea tantum suspicio sit, nolo contractiorem illam Passionem a lectore desiderari, ideoque eam ex editione Mombritiana recudam, annotatis more nostro, quæ ad eamdem illustrandam facere videbuntur.

[Annotata]

* adde oppidum

* quibusvis

* i. e. nautæ

* optima

PASSIO
Ex editione Mombritii.

Floscellus puer M., qui colitur Belnæ in ducatu Burgundiæ (S.)

[Tolerato equuleo, victo leone, puerum] Temporibus Antonini a passus est sanctus puer b Flocellus sub Valeriano præside. Nam cum Christianos in fide confortaret, dicens: Nolite timere, a præside jussus est in eculeo suspendi, & vehementer flagellari; deinde in carcerem cum leone devorandus mitti: sed, illo orante, leo cecidit, & mortuus est. Apparueruntque ibi candelabra septem lucidissima cum odore incensi, & esca Domini refectus est c. Audiens hoc quidam de civitate, qui habebat filium cæcum, surdum & mutum, intellexit esse apud eum gratiam Dei, & veniens ad hostium * carceris, rogavit eum cum lachrymis, ut pro puero oraret. Qui ait: Crede in eum, in quem Christiani credunt, & sanabitur.

[2] [sanat, & post alia, occiditur.] Tunc ille credere confessus est; & orante Flocello, puer sanatus est. Apparitores autem a præside missi ad carcerem, ut viderent, si a leone Flocellus devoratus fuisset, viderunt luminaria, & leonem mortuum, & audierunt Sanctum psallentem. Quod cum renuntiassent præsidi, is ait: O Flocelle, quam prævalent maleficia tua! Et præcepit rogum magnum extra civitatem fieri, eumque cremandum duci. Qui cum oraret, facta est vox de cælo confortans eum. Properantibus eis ad ignem, semper ab angelo dextro Sanctus Dei protegebatur. Et cum projectus in medio ignis jaceret d, illico tempestas valida, de cælo veniens, ignem extinxit, ipsumque angelus illæsum ab igne liberavit. Post hæc vocatus veneficus, in palmis & lingua ejus clavos confixit e. Tandem imperatori præsentatus Antonino, vestibus spoliatus, & stola linea indutus, foras f in plateam traditus est quinto decimo Calendas Octobris g.

ANNOTATA.

a Consule Commentarium num. 13 & duobus seqq.

b Puer decennis legitur in editione Petri de Natalibus, ubi etiam palæstra Martyris additur, Apud urbem Augustodunensem. Vide Commentarium num. XI.

c De hac refectione nihil habet Equilinus.

d Equilinus præter alia minoris momenti hic habet: Sed Puer ab angelo sibi a dextris assistente hortatus, ignem ingressus est, & continuo tempestas &c.

e De malefico nihil memorans Equilinus, tantum ait: Quem præses jussit lingua & palmis clavis configi.

f Pro foras idem Equilinus legit feris, post verba ad præcedentem litteram relata, sic inquiens: Et dum nihilominus Christum confiteretur, stola indutus linea, feris in platea exponitur, & ab eis discerptus, martyrio coronatur. Adi Comment. num. 12.

g In mox laudato Catalogo legitur XIV Cal. Octobris. Vide dicta in Commentario num. 12. In longiori Passione hic subditur translatio corporisad pagum Constantiensem, quam num. 3 & seqq. retulimus & examinavimus. Subduntur etiam nonnulla generatim de beneficiis, quæ ad ejusdem tumulum ibidem impetrata fuerint; & ex quibus liquet, scriptorem istius Passionis a primis Christianæ æræ seculis longius abfuisse, cum inter cetera ibidem loquatur de pueris voti causa sancto Martyri mancipandis.

* ostium

DE S. AGATHOCLIA ANCILLA M.
Ex Fastis Romanis & Græcis.

[Præfatio]

Agathoclia ancilla M (S.)

J. S.

[S. Agathoclia, Romano Martyrologio ex Græcis] Agathocliam martyrem ex Fastis Græcis Martyrologio Romano inseruit Baronius, sic eam annuntians: Eodem die sanctæ Agathocliæ ancillæ cujusdam mulieris infidelis, quæ longo tempore verberibus, aliisque ærumnis ab ea vexata, ut Christum negaret, oblata demum judici & sævius laniata, cum in confessione fidei persisteret, excisa lingua, in ignem projecta est. Ita Baronius ex Menologio Sirletiano pro majori parte; sed Fasti Græci in exponendis S. Agathocliæ cruciatibus invicem utcumque dissentiunt, & non omnino consentiunt cum Baronio. In Menologio Sirletiano Latine vocatur Agathochia; sed mendum putem esse typographicum, cum in reliquis Fastis constanter legatur Agathoclia, uti & in indice Martyrologii Sirletiani. In eo hæc leguntur: Sancta martyr Agathochia, serva Nicolai cujusdam Christiani hominis, & Paulinæ uxoris, cum esset Christiana, & Deum timeret, quotidie cruciabatur, ab hera infideli muliere idolorum cultrice, quæ Agathochiam octo annis asperis lapidibus verberabat in vertice, eamque nudis pedibus ambulare cogebat in hyeme & frigore ad ligna colligenda, per totos octo annos studens illi persuadere, ut adoraret idola. Quod cum omnino recusaret, laniata est, & excisa lingua: & in carcerem conjecta: fame affligebatur: postremo injecto in collum igne, præsentem vitam cum æterna commutavit.

[2] Menæa impressa elogium exhibent huic fere consonum. [inserta, elogio laudatur ut martyr:] Attamen ibidem S. Agathoclia non vocatur serva, sed potius Nicolai & Paulinæ dicitur filia. Certe verba Græca sic exponenda videntur: ἥτις ἐγένετο Νικολάου θυγάτηρ ἀπὸ Χριστιανῶν, καὶ Παυλίνης τῆς αὐτοῦ γυναικός. Hæc erat Nicolai Christiani filia, & Paulinæ ejus conjugis. De carcere, in quo fame afflicta fuerit, nihil quoque habent Menæa. Reliqua satis consonant: & duo versiculi, qui adduntur, etiam habent igne in collum injecto occisam fuisse. Menologium Basilianum in pluribus dissidet, cum ita habeat: Martyr Agathoclia, professione Christiana, serva Nicolai cujusdam, Paulinæque ejus uxoris, qui prius Christiani fuerant, deinde a Christo deficientes idola colebant: sollicitabatur & ipsa ut Christum abnegaret, & ad idolorum culturam se transferret. Verum cum ad id induci nequiret, annos octo excruciata fuit, adhibitis per singulos dies diversis tormentis. Nam aliquando asperis saxis in spondylo & facie, aliquando virgis in capite & humeris cædebatur. Sed cum in Christi fide constans permaneret, ferreo malleo comminuitur: tum præcisa lingua, in carcerem conjicitur, proposito interdicto, nequis ei cibum afferret. Verum disponente Deo, luscinia avicula arboreos fructus deferens, illam alebat. Postremo domina ejus ingressa carcerem, candente vecte ferreo eam interemit. In id omnes Græci consentiunt, non fuisse judici traditam; sed ab hera dire tortam, & igne interemptam. Hoc autem non alio modo rectius intelligitur, quam si credamus occisam ferro candente ad collum admoto. Quam vero certa sint adjuncta aliqua, defectu meliorum scriptorum definiri nequit.

[3] [non videtur Hispaniæ adscribenda.] Vides, opinor, nec locum, nec tempus martyrii ab ullo indicari. Tanto facilius eam Hispaniæ adscribere potuit Joannes Tamayus Salazar in Martyrologio Hispanico ad hunc diem, ubi eam annuntiat Octogesæ in Illergetibus Hispaniæ, & passam ait sub Domitiano, anno Domini XCIV. At solum laudat Flavium Dexterum, auctorem nempe Chronici fictitii, aliosque recentiores hunc secutos. Quare dicta illa Tamayi pro non dictis haberi debent, ut norunt eruditi Hispani. Græcum est Agathocliæ nomen, & a solis Græcis olim fuit celebrata, ita ut dubitare non debeamus, quin alicubi in ecclesia Orientali sit passa.

DE SS. MARTYRIBUS VALERIANO, MACRINO, ET GORDIANO
Ex Martyrologiis.

[Præfatio]

Valerianus M (S.)
Macrinus M (S.)
Gordianus M (S.)

J. S.

[Hi Martyres, in Martyrologiis antiquis notissimi,] Tres sanctos Martyres, ex solis fere Martyrologiis notos, Baronius in Romano sic hodie memorat: Novioduni sanctorum martyrum Valeriani, Macrini & Gordiani. Præcesserunt antiqui martyrologi, mutato tamen nonnihil nomine civitatis, quæ Sanctorum palæstra statuitur. Nam Hieronymiana apud Florentinium ita habent: In Neviduno sanctorum Valeriani. Magrini. & Gurdiani. Epternacense ibidem habet: Neveduno Valeriani, Macrini, Gordiani. Corbeiense: Neveduno natalis SS. Valeriani, Magrini, Gurdiani. Ex contractioribus apud nos plane consentiunt Rhinoviense & Richenoviense. Contractiora alia minus quidem accurate sine loco, eosdem tamen Sanctos exhibent, uti & facit Gellonense apud Acherium, & Antiquissimum apud Martenium tom. 3 Anecdotorum. Ado in suo Martyrologio eosdem sic expressit: Nividuno, natalis sanctorum Valeriani, Macrini & Cordiani. Usuardus consentit his verbis: Nividuno, sanctorum martyrum, Valeriani, Macrini & Gordiani. Notkerus locum alio modo expressit, sic habens: Novioduno, Valeriani, Macrini & Gordiani. Hactenus antiquiores, qui valde ambiguum relinquunt locum, in quo passi sunt Sancti.

[2] Recentiores vero in varias abierunt sententias. Saussayus in Martyrologio Gallicano ad diem sequentem eos tali exornat elogio: [non videntur alicui civitati satis certo adscribi posse,] Novioduni in Nivernis sanctorum Valeriani, Macrini & Gordiani, sub Decio necatorum ob assertionem Christianæ pietatis. Qui Martyrologium Romanum fecerunt Gallicum, nimirum Philippus Labbe, Simon Mothier, & Claudius Castellanus, locum Gallice vocarunt Nyon, quæ est civitas Helvetiæ in ditione Bernensi, a Latinis aliquando Nevidunum dicta, ut invenio in aliquot lexicis Geographicis. Auctor novissimi Martyrologii Parisiensis caute Sanctos illos annuntiavit hoc modo: Niveduni sanctorum Valeriani, Macrini & Gordiani martyrum. Ex hisce vehementer suspicor, in nulla civitate Galliarum hos Sanctos bene notos esse, aut cultu aliquo honorari. Quod ait Saussayus, sub Decio passos esse, me moveret, si assertum esset ab auctore, qui verba sua magis ponderare solitus esset, quam fecit martyrologus iste. Itaque, licet primo intuitu existimaverim, hos Martyres in aliqua Galliarum civitate passos esse, aut certe in Helvetia, ubi ipsos fixerunt plerique martyrologi Galli recentiores; cum nec apud scriptores Gallos, nec apud Henricum Murer in Helvetia Sancta quidquam certi de illis inveniam; vehementer dubito, an ullo modo ad Galliam aut Helvetiam pertineant.

[3] [& forte iidem sunt cum ante memoratis.] Certe antiqui solam nominant civitatem, non provinciam, in qua passi sunt Sancti. Fuit autem Noviodunum etiam in Pannonia, ut habet Cellarius in Geographia antiqua tom. 1 pag. 360. Aliud quoque Noviodunum assignat dictus auctor pag. 371 in Mœsia inferiore, quæ postmodum Scythia fuit dicta, & nunc Bessarabia dicitur. Hinc nonnulla mihi suspicio oritur, Sanctos hodiernos posse eosdem esse cum illis, de quibus ex Fastis Græcis & Hieronymianis egi ad XIII, sive tom. IV Septembris pag. 55. Nam inter hos reperitur aliquis Valerianus, alius Gordianus, alius Macrobius apud Græcos, cujus nomen in Hieronymianis multipliciter scriptum est. Nihil certi potest affirmari, neque enim nominum similitudo ad hoc sufficit. Solum insinuo qualemcumque suspicionem, quia video illos, quos memoravi ad XIII, non fuisse annuntiatos ab Adone, Usuardo, Notkero, qui hodiernos annuntiant. Hodiernos vero prætermissos a Rabano, qui illos memoravit. Verum hæc solum valent ad inquirendum ulterius, si quid solidioris argumenti accederet, non ad statuendum aliquid certi.

DE S. THEODORA MATRONA
ROMÆ

Post initium seculi IV.

SYLLOGE.
Sanctæ notitia unde hausta: memoria in Fastis nonnullis: corporis Ariniano Romam translatio.

Theodora matrona, Romæ (S.)

U. S.

Omnis, quæ de sancta hac Matrona in Martyrologio Romano Fastisque nonnullis habetur, notitia non aliunde hausta est quam ex Actis SS. Abundii & Abundantii, [Sanctæ memoria in nonnullis] datis ad diem præcedentem. Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ brevi hoc elogio Sanctæ memoriam recolit: Theodora nobilis matrona Romana Christum colens, Diocletiano & Maximiano Christianos persequentibus, sanctis martyribus viventibus sedulo ministrabat: & post necem corpora illorum conquisita & collecta sepelienda curabat. Hæc corpora sanctorum martyrum Abundii, Abundantii, Marciani, & Joannis noctu ad martyrii locum accedens cum pueris suis, proprio vehiculo imposita, in prædium suum apud montem Soractem XXVIII ab Urbe milliario deportata, ibi apud Arinianum aromatibus condita & linteaminibus involuta sepelivit. Quæ in hujuscemodi pietatis officiis diu versata, tandem ad præmium evolavit in cælum XV Kalendas Octobris. In fine adscribit: Ex Martyrol. & Pass. SS. Abundii & Abundantii. Martyrologium Romanum Baronii haud dubie designat, in quo Sancta ad præsentem diem breviter annuntiatur his verbis: Romæ S. Theodoræ matronæ, quæ in persecutione Diocletiani sanctis martyribus sedulo ministrabat.

[2] Sanctæ quoque nostræ meminerunt Gallonius de Virginibus Romanis pag. 46, [Fastis: ab aliis, quibus idem nomen, distinguenda est.] Arturus in Gynæceo & Bartholomæus Piazza in Hemerologio sacro ad hunc diem. Horum autem verba transcribere necesse non est; nihil enim peculiare continent, solamque ipsius in sanctorum martyrum servitio exhibitam caritatem laudant. Ferrarius in annotatione observat primo, correctione egere signatam in Actis oppidi Ariniani ab Urbe distantiam, cum non 28 sed 20 tantum milliarium sit. Suspicatur Cardulus, ut diximus ad diem præcedentem in Annotatis ad Passionem SS. Abundii & Abundantii litter. ee, differentiam hanc ex eo oriri, quod breviora olim essent, quam nunc sint milliaria. Observat Ferrarius secundo, distinguendam esse Theodoram nostram ab ea, quæ die 1 Aprilis in Martyrologio Romano recolitur. Rationem affert, quod illa soror fuerit S. Hermetis martyris, vixeritque & martyrio coronata sit sub Adriano, imo Trajano imperatore anno 117, ut ad diem 1 Aprilis dictum est in Opere nostro. Diversa quoque & ab aliis, quibus nomen est Theodora, quæque a vetustioribus martyrologis recensentur, ut liquet tum ex regionibus, quibus adscribuntur, tum etiam ex adjunctis aliis. Grevenus in Auctariis Usuardi apud Sollerium nostrum ad diem XXVIII Decembris sic habet: Theodoræ matronæ Romanæ, quæ si eadem est cum nostra, nescio, cur a Greveno ad illum diem relata fuerit.

[3] [Pauca ejus gesta nota sunt:] Gesta S. Theodoræ alia non novimus, quam quod in illius domo Christi fideles delitescerent, ut perhibet Passio SS. Abundii & Abundantii apud nos num. 2: quod viginti tres anonymos martyres, de quibus eadem Passio, cum Joanne presbytero sepulturæ mandarit in crypta ad clivum Cucumeris, situm via Salaria veteri, ut ex Aringho diximus in Annotatis ad Passionem SS. Abundii & Abundantii litter. r; quod gloriosum illorum certamen in carcere Mamertino degentibus Abundio & Abundantio nuntiaverit, illosque etiam una cum SS. Marciano & Joanne in prædio suo honorifice sepeliverit. Locum, quo situm erat S. Theodoræ prædium, in Commentario prævio de SS. Abundio & Abundantio &c. num. 34 dedi ex laudato Aringho Romæ Subterraneæ lib. 4, cap. 40, num. 2. Addit ibidem Aringhus: Ubi ipsa insuper Theodora digna martyribus meritorum consortio juncta, pari quoque honore condita est. Cetera Theodoræ gesta, uti & annus illius emortualis, incomperta sunt: unde illius obitum late fixi post initium seculi IV.

[4] [corpus Romam Ariniano deportatum.] Cardulus in Notis ad Historiam SS. Abundii & Abundantii litter. k de Theodora nostra præter alia hæc habet: Quare non immerito inferius (in Historia primæ translationis SS. Abundii & Abundantii apud nos Appendicis num. 14) Beata nuncupatur, ejusque imago apud Arinianum in pariete depicta memoratur. Ex statim laudata translationis Historia liquet, S. Theodoræ corpus initio seculi XI jussu Ottonis III imperatoris una cum corporibus SS. Abundii & Abundantii aliorumque martyrum delatum fuisse ad recenter exstructam basilicam S. Adalberti, nunc S. Bartholomæi dictam, sitamque in insula Tiberina, in qua ecclesia S. Theodoræ corpus sua ætate etiam quievisse, auctor est Bartholomæus Piazza in Hemerologio sacro. Miraculum, quod in ejusdem translationis historia, apud nos num. 16 Appendicis de SS. Abundio & Abundantio &c narratur, quia breve est, huc etiam transfero. Et dum juxta ecclesiam beati Eutichii martyris transirent ii, qui ea (corpora SS. Marciani & Joannis) deferebant, viderunt ex imagine beatæ Theodoræ, quæ ibi erat depicta, aquam incipientem defluere, ita ut etiam sacerdotes, qui ibidem vigilias celebrabant, ex ea faciem sibi lavare potuissent. Quod omnipotens Deus ad hoc demonstrasse putandus est, quod sanctorum martyrum absentia locus, in quo sepulti fuerant, in prædio beatæ Theodoræ captivus remansit. Quæ quidem aquæ emanatio nec antea visa fuerat, nec postea visa fuit.

DE S. SATYRO CONFESSORE
MEDIOLANI.

An. CCCXCII aut CCCXCIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Satyrus conf., Mediolani (S.)

AUCTORE J. S.

§ I. Sancti memoria in Martyrologiis & cultus: elogium a S. Ambrosio scriptum, & Vita ex eo composita: qualiscumque vitæ chronotaxis.

Baronius in Martyrologio Romano S. Satyrum, fratrem S. Ambrosii, hodie annuntiat his verbis: Mediolani depositio sancti Satyri confessoris, [Nomen Sancti in Martyrologiis ad hunc diem,] cujus insignia merita sanctus Ambrosius ejus frater commemorat. Præiverat Galesinius, ita scribens: Mediolani sancti Satiri confessoris, de quo S. Ambrosius frater in libro, quem de illius obitu confecit. Addit in Annotatis: Alii postridie hujus diei de eo faciunt, sed ecclesia Mediolanensis hoc ipso die. Martyrologium Mediolanense Baronii verba repetit, atque ista in Annotatis subjungit: De S. Satyro agit Martyrologium Romanum, Breviarium & Missale Ambrosianum cum Missa propria, Officium ejusdem editum Romæ sub Clemente X Pontifice Maximo ad usum sanctimonialium S. Ambrosii &c. Longius elogium dat Philippus Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ ad eumdem diem, ibique adjungit hæc verba: Extat Mediolani ecclesia S. Satyro dicata, in qua corpus illius asservatur.

[2] Verum quod de corpore dicitur, errori obnoxium est, [quo Mediolani colitur,] ut observatur in Martyrologio Mediolanensi, ubi de illa ecclesia hæc leguntur: Anspertus de Blasono, … archiepiscopus in umbilico fere urbis Mediolani ædificandam curavit sacram ædem SS. Sylvestro & Satyro, quemadmodum antea scripsi, in qua Ferrarius falso affirmavit asservari corpus divi Satyri. Etenim duæ aliæ sunt ecclesiæ, quæ de corpore Sancti litigant, ut infra videbimus, videlicet ecclesia S. Ambrosii, in qua sacellum est, olim S. Victoris ad cælum aureum, nunc S. Satyri dictum, quod ipsi anno 1752 curiose lustravimus; altera S. Victoris, Ordinis Olivetani, in qua multæ cernuntur inscriptiones ad corpus ejusdem sancti spectantes, quas ipsi exscripsimus. In hac autem splendidissima S. Victoris ecclesia festivitas S. Satyri celebratur ad XVII Septembris ritu duplicis primæ classis, & habentur indulgentiæ plenariæ. Habet eadem ecclesia sacellum laterale cum altari dicato S. Satyro. Solemnem quoque memoriam S. Satyri Romæ celebrari in ecclesia S. Ambrosii, quæ olim utriusque Sancti fuit domus paterna, ibique S. Satyri reliquias haberi, asserit Bartholomæus Piazza in Hemerologio sacro ad XVII Septembris. Verum de cultu S. Satyri die XVII Septembris plura non addo: de controversia vero, quæ inter duas jam dictas ecclesias viget de possessione corporis, inferius ea proferam, quæ sufficere videbuntur.

[3] Memoria S. Satyri etiam recolitur in Martyrologiis aliquot antiquioribus, [in antiquioribus ad XVIII Septembris.] sed ad diem XVIII Septembris. Isto die codices Hieronymiani apud Florentinium, post annuntiatum Mediolani S. Eustorgium episcopum, sic habent: Et sancti Satyri. Nudum Satyri nomen exhibet codex Corbeiensis, uti & Epternacensis. Hisce consonant Rabanus, & multa Martyrologia contractiora, videlicet Richenoviense, Augustanum & Labbeanum apud nos, Gellonense apud Acherium, ac vetustum Autissiodorense apud Martenium tom. 3 Thesauri Anecdotorum. Apud eumdem tom. 6 Collectionis amplissimæ col. 721 aliud Autissiodorense Martyrologium ita habet: Mediolano natale S. Saturi fratris S. Ambrosii episcopi. Usuardus Satyrum suo Martyrologio non inseruit. Attamen ipsius memoria variis codicibus Usuardinis postea est addita, uti & editionibus quatuor apud Sollerium nostrum, ubique ad XVIII Septembris. Ex his solam Greveni annuntiationem huc transfero: Mediolani depositio beati Satyri confessoris, fratris sancti Ambrosii episcopi, qui ejus virtutes eleganti delucidans stilo, in libro, quem inscripsit de Excessu Fratris, dicit eum sacri dona baptismatis casto corpore & puro corde intemerata servasse. Mitto plura Martyrologia recentiora, quibus ad eumdem diem memoria S. Satyri est inserta: solumque observo, antiquiora omnia in hunc diem conspirare.

[4] [Sanctus Oratione funebri a fratre Ambrosio laudatus,] Acta S. Satyri primus conscripsit S. Ambrosius, aut potius eum laudavit oratione funebri, quam postmodum edidit. Oratio illa in novissima editione Operum S. Ambrosii edita est tom. 2 col. 1113, vocaturque S. Ambrosii liber de Excessu fratris sui Satyri. Habita autem est a S. Ambrosio in ipso exsequiarum tempore, præsente exanimi corpore, quod sepulcro erat inferendum, quodque interim jacebat facie cooperta. Narravit in ea sanctus doctor insignes Fratris sui virtutes, & facta aliqua historica inseruit. Attamen nec ordine historico omnia Sancti gesta exposuit; nec ullam rerum etiam præcipuarum dedit chronotaxim. Hinc non nisi ex probabilibus conjecturis haberi possunt anni, quibus natus & defunctus est S. Satyrus. Post dies septem iterum ad sepulcrum S. Satyri accessit Ambrosius, & aliam habuit Orationem ad leniendum dolorem communem; eaque, post primam edita, vocatur liber de Fide resurrectionis.

[5] [ac memoratus in secunda Oratione ab eodem dicta:] In ea rursum variis vicibus declarat ingentem amorem in Fratrem defunctum, ostenditque, quam bene de felici ipsius morte sentiret; at gesta non memorat. Hæc igitur nobis edenda non est, eaque de causa huc aliqua transfero. Exorditur hoc modo: Superiore libro aliquid indulsimus desiderio, ne tamquam ferventi plagæ austeriora adhibita medicamenta exasperarent magis quam lenirent dolorem; simul quia Fratrem sæpius allocuti sumus, & oculis tenebamus, absurdum non fuit relaxare paulisper affectum naturæ, qui lacrymis magis pascitur, fletibus delinitur, stupore defigitur… Nunc quoniam die septimo ad sepulcrum redimus, qui dies symbolum futuræ quietis est, a Fratre paululum ad communem humani generis cohortationem juvat derivare mentem, intentionemque transfundere, ita ut neque toti sensibus defigamur in Fratre, ne obrepat affectus; neque tantæ exsules pietatis & gratiæ, eum, quem diligimus, deseramus. Hæc attulit, opinor, Ambrosius, ut rationem redderet, cur in prima Oratione plusculum dolori indulserit, quam episcopum decere fortasse credent aliqui, indolentiæ Stoïcæ magis amantes, quam Christianæ pietatis & patientiæ. Col.. Ambrosius iterum amorem suum in Fratrem declarat, & mortem ejus qualem existimet, his verbis insinuat: Præstitisti mihi, Frater, ne mortem timerem: atque utinam moriatur anima mea in anima tua! In fine Orationis iterum ad Fratrem hoc modo se convertit: Quid enim mihi superest solatii, quam quod me citius ad te, Frater, spero venturum, nec digressus tui inter nos longa divortia fore, tuisque intercessionibus mihi hoc posse conferri, ut citius desiderantem tui advoces? Plura in hac Oratione ad propositum nostrum non invenio.

[6] Quapropter solam Orationem primam ex novissima editione, [edenda Oratio funebris, & Vita ex ea composita.] cum Surii editione collata, inferius recudam, & annotatis debitis illustrabo. Verum, quia illa Oratio formam Vitæ minus refert, adjiciam Vitam S. Satyri, quæ modo edita habetur apud Mombritium tom. 2 fol. 249 sine auctoris nomine. Quo tempore Vita illa fuerit conscripta, non potest ex ea colligi, sicut neque auctoris nomen mihi innotuit. At parum refert, cum scriptor ille in omnibus exacte conatus sit sequi S. Ambrosium, & solum voluerit in ordinem redigere, quæ ille in funebri Oratione sine ullo ordine narraverat. Hanc igitur Vitam solum ea de causa edendam puto, non quia plura habet, quam Ambrosius de S. Satyro. Auctor Martyrologii Mediolanensis etiam nominat inter scriptores Vitæ S. Satyri Hilarionem monachum, qui scripsit Vitas Sanctorum a Jacobo de Voragine prætermissas, & cujus Opus impressum est Mediolani anno 1494. At ea Vita minime indigemus, cum nihil addat ad Vitam a Mombritio editam, quæ vetustior est, aut certe solum usui esse poterit ad corrigenda illius editionis menda. In jam dicto Martyrologio memoratur etiam Legendarium Ms. sacrarii Franciscani, quo fortasse continebitur Vita a Mombritio edita. Si tamen sit alia, non erit magnopere necessaria, cum posteriores biographi omnia haurire debuerint ex Ambrosio.

[7] Hisce observatis, aliqua dabimus puncta qualiscumque chronotaxis: [Sanctus natus inter 330 & 340,] nam pleraque certis annis nequeunt innecti. Primo ignotus est annus natalis S. Satyri. Constat tamen, medium fuisse inter S. Marcellinam sororem & S. Ambrosium fratrem. Hoc enim ipse Ambrosius clare edicit num. 16, ubi dicit, Virum inter duos fratres, alteram virginem, alterum sacerdotem, ætate medium. Erat igitur natu major S. Ambrosio, quem constat pluribus annis juniorem fuisse sorore sua Marcellina, ut probatum est ad Vitam Marcellinæ, die XVII Julii datam. Porro Tillemontius tom. 10 Monum. Eccl. Nota 1 in Ambrosium recte ostendit, natalem S. Ambrosii esse figendum circa annum 340. Quapropter, cum nesciamus, utrum uno tantum aut pluribus annis Ambrosio senior fuerit Satyrus, hujus ætatem figo inter annum 330 & 340. Suspicor tamen propinquiorem fuisse anno 340, quam 330, quia Satyrus & Ambrosius, ut vultu erant simillimi, sic ætate verisimiliter non longe distantes.

[8] [in juventute causas egit, deinde præfectus] Post peracta studia, Satyrus, dum juvenis erat, in foro versatus est ut causidicus, sicut fecit S. Ambrosius. Hic Fratris eloquentiam num. 14 laudat his verbis: Nam quid spectatam in stipendiis forensibus ejus facundiam loquar? Quam incredibili admiratione in auditorio præfecturæ sublimis emicuit? Hæc verba non modo causidicum eloquentem ostendunt; sed etiam præfectum fuisse Satyrum insinuant. Clarius tamen num. 17 Ambrosius edicit, alicui provinciæ Satyrum præfuisse, dum de ipso sic loquitur: Itaque qualis in universos fuerit, provincialium, quibus præfuit, studia docent; qui parentem magis fuisse proprium, quam judicem, loquebantur; gratum piæ necessitudinis arbitrum, constantem æqui juris disceptatorem. Hæc provinciæ alicujus præsidem clare designant; sed nullibi invenio, cui præfuerit provinciæ. Tempus etiam præfecturæ Satyri non assignatur.

[9] [fuit alicujus provinciæ,] Certum tamen est, juvenem fuisse Satyrum, dum causas in foro egit, & ætatis fuisse non multum provectæ, dum præfecturæ dignitatem obtinuit. Etenim S. Ambrosius episcopus ordinatus est aut anno 374, aut certe circa illum annum, ut bene ostendit Tillemontius Nota 3 in Ambrosium. Dubitare autem non possumus, quin Satyri præfectura episcopatum Ambrosii præcesserit, cum quia Satyrus erat natu major, tum vel maxime, quia Ambrosio episcopo aut semper cohabitavit, aut certe, si præfecturam obtinebat, dum ille creatus est episcopus, non diu ab illo postea abfuit. Itaque præfectura Satyri omnino videtur figenda ante annum 374, aut certe non serius, quam illo ipso anno.

[10] [licet dignitates non cuperet:] Ambrosius, qui Liguriæ præerat, dum factus est episcopus, num. 8 declarat, ejusmodi dignitates, nec a se, nec a Satyro fuisse desideratas, simulque innuit, illas fuisse episcopatu suo priores. Quam nec ipsi nos, Frater carissime, sæculi hujus delectabant honores, quod nos a nobis invicem dividebant? Quos ideo adepti sumus, non quia fuit eorum appetenda perceptio, sed ne vilis dissimulatio videretur. Aut fortasse ideo sunt tributi, ut, quia immaturo tui obitu nostræ futurus eras voluptatis occasus, sine nobis jam vivere disceremus. Honores, de quibus loquitur Ambrosius, non coëgissent Fratres diversis habitare locis, nisi eodem tempore habuissent præfecturas diversarum provinciarum. Itaque dum Liguriæ præerat Ambrosius; altero cuidam provinciæ præsidebat Satyrus. At non diu ab Ambrosio abfuisse videtur Satyrus, postquam ille ad Mediolanensem promotus est episcopatum. Quippe Ambrosius ita semper de Fratre loquitur, acsi toto episcopatus sui tempore Satyrum habuisset secum, & domui suæ præpositum.

[11] [postea cum fratre Ambrosio habitans,] Accipe, lector, aliqua, quæ simul docebunt, quanto amore Fratres illi essent conjuncti. Et ego te, Frater, non requiram? ait num. 3, aut possum umquam oblivisci tui, cum quo vitæ hujus semper aratra sustinui, labore inferior, sed amore conjunctior… Qui pio semper sollicitus affectu latus meum tuo latere sepiebas, caritate ut frater, cura ut pater, solicitudine ut senior, reverentia ut junior. Rursus num. 7: Quid igitur nunc agam, cum omnes vitæ istius suavitates, cuncta solatia, cuncta denique ornamenta amiserim? Tu enim mihi unus eras domi solatio, foris decori: tu, inquam, in conciliis arbiter, curæ particeps, deprecator sollicitudinis, depulsor mœroris: tu meorum adsertor actuum, cogitationumque defensor: tu postremo unus, in quo domestica sollicitudo resideret, publica cura requiesceret. Plura ejusmodi prætermitto: nam hæc abunde ostendunt, Satyrum, post Ambrosii promotionem ad episcopatum, non diu ab ipso abfuisse, ac deinde usque ad mortem non recessisse ab ipso, nisi ad breve tempus ad negotia peragenda.

[12] Ex hisce liquet, Satyrum non solum habitasse cum Ambrosio episcopo; [domum ipsius rexit. Baptismum suscepit,] sed simul fuisse œconomum & præfectum domus episcopalis. Hoc aliis etiam locis asserit Ambrosius, & num. 12 observat, correctionem servorum plane relictam fuisse Satyro, ita scribens: Quam sine felle ipsa indignatio: quam servulis ipsis coërcitio non amara, cum te fratribus magis deferre, quam ex affectu diceres vindicare. Nobis enim professio repressit studia coërcendi: immo tu Frater, ab omni nos abducebas coërcitionis affectu, vindicare pollicens, & lenire desiderans. At aliqua hic oritur dubitatio de tempore, quo baptizatus est Sanctus. Certum est, baptizatum esse occasione naufragii, ut habet Ambrosius num. 13 & 14. Nam ubi naufragium ipsius refert Ambrosius, ait ipsum unice timuisse, ne vacuus mysterii exiret e vita. Et num. 14 narrat, ipsum quidem tunc baptismi suscipiendi avidum fuisse; illum tamen noluisse accipere a schismatico, sed exspectasse, donec veniret ad ecclesiam Catholicam. Mox vero, ubi primum copia liberior ecclesiæ fuit, implere non distulit; Deique gratiam & accepit desideratam, & servavit acceptam. Clarum igitur est, baptismum fuisse susceptum a Satyro non diu post naufragium.

[13] At non æque clare liquet, quo tempore, aut in quo itinere istud naufragium contigerit. [post aliquod naufragium,] Tillemontius in Ambrosio art. 17 existimat, naufragium illud Satyri contigisse in ultimo ipsius itinere in Africam, baptizatumque in Africa, ex qua deinde reversus, non diu post defunctus est. Hæc opinio si vera est, baptizatus est Satyrus aut eodem, quo obiit, anno, aut saltem non toto unius anni curriculo ante mortem. Fateor lubens, verba S. Ambrosii occasionem præbere istud opinandi. Nam num. 8 sic loquitur: O fallax lætitia! o incerta humanarum rerum curricula! Ex Africa redditum, ex mari restitutum, ex naufragio servatum, putabamus jam nobis non posse eripi: sed graviora naufragia in terris positi sustinemus. Nam quem non potuerunt naufragia maris ad mortem deducere, strenuis natatibus evitata, ejus mors cœpit nobis esse naufragio. Si quis hunc locum dumtaxat consideret, credat sane, naufragium, de quo agit S. Ambrosius, in ultimo itinere Africano contigisse, nec tempore fuisse disjuncta, quæ simul hic coacervantur. Attamen, cum oratores aliquando disjuncta tempore & loco simul conjungant, diligentius considerandum est, an ea sit mens Ambrosii: nam difficulter credere possum, S. Satyrum multis annis baptismo carere voluisse, postquam habitare cœpit cum episcopo Ambrosio, qui de se & ipso num. 7 ita scribit: Quis non usus nobis, & prope visus ipse, somnusque communis? Quæ discreta umquam voluntas? Quod non commune vestigium? fere ut cum gradum tollerem, vel tu meum, vel ego tuum corpus videremur attollere. Difficulter, inquam, credi potest, tantam fuisse animorum conjunctionem, & vel sic multis annis a baptismo abstinuisse Satyrum, qui ea de causa Ambrosio divina Mysteria peragenti numquam adesse potuisset.

[14] [non in ultimo itinere Africano,] Præterea Ambrosius ipse multa habet, quæ prorsus illi opinioni videntur contraria. Num. 14 dicit: Fortitudinem quoque ejus si quis plenius spectare volet, consideret, quoties post naufragium invicto quodam contemptu vitæ hujus maria transfretaverit, diffusasque regiones obeundo peragrarit: postremo quod hoc ipso tempore periculum non refugerit, sed ad periculum venerit. Non satis video, quomodo hæc recte componi possint cum opinione Tillemontii. Qua enim ratione dicitur sæpius post naufragium maria transfretasse, diffusasque regiones obivisse, si in ultimo suo itinere naufragium istud contigerit? Neque enim ad ita loquendum sufficit, si prope Sardiniam, ut credit Tillemontius, naufragium passus, ulterius in Africam perrexerit, indeque redierit in Italiam & Mediolanum. Nam hoc nihil aliud erat, quam iter inchoatum perficere. Loquitur ergo S. Ambrosius de naufragio diu præterito, & de variis itineribus postea a Satyro institutis, ut etiam colligitur ex sequentibus verbis: Postremo quod hoc ipso tempore &c. De reditu enim ex Africa hoc dicit, tamquam de facto nuperrimo, cum tamen omnia in eodem facta essent itinere secundum Tillemontium.

[15] [sed in alio itinere, & diu ante.] Secundo ubi naufragium Satyri narrat Ambrosius, loquitur tamquam de re diu præterita, & vel maxime, quando exponit cautionem ab ipso adhibitam in baptismo petendo, nec ullum adjungit verbum, quo innuat, in ultimo itinere illa contigisse. Tertio quando num. 5 narrat reditum Satyri ab ultimo itinere, non facit ullam mentionem de ipsius naufragio, sed meminit de morbo, quo laboraverat, his verbis: Quomodo consternata mens erat ægritudinis tuæ nuntio? Quarto num. 8 pericula illius itineris ita memorat Ambrosius: Revocabam te, Frater, ne ipse Africam peteres, ac potius aliquem destinares. Timebam te committere viæ, fluctibus credere, & solito metus major incesserat animum. Sed & peregrinationem explicuisti, & rem ordinasti, & veteri & sentinoso, ut audio, navigio iterum te fluctibus credidisti &c. Nihil iterum hic de naufragio, quod ibi tamen vel maxime memorandum fuisset, si in illo itinere contigisset. Quapropter in loco num. 13 dato, qui mox sequitur, loquitur Ambrosius de naufragio aliquo diu præterito. Quinto demum, ubi num. 14 Ambrosius facundiam Satyri in foro & in præfectura breviter perstrinxerat, subjungit: Sed malo illa laudare, quæ, perceptis Mysteriis Dei, duxit humanis esse potiora. His verbis innuere videtur, aut in ipsa præfectura baptizatum esse, aut non diu post præfecturam. Certe pauca habuisset dicenda de gestis ipsius post baptismum, si illum in Africa suscepisset ante ultimum reditum, post quem obiit. Hæc paulo prolixius disputanda censui, ne Vir sanctus, fraterque & convictor S. Ambrosii jam episcopi, baptismum usque ad obitum fere distulisse videatur.

§ II. Refutantur variæ opiniones de anno mortis Sancti, & tempus, quo videtur obiisse, assignatur.

[Defunctus est Sanctus post reditum ex Africa,] Restat investigandum tempus, quo S. Satyrus ab hac vita ad æternam transivit. Annum non assignat S. Ambrosius, sed num. 8 & 6 clare dicit, Satyrum obiisse post reditum ex Africa. Redivisse vero videtur per Siciliam, & exiguo post reditum tempore obiisse; cum S. Ambrosius num. 6 sic habeat: Et quidem tibi, omnipotens æterne Deus, gratias ago, quod vel hæc nobis suprema solatia non negasti, quod amantissimi Fratris ex Siculis Africanisve regionibus exoptatum nobis reditum contulisti: ita enim mature, postquam venit, ereptus est, quasi propter hoc solum videretur esse dilatus, ut ad fratres rediret. Secundo reditus ille videtur susceptus hiemali tempore. Nam Ambrosius num. 14 reditum illum laudat, & Satyri fortitudinem, quod ad periculum venerit, patiens injuriæ, negligens frigoris. Ex duabus hisce observationibus difficulter credi potest, Satyrum obiisse XVII Septembris, quo colitur. Nam sic post reditum quinque saltem mensibus superfuisset, quod aliunde etiam minus fiet verisimile.

[17] Tertio rediit & defunctus est Satyrus, quando ingens metus erat in Italia, [quando maximus erat timor Mediolani,] & Mediolani nominatim. Hinc Ambrosius num. 9 dicit: Raptus est, ne in manus incideret Barbarorum: raptus est, ne totius orbis excidia, mundi finem, propinquorum funera, civium mortes, ne postremo sanctarum virginum atque viduarum, quod omni morte acerbius est, colluvionem videret. De iisdem Fratrem deinde sic affatur num. 10. Nam qua eras sanctæ mentis misericordia in tuos, si nunc urgeri Italiam tam propinquo hoste cognosceres, quantum ingemisceres, quam doleres in Alpium vallo summam nostræ salutis consistere, lignorumque concædibus construi murum pudoris? Qua afflictione mœreres, tam tenui discrimine tuos ab hoste distineri, ab hoste impuro atque crudeli, qui nec pudicitiæ parceret, nec saluti. Porro timor ille jam impendebat, dum in Africa aut in itinere erat S. Satyrus. Ut enim paulo post habet Ambrosius, reditum Satyro dissuadebat Symmachus, quod ardere bello Italia diceretur, quod in periculum tenderes, (inquit Fratri) quod in hostem incurreres; respondisti hanc ipsam tibi causam esse veniendi, ne nostro deesses periculo, ut consortem te fraterni discriminis exhiberes. Itaque terror non exiguo tempore, sed diu duravit.

[18] Quarto mortuus est Satyrus, quando soror ipsius sancta Marcellina erat Mediolani. [& dum soror ipsius Marcellina ibidem degebat.] Hoc, quod etiam valet ad tempus mortis Satyri investigandum, aliquis perperam negavit, neglexerunt alii. At clarum est, Marcellinam fuisse cum Ambrosio, dum rediit & defunctus est Satyrus. Num. 10 Ambrosius Fratrem de ea sic alloquitur: Certe felicior (es tua morte) quam sancta soror, quæ tuo solatio destituta, de suo pudore sollicita, duobus nuper beata germanis, nunc ex duobus fratribus ærumnosa, neque alterum (nempe Satyrum defunctum) sequi potest, neque alterum derelinquere: cui tumulus hospitium tuus, & corporis tui sepulcrum est domus. Atque utinam vel hoc tutum diversorium! Hæc clarissime demonstrant, Marcellinam eo tempore fuisse Mediolani. Non minus clare idem ostendit num. 22 his verbis: Sanctæ vero sorori quid fiet, quæ licet divino metu pietatem temperet; rursus tamen ipsum pietatis dolorem studio religionis accendit, strata humi, & totum gremio sui complexa tumulum, laborioso fessa incessu, tristis affectu, dies noctesque mœrorem integrat? Plura addit de sororis dolore. At hæc sufficiunt, ut intelligamus Marcellinam fuisse Mediolani: ideoque necesse non est adducere plura, quibus id ipsum probari potest. Itaque annum, quo defunctus est S. Satyrus, nunc propius investigemus.

[19] [Mors Sancti non est figenda anno 378 aut 379,] Tillemontius Nota 8 in S. Ambrosium S. Satyri mortem figit anno 378 aut 379, secutus Hermantium, qui in Vita S. Ambrosii lib. 2 cap. 15 eamdem fere epocham statuit. At ea sententia mihi plane improbabilis apparet, quia S. Marcellina eo tempore non erat Mediolani, ut inferius ostendam; neque rationes Tillemontii sunt alicujus ponderis. Ait, anno 378 trepidari potuisse in Italia, quia Alemanni Rhenum trajecerant prope Basileam. At plane frivola est ea ratio, cum illi longe abessent, & Gratianus imperator jam eos vicerit mense Maio, ut narrat ipse Tillemontius tom. 5 Imperat. in Gratiano art. 6. Addit ille aliam rationem terroris, qui anno 378 aut 379 poterat esse in Italia. Etenim Gothi anno 378, die IX Augusti, ingentem de Valente Orientis imperatore retulerunt victoriam prope Adrianopolim in Thracia, occisoque Valente, varias vastarunt provincias, ut refert Ammianus lib. 31 cap. 16, tandemque venerunt ad usque radices Alpium Juliarum, si credimus Ammiano. At difficulter credi potest, Gothos eo anno tam longe progressos esse, cum post victoriam primo Adrianopolim frustra tentarint, indeque Perinthum & Constantinopolim versus duxerint exercitum. Certe Jornandes de Rebus Geticis cap. 26, relata Gothorum victoria, & morte miserabili Valentis, tantum subjungit: Quo tempore Vesegothæ Thracias, Daciamque Ripensem post tanti gloriam trophæi, tamquam solo genitali potiti, cœperunt incolere. Accedit, quod in hisce provinciis frequenter deinde victi sunt ab imperatore Theodosio, non vero prope Alpes Julias. Quare crediderim, Ammianum loqui de incursu quodam Gothorum, qui postea contigit, ægrotante Theodosio, ut habet Jornandes cap. 27. Quidquid sit, non poterat anno 378 dicere S. Ambrosius, in Alpium vallo summam Italiæ salutis consistere, cum eo tempore Gratianus imperator cum exercitu suo esset in Pannonia, ideoque Gothos facile observare posset, si in Italiam tendere voluissent.

[20] [nec probat Tillemontius defunctum esse] Alia ratio Tillemontii mortem S. Satyri figendi non multis annis post initium episcopatus Ambrosii petitur ex hisce Ambrosii verbis num. 8: Denique ea, quæ ambo nequiveramus concludere, solus implesti. Plaudebat sibi, ut audio, Prosper, quod sacerdotii mei occasione redditurum se, quæ abstulerat, non putabat: sed vehementiorem tuam unius efficaciam expertus est quam duorum. Itaque solvit omnia &c. Ad hæc verba recte observat Tillemontius, S. Satyrum ob istud negotium verisimiliter suscepisse iter Africanum, post quod obiit. Nam verba sequentia Ambrosii istud omnino innuunt, dum Fratrem sic alloqui pergit: Peregisti omnia, & ubi perfunctus omnibus revertisti, tu solus nobis, qui omnibus es præferendus, eriperis; quasi ideo mortem distuleris, ut consummares pietatis officium, palmam efficaciæ reportares. Itaque lubens agnosco, negotium istud finitum fuisse paulo ante mortem S. Satyri.

[21] Verum non æque bona est altera observatio, quam huic ad propositum suum adjungit Tillemontius. [prioribus annis episcopatus Ambrosii:] Existimat, controversiam illam cœptam esse ante episcopatum Ambrosii, quia Ambrosius & Satyrus simul negotium illud cœperant, & concludere nequiverant. At ego magis credo, rem esse cœptam ab episcopo Ambrosio & fratre ipsius, sed modeste, & non coram judicibus, quod Ambrosius episcopus nollet de re temporaria coram judicibus disceptare. Ideo nimirum plaudebat sibi Prosper, credebatque sacerdotii Ambrosii occasione se non cogendum ablata reddere. Id autem sibi ea occasione persuadere non poterat, nisi Ambrosius revera fuisset sacerdos. Quare ea verba nihil omnino habent, quod persuadere possit, Satyrum esse defunctum prioribus annis episcopatus Ambrosii.

[22] Baronius ad annum 383 num. 14 existimat, S. Satyrum eodem anno 383 obiisse. [neque mors ipsius figenda anno 383,] Præsenti, inquit, anno obitus Satyri fratris contigit, ut ex eo perspicue potest intelligi, cum idem Ambrosius ait, eum litteris Symmachi revocatum, ne ex Africa in Italiam veniret, flagrante ipsa Italia bello civili, nimirum cum Maximus in Italiam (ut dicemus) ducturus diceretur exercitum. Hactenus Baronius. At ea sententia non videtur probabilior, quam præcedens. Etenim ille terror, de quo loquitur S. Ambrosius, & de quo Satyrum monebat Symmachus, in Italia certo non erat ante mortem Gratiani, qui cum exercitu in Galliam transiverat adversus Maximum. Post mortem Gratiani adventus Maximi tyranni revera timeri poterat; sed Ambrosius ipse post auditam Gratiani mortem non diu Mediolani mansit. Nam statim, ubi mors Gratiani innotuerat in Italia, Ambrosius ut Valentiniani junioris legatus in Galliam profectus est ad Maximum, & cum eo pacem iniit. Itaque nec ante legationem Ambrosii mors Satyri recte figi potest, quia post terrorem ex ea morte ortum Ambrosius non diu mansit Mediolani; nec post legationem, quia Ambrosius in ista legatione pacem cum Maximo conciliavit. Dici igitur nequit, S. Satyrum obiisse anno 383 post mortem Gratiani, ut etiam aliunde liquet: nam S. Marcellina soror Satyri anno 383 Mediolani non erat.

[23] Alii scriptores mortem S. Satyri fixerunt anno 387, [neque anno 387,] quo Maximus tyrannus subito ex Gallia in Italiam irrupit, venitque Mediolanum, fugiente Valentiniano imperatore, ac totam occupavit Italiam. Dubitandum sane non est, quin ingens terror tunc fuerit in multis Italiæ urbibus. Attamen neque de ista turbatione loqui videtur Ambrosius, neque anno 387 figenda est mors S. Satyri. Quippe Maximus in Italiam irrupit, quando ea de re minime sollicitus erat Valentinianus, cujus legatum Domninum dolis in eam adduxerat opinionem, ut Maximum pacis cum Valentiniano servandæ studiosum crederet. Audiamus hac de re Zozimum lib. 4 pag. 767, ubi narrat, Domninum a Valentiniano ad Maximum fuisse legatum, subditque: Itaque cum venisset ad Maximum Domninus, capitibus legationis omnibus expositis, omni cum observantia comitateque exceptus est. Nam & dignabatur eum honore Maximus eximio, & tanta munerum mole satiabat, ut imperatorem Valentinianum nullum huic parem habiturum amicum Domninus existimaret. Ac poterat usque adeo Domninum decipere Maximus, ut etiam partem exercitus sui cum eo mitteret, quæ imperatori contra barbaros, subjectis ipsi Pannoniis imminentes, esset auxilio. Posteaquam hæc consecutus Domninus abiisset, ac sibi placeret ob copiam magnitudinemque munerum, quæ acceperat, & concessorum sibi sociorum satellitium; viam ab Alpibus domum ducentem imprudens Maximo faciliorem reddidit. Quod Maximus futurum prospiciens, eaque de causa cunctis adparatis rebus, universis cum copiis subsequutus est, tacite præmissis in itinere custodibus, qui omnem curam adhibebant, ne cursu quis prætergressus, Maximi transitum in Italiam Domnini comitibus nuntiaret &c. Hoc dolo, ut sequitur, omni cum celeritate Italiam, nemine præpediente, ingressus est, neque aliud superfuit Valentiniano, nisi ut quam celerrime fugeret. Itaque de hac irruptione non loquitur Ambrosius, sed loquitur de hoste, qui necdum Alpes transiverat. Constat etiam, Satyrum non fuisse anno 387 defunctum, quia eo anno Marcellina non erat Mediolani.

[24] [cum S. Marcellina Mediolani non habitaverit] Verum hoc caput, quo tres sententiæ jam relatæ simul refutantur, hoc loco stabiliendum est. S. Marcellina Romæ velum virginitatis accepit a Liberio Papa, ut habemus ex Ambrosio lib. 3 de Virginibus cap. 1. Perrexit illa deinde Romæ cum aliis virginibus habitare annis non paucis, quando S. Ambrosius jam erat episcopus, ut ex variis colligitur. Primo enim habemus ex Epistola 5 S. Ambrosii, sanctam Marcellinam, absentibus Satyro & Ambrosio, habitasse Romæ cum Indicia virgine, de eaque testatum esse, nulli eam se vitiorum familiaritati dedisse, optare cum ea sibi a Domino Jesu partem reservari in regno Dei. Hæc innuunt, satis diu Marcellinæ convixisse Indiciam; cumque Romæ simul habitaverint, absente Ambrosio; vix dubitari potest, quin simul ibi habitaverint, quando ille erat episcopus. Figitur quidem illa Epistola ab editore circa an. 380; at sine ullo argumento, quo evinci possit, non æque scriptam esse anno 390. Secundo Marcellina videtur cum aliis virginibus Romæ vixisse, quando anno 377 S. Ambrosius ad ipsam scripsit tres libros de Virginibus. Certe nullibi innuit Ambrosius, ipsam tunc fuisse Mediolani. Contra lib. 3 cap. 14 insinuat, aliarum virginum fuisse magistram. Hortatur enim, ut de nimio jejunandi rigore nonnihil remittat, ut magistra suppari servetur ætati. Erat igitur virginum magistra Romæ, non Mediolani.

[25] [ante annum 388,] Tertio id colligitur ex Epistolis Ambrosii ad Marcellinam datis, quibus eam facit certiorem de gestis Mediolani. Inter has prima ordine inter Ambrosianas novissimæ editionis est vigesima, quam Ambrosius ita orditur: Quoniam in omnibus fere Epistolis sollicite quæris de Ecclesia, accipe, quid agatur. Tum fuse exponit, quam fortiter restiterit Valentiniano juniori pro Arianis ecclesiam postulanti, quæ figuntur anno 385 apud Tillemontium in Ambrosio art. 38, & ab editore Epistolæ. Altera est Epistola 22, qua Sanctus sorori exponit inventionem corporum SS. Gervasii & Protasii, relatam a Tillemontio art. 47 ad annum 386. Tertia est inter Ambrosianas quadragesima secunda, qua Ambrosius Marcellinæ narrat gesta cum Theodosio imperatore, post victoriam ab eo relatam de Maximo tyranno. Figitur hæc anno 388. Ex hisce igitur verisimillimum fit, S. Marcellinam constanter Romæ mansisse usque ad annum 388, & forsan etiam uno alterove anno diutius. Attamen constat, ipsam deinde habitasse cum fratribus Mediolani, quo venire potuit circa annum 390, certe inter 388 & 392: neque enim facile credidero, sacram sanctamque virginem solum venisse Mediolanum, ut fratres inviseret, indeque Romam reverteretur.

[26] Erat Mediolani S. Marcellina, quando accusata fuit Indicia virgo, [& ibidem tamen habitaret, moriente Satyro.] quacum ante Romæ habitarat, ut certo colligitur ex Epistola quinta. Factum igitur illud circa annum 390 videtur figendum. Erat Romæ Marcellina, quando graviter ægrotabat S. Ambrosius aliquot mensibus ante mortem S. Satyri, ut liquet ex hisce Ambrosii verbis num. XI ad Satyrum directis: Denique proxime cum gravi quodam atque utinam supremo urgerer occasu, hoc solum dolebam, quod non ipse assideres lectulo, ac votivum mihi cum sancta sorore partitus officium, morientis oculos digitis tuis clauderes. Rursum colligitur ex verbis Ambrosii num. 5, Marcellinam aliquo tempore ante obitum Satyri fuisse cum Ambrosio, cum dicat: Etsi sancta supersit soror, integritate venerabilis, æqualis moribus, non impar officiis, tibi tamen ambo plus timebamus, in te vitæ hujus jucunditatem repositam putabamus &c. Porro non venisse ad fratres suos Marcellinam, ut deinde Romam reverteretur, rursum colligitur ex verbis Ambrosii num. 10, ubi de illa dicit: Neque alterum (fratrem, Satyrum nempe) sequi potest, neque alterum derelinquere. Tum de se subjicit: Nam quid de me loquar, cui neque mori licet, ne sororem relinquam &c. Si nec Ambrosius mortem optare poterat, nec Marcellina, ne alter alterum relinqueret, statuerant igitur deinceps simul vivere: nam exiguo invicem poterant esse solatio, si alter Mediolani, altera Romæ habitaret. Accedit Vita S. Marcellinæ, ad XVII Julii data, in qua dicitur, postquam Romæ virginitatem erat professa, ibique habitaverat, Mediolanum ad fratres venisse, & ibidem cum ipsis habitasse, ac in eadem urbe post fratres obiisse. De sepultura demum nullus dubitat. Omnes fatentur Mediolani sepultam. Aliqui tamen existimarunt, Romæ defunctam, & Mediolani voluisse sepeliri, idque colligunt ex epitaphio. Verum epitaphium ista non evincit, nec res ipsa est verisimilis. At, quocumque loco obierit, erat Mediolani, moriente Satyro; cumque ibi non videatur fuisse ante annum 388, ante hunc annum obitus S. Satyri non est figendus.

[27] Quapropter quærendum est aliud Italiæ periculum, idque satis perspicue reperiri videtur post mortem Valentiniani II, [Figenda igitur est mors S. Satyri] anno 392, mense Maio, Viennæ in Gallia occisi. Etenim cædes illa non modo gravissimum dolorem Ambrosio creare debuit, sed etiam ingentem formidinem Italiæ afferre, maxime Christianis, cum Arbogastes, cujus scelere occisus erat Valentinianus, & barbarus esset & gentilis, Eugeniumque, quem Valentiniano sufficiendum curaverat, ad omnia posset impellere. Hac de morte Ambrosius in Epistola 53 ita scribit Theodosio imperatori: Silentium meum rupit sermo clementiæ tuæ: nihil enim in tam tristibus rebus melius facere in animum induxeram, quam, si fieri posset, me ipsum abdere. Sed quia in secessu aliquo delitescere, & sacerdotio exire non poteram, vel silentio intra me latebam. De iisdem temporibus in Epistola 59 ad Severum episcopum hæc scribit: Nos autem objecti barbaricis motibus, & bellorum procellis, in medio versamur omnium molestiarum freto &c. Paulinus in Vita S. Ambrosiii num. 26 exponit, quam fortiter tempore Valentiniani obstitisset Ambrosius, ne Gentilibus concederet aram victoriæ & sumptus cæremoniarum. Tum subjungit: Sed postquam augustæ memoriæ Valentinianus in Viennensi civitate (quæ est Galliarum civitas) vitam finivit; Eugenius suscepit imperium: qui ubi imperare cœpit, non multo post, petentibus Flaviano tunc præfecto & Arbogaste comite, aram victoriæ & sumptus cæremoniarum, quod Valentinianus augustæ memoriæ, adhuc in junioribus annis constitutus, petentibus denegaverat, oblitus fidei suæ concessit.

[28] [inter mortem Valentiniani II] Hoc ubi cognovit sacerdos, derelicta civitate Mediolanensi, ad quam ille festinato veniebat, ad Bononiensem civitatem emigravit, atque inde Faventiam usque perrexit. Ubi cum aliquantis degeret diebus, invitatus a Florentinis, ad Tusciam usque descendit, declinans magis sacrilegi viri adspectum, non formidans imperantis injuriam: nam & Epistolam ad eumdem dedit, in qua convenit conscientiam illius &c. Fuga illa S. Ambrosii figenda est anno 393: neque enim Eugenius ante annum 393 Alpes transivisse videtur, cum quod bellum haberet in Gallia contra Francos, tum quod legatos prius mitteret ad Theodosium imperatorem ad pacem cum eo sanciendam, ut narrat Zozimus lib. 4 pag. 776. Hisce observatis, quæ Tillemontius quoque admittit in Theodosio art. 77, facile inveniemus, quo circiter tempore defunctus sit S. Satyrus. Etenim omnia clare insinuant, defunctum esse inter mortem Valentiniani II & adventum Eugenii in Italiam. Huic tempori congruunt omnia, quæ in Oratione funebri dixit S. Ambrosius, ut modo ostendendum est.

[29] [& adventum Eugenii tyranni] Conqueritur Ambrosius in Oratione de motibus barbarorum, gravissima suis imminere mala asserit, dolet in Alpium vallo summam suorum salutis consistere. Hæc omnia erant verissima sub finem anni 392 & initium anni 393. Nam Eugenii exercitus magna ex parte constabat ex barbaris, barbarusque erat, qui non solum exercitui, sed ipsi etiam Eugenio imperabat. Audiamus Orosium illorum temporum scriptorem lib. 7 Historiarum cap. 35. Mortuo Valentiniano augusto, inquit, Arbogastes Eugenium tyrannum mox creare ausus est, legitque hominem, cui titulum imperatoris imponeret, ipse acturus imperium, vir barbarus animo, consilio, manu, audacia; potentiaque nimius, contraxit undique innumeras invictasque copias, vel Romanorum præsidiis vel auxiliis barbarorum, alibi potestate, alibi cognatione subnixus. Itaque barbarus erat, natione Francus, & gentilis, qui totum quasi regebat exercitum, & maximam barbarorum ducebat multitudinem. His igitur optime congruunt dicta Ambrosii de motibus barbaricis.

[30] [in Italiam,] Quantopere autem ab iis metuere deberet cum suis Ambrosius, docet Paulinus in Vita num. 31, ita scribens: Promiserat enim Arbogastes tunc comes, & Flavianus præfectus (etiam gentilis) Mediolano egredientes, cum victores reversi essent, stabulum se esse facturos in basilica ecclesiæ Mediolanensis, atque clericos sub armis probaturos… Causa autem commotionis hæc fuit, quia munera imperatoris, qui se sacrilegio miscuerat, ab ecclesia respuebantur, nec orandi illi cum ecclesia societas tribuebatur. Non immerito ergo ab illis metuebat Ambrosius jam ante ipsorum adventum. Demum æque verum erat tertium, nimirum in solo Alpium jugo constitisse salutem ecclesiæ Mediolanensis, quando sub finem anni 392 aut initium anni 393 perorabat Ambrosius. Nullus enim aderat, qui ab ingressu Italiæ Eugenii exercitum arcere auderet aut posset. Sola Alpium juga nivibus cooperta moram injicere poterant hiemali tempore.

[31] Eidem tempori congruit, quod ait Ambrosius, Symmachum affirmasse, [nimirum sub finem anni 392] ardere bello Italiam, ut Satyro persuaderet, ne rediret Mediolanum. Nam haud dubie multæ fuerunt dissensiones in urbibus Italiæ, electo Eugenio tyranno, dum aliæ ipsum vellent recipere imperatorem, aliæ recusarent agnoscere. Optime etiam apparet, quo modo ille terror Italiæ inchoari potuerit diu ante adventum Satyri, & post obitum ipsius adhuc durare, nimirum quia Eugenius non statim duxit versus Italiam. Eidem tempori congruit consilium morientis Satyri, quod ipsum alloquens Ambrosius, ita refert: Qui etiam ultimo spiritu … de cavenda incursione barbarorum nos sæpius admonebas, commemorans, non frustra te dixisse fugiendum. Nam revera Ambrosius istud consilium secutus est, ut jam vidimus num. 28. Demum isto tempore Marcellina videtur fuisse cum fratribus Mediolani, cum nullam habeamus Epistolam Ambrosii ad ipsam post annum 388. Quapropter omnia S. Ambrosii dicta apte congruunt tempori, quod inter mortem Valentiniani II & adventum Eugenii in Italiam intercurrit; nec ullo tempore tam probabiliter figi potest obitus S. Satyri, quam anno 392 aut 393.

[32] Si satis constaret de die, quo Sanctus obiit, alteruter ex dictis annis certo assignari posset. [aut initium anni 393: dies obitus est ignotus.] Verum diem obitus non memorat S. Ambrosius, nec biographus, qui Ambrosium secutus est. Hieronymiana quidem Martyrologia S. Satyrum habent ad XVIII Septembris; at id factum videtur occasione S. Eustorgii episcopi Mediolanensis, quocum commemoratus videtur S. Satyrus, quod dies obitus esset ignotus. Mediolanenses revera S. Satyrum colunt hoc die XVII Septembris, eaque de causa ad hunc ipsum diem Martyrologio Romano fuit insertus. Verum ex die festivitatis diem obitus tuto deducere nequimus, maxime in hisce adjunctis, cum constet, diem festivitatis pro arbitrio statui, quando non constat de die mortuali, nisi alia quædam subsit ratio aliquem diem eligendi. Itaque nihil certi pro die mortis S. Satyri ex Martyrologiis aut cultu haurire possumus, præsertim cum verba S. Ambrosii magis innuant, Sanctum hiemali tempore obiisse. Nam loquens de ejus reditu, post quem obiit, laudat Viri fortitudinem, quod redierit negligens frigoris. Quare hiems inchoata saltem fuisse videtur, dum Satyrus erat in itinere; cumque obierit non diu post reditum; obitus certo figendus illa hieme, qua finitus est annus 392 & inchoatus annus 393: neque proprius tempus assignare tuto possum.

§ III. Controversia de possessione corporis S. Satyri: Sanctus sepultus in ecclesia Portiana, apud S. Victorem, ubi corpus postea servatum.

[Controversia de corpore S. Satyri] De corpore S. Satyri diuturna est controversia inter duas ecclesias, sive inter duo præclara Ordinum Religiosorum cœnobia, quæ singula illud ecclesiæ suæ attribuunt. De utraque ecclesia (altera ex iis rectius sacellum vocatur) jam aliqua exposuit Henschenius noster ad VIII Maii in S. Victore Mauro, inclyto martyre Mediolanensi, cujus nomine utraque aliquando fuit insignita. Altera ex his ecclesiis olim dicta fuit Portiana a conditore Portio. De hac frequenter meminit S. Ambrosius in Epistola 20 ad Marcellinam sororem, ubi narrat, quantum sibi fuerit certandum, ne ecclesia illa Portiana, quæ & extramurana basilica, & vetus ab eodem postea appellatur, Arianis traderetur, eam multis modis pro Arianis suis occupare tentante Justina imperatrice. Ibidem de nova etiam basilica meminit, ita scribens: Nec jam Portiana, hoc est, extramurana basilica petebatur; sed basilica nova, hoc est, intramurana, quæ major est. Quænam sit illa basilica nova, hic non examino, quia non conducit ad propositum nostrum, id solum observo, Portianam basilicam jam fuisse veterem tempore Ambrosii.

[34] [inter monachos Olivetanos S. Victoris,] Porro basilica illa Portiana postea dici cœpit S. Victoris ad corpus; nec dubium est, quin eæ voces ad corpus fuerint additæ, ut distingueretur ab aliis S. Victoris ecclesiis, quæ sunt Mediolani. Possederunt illam S. Victoris ad corpus ecclesiam aliquot seculis monachi Benedictini, donec anno 1507 in eorum locum successerint monachi Olivetani, qui primum exstruxerunt amplissimum cœnobium, deinde & novam basilicam. Hac vero occasione, cum destructa fuit vetus basilica, Sanctorum corpora ex illa in novam anno 1576 translata sunt a S. Carolo Borromæo, qui & corpus S. Satyri una cum corpore S. Victoris invenit & transtulit. Judicium sancti hujus Cardinalis archiepiscopi videtur sufficere debuisse adversæ partis patronis ad acquiescendum, cogitandumque, esse alterius Sancti corpus, quod Satyri esse crediderant; at illi, ut in similibus frequenter contingit, non omnino deposuerunt opinionem præconceptam de S. Satyri corpore apud se servato. Itaque horum etiam ecclesiam & sacellum paucis illustremus.

[35] [& monachos Cistercienses S. Ambrosii,] Inter ecclesias Mediolani conditas a S. Ambrosio una est, quæ, ipso etiam vivente, Ambrosiana fuit vocata. De illa meminit sanctus doctor in Epistola 22 ad Marcellinam, ubi & de dedicatione ejusdem agit, & de illatis corporibus SS. Gervasii & Protasii nuperrime inventis, de quibus ita scribit: Sequenti die transtulimus ea in basilicam, quam appellant Ambrosianam. Hæc Ambrosius anno 386, quo dedicata est ampla illa basilica Ambrosiana, quæ etiamnum exstat, quamque anno 1752 curiose nos ipsi lustravimus, æque ac basilicam jam memoratam S. Victoris, & sacellum S. Satyri modo memorandum. Juxta basilicam Ambrosianam amplissimum est cœnobium Ordinis Cisterciensis, cujus usui servit una pars ecclesiæ Ambrosianæ: in altera vero parte ministeria sua obit clerus. Inter basilicam Ambrosianam & cœnobium Cisterciensium est sacellum S. Satyri, in cujus pariete exterius vidimus hanc inscriptionem satis recentem: Sacellum S. Satyri, olim S. Victoris ad Cælum aureum nuncupatum, exterius reparatum anno Dñi MDCLXXI.

[36] [qui habent sacellum S. Satyri.] Raphaël Moneta monachus Olivetanus in Opere, quo corpus S. Satyri basilicæ S. Victoris vindicat, quodque inscripsit, S. Satyri confessoris … tumulus illustratus, face 3 pag. 72 observat, istud S. Satyri sacellum non videri, nisi unam ex basilicæ Ambrosianæ capellis, licet paululum extra ordinem, & sejunctam a primaria, in qua monachi asservant augustissimum Eucharistiæ Sacramentum. Tale mihi revera visum fuit sacellum istud, nec umquam cernenti incidit cogitatio, particularem hanc esse ecclesiam. Laudatus auctor deinde hæc subjicit: Longitudo autem Satyrianæ illius ædiculæ non excedit duodecim, latitudo vero octo ulnas, quarum quatuor constituunt fere unam Romanam decempedam. Tantula capella, ipsaque adeo Ambrosianæ conjuncta, reputata fuit semper hujus membrum, quippe nullum alium nisi per eam habet accessum. Joannes Petrus Puricellus, sacræ theologiæ doctor & archipresbyter ecclesiæ Laurentianæ, in Opere, quod scripsit de Monumentis basilicæ Ambrosianæ, num. 19 multa disserit de vetustate illius sacelli, illudque Ambrosiana basilica vetustius videri insinuat. Attamen non profert argumenta, quibus cogamur tantam isti sacello vetustatem attribuere. Tentat persuadere, fuisse ecclesiam Faustæ, quæ certo est Ambrosiana vetustior, & de qua meminit Ambrosius in Epistola 22 ad Marcellinam. At ea suspicio est contraria communi opinioni Mediolanensium, & jam abunde refutata apud laudatum Monetam face 3. Illud verum est, quod & probat Puricellus, sacellum istud olim fuisse vocatum, S. Victoris ad cælum aureum.

[37] Hisce observatis de utraque æde, videlicet de basilica olim Portiana, [Satyras sepultus est ad lævam S. Victoris M.;] deinde S. Victoris ad corpus, & de sacello S. Satyri, quod olim dicebatur S. Victoris ad cælum aureum, sepulturam, inventionem & translationem corporis S. Satyri sic exponam, ut ex iis prudens lector satis sit intellecturus, in qua ecclesia modo servari videatur Sancti corpus. Dungalus, scriptor seculi IX in libro Responsionum adversus Claudium Taurinensem, edito Antverpiæ anno 1572, pag. 108 & 109 sic habet: Idcirco, ut arbitror, Ambrosius suum fratrem Satyrum, quem nimium dilexerat, juxta sanctum martyrem Victorem sepelivit… Cujus epitaphium hoc dictavit tetrastico.

Uranio Satyro supremum frater honorem
      Martyris ad lævam detulit Ambrosius.
Hæc meriti merces, ut sacri sanguinis humor
      Finitimas penetrans adluat exuvias.

Ad hoc epitaphium, quod ipsi Ambrosio attribuit Dungalus, pauca sunt observanda. Primo ex hoc epitaphio aliqui crediderunt, Sanctum nostrum fuisse vocatum Uranium Satyrum. At magis credo, vocem Græcam οὐράνιος, Latine, cælestis, magnus, excelsus, honoris causa nomini adjectam fuisse, præsertim cum voces Uranius & Uranicus etiam apud Latinos usitatæ fuerint medio ævo, ut videri potest in Glossario Cangii. Certe Satyrus nullo alio loco Uranius vocatus legitur. Secundo utraque pars litigantium consentit, Victorem Maurum esse, ad cujus lævam sepultus est S. Satyrus.

[38] Vita inferius danda num. 12 habet, sacrum corpus jussu Ambrosii prius deportatum fuisse ad basilicam Ambrosianam; [hic autem sepultus jacebat in basilica Portiana:] subditque: Quod tamen in altera longe basilica [ad] lævam gloriosi martyris propriis manibus tumulavit. Eadem plane habet Hilarion monachus. Jam vero de altera illa basilica, in qua sepultus dicitur S. Satyrus, mira est contentio inter Puricellum, pro sacello S. Satyri pugnantem, & Monetam, de basilica Portiana, seu S. Victoris ad corpus, locum recte exponentem. Etenim hæc explicatio fluit ex ipso Dungali loco. Nam, eo teste, & consentiente Puricello, S. Satyrus sepultus est apud S. Victorem Maurum. Atqui hic Sanctus jacebat sepultus in basilica Portiana, quæ ideo deinde vocata est S. Victoris ad corpus. Itaque S. Satyrus etiam fuit sepultus in basilica Portiana. Tam porro certum est, S. Victorem fuisse sepultum in basilica Portiana, tamque communi scriptorum consensu receptum, ut Puricellus ipse fol. 29 non fuerit ausus id omnino negare. Cum tamen viderit, ea ratione sepulturam Satyri ibi quoque necessario statuendam, alio modo effugere tentavit, cogitavitque corpus S. Victoris translatum fuisse ante mortem S. Satyri, delatumque ad sacellum jam dictum. Verum plane improbabilia sunt, quæ de illa translatione commentus est, & abunde per Monetam refutata. Præterea omnes passim scriptores tradiderunt, corpus S. Victoris Mauri in Portiana basilica non solum sepultum esse; sed in eadem quoque servatum deinde fuisse, quod inventio demum confirmavit.

[39] [in eadem igitur basilica sepultus est Satyrus.] Contraria etiam Puricello sunt allegata ex Vita verba, In altera longe basilica sepelivit. Quippe sacellum S. Satyri non meretur nomen basilicæ; & certe non est altera basilica ab Ambrosiana, cujus potius pars haberi debet. Ego enimvero longe magis credo, sacellum illud necdum fuisse ædificatum; sed postea fuisse basilicæ adjunctum. Quam fuisse ecclesiam Ambrosiana vetustiorem. Certe probari nequit, jam tum exstitisse: neque admodum verisimile est, S. Ambrosium prope sacellum amplam ædificare voluisse basilicam. Pugnat tamen Puricellus variis armis, ut evadat ex loco opinioni suæ incommodo, & textum suspicatur corruptum. Quare ex gemino Ms. docet, locum ita legendum: In altera non longe basilica ad lævam gloriosi martyris Victoris &c. Credamus tantisper, hanc esse veram lectionem, quia multa mendose in Mombritio edita sunt, nihil habebit Puricellus. Nam ne sic quidem cogitare possumus, corpus fuisse sepultum in sacello S. Satyri, tum quod basilica non sit, nedum altera ab Ambrosiana, tum quod ibi non jaceret sepultus S. Victor. At Portianæ ecclesiæ, quæ cathedralis olim fuit, utraque lectio recte congruit. Nam erat basilica longe altera ab Ambrosiana: erat etiam basilica non longe distans ab Ambrosiana, cum exigua sit distantia inter Ambrosianam & S. Victoris ad corpus basilicam; erat etiam ditata corpore S. Victoris, ad cujus lævam positus fuit S. Satyrus.

[40] [Objectio Puricelli, ex conjecturis] Objectionem habet Puricellus ex eo, quod corpus delatum prius dicatur ad basilicam Ambrosianam, eamque proponit his verbis: Sed ne credibile quidem cæteroqui hoc videtur, ut, si Satyrum Ambrosius sepeliri voluisset in basilica Portiana, eundem prius ad hanc deferret Ambrosianam, hic funebrem ad populum recitaret orationem, hic Missæ Sacrificium pro ipso celebraret. Quid enim vetabat, quo minus hæc ipsa commode perageret in Portiana? Quæ, sicuti metropolitana olim fuerat, quidni satis etiam populi capax, qui ad Satyri funus conveniret? Certe autem non ita se habebat hæc sancti Victoris ad cælum aureum basilica. Quamobrem longe credibilius hoc videtur, ut propter ipsius angustiam & propinquitatem maluerit Ambrosius deferri recta funus ad Ambrosianam, ibique funebria peragi solemnia, ita ut, his omnibus in hac basilica peractis, non aliud restaret, quam ut cadaver in propinqua sancti Victoris ad cælum aureum basilica tumulo daretur. Quocirca consequens etiam illud esset, ut in hac ipsa sanctus etiam Victor martyr & Maurus, ac sanctorum Naboris & Felicis socius, una simul cum eodem Satyro in eadem urna conquiesceret: quod auditu mirum videtur. Mirum profecto, sed non ita procul a vero. Ita ille satis acute, si ratiocinando res solum peragenda esset.

[41] [incertis petita, vim non habet,] Verum in eo ratiocinio aliqua pro certis habentur, quæ certa nequaquam sunt. Primo non omnino certum est, corpus S. Satyri prius delatum fuisse ad basilicam Ambrosianam, ibique peracta solemnia, quamvis id auctor anonymus Vitæ, per Mombritium editæ, tradiderit cum aliis ipsum secutis: neque enim ille scriptor tam antiquus videtur, ut rem sua auctoritate certam facere possit. Secundo minime certum, imo parum etiam verisimile est, ut superius monui, sacellum illud S. Satyri, sive S. Victoris ad cælum aureum, jam extitisse tempore S. Ambrosii. At, etsi fingere velimus utrumque esse certissimum, nihil absurdi fecerit S. Ambrosius, si in altera ecclesia Fratrem pro concione laudare voluerit, eumdemque in altera sepelire, ut pompa funebris fieret diuturnior, & forsan etiam ut Ambrosiana basilica, quæ Portianam amplitudine superabat, immensum populum, ad exsequias accurrentem, melius caperet. Sic, ubi invenerat corpora SS. Gervasii & Protasii, ut ipse narrat in Epistola 22 ad Marcellinam, transtulit ea primum vespere jam incumbente ad basilicam Faustæ. Deinde sequenti die, inquit, transtulimus ea in basilicam, quam appellant Ambrosianam. Itaque neque aliquid inverisimile dicitur fecisse Ambrosius, neque ob qualemcumque verisimilitudinis excessum in dubium vocanda sunt, quæ aliunde sunt satis certa.

[42] Talis est existentia corporis S. Victoris Mauri in basilica Portiana, quæ inde nomen traxit S. Victoris ad corpus. [cum solidissime probata sit existentia S. Victoris in sua ecclesia.] Fatetur Puricellus, mirum videri, si illud corpus sit in sacello S. Satyri, quia nullum potuit proferre scriptorem, qui id umquam affirmaverat, quia habebat sibi oppositam nubem testium, perpetuam traditionem, ipsumque nomen ecclesiæ S. Victoris ad corpus, & demum corporis inventionem authenticis tabulis consignatam. Laudat Moneta non modo scriptores, qui testantur corpus S. Victoris servari in basilica Portiana; sed in fine Operis sui etiam ex tabulario S. Victoris adducit septem antiqua diplomata, quæ idem de S. Victoris corpore continent. Septem autem illa diplomata, in quibus clare asseritur, corpus S. Victoris in sua ecclesia conservari, & quæ partim sunt seculi undecimi, partim duodecimi, testatur se in tabulario vidisse & examinasse Franciscus Coratus notarius publicus. Porro de numero testium, qui affirmarunt corpus S. Victoris in sua ecclesia quiescere, & de perpetua traditione, Moneta face 5 pag. 157 ita generatim loquitur: Omnibus seculis (veneranda antiquitas) proclamavit & coluit Mauri Victoris corpus in Portiana. Onerosum valde & superfluum foret, recensere, omnium ætatum auctores, qui hoc tradiderunt. Satis fuerit affirmare, quod nemo hactenus in dubium verterit. De divo Satyro quidem nonnullis existimatum est, extra Portianam illum quiescere, nimirum in Ambrosiana, cum nondum ex Dungalo compertum fuisset & declaratum epitaphium ante dictum, docens, illum associatum martyri Victori in sepulcro… At vero de corpore S. Victoris Mauri profecto quis unquam dubitaverit, nedum negaverit, quiescere in sua basilica, ad corpus propterea nuncupata? Hactenus Moneta, cui plura de his non addo. Attamen breviter hic insinuandum censeo, communicatam perhumaniter nobis fuisse a RR. PP. S. Ambrosii Dissertationem Ms., cujus auctor ostendere conatus est, basilicam Portianam non fuisse illam, quæ postea illud nomen habuit, & deinde S. Victoris ad corpus dicta est; sed sacellum S. Satyri. At, cum ea opinio mihi videatur fundamento carere, & componi non posse cum dictis S. Ambrosii de basilica Portiana, Dissertationem malui non allegare, quam refutare.

§ IV. Inventio & translatio corporum SS. Victoris & Satyri ad novam ecclesiam: translatio capitum in thecas argenteas.

[Cum transferenda in novam basilicam essent corpora,] Existentia corporis S. Victoris in sua ecclesia, & corporis S. Satyri apud Victorem sepulti, egregie confirmata est anno 1576, quando, exstructa nova a monachis Olivetanis ecclesia, vetus erat destruenda, ideoque reliquiæ ex vetere in novam transferendæ. Præerat eo tempore ecclesiæ Mediolanensi S. Carolus Borromæus, S. R. E. Cardinalis, vir insigni doctrina, prudentia & sanctitate conspicuus. Hic autem rogatus ab abbate & monachis S. Victoris, ut vel ipse reliquias, quas in vetere ecclesia habere se credebant, inspicere vellet, aut alios ad id delegare, cum ipse, ut habent Acta notarii, aliis impeditus negotiis, huic muneri pro tunc vacare non posset, mandavit reverendo presbytero domino Ludovico Monetæ, qui locum & arcas inviseret, in quibus illæ positæ erant. Qui ea diligenter recognovit, nulla tamen arca aperta, & ipsi illustrissimo domino antistiti retulit. Postea vero & ipse illustrissimus & reverendissimus Cardinalis eo venit, & easdem inspexit & recognovit, atque etiam marmoream arcam aperuit, quæ defossa erat post altare majus, scilicet inter ipsum altare & loculum SS. Victoris & Satyri, de quo inferius &c. Acta illa, quia valde prolixa sunt, tota non lubet exscribere.

[44] [S. Carolus Borromæus jubet prius lustrari sepulcrum SS. Victoris & Satyri:] Solum huc transferam, quæ propius spectant ad SS. Victorem & Satyrum, vel ad diligentias a S. Carolo factas, de quibus paulo post subjungitur: Cumque vero aliæ quoque reliquiæ recensendæ essent & tollendæ, & inter alias corpus S. Satyri, qui in arca lapidea cum S. Victore martyre positus erat, ut inferius describitur; de quo S. Satyro esset aliqua controversia cum reverendis monacis S. Ambrosii, ut veritas appareret, mandavit reverendo domino Josepho Mascardo ejus vicario, ut & cæteras reliquias recenseret, transferendasque pararet, & sepulcrum ipsum, in quo dicerentur esse corpora ipsorum SS. Victoris & Satyri, diligenter inspiceret & consideraret. Qui sepulcrum ipsum inspiciens, quasdam litteras in ipso agnovit, qui nomen ipsius sancti Satyri præ se ferrent, de quibus inferius, & cæteras reliquias ex arcis exemit, & paravit modo hic descripto. Sequitur enumeratio reliquiarum, die Veneris decima tertia Julii MDLXXVI per Mascardum inventarum. At ille nihil habet de loculo SS. Victoris & Satyri.

[45] [illud deinde ipse aperit: & corpora inventa,] At horum sepulcrum aperuit ipse S. Carolus, ut habent Acta apud Monetam pag. 359 hoc modo: Postea vero iterum eo venit illustrissimus & reverendissimus Cardinalis archiepiscopus, qui ipsum SS. Victoris & Satyri sepulcrum aperuit, corpora recognovit, inscriptiones consideravit, sustulit, & paravit ad translationem, ut hic describitur: Die veneris, vigesimo mensis Julii MDLXXVI. Ad præsentiam illustrissimi & reverendissimi D. D. Caroli, tituli sanctæ Praxedis presbyteri Cardinalis, sub altari majori ecclesiæ S. Victoris fuit inventa marmorea quædam capsa, sex lapidibus sibi mutuo cohærentibus, laminis plumbeis constructa, in qua reperta fuerunt corpora gloriosissimorum sanctorum Victoris martyris & Satyri confessoris, distincta inter se dilucido intervallo. Corpus enim S. Satyri erat a læva S. Victoris, ejusdemque capiti innitebatur lapis lateritius (signum maximæ antiquitatis) in quo scripta legebantur hæc verba, videlicet S. Satyr.: a dextera vero S. Satyri erat situm corpus S. Victoris, habens innixum omnino in omnibus similem lapidem lateritium supradicto, in quo legabantur hæc verba, videlicet, S. Victor, quorum litteræ V & T erant scriptæ modo retrogrado. Sequuntur nomina testium hisce præsentium, inter quos nominatur ipse etiam abbas S. Ambrosii. At hæc videri possunt ad VIII Maii in S. Victore, ubi num. 3 hæc pars instrumenti ex Puricello data est.

[46] Recitatis testium nominibus, Acta sic pergunt: Post hæc dicta corpora sanctorum Victoris & Satyri excerpta fuere ex dicta arca marmorea, [ligneis thecis imposita, transfert ad sacristiam, ubi per alios ossa a cineribus separantur.] & reposita in capsis ligneis cum cineribus, & quæ sigillatæ fuerunt & reconditæ in sacristia veteris ecclesiæ cum aliis capsis aliorum Sanctorum corporum jam prius in ea repositis, & janua seu ostium clausum cum clavi & sigillatum sigillo B. Virginis præfati illustrissimi Cardinalis, & S. Victoris dicti abbatis. Illico clavis consignata fuit penes illustrissimum & reverendissimum D. Cardinalem. Et in die sequenti ex ordine & jussu præfati illustrissimi & reverendissimi domini Cardinalis, reverendus D. Jo. Franciscus a Basilica Petri, & reverendus D. Rodulphus della Cruce primicerius ecclesiæ majoris, accesserunt ad dictam sacristiam, quam clausam & sigillatam repererunt eo ordine, quo priori die clausa & sigillata fuerat, & induti cottis, & accensis luminibus, adstantibus & adjuvantibus sacrista & aliis monacis dicti monasterii; primo corpus seu ossa S. Victoris extraxerunt e dicta capsa lignea, reponendo super mappa linea, & excerpta sunt ossa a cinere, & cinerem ipsam involverunt in panno lineo ad effectum reponendi in urna. Secundo extractum fuit corpus S. Satyri modo, quo supra, & excerptis (ossibus scilicet) a cinere, cinerem ipsam involverunt in alio panno lineo ad effectum, ut supra. Ossa autem reposita seu restituta fuerunt in suis capsis ligneis, prout antea erant. Quæ capsæ postmodum sigillatæ fuerunt duobus sigillis pro utraque earum sigillo S. Victoris.

[47] Quæ omnes capsæ corporum Sanctorum in dicta sacristia remanserunt usque ad hodiernam diem, [S. Carolus corpora solemniter defert ad novam ecclesiam:] qua solemniter, & solemni processione præcedente, ut infra, translata fuerunt ad ecclesiam novam. Hinc est, quod ita mandante præfato illustrissimo & reverendissimo D. cardinali & archiepiscopo, & eo assistente, convocato in ecclesia majori clero tam seculari quam regulari cum capitulo R. D. cardinalium ordinariorum nuncupatorum ecclesiæ, ac officialium præfatæ cathedralis ecclesiæ Mediolanensis, astantibus excellentissimo senatu, & magnificis D. vicario & duodecim provisionum indictæ urbis Mediolani, & magna caterva populi processionaliter eundo recessum fuit a dicta ecclesia majori, & processionaliter ventum fuit ad ecclesiam novam, mox ad basilicam veterem S. Victoris, in qua illustrissimus & reverendissimus Cardinalis archiepiscopus, pontificalibus vestimentis indutus, una cum cardinalibus ordinariis nuncupatis solemniter indutis pluvialibus, capsas septem reliquiarum & ossium Sanctorum super humeros sustulerunt, &, cum propter modicum intervallum ecclesiæ veteris & novæ, & longos cleri ordines longius procederetur, aliquam civitatis partem circumeundo, & perventum esset ad S. Ambrosii majoris, successerunt oneri R. P. abbates & seniores monaci dictæ congregationis cuculati. Qui cum ad dictam plateam reversi essent, ibi penes pontem præfatus illustrissimus & reverendissimus Cardinalis archiepiscopus, & cæteri nuncupati ordinarii iterato capsas ipsas sumpserunt, & detulerunt ad ædem novam S. Victoris cum maxima copia luminarium.

[48] [ibique imponit aræ, donec peragerentur officia divina.] Et depositis omnibus ipsis capsis seu arcis super altare majus dictæ ecclesiæ, decantatæ fuerunt rogationes, & per præfatum illustrissimum & reverendissimum Cardinalem recitatæ multæ orationes Sanctorum. Mox etiam celebrata fuit Missa in cantu per ordinarios ecclesiæ majoris: & facto sermone ab ipso illustrissimo & reverendissimo antistite, ab ipsa ecclesia recessit, & ejus jussu capsæ prædictæ remanserunt supra dicto altari usque ad horas Vesperarum. Qua hora reversus ipse illustrissimus & reverendissimus Cardinalis, dictas capsas, seu arcas ligneas tolli & reponi, & custodiri mandavit in scurolo subtus altare dictæ ecclesiæ. Itaque factum fuit ad præsentiam præfati illustrissimi & reverendissimi domini Cardinalis archiepiscopi, existentis in scurolo dictæ ecclesiæ nomine S. Victoris, & ipsius illustrissimi & reverendissimi domini Cardinalis mandato & jussu facta fuit recognitio capsarum lignearum & sigillorum super eis impressorum, & nullam fraudem violentiamque factam fuisse, & omnia non violata, sed salva inventa fuisse. Et statim jussit arcas ipsas ligneas aperiri, & ex eis extrahi ossa & corpora Sanctorum, & illa reponi in capsis seu arcis plumbeis, ad hunc effectum fabricatis.

[49] [Deinde corpora plumbeis capsis imposita,] Mox sequitur transpositio ossium in capsas plumbeas, quam coram S. Carolo Borromæo peregerunt tres abbates, videlicet Clemens abbas S. Victoris, Philippus de Mediolano, unus ex visitatoribus congregationis Olivetanæ, & abbas beatæ Virginis Mariæ loci Nerviani, ac Hieronymus de Armatis de Cremona, abbas monasterii beatæ Virginis loci Bedagii. Missa autem recensione aliarum reliquiarum, transeo ad capsam quintam & sextam, de quibus pag. 368 hæc leguntur: Quinta capsa lignea, sigillata duobus sigillis S. Victoris, inscripta S. V.: in qua adsunt ossa S. Victoris cum suo capite. Sexta capsa lignea, sigillata ut supra, cum inscriptione S. S., in qua adsunt ossa corporis S. Satyri cum capite suo. Hæc enim duo corpora recondita fuere in capsa plumbea intermediata eomet ordine, quo legitur in visitatione prædicta diei vigesimi, facta per illustrissimum & reverendissimum D. Cardinalem, scilicet a latere dextero, signato S. Vict., reconditum fuit corpus S. Victoris in sandali rubeo, cum capite involuto sandali rubeo propter separationem menti; & in ea parte capsæ positus fuit lapis lateritius cum inscriptione litterarum reversarum, S. Victor, qui repertus fuit in arca marmorea veteri, prout legitur in prædicta visitatione. Et ab alio latere dictæ capsæ plumbeæ, signato S. Satir, reconditum fuit corpus S. Satyri in sandali viridi, cum capite involuto sandali viridi, cum lapide cocto, S. Satyrus, invento in arca veteri, prout supra legitur.

[50] Quæ capsa plumbea fuit clausa cum coperto plumbeo, [& sub altari majori deposita, uti & cineres in urnis.] & implumbata, ut supra. Et transportata fuit supra in ecclesiam ad altare majus, & subtus ipsum altare reposita in arca marmorea cum fenestrella ferrea e latere Euangelii. Super qua arca inscripta sunt hæc verba: videlicet: Corpora SS. Vict. mart. et Satyri confessoris, sub altari majori antiquarum ædium recondita: inde Gregorio XIII Pont. Max., huc a Carolo Card. tit. S. Praxedis archiepiscopo solemniter translata sunt, Sept. Cal. Aug. MDLXXVI. Quibus corporibus sanctis in dicto altari majori reconditis, positæ etiam fuerunt cineres dictorum corporum sanctorum Victoris & Satyri in urnis duabus terræ coctæ coloris viridis, una ad dexteram, & altera ad sinistram altaris: super quibus inscripta sunt hæc verba, videlicet: Collecta ex sepulcro Sanctorum Vict. martyris, et Satyri confessoris. Quibus ita peractis, cum sero factum esset, & hora tarda, præfatus illustrissimus & reverendissimus D. Cardinalis jussit supersederi a repositione aliarum capsarum &c. Mitto aliarum reliquiarum depositionem, ut ex iisdem notarii Actis addam reliqua de SS. Victore & Satyro.

[51] Die XXVII mensis Julii, ut legitur pag. 372, [Depositio reliqui cineris in alia urna:] Clemens abbas S. Victoris, & alii duo abbates superius laudati, coram testibus omni exceptione majoribus, accesserunt ad altare majus dictæ ecclesiæ novæ, in quo externa * die reposita fuit capsa plumbea implumbata cum corporibus SS. Victoris & Satyri, & cum urnis duabus: & visitato ipso altari, compertum fuit clausum, prout heri sero clausum fuerat: & tunc, sublato lapide marmoreo seu coperto, in eo præfati DD. abbates posuerunt aliam urnam albam terræ coctæ, in qua positum erat reliquum cineris collectæ ex prædictis corporibus SS. Victoris & Satyri: & hoc e latere seu parte Epistolæ dicti altaris: & statim repositum fuit copertum, & clausum fuit circumcirca cum laminis ferreis implumbatis. Reliqua spectant ad alias reliquias. Acta hæc, quæ multa simul diversorum dierum instrumenta complectuntur, subscripta leguntur a tribus notariis, aut potius a quatuor, notaturque in fine per tertium notarium die quinto Septembris MDLXXVI, videlicet per ipsum Cardinalis archiepiscopi vicarium generalem, Cæsarem de Bland.

[52] Porro ad conservandam hujus translationis memoriam, [inscriptio ad conservandam rei memoriam posita.] Gregorius Raynoldus abbas post annos centum lapidi incidenda curavit hæc verba, quæ juxta chorum ad latus Euangelii supra portam sunt posita: Adesto civis. SS. Victoris martyris et Satyri Confess. sacra corpora sub ara majori recondita venerare, quæ in basilica Portiana olim quiescentia, et a S. Carolo Card. Borromæo Arc. Med. recognita Olivetanæ familiæ piis studiis annuente, religiosi PP. in nova ecclesia magnifice exstructa condidere anno MDLXXVI. Nec in irritum cadunt vota gemino Sanctorum innixa patrocinio, quorum alter sanguine tellurem hanc consecravit, alter virtutibus D. Ambrosium fratrem expressit. Solemnis translationis publicis tabulis consignatæ monumentum hoc extare voluit D. Gregorius Raynoldus hujus coenobii abbas anno MDCLXXVI. Hactenus de translatione ipsorum corporum.

[53] [Anno 1602 SS. Victoris & Satyri capita] Anno 1602, die XXIII Martii, capita SS. Victoris & Satyri a prædicto loco ablata, & argenteis thecis inclusa sunt, regente tunc ecclesiam Mediolanensem Federico Borromæo, S. Caroli nepote ex fratre. Hujus translationis Acta edidit jam sæpe laudatus Moneta post præcedentia. Ex iis illa solum huc transferam, quæ necessaria videbuntur pro notitia rerum gestarum, omissis aliis. Narrat primo notarius Antonius Cerrutus, ex Actis, tempore S. Caroli Borromæi factis, constare de capitibus utriusque Sancti, una cum corporibus in arca sub altari depositis; deinde sic prosequitur: Cumque præfati reverendi abbas & monachi dicti monasterii S. Victoris, ob insignitatem dictarum reliquiarum, præcipue vero capitum dictorum SS. Victoris & Satyri, & ob eorum erga dictos Sanctos reverentiam, honorem & devotionem, & ad hoc, ut pietatis devotionisque excitandæ causa pro dierum ratione piis Christi fidelibus exponi possint, & in processionibus de more ferri, duas thecas argenteas magni ponderis & valoris fieri curarint, in una quarum caput ejusdem S. Victoris, in altera vero caput S. Satyri recondantur, & ad id requisierint illustrem & reverendissimum J. U. D. dominum Antonium Senecam, decanum ecclesiæ majoris Mediolani, qui ut piæ & honestæ petitioni præfatorum reverendorum abbatis & monachorum satisfaceret, & pro præmissorum omnium & singulorum plena & omnimoda executione, hodierna die una cum me notario infrascripto se contulit ad dictam basilicam S. Victoris, ibique ipse reverendissimus D. Seneca pluviali indutus, una cum M. reverendo patre Don Michaële abbate dicti monasterii, pariter pluviali induto; & reverendo D. Philippo de Mediolano abbate Vicoboldoni, de sacristia exiit præcedentibus monachis dicti monasterii cum quatuor intortitiis.

[54] [a corporibus separata,] Et facta ante altare majus oratione, dum motectum cantaretur in organo. Et aperto ipso altari majori, & tabula marmorea superiori amota, recognita fuerunt, quæ in eo continebantur: & in stipite altaris in medio reperta fuit capsula magna plumbea, cujus operculum erat implumbatum, ita ut nullo modo aperiri posset. A dextris urna viridis coloris: a parte sinistra urnæ itidem duæ, altera viridis, altera rubei coloris. In angulo altaris prope urnam rubeam vasa quædam instar canalium, in quibus forte sunt cineres. Ipsaque capsa plumbea educta, & super mensam collocata, præfatus reverendissimus D. Seneca incensavit, factaque ejus recognitione, reperta est signata a latere dextro S. V., & ab alio latere S. Sa., & quod reliquiæ erant involutæ, illæ quidem Victoris, signatæ S. V. a parte anteriori, serico rubeo: illæ vero S. Satyri, signatæ S. Sa., serico viridi a parte posteriori. Amoto velo rubeo, repertum est inter sacra ossa permulta S. Victoris, in una parte caput ejusdem S. Victoris, serico rubeo involutum.

[55] [& argenteis thecis inclusa,] Quibus sic recognitis, præfatus reverendissimus Seneca, una cum M. R. P. abbate suprascripto partes minores capitis, mentum scilicet & aliquos dentes, a reliquo capitis separatos, serico eodem involutos, reposuit in eadem capsa loco, ubi prius erant. Pars vero capitis superior integra, mento excepto, fuit velo rubeo novo involuta, & reposita in theca argentea, honorifice confecta ad effectum, de quo supra. Et duo dentes in pixide argentea repositi fuerunt ad partem pro illustrissimis Cardinalibus Borromæo & Sfondrato… Deinde amoto velo viridi, in alia parte intermediata similiter reperta fuerunt ossa permulta, ita ut plena esset ossibus S. Satyri, & inter alia caput velo viridi involutum, cum latere perantiquo, scripto S. Satyr. His pariter sic recognitis, præfati reverendissimus Seneca & abbas suprascriptus, duobus dentibus ad partem in eadem pixide repositis pro præfatis illustrissimis dominis, tum reliquiis S. Satyri corporali mundo tectis, caput integrum velo albo novo involverunt, & in theca argentea honorifica reposuerunt ad effectum, de quo supra.

[56] Hisque peractis, præfatus reverendissimus D. Seneca, [transferuntur ad thecam majorem supra altare:] & reverendi abbates prædicti, thecis argenteis acceptis, processionem fecerunt circa ecclesiam sub baldachino, præcedentibus monachis cum luminibus: & inde iverunt ad confessionem, ubi repositis thecis super altari, Missa celebrata est a præfato reverendissimo D. Seneca. Interea vero capsula prædicta operculo suo cooperta, ac plumbo implumbata, reposita fuit in dicto altari suo loco. Deinde urnæ & capsula prædicta fuerunt panno serico, quem brocatellum vocant, coloris aurei tectæ. Tum stipes altaris tectus fuit lapide integro sericeo impolito: deinde mensa altaris superposita, prout ante erat, & opere cœmentario, ac ferreis quibusdam clavibus, ac plumbo cum stipite firmata … Celebrata vero Missa, reconditæ fuerunt thecæ prædictæ argenteæ, in quibus inclusa fuerunt sacra capita in reliquiario, quod fupra altare confessionis fabricatum est: cujus crates ferrea quatuor clavibus munita est, diverso opere fabrili confectis; præter antas nuceas exterius auro ornatas seu depictas, cum verbis sequentibus. In anta dextra: Sanctorum petenda sunt suffragia. In anta sinistra: Ut ipsi supplicent pro ecclesia. Beda. Hactenus instrumentum, quod enumeratione testium, & subscriptionibus notariorum firmatur.

[57] Hujusce quoque translationis memoriam conservare volunt Patres Olivetani per inscriptionem lapidi incisam in ecclesia sua, [inscriptio de his posita.] quæ sic habet: Sanctorum Victoris & Satyri capita, olim a S. Carolo inspecta, e suis loculis excerpta, & argenteis thecis inclusa, Em. Card. Federico Borromæo Med. Arch. annuente, fuere in bono lumine collocata anno MDCII. Pati non poterat Olivetani Ordinis pietas gemina sydera felicitatis horoscopos diutius delitescere. Habes ergo thesauros non jam humi defossos, sed pretiosæ religionis lucris expositos, quibus non tam oculi quam corda ditescant. Monumentum rei posuere MDCLVI. Habetur & altera de hac translatione inscriptio, in parte postica altaris majoris posita, quam nos ipsi ibidem anno 1752 cum reliquis exscripsimus; sed illam omitto, quia datæ sufficiunt. Ceterum novi quidem Puricellum & Religiosos Cistercienses S. Ambrosii hisce omnibus non acquiescere. At censeo, judicium S. Caroli Borromæi, cum rationibus allegatis conjunctum, prudenti lectori sufficere debere, ut de veritate corporum SS. Victoris & Satyri ulterius non dubitet. Malui igitur brevitatem sectari, quam ratiocinia quælibet fuse examinare, cum illud abunde fecisse videatur Moneta.

[Annotata]

* hesterna

ACTA SIVE ORATIO FUNEBRIS
Auctore S. Ambrosio.
Ex editione novissima Operum S. Ambrosii, cum editione Surii collata.

Satyrus conf., Mediolani (S.)

BHL Number: 7509

A. S. Ambrosio.

CAPUT I.
Ambrosius mira pietate de obitu Fratris sui loquitur; exponit insignem caritatem, qua invicem erant conjunctissimi, & varia Satyri officia recenset.

[Ambrosii pietas, in obitu Fratris,] Deduximus, fratres dilectissimi, hostiam meam, hostiam incontaminatam, hostiam Deo placentem, dominum & fratrem meum Satyrum. Memineram esse mortalem, nec fefellit opinio, sed superabundavit gratia. Itaque nihil habeo, quod querar: sed habeo, in quo Deo gratias agam: quia semper optavi, ut si quæ perturbationes vel Ecclesiam, vel me manerent, in me potius ac meam reciderent domum. Deo igitur gratias, quia in hoc omnium metu, cum omnia motibus sint suspecta barbaricis, communem mœrorem privato dolore transegi, & in me conversum est a, quicquid omnibus timebam. Atque utinam hic consummatum sit, ut dolor meus publici doloris redemptio sit. Nihil quidem habui, fratres charissimi, in rebus humanis tanto Fratre preciosius, nihil amabilius, nihil charius. Sed præstant privatis publica. Ipsius quoque si quis sententiam sciscitaretur, mallet occidi pro aliis, quam sibi vivere. Propterea enim pro omnibus secundum carnem Christus est mortuus, ut non nobis solis vivere disceremus. Accedit illud, quod ingratus divinitati esse non possum. Lætandum est enim magis, quod talem fratrem habuerim, quam dolendum, quod fratrem amiserim: illud enim munus, hoc debitum est. Itaque perfunctus * sum, quamdiu licuit, concesso mihi fœnore: qui deposuit pignus, recepit. Nihil interest, utrum abjures depositum, an doleas restitutum. In utroque enim fidei ambiguum, vitæ periculum est. An si pecuniam neges, culpa est: si hostiam neges, pietas est: cum pecuniæ fœnerator illud possit; naturæ Author, & necessitudinis creditor fraudari non queat? Itaque quanto uberior fœnoris summa, tanto gratior sortis usura.

[2] [omnia divinæ voluntati permittentis: communis dolor] Unde ingrati de fratre esse non possumus, quia quod naturæ communis fuit, reddidit: quod gratiæ singularis est, meruit. Quis enim communem conditionem recuset? Quis doleat proprium sibi pignus ereptum, cum ad solatium nostri Filium suum unicum pro nobis Pater tradiderit ad mortem? Quis exceptum se putet esse debere a conditione moriendi, qui non sit exceptus a conditione nascendi? Magnum pietatis mysterium, ut mors corporis nec in Christo esset excepta: ac licet naturæ Dominus, carnis tamen, quam susceperat, legem non recusaret. Et mihi necesse est mori: illi necesse non fuit? An qui de servo b dicit, Si eum volo sic manere donec venio, quid ad te? non potuit ipse sic manere, si vellet? Sed perpetuitate vitæ hujus sibi pretium, mihi sacrificium perdidisset. Quod igitur majus est solatium nostri, quam quod secundum carnem & Christus est mortuus? Aut cur ego vehementius fleam Fratrem, cum sciam illam mori non potuisse pietatem? Cur solum præ cæteris fleam, quem fletis omnes? Privatum dolorem communi dolore digessi: præsertim cum meæ lachrymæ nihil prosint: vestræ autem lachrymæ fidem adstruant, consolationem afferant. Fletis divites, & flendo probatis, nihil opitulari repositas divitias ad salutem; cum pecuniæ pretio mors differri non queat, & pari usu divitem inopemque dies supremus eripiat. Fletis senes, quod in hoc liberorum sortem pavetis. Et ideo quia vitam corporis producere non potestis, instituite liberos non ad usum corporis, sed ad virtutis officium. Fletis & juvenes, quod naturæ finis non sit maturitas senectutis. Fleverunt & pauperes, & quod multo est pretiosius, multoque uberius, lachrymis suis ejus delicta laverunt. Illæ sunt lachrymæ redemptrices, illi gemitus, qui dolorem mortis abscondunt: ille dolor, qui perpetuæ ubertate lætitiæ veteris sensum doloris obducat. Itaque licet privatum funus, tamen fletus est publicus: et ideo non potest fletus esse diuturnus, qui universorum est affectibus consecratus.

[3] Nam quid te, mi Frater amantissime, fleam, qui mihi sic ereptus es, [de morte Satyri, quocum conjunctissimus erat Ambrosius,] ut esses omnium? Non enim perdidi usum tui, sed commutavi. Ante corpore inseparabilis: nunc individuus affectu. Manes enim mecum, ac semper manebis. Et quidem, cum viveres nobiscum, numquam te patria eripuit mihi, nec ipse mihi umquam patriam prætulisti. Et nunc alteram præstitisti: cœpi enim hic jam non esse peregrinus, ubi melior mei portio est. Numquam enim totus in me fui, sed in altero nostri pars major amborum: uterque autem eramus in Christo, in quo & summa universitatis & portio singulorum est. Hic mihi tumulus genitali solo gratior, in quo non naturæ, sed gratiæ meæ fructus est. In isto corpore enim, quod nunc exanimum jacet, præstantior vitæ meæ functio: quia in hoc quoque, quod gero, corpore, uberior tui portio. Atque utinam ut memoriæ, ut gratiæ, ita etiam vitæ tuæ hoc quicquid est, quod spiramus, spirare possemus, dimidiumque meorum decideret temporum, quod ad tuorum proficeret usum. Par enim erat, ut quibus indivisum semper fuit patrimonium facultatum, non esset vitæ tempus divisum. Vel certe qui indistincta semper habuimus vivendi consortia, non haberemus distincta moriendi. Nunc vero, Frater, quo progrediar, quove convertar? Bos bovem requirit, seque non totum putat, & frequenti mugitu pium testatur affectum *, si forte defecerit, cum quo ducere collo aratra consuevit. Et ego te, Frater, non requiram? aut possim umquam oblivisci tui, cum quo vitæ hujus semper aratra sustinui? Labore inferior, sed amore conjunctior, non tam mea virtute habilis, quam tua patientia tolerabilis: qui pio semper solicitus affectu, latus meum tuo latere sepiebas, charitate ut frater, cura ut pater, solicitudine ut senior, reverentia ut junior. Ita in unius necessitudinis gradu complurium mihi necessitudinum officia impendebas, ut in te non unum, sed plures amissos requiram: in quo uno ignorata adulatio, expressa est pietas. Neque enim habebas, quod simulatione adderes, qui totum pietate comprehenderas, ut nec incrementa reciperes, nec vicem expectares.

[4] [qui lacrymas suas excusat Christi exemplo.] Sed quo immemor officii, memor gratiæ, immodico dolore progredior? Revocat Apostolus, & tamquam frenos mœrori inducit, dicens, sicut nuper audistis: Nolumus vos ignorare fratres de dormientibus, ut non tristes sitis, sicut & cæteri, qui spem non habent. Date veniam, fratres charissimi. Neque enim omnes possumus dicere: Imitatores mei estote, sicut & ego Christi c. Sed ad imitandum, si authorem quæritis, habetis, quem possitis imitari. Non omnes ad docendum idonei: utinam omnes ad discendum habiles. At non gravem lachrymis contraximus culpam d: non omnis infidelitatis, aut infirmitatis est fletus. Alius est naturæ dolor, alia est tristitia diffidentiæ, & plurimum refert desiderare, quod habueris, & lugere, quod amiseris. Non solus dolor lachrymas habet, habet & lætitia lachrymas suas. Et pietas fletum excitat, & oratio stratum rigat, & precatio juxta propheticum dictum, lectulum lavat. Fecerunt & fletum magnum sui, cum patriarchæ sepelirentur. Lachrymæ ergo pietatis indices, non illices sunt doloris. Lachrymavi ergo, fateor, etiam ego: sed lachrymavit & Dominus. Ille alienum, ego Fratrem. Ille in uno lachrymavit omnes: ego in omnibus lachrymabo te, Frater. Ille nostro, non suo, lachrymavit affectu. Neque enim Divinitas lachrymas habet: sed lachrymavit in eo, qui e tristis fuit: lachrymavit in eo, qui crucifixus est, qui mortuus, qui sepultus. Lachrymavit in eo, de quo hodie nobis insinuavit Propheta, dicens: Mater Sion, dicet homo, & homo factus est in ea, & ipse fundavit eam Altissimus. In eo lachrymavit, quod matrem Sion dixit, genitus in Judæa, susceptus ex Virgine. Matrem autem secundum Divinitatem habere non potuit, qui author est matris. Ille factus est non divina generatione, sed humana: quia Homo factus est, Deus natus est. Sicut & alibi habes: Puer natus est nobis, filius datus est nobis. In puero enim nomen ætatis, in filio plenitudo Divinitatis est: factus ex Matre, natus ex Patre: idem tamen & natus & datus, non diversum, sed unum putes. Unus enim Dei Filius, & natus ex Patre, & ortus ex Virgine, distanti ordine, sed in unum concurrente nomine, sicut & præsens lectio docet, quia & homo factus est in ea, & ipse fundavit eam Altissimus: homo utique corpore, altissimus potestate. Etsi Deus & homo diversitate naturæ, idem tamen, non alter, in utroque. Aliud ergo speciale naturæ suæ, aliud commune nobiscum, sed in utroque unus, & utroque * perfectus. Non igitur mirandum est, quia & Dominum eum, & Christum fecit Deus. Fecit ergo Jesum eum, utique qui ex corpore nomen accepit. Fecit eum, de quo etiam patriarcha scribit David: Mater Sion, dicet homo, & homo factus est in ea. Homo autem factus, dissimilis utique est, non Divinitate, sed corpore: nec discretus a Patre, sed exceptus in munere: manens in consortio potestatis, segregatus in mysterio passionis.

[5] Plura loci hujus tractatus exposcit, quibus possimus ostendere authoritatem Patris, proprietatem Filii, Trinitatis totius unitatem, sed consolandi hodie, non tractandi partes recepi: quamquam abducere a mœrore animum intentione tractandi, [Affectus Ambrosii in Fratrem,] consolationis usus sit. Sed temperandus mihi magis mœror, quam alienandus affectus est: ut mulceantur magis desideria, quam sopiantur. Non libet enim abire a Fratre longius, & occupatione subduci: cum velut comitandi ejus gratia hic sermo susceptus sit, ut diutius sensu prosequar proficiscentem, & quem oculis teneo, mente complectar. In illo enim totam oculorum aciem figere libet: cum illo totis animorum officiis immorari, illum toto blanditiarum ambire obsequio, dum stupet animus: nec amissum credo, quem adhuc cerno præsentem: nec mortuum puto, cujus adhuc officia non requiro: quibus ego vitæ meæ usum, & spirandi omne munus addixeram. Quid enim referam tantæ gratiæ, tanto labori? Ego te, Frater, hæredem feceram: tu me hæredem reliquisti. Ego te superstitem optabam: tu me superstitem dimisisti. Ego pro muneribus tuis, ut compensarem beneficia, vota referebam: nunc & vota perdidi, sed tamen tua beneficia non amisi. Quid agam mei successor hæredis? Quid agam meæ vitæ superstes? Quid agam exors hujus, quod capio, luminis? Quas grates, quæ munera referam tibi? Nihil a me, præter lachrymas, habes. Aut fortasse securus meriti tui, quas solas superstites habeo, lachrymas non requiris. Nam etiam cum adhuc viveres, flere prohibebas: mœroremque magis nostrum, quam tuam mortem, tibi esse testabaris dolori. Prohibent ulterius prodire lachrymæ, fletusque revocant. Prohibet etiam tui gratia: ne, dum nostra deflemus, de tuis meritis desperare videamur. At certe nobis etiam mœroris istius minuis acerbitatem: non habeo quod timeam, qui timebam tibi: non habeo, quod mihi jam mundus eripiat. Etsi sancta supersit soror, integritate venerabilis, æqualis moribus, non impar officiis: tibi tamen ambo plus timebamus, in te vitæ hujus jucunditatem repositam putabamus. Propter te vivere delectabat, propter te non pigebat mori. Te enim ambo superstitem precabamur, tibi nos supervivere non juvabat. Quando non cohorruit animus, cum metus hujusmodi titillaret? Quomodo consternata mens erat ægritudinis tuæ nuncio? Væ miseræ opinioni: putabamus redditum, quem videmus dilatum. Tuis enim votis apud sanctum martyrem Laurentium f impetratum esse nunc cognoscimus commeatum, atque utinam non solum commeatum, sed etiam prolixum vitæ tempus rogasses. Potuisti annos plurimos impetrare vivendi, qui potuisti commeatum impetrare veniendi.

[6] Et quidem tibi, omnipotens æterne Deus, gratias ago, [de cujus reditu gratias Deo agit, & cujus mortem dolet,] quod vel hæc nobis suprema solatia non negasti, quod amantissimi Fratris ex Siculis Africanisve regionibus exoptatum nobis reditum contulisti. Ita enim mature, postquam venit, ereptus est, quasi propter hoc solum videretur esse dilatus, ut ad fratres rediret. Habeo plane pignus mecum, quod nulla mihi peregrinatio jam possit avellere. Habeo quas complectar reliquias. Habeo tumulum, quem corpore tegam. Habeo sepulchrum, super quod jaceam: & commendabiliorem Deo futurum esse me credam, quod supra sancti corporis ossa requiescam. Utinam sic potuissem adversus mortem quoque tuam meum corpus objicere! Si gladiis petitus esses, me pro te potius suffigendum dedissem. Si exeuntem potuissem revocare animam, meam potius obtulissem. Nihil mihi profuit ultimos hausisse anhelitus: nihil flatus in os inspirasse morienti. Putabam enim, quod aut tuam mortem ipse susciperem, aut meam vitam in te ipse transfunderem. O infelicia illa, sed tamen dulcia, suprema osculorum pignora! O amplexus miseri, inter quos exanimum corpus obriguit, halitus supremus evanuit! Stringebam quidem brachia, sed jam perdideram, quem tenebam: & extremum spiritum ore relegebam, ut consortium mortis haurirem. Sed nescio quomodo vitalis ille mihi halitus factus est, & majorem gratiam in ipsa morte redolebat. Atque utinam, si tuam nequivi meo spiritu vitam producere, vel ultimi anhelitus tui vigor transfundi potuisset in meam mentem, & illam tui animi puritatem atque innocentiam noster spirasset affectus! Hanc mihi hæreditatem, Frater charissime, reliquisses, quæ non lachrymabili dolore percuteret affectum, sed memorabili gratia commendaret hæredem.

[7] [multiplicia ipsius recensens officia,] Quid igitur nunc agam, cum omnes vitæ istius suavitates, cuncta solatia, cuncta denique ornamenta amiserim? Tu enim mihi unus eras domi solatio, foris decori. Tu (inquam) in consiliis arbiter, curæ particeps, deprecator solicitudinis, depulsor mœroris. Tu meorum assertor actuum, cogitationumque defensor: tu postremo unus, in quo domestica solicitudo resideret, publica cura requiesceret. Testor sanctam animam tuam, me in fabricis g ecclesiæ id sæpe veritum esse, ne displicerem tibi. Denique ubi redisti, objurgasti moram: ita domi forisque eruditor quidam & arbiter sacerdotis, ut domestica cogitare non sineres, publica curare censeres. Ut vereor, ne videar arroganter dicere. Hæc enim laudis tuæ portio est, quia sine offensione ulla & gubernasti fratris domum, & commendasti sacerdotium. Sentio equidem, quod repetendis officiis tuis, recensendisque virtutibus afficiatur animus, sed tamen in ipsa mei affectione requiesco: atque hæ mihi recordationes etsi dolorem renovant, tamen afferunt voluptatem. An ego possum aut non cogitare de te, aut umquam sine lachrymis cogitare? Et potero umquam, aut tanti non meminisse Fratris, aut sine lachrymabili quadam meminisse gratia? Quid enim mihi umquam jucundum, quod non esset ex te profectum? Quid umquam mihi sine te, aut tibi umquam sine me voluptati fuit? Quis non usus nobis, & prope visus ipse, somnusque communis? Quæ discreta umquam voluntas? quod non commune vestigium, fere ut cum gradum tollerem, vel tu meum, vel ego tuum corpus videremur attollere? Quod si quando sine altero prodeundum fuit, intectum latus putares, affectum vultum cerneres, mœstum animum judicares: non assueta gratia, non vigor solitus prænitebat: suspecta omnibus solitudo metum alicujus ægritudinis afferebat. Ita novum videbatur omnibus nos dividi. Ego certe fraternæ oblitus h absentiæ, quasi præsentem, reflexa sæpius cervice, quærebam, & coram alloqui atque adspicere videbar mihi. Sed tamquam suspensum collo jugum, ubi speratis excideram, trahere me putabam: difficilis progredi, verecundus videri, & redire deproperans, quod sine te procedere non liberet. At vero ubi ambobus prodeundum fuit, non plura in itinere vestigia, quam verba, nec incessus, quam sermo crebrior, nec ambulandi cura, sed colloquendi gratia. Uterque enim nostrum ex alterius ore pendebat. Non intento adspectu legere iter, sed mutuo solicitos excipere sermones, haurire oculorum gratiam, spirare fraternæ imaginis voluptatem.

[8] Quam virtutes tuas tacitus mecum ipse mirabar? Quam plaudebam mihi, [solertiamque & ultimum iter Africanum.] quod tali me Dominus Fratre donaverat, tam pudico, tam efficaci, tam innocenti, tam simplici: ut cum tuam innocentiam cogitarem, efficaciam desperarem: cum efficaciam cernerem, innocentiam non putarem: sed utrumque mira quadam virtute jungebas. Denique ea, quæ ambo nequiveramus concludere, solus implesti. Plaudebat sibi, ut audio, Prosper, quod sacerdotii i mei occasione redditurum se quæ abstulerat, non putabat: sed vehementiorem tuam unius efficaciam expertus est, quam duorum. Itaque solvit omnia, nec moderationi ingratus tuæ, nec illudens pudori, sed modestiæ gratus, nec insolens efficaciæ. Sed cui, Frater, illa quæsisti? Nos enim idem volebamus laborum tuorum esse præmium, quod documentum erat. Peregisti omnia, & ubi perfunctus omnibus revertisti, tu solus nobis, qui omnibus es præferendus, eriperis: quasi ideo mortem distuleris, ut consummares pietatis officium, palmam efficaciæ reportares. Quam nec ipsi nos, Frater charissime, seculi hujus delectabant honores, quod nos a nobis invicem dividebant: quos ideo adepti sumus, non quia fuit eorum expetenda perceptio, sed ne vilis dissimulatio videretur. Aut fortasse ideo sunt tributi, ut quia immaturo tui obitu nostræ futurus erat voluptatis occasus, sine nobis jam vivere disceremus. Equidem præsagæ mentis agnosco formidinem, dum repeto sæpe, quæ scripserim. Revocabam te, Frater, ne ipse Africam peteres, ac potius aliquem destinares: timebam te committere viæ, fluctibus credere, & solito metus major incesserat animum. Sed & peregrinationem explicuisti, & rem ordinasti, & veteri & sentinoso (ut audio) navigio iterum te fluctibus credidisti. Namque dum celeritatem aucuparis, cautelam prætermisisti, avidus nostræ gratiæ, dissimulans periculi tui. O fallax lætitia! o incerta humanarum rerum curricula! Ex Africa redditum, ex mari restitutum, ex naufragio servatum, putabamus jam nobis non posse eripi, sed graviora naufragia in terris positi sustinemus. Nam quem non potuerunt naufragia k maris ad mortem deducere, strenuis natatibus evitata, ejus mors cœpit nobis esse naufragio. Quid enim superest suavitatis, quibus tam prædulce decus, tam charum in his mundi tenebris lumen extinctum est, in quo non nostræ solum familiæ, sed totius patriæ decus occidit.

ANNOTATA.

a Baronius ad annum 383 num. 14 ex hoc loco credidit, periculum commune privato S. Ambrosii dolore fuisse redemptum, remque contigisse existimat anno 383, quando occiso Gratiano imperatore, timebatur, ne Maximus tyrannus exitium afferret Italiæ. Verum ostendi in Commentario §. 2, omnia hæc figenda anno 392 vel 393, cum, perempto Valentiniano II, Eugenius tyrannus timebatur. Quod vero spectat ad commune periculum, hoc necdum erat ablatum, dum ista perorabat Ambrosius. Nam Eugenius revera cum agmine suo in Italiam venit; sed minora, quam timeri poterat, intulit damna, & cito ab imperatore Theodosio victus fuit.

b De S. Joanne apostolo Joan. 21.

c Verba sunt S. Pauli apostoli, quibus uti se non posse ait humilis Ambrosius, quod luctum suum nollet aliis ad imitandum proponere.

d Non agnoscit hic in naturali illo dolore culpamlevem, ut nonnemo credidit, sed solummodo negat gravem.

e Hoc loco expressi editionem Surii & aliorum. Novissima habet: Sed lacrymavit eo, quo tristis fuit: lacrymavit eo, quo crucifixus est, quo mortuus, quo sepultus est. Et mox: Eo lacrymavit, quo matrem Sion dixit. Sensus est, non Divinitas, sed homo, sive humana natura lacrymavit.

f Votum hoc S. Marcellinæ attribuit Baronius ad annum 383 num. 15. At clarum est, vota Satyri referri ab Ambrosio. Interim ex toto hoc loco liquet, Marcellinam utriusque sororem fuisse Mediolani ante reditum Satyri, qui ante iter vota illa nuncupare S. Laurentio potuit.

g Editiones priores habent publicis. At novissimus editor Benedictinus observat, in omnibus Mss. legi fabricis ecclesiæ. De Ambrosiana ecclesia per S. Ambrosium structa egimus in Commentario num. 35. Verum & alias ille ædificavit, de quibus agi poterit ad 7 Decembris in Ambrosio.

h In novissima editione, impatiens & non oblitus absentiæ. At illud non certo redundat, ideoque hic Surium secutus sum.

i Perperam hinc intulit Tillemontius, rem essecœptam ante sacerdotium Ambrosii. Nam si Prosper occasione sacerdotii se non redditurum putabat, jam sacerdos sive episcopus erat Ambrosius, quando ille restitutionem primo negavit. Forte erat hereditas aliqua fratribus debita, quam Prosper ad se traxerat, quamque ambo simul fratres amice primum repetierant. Quis ille sit Prosper, non liquet. At habitabat in Africa, ubi eum convenit S. Satyrus, ut liquet ex sequentibus.

k Licet naufragium aliquando passus sit S. Satyrus, & hic locus utcumque videatur insinuare, illud contigisse in ultimo illo itinere Africano; alia tamen sunt argumenta, quibus ostenditur, diu ante illud contigisse naufragium. Vide dicta in Commentario num. 13 & seqq.

* forte perfruitus

* al. amorem

* al. in utroque

CAPUT II.
Omnium dolor de morte S. Satyri, quem Ambrosius morte sua periculis subtractum docet: Sanctus naufragio ereptus, baptismum non vult suscipere a schismatico, sed illum deinde in ecclesia Catholica suscipit.

[Ambrosius laudans omnium dolorem, Satyrum tamen felicem dicit,] Habeo sane vobis, fratres dilectissimi, plebs sancta, maximam gratiam, quod non alium dolorem meum, quam vestrum putatis, quod vobis accidisse hanc nostri creditis solitudinem, quod fletum totius civitatis, ætatum omnium, ordinum omnium vota nova quadam pietate defertis. Non enim misericordiæ privatæ dolor, sed quoddam publicæ officium & munus est gratiæ. Aut si qua vos mei tangit misericordia, quod talem Fratrem amiserim, habeo fructum uberem, habeo vestri pignus affectus. Mallem Fratrem vivere: sed tamen publicum officium in secundis rebus jucundius est, in adversis gratius. Neque vero mihi mediocre meritum tanti videtur officii. Neque otiose vel in Actibus Apostolorum Thabitam a mortuam flentes viduæ describuntur: vel in Euangelio mota lachrymis viduæ prosequens turba funus adolescentis inducitur, cui resurrectio debebatur: illam tamen Thabitam viduæ, hunc tota civitas flevit. Non ergo dubium est, vestris lachrymis Apostolorum patrocinium comparari, non (inquam) dubium est, Christum misericordia motum. Cum vos flentes videret, etsi nunc non tetigit loculum, suscepit tamen commendatum spiritum: etsi non appellavit corporis voce defunctum, divinæ tamen potestatis authoritate a cruciatibus mortis, & nequitiæ spiritalis incursionibus ejus animam liberavit. Etsi non resedit in loculo, qui erat mortuus, tamen requievit in Christo. Etsi non locutus est nobis, tamen ea, quæ supra nos sunt, cernit, & quæ potiora sunt nobis, jam se videre lætatur. Per ea enim, quæ in Euangelio legimus, quæ futura sunt, intelligimus: & præsentium species, indicium est futurorum. Non opus fuit ei resurrectione temporali, cui æterna debetur. Quid enim in hanc miseram & ærumnosam recideret labem, atque in hanc flebilem vitam rediret, quem raptum magis esse ex tam imminentibus malis, urgentibusque periculis gaudere debemus? Nam si pacato seculo, bellisque cessantibus, raptum Enoch nemo deflevit, sed magis Propheta laudavit, sicut de illo Scriptura dixit: Raptus est, ne malitia mutaret cor ejus: quanto magis nunc jure dicendum est, cum ad seculi lubricum vitæ accedat ambiguum: Raptus est, ne in manus incideret barbarorum? Raptus est, ne totius orbis excidia, mundi finem, propinquorum funera, civium mortes, ne postremo sanctarum virginum atque viduarum, quod omni morte acerbius est, colluvionem videret?

[10] Ego vero te, Frater, tum vitæ tuæ flore, tum mortis commoditate beatum arbitror. [quod morte sua impendentibus periculis sit ereptus,] Non enim nobis ereptus es, sed periculis: non vitam amisisti, sed ingruentium acerbitatum formidine caruisti. Nam qua eras sanctæ mentis misericordia in tuos, si nunc urgeri Italiam tam propinquo hoste cognosceres, quantum ingemisceres, quam doleres, in Alpium vallo summam nostræ salutis consistere, lignorumque concædibus construi murum pudoris? Qua afflictione mœreres tam tenui discrimine tuos distineri ab hoste impuro atque crudeli, qui nec pudicitiæ parceret, nec saluti? Quonam, inquam, hæc modo ferres, quæ nos perpeti, & fortasse, quod gravius est, spectare cogemur: rapi virgines, & avulsos a complexu parentum parvos liberos supra tela jactari, incestari sacrata Deo corpora, & senilem viduæ maturioris uterum in usus desuetos onerum redire, non pignorum? Quonam, inquam, modo ista tolerares, qui etiam ultimo spiritu, tui jam fortassis oblitus, & adhuc nostri non immemor, de cavenda incursione barbarorum nos sæpius admonebas, commemorans non frustra te dixisse fugiendum: fortasse ideo, quod nos destitui tua morte cernebas: quod non infirmitate animi, sed pietate faciebas: etsi infirmus pro nobis, tamen firmus tibi. Qui cum a viro nobili revocareris Symmacho tuo parente b, quod ardere bello Italia diceretur, quod in periculum tenderes, quod in hostem incurreres: respondisti, hanc ipsam tibi causam esse veniendi, ne nostro deesses periculo, ut consortem te fraterni discriminis exhiberes. Felix igitur tam opportuno obitu, quia non es in hunc servatus dolorem. Certe felicior, quam sancta soror, quæ tuo solatio destituta, de suo pudore solicita, duobus nuper beata germanis, nunc ex duobus fratribus ærumnosa, neque alterum sequi potest, neque alterum derelinquere: cui tumulus hospitium tuus, & corporis tui sepulchrum est domus. Atque utinam vel hoc tutum diversorium! Cibus in fletibus, potus in lachrymis. Cibum etenim dedisti nobis panem lachrymarum, & potum dedisti nobis in lachrymis in mensura, aut fortasse ultra mensuram. Nam quid de me loquar, cui neque mori licet, ne sororem relinquam: neque vivere libet, ne a te revellar? Quid enim mihi sine te potest esse jucundum, in quo omnis semper fuit nostra jucunditas? Aut quid diutius in hac vita degere juvat, atque in terris morari, in quibus tamdiu jucunde viximus, quamdiu simul viximus? Etsi esset, quod hic delectare nos posset, sine te delectare non posset. Etsi quando voluissemus impense vitam producere, jam tamen sine te esse nollemus. Hæc intolerabilia. Quid enim tolerabile sine te tanto vitæ comite, tanto laborum meorum officiorumque consorte? Cujus ego casum, quo esset tolerabilior, nec præmeditari potui: ita pavebat animus de illo tale aliquid cogitare, non quo conditionem ignorarem: sed quidam votorum usus sensum communis fragilitatis obduxerat, ut de illo, nisi secunda omnia, cogitare nescirem.

[11] [declaratque maluisse se ante fratrem sibi simillimum vita defungi,] Denique proxime cum gravi quodam, atque utinam supremo, urgerer occasu, hoc solum dolebam, quod non ipse assideres lectulo, ac votivum mihi cum sancta sorore c partitus officium, morientis oculos digitis tuis clauderes. Quid optaveram? Quid rependo? Quæ vota deficiunt? Quæ ministeria succedunt? Aliud præparabam: aliud exhibere compellor, non jam ipse ministerium funeris, sed minister. O dura oculorum lumina, quæ potuistis fratrem videre morientem! O immites & asperæ manus, quæ clausistis oculos, in quibus plus videbam! O durior cervix, quæ tam lugubre onus, consolabili licet obsequio, gestare potuisti! Hæc tu, Frater, mihi justius exhiberes. Hæc ego a te expectabam. Hæc ego officia desiderabam. Nunc vero ipse meæ vitæ superstes, quod sine te solatium capiam, qui solus mœrentem solari solebas, excitare lætitiam, mœstitudinem propulsare? Qualem te nunc ego, Frater, adspicio, jam nulla mihi verba referentem, jam nulla offerentem oscula? Quamquam ita mutuus semper utrique nostrum insederit amor, ut interiore potius foveretur affectu, quam forensi blanditia divulgaretur. Neque enim aliorum quærebamus testimonium, qui tantam nostri gratiam tenebamus. Ita virilis se utrique nostrum germanitatis succus infuderat, ut non blanditiis probare amorem, sed conscia mente pietatis interno amore contenti, fucum blanditiarum non requirere videremur, quos & ipsa in amorem mutuum imago formaret. Nescio enim qua expressione mentis, qua corporis similitudine, alter in altero videbamur. Quis te adspexit, qui non me visum putaret? Quoties aliquos salutavi, qui quoniam te prius consalutaverant, se a me jam dicerent salutatos? Quanti tibi dixerunt aliquid, qui se mihi dixisse memorarent? Quæ mihi hinc gaudia, quanta frequenter oborta lætitia, quod eos errare in nobis cernerem? Quam gratus error, quam jucunda prolapsio, quam religiosa fallacia, quam suavis calumnia? Neque enim de tuis erat aliquid aut factis, aut sermonibus, quod timerem, qui mihi tua lætabar asscribi. Tamen si vehementius contenderent, quod se mihi aliquid intimasse memorarent, respondebam ridens & gaudens: Videte, ne Fratri dixeritis. Nam cum omnia nobis essent nostra communia, individuus spiritus, individuus affectus: solum tamen commune non erat secretum amicorum: non quo conferendi periculum vereremur, sed tenendi servaremus fidem. Sane si consilio pendenda res esset, erat semper commune consilium, non semper commune secretum. Nam etsi amici ita alteri nostrum dicerent, ut dicta sua ad alterutrum pervenirent: tamen scio plerumque ita fidem secreti esse servatam, ut nec fratri committeretur. Erat enim fidele indicium, & extraneo non esse proditum, quod non esset cum fratre collatum. His igitur tantis ac talibus bonis in excessum quemdam, fateor, mentis elatus: superstitem me timere desieram, quod illum vita crederem digniorem. Et ideo excepi plagam, quam ferre non possum. Tolerabiliora enim tanti doloris præmeditata, quam inexplorata, vulnera.

[12] Quis jam mœstum solabitur? Quis afflictum levabit? [ipsius laudans caritatem & prudentiam.] Cum quo participabo curas? Quis me ab istius mundi vindicabit usura? Tu enim actor * negociorum, censor servulorum, arbiter fratrum; non litis, sed pietatis arbiter. Nam si quando aliquid cum sancta sorore mihi conferendum fuit, utra melior videretur sententia, te judicem sumebamus: qui nullius læderes os, atque utrique satisfacere gestiens, & amandi affectum tenebas, & censendi modum: ut & utrumque gratum dimitteres, & utriusque tibi gratiam vindicares. Aut si ipse aliquid disceptandum deferres, quam grata contentio tua? quam sine felle ipsa indignatio? quam servulis ipsis coërcitio non amara? cum te fratribus magis deferre, quam ex affectu diceres * vindicare. Nobis enim professio repressit studia coërcendi. Imo tu, Frater, ab omni nos abducebas coërcitionis affectu, vindicare pollicens, & lenire desiderans. Non mediocris igitur prudentiæ testimonium, quæ ita a sapientibus definitur: Bonorum primum esse, Deum scire, & verum illud atque divinum pia mente venerari: illam amabilem & concupiscendam æternæ pulchritudinem veritatis tota mentis charitate diligere. Secundum autem, in proximos a divino illo fonte atque cælesti naturæ derivare pietatem. Quod etiam mundi sapientes nostris hausere de legibus. Neque enim derivare ista in hominum disciplinas, nisi de cælesti illo divinæ legis fonte potuissent.

[13] Quid igitur observantiam ejus erga Dei cultum prædicem? [Satyrus, naufragium passus, & divino præsidio servatus,] qui priusquam perfectioribus esset initiatus mysteriis, in naufragio constitutus, cum ea, qua veheretur, navis scopuloso illisa vado, & urgentibus hinc atque inde fluctibus solveretur, non mortem metuens, sed ne vacuus mysterii exiret e vita, quos initiatos esse cognoverat, ab his divinum illud fidelium Sacramentum d poposcit: non ut curiosos oculos inferret arcanis, sed ut fidei suæ consequeretur auxilium. Etenim ligari fecit in orario, & orarium e involvit collo, atque ita se dejecit in mare, non requirens de navis compage resolutam tabulam, cui supernatans juvaretur, quoniam fidei solius arma quæsierat. Itaque his se tectum atque munitum satis credens, alia auxilia non desideravit. Simul fortitudinem ejus spectare licet, qui fatiscente remigio, non quasi naufragus tabulam sumpserit, sed quasi fortis, ex seipso adminiculum suæ virtutis assumpserit. Nec deseruit spes, nec fefellit opinio. Denique primus servatus ex undis, & in portum terrenæ stationis evectus, præsulem suum, cui se crediderat, recognovit: statimque ubi etiam cæteros servulos suos, vel ipse liberavit, vel liberatos comperit, negligens facultatum, nec amissa desiderans, Dei ecclesiam requisivit, ut ageret gratias liberatus, & mysteria æterna cognosceret, pronuncians nullum referendæ gratiæ majus esse officium. Quod si homini non referre, simili homicidio judicatum est: quantum crimen est, non referre Deo? Est ergo prudentis, agnoscere seipsum, & quemadmodum a sapientibus definitum est, secundum naturam vivere. Quid enim est tam secundum naturam, quam referre Authori gratiam? Adspice cælum hoc, nonne Authori refert gratiam, cum videtur? Cæli enim enarrant gloriam Dei, & opera manuum ejus annunciat firmamentum. Mare ipsum, cum sedatum atque tranquillum est, divinæ serenitatis testatur indicium; cum movetur, indignatio superna terrori est. Nonne omnes Dei gratiam jure miramur, cum advertimus, quod insensibilis natura quadam sensibili ratione suos fluctus coërceat, & fines suos unda cognoscat? Nam de terris quid loquar, quæ divino obedientes præcepto, omnibus sponte animantibus pabulum subministrant: atque id, quod acceperint agri, velut crescentibus usuris, multiplicatum, cumulatumque restituunt? Ergo ille, qui natura duce divini rationem operis igneo mentis vigore perceperat, scivit primo omnium Servatori suo gratiam esse referendam. Sed quia referre non poterat, habere poterat. Est enim hujuscemodi gratiæ vis, ut & cum refertur, habeatur: & habendo referatur.

[14] [baptismum accipit in ecclesia Catholica.] Referebat igitur gratiam, deferebat fidem. Nam qui tantum Mysterii cælestis involuti in orario præsidium fuisset expertus, quantum arbitrabatur, si ore sumeret, & toto pectoris hauriret arcano? Quam majus putabat fusum in viscera, quod tantum sibi tectum orario profuisset? Sed non ita avidus fuit, ut esset incautus. Scimus enim plerosque aviditate studii prætermittere cautionem. Advocavit ad se episcopum, nec ullam veram putavit, nisi veræ fidei gratiam: percontatusque ex eo est, utrumnam cum episcopis Catholicis, hoc est, cum Romana Ecclesia f conveniret. Et forte & ad id locorum in schismate regionis illius ecclesia erat. Lucifer g enim se a nostra tunc temporis communione diviserat: & quamquam pro fide exulasset, & fidei suæ reliquisset hæredes, non putavit tamen * fidem esse in schismate. Nam etsi fidem erga Deum tenerent, tamen erga Dei Ecclesiam non tenerent: cujus patiebantur velut quosdam artus dividi, & membra lacerari. Etenim cum propter Ecclesiam Christus passus sit, & Christi corpus Ecclesia sit, non videtur ab his exhiberi Christo fides, a quibus evacuatur ejus passio, corpusque distrahitur. Itaque quamvis gratiæ fœnus teneret, & metueret tanti nominis debitor navigare: tamen eo transire maluit, ubi tuto posset exolvere. Judicabat enim divinæ solutionem gratiæ in affectu ac fide esse: quam quidem statim, ubi primum copia liberior Ecclesiæ h fuit, implere non distulit, Deique gratiam & accepit desideratam, & servavit acceptam. Nihil igitur ea prudentia sapientius, quæ divina & humana secernit. Nam quid spectatam stipendiis forensibus ejus facundiam loquar? Quam incredibili admiratione in auditorio præfecturæ sublimis emicuit? Sed malo illa laudare, quæ perceptis Mysteriis Dei, duxit humanis esse potiora. Fortitudinem quoque ejus si quis plenius spectare volet, consideret quoties post naufragium invicto quodam contemptu vitæ hujus maria transfretaverit, diffusasque regiones obeundo peragrarit. Postremo, quod hoc ipso tempore periculum non refugerit, sed ad periculum venerit, patiens injuriæ, negligens frigoris, atque utinam solicitus cautionis: sed hoc ipso beatus, quod dum licuit vigore uti corporis, inoffenso ad exequenda, quæ vellet, functus juventutis officio, vitam vixit, debilitatem ignoravit.

ANNOTATA.

a Historia Tabithæ (ita scribitur nomen) Act. 8 ℣ 36 refertur. Illam defunctam omnes flebant propter insignia opera misericordiæ. Petrus vero defunctam resuscitavit. Historia illa, uti & sequens de resuscitato unico viduæ filio Luc. 7 ℣ 12, tantum afferuntur ab Ambrosio, ut ostendat, non esse novum aut malum, sed bonum & laudabilem luctum illum, quem de Satyri morte omnes exhibebant.

b Hic Symmachus honoris tantum causa parens dici videtur, quod senior esset & Satyrum amaret. Dubitandum non videtur, quin agatur de Quinto Aurelio Symmacho, celebri oratore, qui omnibus fere dignitatibus fuit ornatus, licet essetgentilis. De illo latius agit Tillemontius in Historia Imperatorum tom. 5 in Theodosio art. 91.

c Ex hoc loco colligitur, Marcellinam jam ante ultimum iter Satyri cum fratribus suis Mediolani habitasse.

d Ex his liquet, etiam tempore S. Ambrosii fidelibus, qui baptizati erant, permissum fuisse, Sacramentum Corporis Christi secum domum deferre, & in itinere circumferre, ut Baronius ad annum 57, aliique scriptores ostendunt. At catechumenis, quibus nec sumere nec videre licebat Corpus Christi, quique ante consecrationem ex cœtu fidelium dimittebantur, idem non erat permissum, quod baptizatis. Hac de causa Satyrus non vidit sacram Hostiam, sed eam sudario involutam collo apposuit. Factum Satyri, Eucharistiam sic deferentis ad collum, fideliumque eam sic ipsi tradentium, non improbat S. Ambrosius; sed Fratris fidem laudat. Nihil itaque videntur fecisse, quod repugnaret consuetudini illius temporis. Verum consuetudo Eucharistiam laïcis in manus tradendi, & omnino domi aut in itinere permittendi, postmodum recte abrogata est ob abusus inde ortos, & ad majorem reverentiam sanctissimo Sacramentoconciliandam.

e Orarium tempore S. Ambrosii sumebatur pro sudario, eaque significatione ille etiam utitur ea voce aliis locis.

f Hic sane locus aperte declarat, necessariam esse communionem cum Romana Ecclesia, ut quis censeatur Catholicus. Non solius Satyri aut Ambrosii hæc erat sententia: totum concilium Aquilejense, anno 381 habitum, in quo plurimi fuerunt episcopi doctrina & sanctitate illustres, in eamdem fere sententiam scribit ad Gratianum, Valentinianum & Theodosium imperatores in Epistola inter Ambrosianas XI, ubi hæc leguntur: Totius orbis Romani caput Romanam Ecclesiam, atque illam sacrosanctam Apostolorum fidem, ne turbari sineret, obsecranda fuit clementia vestra: inde enim in omnes venerandæ communionis jura dimanant. At hæc breviter observata sufficiant, quia modo de his non agimus.

g Agitur de Lucifero episcopo Calaritano, quem alii repudiarunt ut schismaticum, alii ut Catholicum & Sanctum laudarunt. Eidem certo contraria sunt verba S. Ambrosii; sed alii quidam loquuntur mitius de facto Luciferi. At necesse nonest, ut hic examinemus controversiam intricatissimam. Papebrochius noster ad 20 Maii dedit Acta Luciferi Calaritani, multaque ad eum purgandum attulit. Tillemontius tom. 7 Monum. Eccles. contrariam opinionem defendit. Sanctissimus Dominus Noster Benedictus XIV in Opere de Canonizatione Servorum Dei lib. 1 cap. 40 multa accumulat pro utraque opinione, & rem indecisam relinquit.

h In Africa baptizatum credunt, qui existimant in ultimo itinere Africano baptismum a S. Satyro susceptum. At ego in Commentario num. 12 & seqq. multo citius baptizatum ostendere conatus sum, & secundum opinionem meam locus baptismi est incertus.

* in ultima editione auctor

* ibid. disceres mendose

* Satyrus

CAPUT III.
Sancti verecundia, castitas, temperantia, justitia, aliæque virtutes: Ambrosius suum & sororis Marcellinæ dolorem variis modis lenire conatur.

[Sancti verecundia, castitas,] Qua vero prosecutione simplicitatem ejus edisseram? Ea est enim quædam morum temperantia, mentisque sobrietas. Date, quæso, veniam, & permittite dolori meo, ut de eo mihi paulo uberius liceat loqui, cum quo jam non conceditur colloqui. Certe & vobis proficit, ut advertatis, non fragilitate quadam vos hoc officium, sed judicio detulisse: nec misericordia mortis impulsos, sed virtutum honorificentia provocatos. Anima enim benedicta omnis simplex. Tantæ autem simplicitatis erat, ut conversus in puerum, simplicitate illius ætatis innoxiæ, perfectæ virtutis effigie, & quodam innocentium morum speculo reluceret. Intravit igitur in regnum cælorum, quoniam credidit Dei verbo: quoniam sicut puer artem repulit adulandi, injuriæ dolorem clementer absorbuit, quam clementius vindicavit, querelæ, quam dolo, promptior: satisfactioni facilis, difficilis ambitioni, sanctus pudori: ut frequenter in eo superfluam magis verecundiam prædicares, quam necessariam quæreres. Sed nunquam superflua fundamenta virtutis. Pudor enim non revocat, sed commendat officium. Itaque velut quadam virginali verecundia suffusus ora, cum vultu affectum proderet, si forte aliquam subito veniens offendisset parentem, velut depressus & quasi demersus in terram, licet in ipso nequaquam dissimilis cœtu virorum, rarus attollere os, elevare oculos, referre sermonem: quod pudico quodam mentis pudore faciebat, cum quo castimonia quoque corporis congruebat. Etenim intemerata sacri baptismatis dona servarit, mundus corpore, purior corde, non minus adulterini sermonis opprobrium, quam corporis abhorrescens: non minorem ratus pudicitiæ reverentiam deferendam integritate verborum, quam corporis castitate. Denique in tantum castimoniam dilexit, ut nec uxorem expeteret: licet in eo non solum castitatis appetentia fuerit, sed etiam pietatis gratia. Miro autem modo & conjugium dissimulabat, & jactantiam declinabat: tantaque erat dissimulatio, ut nobis quoque urgentibus differe magis consortium, quam refugere videretur. Hoc unum itaque fuit, quod nec fratribus crederet, non aliqua cunctationis hæsitantia, sed virtutis verecundia.

[16] Quis igitur non miretur Virum inter fratres duos, [temperantia in variis,] alteram virginem, alterum sacerdotem, ætate medium, magnanimitate non imparem, ita inter duo maxima munera præstitisse, ut alterius minoris castitatem, alterius sanctitatem referret, non professionis vinculo, sed virtutis officio? Ergo si libido atque iracundia reliquorum vitiorum educatrices sunt, jure castitatem atque clementiam dixerim quasdam virtutum parentes: quamquam pietas quoque, ut omnium principatus bonorum, ita etiam seminarium virtutum est cæterarum. Nam de parsimonia quid loquar, & quadam habendi castitate? Is enim non quærit aliena, qui sua servat: nec inflatur immodico, qui contentus est proprio. Nihil ergo aliud, nisi proprium recuperare voluit, magis ne fraudaretur, quam ut ditaretur. Nam eos, qui aliena quærunt, recte accipitres pecuniæ nominabat. Quod si radix malorum omnium avaritia est, utique vitia exuit, qui pecuniam non requirit. Non umquam accuratioribus epulis, aut congestis ferculis delectatus est, nisi cum amicos ad epulas rogaret: quantum naturæ satis esset, non quantum voluptati superesset, requirens. Et certe erat non pauper opibus, sed tamen pauper spiritu a. De istius beatitudine nequaquam utique dubitare debemus: qui neque ut opulens exultavit in divitiis, neque ut pauper exiguum, quod habuit, judicavit.

[17] Superest ut ad conclusionem cardinalium virtutum, [justitia seu potius caritas in omne hominum genus.] etiam justitiæ partes in eo debeamus advertere. Nam etsi cognatæ sint inter se, concretæque virtutes, tamen singularum quædam forma & expressio desideratur, maximeque justitiæ. Ea enim, sibi parcior, foris tota est: & quicquid habet, quadam inclementia sui, dum rapitur amore communi, transfundit in proximos. Sed hujus multiplex est species. Alia erga propinquos, alia erga universos, alia erga Dei cultum, vel adjumentum inopum. Itaque qualis in universos fuerit, provincialium, quibus præfuit, studia docent: qui parentem magis fuisse proprium, quam judicem loquebantur, gratum piæ necessitudinis arbitrum, constantem æqui juris disceptatorem. Inter fratres autem qualis fuerit, licet omne hominum genus benevolentia complecteretur, indivisum patrimonium docet, nec distributa, aut delibata, sed reservata hæreditas. Etenim pietatem sibi causam esse negavit testandi. Nam hoc quoque ultimo sermone signavit, cum, quos dilexerat, commendaret, sibi nec uxoris arbitrium fuisse ducendæ, ne a fratribus divelleretur, nec testamenti faciendi voluntatem, ne nostrum in aliquo arbitrium læderetur. Denique & oratus, & obsecratus a nobis, nihil tamen condendum putavit, non oblitus pauperum, sed tantum obsecrans esse tribuendum, quantum nobis justum videretur. Quo uno satis & divini timoris expressit indicium, & humanæ edidit religionis exemplum. Nam quod pauperibus contulit, Deo detulit. Quoniam qui largitur pauperi, Deo fœnerat: & postulando, quod justum est, non exiguum, sed totum, reliquit. Hæc enim est summa justitiæ, vendere quæ habeas, & conferre pauperibus. Qui enim dispersit, dedit pauperibus, justitia ejus manet in æternum. Ergo dispensatores nos, non hæredes reliquit: nam hæreditas successori quæritur, dispensatio pauperibus obligatur. Unde non immerito, quantus fuerit, hodie quoque per vocem lectoris parvuli Spiritus sanctus expressit: Innocens manibus, & mundo corde, qui non accepit in vanum animam suam, nec fecit proximo suo dolum. Hæc est generatio requirentium Deum. Hic ergo & in montem Domini ascendet, & in tabernaculo habitabit Dei: & ingressus sine macula, operatus est justitiam, locutus est veritatem, non decepit proximum: nec pecuniam fœneratus est suam, qui semper voluit recuperare hæreditariam. Agnosco oraculum: quod enim nulla ordinavit dispositio, Spiritus revelavit.

[18] [Tantis ornæti virtutibus mortem non esse lugendam,] Quid vero illud recenseam, quod supra ipsam justitiam pietate progressus, cum quædam incubatori communium fructuum mei contemplatione muneris putaret esse tribuenda, largitatis me jactabant authorem, portionis suæ lucrum ad commune consortium, conferebat? Hæc & alia, quæ mihi tunc erant voluptati maximæ, nunc recordatione doloris exasperant. Manent tamen, eruntque semper, nec tamquam umbra prætereunt, neque virtutis gratia cum corpore occidit, nec idem naturæ meritorumque finis; licet ipsius naturæ usus non in æternum occidat, sed temporali quadam vocatione requiescat. Talibus igitur perfunctum virtutibus, ereptum periculis, desiderio magis quam amissione flebo. Suadet enim ipsa opportunitas mortis, ut prosequendum magis gratia, quam dolendum putemus. Scriptum est enim, in communi dolore proprium vacare debere. Neque enim prophetico sermone uni illi mulieri, quæ figuratur, sed singulis dicitur, cum Ecclesiæ dictum videtur. Dicit ergo & ad me, & dicit Scriptura cœlestis: Hoccine doces, sic instituis Dei plebem? An nescis, quia exemplum tuum, periculum cæterorum est? Nisi forte exauditum non esse te quereris? Primum istud arrogantis est impudentiæ, mereri solum velle, quod multis etiam Sanctis negatum noveris, cum scias, quia non est personarum acceptor Deus. Nam etsi misericors Deus, tamen, si semper exaudiret omnes, non jam ex voluntate libera, sed ex quadam velut necessitate facere videretur. Deinde cum omnes rogent, si exaudiret omnes, nemo moreretur. Pro quantis quotidie rogas? Numquid constitutio Dei contemplatione solvenda est tui? Cur ergo non impetratum aliquando doles, quod non semper impetrabile esse cognoscis? Stulte *, inquit, super omnes mulieres, nonne vides luctum nostrum, & quæ nobis contigerunt? Quoniam Sion mater nostra omnium in tristitia contristatur, & humilitate humiliata est. Lugete validissime & nunc, quoniam omnes lugemus: & tristes sitis *, quoniam omnes contristati sumus. Tu enim contristaris in Fratre. Interroga terram, & dicet tibi, quoniam hæc est, quæ debeat lugere tantorum superstes germinum: Et ex ipsa, inquit, initio omnes nati: & alii venient, & ecce pene omnes in perditionem ambulant: & in exterminium fit multitudo eorum. Et quis ergo debet lugere magis, nisi quæ tam magnam multitudinem perdidit, quam tu, qui pro uno doles? Absorbeat igitur nostrum dolorem communis dolor, & acerbitatem proprii mœroris excludat. Non enim dolere debemus eos, quos cernimus liberatos. Neque enim otiose tam sanctas hoc tempore animas corporeis vinculis reminiscimur absolutas. Namque velut divino judicio tam graves viduas ita uno tempore defunctas videmus, ut profectionis quidam videatur excessus, non mortis occasus: ne veterana emeritis stipendiis pudicitia in dubium diu servati pudoris incideret. Quos gemitus mihi, quos dolores tam acerba excitat recordatio? Etsi mœroribus non vacabant, tamen in ipso dolore privato, in ipso tantorum amisso flore meritorum, communis quædam naturæ me conditio solabatur: defixusque in uno dolor, acerbitatem publici funeris domesticæ specie pietatis obduxerat.

[19] Repeto ergo, sacra Scriptura, solatia tua. Juvat enim tuis præceptis, [rationibus & Scripturæ locis probat] tuis sententiis immorari. Quia facilius est cœlum & terram præterire, quam de Lege unum apicem cadere. Sed jam audiamus, quæ scripta sunt: Nunc, inquit, retine apud temetipsam dolorem tuum, & fortiter fer, qui tibi contigerunt, casus. Si enim justificaveris terminum Dei, & filium tuum recipies in tempore, & in mulieribus collaudaberis. Si hoc ad mulierem, quanto magis ad sacerdotem? Si de filio, non utique absurdum etiam de fratrum amissione talia posse memorari: quamquam si mihi fuisset filius, numquam eum amplius dilexissem. Nam sicut in obitu liberorum effusi labores, suscepti frustra dolores, mœrorem videntur augere: ita etiam in fratribus consuetudinis usus atque collegii acerbitatem doloris accendunt. Sed ecce dicentem Scripturam audio: Noli facere hunc sermonem, sed consenti persuaderi. Qui enim fles casus Sion, & consolare propter dolorem Hierusalem. Vides enim, quia facta nostra contaminata sunt, & nomen, quod nominatum est super nos, pene prophanatum est: & juvenes nostri contumeliam passi sunt, & sacerdotes nostri succensi sunt, & levitæ nostri in captivitate fuerunt, & mulieres nostræ contaminatæ sunt, & virgines nostræ vim passæ, & justi nostri rapti, & parvuli nostri proditi sunt, & juvenes nostri servierunt, & fortes nostri invalidi facti sunt. Et quod omnium majus, signaculum Sion, quoniam resignata est de gloria sua, nunc & tradita est manibus eorum, qui nos oderunt. Tu ergo excute multam tuam tristitiam, & depone abs te multitudinem dolorum, ut tibi propitietur foris, & requiem faciat tibi Altissimus requietione dolorum.

[20] Cessabunt igitur lachrymæ. Parendum est enim remediis salutaribus, [Ambrosius, qui tamen Fratris frequenter erat memor,] quia debet aliquid inter fidos & perfidos interesse. Fleant ergo, qui spem resurrectionis habere non possunt: quam non sententia Dei eripit, sed fidei inclementia. Intersit inter Christi servulos, idolorumque cultores: ut illi fleant suos, quos in perpetuum existimant interisse. Illi nullas habeant lachrymarum ferias, nullam tristitiæ requiem consequantur, qui nullam putant requiem mortuorum. Nobis vero, quibus mors non naturæ, sed vitæ istius finis est, quoniam in melius ipsa natura reparatur, fletus omnes casus mortis abstergat. Certe si illi sibi aliqua solatia repererunt, qui finem sensus defectumque naturæ, mortem arbitrati sunt; quanto magis nos, quibus meliora post mortem præmia bonorum factorum conscientia pollicetur? Habent gentiles solatia sua, quia requiem malorum omnium, mortem existimant. Et ut vitæ fructu carent, ita etiam caruisse se putant omni sensu & dolore pœnarum, quas in hac vita graves & assiduas sustinemus. Nos vero, ut erectiores præmio, ita etiam patientiores solatio esse debemus. Non enim amitti, sed præmitti videntur, quos non absumpta mors, sed æternitas receptura est. Cessabunt ergo lachrymæ, aut si cessare non poterunt, in communibus lamentis flebo te, Frater: & sub dolore publico domesticos gemitus tegam. Nam cessare qui poterunt, cum ad omnem sonum nominis tui lachrymæ surrepant, vel cum usus ipse recordationem excitat, vel cum affectus imaginem repræsentat, vel cum recordatio dolorem renovat? Quando enim dees, qui tantis officiis repræsentaris? Ades, inquam, & semper offunderis: & toto te animo ac mente complector, adspicio, alloquor, osculor, comprehendo, vel in ipsa quiete nocturna, vel in luce clara b, cum revisere & solari dignaris mœrentem. Denique ipsæ jam noctes, quæ quasi molestiores, vivente te, videbantur, quod mutui conspectus copiam denegarent: ipse jam somnus, colloquiorum nostrorum dudum interruptor inamabilis, dulcis esse jam cœpit, quia te mihi reddidit.

[21] [nec meminisse ejus poterat sine lacrymis:] Non igitur miseri, sed beati, quorum nec præsentia deficit, nec cura minuitur, & augetur gratia. Etenim somni similis imago mortis. Quod si in quiete nocturna vinculis adhuc corporeis inhærentes, & quasi inter carceraria religatæ claustra membrorum, possunt tamen animæ altiora & discreta, perspicere: quanto magis spectant hæc, cum jam puro æthereoque sensu nulla corporeæ labis impedimenta patiuntur? Meritoque mihi conquerenti, vergente quodam jam in occasum die, quod non reviseres quiescentem, totus omni tempore individuus, affuisti, ita ut illo perfusus sopore membrorum, cum ego vigilarem tibi, tu viveres mihi, dicerem: Quid est mors, Frater? Nam certe nullis a me separabare momentis. Ita enim ubique præsto eras, ut quam in istius vitæ usu habere copiam nequibamus, nunc nobis semper & ubique præsto sit. Nam tunc utique omnia præsto esse non poterant: nec enim complexiones nostræ, conspectusque & osculorum corporalium suavitates, locis omnibus & omnibus temporibus suppetebant. Animorum imagines semper nobiscum erant, etiam quando non eramus una: quæ ne nunc quidem occiderunt, assidueque advolant, quo majore desiderio, eo majore copia. Teneo igitur te, Frater, nec mihi te aut mors, aut tempus avellet. Ipsæ dulces lachrymæ sunt: ipsi fletus jucundi, quibus restinguitur ardor animi, & quasi relaxatus evaporat affectus. Neque enim sine te esse possum, aut tui non meminisse umquam, aut meminisse sine lachrymis. O amari dies, qui interruptam copulam proditis! O flebiles noctes, quæ tam bonum consortium quietis, & individuum mihi comitem perdidistis! Quas ederetis cruces, nisi se offunderet imago præsentis, nisi visiones animi repræsentarent, quem species corporis denegaret? Jamjam, Frater animo meo charissime, quamquam immaturo decesseris obitu, beatus tamen, qui ista non sustines, nec amissum fratrem mœrere compelleris, quem absentem diu ferre non poteras, sed recursu celeri revisebas! Quod si tunc solitudinis meæ tædia repellere, mœstitiam fraternæ mentis ablevare properabas: quanto nunc crebrius afflictum animum debes revisere, & ex te conceptum, per te lenire mœrorem? At mihi tamen dat aliquas officii usus inducias, & obsequii sacerdotalis intentio abducit animum.

[22] [dolor S. Marcellinæ sororis de morte Satyri:] Sanctæ vero sorori quid fiet? Quæ licet divino metu pietatem temperet, rursus tamen ipsum pietatis dolorem studio religionis accendit, strata humi & totum gremio sui complexa tumulum, laborioso fessa incessu, tristis affectu, dies noctesque mœrorem integrat. Nam licet fletum plerumque sermone suspendat, in oratione renovat. Et quamvis Scripturarum memoria consolationes serentibus præcurrat, flendi tamen desiderium precandi assiduitate compensat, lachrymarum ubertatem tunc præcipue, quando nemo interrumpere possit, instaurans. Ita quod miserearis, habes: quod reprehendas, non habes. Flere enim in oratione, virtutis est. Et quamquam istud familiare virginibus, quibus mollior sexus, tenerior affectus, contuitu communis fragilitatis, in lachrymas etiam sine domestici sensu doloris exuberat; tamen cum major causa mœrendi est, finis mœroribus excluditur. Deest igitur consolandi via, quia suppetit excusandi gratia. Neque enim possis prohibere, quod doceas, præsertim cum religionis adstruat lachrymas, non doloris; & communis seriem deplorationis, metu pudoris obtexat c. Consolare ergo, qui potes adire animum, penetrare mentem. Cernat te esse præsentem, sentiat non esse defunctum, ut cujus secura de merito, ejus functa solatio, discat pro eo non graviter dolere, qui se admonuerit non esse dolendum.

[23] Sed quid ego te morer, Frater? quid expectem, ut nostra tecum commoriatur & quasi consepeliatur oratio? [peroratio Ambrosii ad Fratrem mox sepeliendum.] Licet ipsa species & exanimis corporis forma soletur, oculosque manens gratia & permanens figura d demulceat: nihil, inquam, moror. Procedamus ad tumulum. Sed prius ultimum coram populo vale dico, pacem prædico, osculum solvo. Præcede ad illam communem omnibus & debitam, sed jam mihi præ cæteris desiderabilem, domum. Para hospiti consortium: & quemadmodum hic omnia nobis fuere communia, ita illic quoque jus dividuum nesciamus. Ne, quæso, cupientem tui diu differas: properantem expecta, festinantem adjuva: & si diutius morari tibi videbor, accerse. Neque enim umquam prolixius abfuimus a nobis, tu tamen solebas revisere. Nunc quoniam tu redire jam non potes, nos ad te ibimus. Æquum est, ut officium rependamus, subeamus vicem. Numquam nobis fuit vitæ conditio discretior: semper aut sanitas, aut ægritudo communis, ut cum alter ægresceret, alter in morbum incurreret: cum alter revalesceret, uterque consurgeret. Quomodo jus nostrum amisimus? Et nunc consortium ægritudinis fuit, quomodo mortis consortium non fuit? Tibi nunc, omnipotens Deus, innoxiam commendo animam: Tibi hostiam meam offero. Cape propitius & serenus fraternum munus, sacrificium sacerdotis. Hæc mei jam libamina præmitto. In hoc ad te pignore venio: non pecuniæ, sed vitæ pignore: ne me diutius residere facias tanti fœnoris debitorem. Non mediocris est fraterni amoris usura, nec vilis naturæ sors, quam cumulavit incrementum virtutis. Possum ferre, si cito cogar exsolvere.

ANNOTATA.

a Hic in multis Mss. & editionibus additur: Quoniam ipsorum est regnum cælorum. At illæ voces dictionem reddunt minus perfectam, nisi forte aliæ quædam exciderint, quæ sensum implebant.

b Ad hunc locum apud Surium in margine hæc notantur: Etiam clara luce sæpe S. Satyrus apparet fratri suo. Verum existimo, omnia S. Ambrosii dicta satis intelligi posse de imaginatione sola, qua sibi Fratris repræsentabat speciem.

c Tam multa de lacrymis Marcellinæ sororis Mediolani dicere non potuisset Ambrosius, si ipsa, ut nonnemo voluit, tunc habitasset Romæ. Nam neque illa scivisset mortem Fratris, neque scivisset Ambrosius, quid ipsa post mortem illius egisset.

d Ex his verbis liquet, S. Satyri corpus fuissepræsens & facie non cooperta, quando peroravit Ambrosius.

* al. Stulta

* al. estote

VITA
Auctore anonymo
Ex editione Mombritii frequenter correcta.

Satyrus conf., Mediolani (S.)

BHL Number: 7510

A. anonymo.

[Satyrus, frater S. Ambrosii, nobili stirpe natus,] Probabile satis & laude dignum videtur, si clarorum gesta virorum non silentio tegamus, sed modis quibuscunque ad incitamentum multorum pandamus. Laus siquidem Dei est non minima, cum ea referuntur; evidens exemplum posteris relinquitur, Christianæ fidei profectus adquiritur; non parva sanctis angelis læticia tribuitur: dæmonicis spiritibus ingens confusio & mœror quotidie generatur: descripto denique summæ sanctitatis titulo merito invident, qui se contemni ac destrui per Christi gratiam vident. Beatissimum igitur Satyrum antistitis eximii doctorisque præcipui institutoris ac nutritoris nostri reverendæ memoriæ sanctissimi Ambrosii fuisse germanum, plurimorum scientia constat notissimum: quorum Deo digna prosapia quam excelsa atque præclara Romanorum principum apicibus extiterit, usque adeo toto pene Occidenti est cognita *, ut præsenti putetur relatu superflua. Ambrosius a denique ipsorum illustris genitor sublimi in Romano senatu potitus honore, reipublicæ defensor & idoneus propugnator effectus, & præfecturæ administrationi condignus inventus, Galliarum provinciæ senatusconsulto pro sui industria prælatus est: cujus probitas morum & studiorum perspicacia in procreato ex eo germine conjici facile poterit. Utrique etenim incredibili admiratione in adjutorio præfecturæ sublimes emicuerunt. Verum sanctissimi pontificis Ambrosii quæ fuerit a cunabulis vita, qualiter primo cum adolevisset ad consilium tribuendum præelectus fuerit; qualiterque in proximo Lyguriæ Hæmyliæque provincias ad regendum susceperit: qualiter etiam de consulatu b ad episcopatus fastigium nutu divino accitus sit, in libro Vitæ ipsius, qui nosse cupit, sufficienter invenire valet.

[2] [S. Ambrosio episcopo convivit,] Nunc de beatissimo fratre ipsius Satyro, de quo sermonem adorsi sumus, quantum in fratris ipsius scriptis cognovimus, breviter deflorare, Christo opitulante, conabimur. Vir igitur Domini Satyrus, videns suum cælesti oraculo germanum subito ex præsidatu ad pontificale officium sublimatum, adeo ejus lateri adhæsit, ut domo propria ac genitali patria, rerumque omnium multiplici copia derelicta, unici fratris amorem ipsa vita duceret cariorem: eratque illi, ut ipse Sanctus refert, in consiliis arbiter, curæ particeps, deprecator sollicitudinis, depulsor mœroris, bonorum assertor actuum, cogitationumque defensor. Postremo unus erat, in quo domestica sollicitudo resideret, publica cura requiesceret. Itaque sine offensione ulla gubernabat sacerdotium. Ita denique virilis se utrisque ipsorum germanitatis succus infuderat, ut non blanditiis probarent amorem, sed conscientia mentis & pietatis interno amore contenti fucum blanditiarum non requirerent, duos una in amorem mutuum imago formaret.

[3] Quæ in tantum fuit assimilis, ut alter in altero videretur; [eidem vultu simillimus & conjunctissimus,] adeo ut, cum unum aspiceres, alterum te vidisse putares: unde persæpe contingebat, ut ab isto consalutati ab illo se dicerent resalutatos. Ita gratus erat in utriusque aspectibus error, jocunda prolapsio, religiosa fallacia, suavis calumnia. Quanta autem sancto pontifici hinc gaudia, quanta frequenter oborta læticia: qui errare alios in se & Fratre suo cerneret. Nam cum in se vehementius intenderent, & sibi aliquid intimasse, quod Fratri solummodo condixerant, memorarent; respondebat ridens & gaudens: Videte *, fratri dixeritis. Cum enim omnia essent communia, individuus spiritus, individuus affectus, solum tamen commune non erat secretum amicorum: non quo conferendi periculum vererentur; sed ut tenendi servarent fidem. Reverendus quidem præsul in divinis præstabat officiis: at strenuissimus Christi c confessor Satyrus adjutor & auctor erat negotiorum, censor servulorum, & arbiter fratrum.

[4] Media d inter eos religiosa soror Marcellina, carissimis germanis inconvulse adhærens, [placidis moribus excellit: e naufragio] integritate venerabilis, æqualis moribus, non impar officiis existebat. Cum quasi, quando aliquid conferendum fuit, cujus melior videretur sententia, beatum Satyrum judicem sumebant; qui nullum læderet, utrisque satisfaceret, ut & utrimque sibi gratiam vindicaret. At si ipse aliquod disceptandum deferret, quam grata contentio ejus etiam, quam sine felle ipsa indignatio, quam etiam in servulos ipsos non amara reprehensio; cum se quasi fratribus magis honorem deferre, quam ex affectu in eos probaretur vindicare. Quid igitur observantiam ejusdem Viri erga Dei cultum prædicem? Qui, priusquam perfectioribus esset initiatus mysteriis, in naufragio constitutus, cum ea, qua veheretur, navis scopuloso illisa vado & turgentibus hinc atque inde fluctibus solveretur; non mortem metuens, sed ne vacuus mysteriis exiret e vita, quos initiatos esse cognoverat, ab his ipsis divinum illud fidelium Sacramentum poposcit; non ut curiosos oculos insereret archanis; sed ut fidei suæ consequeretur auxilium. Etenim ligari illud fecit in orario: orariumque involvit in collo: atque ita se dejecit in mare, non requirens de navis compage resoluta tabulam, cui supernatans juvaretur; quoniam fidei solius arma quæsierat. Itaque his se tectum atque munitum satis credens, alia auxilia non desideravit.

[5] Simul quoque fortitudinem ejus spectare licet: qui fatiscente remigio, [servatus, baptismum desiderat:] non quasi naufragus tabulam sumpserit; sed quasi fortis ex se ipso adminiculum suæ virtutis adsumpserit. Nec deseruit eum spes, nec fefellit opinio. Denique primus servatus ex undis, & in portum terrenæ stationis evectus, præsulem suum, cui se crediderat, recognovit: statimque, ubi etiam cæteros servulos suos vel ipse liberavit, vel liberatos comperit, negligens facultatum, nec amissa desiderans, Dei ecclesiam requisivit, ut ageret gratiam liberatus: & mysteria æterna cognosceret, pronuntians nullum referenda gratia majus esse officium. Quod si homini non referre, simile homicidio judicatum est; quantum crimen est non referre Deo? Referebat igitur gratiam, deferebat fidem. Nam qui tantum Mysterii cælestis involuti in orario præsidium fuisset expertus, quantum arbitrabatur, si ore sumeret, & toto pectoris hauriret arcano; quam majus putabat fusum in viscera, quod tantum sibi tectum orario profuisset? Sed non ita avidus fuit, ut esset incautus. Scimus enim plerosque aviditate studii prætermittere cautionem. Advocavit ad se episcopum, nec ullam veram putavit nisi veræ fidei gratiam: percunctatusque ex eo est, utrum cum episcopis Catholicis, hoc est cum Ecclesia conveniret.

[6] [sed recusat eum a schismatico accipere, accipit a Catholico.] Et forte ad id locorum in schismate regionis illius ecclesia erat. Lucifer enim se Catholica tunc temporis communione diviserat. Et quamquam pro fide exulasset, & fidei suæ reliquisset hæredes: non putavit tamen fidem esse in schismate: nam etsi fidem erga Deum tenerent: tamen erga Dei Ecclesiam non tenerent, cujus patiebantur velut quosdam artus dividi, & membra lacerari. Etenim cum propter Ecclesiam Christus passus sit, & Christi corpus Ecclesia sit; non videtur ab his exhiberi Christo fides, a quibus evacuatur ejus passio, corpusque distrahitur. Itaque quamvis gratiæ fœnus teneret, & metueret tanti nominis debitor navigare; tamen eo transire maluit, ubi tuto posset exolvere. Judicavit enim divinæ solutionem gratiæ in affectu ac fide esse. Quam quidem statim, ubi primum copia liberior ecclesiæ fuit, implere non distulit; Deique gratiam & accepit desideratam, & servavit acceptam.

[7] [Sancti mira verecundia, insignis castilas,] Qua vero persecutione simplicitatem ejus edisseram? Quæ tanta fuit, ut conversus in puerum simplicitate illius ætatis innoxiæ perfectæ virtutis effigie, & quodam innocentium morum speculo reluceret. Itaque velut quadam virginali verecundia suffusus ora, cum vultu affectum proderet; si forte aliquam subito veniens offendisset parentem, velut deprehensus, quasi diversus in terram aspiciebat. Licet in ipso nequaquam dissimilis cœtu virorum, rarus os suum attollere, elevare oculos, referre sermonem: quod pudico quodam mentis pudore fiebat. Cum quo castimonia quoque corporis congruebat. Etenim intemerata sacri baptismatis dona servavit, mundo corpore, purior corde, non minus adulterini sermonis obprobrium, quam corporis perhorrescens; non minorem ratus pudiciciæ reverentiam deferendam integritate verborum, quam corporis castitate. Denique adeo castimoniam dilexit, ut nec uxorem expeteret, licet in eo non solum castitatis appetentia fuerit, sed etiam pietatis gratia. Miro autem modo & conjugium dissimulabat, & jactantiam declinabat. Hoc unum itaque fuit, quod ipsum nec fratribus crederet, nec aliqua cunctationis hæsitantia, sed virtutis verecundia.

[8] [parsimonia, justitia, caritas in fratres,] Quis igitur non miretur Virum, inter fratres duos, alteram virginem, alterum sacerdotem, ætate medium, magnanimitate non imparem, ita inter duo maxima munera præstitisse, ut alterius muneris castitatem, alterius sanctitatem referret, non professionis vinculo, sed virtutis officio? Nam de parsimonia ejus quid loquar, & quadam habendi castitate? Is enim non quærit aliena, qui sua servat: non inflatur immodico, qui contentus est proprio. Nihil ergo aliud nisi proprium recuperare voluit, magis ne frauderetur, quam ut ditaretur. Nam eos, qui aliena quærerent, recte accipitres pecuniæ nominabat. Superest, ut ad conclusionem cardinalium virtutum, etiam justitiæ partes in eo debeamus advertere: quæ qualis ei in universos fuerit, provincialium, quibus præfuit, studia docent: qui parentem illum magis fuisse proprium quam judicem loquebantur, gratum piæ necessitudinis arbitrum, constantem æqui juris disceptatorem. Inter fratres autem qualis fuerit, licet omne hominum genus benivolentia complecteretur, indivisum patrimonium docet, nec distributa, nec delibata, sed reservata hæreditas. Etenim pietatem sibi causam negavit esse testandi. Nam hoc quoque ultimo sermone signavit, cum quos dilexerat, commendaret, sibi nec uxoris arbitrium fuisse ducendæ, ne a fratribus divelleretur; nec testamenti faciendi voluntatem, ne ipsorum in aliquo arbitrium læderetur.

[9] Denique & oratus & obsecratus ab illis, nihil tamen condendum putavit, [liberalitas in pauperes. In Africam proficiscitur, peractoque negotio] non oblitus pauperum; sed tantum obsecrans esse tribuendum; quantum ipsis justum videretur: quo uno satis & divini timoris expressit indicium, & humanæ edidit religionis exemplum. Nam quod pauperibus contulit, Deo detulit: quoniam qui largitur pauperi, fœneratur Deo: & postulando, quod justum est; non exiguum, sed totum reliquit. Hæc enim summa justiciæ e, vendere, quæ habeas, & conferre pauperibus. Talibus igitur perfunctus virtutibus, ereptusque periculis f, fortissimus athleta Christi Satyrus, iterum ad Africanas partes repedare opus habuit, recepturus videlicet quosdam paternæ hæreditatis honores: quos tamen ideo repetere voluit, non quia fuerit horum appetenda perceptio: sed ne vilis dissimulatio videretur. Plaudebat enim sibi Prosper, & sacerdotii occasione redditurum se, quæ abstulerat, non putabat. Quod quidem iter ægre tulit sanctus episcopus, non ferens animo diuturnam amantissimi Fratris absentiam: cum nec ad modicum tanti Viri conturbernio separari vellet. Missis ergo post ipsum litteris revocare Fratrem conatus est, ne ipse Aphricam pergeret: sed potius aliquem destinaret. At ille fretus animi fortitudine, cœptum iter prosequi non omisit: pervenitque, Deo volente, Siciliam g. Peregit omnia; peregrinationem explicuit; communem rem ordinavit: & ille, qui eam male invaserat, solvens omnia, vehementiorem unius efficaciam expertus est, quam duorum.

[10] Post hæc Vir Domini perfunctus omnibus, reversionem acceleravit: [revertitur, non obstante periculo, quod Italiæ imminebat:] qui dum a Symacho nobili viro suo parente revocaretur, quod ardere bello Italia diceretur, quod in periculum tenderet: quod in hostem incurreret; respondit: Hæc ipsa mihi causa est veniendi, ne communi periculo desim, ut consortem me fraterni discriminis exhibeam. Eo denique tempore hostiles per Galliarum Alpes barbarorum impetus Italiam irrumpere gestiebant, tam impuri atque crudeles, qui nec pudiciciæ parcerent, nec saluti. Videres h rapi virgines, & avulsos a complexu parentum parvulos supra tela jactari, incœstari sacrata Deo corpora, & senilem viduæ maturioris uterum in usus desuetos onerum redire, non pignorum. His & hujuscemodi gravibus nequaquam Vir sanctus terretur nunciis: sed veteri & sentinoso navigio iterum se fluctibus credens, reversus est, Deo comite, Mediolanum. In quo facto fortitudinem ejus si quis plenius spectare volet: consideret, quotiens post naufragium invicto quodam contemptu vitæ hujus maria transfretaverit, diffusasque regiones obeundo peragrarit, postremo quod hoc ipso tempore periculum non refugerit; sed ad periculum venerit.

[11] Nec multum post incommoditate tactus corporea, lectulo graviter fessus decubuit. Tum vero mœror & luctus omnium, præcipue tamen sororis irremediabilis dolor. Illum ex Aphrica redditum, [paulo post reditum, lugentibus omnibus, moritur,] ex mari restitutum, ex naufragio reservatum, tam insperato sibi eripi lachrymabiliter flebant cum eis universi sexus, ætates, & ordines: & auferri sibi proprium Patrem nova quadam pietate dolebant. Quid immorer? Ille quidem præsenti vitæ decedens, ad Christum, quem semper videre desideraverat, in æternum victurus, transiit, sed immensum Italicis luctum reliquit. De cujus laudabilis vitæ excursu & fœlici excessu sacratissimi præsulis Ambrosii, sæpe nominandi fratris ipsius, quamvis immensi doloris & lachrymarum plena scripta habentur insignia: de quibus aliqua subnectere non incongruum duximus.

[12] [& ab Ambrosio fratre sepulturæ traditur,] Translato denique ad cæleste regnum sanctissimo Satyro, magnificus pontifex sacrosanctum corpus ipsius ad basilicam Ambrosianam i honorifice deportari fecit, prosequentibus illud innumeris exequiarum turmis. Quod tamen ipse lachrymarum rivulis irroratum in altera longe basilica k [ad] levam gloriosi martyris propriis manibus tumulavit: & ultimum vale dicens, lachrymabili voce quasi viventem affatus est Fratrem: Nunc frater quo progrediar: quove convertar? Bos bovem requirit, seque non totum vivere putat, & frequenti mugitu pium testatur affectum: si forte defecerit, cum quo ducere aratra consuevit. Ego te, Frater, non requiram, aut possum unquam oblivisci tui, cum quo vitæ hujus semper aratra sustinui, labore inferior, sed amore conjunctior, non tam mea virtute habilis, quam tua patientia tolerabilis: qui pio semper sollicitus affectu latus meum tuo latere sepiebas, caritate ut frater, cura ut pater, sollicitudine ut senior?

[13] [oratione prius lugubri & lacrymis laudatus.] His & aliis quamplurimis verbis fraterno dolori satisfaciens, lachrymis suffusus, in cælum attollens oculos, ait: Tibi, omnipotens æterne Deus, gratias ago: quod vel hæc nobis suprema solatia non negasti, quod amantissimi Fratris ex Siculis regionibus exoptatum nobis reditum contulisti. Ita enim mature, postquam venit, ereptus est, quasi propter hoc solum videretur esse dilatus, ut ad fratres rediret. Habeo plane pignus meum, quod nulla mihi peregrinatio possit avellere. Habeo, quas complectar reliquias: habeo tumulum, quem corpore tegam: habeo sepulchrum, quo jaceam. Et commendabiliorem Deo futurum me credam, quod supra sancti corporis ossa requiescam. Tibi nunc, omnipotens Christe, innoxiam commendo animam: tibi hostiam offero. Cape propitius ac serenus fraternum munus, sacrificium sacerdotis; qui te immaculatum Deo Patri pro nobis omnibus sacrificium obtulisti. Tibi laus æterna & infinita gratiarum actio: quia tu es immortalis & benedictus Deus: qui cum Patre & Spiritu sancto vivis & regnas in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Ambrosius pater S. Satyri erat præfectus Galliarum, quando natus est S. Ambrosius, ut habet S. Paulinus in Vita S. Ambrosii. At, cum S. Satyrus ætate Ambrosium præcederet, non æque liquet, utrum jam Galliarum præfectus esset Ambrosius pater, quando natus est Sanctus noster. Stirpe certe natus est Romana & nobili, in qua dudum fuerant consulatus & præfecturæ, ut probatum est ad 10 Februarii in S. Sotere virgine & martyre, quæ sub Diocletiano passa est, & Ambrosii ac Satyri erat consanguinea.

b De S. Ambrosio agetur ad 7 Decembris. Hic solum observo, consulem non fuisse, ut hic dici videtur, sed consularem, sive præfectum Liguriæ Æmiliæque potestate consulari. Nam hi seculo IV consulares vocabantur, licet antea, quamdiu stetit Romana respublica, illi solum fuerint consulares dicti, qui consulatum aliquando gesserant.

c Mendose in editione Mombritii legitur Christo. Mendum correxi ex Hilarione monacho, qui in omnibus fere consentit huic Vitæ, ex qua suam fecit, omissis tantum aliquibus. Cum autem aperta ejusmodi menda sint frequentia apud Mombritium, & facile aut ex Hilarione aut ex Ambrosio possint corrigi, corrigam ea deinde, hocque hic præmonuisse sufficiat.

d Si auctor velit dicere, mediam ætate inter fratres fuisse Marcellinam, aberrat: nam erat natu maxima. Quod vero dicitur mox inconvulse iisdem adhæsisse, tantum verum est de tempore posteriore. Nam Marcellina non habitavit Mediolanicum fratribus usque ad annum 388, ut ostendi in Commentario num. 24 & seqq.; sed postea ipsis constanter cohabitavit.

e Verba hæc, ut omnia fere præcedentia, sunt S. Ambrosii, qui divitias mundi non desiderabat, & Christi consilium allegat, sibi & sorori Marcellinæ sequendum.

f Loquitur auctor de naufragio ante relato.

g Et procul dubio etiam in Africam.

h Hæc ex S. Ambrosio non recte collegit auctor. Nam Ambrosius metuebat quidem, ne talia contingerent: at non asserit facta esse. Agitur autem de tempore, quo Eugenius tyrannus cum exercitu ex Gallia in Italiam venit, ut ostendi in Commentario num. 27 & seqq.

i Basilica Ambrosiana, a conditore Ambrosio nomen sortita, etiamnum exstat. Ampla est & vetusta, partimque est cleri secularis, partim monachorum Ordinis Cisterciensis, quorum amplissimum cœnobium est prope basilicam. Plura de hac basilica in Commentario § 3.

k Hæc ecclesia creditur fuisse Portiana, a fundatore Portio sic dicta, sed postea vocata S. Victoris ad corpus, ob corpus S. Victoris martyris ibi sepultum. Destructa illa fuit anno 1576 ob nimiam vetustatem, novaque a monachis Olivetanis ædificata, egregieque ornata, de qua inCommentario num 33 & 34.

* cognitum

* Amb. Videte, ne

DE S. RODINGO VEL CHRAUDINGO FUNDATORE ET ABBATE BELLILOCENSI
PROPE BELLUM-LOCUM IN CAMPANIA GALLIÆ,

CIRCA FINEM SECULI VII

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Rodingus vel Chraudingus, fundator & abbas Bellilocensis, prope Bellum-locum in Campania Galliæ (S.)

AUCTORE C. S.

§ I. Notitia monasterii, quod condidit: memoria Sancti in Martyrologiis: cultus recentior & antiquus: ex Vitis quæ edenda? mentio illius apud varios.

Bellus-locus, vulgo Beau-lieu, olim Waslogium dictus, vetus monasterium est diœcesis Virdunensis in Argona, [Belli-loci notitia.] Galliæ in Campania tractu, duobus milliaribus Gallicis Claromontio dissitum in Meridiem, teste Baudrando in Geographia, cui fere consentiunt Mappæ geographicæ, in quibus inter fluvios Arolam & Axonam collocatur. Sammarthani fratres tom. 4 Galliæ Christianæ pag. 154 illud modo congregationis Cluniacensis esse notant, ibidemque alia ejusdem nominis cœnobia recensent, ab hoc nostro distinguenda. At Mabillonius in Appendice 2 ad Sec. 4 Benedictinum in observationibus præviis ad S. Rodingi Vitam, & Bailletus in Vita, abbatiam illam non Cluniacensis, sed S. Vitoni Congregationis esse docent. Porro hujus loci fundator primusque abbas fuit S. Rodingus, vel, ut in Actis infra memorandis scribitur, Chraudingus, Gallice S. Rouin, natione Scotus, qui e patria sua in Gallias appulsus, in Theologiensi seu Tabuleiensi cœnobio in Vosago monachis primum adscriptus est, & forte etiam abbas præfuit. Deinde vero majoris solitudinis amore ductus, in Argone silva prædicto monasterio initium dedit, quod & post varios casus ab Austresio viro potenti, aliisque adjutus perfecit, atque sanctissimis institutis, sacrisque ossibus suis, ex eremo, ut jusserat, eo delatis, illustravit.

[2] [Sancti hac die memoria & cultus,] Emortualem ejus diem fuisse XVII Septembris, Vitæ ejusdem testantur, illoque die in Benedictinis Menologiis, paucisque aliis ipsius memoria celebratur. Menardus de eo ad hunc diem sic habet: In Argonia silva, Depositio S. Rodingi, episcopi & confessoris. Iisdem verbis illum annuntiat Bucelinus in Menologio Benedictino, ubi ipsum Rodincum appellatum fuisse ait, ac deinde elogium satis prolixum contexit. Episcopum illum sanctique Pauli in Virdunensi cathedra successorem etiam facit Saussayus in Supplemento Martyrologii Gallicani; sed perperam, ut videbimus. Rectius Castellanus in Martyrologio Universali ad eumdem diem Gallice habet: In Campaniæ & Lotharingiæ confinibus, S. Chraudingus, monachus Tabulegiensis, & primus abbas Bellilocensis in Argona. Recte item Martyrologium Parisiense: In Campania Gallica natalis S. Rodingi, monasterii Belli-loci conditoris & primi abbatis. Hac item die illum per totam diœcesim Virdunensem coli solitum commemoratione de communi confessoris abbatis tam in Missa, quam in Horis Canonicis, habemus ex Missali ac Breviario Virdunensi, quorum hoc anno 1560 jussu Nicolai Psalmei episcopi & comitis Virdunensis editum, annoque 1625 Parisiis recusum, illud vero ejusdem episcopi auctoritate anno 1554 Parisiensibus pariter typis vulgatum, exstat in Museo nostro. Prima Oratio in Missali de ipso ibidem præscripta est hujusmodi: Deus, qui hodiernam diem sacratam nobis in beati Rodingi, confessoris tui & abbatis solennitate tribuisti, adesto propitius Ecclesiæ tuæ precibus, ut cujus gloriamur meritis, muniamur suffragiis. Per Dominum &c.

[3] Antiquissimum vero ejus apud Bellilocenses suos, [quem antiquitus jam celebrem] imo & in Virdunensi diœcesi cultum manifeste probant, quæ habet Flodoardus lib. 4 Historiæ Remensis, cap. 41, unde sequentia excerpo. Cum autem domnus Dado, Virdunensis episcopus, hanc (Montis-falconis) a rege impetrasset abbatiam, & hæc mira (miracula S. Balderici abbatis) cœpisset audire, constituit, ut omnibus annis trium monasteriorum sacra pignera simul in quemdam medium deferrentur locum, nomine Gaudiacum. De sede scilicet urbis Virdunensis S. Vitonus & S. Agericus, sanctus vero Baldericus de monasterio suo, & sanctus Rodvicus de Waslojo. In quo conventu innumera postmodum sunt patrata miracula, ut vix præterierit hujusmodi coitio, in qua non aliquis infirmorum fuerit sospitate redintegratus; maxime tamen illi, qui patrocinia B. Balderici sunt experti. Rodvicus hic æque in editione Parisiensi anno 1611 per Jacobum Sirmondum, quam in Duacena anno 1617 per Georgium Colvenerium curata, legitur; posterior tamen in Scholiis monet, in exemplari Ms., quo pro versione Gallica usus fuerat Nicolaus Chesneau, Rodincus de Vaslojo haberi. Utut sit, certum est, hæc non de alio, quam de sancto Abbate nostro accipi posse.

[4] Hæc seculo nono ad finem vergente, vel decimo inchoato contigisse, [fuisse probatur; corpus ejus Belli-loci.] liquet tum ex tempore episcopatus Dadonis, tum ex regno Arnulphi, qui Carolo Crasso sub finem anni 887 exauctorato ac paulo post mortuo successit, quique is ipse rex est, a quo Dado abbatiam Montis-Falconis acceperat, prout Dado ipse testatur apud Richardum de Wassebourg in Antiquitatibus Galliæ Belgicæ lib. 3, fol. CLXXIIII. Celebrem autem vel tunc fuisse S. Rodingi venerationem, nemo inficiabitur, qui Flodoardi dicta mox relata legerit. Alterum antiqui ejusdem cultus testimonium præbet Vita B. Richardi abbatis S. Vitoni Virdunensis, qui circa medium seculi XI obiit. De eo enim biographus ejus, monachus S. Vitoni, apud Mabillonium Seculo 6 Benedictino, parte 1, pag. 525 sic scribit: Ut autem venerabilium senium * fideli narratione didicimus, viginti & unius abbatiæ rector & institutor hic beatus pater exstitit, … in quibus adhuc quam plurimis servari vidimus ejus institutionum insignia, inter quas Bellogiensis ecclesia, meritis gloriosi martyris Mauritii insignis, & sancti Rodingi confessoris, cujus ipse Vitam honorifico sermone composuit, & feretrum auro & argento decoravit, exstat ejus sacris studiis nobilitata, cujus fastigium augmentavit, claustro & necessariis officinis adornavit &c. Ceterum sacrum ipsius corpus in Belli-locensi monasterio adhuc religiose asservari Mabillonius in observationibus præviis, aliique affirmant.

[5] Hisce addo, quæ in Vita ejusdem, ab Hugone Menardo lib. 2 Observationum edita, anonymus scriptor de tuguriolo, in quo ultimam vitæ ætatem solitarius exegit, [Quid de ejusdem cella censendum?] refert his verbis: S. Rodingi tuguriolum adhuc superest, ad quod ægroti confluunt, & maxime ex febre laborantes, qui hausta aqua de fonte, tugurio adjacente, sanitatem consequuntur. Hæc ille: quæ tamen an vera sint, aut saltem an vere ejusdem Sancti sit tugurium, merito dubitare nos jubet Vita altera, ab eodem Menardo in calce Opusculi sui, & a Mabillonio in Actis Sanctorum sui Ordinis vulgata, quæ & melioris, quam ista, notæ est, & B. Richardum mox laudatum probabiliter auctorem habet. Cum enim B. Richardus ejusdem etiam loci abbas fuerit, & nihilominus locus, in quo S. Rodingus solitarie vixit, in ea Vita ignotus esse dicatur, non possumus dictis alterius biographi, qui etiam alias fabulatur, sine justa formidine assentiri; aut si tugurium aliquod ibi vere in veneratione sit, dubitare certe licet, an illud a S. Rodingo reipsa fuerit inhabitatum. Verba autem laudati biographi hæc sunt: Verum longius a monasterio non recessit; sed inter opaca silvarum latitans, (incertum quippe est, ubinam habitaverit) miliario solum dimidio disparatus mansit ab illo. Erat ergo, dum hæc scriberentur, ignotum Sancti tugurium, locique, ubi habitavit, sola distantia cognita. Quidquid sit, in tabula diœcesis Virdunensis &c, apud Calmetum tom. 1 Historiæ Lotharingiæ præfixa, locum aliquem S. Ruin, paulo minus, quam uno milliario Gallico, a Belloloco dissitum reperi; an ibi præfatum tugurium forte sit, divinare nequeo. Atque hæc sunt, quæ de S. Rodingi cultu reperi, quem mox ab obitu cœpisse, verisimile est; ideoque negare non possumus, quod in eadem Vita apud Menardum primo loco de triduano populi ad sacrum cadaver concursu dicitur: Corpus sacrum delatum est in Belli-loci monasterium, ubi vix triduo post ob turbam ægrotorum, qui undique veniebant, sepeliri potuit.

[6] [Exstat gemina Sancti Vita;] Jam dixi, duas S. Rodingi Vitas ab Hugone Menardo in Martyrologio Sanctorum Ordinis Benedictini vulgatas esse. De harum prima, quam scilicet libro 2 Observationum inseruit, in ejusdem calce notavit: Hæc Vita decerpta est ex veteri Ms. codice, qui in abbatia Belli-loci servatur. Initium hujus est: S. Rodingus, vel Rodincus fuit natione Scotus, nobili loco natus anno quingentesimo nonagesimo quarto. Circa alteram vero, quam sub finem Opusculi adjecit, monuit sequentia: Hanc Vitam sumpsi ex veteri Ms. codice cœnobii S. Petri Catalaunensis, quam hic, ne uno quidem apice mutato, posui, quamvis alteram lib. 2 Observationum inseruerim; cum inter illas aliquod discrimen intersit. Nam quædam aliter narrantur, & nonnulla sunt in una, quæ non sunt in altera. Ex hoc autem vario modo loquendi, quo priorem Vitam ex veteri codice excerptam, alteram ne uno quidem apice mutato positam ait, videtur in priori illa quoad stylum saltem aliqua mutasse. Certe uno ut minimum in loco ea ab ipso interpolata est.

[7] [una recentior fabulis conspersa;] Utramque ab anonymo scriptam Mabillonius viderat, dum Seculum secundum Benedictinum adornaret; sed quia neutra satis aut sibi invicem cohærere, aut accurata esse ipsi videbatur, maluit S. Rodingi Acta ad aliud tempus differre, dum meliora obtinuisset. Verum ex Bellilocensi monasterio nihil, ex cœnobio autem S. Petri Catalaunensis non aliam Vitam, quam quæ a Menardo postremo loco recensita est, impetravit, quamque propterea in Appendice 2 ad Seculum IV Benedictinum, parte 2 e suo Ms. excudit. De priori Vita Mabillonius ibidem in Observationibus præviis hoc tulit judicium: Quæ apud Menardum alia legitur Vita, auctoris est certe recentioris, qui ex Richardi (quem Vitæ a se editæ auctorem facit) libello, & ex vulgi qualicumque traditione eam consarcinavit, ut cuivis legenti facile erit judicare. Mabillonio hac in parte lubens assentior; id certum est, populares in ea fabellas contineri, quas suis locis exhibebimus.

[8] Non sic argui potest Vita altera, ab eodem Menardo, [altera, probabiliter auctore Richardo,] ut diximus, secundo loco, & a Mabillonio edita. Richardi abbatis S. Vitoni illam opus esse, licet nullum auctorem præferat, posterior non immerito judicavit ex dictis biographi ejusdem beati abbatis num. 4 relatis, secundum quæ S. Rodingi confessoris … ipse Vitam honorifico sermone composuit. Hujus venerabilis, vel, ut alii volunt, beati Richardi, abbatis S. Vitoni Virdunensis, Acta in Opere nostro ad diem XIV Junii illustrata habes, ubi anno Christi 1046 obiisse dicitur, consentiente Mabillonio Sec. 6 Benedict., part. 1, pag. 518. Ex illius vero ætate, dictisque biographi ejusdem mox laudatis, Mabillonius sic statuit: Nec dubito, quin illa ipsa fit (Vita S. Rodingi a Richardo composita,) quam referimus ex Ms. codice Catalaunensi, quem annorum fere sexcentorum esse dicunt. Codicem illum mihi videre non licuit; sed si re vera id ætatis sit, omnino verisimilis est Mabillonii opinio; nam & sic laudatus codex ad Richardi fere tempora referendus erit, & ipse Richardus cœnobii S. Petri Catalaunensis curam gessit, monachosque cum libris & ornamentis e suo monasterio illuc deduxit, prout apud eumdem Mabillonium tom. 4 Annal. ad annum Christi 1028, num. 43 videre est.

[9] Jam quod ad ipsam Vitæ historiam spectat, ea nihil habet, [melior, quam recudemus.] propter quod auctorem ejus magnopere culpemus, ipsiusque fidem requiramus; nec tamen hujusmodi est, ut singula ejusdem dicta admittenda sint. Etenim quamvis de venerabilis viri bona fide dubitare non liceat, trium tamen, & ultra, seculorum spatio, quod S. Rodingi inter ac Richardi tempora intercessit, nonnulla illius gesta, gestorumque adjuncta ex hominum memoria partim excidere, partim incertis traditionibus, ut fieri assolet, adulterari potuerunt, quæ ab invicem discernere haud ita facile fuerit Richardo, tanto post tempore scribenti. Incompertum etiam est, utrum ipsi antiquiora aliquot instrumenta, an sola traditio præluxerit. Hanc igitur, quia antiquior non suppetit, ex Mabillonio recudemus, collatam cum edita Menardi, & solitis Annotatis castigabimus illustrabimusque, postquam præcipua rerum capita sequenti paragrapho discusserimus.

[10] Præter duas istas Vitas typis editas, habemus & aliam Ms., [Tertia Ms. rejicitur: Sancti apud varios mentio.] a Theoberto abbate Theologiensi anno 1735, die 1 Februarii ad Museum nostrum transmissam, sepositamque ad hanc diem Septembris. Hæc florido, facetoque stylo conscripta est, sed ætate sua utrique supra memoratæ longe postponenda; a recentiori scilicet quopiam concinnata, qui Vitam a Menardo primo loco editam, aut aliquod ejusdem exemplar Ms., elegantiori phrasi voluit exornare. Ceterum de S. Rodingo nostro agunt etiam Richardus Wasseburgius in Antiquitatibus Galliæ Belgicæ, Coïntius in Annalibus Francorum, Jacobus Longuevallius in Historia ecclesiæ Gallicanæ, Bailletus in Vitis Sanctorum, Calmetus in Historia Lotharingiæ, Simon Martinus in Sacris reliquiis eremi, aliique, quibus fere omnibus utraque ista Vita aut alterutra præluxit.

[Annotata]

* senum

§ II. Sancti patria: episcopatus non satis probabilis: chronotaxis incerta: Vita monastica Tabuleii: Waslogium ab eo conditum: annus emortualis.

[Sanctus non fuit Gallus natione,] Sanctum Rodingum vel Chraudingum ex Scotia, quo nomine hodierna Hibernia olim veniebat, ortum esse, tam Vita utraque, quam scriptores alii, quos quidem viderim, consentiunt, excepto Wasseburgio, qui lib. 2 Antiq. Galliæ Belgicæ, in Episcopo XVII Virdunensi, seu in Agreberto, eumdem illustri genere in Gallia natum scribit. Laudatus Agrebertus, (ait Gallice,) in adolescentia sua educatus fuit cum quodam principe Gallo, propinquo suo (Gallice son parent) nomine Grodingo, qui seculum deseruit, vitamque religiosam duxit valde austeram; ita ut post obitum suum inter Sanctos reputatus fuerit; & ex patrimonio suo monasterium, Waslogium nuncupatum, fundavit, quod ex amore erga prædictum episcopum Agrebertum, hujus, ejusdemque successorum episcoporum Virdunensium administrationi perpetuo subjecit, prout scribit Bertarius in sua Historia. Porro cum idem Wasseburgius Agrebertum illum Pippini Heristalli propinquum pariter faciat, consequenter S. Rodingum ad illustris istius Majoris-domus familiam utcumque reducit.

[12] [Sed Scotus, seu Hibernus.] Verum hanc Gallicam Sancti patriam, & illustrem stirpem, ceteris omnibus ignotam, nescio, unde didicerit Wasseburgius: nam Bertarius quidem, seu Bercarius, Virdunensis seculo nono & decimo presbyter, quem laudat, de iis nullo verbo meminit, sed in Agreberto tantum ait: Hujus tempore S. Grodingus Waslogium monasterium construxit, & sub ditione nostræ ecclesiæ posuit. Divinare itaque nequeo, unde in eam opinionem venerit Wasseburgius; alium enim auctorem nullum laudat. Sed neque verisimile apparet, tam illustres sancti Fundatoris in Gallia natales, etiam quarto post ipsius obitum seculo, apud Bellilocenses suos usque adeo ignotos fuisse, ut vel hi, vel eorum abbas Richardus, illum gente exterum, & ex Scotia advenam, credituri fuissent, si vera essent asserta Wasseburgii. Æque ignota ceteris fuit Waslogiensis monasterii ex Sancti patrimonio erectio, ut ex dicendis constabit. Quapropter malo ego illum cum utraque Vita, reliquisque scriptoribus, Scotum seu Hibernum dicere, qui, ut multi alii fecere, ex insula sua religionis ergo egressus, in Gallias adventaverit.

[13] [Non videtur fuisse episcopus] Haud ita facile crediderim, eumdem episcopatu in Scotia initiatum fuisse, antequam in Gallias appelleret, ut ambæ Vitæ pariter asserunt, in quarum altera ex Catalaunensi codice a Mabillonio edita, cui ibidem titulus erat; Vita sanctissimi ac beatissimi Chraudingi episcopi & abbatis, tantum dicitur officio pontificali insignitus; in altera apud Menardum, annum agens trigesimum septimum ad episcopatum promotus, eoque quatuor annos rite & sapienter functus fuisse narratur. Sane hanc episcopalem dignitatem suspectam merito habuit Mabillonius in Observationibus præviis ad Vitam; quia eo, ut inquit, titulo plerique donantur, qui ex Anglia vel Hibernia in has regiones commigrarunt, quosque nihilominus episcopos non fuisse existimat. Exemplo esse potest S. Furseus, cujus Acta apud nos illustrata habes tom. 2 Januarii, qui ibidem pag. 50 in Annotatis lit. b episcopus fuisse a nonnullis perperam creditus est. Mabillonio favet codex quidam Virdunensis, in quo, ipso teste tom. 1 Annal. Benedict., ad annum Christi 680, num. XI, exstat eadem Vita per Richardum scripta, in qua, licet eadem, quæ supra, præfixa sit inscriptio, nulla tamen mentio est de episcopali ejus dignitate.

[14] Favet item Virdunense Breviarium ac Missale, quæ, [in Scotia; certe non Virduni.] ut num. 2 dictum est, S. Rodingum annua commemoratione ad diem XVII Septembris honorandum præscribunt, sed tantum ex communi confessoris abbatis, non episcopi. Hinc ego sacras illas infulas, quibus biographus, gemino seculo & medio ipso junior, illum exornat, ut merito dubias, inter titulos ejusdem tacere malui, quam attribuere. Quod autem Saussayus in Supplemento Martyrologii Gallicani ad hunc diem dicit, eum S. Paulo in episcopatum Virdunensem successisse, manifestus error est, ex eo forsitan natus, quod ipsum eidem Sancto, ad dictum episcopatum evecto, in abbatia Theologiensi, cui is præerat, suffectum fuisse, in Vita, quam Menardus edidit, legisset, & abbatiale munus cum episcopali incautus confuderit. Rodingus enim inter Virdunenses episcopos minime occurrit; imo Bercarius mox laudatus S. Pauli successores Gisloaldum, Gerebertum, Armonium & Agrebertum recenset, & sub hoc ultimo S. Rodingum nostrum Waslogium seu Bellilocense monasterium condidisse affirmat.

[15] Quod ad Sancti ætatem, rerumque ab eo gestarum tempora attinet, [Ipsius chronotaxis, ex Vita deteriore] Vita prima apud Menardum multa habet, ex quibus vitæ ejus chronotaxis maximam partem ordinari posset, si ejusdem auctor ad faciendam fidem tam idoneus esset, quam confidenter affirmat. Secundum illum S. Rodingus … nobili loco natus anno DXCIV, … annum agens trigesimum, ad episcopatum promotus est; quem cum quatuor annos rite & sapienter administrasset, a Deo jussus, … in Galliam transfretavit, & ad Theologiense, diœcesis Trevirensis, monasterium devenit. Ibi cucullam induit … sub magisterio S. Pauli abbatis; … cui ad pontificium ecclesiæ Virdunensis honorem evecto successit in abbatiam invitus. Hoc munere laudabiliter functus, monachis divinam de suo decessu voluntatem aperuit, alioque abbate electo, Virdunum venit, ubi cum S. Paulo antistite biennio mansit. Post hæc aliquod initium monasterio Bellilocensi dedit, quod & postmodum e Romano itinere redux perfecit, ex eoque duodecim annis supra centum natus, in solitudinem secessit, in qua decimum septimum supra centesimum annum agens, pia morte ad cælos evolavit die XVII Septembris.

[16] Hisce presse inhærens Simon Martinus in sacris reliquiis eremi ad hunc diem, [a nonnullis contexta,] nativitatem ipsius anno 594, mortem anno cirtiter 711 vel 712 affixit; unde liquet, ex memoriæ lapsu aut typothetarum errore factum esse, quod suprema ejusdem ætas tantum septuaginta septem annos excessisse ibidem dicatur; cum hoc pacto mors ad annum circiter 671 referenda fuisset. Ex iisdem biographi dictis Calmetus in Historia Lotharingiæ tom. 1, col. 404 in Annotatis, partem chronotaxeos S. Rodingi sic statuit: Natus est anno DXCIV. Factus est episcopus anno DCXXIV. Secessit e Scotia post quadriennium episcopatus anno DCXXVIII. Tam grandævam tamen ætatem, quam Vita illa ipsi tribuit, maluit tacite præterire, & mortem illius non anno 711, quo biographi calculi deducunt, sed tantum anno circiter 680 illigare, adeoque vitam ejusdem annis dumtaxat 86 concludere.

[17] [& a quodam frustra correcta,] Coïntius tom. 4 Annalium Francorum ad annum Christi 686, num. 25 suspicatus, mendum in numeros codicis Bellilocensis irrepsisse, (ita scilicet, ut in anno ætatis CXVII littera C nonnihil loco mota sit, legendumque XCVII) retento natali anno 594, beatum ejusdem obitum ad annum Christi 691 adscripsit. Id autem eo magis credidit Coïntius, quia Armonium episcopum Virdunensem, qui Sancto morienti adfuisse in Vita dicitur, ante annum 711 diu defunctum, annoque 691 Virduni sedisse statuebat. Et quod ad Armonium quidem attinet, non satis exploratum est, quo anno is Virdunensem episcopatum adierit, quoque eumdem cum vita deposuerit. Wasseburgius, & post eum Coïntius annos Christi 689 & 701 assignant, Calmetus vero 691 & 703; at nullus eorum sua asserta probat. Bercarius jam supra laudatus illum inter Gerebertum & Agrebertum recenset, sed nihil de annis meminit. Id unum certum habemus, eumdem anno septimo Childeberti regis, qui fuit Christi 701 prædictæ ecclesiæ præsedisse; ut patet ex charta Pippini Heristallensis ejusque conjugis Plectrudis, quam exhibet Calmetus tom. 1 laudati Operis, col. 262 & seq. inter Instrumenta.

[18] [non satis probabilis est.] Verum etsi hac ratione Sancti obitus ad episcopatum Armonii reduceretur, neutiquam tamen verisimile est, mendum in annos ætatis illius irrepsisse, & pro anno CXVII substituendum esse XCVII. Etenim cum in eadem illa Vita S. Rodingus dum duodecim annis supra centum natus esset, designato abbate Stephano, in eremum secessisse dicatur, manifestum est, illam numerorum correctionem locum hic habere non posse. Hinc ego, quo magis Vitam illam considero, dictaque biographi cum ejusdem chronotaxi confero, eo magis persuasum habeo, eam nihili faciendam esse, neque inhærendum esse calculis incerti minimeque antiqui scriptoris, qui tum alibi fabellas venditat, tum hic extraordinariam longævitatem non satis idoneus auctor affirmat. Missis itaque factis, quæ biographus ille de anno ejus natali ceteraque chronotaxi refert, alia quædam inquiramus, ex quibus deinde tempus, quo vixerit, utcumque statui possit.

[19] [Non venit cum S. Columbano. Tabuleium secedit,] Vita edenda num. 1 Sanctum nostrum una cum SS. Columbano & Gallo in Galliam adventasse, dubie affirmat; Comites autem, inquiens, itineris ejus fuisse traduntur BB. Columbanus & Gallus. Sed hæc traditio admitti non potest, neque cum ceteris ejusdem biographi dictis consentit. Etenim cum S. Columbanus aliquot ante seculi sexti finem annis in Galliis jam versatus fuerit, & Tabuleiense seu Theologiense cœnobium circa annum 623 primum conditum sit, qui potuit S. Rodingus ad monasterium, mox aut saltem non diu post suum in Gallias adventum secedere, ut idem biographus significat, si eo cum Columbano appulerit? Hunc porro Rodingi in laudatum cœnobium secessum, susceptumque ibidem monachatum, etiam Vita altera tradit, consentientibus, quotquot de Sancto scripsere. Est autem Theologiense monasterium nunc Ordinis S. Benedicti, vulgo Tholey dictum, in diœcesis Trevirensis ac Lotharingiæ finibus in Vosego, non procul ab oppido S. Wandelini ad fluvium Saravum conditum.

[20] In eo vixerat, vel fortasse etiam tum florebat S. Wandelinus seu Wendelinus, ejusdem loci abbas, [ubi probabiliter sub S. Wandelino,] natione, ut fertur, Scotus ac regia stirpe progenitus. Celebris quoque ibidem fuerat, aut adhuc erat S. Paulus, ad Virdunensem episcopatum postea promotus, in cujus Vita, ad diem VIII Februarii illustrata, pag. 176, num. 6 inter cetera hæc legere est: Cœperunt ad eum ex longinquis terræ partibus, audita de eo famæ opinione, multi confluere (ad Tabuleiense cœnobium,) & se ejus magisterio non solum mediocrium filii, sed & præpotentum ac nobilium generositate progeniti, unanimes convolare. Horum igitur, aut alterutrius desiderio, famave per hos isti cœnobio jam comparata illectus, potuit S. Rodingus eo se etiam contulisse, monasticis disciplinis in tam sancta schola imbuendum.

[21] Vita primo loco a Menardo data diserte asserit, [& sub magisterio S. Pauli] id sub S. Paulo factum esse. Ibi, inquit, cucullam induit, & sub magisterio S. Pauli abbatis prima rei monasticæ rudimenta didicit. At vero Coïntius tom. 3 Annal. Franc., ad annum Christi 640, num. 61, negans S. Paulum Tabuleiensem abbatem umquam fuisse, sed ex magistro scholarum ejusdem loci, episcopum creatum esse, S. Rodingum nostrum sub illo quidem magistro, sed abbate Wandelino, primis monasticæ vitæ præceptis institutum esse opinatur. Et sane Paulum tironibus quidem præfectum, sed numquam abbatem ibidem fuisse, ex ejusdem Vita pag. 176, num. 5 longe probabilius apparet, cum de abbatiali ejus munere nulla in ea fiat mentio, & de eodem expresse dicatur: Amabatur ab omnibus, venerabantur universi, placebat cunctis, nimioque affectu pro suæ sanctitatis reverentia, excepto nomine Pastoris, colebatur vice magistri.

[22] Idem confirmari potest ex Vita Sancti nostri edenda, [monasticam vitam duxit;] in qua biographus rationem reddens, cur hic a S. Paulo jam episcopo benignissime fuerit acceptus, de abbatiali Pauli dignitate nihil memorans, tantum ait: Qui ideo beatum Virum ea, qua docebat, venerabatur honorificentia, quia in supra dicto monasterio Tabuleio, ubi ille abbas, exstiterat, hic (Paulus) ante præsulatus officium plurimos annos sub habitu monasticæ religionis exegerat. De anno, quo laudatus S. Paulus ex Tabuleiensi monasterio Virdunensibus infulis admotus est, neque ex antiquis monumentis constat, neque satis consentiunt recentiores. Consuli de hisce potest Commentarius prævius ad ejusdem Vitam § 3, ubi Bollandus noster id non nisi anno Christi 630 aut sequenti factum esse, admodum probabiliter conjectat, quem & Cointius & alii secuti fuere. Hinc de tempore, quo S. Rodingus in eodem monasterio habitaverit, utcumque conjicere pariter licet.

[23] Porro post probatam Tabuleiensibus suis virtutem S. Rodingus eidem monasterio abbas præfectus est, [& forte abbas præfuit.] ut utraque Vita ejus testatur. Decessorem ejus non prodit Vita edenda, in qua num. 2 sic legitur: His virtutum indiciis cum sancti Viri fama jam jamque plurimis notificaretur, defuncto abbate, fratrum electione, & Trevirensis metropolitani auctoritate, dominici gregis pastor instituitur. In altera vero apud Menardum S. Paulo ad pontificium ecclesiæ Virdunensis honorem evecto … in abbatiam invitus successisse quidem dicitur; sed ex supra dictis parum probabiliter. Non video tamen, cur illum ejus loci abbatem fuisse, tam confidenter negemus, quam negat Coïntius citatus, licet nullum solidum argumentum in medium adducat. Nam quod ipsum Grimoni abbati subfuisse ait, Grimonem vero Wandelino successisse, ut habet tum loco citato, tum ad annum 631, num. 13, non probat. Nec morari nos debent Theologiensium abbatum editi Catalogi, quod Rodingo nomen in iis non occurrat, cum hos ad biographi nostri ætatem ascendere non probetur, imo ab ea quam longissime absint.

[24] [Waslogiense monasterium ante medium seculi VII,] Ex laudato monasterio Sanctus noster, sive tum abbas, seu tantum monachus fuerit, secretioris solitudinis ergo cum suorum venia secedens, S. Paulum episcopum Virduni convenisse dicitur; ab eoque digressus, Waslogiensi monasterio in Argona silva aliquod initium dedisse. Et primo quidem satis infeliciter: prohibente quippe Austresio loci domino, cœpta interrumpere coactus est, quæ deinde post Romanum iter eodem sibi conciliato, prosperrime perfecit. Ista loci primordia Claudius Robertus, ac Sammarthani fratres, in sua quique Gallia Christiana, Coïntius in Annalibus, Calmetus in Historia Lotharingiæ, aliique anno Christi 642 innectunt; ad quem ea revocari posse etiam Mabillonius in Annalibus ibidem num. 15 admittit. At vero licet nihil occurrat, ex quo ea sententia erroris certo arguatur, nihil tamen etiam profertur, quod eam epocham anno 642 potius, quam uni ex proxime præcedentibus, aut subsecutis, qui scilicet inter annum Christi 630 vel 631, annumque 649 aut unum alterumve priorem effluxere, quibus secundum communiorem sententiam S. Pauli episcopatus continetur, illigandam esse suadeat.

[25] [non seculo VIII, condit;] Unica hisce opponi potest Bercarii, Virdunensis, ut diximus, presbyteri auctoritas, secundum quem primordia ista ad seculum VIII, paucis saltem annis inchoatum rejicienda sunt. Ita enim post S. Pauli elogium ibidem prosequitur Bercarius: Post hunc extitit Gisloaldus episcopus, Gerebertus, Armonius, Agrebertus, episcopi. Hujus tempore S. Grodingus Waslogium monasterium construxit, & sub ditione nostræ ecclesiæ posuit. Præfuit autem ecclesiæ Virdunensi Armonius, Agreberti decessor, seculo octavo ineunte, ut supra num. 17 probatum est. Verum non tanti facienda est Bercarii hac in parte auctoritas, ut propter eam a biographis, ceterisque licet recentioribus recedendum esse existimemus. Ex ipso etenim textu, quem dedimus, liquet, illum de quatuor istis episcopis præter nomina & successionis ordinem nihil scivisse; atque adeo de rebus Virdunensibus istius temporis parum instructum fuisse: quod quidem eo minus mirandum est, quod suo tempore, ut in Prologo ipse præfatur, principalis Virdunensis ecclesia igne succensa, librique ejusdem ex magna parte exusti fuissent. Adde, quod ejusdem fides etiam alibi vacillet: nam S. Paulum S. Germani, Parisiensis episcopi, fratrem germanum fecit, quod admitti non posse, Bollandus noster in Commentario prævio, superius laudato ostendit § 2, num. 7.

[26] [pro quo præceptum regium impetrasse dicitur.] Ex iisdem Bercarii verbis altera præterea difficultas oritur, quam non facile est dirimere. Ille siquidem Waslogiense monasterium sub ditione ecclesiæ Virdunensis a sancto Fundatore suo positum fuisse asserit; cum in Vita edenda num. XI idem Sanctus dicatur a Childerico rege præceptum impetrasse, quo hic ipsam abbatiam sua regia defensione munitam, ab omni prorsus externo servitio liberam & immunem esse constituit, reservato Virdunensium pontifici, cujus diœcesi continetur, respectu sacrorum Ordinum & Benedictionis. Quod autem Bercarius aliam, quam cujus biographus meminit, subjectionem indicaverit, colligitur ex eodem in elogio Amalberti chorepiscopi, ubi ait: Tunc (Amalberto vacantem sedem administrante) perdidit ista ecclesia Waslogium, & Tilliacum & Stagnum, & Merlam, & Caseam Petriam, & alia quamplurima: fuit enim hoc sub tempore Caroli Magni. Eo porro majoris ponderis est hic Bercarii testimonium, quo res suæ ætati propiores enarrat. Quapropter ut isthæc concilientur, nihil mihi aliud verisimilius occurrit, quam quod laudatum monasterium immunitate, quam a Childerico obtinuerat, non diu post Sancti mortem, sub Agreberto privatum fuerit, eamdemque sub Amalberto recuperaverit. Certe hac ratione biographo sua stabit auctoritas, simulque intelligetur, unde Bercarius in eum venerit errorem, ut Waslogium sub Agreberto conditum & Virdunensi ecclesiæ subjectum fuisse existimaret.

[27] Quam Regulam sanctus Abbas observaverit, suisque præscripserit, [Agaunensem Regulam] non prodit Vita edenda. Benedictinam fuisse Menardus in Vita primo loco edita scribit; In hoc, inquiens, monasterio Regulam sancti patris nostri Benedicti, quam in cœnobio Theologiensi didicerat, servari voluit. Ita vetus Vitæ illius codex Ms., qui in monasterio Belliloci servatur. Menardo consentiunt alii Benedictini, qui S. Rodingum suis Menologiis, ac Mabillonius, qui eumdem Annalibus, Sanctorumque Ordinis sui Actis, inseruerunt. Vellem equidem tam illustri Ordini tam sanctum Virum adscribere; sed, ut id faciam, non sufficit Vita illa ex codice Belli-locensi, quam veluti cujusdam recentioris opus Mabillonius ipse rejecit, quæque, ut supra diximus, non uno in loco fabulas olet. Non dubito tamen, quin eamdem Regulam, quam in Theologiensi cœnobio didicerat, in Waslogiensi voluerit observari; verum hanc Benedictinam fuisse non constat, neque Mabillonius certo ausus est affirmamare in annotatis ad Vitam S. Pauli, Sec. 2 Benedict., pag. 270, ubi de eadem Theologiensi abbatia sic ait. A primo conditu Regulæ S. P. Benedicti addicta fuisse videtur.

[28] Coïntius in Annalibus ad annum Christi 642, [ibidem servandam probabiliter tradidit.] num. 65 non improbabiliter existimat, in utroque cœnobio non aliam tum servatam fuisse, quam quæ in Agaunensi S. Mauritii abbatia vigebat. Verba ejus huc refero: Cum Regula, inquit, quam Rodingus in cœnobio Bellilocensi custodiendam præcepit, non alia censenda sit ab ea, quam prius in monasterio Theologiensi didicerat, ut monachis Theologiensibus, sic & Bellilocensibus normam Agaunensium præscriptam existimamus. Huic opinioni non parum favet primarium templum, ut apud Agaunum, sic etiam apud Tabuleium, & apud Bellum-locum, Deo in honorem S. Mauritii, sociorumque martyrum dedicatum. Ita ipse, qui Belli-locensis codicis, utpote recentioris, auctoritate stare pariter recusat. Quamvis autem ea Coïntii sententia certa non sit, mihi tamen satis verisimilis apparet.

[29] Porro quia Bellum-locum primo Waslogium appellatum fuisse diximus, [Monasterii nomen mutatum seculo XI:] juverit de tempore atque occasione mutati nominis hic aliquid addidisse. Factum id seculo XI esse docet Vita S. Popponis abbatis, in Opere nostro ad diem XXV Januarii edita & illustrata, ex cujus capite 7, num. 26 de hoc argumento sequentia excerpsi. Abbatiam insuper S. Mauritii, Wasloi dictam, cum omnibus ejusdem loci appendiciis ei (Popponi abbas) delegavit; utque eo in agendis, quæ oportuerant, desudaret, eum admonere curavit. Qua suscepta, quia eam, quam situs loci jucunditate sui commendabilem dedit, in officinis, monasteriique brevissimis claustris vilescere invenit, funditus monasterium cum adjacentibus illi receptaculis eversum, majori, quam fuerat, elegantia reædificavit, atque pristino nomine mutato, ex honestate sui Beloacum denominari dictavit. Atque eo quidem vocabulo jam ad præsens circumquaque est promulgatum; nec illo, evolutis ad nos usque diebus, constat esse privatum. Ceterum sive hic in voce Beloacum aliquod mendum cubet, sive S. Poppo locum re vera ita appellarit, ex vetusto nomine Wasloi manifestum est, hodiernum Bellum-locum designari; atque hoc posteriori modo etiam in Vita edenda vocitatur.

[30] [annus Sancto emortualis incertus.] De anno, quo Sanctus mortem in eremo, non procul a suo monasterio dissita, sanctissime obiit, neotericos variare monui supra num. 16 & 17; quorum tamen sententiæ eo redeunt, ut, qui Vitæ a Menardo primo loco datæ presse adhærent, id anno 711 vel 712, qui vero tam longævam septemdecim supra centum annorum ætatem ipsius rejiciunt, anno circiter 680, ut Mabillonius ac Calmetus, vel 691, ut Coïntius, contigisse opinentur. Res plane dubia est, nec ullo certo fulta argumento, nisi quod in Vitis ipsius nonnullis viris illustribus convixisse dicatur, quorum ætas eum ad seculum septimum jam decrepitum, vel certe senescens pervenisse persuadet. Inter hos S. Paulus Virdunensis episcopus circa ejusdem seculi medium obiit; Childericus II Austrasiæ primum rex ac deinde monarcha, a quo privilegium accepisse S. Rodingus dicitur, dudum post medium ejusdem factus est rex, eodemque senescente occisus; Armonius denique, qui secundum primam Vitam Menardi, Sancto morienti adstitit, seculo octavo inchoato Virdunensi ecclesiæ adhuc præsidebat. Hinc ego mortem S. Rodingi nostri latiori phrasi circa finem seculi septimi censui collocandam.

VITA
Auctore forte B. Richardo abbate S. Vitoni seculo XI
Ex editione Mabillonii Sec. 4 Benedict. part. 2.

Rodingus vel Chraudingus, fundator & abbas Bellilocensis, prope Bellum-locum in Campania Galliæ (S.)

BHL Number: 7281

A. B. Richardo.

CAPUT I
Sancti in Galliam adventus: monachatus in Tabuleio: secessus in eremum, atque inde expulsio: peregrinatio Romana, & reditus: monasterii erectio.

[E Scotia jam episcopus appulsus, Tabuleium secedit,] Beatus Chraudingus Scotorum prosapia exortus a, cum jam esset Catholicæ fidei institutionibus edoctus, & officio pontificali insignitus b, patriam, parentesque relinquens, transmissis prospera navigatione tribus, ut ajunt, maribus, Christo præduce, fines ingreditur Belgicæ regionis. Comites autem itineris ejus fuisse traduntur beati Columbanus & Gallus c, quorum alter Italiam, alter Galliam meritis tuetur & precibus. Vir autem Domini Chraudingus, cum solitariæ vitæ flagraret desiderio, pervenit ad monasterium S. Mauricii, situm in saltu Vosago, quod Tabuleium antiquitus vocabatur, eo quod sectis in modum tabularum lapidibus fuerit ædificatum; nunc appellatur Theologium d, quod theoricæ vitæ sit aptum, vel quod de Deo inibi frequens habeatur colloquium: ubi cum a patre loci & fratribus benigne fuisset susceptus, magnis in brevi cœpit publicari virtutibus.

[2] Erat enim obedientia præclarus, scientia præditus, [ubi abbas fit: substituto deinde sibi Chroduino,] orationi deditus, caritate diffusus, Deo devotus, patientia mirabilis, morum benignitate perdulcis, agilis in opere, sedulus in taciturnitate, justitia insignis, humilitate incomparabilis. His virtutum indiciis cum sancti Viri fama jam jamque plurimis notificaretur, defuncto abbate, fratrum electione & Trevirensis metropolitani auctoritate Dominici gregis pastor instituitur e, cujus nimirum industria idem cœnobium temporalium quoque rerum locupletatum est opulentia, & suavi odore virtutum circummanentium respersit corda. Unde a multis Vir Dei cœpit frequentari, qui se orationibus ejus commendare desiderantes, & monitis salutaribus instrui cupientes, ad eum, quasi ad fontem vitæ cursitabant sitientes: quorum frequentiam moleste ferens, & remotioris vitæ desiderio fervens, subrogato sibi in regimine suo nepote Chroduino f, quem de natali solo secum adduxerat, ammonuit, ut gregem sibi commissum benigne regeret, bonis exemplis informaret, paternam super eos sollicitudinem gereret, & remigio piæ gubernationis ad portum salutis perducere satageret.

[3] Tunc, data & accepta benedictione, vale dicens, [inde abiens, salutato B. Paulo episcopo Virdunensi,] fratribus quibusdam secum assumtis, de monasterio egreditur, ab illis non sine gravi mœrore separatur. Dispositum iter arripiens, proficiscitur, Virdunensem pagum ingreditur, a B. Paulo, ejusdem civitatis episcopo g, cum digno honore suscipitur; qui ideo beatum Virum ea, qua decebat, venerabatur honorificentia, quia in supra dicto monasterio Tabuleio, ubi ille abbas exstiterat, hic ante præsulatus officium plurimos annos sub habitu monasticæ religionis exegerat. Venerabilis ergo pater Chraudingus obtentu familiaritatis paucis cum eo diebus exactis h, rogatus ab eo, ne longius discederet, sed voti compos in proxima eremi vastitate locum ad habitandum eligeret, comitantibus secum duobus tantum, ut fertur, discipulis, saltum ingreditur Argoennæ i solitudinis.

[4] Desideransque invenire locum suis votis commodum & circuiens montes & colles & concava vallium, [Argonam ingressus, Waslogii monasterium inchoat.] devenit ad locum, cui antiquitas vocabulum indidit Waslogium, præ nimia, ut reor, vastitate, quasi Vastus locus vocatum, quem moderni, mutato nomine, Bellum-locum k ob pulcherrimum loci situm vocari maluerunt: cujus amœnitate Christi Famulus admodum delectatus, junctis sibi in labore fidissimis sodalibus, succisis undique virgultis, & radicibus arborum erutis, diu quæsitum construere cœpit habitationis locum. Interea, ubi erant lustra ferarum, fit domus orationum: inter fructeta salvificæ Crucis eminere conspiceres vexilla: ibi chorus psallentium hymnidicas Deo laudes personat, ubi lupus ululare, vulpes gannire, philomela dulciter garrire, omniumque genus bestiarum seu volucrum diversis vocibus perstrepere consueverat: locus ille solitudinis in cultum vertitur divinæ laudationis. Nec mora, divulgatur horum gestorum opinio per multos in populo, nuntiatur circumquaque, ignotos advenisse peregrinos, qui non inter homines, sed inter bestias agrestes sibi construere habitationes, fama vulgante, referuntur.

[5] [Hinc ab Austresio contumeliose expulsus,] Hæc ad notitiam cujusdam divitis, nomine Austresii, qui in prædio suo, quod ex nomine illius vocatur Austresii-curtis l, per id tempus morabatur. Is denique cum audisset, homines barbaricæ gentis silvam, quæ jure hereditario a se possidebatur, introisse, sibique in ea mansiunculas, præcisis arboribus, construere, mandavit eis, dicens, non esse æquum aliena invadere; esseque superbæ temeritatis & audaciæ in non suo velle habitare. Recederent potius velociter, ne ibi periculum incurrerent exitiale, ubi se putaverant habitationem tutissimam reperisse. Quæ cum Viro Dei nuntiata fuissent, parvi pendens minas hominum, opus noluit deserere inchoatum m. Cujus constantiam nuntiis domino suo referentibus, Austresius vesanæ mentis furiis exagitatus, missis satellitibus, jussit eos flagellis cædi, & cum magno dedecore de sæpe dicta silva expelli.

[6] [Romam, Austresio interim pœnas luente, contendit.] Quod cum ministri diaboli perpetrassent, & pauperes Christi contumeliosis affectos injuriis extra limites silvæ illius expulissent, cernens Vir Domini, se suosque sodales omni humano solatio destitui, reperto salubri consilio, peregrinationis laborem denuo aggressus, ad Limina Apostolorum pervenire cupiens, Romam pergit, ibi eorum obtentu imploraturus per divinæ voluntatis judicium, quonam in loco suæ peregrinationis aliquando posset figere gradum. Post cujus discessum impius Austresius cœlesti plaga percutitur, liberis orbatus, animalibus cunctis ac pecudibus innumeris, servorumque & ancillarum numerositate privatur; super hæc quoque gravi corporis languore invaditur, cujus continuis doloribus noctes diesque insomnes ducere cogitur n. Interea almus Dei sacerdos Chraudingus Romam perveniens, ibi ante sacratissimam Apostolorum præsentiam o fusis precibus, Spiritu sancto revelante p, responsum accepit, ad Gallias iterum sibi proficiscendum fore, & ad locum dilectæ solitudinis, de qua expulsus fuerat, reverti debere.

[7] [Roma rediens, editis miraculis prædium comparat:] Qua revelatione animatus, ad Gallias iterum reflexit, tandemque ad viculum, qui Riessonis q vocatur, distans a monasterio sexdecim millibus, pervenit. Eo tempore ariditas magnæ siccitatis fines occupaverat illius regionis: cumque Vir sanctus super fontis cujusdam marginem resedisset, & panis edulio, haustuque aquæ corpusculi lassitudinem refocillare desideraret, nulla aquarum copia inibi potuit reperiri, unde aviditas potandi in sitiente valeret exstingui. Tunc conversus ad Dominum, de fonte misericordiæ suæ aquas sibi perfundere oravit, & virgam, quam manu gestabat, solo fixit. Mira res! mox fons ab imo terræ ebulliens prosilivit, & aquas copiosissimas in amnem derivavit. Ad cujus facti spectaculum dum occurrerent universi, matrona, cujus ditioni reditus famulabatur ipsius fundi, inter ceteros affuit; cum qua Vir sanctus conventione facta, cum sibi nihil esset pretii, divinæ largitatis munificentia in prædicto fonte tantum reperit pondus auri, quanti animadversum est per illud posse appretiari: & mox ab ea in conspectu omnium ædificandæ ecclesiæ primordiale incrementum suscepit possessionem ipsius fundi.

[8] Talibus propalatus ostentis, dum ubique vulgaretur, [mulierem, Austresium,] quædam vidua apud prædiolum suum, quod Argisivilla dicitur, gravi ægritudine detenta, suppliciter mandavit, ut se visitare dignaretur. Ad quam mox ut Vir Dei ingressus, orationem pro ea fudit, a lecto ægritudinis incolumen erexit: quæ collati non ingrata beneficii, confestim Medico suo tradidit in hereditatem possessionem ipsius fundi r. Hæc & similia eo agente, non defuerunt, qui Austresio principi, diutino languore attrito, ea studuerunt narrare. Ille mente consternatus, quod ipsum esse didicerat, quem a saltu flagellatum præceperat expelli; inter spem tamen & metum positus, ut se invisere dignaretur, humiliter mandavit. Vir autem patientissimus, immemor injuriarum, ad eum properare non renuit, & confitenti crimen, quod in se commiserat, benigne indulsit; nec mora, a Domino, ut sanaretur, obtinuit s.

[9] Ille ne Curatori suo ingratus exsisteret & immunis, silvam, [& hujus sororem sanat: cœptum monasterium perficit.] de qua eum indecenter expulerat, perpetuo possidendam contradidit. Non longe autem germana ejusdem Austresii, nomine Bava, in prædio suo, quod Bonna t dicitur, dissolutione membrorum debilis tenebatur; ad quam rogatus, mox ut Vir sanctus intravit, pristinæ eam restituit sanitati, & ipsum nihilo minus prædium ab ea perpetuo habendum suscepit. His peractis, ad dilectæ solitudinis locum cum gaudio repedat, & cum sociis, undique in adjutorium concurrentibus plurimis, cœptum opus consummare accelerat. Construitur in honorem S. Salvatoris, sanctique Mauricii martyris & sociorum ejus monasterium u, quod in brevi collatione fidelium non parum est locupletatum. Et quia monasticæ religionis nomen novum & quasi ignotum adhuc in illis regionibus habebatur, multi, non solum mediocres & pauperes, sed & nobiles & divites, lucra spernentes sæculi labentis, nudi evadentes naufragium mundanæ cupidinis, appulerunt portum ministerii & quietis x.

ANNOTATA.

a Vita altera, apud Menardum lib. 2 Observationum edita, S. Rodingi, quem etiam Rodincum appellat, nativitatem anno 594 illigat; sed quam parum isti Vitæ fidendum sit, diximusin Commentario prævio, num. 6, 7, 15 & seqq.

b Annum agens trigesimum, inquit Vita mox laudata, addens ipsum eo quatuor annos laudabiliter functum fuisse, ante suum in Gallias adventum. Vide tamen dicta in Commentario, num. 13 & 14.

c De S. Columbano agendum erit die 21 Novembris, quo colitur; de S. Gallo autem die 16 Octobris. Horum socium itineris fuisse Sanctum nostrum non credimus. Adi num. 19 Commentarii.

d De hoc monasterio consule Commentarium num. 19 & sequentibus, ubi etiam reperies, sub quo abbate, quove magistro monasticæ vitæ rudimenta ibidem didicisse potuerit.

e In Vita altera apud Menardum non mortuo abbati, sed S. Paulo, ad pontificium ecclesiæ Virdunensis evecto, in abbatiam successisse dicitur. Vide, si lubet, Commentarium num. 23.

f Chroduinus hic aliunde ignotus mihi est.

g S. Pauli, Tabuleiensis seu Theologiensis primum monachi, deinde episcopi Virdunensis Acta apud nos illustrata habes ad 8 Februarii, ubinon nisi anno Christi 630 vel 631 episcopus factus, ac circa annum 649 vita functus esse dicitur.

h Biennio illum apud S. Paulum mansisse Vita altera asserit, quam secuti Coïtius ac Bailletus, quia Belli-locensis cœnobii primordia ad annum Christi 642 retulere, hunc ad S. Paulum accessum anno 640 illigarunt. Verum consule Commentarium num. 24 & seq.

i Argona, Gallis l'Argone, Galliæ tractus est in Campania.

k De hujus cœnobii situ adi Commentarium num. 1; de tempore fundationis ejusdem num. 24 & seqq., ac de mutato denique ipsius nomine, num. 29.

l Nescio, an locus is eo nomine adhuc notus sit. Huic tamen valde affine est Autrecour, quod Guilielmus de L'Isle in tabula Campaniæ, & adjacentium regionum, vix duobus milliaribus Orientem versus a Bello-loco collocat.

m Hæc Sancti agendi ratio satis mira videri potest, meritoque dubitari, an cum iisdem adjunctis, cum quibus hic narratur, res tota contigerit.

n Vita altera hanc Austresii punitionem non sine adjuncta fabula refert. Interea Austresii domus gravibus morbis, iisque insanabilibus a Deo percutitur: ejus uxor, liberique brevi intervallo moriuntur; solus ipse cum filia, nomine Bana, superstes mansit. Ut autem tantorum malorum origo ipsi Austresio non esset occulta, digitis puellæ nomen S. Rodingi scriptum apparuit, quod nulla arte potuit oblitterari.

o Id est, corpora.

p Angelus apparens id ipsi præcepisse in Vita mox citata dicitur. Præterea si eidem credimus, dum Sanctus Romæ degeret, non tantum quidam pauper triennio jam quartana febre devexatus, ad solum vestimentorum illius contactum sanitati restitutus est, verum etiam ingens ægrotorum turba ad eum venit, quos omnes signo Crucis sanavit, atque etiam manuum impositione, & qua transibat, semper aliquod sanctitatis suæ vestigium relinquebat; quæ quidem omnia ab alio, quam a biographo illo asserta desideramus.

q Videtur esse hodiernum Rezonville, quod apud Calmetum in Tabula Geographica diœcesisVirdunensis, tomo 1 Historiæ Lotharingiæ præfixa, pari fere distantia, quam biographus mox assignat, a Bello-loco notatur in diœcesi Metensi.

r Prædium hoc in Vita edita a Menardo Argisimilla, in altera apud eumdem Argevilla appellatur; ubi omisso, quod priori numero retulimus, fontis eliciti prodigio, aurum hic a Sancto mirabiliter inventum dicitur, & pro eodem prædio Argevilla datum mulieri, quæ sanata fuerat, quæque illud dono dederat. Sed quia, inquit, ipsi mulieri nihil residui ad vitam sustentandam superabat, extremum baculi in fonte, (ad quem consederat,) immergens, inde magnam vim auri eduxit, quam mulieri in pretium prati dedit.

s Vita altera cœptam de Sancti nomine digitis puellæ prodigiose inscripto fabulam, (de qua vide supra ad litteram n) hoc loco sic absolvit: Vir Dei ad eum (Austresium) venit, eumque cum filia Bana solo attactu sanavit; quæ in volam manus intuens, nomen S. Rodingi oblitteratum animadvertit. Porro in Vita, quam edimus, mox Bava occurret, quæ tamen non filia, sed soror Austresii fuisse dicitur.

t In altera Vita, in qua, ut monui de Bava Austresii filia, non de Bana ejusdem sorore agitur, de prædio Bonna nulla fit mentio.

u In Vita mox citata de ecclesia a Sancto tum condita, (nescio, an vere) dicitur: Ecclesia erat ingentis substructionis: in ea erant altaria quatuor & viginti.

x Calmetus tom. 1 Historiæ Lotharingiæ, col. 404 scribit, magnum illum discipulorum numerum omnes Scotos fuisse; quod ubi didicerit, ignoro. In Vita altera, inter eos etiam ecclesiæ Virdunensis canonici non pauci fuisse dicuntur. Ego plerosque eorum Gallos fuisse existimo. Benedictinam Regulam a Sancto ibi præscriptam fuisse eadem Vita mox citata asserit: verum adi Commentarium num. 27 & seq.

CAPUT II.
Privilegia, reliquiæ & bona monasterio per ipsum impetrata: secessus in eremum: sancta mors & sepultura.

[Roma privilegium a Pontifice, Agauno os S. Mauritii refert:] Cernens ergo Vir Deo plenus, idem cœnobium necessariis rebus non mediocriter cumulatum, dignum duxit, illud Sanctorum pignoribus insigniri, & privilegio Romani Pontificis roborari. Quapropter longissimum, sed felicissimum iter aggrediens, Romam pervenit, causam, propter quam ierat, Papæ innotuit, sumtoque pro libitu ejus auctoritatis scripto, ad Gallias velocius gressum reflectit a. Transcensis igitur Alpibus, pervenit ad locum, cui antiquitas nomen indidit Agaunum b, ardensque desiderio adipiscendi reliquias Martyrum c, accersiri fecit loci præpositum, cui omne animi sui secretum aperit, &, ut suis votis faveat, suasibilibus verbis allicit, atque in recompensatione pondus pecuniarum excedens numerum repromittit. Conventione igitur utrimque firmiter habita d, nocte sequenti ad prius notatum multa curiositate gloriosissimi martyris Mauricii accedit uterque sepulcrum, sumensque de pera, quod inæstimabilis thesauri venditor poposcerat pretium, os brachii a cubito, quicquid usquam est gemmarum vel auri, pretiosius recepit; moxque imperat suis fugam accelerare, & in eundo nullam moram facere. Cumque lætitiæ magnitudine infatigabiles acceleratione viæ jam monasterio propinquarent, undique confluentibus populorum catervis, cum magno gaudio excipiuntur, & sub oculis omnium Vir beatus pretiosissimas reliquias egregii martyris Mauricii in loco eodem collocat, patrocinioque ejus & nomini & prius adquisita, & post acquirenda perpetuo tradidit * & commendat.

[11] Itaque procerum larga liberalitate, vel pecuniarum in coëmtione possessionum profusione usque ad septingentos septuaginta mansos e excreverat fundatæ noviter incœptio abbatiæ; [aliud privilegium & villam a Childerico obtinet.] quas nimirum res ne postmodum a ministris diriperentur iniquitatis, consilio habito, regalis præcepti auctoritate confirmari constituit. Adito ergo glorioso Childerico f, qui tunc temporis Francorum obtinebat regnum, ipsius clementia voluntati suæ implorat tribui effectum. Jungunt precibus ejus preces diversæ palatinorum potestates, quorum sanctitatis ejus fama occupaverat aures. Favore ergo omnium usus, non modo, quod petebat, obtinuit, verum etiam largitione principis villam quamdam, Ermeriacam g nuncupatam, accepit, quam ei rex præcepto delegavit; & ipsam abbatiam sua regia defensione munitam, ab omni prorsus externo servitio liberam & immunem esse constituit, reservato Virdunensium pontifici, cujus diœcesi continetur, respectu sacrorum Ordinum & benedictionis. Compos igitur voti, ad monasterium Vir Dei venerabilis rediit, & de boni gregis augmento exsultans, curam agebat filiorum, sub tanti Patris vigilantia, partim ex circumjacentis regionis finibus, partim ex transmarinis confluentium, præsentiam ipsius desiderantium, patriæ ac generis ejusdem Scotorum.

[12] [Subrogato sibi Stephano, in eremum] Compositis igitur, quæ fratrum necessaria videbantur utilitati, cernens sibi quiddam subtrahi perfectionis, dum animo circa multa occupato, & terrenis implicato negotiis, minus theoricæ vitæ intenderet dulcedini, convocatis fratribus suis voti deliberationem aperuit; quod scilicet vel in ultima senecta in solitudinem vellet secedere, ut ab humano consortio remotus, liberius posset in divina contemplatione oculum mentis figere. Erat autem ejusdem Congregationis monachus quidam, Stephanus nomine, plus ceteris religiosæ deditus vitæ, ac regularis disciplinæ insignitus vigore. Hunc itaque cum consensu fratrum eis patrem præfecit; & uno comite contentus, egressus a monasterio, secessit in locum horroris & vastæ solitudinis, & deinceps habitavit secum h.

[13] [secedit, unde suos sæpe visitat,] Verum longius a monasterio non recessit; sed inter opaca silvarum latitans (incertum quippe est, ubi habitaverit) miliario solum dimidio disparatus mansit ab illo i. Diebus etiam festis ad monasterium recurrere consueverat, ibique Missarum sollemnia peragens, ac fratribus spiritualis alloquii pabulo refectis, ad squalorem solitudinis remeabat. Noctibus insuper locum revisere solebat, ut, si quid actitari negligentius inveniret, corrigeret. Cumque circa pullorum cantum, vel ad intuitum Arcturi, seu ortum Bosphori k, seu ceterorum siderum diem nuntiantium, (erat enim, ut sunt plurimi nationis Scotorum, astrologiæ peritus) auroram propinquare sentiret, a nemine visus, in solitudinem redibat, in psalmis, hymnis, canticis spiritualibus perpetuans, terris invitus, desiderio cæli civibus jam admixtus.

[14] [Graviter decumbens, convocatis suis] Igitur cum jam Dominus Famulum suum a tam laborioso certamine vellet quiescere, & ad bravium supernæ vocationis admittere, viribus corporis cœpit destitui, & immanitate febrium graviter vexari. Qui accersito discipulo jussit, ut dilecto filio suo abbati Stephano id nuntiaret, & ipse cum fratribus ad exitum suum Domino commendandum properaret; quibus concurrentibus, & in præsentia Patris, super humum cilicio tantum substrato jacentis, adstantibus indicat, se jam resolvi, & a convalle peregrinationis ad patriæ cælestis gaudia a Domino invitari. Quibus auditis, filii mœstitia intolerabili flere cœperunt super discessum amantissimi Patris. Ille vero, quantum poterat, ne pro se fletus emitterent, inhibebat, quin potius sibi ad patriam revertenti ut congratularentur, admonebat; simul etiam docebat, mortem istam corporis Sanctis non esse timendam, sed magis appetendam, per quam Christo inhæsuri, transitum faciunt de morte ad vitam. Dissolvi enim & esse cum Christo, multo, inquit, melius, quam prolongati incolatus mei quotidie affici angoribus.

[15] Cumque eum inter amarissimas lacrymas fratres rogarent, [postrema monita dat,] ut, dum adhuc viveret, ad monasterium se sineret referri, quo necessaria ejus funeri liberalius possent provideri; Domini, inquit, est terra, & plenitudo ejus: nec enim locus justificat, quem conscientia peccati condemnat. Hic ergo mihi erit terminus vitæ præsentis, hic ingressus, Domino reserante, vitæ subsequentis. Vos autem obsecro, ut diligenti studio corpus meum condatis in tumulo, ut & vos præceptorum Domini memores excipiat Sanctis in cælo promissa requies. Inter hujuscemodi verba deficiente virium valetudine, intelligens se mox recessurum de corpore, Viaticum petiit; atque Dominici Corporis & Sanguinis participans communione, fixis in terram genibus, tensis ad cælum manibus, prior pro sui exitus exspectatione Responsorium cœpit canere, psalmorum concentus modulanter & inconfuse ceteros, quia voce non poterat, signo manus admonere.

[16] Hujus ultimi laboris intentionem perpetuans, decidentibus ab altitudine cæli manibus, [moritur, & in suo monasterio sepelitur.] cunctis artubus ad occasum vergentibus, inter manus sustentantium, inter lacrymosa suspiria filiorum, decimo quinto Kalendas Octobris animam vinclis carnei carceris exemtam, mercibus plenam felicibus, reddit Christo, bonis inhæsuram perennibus l. Celebratis, quas ordo ecclesiasticus docet, funeralibus exsequiis, arreptum cadaver exanime, humerisque superpositum, cum psalmis, hymnis & canticis spiritualibus ad monasterium usque deportant, & ante aram S. Johannis Euangelistæ, ut ipse adhuc vivens mandando petierat, & petendo præceperat, cum debita veneratione in defossum sepulcri deponunt locum, ubi præsentibus & futuris, indubitata fide quærentibus, ejus patrocinii beneficia præstantur, largiente & cooperante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat in secula, & nunc & semper Deus per omnia sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a In Vita altera de secundo hoc Romano itinere privilegioque a summo Pontifice impetrato, nihil legitur; sed Sanctus ipsemet alio modo, si isti biographo credimus, immunitati monasterii prospexit. Verba accipe: Monasterii opere feliciter absoluto, mala ipsi ventura providens ob quorumdam nequitiam, qui aliquando monachos essent vexaturi, eorumque facultates direpturi, frequenti populi concessu (imo consessu) pontificia veste indutus, ejusmodi homines a fidelium communione separavit, clara & distincta voce psalmum centesimum octavum proferens: “Deus laudem meam ne tacueris” &c. Vix extrema psalmi compleverat, cum vox de cælo ab omnibus audita est in hæc verba: Petitio tua exaudita est, & hanc domum in tutelam accipiam. Hactenus ibi, sed quam parum verisimiliter, judicet æquus lector.

b De vetusto celeberrimoque Agaunensi ad inferioris Vallesiæ limitem, SS. Mauritii sociorumque ejus monasterio consuli potest Commentarius prævius ad Vitam S. Severini abbatis Agaunensis, § 1.

c Ex sacris scilicet reliquiis S. Mauritii, aliorumve Thebææ legionis, de quibus ad diem 22 hujus mensis Septembris agendum erit.

d Hujusmodi sacrarum reliquiarum emptiones, ab antiquis frequenter factæ, bona eorumdem fide excusandæ sunt.

e De voce hac consule Cangium in Glossario, ubi varie usurpari ostenditur, & modo pro villa cum servis, modo pro certa agri mensura accipi.

f Designat Childericum ejus nominis II, Clodovei II filium, Austrasiæ primum regem, deinde monarcham. Coïntius in Annalibus hunc Sancti accessum ad Childericum anno 665, dum is Austrasiæ rex tantummodo esset, nescio, quo fultus argumento, illigavit. Attamen Childericus hic non Austrasiæ, sed Francorum regnum obtinuisse dicitur.

g Menardus edidit, Domeriacam.

h Vita priori loco a Menardo data illum duodecim supra centum annos numerasse ait, dum in hanc eremum secessit. Adi Commentarium num. 15 & seqq.

i Vide, quæ de loco, in quo supremam ætatem exegit sanctus Eremicola, in Commentario num. 5 observavimus.

k Imo, Phosphori, ut recte habet editio Menardi.

l Secundum Vitam alteram, quam rejecimus, numerabat Sanctus tum decimum septimum supra centesimum annum; ipsique morienti, aut saltem funeri ejusdem, affuit episcopus Virdunensis Armonius, (de quo adi Commentarium num. 17,) affuit & quidam monachus Theologensis, ab angelo admonitus. Sed quam parum isti biographo fidendum sit, § 1 Commentarii diximus. De anno quoque obitus Sancti actum est in eodem Commentario, num. 30.

* al. tradit

DE S. LAMBERTO SEU LANDEBERTO EPISCOPO TRAJECTENSI ET MARTYRE, ET EA OCCASIONE DE BB. PETRO, ANDOLETO ETC.
LEODII IN BELGIO,

Probabilius an. DCCIX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Lambertus seu Landebertus, episcopus Trajectensis & martyr, & ea occasione BB. Petrus, Andoletus &c., Leodii in Belgio (S.)

BHL Number: 4682, 4689, 4691, 4692, 4693, 4694

AUCTORE C. S.

§ I. Notitia septem biographorum Sancti, quibus Reinerus non est accensendus: Vitæ quatuor edendæ.

Sancti Lamberti, Landeberti vel Lantberti, Trajectensis episcopi, Vitam septem veteres præcipue scripserunt, [Ex septem præcipuis Sancti biographis] videlicet Godeschalcus, Stephanus, poëta anonymus, Anselmus, Sigebertus, Nicolaus & Ægidius, quorum primus diaconus, secundus episcopus, quartus & sextus canonici, omnes ecclesiæ Leodiensis, quintus & septimus monachi, prior Gemblacensis in Brabantia, alter Aureæ-vallis in ducatu Luxenburgensi fuerunt; secundus denique, poëta scilicet, incertæ professionis, sed patria Leodiensis verisimiliter. Hisce alii addunt Reinerum monachum ad S. Laurentium apud Leodium; sed perperam, ut probabimus. Godeschalcum memoratus Anselmus apud Joannem Chapeavillum in Opere de Gestis pontificum Tungrensium, Trajectensium & Leodiensium, tom. 1, cap. 32 in Agilfrido sic indicat: Hic (Agilfridus episcopus Leodiensis) primus Vitam S. Lamberti per quendam clericum suum, Godeschalcum nomine, scribi fecit. Anselmo consonat Sigebertus Gemblacensis in Vita S. Lamberti, ubi ait: Vitam S. Lantberti primitus jussu Agilfridi episcopi scripsit Godeschalcus, diaconus ipsius congregationis, qui fuit tempore Pipini tertii & Caroli Magni.

[2] Hisce adde Nicolaum, qui in Epistola dedicatoria, Vitæ prævia, [primus est Godeschalcus,] agens de iis, qui prius Vitam & martyrium B. Lamberti conscripserunt, & quibus, ut ipse ait, etiam apud nos maximam authoritatem non levis, sed venerabilis sanxit antiquitas, mox subdit: Horum primus (ut a majoribus nostris accepimus) fuit Godeschalcus quidam ecclesiæ nostræ diaconus, tempore Caroli Magni imperatoris augusti, & Agilfridi nostri episcopi. Porro Vitam, quæ Godeschalci nomine circumfertur, ejusdem vere esse agnoscunt etiam neoterici, ut nihil opus sit plura testimonia pro eadem adducere. Verum duo sunt, de quibus non ita convenit: primum tempus, quo eam Godeschalcus conscripserit; secundum, an is ipse non habuerit præ oculis alterum biographum priorem se, cujus Opusculum tantummodo limaverit. Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 4, seculo 8, in Godeschalco non dubitant, quin Vita illa contra ac Nicolaus & is, quem Renerum appellant, & post hosce neoterici crediderunt, ante episcopatum Agilfridi, sed a laudato tamen Godeschalco composita fuerit. Rationes, quibus id evinci aiunt, juverit hic expendisse.

[3] [qui non post medium seculi octavi,] Certum est, Godeschalcum gesta S. Lamberti magna ex parte didicisse ex Theodoëno, ejusdem sancti episcopi discipulo vel famulo, de quo ipse Godeschalcus in Vita edenda num. 6 hæc ait: Landebertus pontifex perrexit ad monasterium, quod vocatur Stabulaus; nec amplius in obsequium ejus remanserunt quam duo pueri: qui unus ex ipsis nomine Theodoënus, qui multum nobis de vita & opere ejus solitus est narrare. Jam vero, inquiunt, Agilfridus Leodiensi ecclesiæ præfuit anno 773, inter quem annumque 674, quo sanctum Exsulem ad laudatum monasterium se contulisse statuunt, nimium temporis elapsum est, quam ut Vita tum primum scribi potuerit cum iis adjunctis, quæ retulimus. Argumentum alterum depromunt ex Vita S. Huberti, ab ejusdem discipulo vel familiari conscripta. Jam exstabat, aiunt, Vita S. Lamberti, quando Vitam S. Huberti, successoris illius, anonymus iste exarabat, cum hic illam laudaverit. Sane in fragmento infra num. 191 recitando Hubertinus biographus post narratam S. Lamberti translationem diserte ait: Quantis autem, qualibusve miraculis suum velle Dominus in tali facto per omne iter reversionis eorum commendarit, schedula gestorum ejusdem sancti Pontificis annotata continet.

[4] Hanc porro S. Huberti Vitam ante medium seculi octavi scriptam fuisse censent, [sed diu ante ejusdem medium,] quia pro certo habent, primam ejusdem sancti confessoris translationem, quam anno 743 illigant, anonymo occasionem dedisse scribendi, ut habent ibidem pag. 75. Nec parum illis favet, quod idem anonymus Opusculum suum concluserit cum prædicta translatione, muneribusque a Carolomanno ea occasione oblatis, neque de miraculis ad tumulum deinde factis ullam præterea mentionem fecerit. Addunt denique & tertium argumentum, ex quo concludi posse arbitrantur, Vitam S. Lamberti circa annum 729 vel 730 exaratam esse. Manifestum enim esse observant, Godeschalcum eam non edidisse, nisi post sancti Martyris translationem, quam ad annum 720 referunt; nec ante S. Huberti obitum, quem anno 727 affigunt. Hoc autem utrumque, velut brevi ante contigisset, Godeschalcus sic memorare ipsis videtur, ut significet, sese paucis annis post Christi 727, ideoque circa annum 729 vel sequentem scripsisse.

[5] [Vitam illam scripsisse videtur,] Verba, quibus id indicari putant, haud dubie ista sunt ex editione Mabillonii: Suffragante Domino, narrare volumus, quod nuper post aliquot annos S. Landebertus per visionem cuidam viro venerabili apparuit, ut sine aliquo cunctamine corpus suum ad Leodicum deferretur… Sanctus autem Hucbertus … illo tempore in hac regione pontifex erat &c. Ego eruditorum istorum sententiam eatenus amplector, quod laudatam S. Lamberti Vitam diu ante episcopatum Agilfridi (cujus initium tom. 3 Galliæ Christianæ auctæ, col. 831 anno 768 vel 769 innectitur) nec multis annis post ejusdem sancti Martyris translationem anno 721 vel 722 factam, scriptam esse existimem; sed annum ipsum nolim cum ipsis determinare. Primum suadent rationes ab iis allegatæ, non item secundum. Sed neque solum temporis spatium, quod inter Sancti ad Stabulenses secessum & Agilfridi episcopatum fluxit, evincit, Vitam illam sub Agilfrido exaratam non fuisse a Godeschalco; cum istud tantum non sit, quin Godeschalcus jam senex tum potuerit scribere, quæ olim junior a Theodoëno sene audierat; si hic quoque juvenis fuerit, quando cum sancto Episcopo suo exsulavit, & ad senectutem pariter pertigerit.

[6] Alterum dubium movet Coïntius in Annalibus Francorum ad annum Christi 636, [neque anonymum tantum expolivisse,] num. 10, ubi affirmare non dubitat, biographum illum, qui multa ex Theodoëno se didicisse ait, anonymum esse, omnium, qui de S. Lamberti gestis scripserunt, antiquissimum. Deinde huic ætate proximum statuit Godeschalcum diaconum sub laudato Agilfrido, qui priorem authorem, ut ex utriusque, inquit, collatione constat, legit expolivitque. Primi autem scriptoris anonymi Opusculum per fragmenta publicatum esse asserit a Chesneo tom. 1 Scriptorum Historiæ Franciæ; Godeschalcum vero ab Henrico Canisio, tom. 2 Lectionum antiquarum, & Joanne Chapeavillo tom. 1 de Gestis pontif. Tungrens. &c. Canisius, inquit, tomo 2. Antiquæ lectionis Godeschalcum publicavit, ratus illum ipsum esse, quem Godeschalcus præ manibus habuit; errorem ostendit Godeschalcus, editus a Chapeavillo. Coïntio favent, quæ de tempore scriptæ Vitæ & Agilfridi episcopatu supra diximus, nec satis conciliari posse observavimus.

[7] Verumtamen malo ego memoratam Vitam cum Anselmo ceterisque omnibus Godeschalco tamquam primo auctori adscribere; [ut perperam censuit Cointius.] licet idem Anselmus in assignando, quo ille scripserit tempore, hallucinatus sit. Quod autem fragmenta a Chesneo edita variis in locis phrasi discrepent ab aliis per Canisium, & Chapeavillum vulgatis, nihil plane evincit: id enim etiam in aliis Sanctorum Vitis frequenter accidit, ex describentium scilicet vel incuria vel licentia, qua solœcismos & male tortas periodos, ne lectori tædio sint, corrigendas arbitrantur. Id autem in Vita per Godeschalcum scripta locum præcipue habere potuit. Etenim non tam emendate eam exaratam fuisse, quam Canisius & Chapeavillus edidit, liquet ex Sigeberto Gemblacensi, qui in Vita danda num. 63 de ejusdem autographo ita loquitur: Vitam S. Lantberti … licet pro simplicitate sensus multis barbarismi & stylocismi vitiis (Godeschalcus) expresserit, eam tamen totam ad honorem sancti Martyris ipse aurigraphus aureis litteris scripsit.

[8] Ex hactenus dictis collige, Godeschalcum tam tempore, [Godeschalci auctoritas & fides.] quam loco satis vicinum fuisse S. Lamberto, nec alia ipsi defuisse adjumenta, ut ipsius Vitam recte veraciterque conscriberet. Sed licet gesta ejusdem perspecta habere potuerit, pauca tamen ex multis exponere curavit, generalibus encomiis Sancto suo exornando magis, quam factis sigillatim explicandis intentus. Quæ tamen ex iis recensuit, ea velut a veraci, idoneoque scriptore tradita, in pretio semper habita fuerunt, habenturque hodiedum, si causam martyrii, quam ipse tradit, excipias; quæ quia nonnullis minus illustris, quam vellent, videbatur, post duo secula displicere cœpit, deinde in dubium revocari, tandemque velut ex timore ficta rejici: an recte, suo loco videbimus. Sane Stephano, qui initio seculi X Leodiensis episcopus creatus est, in ea Vita nihil præter stylum displicuit, ut mox constabit. Utriusque auctoris etiam seculo XII adolescente maximam apud Leodienses auctoritatem fuisse, asserit Nicolaus, num. 2 relatus. Godeschalcum a veracitate (excepta tamen causa martyrii) pariter laudat Sigebertus Gemblacensis in Vita danda num. 63. Nunc ad ceteros biographos progredior.

[9] [Secundus biographus Stephanus, cur] Secundum Vitæ S. Lamberti scriptorem diximus Stephanum episcopum Leodiensem, cujus elogium exstat tom. 6 Historiæ litterariæ Franciæ, a pag. 168, ubi ex antiquorum testimoniis etiam ab eruditione & eloquentia laudatur. Ipse se in Epistola dedicatoria Vitæ prævia sic indicat: Domino patri Herimanno archipræsuli Stephanus humilis Tungrorum episcopus. Præfuit autem Tungrorum, id est, Leodiensi ecclesiæ ab anno 903 usque ad 920, prout cum laudati Historiæ litterariæ, tum Galliæ Christianæ scriptores tom. 3, col. 836 & sequenti affirmant. Eodem tempore Coloniensi archiepiscopatu functus est Herimannus, ut in Opere postremo col. 643 & sequenti videre licet. Scribendi causam Stephanus ipse his verbis exponit: A quibusdam nobiscum agentibus festum S. Lantberti, qui litteraria videbantur sibimet scientia præditi, non minimum sumus despectuosis risuum injuriis lacessiti; quandoquidem priscorum haudquaquam cato eloquio edita legebatur apud nos præfati Patris Vita & Passio, atque nulla propria Officiorum cantabatur modulatio.

[10] [& quomodo scripserit] Displicuit itaque nonnullis seculo decimo ineunte Godeschalci rudis stylus, quorum uti & aliorum precibus ut faceret satis Stephanus episcopus, profitetur se vetustam S. Lamberti Vitam stylo præpollentioris ingenii compsisse, subnexuisseque musicæ artis ratione authentica … cum antiphonis responsoria nova, in quibus ordini lectionum respondet series tonorum. Verum utut ipsius eruditio vel eloquentia ab antiquis laudata fuerit, rudi sane sermone propositum suum exsecutus [Col. 00519F] est, nec aliam fere laudem hac in parte meritus, quam religionis & sinceritatis, qua & S. Lamberti gloriam in terris augere studuit, & primum biographum fideliter interpretatus est. Exstat totum Opus hoc in membranaceo codice, cujus characteres a Stephani seculo non abhorrent, quique fuit olim Cornelii Duyn, nunc Musei nostri, notaturque P. Ms. 16. Ac primo quidem habetur proœmium, deinde Vita in novem lectiones partita. Sequuntur Antiphonæ & Responsoria pro Vesperis, Matutino & Laudibus, vetustis notis musicis inscripta. Subduntur antiqua Miracula, Euangelium & homiliæ. Porro Miraculorum scriptor manifestat, se sub Francone & Stephano episcopis, id est, seculo IX & X vixisse.

[11] [Huic synchronus anonymus poëta fuit.] In eodem codice pone sequitur Vita ejusdem Sancti metrica, versu heroico scripta, auctore quidem anonymo, sed quem Stephani tempore jussuque scripsisse constat ex postremis Operis versibus, qui sunt hujusmodi:

Pontifici Stephano sit laus & gloria sacro,
Cujus præcepto dicta hæc sunt fulgida metro,
Nominis & claram carpat de voce coronam.

Porro unum dumtaxat Stephanum, eum scilicet, de quo mox egimus, in Leodiensium episcoporum catalogo reperio. Videtur autem poëta iste eodem tempore scripsisse, quo scripsit Stephanus: cum enim hic varios versus vitæ prosaicæ ex proprio ingenio suo intexuerit, in fine vero ejusdem Vitæ decem omnino versus, omnesque antiphonas, una tantum excepta, ad Nocturnos & Laudes ex laudato poëta mutuatus sit, verisimile est, Vitam illam metricam perfectam & Stephano traditam esse, dum hic prosaïcam pene absolverat, nec adhuc Officium ordinaverat. Divisum id Opus est in quadraginta capita, quorum tituli præmittuntur in fronte. Initium tale est:

Pagani ritus coluerunt templa deorum.

Et statueram equidem poëma hoc, quantum scio, adhuc ineditum, vulgare; sed quia mutilum reperi, parte scilicet posteriori capitis 40, capitibus 41, 42, 43, & priori parte capitis 44, ejusdem lacinias Commentario dumtaxat inseram, ne totum pereat.

[12] De Anselmo, quem quarto loco nominavimus, quique paulo post medium seculi XI scripsit, [Post hos Anselmus, auctus ab Ægidio. Sigebertus] consuli potest Commentarius prævius ad Acta S. Theodardi § 1, num. 5 & 6, tom. 2 Septembris, pag. 581. Hujus Opus multis additionibus seculo XIII auxit Ægidius de Leodio, Aureæ-Vallis monachus, quas una cum Anselmo editas habes apud Chapeavillum jam alias laudatum. Aliud ejusdem exemplar sine Ægidii additionibus vulgaverunt Martenius & Durandus ex vetusto codice monasterii Andaginensis, tom. 4 Collect. ampliss., a col. 843. Post Anselmum ætate sequitur Sigebertus monachus Gemblacensis in Brabantia, qui in fine seculi XI & initio XII floruit. Hic in libro de Illustribus Ecclesiæ scriptoribus cap. ultimo sua etiam Opera recensens, ad propositum nostrum hæc ait: Vitam quoque S. Lamberti cum in primis urbane meliorassem, postea rogatu Henrici, archidiaconi & decani ecclesiæ S. Lamberti, defloravi comparationibus antiquorum juxta consequentiam rerum. Quamvis priorem, utpote simplicem, quidam magis amplectantur, & curiosius transcribant: est enim sensu apertior & verbis clarior.

[13] Vitæ secundo loco ab eo scriptæ, hactenus ineditæ, [duas Vitas scripsit, quarum una Reinero] exemplar habeo ex collegio nostro Lovaniensi, cujus prima pars descripta notatur ex secunda parte Hagiologii Brabantinorum, collati cum Ms. Rubeæ Vallis, ex quo etiam secunda pars alio charactere est addita. Titulus ei præfixus hic est: Vita & passio sancti Lantberti episcopi secundum Sigebertum Gemblacensem. Ex allegatis autem Sigeberti verbis dubitare amplius nequeo, quin Vita nomine Reineri vel Reneri, monachi ad S. Laurentium prope Leodium edita a Chapeavillo, Reineri non sit, sed ejusdem Sigeberti, primo scilicet loco ab ipso conscripta & laudata. Ratio manifesta est, quod præter insertas variis locis comparationes ex veteri Testamento potissimum depromptas, unumque S. Lamberti in pueritia miraculum, cetera omnia in utraque Vita tam similia sint, ut non nisi paucis vocibus hinc & inde discrepent. Hæc vero discrepantia ipsi Sigeberto tribui potest, qui dum dictas comparationes priori Vitæ intexeret, unicum istud miraculum postea cognitum, ceteris adjungere, & aliquot phrases, ut fieri assolet, immutare facile potuit.

[14] Possem id adductis ex utraque Vita textibus hic demonstrare; sed ne longior sim, malo lectorem ad Vitam edendam cum edita a Chapeavillo conferendam remittere. Addo tamen alterum argumentum, [perperam tribuitur. Nicolaus seculo XII scripsit:] ipsius scilicet Reineri silentium, qui cum lib. 2 de Scriptoribus monasterii sui Opuscula sua, & inter hæc aliquot etiam sanctorum Vitas, sanctique Lamberti Triumphale Bulonicum recenseat, de ejusdem Vita ne verbo quidem meminit. Exstat autem Opusculum illud de memoratis Scriptoribus apud Bernardum Pez tom. 4 Thesauri anecdotorum, parte 3, col. 19 & sequentibus. Eodem, quo Reinerus, seculo XII floruit Nicolaus, inter Sancti biographos a me ultimo loco recensitus, qui in Epistola dedicatoria Vitæ seipsum his verbis manifestat: Dilecto in Christo & vere diligendo domino suo Wederico, Letiensis ecclesiæ venerabili abbati, Nicolaus ecclesiæ S. Mariæ sanctique Lamberti, quæ est in Leodio, canonicorum & diaconorum ultimus, salutem. Wedericum hunc Lætiensi in Hannonia abbatiæ, vulgo Liessies dictæ, præfuisse ab anno 1124 usque ad 1147, scribunt Galliæ Christianæ auctores tom. 3, col. 124; unde licet tempus scriptæ Vitæ colligere.

[15] [exponitur, cur scripserit,] Quid porro illum ad scribendum impulerit, ipse similiter ibidem sic exponit: Quidam ex dominis & prioribus nostris parvitatem meam sæpius sunt exhortati, quatenus digniorem passionis causam beati Viri, & gesta ejus vetustate jam obruta, diligenter pervestigarem, & conscribendo tanquam in lucem retraherem… Assumpsi hoc opus plenum laboris & sollicitudinis; quia nihil penitus ex hoc inveniri poterat in libris eorum, qui prius Vitam & martyrium B. Lamberti conscripserunt, quibus etiam apud nos maximam authoritatem non levis, sed venerabilis sanxit antiquitas. Deinde primos biographos Godeschalcum & Stephanum nominat, de iisque sic prosequitur: Qui cum de vita & sanctissima conversatione ejus quædam magnifice satis disseruerint, mirandum valde est, cur gloriosam & tanto Sacerdote dignam martyrii ejus causam silentio præterierint, scribentes ea, quæ & gloriam videntur obscurare Martyris, & subsannandi occasionem præbere calumniatoribus & incredulis.

[16] [& quibus usus sit monumentis.] Habes hic, lector, Vitam cudendi causam, Sancti videlicet martyrium, a primis biographis, quorum primus æqualis aut suppar fuit, non recte, ut nonnulli quidem putabant, aut certe minus, quam vellent, honorifice expositum. Quos autem ipse Nicolaus post quatuor & ultra a S. Lamberti martyrio elapsa secula pro nova Vita cudenda auctores adhibuerit, deinde enumerans, ait: Hæc equidem partim ex gestis regum Francorum, partim ex Chronicis Reginonis Pruniacensis abbatis, & Sigeberti venerabilis monachi de cœnobio Gemblacensi, partim ex epistolis diversorum episcoporum, partim ex Vita B. Landoaldi presbyteri, seu S. Landradæ virginis, partim ex relatione majorum & scriptis virorum fidelium excerpere curavi, & in libelli formam seriemque redegi. Hactenus Nicolaus, cujus verba prolixius hic danda censui propter memoratam de martyrii causa controversiam § 9 & sequentibus discutiendam.

[17] [Vitæ quatuor unde] Ex hactenus memoratis Vitis edemus quatuor. Primam auctore Godeschalco, cujus exemplar habemus in antiquo codice Ms. Musei nostri, quo ad editionem certe uterer, nisi multitudo mendorum, quæ lectionem non modo ingratam, verum etiam frequenter vix intelligibilem faciunt, & amanuensi maxima ex parte adscribenda sunt, me deterruisset. Hinc cogor Mabillonii editionem sequi, quam ipse Seculo 3 Benedictino, parte 1, a pag. 69 ex editis a Chapeavillo, Henrico Canisio & Mss. curavit. Neque tamen codicem nostrum negligam, sed ex eo Mabillonianam editionem aliquoties corrigam, monito lectore, ubi operæ pretium fuerit. Librum autem miraculorum & translationis, quem ipse a Vita separavit, sub uno eodemque titulo annectam; quamvis enim etiam in codice nostro hæc ab illo separetur per solitam clausulam: Eplic̄. Vita vel obitus sc̄i Landeberti episcopi, qui passus est XV Kl. Octob., sine novo tamen titulo mox subditur de miraculis ac translatione: Post hæc in præfata villa &c.

[18] Et consentit Mabillonius, hæc ejusdem, cujus Vita est, [& quare edendæ.] auctoris esse: quia & stylus convenit, & Vitæ auctor promiserat, se sancti Episcopi martyris Vitam & virtutes scripturum, & in fine de miraculis & translatione rursum ait, se pauca … de Vita & de virtutibus, id est, miraculis, ejus narrasse. In codice nostro in calce Opusculi additur excusatio scriptoris, de humili stylo suo veniam petentis; sed ea ipsa excusatio tam barbari sermonis est, ut, licet alias ineditam, referre pigeat. Post Godeschalcum edam Stephanum ex codice num. 10 laudato, & ubi alicujus momenti discrimen ab editione Chapeavilleana occurret, lectorem in Annotatis monebo. Antiqua tamen Miracula, quæ in eodem codice nostro recensentur, quia admodum prolixas & tetricas observationes, quæ ad historiam minime spectant, fere continent, hisce præcisis, Commentario inseram. Tertio loco subjiciam Sigebertum, hactenus ineditum, ex Ms., quod num. 13 indicavi. Addam denique & Nicolaum ex recensione Joannis Chapeavilli tom. 1 de Gestis pontificum Tungrensium &c., a pag. 317. Visum autem est omnes hasce quatuor Vitas excudere, tum quod aliæ plura aliis contineant, tum ut varie sentientes de causa martyrii S. Lamberti, quibus auctoribus nitantur, perspiciant. De Anselmo & Ægidio nonnumquam in Commentario etiam agemus.

§ II. Sancti patria & illustres parentes, nomen & baptismus: fabulæ de ejusdem nutrice.

[Sanctus nascitur Trajecti ad Mosam] Trajectum, quod nunc insignis Belgii civitas est, in ripa Mosæ fluvii sita, S. Lamberto nostro patriam obtigisse, Godeschalcus, & qui post ipsum scripsere, biographi omnes tradiderunt. Illustres quoque tam generis nobilitate & opibus, quam religione Christiana ejusdem parentes fuisse, iidem consentiunt. Gloriosus igitur vir Landebertus pontifex, inquit Godeschalcus, oppido Trejectinse oriundus fuit & alitus ex parentibus locupletibus secundum sæculi dignitatem inter præsides venerandis & longa prosapia Christianis. Consonat Stephanus his verbis: Landbertus … insigni ex prosapia Trejectensi vico extitit oriundus. Sed & parentes ejus Christianissimos appellat. Similiter poëta anonymus cecinit:

Juxta cor proprium Pastorem quærere justum
Disposuit Dominus, plebis miserando labores,
Urbe Trijectensi faciens hunc corpore nasci
Germine, sublimi quod nobilitate vigebat.

Consentit pariter Anselmus apud Chapeavillum, a quo ex nobilissima tunc temporis Trajectensium stirpe natus dicitur. Sed licet hi omnes S. Lamberti parentes a nobilitate celebrent, nullus tamen eorum nomina prodit.

[20] [ex parentibus illustribus & piis,] At vero Sigebertus, aliique posteriores, patrem ejus Aprum, matrem Herisplindem dictos esse affirmant. Sigebertum, qui de iisdem præclare loquitur in Vita, audiamus. Lantbertus … insigni ex prosapia Trajectensis oppidi vico extitit oriundus, & bonis ac religiosis parentibus natus… Hanc generis claritatem, ad se de longinquo derivatam, pater & mater ipsius illustrabant de proximo. Matrem ejus, inter Francorum nobiles prænobilem, accepit a patribus posteritas, vocatam fuisse Herisplindem. Pater vero Aper nominatus, cum esset de primo ordine senatorum, qui vocantur viri illustres, & qui in curia regis anteponuntur secundo & tertio ordini senatorum, qui vocantur viri respectabiles & viri clarissimi, inter ipsos primos excellebat. Hisce consona habet Nicolaus canonicus, Lambertus, inquiens, … insigni ex prosapia in Trajecto extitit oriundus, qui est supra Mosam fluvium grandis vicus, non longe a dirutis urbis Tungrorum mœnibus.

[21] Pater ejus Aper, vir illustris, hæreditariam a majoribus suis sibi relictam comitatus illic strenue gubernabat dignitatem. [Apro & Herisplinde.] Mater vero, Herisplendis nomine, claritatem nobilitatis moribus exornabat pudicitiæ & honestatis. Prætereo Ægidium, qui simillima habet in Additionibus ad Anselmum, patremque Sancti Aprum, matrem Hysplindem & Herysplendem vocat. Hæc porro generis nobilitas & parentum religiosa pietas optime congruunt cum iis, quæ de sancti Pueri educatione, ceterisque ad ipsum spectantibus, iidem scriptores deinde enarrant. Paternam ædem, in qua natus est Sanctus, nescio, quæ obscura traditio partem facit collegii nostri Trajectensis ad Mosam, quæ etiam hodiedum domus S. Lamberti vocatur, & in quodam cubiculo habet ejusdem Sancti statuam seu hermam cum inscriptione, quæ ipsum ibidem olim natum, ejusdemque ædis ex herede patronum affirmat.

[22] [Probabilius natus est] Annum, quo primam lucem Sanctus aspexit, certum determinare non possumus, nec tamen etiam ab eo multum aberrare, si veræ sint notæ chronologicæ, quas Sigebertus & Nicolaus in Vita apposuerunt. Horum prior de tempore ejus natali in Vita edenda num. 2 sic habet: Regnum autem Francorum tunc temporis regebat post Lotharium medianum filius ejus Dagobertus, qui regnans in Neustria, regnum Austrasiorum filio suo Sigiberto commiserat, & qui adhuc puero tutores dederat Cunibertum Coloniensem episcopum, & Majorem-domus Pipinum I, patrem sanctarum Gertrudis & Beggæ. Nicolaus quoque in Vita num. 5 ita ait: Eo tempore Eraclius post Focam Romani fastigium adeptus erat imperii; eam vero partem regni Francorum, quæ Austria dicitur, Dagoberti regis filius Sigebertus, admodum juvenis prudenter sub patre gubernabat per Cunibertum Coloniensem episcopum, & Majorem-domus Pipinum primum. Observat autem Coïntius ad annum Christi 633, num. 2, Pippinum ab eis perperam nominari, totamque regni Austrasiæ administrationem fuisse penes Cunibertum & Adelgisum, vel Adalgiselum ducem, qui vices Pippini Majoris-domus expleret. Adelgisum ducem cum Cuniberto juniori regi tutorem etiam attribuit idem Sigebertus in Vita ejusdem S. Sigeberti tom. 1 Februarii pag. 228, cap. 3; verum hæc quæstio ad propositum nostrum non facit.

[23] Secundum hæc S. Lamberti nativitas inter annos Christi 633 & 638 reponenda est. Anno quippe 633 ex sententia jam recepta S. Sigebertus cum prædictis tutoribus regno Austrasiæ a patre donatus est; [inter annos 633 & 638.] anno vero 638 idem Dagobertus obiit: constatque, annos, qui inter utramque epocham effluxerunt, cum Mauricii imperio concurrisse. Hinc Coïntius S. Lamberti ortum ad annum Christi 636 referendum censuit, Hisce, inquiens, temporibus natus est S. Lambertus. Porro ut manifestum est, ex productis Sigeberti & Nicolai verbis certum annum excudi non posse, ita unum ex iis, qui inter Sigeberti apud Austrasios regni initium, Dagobertique mortem intercesserunt, Sancto nostro natalem fuisse, facile credidero; quia in hac sententia Sanctus idoneæ ad episcopatum ætatis fuerit, dum ad eum anno 669 vel sequenti promotus est, ut § 4 dicemus; neque æliunde quid obstat, quod suadeat contrarium.

[24] Nomen Sancti varie scribi supra jam insinuavi. Antiquiores eum Landebertum, Landibertum & Lantbertum dixerunt; [Nomen ejus varie scriptum: non fuit baptizatus] nunc Lambertus solet appellari, atque ita jam ab aliquot seculis appellatus est. Anonymus poëta Landbertum scripsit, & de hujus nominis etymo ita cecinit:

Quem tunc felices Puerum voluere parentes
Landbertum dici; præsaga voce futuri
Dicimus hoc factum, patriæ defensor ut esset,
Linguæ barbaricæ sat præsignante figura.

Allusit scilicet ad voces Belgicas Land & Berd, quarum prima regionem, altera asserem significat; quasi sanctus Puer sic dictus fuisset, quod patriæ suæ velut contra hostes repagulum futurus esset. Nunc ad incerta fictitiaque progredior. Sigebertus Gemblacensis in Vita num. 1 scribit, S. Lambertum a S. Remaclo baptizatum, aut certe e sacro fonte susceptum fuisse. Bonis, inquit, ac religiosis parentibus natus, etiam per bonos & religiosos viros in Christo est renatus. Fuit siquidem Remacli, postea episcopi Trajectensis, spiritualis in baptismate filius.

[25] De baptismate hæc etiam intellexit Ægidius Aureæ-Vallis in Additionibus ad Anselmum cap. 5, [a S. Remaclo. Insulsa Ægidii] ubi ait: Qui (pater ejus)…Puerum ex ingenua uxore Hysplinde habuit, illumque ad baptizandum Viro Dei Remaclo tradidit, ejusque in baptismate spiritualis existens pater, nomen Lambertus ei imposuit. Hæc ipsi; sed ne probabiliter quidem. Sanctus enim Remaclus eo annorum spatio, intra quod Lambertum secundum ipsius Sigeberti dicta probabilius natum esse diximus, in Neustria adhuc agebat, nec nisi post in Austrasiam evocatus est, ut patet ex Commentario prævio ad ejusdem Vitam tom. 1 Septembris, pag. 673, § 3. Multo minus persuaderi mihi patiar insulsam fabulam, quam idem Ægidius ibidem refert in hunc modum: Dicitur etiam, quod eadem (Sancti) nutrix vocabatur Lina nomine, & quod nata fuisset cæca, filia cujusdam viduæ nobilis Francorum genere.

[26] Quæ monita fuit visione angelica, ut ad domum comitis Apri in Trajecto accederet, [de ejus nutrice fabula] quia de sua uxore Herysplende filium eodem tempore esset habiturus, quem cum suscepisset, & suas mammillas virgineas suxisset, ex ipso lacte virgineo defluenti suos oculos perungeret, & lumen suorum oculorum, sicut Montanus monachus in ortu B. Remigii de lacte Ciliniæ anus decrepitæ, reciperet. Quo cum virgo Lina pervenisset, & ut edocta erat, implesset, statim lumen suorum oculorum recepit, & deinceps infantem Lambertum suo lacte virgineo nutrire meruit. Quis sine stomacho ferat hujusmodi fabulatoris ineptias, quibus nutricem virginem sancto Puero non erubuit comparare, scilicet ut hunc pro castitate cæsum esse melius persuaderet. De S. Remigio Remensi episcopo agendum erit ad diem 1 Octobris: consuli interim potest tomus 1 Maji, pag. 25 & 26, ubi de sancto illo Montano actum est. Verum ex isto Montani facto figmentum suum persuadere frustra nititur Ægidius, cum Montanus oblitis oculis lacte Ciliniæ, vetulæ quidem, sed tamen matris S. Remigii, quem ipsa lactabat, visum recepisse dicatur; Ægidius autem longe alia fingat.

[27] [rejicitur. Altera ejusdem narratio] Fiseno tamen placuit tam in Historia, quam in Floribus ecclesiæ Leodiensis fabulam istam sine censura referre. Magis etiam miror, illam S. Lamberti nutricem a quodam anonymo seculi XV apud Chapeavillum tom. 3, pag. 225 sanctam virginem Madalbertam dici, dum ibidem in Historia solemnis ostensionis reliquiarum Leodiensium ait: Pro quarta vice (ostensum fuit) feretrum S. Magdalbertæ virginis, nutricis & gubernatricis S. Lamberti in pueritia sua &c. Hujus castissimæ virginis Acta illustrata habes in Opere nostro ad diem VII Septembris; sed tam procul abest, ut in hisce simile quid occurrat, ut potius ex iisdem contrarium evincatur. Ex hisce collige, quantum fidei mereatur aliud prodigium, quod idem Ægidius de S. Lamberto, dum ejusdem nutricis curæ infantulus commissus esset, contigisse ibidem memorat verbis, quæ subdo. Deus autem omnipotens, ait Ægidius, qui linguas infantium facit disertas, cui nihil est impossibile, ipse Lamberti infantiam pio & miro insignivit miraculo; qualis quoque vel quantus erga matres debeat esse filiorum affectus, per eum patenter exprimit.

[28] [de sancto Infante prodigiose loquente] Cum diebus jejuniorum mater pueri Lamberti ex more vellet loca Sanctorum circuire, quam humilius potuit, nutricem Infantis, sibi & suis familiarem, in secreto monuit; & ut panem subcinericium diei congruentem in reditu suo pararet, indixit; superaddens, ut erga Infantem adhuc in cunis vagientem lege nutricis pervigilaret. Ad manifestandum igitur imposterum B. Lamberti sanctitatem & nutrix præceptum dominæ obliviscendo neglexit, & domina, orationibus expletis, reditum maturavit. In ipso ergo reditus articulo Infans, cui ætas usum loquendi penitus negabat, ad nutricem in hæc verba dixit: Mater mea, o pia nutrix, jam fere pulsat ad ostium; vide, si ex ejus jussu paratum habes panem subcinericium. Nutrix igitur, quia præter se & Infantem cuncti aberant, quis esset, qui ita loqueretur, mirari & circumspicere cœpit; cum ecce Infans eadem ingeminando verba, ad nutricem aperte loqui cœpit.

[29] [antiquioribus biographis ignota.] Mox ergo domina adveniente, nutrix stupefacta ex miraculo, se ream ex suo neglectu apud dominam reddidit, & quomodo Infans apertis verbis eam de præparando pane admonuisset, veraciter aperuit. Divina potentia, quæ ob notam incredulitatis erga cælestem nuncium os Zachariæ ad tempus clausit, ipsa simili ordine os infantis Lamberti mirifice aperuit ante tempus, qui exemplo filii ejus Joannis, principis adulterium suo loco erat reprehensurus, & inde palmam martyrii adepturus. Hactenus Ægidius, ad cujus dicta sic præfatur Fisenus lib. 3 Hist., num. 14: Dabit, quam voluerit, fidem lector. Facti una testis est puella. Ego vero etsi divinæ Omnipotentiæ nihil omnino impossibile esse agnoscam, prodigium istud reipsa contigisse non facile credam, non quod facti una testis puella sit, sed quod omnibus antiquioribus biographis de eodem silentibus, solus Ægidius, qui nutricem illam virginem insulse commentus est, minime idoneus sit ad illud persuadendum.

§ III. Sancti Pueri educatio: an sub S. Landoaldo? Ejusdem institutio sub S. Theodardo: hujus corpus ab illo Legiam allatum.

[Sanctus Puer instituitur; an a S. Landoaldo,] Religiosos Sancti parentes sedulo curasse, ut magnæ spei Puer humanis æque ac divinis litteris & præceptis pro sui generis claritudine excoleretur, Godeschalcus & Stephanus diserte docent in Vita. Horum primus num. 2 sic habet: Cum vidisset pater ejus tantam industriam Filii, & a cunctis dilectum, exsultabat & gratias agebat Deo, lætabatur in gaudio pro eo, quod decoratam videbat Prolem. A prima fere ætate tradidit eum ad viros sapientes & historicos sacris litteris edocendum. Ille vero cum magno studio officio usus assiduo adhæsit, & velociter ipsum consummavit. Similia habet, ut dixi, Stephanus, quo etiam teste, adhuc puer instructus… divinis dogmatibus, & ubertim vigoratus monasticis sanctionibus fuit; sed neuter eorum præceptores illos nominat. Unum tamen ex illis fuisse S. Landoaldum archipresbyterum, primus, quem quidem viderim, tradidit Nodgerus, seculi X & XI episcopus Leodiensis; vel qui ejus jussu scripsit ejusdem S. Landoaldi Vitam, apud nos ad diem XIX Martii editam. In hac enim non modo de pia S. Lamberti per Landoaldum institutione fit mentio, verum etiam duo insignia miracula referuntur, quæ sanctum Discipulum non parum commendant.

[31] Refertur, inquit ibidem biographus cap. 1, [cum quo fontem elicuisse] idem B. Landoaldus specialem patronum nostrum, sanctum scilicet Lambertum, prima pueritia nutrivisse, propter quod & illustris vir Aper, ejusdem Pueri pater, prædium vocabulo Wintershovum, super Archa fluvium positum, eidem ad inhabitandum, & ecclesiam construendam, perpetuo jure concessit, & eumdem Puerum divinis dogmatibus imbuendum cum eo manere constituit. Ubi dum artifices operi insistunt, & aquam, utpote de paludibus turbidam, fastidiunt; B. Landoaldus cum puero Lamberto, invocato Christi nomine, cum crucis protensione fontem limpidissimum baculi impressione omnium usibus fecit ebullire, qui fidem dictis præbet usque hodie. Alio item tempore cum usui necessario ignis deesse videretur, accitus a sancto viro Puer, ignem inferre jubetur. Cœpit idem imperio reniti, & cur statim jubenti non satisfecerit, palam fateri. Vas, inquit, domine, quo ignis opportune importetur, deesse vides; & quo hunc modo inferri jubes? Promptus quidem tibi obtemperare mihi est animus; sed ut votis tuis contraire videar, ipse vasis cogit defectus.

[32] At pius pater, ubi hæsitantis Pueri animum persensit; [& prunas ardentes in veste illæsa] Placetne, inquit, fili, paternæ jussioni moram fieri, cum ea, qua tegeris, veste ignis satis commode queat inferri? Qua Puer motus increpatione, cum præterea obedientiæ exemplo cogeretur, imperio patris sane obtemperat, paulloque progressus, ignem requirere properat. Quo tandem invento, nihil adesse videns, quocum opportunius ferret, gremium prunis ardentibus laxat, easque nihil cunctatus, infra collocat, & ita veste illæsa ad patrem usque deportat. Tunc vir sanctus novitatem miraculi secum altius considerare, felicisque Pueri meritum perfectorum etiam non dubitat virtutibus comparare; quo quidem ardens elementum naturam suam vel ostendere timuit, vel omnino coactum est occultare. At ubi ad populares aures recens adhuc miraculum accessit, tum omnium ore Puer extollitur, tum etiam res divinitus gesta cum obedientis merito jubentis imperio adscribitur. Itaque ex utriusque sanctitate virtus eadem acta creditur. Operabatur & alia multa per eorum meritum illic Christus miracula, quorum rumore Childericus rex, tunc sedem habens apud Trajectum, tactus compunctione, sumptus necessarios mittebat ei quotidie. Hactenus ille S. Landoaldi biographus.

[33] [ex obedientia ipsi attulisse dicitur:] Eumdem deinde secuti fuere Sigebertus Gemblacensis in Vita S. Lamberti, Nicolaus canonicus, & Ægidius. Inquirendum itaque est, quantum isthæc fidei mereantur. Nodgerus, vel ejus nomine biographus Harigerus, in eadem Vita S. Landoaldi loco citato, cap. 2, unde sua hauserit, his verbis indicavit: Huic repositioni (corporum SS. Landoaldi & sociorum, a S. Floreberto Leodiensi episcopo factæ) interfuit quidam Frangerus, homo nostra ætate senissimus, qui & ante infestationem paganorum novem annis villæ ejusdem (Wentershovi) extiterat procurator & villicus: Hildebrandus quoque presbyter, quem propria manu ante paucos annos tumulavit Sarabertus æque presbyter, hujus notitiæ relator fidelissimus, qui & hæc, quæ præmisimus, ab eodem Frangero commemorabat, multis attestantibus, se audisse, & libellum de vita eorum pariter vidisse, (quem quia antiquaria manu commemorat scriptum, & a stillicidio ceræ pene infusum, lectorem ejus non ignoramus fuisse perrarum;) at vero, quæ hactenus paucis perstrinximus verbis, illinc se delibasse, nuperrime vero incursione Hungrorum (post medium seculi X) propter incuriam custodum cum aliis rebus eumdem libellum deflagrasse.

[34] [quod utrumque non satis certum esse,] Ex hisce habemus, exstitisse quondam alteram SS. Landoaldi, sociorumque ejus Vitam, Nodgero Harigeroque multo antiquiorem, quippe quæ sub medium seculi X antiquaria manu scripta legebatur, ex qua Sarabertus presbyter suas memorias concinnavit, quas Nodgerus vel Harigerus in Vita conscribenda secutus est. Restat igitur, ut videamus, an ista S. Lamberti a Landoaldo institutio ceteræ chronologiæ non repugnet. S. Landoaldum anno Christi 651, a S. Martino I Papa S. Amando socium adjutoremque datum, in Belgium venisse probavit Henschenius noster in Commentario prævio ad Vitam ejusdem S. Amandi die VI Februarii, § 12. Juxta dicta supra num. 22 & seq. S. Lambertus tum annum ætatis 15 circiter agebat, aut etiam jam excesserat adeoque in prima pueritia, ut in S. Landoaldi Vita dicitur, ab eo institui non potuit. Idem hoc ex tempore suscepti ab eo episcopatus confirmatur: nam cum S. Theodardo anno 669 occiso successerit, debuit anno 651 primam pueritiam dudum excessisse, nisi eumdem admodum juvenem illa sacra infula donatum fuisse, sine solido fundamento dicere velimus.

[35] [ex Sancti ætate ab antiquioribus asserta,] Si pueritiam latius accipere velimus pro adolescentia, evanescet quidem proposita difficultas, sed id parum conforme videbitur dictis Godeschalci, qui in Vita num. 2 & 3 asserit, S. Lambertum adhus puerum a magistris suis ad domum paternam rediisse, ibidemque pueritiæ annos excessisse, ac tandem jam adolescentem S. Theodardi disciplinæ traditum esse. Cum autem imbutus fuisset, inquit ibidem, a prudentissimis viris, reversus est ad domum patris sui. Pueritiæ vero annos excedens, ævum adolescentiæ cum industria senectutis gerebat… Eodem tempore oppido Trejectense cathedræ pontificali præsidebat summus pontifex Theodoardus divinæ dispensatione providentiæ. Protinus pater ejus commendavit eum jam supradicto antistiti, divinis dogmatibus & monasticis disciplinis in aula regia erudiendum. Erat enim adolescens sapiens &c. Simillima habet Stephanus, a quo diserte vocatur Puer bonæ indolis, dum ad patrem rediit, & memorabilis adulescens, quando S. Theodardo est commissus.

[36] Verum & hos quoque mitius interpretari oportet, [& tempore aditi episcopatus ostenditur.] tum quod parum verisimile videatur, Sanctum ante exactos pueritiæ annos e magistrorum disciplina domum revocatum fuisse; tum ne idem ille circa annum 670 in episcopatum S. Theodardo successisse dicatur, cui a sex vel septem circiter ante annis vix ephebus, instituendus traditus fuerat. Procedimus hic in communiori eruditorum sententia, ex qua S. Remaclus, S. Theodardi proximus decessor, non ante annum 660 episcopatum abdicavit. Si vero id ante Sigeberti regis mortem, quæ non serius, quam Kalendis Februarii anni 656 contigisse nunc passim creditur, reipsa præstiterit, (ut Limpenus ad diem X Septembris in S. Theodardo, § 3 dubitavit) minor erit in Godeschalci Stephanique dictis difficultas: quia sic aliquot annos citius in S. Theodardi disciplinam potuit transire. Ex hisce omnibus statue, quæ de Sancti institutione sub Landoaldo recensuimus, ut minimum maxime dubiæ fidei esse, nec posse Nodgeri Harigerique auctoritatem nos certos reddere, præsertim cum in eadem Vita etiam alii errores historici occurrant, velut dum Trajectensis episcopatus post abdicationem S. Remacli novem annis vacasse dicitur; cum tamen constet, Remaclo abdicanti Theodardum mox successisse, ut alibi in Opere nostro ostensum est.

[37] Diximus supra, S. Lambertum, postquam optimis magistris usus, [Traditur S. Theodardo episcopo] humanis divinisque præceptis egregie imbutus esset, ad domum paternam rediisse, in eaque commoratum esse, donec S. Theodardo, circa annum 661 ad episcopatum Trajectensem evecto, a pio patre traditus est, divinis dogmatibus & monasticis disciplinis in aula regia erudiendus, ut ait Godeschalcus. Dubitari merito potest, qua ratione S. Lambertus monasticis disciplinis in aula regia erudiendus hic dicatur. Hinc ad ea verba Mabillonius Sec. 3 Benedictino, part. 1, pag. 70 sequentia annotavit: Hic aulæ regiæ nomine ædem episcopalem interpretor. Neque enim verisimile est, Theodoardum, virum sanctum, assidue in aula regis versatum fuisse. Nisi forte quis dicat, Landebertum quidem commendatum Theodoardo, qui eum divinis dogmatibus & monasticis disciplinis in aula regia per abbatem monachosque palatinos erudiri curaverit. At mihi utraque interpretatio displicet: prima quidem, tum quia insolita ea vocis aulæ regiæ pro episcopali domo est usurpatio, tum quia Godeschalcus ipse verbis mox recitandis utrasque ædes satis distinguere videtur. Secunda vero interpretatio Godeschalco etiam minus conformis est, qui Sancto Theodardum ipsum, non alios, magistrum assignat, ut legenti manifestum erit.

[38] Malo itaque Godeschalcum una adjecta vocula & sic exponere, [erudiendus in studiis monasticis] ut velit S. Lambertum Theodardo traditum fuisse, ut ille ab hoc tam monasticis disciplinis (monachus enim in fuerat) in domo episcopali, quam etiam rebus in aula regis tractandis instrueretur. Ut ita sentiam suadet ipse contextus, in quo mox sequitur: Erat enim adolescens sapiens, aspectu amabilis, colloquio affabilis; recta conversatione tam cum pontifice, quam & in domo regia militare cœpit, ita ut omnibus hominibus esset conformis. Quamquam autem Childericus II, de cujus aula hic agitur, & ceteri Austrasiæ reges, sedem suam Metis potissimum haberent, is tamen Trajecti frequenter commoratus fuit, prout Henschenius tam ex diplomatibus ibidem ab eo datis, quam ex Vita S. Landoaldi observavit in Annotatis ad eamdem cap. 2, lit. b; consentitque Coïntius tom. 3 Annal. ad annum Christi 667 num. 33. Nec video Theodardi sanctimoniæ obesse, si is pro ecclesiæ suæ regnique negotiis, & officii causa in regis sui adhuc pene pueri aula Trajectensi frequenter versatus sit, quod & ab aliis sanctis episcopis justis de causis factitatum esse constat.

[39] [& cum eo regiam frequentat.] Eodem, quo nos, modo Godeschalcum intellexit Sigebertus Gemblacensis in Vita num. 7 dicens: Commendatur etiam huic (Theodardo) Lantbertus a suo patre, ut ad ejus exemplar erudiatur, qui in ecclesia & in curia multum videbatur suscipiendus. Constat porro S. Theodardum sub S. Remacli disciplina monachum egisse, antequam episcopatu initiatus est, ideoque potuit sanctum discipulum suum Lambertum monasticis præceptis imbuere & exercere, quantum episcopale munus vivendique ratio permittebat. Stephanus tamen de monasticis disciplinis nil memorans, tantum ait: Huic (S. Theodardo) memorabilis adulescens Lantbertus, nobilitate cluentissimus, forma corporis elegantissimus, commendatur in aula regia educandus; ut velut pretiosus lapis multiplicibus poliretur argumentis, & competens fieret cælestibus ornamentis. Credimus igitur, S. Lambertum tum monachum nequaquam fuisse, licet eorumdem vitam una cum sancto magistro suo Theodardo, quantum per ecclesiastica negotia licebat, imitaretur. Quos autem sub tanto viro progressus fecerit, ejusdem sanctitas & episcopales æque ac monasticæ virtutes postmodum probaverunt.

[40] [Ejusdem S. Theodardi apud Nemetes occisi corpus] Occiso ab impiis apud Nemetes circa annum Christi 668 vel 669 S. Theodardo, ut ad diem X hujus mensis Septembris probatum est, ibidemque honorifice sepulto, S. Lambertus, quod de dilectissimo magistro suo in terris supererat, sacro corpore se suosque privari iniquum ratus, eo advolavit, & post primos irritos conatus tandem impetratum in villa Legia deposuit. Silent quidem de hoc argumento Godeschalcus, Stephanus & poëta anonymus; sed præter ceteros, qui post illos de Sancto nostro scripsere, tractant illud etiam S. Theodardi biographi, quorum lucubrationes editas habes ad mox dictum diem Septembris. Inter hos primo loco editus anonymus pervetustus cap. 2, num. 16 & seqq. sic habet. His itaque gestis, rumor stare loco nesciens, viresque eundo acquirens, ad B. Lamberti, ut liquet, postmodum in episcopio subrogati, notitiam pervenit; occisum scilicet apud Nemetes in Germania Theodardum, ibidemque sepultum miraculis fulsisse. Qui almus Vir scelus horrendum per suspiria longa revolvens, gemitus ex alto ciebat, pulchras genas jam primo flore vernantes oculorum flumine calido perrorabat: & quis a lacrymis temperaretur, qui vultum angelicum tanto mœrore obnubilatum conspiceret?

[41] Ergo quamprimum se ex more eripiens, diu desiderati magistri præsentiam felix feliciter requisivit, [gemino itinererepetit,] quæsitum invenit. Populo refragante, quem toto corde desideravit, minime adipiscens, spem conceptam sibi considerans ademptam, continuo est reversus. Nec mora datur, nec requies. Secundo etiam, parato multo ære, felicioribus auspiciis se appulit ad eumdem locum. Mox venerabilis Viri repentina reditio illius terræ colonos oppido sollicitos reddidit; & quasi avium agmina densatis cuneis ejus præsentiam proceres repetebant; quorum pectora saluberrimis cibans mandatis, placido sic ore profatur: Fratres carissimi & commilitones constantissimi, semper pati, quam facere, præstat injuriam. Corpus patris nostri Theodardi præsulis, jam altera repedatione petitum, nolite negare, quem a nobis sospite vita digressum in confinio vestro rebus humanis constat exemptum. Nolite, quæso, filios proprio privare genitore; cum potius ex præceptis divinis proficuum orbatis solatium impendere debeatis. Sufficiat vobis, quod vestras sanguine terras sacravit. Jam nunc exanime reddite corpus.

[42] His dictis omnium rigor astantium flecti cœpit ad misericordiam; [& translatum sepelit] neque enim ante angelici Viri mellifluam supplicationem quisquam inflexibilis quiverat permanere: & collata sententia, humillime deprecantem statuunt exaudire. Hos igitur Vir Deo devotus, ut eos sibi arctius devinciret, & suo proposito faceret conniventes, loculis opulentissimis, quos secum tulerat, patefactis, non modo argenti xenia cuique virorum ac mulierum parvulorumque, secundum cujusque modulum non distulit erogare; & ut de plurimis sileamus, numquam abstitit, donec virorum quemque, senem & adolescentem, singulorum nummorum, prægnantes vero gemino munere solaretur. Denique omnipotentem Deum, qui sibi felices tribuerat successus, gratificans, omnibus valefaciens, secum corpus beatissimi martyris cum hymnis & laudibus feliciter avexit.

[43] Tum demum sui potitus efficientia, in villa, (hodie Leodio) quam uno ex latere fluminis (Mosæ) unda alluit, [in villa Legia: sed incertum, an id ante,] ubi idem postea successit Episcopus, cineresque proprii corporis, ex hac luce migrando, consecravit, sancto Dei præsuli Theodardo summo cultu libitinam elegit. Hactenus auctor ille anonymus, cui consonant Sigebertus tam in Vita edenda, quam Reneri nomine edita, Nicolaus, Anselmus & Ægidius, quorum tamen duo primi factum referunt quidem, antequam de S. Lamberti episcopatu loquuntur, sed tamen ante eumdem ab illo initum contigisse, expresse non asserunt; alii vero posteriores duo idem illud ipsi jam episcopo, nisi forte prolepsi usi sint, adscribunt. Inter neotericos quoque hac de re non satis convenit: nam Coïntius ad annum Christi 668, num. 13, Bartholomæus Fisen in Historia ecclesiæ Leodiensis lib. 4, num. 2, & Joannes Roberti in Vita S. Lamberti, Gallice versa, & in compendium contracta per Alardum le Roy, cap. 5, utrumque Sancti iter ad Nemetes & translationem corporis ad initia episcopatus ejus referunt; Foullon vero lib. 2, Historiæ Leodiensis cap. 12 episcopatui præmittendum censuit, & pro hac sententia stat major antiquorum auctoritas.

[44] [an post initum episcopatum contigerit.] Si divinare liceat, a vero forsitan non aberrabimus, si S. Lambertum, quod in primo itinere nondum episcopus frustra tentaverat, sacris infulis auctum impetrasse dicamus. Hac ratione facilius apparet, cur sancti magistri sui corpus in villa Legia, quæ modo amplissima civitas Leodium est, potius quam Trajecti, ubi episcoporum sedes erat, tumulaverit; quia scilicet in ea villa prædium quoddam ædesque erant juris proprii episcoporum Trajectensium; aderat & sacellum seu parva ecclesia SS. Cosmæ & Damiani, seculo VI a S. Monulpho erecta. Locum hunc, quia orationi sacræque solitudini aptissimus erat, S. Lamberto præ ceteris dilectum fuisse ait Nicolaus in Vita; ideoque satis verisimile est, ipsum sacras Theodardi exuvias ibi deponere voluisse, ut ad eas, quoties libuisset, securius & quietius precibus vacaret.

§ IV. Electio ejus ad episcopatum Trajectensem, actaque in eo usque ad exsilium.

[Circa annum 670 fit episcopus Trajectensis,] Sancto Theodardo per martyrium, ut diximus, e vivis sublato, sanctus discipulus ejus Lambertus cum summo cleri, plebisque atque optimatum studio, annuente Childerico II Austrasiæ rege, in episcopatum successit: quod cum non diu post ejusdem Theodardi necem contigisse dicatur, ad annum 668 ad finem vergentem referri solet, cujus mense Septembri die X Theodardus interfectus passim creditur. Verumtamen ex iis, quæ apud nos in Commentario prævio ad S. Theodardi Acta, § 3, num. 24 observata sunt, facile potuit anno primum 669 contigisse; quod ob dicenda, § 8 & 10 nobis præplacet. Agebat tum secundum dicta de natali ejus tempore num. 22 & seq. annum ætatis suæ circiter 32; neque enim Ægidio Aureæ-Vallis assentiri possumus sine ullo teste asserenti, ipsum anno ætatis suæ vigesimo primo episcopatum iniisse. Hæc tamen Ægidii opinio etiam placuit Fiseno lib. 4 Historiæ ecclesiæ Leodiensis, num. 1, eamque Bucherius in Chronico episcoporum Trajectensium ad annum Christi 635 & 656 dubie admisit. At Henschenius tom. 1 Februarii in S. Amando pag. 834 num. 91, & Coïntius ad annum Christi 636, num. 9, quibus Foullonus lib. 3 Hist. Leod., cap. 1 proxime accedit, eamdem rectius rejecerunt.

[46] [& ob virtutes Childerico II charus est:] Forsitan Ægidius in hanc opinionem ivit, quia S. Lambertum circa annum 638 natum esse ex Nicolao deduxerat, a quo anno usque ad 659, cui secundum Chronica, ut ait, S. Theodardi martyrium affixit, anni viginti & unus numerantur. Quid sanctus Episcopus primis præsulatus usque ad exsilium suum annis egerit, non explicant Godeschalcus & Stephanus, nisi quod eum munere suo egregie functum dicant, & apud regem Childericum auctoritate & consilio multum valuisse; qua de re anonymus poëta sic etiam cecinit:

Sed cum jam dicta præsul Tedardus ab urbe
Decessit, stimulis terebratus mortis iniquæ,
Orabant proceres constanter & ordo minorum,
Ut sibi Landbertum meruissent sumere sanctum
Pastorem, dignos Domini qui pasceret agnos.
Pontificalis eum quia susceptura nitebat
Cathedra, divino cœpit splendere coturno.
Annuit his votis sublimis jussio regis:
Landbertum sanctum repetitum terque quaterque
Gloria pontificis simul & cathedra recepit.
Quem rex præ reliquis, ut honoris munere dignum,
Tempore, quo vixit, care ac veneranter amavit.

[47] Nicolaus canonicus in Vita num. 16 & 17 ait, [sed non Clodoveo II, cujus diploma] eumdem etiam apud Clodoveum II, Childerici patrem, summa in veneratione pretioque fuisse, laudatque hunc in finem quoddam diploma in ipsius gratiam ab eo datum, in quo ipsum honorificis titulis exornaverit. Verba ejus subjungo: Non immerito familiariter eo utebatur, ejusque se orationibus commendabat, & consilio submittebat Clodoveus rex Francorum; nec quicquam in dispositione regni sui videbatur ei satis validum, quod non erat tanti Viri prudentia & authoritate corroboratum. Quantæ autem existimationis & auctoritatis B. Lambertus apud regem fuerit, manifeste patet; cum eum idem pacificus rex non solum episcopum, sed & patrem & apostolicum virum appellet in eo privilegio, quod promulgavit, ipso sancto Præsule petente, pro immunitate & possessionibus ecclesiæ S. Mariæ perpetuæ Virginis, in cujus nomine & honore eo tempore. Trajecti vigebat post Tungris quædam dignitas pontificalis cathedræ: quod privilegium usque hodie apud nos conservari dubium non est.

[48] Nicolaum secutus est Fisenus lib. 4, num. 6, [perperam laudavit Nicolaus. An Theodorico III,] qui tamen fatetur, memoratum diploma diu frustra a se quæsitum esse; Id vero, inquiens, lectori dedissemus, si magno conquisitum studio usquam potuissemns invenire. Nicolao pariter credidit Foullonus; at de privilegio illo a se reperto non meminit. Nec magis invenit illud Chapeavillus, qui ista Nicolai dicta sine ulla annotatione præteriit. Sed & frustra sane quæsivit Fisenus, cum Clodoveus II juxta receptam chronologiam anno 655 vel 656 mortuus, S. Lamberto, anno 669 vel 670 ad episcopatum primum evecto, istud dare non potuerit. Quam ob rem, si Nicolao credere velimus, aliquod hujusmodi diploma in S. Lamberti gratiam a Clodoveo datum exstitisse, istud non Clodovei II, sed ejusdem nominis III fuisse oportet, qui patri suo Theodorico III seculo VII decrepito in regnum successit.

[49] Admitti pariter non potest, quod Sigebertus Gemblacensis ait in Vita edenda num. 14, [ut ait Sigebertus?] sanctum videlicet Episcopum non minus Theodorico in Neustria, quam Childerico in Austrasia, eodem tempore regnantibus, acceptum fuisse, sic ut horum neuter sine consilio ipsius quidquam in regnis suis decerneret. Id, inquam, admitti non potest; Theodoricus enim nimis exiguo tempore cum majore-domus Ebroïno regnavit in Neustria; neque etiam verisimile est, ipsum Austrasiæ Episcopi consiliis pro regno suo administrando usurum fuisse, etiamsi mox e regno suo deturbatus non fuisset. Quam ob rem, si sanctus Episcopus hujusmodi gratia apud eumdem umquam floruit, id factum oportet, dum is postea monarchia potitus est.

[50] Ex Sancti jam episcopi discipulis una fuisse traditur sancta virgo Landrada, [S. Landradam velasse, & ecclesiam Belisiensem] quæ ab ipso velata, Belisiense puellare monasterium duobus milliaribus a civitate Trajecto, totidemque Tungris in ingressu Taxandriæ sive in Hasbania condidisse, & ejusdem ecclesiam ab eodem dedicari curasse dicitur. Nobilissimæ hujus virginis Vitam illustratam habes apud nos ad diem VIII Julii, scriptam a Theodorico abbate Trudonopolitano, qui seculo XII paucis annis inchoato obiit. Is porro num. 7 Vitæ, postquam narravit structam ab ea in loco divinitus præsignato sanctissimæ Dei Genitrici ecclesiam, ad propositum nostrum sic progreditur: Tunc vero Lambertum episcopum, postea Christi martyrem futurum, evocat (S. Landrada) & pia commonitum familiaritate, qua se ab initio sanctæ animæ obligaverant, novæ suæ & ecclesiæ consecrationem, & reliquiarum impositionem ex voto impetrat. Deinde ait, multas virgines sese ipsius disciplinæ subjecisse, subditque; Hac tali virginum militia, his gymnasiiis in brevi locus adolevit, & in omnis humanitatis crescens annositatem, non, ut prius, a beluis Belua, sed Belisia, hoc est Bene Elysia, vocari cœpit.

[51] [dedicasse videtur circa initia] De hisce nihil meminerunt Godeschalcus & Stephanus: at Sigebertus & Nicolaus Theodoricum secuti sunt, eamque S. Lamberti consiliis ad ista omnia usam esse affirmarunt. Tempus ædificati monasterii, dedicatæque ecclesiæ non indicavit Theodoricus; sed, si Sigeberto in Vita num. 33 credimus, ea Francis Pippino (Heristallo) principante, contigerunt; qui cum primum anno 681 Major-domus Austrasiæ factus, S. Lambertum Stabuleto, ubi inter monachos exsulabat, ad sedem suam reduxerit, eadem non ante præcitatum annum ex Sigeberti sententia possunt reponi. Verumtamen cum ex ipsius S. Landradæ Vita, quæ Sigeberto præluxit, ibidem in Commentario prævio num. 3 ostensum sit, illam circa annum 620 nasci debuisse, maluimus ista ad primos S. Lamberti episcopatus annos referre, ne virginem, ab adolescentia asceticis exercitationibus assuetam, tanto serius monasterium suum inchoasse dicamus. Neque magna hic est Sigeberti auctoritas; qui cum loco citato S. Landradæ obitum, curatamque a S. Lamberto sepulturam, quæ sub Pippino contigerunt, etiam exponat, facile potuit tempora confudisse.

[52] [episcopatus sui. S. Hubertum] Porro memoratam ecclesiæ dedicationem Coïntius ad annum christi 669, num. 6 primis Sancti episcopatus annis pariter innectendam censuit, & scriptores Galliæ Christianæ auctæ tom. 3, col. 995 Belisiensis parthenonis primordia ad annum. 669 retulerunt. Ceterum de eodem monasterio, vulgo Munster-Bilsen nuncupato, plura in Commentario prævio de S. Landrada § 1 reperies. Exstat hodieque, sed in illustrium canonicarum capitulum commutatum est. Idem Nicolaus in Vita duos alios S. Lamberti discipulos memorat, sanctum scilicet Hubertum, postea episcopum, sanctamque Odam viduam, Huberti amitam, quos ob Ebroïni tyrannidem, ex Neustria in Austrasiam concessisse, ait, ibidemque S. Lamberti monitis adeo inflammatos esse, ut eorum alter sancto Magistro suo in episcopatum successerit, altera apud Amanium in sancta viduitate reliquum vitæ exegerit. Quod ad S. Hubertum attinet, Joannes Roberti libellum de Conversione ejusdem edidit anno 1621, ab anonymo conscriptum, in quo idem ille e Neustria in Austrasiam adventus, & institutio sub S. Lamberto adstruitur; sed cum fabulosa illa S. Huberti per Sergium I Papam consecratio ibidem cap. 3 narretur, non potest is magnæ esse auctoritatis.

[53] [ac forte etiam S. Odam instituit.] Verumtamen eumdem S. Lamberti discipulum fuisse, dubitare nos non sinit, alter Huberti biographus synchronus ac familiaris, a Surio editus ad diem III Novembris, qui de eodem ad episcopatum jam evecto hæc ait: Juvabatur namque præfatus Domini famulus non modo Christi exemplis, sed & Prædecessoris sui nuperrimis institutis. Id ipsum adhuc clarius disertisque verbis docet Godeschalcus in Vita S. Lamberti num. 29 dicens: Sanctus autem Hucbertus, qui quondam Landeberti discipulus fuit &c. S. Odam Huberto Neustriam deserenti comitem fuisse prædictus Conversionis auctor cap. 1 scribit his verbis: Adhærebatque illi, quasi comes individua, amita sua Oda, quæ extitit Boggis Aquitanorum ducis recens defuncti vidua. In diœcesi Leodiensi colitur die XXIV Octobris Officio semiduplici, in cujus lectionibus ad secundum Nocturnum similiter dicitur, defuncto viro suo Boggo Aquitanorum duce, in Austrasiæ partes venisse, & una cum Huberto S. Lamberti monitis incitata, sanctioris vitæ genus arripuisse. Multum quoque ibidem laudatur a xenodochiis & ecclesiis erectis, piaque in pauperes & ecclesiæ ministros munificentia, præsertim Amanii prope Hoyum in diœcesi Leodiensi, ubi, ut diximus, vitam sanctissime finivit & colitur: quæ omnia, uti & tempus rerum gestarum, ad diem XXIV Octobris examinanda relinquo.

[54] Sigebertus in Chronico, vel potius interpolator ejus, per Miræum edito, [Non interfuit translationi S. Vedasti,] ad annum Christi 658 scribit, S. Lambertum nostrum inter ceteros episcopos translationi corporis S. Vedasti per S. Autbertum factæ interfuisse, quando S. Audomarus, qui pariter aderat, oculorum lumen, quo orbatus erat, recepit, eoque denuo privari impetravit. Hinc S. Lamberti in præfata translatione præsentiam Massæus in Chronico lib. 13, Miræus in Originibus Benedictinis, cap. 5, Locrius in Chronico Belgico ad annum 687, Malbrancus lib. 4, cap. 1 de Morinis, Fisenus & Foullonus jam alias laudati, velut indubiam tradiderunt. Translationem hanc Henschenius ad diem VI Februarii in S. Vedasto pag. 787, num. 22 anno Christi 667 illigavit, a quo non multum dissensit Coïntius, qui eamdem ad annum 666 retulit, circa quem eam contigisse etiam censuit Mabillonius. Henschenii sententia tamquam vero proxima ad diem IX Septembris in Audomaro pag. 390 denuo admissa est; sic tamen, ut uno alterove anno serius aut citius dicta translatio fieri potuerit.

[55] Jam vero ex supra dictis S. Lambertus non nisi anno 669, [ut asseruit interpolator Sigeberti.] vel 670, episcopatu initiatus est, adeoque secundum Henschenii, Coïntii ac Mabillonii sententiam non potuit S. Vedasti translationi interesse. Sed & ipsum eidem omnino non interfuisse, suadet trium præcipuorum de eadem translatione scriptorum silentium; anonymi scilicet monachi Vedastini, Alcuini & Fulberti, quorum lucubrationes Henschenius ad citatum diem Februarii recensuit, quique, ut recte observavit Coïntius, omnes de S. Audomaro, nullus de S. Lamberto, in iis meminerunt. Nihil quoque de hoc argumento apud S. Lamberti antiquos biographos legere est, ne apud Sigebertum quidem: unde utcumque confirmari potest Miræi sententia, Sigeberti scilicet interpolatori tribuenda esse, quæ de eadem translatione in laudato Chronico leguntur. Henschenii suspicionem, unde in hunc errorem interpolator ille inductus esse videri possit, mox memorabimus.

[56] Is in Vedasto num. 27 Commentarii prævii opinatus est, S. Lambertum episcopum alteri geminæ dedicationi, Hunicurtensis primum ecclesiæ, ac deinde Vedastinæ Atrebati, sub S. Vindiciano, qui Autberto in episcopatum Atrebatensem proximus successit, [Potuit tamen dedicationi ecclesiarum] adesse potuisse. Pro prima laudat Baldericum in Chronico Cameracensi & Atrebatensi, ubi lib. 1, cap. 26 habentur sequentia: Præterea idem præfatus pontifex Vindicianus in vico, qui a sede Cameracense fere VII milibus distans, vocabulum Hunolcurth ab antiquis accepit, monasterium, accersitis secum non paucis coëpiscopis, unaque etiam B. Lantberto Leodecense martyre preciosissimo, ad laudem Dei & venerationem S. Petri consecravit, ibique clericos & sanctimoniales constituit. Monasterium hoc idem est cum Hunicurtensi, quod anno 684 Amalfridus S. Bertino Sithiensi abbati donavit, & de quo in hujus Sancti gestis consuli potest Commentarius prævius tom. 2 Septembris, pag. 575, num. 117 & sequenti.

[57] [Hunicurtensis] Sancti Vindiciani Vitam a Francisco Doresmieux abbate Montis-Eligiani conscriptam edidit Henschenius ad diem XI Martii, in cujus capite 2, num. XI simillima de ejusdem templi dedicatione narrantur. Ipse Henschenius in Commentario prævio initium episcopatus ejusdem Vindiciani anno 676 innexuit ob suam de annis regni Theodorici sententiam, quam deinde in Exegesi præliminari ante tomum III Aprilis num. 18 correxit, monuitque idem illud initium ab anno Christi 670 repetendum esse. Coïntius vero annum 669 assignat, quod exiguum discrimen ad præsentem controversiam nil facit; cum in utriusque sententia S. Lambertus memoratæ dedicationi interesse potuerit, antequam circa annum 674 e sua sede pelleretur. Quo autem anno ea dedicatio facta fuerit, ignoratur. Verum dum Amalfridus monasterium illud anno 684 S. Bertino donavit, jam præerat ibi sanctimonialibus Auriana ejusdem Amalfridi filia, & verisimiliter aliquot annis jam præfuerat, adeoque & templum ibidem fuerat conditum. Hinc facile fieri potest, ut laudata dedicatio ante S. Lamberti exsilium contigerit.

[58] [& Atrebatensis S. Vedasti adfuisse.] Porro ex relatis Balderici verbis suspicatus est Henschenius, S. Lambertum nostrum, ut ad Hunicurtensem, ita & ad Atrebatensem S. Vedasti ecclesiam, quam S. Vindicianus absolverat, dedicandam ab hoc eodem evocatum fuisse. Cumque in hac posteriori dedicatione corpus S. Vedasti denuo elevatum fuerit, hinc ipse factum censuit, ut S. Lambertum priori translationi sub S. Autberto, Vindiciani proximo decessore adstitisse ab aliis creditus sit: quam quidem suspicionem ibidem confirmat, observans, priorem translationem, quæ in Aquicinctino & Orteliano Ms. Chronico Sigeberti S. Autberto recte tribuitur, in Gemblacensi ac Lipsiano tribui Vindiciano. Verum hæc Henschenii suspicio vel conjectura tantum est, ex qua nihil certi statui potest, eoque minus potest, quod annus etiam postremæ dedicationis aliunde non innotuerit.

§ V. Sancti Episcopi e sede sua expulsio, intruso Faramundo: secessus Stabuletum, & illustre obedientiæ & tolerantiæ exemplum.

[Cæso Childerico, Sanctus e sede sua pellitur,] Interea dum sanctus Episcopus gregi suo sedulo invigilaret, cæso Childerico rege, immutata est regni facies, ipseque e sede sua pulsus, inter monachos Stabuleti septennio exsulavit, ut omnes ejusdem biographi testantur. Inter hos Godeschalcus num. 5 & seq. sic ait: Igitur cum interfectus fuisset ab impiis gloriosus rex Childericus, tunc invidus omnium bonorum diabolus festinus insurrexit contra beatum Virum, cum adversariis sævissimis iniqua & falsa consilia machinantibus, ut eum de sede pontificali dejicerent. Ita autem prævaluit iniquitas eorum, ut deponerent eum de sede sua sine causa; & privatus est honore suo absque culpa. Post hæc Faramundum in cathedram illius constituerunt. Electus autem Dei Landebertus pontifex perrexit ad monasterium, quod vocatur Stabalaus &c. Similiter Stephanus Godeschalco inhærens: Commovit (diabolus) odia, excitavit jurgia, turbavit ecclesiæ pacem, posuit firmamentum regni formidinem. Rabie crudelitatis adeo corda hominum accendit, ut non viderent cælum, neque recordarentur Dei judiciorum. Hoc itaque veneno per membra diaboli graviter disperso, princeps regni interficitur, videlicet Childericus rex gloriosus.

[60] Mox etenim invidiæ pondus & odium adversus Dei famulum commovit Lantbertum. [eique Faramundus] Hinc hostili rabie magis ac magis grassante, & invidia diaboli nequiter exardescente, Lantbertus sacerdos Christi inclitus debiti honoris privatur dignitatibus, ac de pontificali cathedra vir cælebs * ejicitur sine causa. Pro nefas! Regalis interiit sublimitas, pravorum prævaluit iniquitas, sacerdotalis confusa est sanctitas, justitiæ profanata est æquitas! Heu! cogor scriptis depromere rem veritatis. Tunc suggestum Trejectensis ecclesiæ latro Faramundus invasit inepte! &c. Hisce addo & anonymum poëtam, Stephano synchronum, qui de eodem argumento cap. 7 ita cecinit:

Sed postquam tetigit mundanæ debita carni
Rex, tunc primorum rabies exire coëgit
Pontificem sanctum, propria de sede repulsum.
Qui quanto populis præsens in tempore mansit,
Lumina doctrinæ quia furva per avia fudit,
Præcinctus lumbos, manibus gestare lucernas
Ardentes studuit, cælestia semina misit;
Dans exempla bonis, feriens & prava macheris.

[61]

Ille domum propriam præclaræ luminis instar* [inique substituitur.]
Lumine lustrabat: sed non conventio lucis
Esse potest tenebris; ideo mundana volentes
Ejecere Sacrum, ne possit pellere pravum.
Hoc qui patrarunt, Faramundum nomine quemdam
Arripiunt, & eum jam dicti in sede reponunt
Præsulis almifici, quo, Sancte, beatior esses:
Nam Dominus Christus magis hos ait esse beatos,
Propter justitiam quos dat dejectio passos.
Præsul enim tunc cœnobium, quod nomine dicunt
Stabolaum, subiens, monachorum dogmata duxit
Annos per septem.

Hactenus illi, nullum certum turbati regni, sanctique Præsulis exsilii auctorem indicantes, quem Ebroïnum fuisse Sigebertus ac Nicolaus recte affirmant. Ebroïnus majoratu domus regiæ, quem sub Clothario III in Neustria Burgundiaque gesserat, succedente in regnum fratris sui Theodorico, etiam fungebatur: verum Francos Burgundionesque, quibus exosus erat, mox ita offendit, ut hi post paucos regni Theodorici menses evocatum ex Austrasia, ubi regnabat, Childericum sibi regem præficerent, tonsis Theodorico & Ebroïno, & horum primo in S. Dionysii prope Parisios, altero in Luxoviense monasterium detrusis.

[62] Childerico deinde ante expletum in Neustriæ regno quadriennium occiso, [Factum hoc est sub Ebroino] Theodoricus e monasterio dimissus, pristino regno suo restitutus est. Ebroïnus vero & ipse quoque Luxovio egressus, multos ex Austrasiis sibi conciliavit, ac primo quidem Clodoveum quemdam, quem Clotharii III filium mentiebatur, in partem regni Austrasiæ evexit; deinde autem desertis ejusdem partibus, initaque cum Theodorico pace, majoratum domus apud eumdem obtinuit; prout apud Coïntium, Pagium, aliosque rerum Francicarum scriptores pluribus videre est. Porro Ebroïnus inter cetera, de quibus accusatur, scelera, nihil prius habuit, quam ad firmandam potentiam suam viros magnos sanctosque, a quibus se olim læsum opinabatur, quosque tyrannidi suæ minime assensuros noverat, loco suo dejicere & in exsilium ablegare. Ex hisce S. Leodegarium, Augustodunensem episcopum, fidem, quam Theodorico dederat, fallere & ad pseudo-Chlodovei partes transire recusantem, evulsis oculis, Augustoduno abduci, fame perimendum curavit; ac deinde tamquam Childerici cædis reum post diros cruciatus capite truncari; de quibus omnibus consuli potest ejusdem S. Leodegarii Vita apud Mabillonium Seculo 2 edita, & ab auctore æquali conscripta.

[63] Inter ceteros vero viros sanctitate illustres, quorum sacerdotalem constantiam Ebroïnus verebatur, [circa annum 674; non tamen in pseudo-synodo,] non postremo loco erat S. Lambertus noster, quem summa quoque, qua apud Childericum regem olim valuerat, auctoritas ipsi etiam reddebat magis exosum. Et hunc igitur e sede sua expulsum, exsulare coëgit, substituto in ejusdem locum Faramundo, Ebroïni moribus simillimo. Factum hoc Coïntius Pagiusque ad annum 674 referunt, circa quem reipsa referendum esse liquet ex ejusdem post septennium ab exsilio reditu, quem circa annum 682 contigisse, infra num. 83 videbimus. Sigebertus in Vita num. 18 hanc sancti Episcopi e sede sua expulsionem in synodo, a rege Theodorico Ebroïni consilio convocata, factam esse scribit his verbis: Concilio Ebroïni a rege Theodorico convocata ad synodum episcoporum turba, qui quasi canes muti non valebant latrare contra falsitatis testimonium, alios episcopos exordinant, alios geminata injustitia ordinant.

[64] [quæ aliquo: annis serius] Et ne quis in regno vel ecclesia restaret, qui pro veritatis defensione clipeum fidei auderet erigere exemplo vel instinctu Lantberti, qui præ cæteris liberius injustitiæ adversari audebat, omnes diaboli complices insurgunt in Lantbertum, veritatis amicum, & concinnatis injustitiæ causis, eum ab episcopatu deponunt. Similiter in Chronico ad annum Christi 685 ait: Theodoricus rex Ebroïnum in gratiam recipit, ejusque consilio synodum episcoporum cogit, & in hac multos eorum ex sententia Ebroïni episcopatu privat, aliquos etiam eorum irrevocabili exilio damnat. Sub tam procelloso domesticæ persecutionis tumultu Sanctus etiam Lambertus a Trajectensi amotus episcopatu, in cœnobio Stabulaus monachicæ quietis expetit portum, ibique per septem annos habitavit secum.

[65] Sigebertum secutus Eminentissimus Baronius in Annalibus ad citatum annum 685, [est coacta.] ipsius verba adoptavit: sed præterquam quod eo anno S. Lambertum sedi suæ jam restitutum infra visuri simus, nullus alius biographorum, ne Nicolaus quidem, de ea synodo meminit. Quapropter quod de Baronio Pagius ad annum 674, num. 7 existimavit, Sigeberto accidisse credo, ut in pseudo-synodo, quam anonymus scriptor Vitæ S. Leodegarii apud Mabillonium Seculo 2 jussu Theodorici ac Ebroïni habitam ait, & in qua tam ejusdem Leodegarii inimici episcopi justo Dei judicio plexi fuere, quam S. Leodegarius injuste damnatus, sanctum Lambertum episcopatu suo privatum fuisse crederet; quod Godeschalci Stephanique dictis minime consonum est. Ambo enim Sancti nostri exsilium post Childerici cædem sic referunt, ut illud non diu post hanc contigisse significent. Utriusque verba num. 59 & 60 recitavimus. At vero prædictam synodum aliquot annos serius convocatam fuisse, ex eadem S. Leodegarii Vita constat, eamque Coïntius & Pagius anno 678 alligarunt, dum S. Lambertus jam aliquot annis apud Stabulenses morabatur.

[66] Intrusum in Trajectensem sedem, Faramundum Godeschalcus, [Aliquorum de hoc Faramundo,] & post eum omnes appellant; Stephanus eumdem multis sceleribus onerat; sed neuter illorum, uti nec poëta anonymus, qualis fuerit ante invasum episcopatum, edicit. Primus omnium Sigebertus num. 18 Vitæ ipsum Coloniensem clericum fuisse asseruit: Fertur, inquiens, Coloniensis episcopus conspirasse huic pravorum factioni; qui etiam clericum ecclesiæ suæ Faramundum ad episcopatum Trajectensem contra jus & fas passus est promoveri. Id ipsum iisdem verbis habet in Vita breviori, Reneri nomine edita, in qua eumdem episcopum de nefario pecuniæ in eam rem usu accusat. Verba ejus accipe: Fertur Coloniensis episcopus conspirasse huic pravorum factioni, zelo invidiæ ductus, & primores populi data pecunia ad odium Lamberti concitasse, qui etiam clericum ecclesiæ suæ Pharamundum ad episcopatum Trajectensem contra jus & fas passus est promoveri. Sigebertum viderat Nicolaus canonicus, neque tamen Faramundum ecclesiæ Coloniensis clericum certo ausus est affirmare in Vita num. 19, ubi ait: Pharamundum quemdam, ut dicunt, Coloniensem clericum, calcata omni sacrorum canonum reverentia illuc obtrudendo, (Ebroïnus) violenter intronizavit.

[67] Hinc Gelenius de Coloniæ Agrippinensis magnitudine pag. 41 laudans Nicolaum, [aliisque adjunctis opiniones expenduntur.] aliosque Leodienses scriptores, de Faramundo, quem inter Colonienses episcopos vigesimo primo loco recenset, sic ait: Putatur idem, qui ex clero Coloniensi intrusus in cathedram exulantis S. Lamberti fuerat. Multo tamen rectius Galliæ Christianæ scriptores tom. 3 col. 629 eam infamiam a Coloniensi sede amovent; cum nec ratio temporis, nec quidquam aliud præter nomen isti opinioni faveat; nec aliunde verisimile sit, tam nefarium hominem, e sede, quam invaserat, expulsum, ad tam illustrem episcopatum ascendisse. Idem Gelenius ibidem pag. 277 Annonem I illum episcopum esse existimavit, de quo loquitur Sigebertus, suspicatusque est, eumdem in Pippini Heristalli cum Alpaïde adulterium consensisse, & in S. Lambertum, pellicatum istum redarguentem, convocata synodo, depositionis sententiam pronuntiasse: quod certe a vero alienum esse, merito observant laudati Galliæ Christianæ scriptores, col. 628 & sequenti. Perperam quoque Fisenus tam in Floribus, quam in Historia ecclesiæ Leodiensis, Aldewino crimen istud affingit, cujus episcopatus initium, in loco Galliæ Christianæ mox citato Coïntius ad annum 680, Sammarthani autem ad 690, id est utrique aliquot annos post Sancti expulsionem, reponunt. Ego vero ob istud Sigeberti assertum, quod ipsemet sibi dubium fuisse addita voce fertur, indicavit, malo nullum Coloniensium episcoporum tanti criminis suspectum habere, quam certum aliquem immerito insimulare.

[68] [Sanctus stabuletum se recipit,] Ejectum e sede sua sanctum Episcopum ad Stabulense diœcesis suæ in Arduenna cœnobium una cum duobus seu discipulis seu famulis sese recepisse, omnes uno ore narrant ejus biographi. De hoc monasterio, quod hodiedum celebre est, vulgo Stavelo nuncupatum, ejusque conditore S. Remaclo Trajectensi pariter episcopo, pluribus actum est in Opere nostro ad diem III Septembris, quo hic colitur. Eumdem S. Remaclum Stabulensibus etiam tum præfuisse credidit Nicolaus, cum in Vita edenda num. 32 scripserit, eum ibidem in vivis superfuisse, dum Sanctus noster post septennium in episcopatum suum restitutus est. Harigerus quoque apud Chapeavillum in S. Remaclo cap. 51 Lambertum inter illius discipulos recenset; Notgerus vero tom. 1 Septembris, pag. 683 Lamberti in Stabulensi monasterio commorationem sic recenset, ut ea sub eodem contigisse possit videri. Hinc Fisenus lib. 4 Hist. eccles. Leod, num. 14, uti & in Floribus ejusdem ecclesiæ eam sententiam velut indubiam amplexus est.

[69] [non sub S. Remaclo, sed forte sub Sigolino;] Quidquid sit de Sancti discipulatu sub Remaclo, ex dictis certum est, hunc, qui inter annos Christi 667 & 671 ad cælos abiit, Stabuleto non præfuisse, dum sanctus Exsul noster eo advenit. Rectius Mabillonius tom. 1 Annal. Benedict. ad annum Christi 674, num. 40, Coïntius ad eumdem annum, num. 12, & Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 3, col. 940 Sigolino abbate id factum esse opinantur. E duobus exsilii sociis unus fuit Theodoënus, ex quo Godeschalcus multa de S. Lamberto se accepisse testatur. Vitam tamen, quam Sanctus ibidem sanctissime duxit, præter unum illustre obedientiæ ac tolerantiæ exemplum, tam ipse, quam ceteri biographi, non nisi generali virtutum commemoratione perstrinxerunt, ut suo loco videre est. Attamen non ingratum fore lectori existimo, si, quæ de heroico isto facinore cecinit poëta anonymus, hic recensuero. Itaque sic habet.

[70]

[ubi ob sonam calceo editum, jussus] Præsul enim tunc cœnobium, quod nomine dicunt
Stabolaum, subiens, monachorum dogmata duxit
Annos per septem; sed eosdem qualiter egit
Scripturis aliis, lector, fat scire valebis.
Nam modo parva loquor, metri ratione retentus,
Pandens, simplicitas vel quæ pacientia mansit
Huic inter reliquos fraterni nominis actus.
Accidit ergo, vigil hyemali tempore noctis,
Cum solitas Domino vellet dependere laudes,
Ut surgens caperet celeri conamine soccos,
Unus & elapsus fugeret, terramque feriret,
Cujus de sonitu vexatio fratribus hæsit,
Qua depulsa quies quosdam turbamine pressit,
Atque loci patrem talem commovit in iram,
Ut præcepta daret, dicens: Quicumque peregit
Hoc opus, ille foras pergat, stans atque laborans
Jam crucis ad stabulum, nivis ac brumalia tangat
Frigora, patratæ quæ sunt purgamina culpæ.
Hæc pater ignorans, sonitum quis fecerit, inquit.
Hoc Sacer aure trahens, per magna silentia gressum
Fixit, & egrediens, nudis incedere plantis
Cœpit, apudque crucem gaudenti pectore mansit,
Stansque, canensque Deo super hæc cruciamina carnis,
Cor, ait, attritum, quod mitis factio cingit,
Non Deus hoc spernit, sed secum lumine comit.
Scilicet ut supplex Domini vestigia Christi
His imitans pœnis, exemplum in corpore ferret
Ejus, quod patitur tales in carne procellas.

[71]

Interea Sanctus cruciatibus inditus altis
Stabat, & ad laudes cordis laxabat habenas. [sub dio ad crucem nudipes]
Hinc angor quatit, inde rigor; nix influit altis
Sedibus adveniens, hyemis quam cana sodalis,
Aspera mollicies invisa caloribus, atque
Crudelis candor, nudis ac mitibus algor,
Cujus vestitus nullum portare calorem
Novit, & ut vestit, citius frigescit amictus.
Insuper & boreas undis dabat aspera duris
Flamina, saxosum qui jam nutriverat imbrem
Sic turbatus erat, sic densus inhorruit aër,
Quod Sanctum Domini patientem tanta videret.
Hæc quoque Landbertus, cum jam sanctissimus esset,
Dicta super paciens, psallebat famine dulci,
Ut posset Christi sollers imitator haberi.
Intendebat enim doctæ sub acumine mentis,
Quod caro non possit digno sociamine jungi
Spiritui, ni trita prius vapulamine duro,
Deserat illecebras pollutæ vestis iniquas.
Unde canit Paulus, nobis sat fidus amicus,
Sanguineæ carnis non est conscendere sursum,
Incorruptelam nec jam corruptio carpet;
Hæc satis exponens, prius hoc, quod dixerat, inquit.

[72]

Taliter instructus Landberti præsulis actus,
In bello fortis, ne princeps aëris hujus [hiemali tempore in precibus pernoctat;]
Prævaleat, propriam domitabat verbere carnem,
Pro certo noscens, quod ni sit passio carni,
Agminibus cæli nulla compage ligari
Hæc valet, ut carpat paradisi gaudia veri.
Ut fratres igitur sacri solemnia ritus
Explevere quidem, cupientes pellere frigus,
Tunc adeunt cellam, qua mansio grata caloris
Esse solet, quæruntque simul, quis frater abesset,
Et quo detentus sacris non esset in ymnis *.
Tunc ait abbati quidam de fratribus astans:
Te, pater, audivi nocte hac disponere quendam,
Ut crucis ad stabulum pergat dimittere culpam.
Tunc alius dixit: Dominus Landbertus habetur
Ante crucem constans, ymnis modulatur & orat,
Nudatus plantas, & opertus tegmine duro;
Quem crudelis hyems adimet de nomine nostro,
Ni cito subventum fuerit de more paterno.
Hæc pater advertens, cœpit cum supplice voto
Mente pavoratus, quosdam disponere fratres,
Ut subeant, ipsumque rogent ad ovile reverti.

[73]

[stupentibus abbate & monachis.] Confestim pergunt, & ovantem pectore cernunt,
Erectis oculis, manibusque ad sydera tensis;
Te Dominum, dicunt, abbas fratresque precantur,
Hinc ut eas clemens, & eorum visibus astes:
Qui rumpendo moras, ad eorum limina venit.
Tunc pius allacrymans, illi prosternitur abbas,
Atque simul fratres veniam de pectore poscunt:
Sancte Pater, nobis noxam de corde remitte,
Ignorando quidem, quæ gessimus, acta fatemur.
Hæc dixere illi: sanctus Landbertus & illis,
Hæc vobis Dominus clemens indulgeat, inquit:
Nam Paulus dicit: Nudis & frigore tactis
Servitium Domini digno de corpore constat.
Continuo calidas ad aquarum ducitur undas,
Vestibus atque aliis indutum semper honorant,
Perque manus jam, perque pedes tunc oscula donant,
Huncque Dei ceu discipulum gaudenter adorant,
Ac sic illorum pulsabant sydera voces:
Heu! nunc mi frater, quam heu, fratercule nobis!
Nocte sub hac Dominus cur nos cælavit, ut essent
Cara Deo nimium nobis hæc abdita facta;
Nec sentire quidem fuimus, nec cernere digni.
Ejus ut ex meritis accrescat gloria major,
Et nos denigret diro stillamine torpor,
Mansimus expertes hujus vexamine Sancti!

[74] [De illo pœnitendi modo] Hæc eadem etiam habent ceteri biographi, qui addunt, Sanctum, excepto aspero, quo indutus erat, cilicio, cetera nudum fuisse: ex quo sane facto de reliquis ejusdem heroicis virtutibus, quas per septennium inter monachos ibidem exercuit, facile licet judicare. De cruce, ad quam sanctus Episcopus illustre istud exemplum dedit, juverit aliqua observasse. Hæc sub divo posita, teste Nicolao in Vita, num. 26, ex more monasterii hujusmodi corrigendis erat disciplina. Ejusdem situm & usum etiam indicat Sigebertus num. 22 Vitæ dicens: Hæc crux lapidea inter oratorium & dormitorium erat statuta. Filii Israël in deserto ob tædium longi itineris ac laboris murmurantes & pro hac noxa percussione ignitorum serpentium pereuntes, sanabantur ab aspectu ænei serpentis, in figura crucifigendi Filii hominis, a Moyse pro signo exaltati. Ad hunc modum credibile est, hanc quoque crucem pro signo positam fuisse, ut ad aspectum illius hi, qui erant Christi, carnem suam crucifigerent cum vitiis & concupiscentiis, & si qui pertæsi longi laboris in via Dei lassescerent, ad aspectum crucis ex morte Christi longanimitatem spei resumerent, & sic ignita antiqui serpentis venena effugerent. Et infra rursum ait: Ad quam addicti regulariter pœnitebant, si qui graviusculis culpis delinquebant.

[75] Hujusmodi autem pœnitendi modum etiam in aliis monasteriis usitatum fuisse, [nonnulla observantur.] discimus ex Vita S. Austrebertæ, abbatissæ Pauliacensis, S. Lamberto synchronæ, in qua apud nos tom. 2 Februarii, pag. 422, num. 15 simile exemplum legitur. Cum enim sancta abbatissa per dormitorium molli passu incedens, inquireret, an omnes moniales recte quiescerent, præposita nesciens, esse Dei famulam, valde eam increpavit, dicens: Cur ita agis, soror? Quare inquietas quiescentes? Vade, inquit, ad crucem. Illa autem gavisa cucurrit quantocyus, stetitque immobilis psallens, donec hora competenti, signo tacto, consurgerent omnes. Præposita vero cum cognovisset, quod fecerat, cadens ad pedes ejus, veniam precabatur. Sed Stabuletum redeamus; Eodem loco exstat in hunc usque diem signum Crucis in facti memoriam, ait Mabillonius in Annotatis ad Vitam S. Lamberti. Fisenus quoque sæpe laudatus, Ferrea (crux) hodie est, inquit, situ, ut aiunt, eodem; sed humilis, & monumentum exempli tam nobilis parum honestum.

[76] Joannes Bertholet in Historia Gallica ducatus Luxemburgici a paucis annis edita, [Hujus facti monumentum Stabuleti,] tom. 2, pag. 133 de eodem loco quidquam singulare annotat, quod apud alios non legi. Verba ejus ex Gallicis Latina subjungo. Ostenditur hodiedum Stabuleti locus, in quo eam pœnitentiam subiit, & venerationis ergo super eo exstructum est tectum ejus latitudinis, cujus terra erat, quam nix non operuit. Ita ipse, nescio quod servati immunis a nivibus terræ spatii prodigium insinuans, biographis penitus ignotum. Certe Godeschalcus in Vita num. 7 scribit, Sanctum ibi in medio nivium stetisse, nivibusque coopertum fuisse. Interim, inquit, tantum jugiter nivis fundebatur, quæ desuper talos ipsius Pontificis usque pervenit. Et infra num. 9: Erat autem caput ejus & humerus coopertus nive per totum. Godeschalco consonat Nicolaus num. 27 Vitæ, ubi tectus … nive magis quam veste dicitur: & rursum: Eruitur ab illa nivium densitate. Ait quidem Sigebertus num. 27, Nix cum larga deflueret, non tamen ultra talos Præsulis ascendebat; sed & id ipsum insinuato prodigio contrarium est. Quapropter non video, super quod terræ spatium, nivibus ea occasione intactum, religionis ergo tectum construi potuerit, nisi forte super istud exiguum, quod ibidem stans pedibus suis pressit.

[77] Tradit præterea Nicolaus num. 28 Vitæ, ab illo heroico sancti Præsulis facinore ortum apud Leodienses morem esse, [& Leodii, ut fertur, positum.] ut intra principis ecclesiæ septa crux sub dio erigeretur in perpetuam rei gestæ memoriam. Specialiter itaque, inquit, ob hujus triumphi memoriam in principali ecclesia Leodii, ubi idem preciosus Martyr corpore requiescit, mos iste primum inolevit, ut intra claustralia septa sub divo vexillum Crucis Dominicæ perpetuo stabiliretur; licet nonnullæ hoc ecclesiæ usurpare sibi videntur alio quidem religionis genere. Uti postremum hoc Nicolaus recte addidit, ita nudum ejusdem assertum sine ullo antiquorum testimonio dubium mihi minime eximit, an sicut ceteræ ecclesiæ, ita & Lambertiana Leodii, non alio religionis genere, quam in memorati facti memoriam, crucem illam olim crexerit. Denique commentis annumeranda est ea opinio, de qua Fisenus in Floribus ecclesiæ Leodiensis pag. 17 sic ait: Neque desunt, qui S. Hubertum respexisse huc opinentur, quando urbi Leodio pro insigni dedit peronem aureum, aurea infixa cruce. Quasi vero S. Huberti ætate hujusmodi insignium civitatibus usus jam fuisset.

[78] [Verisimillimum est, Sanctum inter Stabulenses] Quæri hic potest, an S. Lambertus, dum Stabuleti exsulavit, monasticum habitum monachus gesserit. Ad quæstionem ita respondit Mabillonius in Observationibus præviis ad Vitam num. 8. Eum in cœnobio Stabulensi septem annos exsulem vixisse constat. Atqui tum temporis mos erat, ut etiam relegati, seu retrusi in monasteria, Religiosas vestes susciperent. Testes sunt S. Leodegarius, Ebroïnus Luxovii, Childericus Francorum rex Sithiu, ejusque filius Theodoricus Fontanellæ in monachos attonsi. Quanto magis id adfirmare licet de Landeberto, qui, licet de sede sua pulsus sit, volens Stabulaum secessit? Hinc Stephanus episcopus in ipsius Vita: “Inter quos” (inquit, monachos scilicet Stabulenses) “venit novissimus ordine, sed primus exstitit sanctitate; postremus numero, sed præcipuus devotionis studio.” Denique in Chronico Sigeberti nonnulli codices Mss. sic habent ad annum DCLXII: “S. Lambertus monachus efficitur.” Hactenus Mabillonius, cujus sententia mihi quoque admodum verisimilis apparet.

[79] [monachatum professum esse.] Verumtamen id ex adductis exemplis non conficitur: isti enim, vel inviti jussi sunt tonderi, ne quid in regno moverent: sanctus autem Lambertus, cum sponte sua ad Stabulenses se receperit, potuit inter eos non monachus commorari, donec, mutata rerum facie, sedi suæ restitueretur. Atque huic opinioni favet Godeschalcus, qui num. 6 Vitæ duos pueros seu famulos Sancto Stabuleti commoranti in obsequio mansisse affirmat; Nec amplius, inquiens, in obsequium ejus remanserunt, quam duo pueri. An ergo ejus temporis monachi aliquot sibi famulos aliquando servabant? Nihil pariter evincunt Stephani dicta, quæ vera essent, licet Sanctus monachum non induisset. Sigeberti quoque auctoritas, qui monachatum ipsius etiam in Vita num. 20 adstruit, non sufficit, ut quod quatuor fere seculis ante ipsum contigit, certum faciat. Attamen cum ex Godeschalco constet, S. Lambertum Stabuleti inter monachos etiam communi eorum dormitorio usum fuisse, verisimillimum omnino arbitror, eumdem ibidem monachum professum esse.

[Annotata]

* forte celebris

* l. lucis ad instar

* hymnis

§ VI. Sancti Episcopi in sedem suam restitutio per Pippinum Heristallum: cura diœcesis & episcopales virtutes.

[In sedem suam restituitur,] Septem annis expletis S. Lambertum Stabuleti inter monachos commoratum fuisse, quando, expulso tandem invasore Faramundo, Trajectensi cathedræ suæ restitutus est, testatur Godeschalcus num. 10 Vitæ, & post eum ceteri biographi omnes. Tam felicis eventus tempus & auctorem laudatus Godeschalcus his verbis significat: In illo tempore erat princeps Pippinus super plurimas regiones & civitates sitas in Europa. Auditis operibus beati Viri, sub unius diei articulo jussit eum cum magno honore ad propriam sedem revocare. Stephanus vero de eodem argumento in Vita num 23 hæc scribit: Illo tempore Pippinus monarchiam regni & principatum gerebat populi, vir armis strenuus & divinæ religionis cultor præcipuus. Sigebertus autem num. 25 Vitæ sic ait: Pippinus secundus Ansigisi & Beggæ filius, ubi cunctos, qui inter se concertando Franciam discindebant, viriliter vicit, solus sub Theodorico rege principatum totius Franciæ obtinuit, & perturbatum regni & ecclesiæ statum disposuit meliorare &c.

[81] Nec minus clare loquitur Nicolaus in Vita num. 29, [a Pippino Heristallo,] ubi ait: Interea evoluto septennio, ira Dei in misericordiam versa, post horridam tempestatem facta est in ecclesia Dei tranquillitas: nam Ebroïnus, qui Franciam fraude, crudelitate, avaritia, diu vexaverat, justo Dei judicio misere interficitur. At dux Austriæ Pipinus secundus, Ansigisi filius, Pipini primi ex Begga filia nepos, cujus ut erat hæres nominis & honoris, ita justitiæ & religionis, vir acer consilio & manu strenuus, totam potentiam suam & studium ad honorem sanctæ Dei Ecclesiæ & liberationem patriæ convertit, regemque Theodoricum, ut tyrannicam crudelitatem in principalem clementiam commutaret, non minus bellico apparatu, quam justitia sua coëgit. Igitur tranquillatis rebus sub Pipino, cum jam nulla tempestas bellorum intercluderet exequutionem legum &c. Hisce illi omnes Pippinum Heristallum designant, sed non eosdem annos; qui propterea paucis hic distinguendi sunt.

[82] Ebroïno, a quo sanctum Episcopum nostrum e sede sua pulsum fuisse, [non anno 687,] § 5 diximus, occiso anno 681, in majoratum-domus Theodorici regis suffectus Warado vel Waratto, pacem & concordiam iniit cum Pippino Heristallo, qui velut militiæ dux Austrasiis Theodorico infensis præerat, ut ostendunt Coïntius & Pagius ad hunc annum. Iidem merito censent, conditionem pacis eam præcipue positam fuisse, ut Pippinus Theodoricum agnoscens, majoratu-domus in Austrasia fungeretur. Post hæc anno 687 Pippinus Austrasios adversus Theodoricum ejusque majorem-domus Bertharium denuo eduxit, profligavitque eos in campo Textriciano. Nec multo post, interfecto eodem Berthario, universæ monarchiæ Franciæ major-domus palatii factus est. Consule, si lubet laudatos annalistas & Henschenium in Exegesi ad Diatribam Dagobertinam, tomo III Aprilis præfixam. Nunc unde digressi sumus, eo redeamus. Nicolaus cum Sigeberto, ut ex dictis liquet, S. Lamberti reditum ex monasterio ad episcopatum suum refert ad annum Christi 687. Neque aliud præferunt etiam Stephani verba; nisi forte hic contra communem usum per monarchiam regni solius Austrasiæ moderamen intellexerit; quam Pippinus tamquam militiæ dux tutabatur adversus Theodoricum, cui Austrasii parere aliquot annis detrectarunt.

[83] Contra vero nihil obstat, quo minus Godeschalci, proximi rebus gestis biographi, [sed anno 681 vel 682,] dicta accipiantur de majoratu-domus solius Austrasiæ, quo Pippinum per initam anno 681 pacem potitum esse diximus. Nam cum eum non monarchiam administrasse, sed tantum super plurimas regiones & civitates sitas in Europa principem fuisse dicat, ejus dicta de solo majoratu-domus Austrasiæ commode accipi possunt: atque ita omnino accipienda esse existimo. Etenim si S. Lamberti exsilii finem, quod septennio toleravit, usque ad annum 687 differamus, initium quoque ejusdem anno circiter 680 illigare oportebit. Tum vero qua ratione tam Godeschalcus, quam Stephanus secummet ipsis conciliari poterunt? Ex eorum enim sententia, cum interfectus fuisset ab impiis gloriosus rex Childericus (anno scilicet 673, ut putat Pagius cum Coïntio, vel 675, ut Henschenius,) tunc invidus omnium bonorum diabolus festinus insurrexit contra beatum Virum, … ut eum de sede pontificali ejicerent; & mox, ut secundus loquitur, … invidiæ pondus & odium adversus Dei famulum commovit Lantbertum, ejecitque e cathedra episcopali. Verba utriusque dedimus num. 59 & 60.

[84] [quo Pippinus major-domus Austrasiæ] Similis difficultas in Nicolai ac Sigeberti dictis occurrit: nam & hi ambo sancti Præsulis exsilium inter prima Ebroïni scelera post Childerici necem recensent, licet tempora confundentes, ea, quæ post acciderunt, eidem exsilio sine temporum ratione præmittant. Deinde sic non potuit, contra ac duo posteriores biographi asserunt, admittuntque neoterici critici, Sanctus noster ab Ebroïno expelli; sed vel a Dagoberto II rege, anno 678, aut certe non serius, quam anno 680 mortuo, vel post ejus necem, dum Martinus cum Pippino, vel hic solus Austrasianæ militiæ ducatum gerebat, quod neutiquam admittendum est. Dixi, a Dagoberto: nam huic ut ceteras passim Austrasiæ civitates, post Childerici necem, & pseudo-Chlodovei repulsam, Trajectum paruisse, solide probat Henschenius in Diatriba de tribus Dagobertis lib. 2, cap. 8, & in Exegesi in eamdem Diatribam, cap. 3 ante tomum III Aprilis, consentiente Pagio in Critica ad annum Christi 674, num. 14 & sequenti.

[85] [factus, Sanctum post septennium exsilii] Credimus itaque hujus exsilii finem in annum Christi 681 vel sequentem incidisse, ad quem ab anno 674 vel 675 septem anni numerantur, quos S. Lambertus inter Stabulenses monachos exegit. Tum enim Pippinus, ut diximus, per initam cum Theodorico & Waradone pacem majoratu domus regiæ apud Austrasios pacate fungens, ad reparanda ecclesiæ damna animum adjecisse, sanctumque Episcopum in sedem suam restituisse videtur. Eamdem sententiam tuentur Coïntius & Pagius, quorum primus ad citatum annum 681, num. 64, alter ibidem num. 31, præterea censent, occasionem Lambertum restituendi Pippino tunc obtigisse, quod inter ceteras civitates Austrasianas, quæ vi coactæ Ebroïnianis partibus eo usque adhæserant, Trajectum cum universa fere diœcesi per dictam pacem ad Pippini sortem accesserit. Et in hac quidem opinione facilius intelligitur, cur Sanctus toto septennio exsulaverit; verum cum ex supra dictis Trajectum jam aliquot ante annis Dagoberto paruerit, nec aliunde sciamus, eamdem civitatem post hujus cædem ab Ebroïnianis occupatam fuisse, ista assertio non satis verisimilis est. Ad hæc non advertit Pagius, qui ad annum 674, num. 12 & seqq. contra Coïntium cum Henschenio asseruerat, Trajectum Dagoberto adhæsisse.

[86] [ad episcopatum suum revocavit;] Videtur igitur S. Lambertus non diu post Childerici regis cædem e cathedra sua ab Ebroïno, qui magnam partem Austrasiæ suis partibus adjunxerat, ejectus esse, & in exsilio commoratus, quamdiu Trajectum Ebroïno primum ac deinde etiam Dagoberto paruit. Causa autem, cur Dagobertus tam sanctum Præsulem non revocaverit, incomperta mihi est; nisi forte quod Dagobertus abhinc aliquot annis ex Hibernia, ubi ipse quoque exsulaverat, regressus, in regno suo haud ita pridem obtento nihil innovandum censuerit, aut quod Sanctus ipse inter Austrasiæ optimates, ut sæpe accidit, adversarios habuerit, qui ejusdem restitutionem impedierint. Quod ad Faramundum attinet, scribit Nicolaus canonicus in Vita num. 30, illum pacatis per Pippinum regni rebus, de episcopatu pessime occupato, nec melius gesto sibi conscium, cum episcoporum judicium formidaret, sponte sua fugisse, & nemine cogente, sedem vacuam reliquisse.

[87] Sed hic, ut sæpe alias, a vero deviat Nicolaus: Godeschalcus enim, [& Faramundum expulit.] Stephanus & Sigebertus diserte docent, Faramundum e sede, quam invaserat, dejectum, totaque provincia expulsum esse. Post septem annis expletis, inquit Godeschalcus, depositus est Faramundus de sede pontificali, & ejectus est de provincia Trejectinse. De eodem Stephanus num. 23 ait: Interea infelix pervasor ecclesiæ Trejectensis, Faramundus… suis exigentibus culpis, plurimorum criminatus conviciis, expulsus est a pontificali cathedra, & ab eadem ejectus provincia. Septem quippe annis præfuit ibi solum nomine, nulla tamen die actionis profuit opere. Sigebertus denique sic habet: Cui (Pippino Heristallo) inter alia hæc laudis materies occurrit: Trajectensis mercenarius Faramundus tandem justa cleri & populi abdicatus sententia, non tantum ab ecclesia Trajectensi, sed etiam ex tota provincia expellitur.

[88] Quanta cum exsultatione a grege suo exceptus fuerit sanctus Præsul, [Ejecto Faramundo, sanctus] quidque suis redditus mox præstiterit, videri potest apud biographos, neque commentatione eget. Quapropter anonymi poëtæ de hisce versus hic tantum subjungo.

Expletis igitur septem feliciter annis,
Ex quo cœnobium jam dictum Sanctus adivit,
Rumor habens alas Faramundum narrat abisse,
Abjectumque foras, patriæ ac de limine pulsum.
Tunc plebs & clerus sustollit ad æthera voces,
Et clamore preces volitare per alta videres
Nubila, lector, ibi tandem si forte fuisses.
Deposcunt ovium balatus undique mites,
Ut reddatur eis Landberti gratia sancti,
Pastoris prisci sub eorum vocibus apti.
Ista per alta meat, per rura, per infima cursat
Vox penetrans omnes secreti flaminis aures.
Tunc Pippinus erat princeps regionibus illis,
Ad quem fama Viri celeri delapsa volatu
Intrat & exponit tanti miracula Sancti.

[89]

Confestim princeps divino tactus amore
Jussit, ut eductum de cellæ sedibus, aptis [summo cum gaudio suscipitur:]
Pontificem sacrum plebis poscentibus odis
Restituant, sedisque suæ perdebita reddant.
Ad caulas etenim Sanctus dum ducitur urbis,
Grex illi proprius claris exultat in ymnis,
Collaudans Dominum, qui perdita reddidit illis
Late diffusis patriæ per plana catervis.
Inde per externas vicini regminis urbes
Maxima prægrandes dabat exultatio laudes,
Sancta quod almifici Pastoris cura revixit,
Et florens iterum verborum semina mittit.
Hinc igitur propria Landbertus sede receptus,
Moribus eximiis, & vitæ clarus in actis,
Vestiri studuit divinæ tegmine vestis!
Hinc indeficiens Domini sub lege manebat,
Cujus nulla means suberat contagio carni,
Hanc quia divino jungebant frena timori.

[90]

Omnibus atque horis illi custodia plebis [plebi invigilat, diœcesim lustrat,]
Stabat, & ad morsus mittebat tela lupinos.
Cor oculosque sui divina luce repleri
Poscebat cunctis humili sub pectore votis,
Ut Domini plebem recto sub calle regendam
Ejus sub manibus ducat sapientia mundam.
Non apud hunc viguit pravi persona potentis,
Unde eliminium fuerat per tempora passus;
Sed quemcumque bona cernebat degere vita,
Huic solamen erat ducens ex mente paterna.
Ille quidem vivens sancto sub flamine pauper,
Pauperibus Christi tribuebat dona decenter.
Cumque monasteriis cœpisset visere fratres,
Dans elemosinam, cælestia prædicat illis;
Quidquid eis tribuit, Christo est tribuisse gavisus,
Mente quidem tractans, quod dixerit esse beatos
Christus eos, qui sunt misero de corde vocati,
Clementes pariter, quos sic clementia cinget,
Ut veniam carpant omnis pro labe reatus.
Ille volebat enim vili sub veste videri;
Sed mens tecta fuit pretiosi stamine fili;
Non pompare suum care decorando sedile
Quæsivit, fulgens ornatu mentis honestæ.

[91]

Cumque daretur ei fulgenti veste venustas [virtutibus fulget.]
Maxima, quod secli præcellens quærit honestas,
Sæpe retruncatam splendenti murice vestem
Induit, & clarum mansuescere fecit honorem.
Hic subjectus erat ferventi pectore Christo,
Ejus & ad laudem terreno munere prædo
Dignus honore sacro, doctrina, lumine, verbo,
Corrector scelerum, rectorum dulcis amator,
Fortis in adversis, humilis per prospera pacis,
Justitiæ cupidus, recto non devius ulli,
Nec terrore teri potuit, nec munere frangi.
Carnem quippe Deo casto servavit honore,
Atque gregem proprium condigno pavit amore.
Sollicitus plebis patrias lustravit & urbes,
Confirmando fidem Trino de nomine natam,
Ut Patris ac Nati sancto cum Flamine numen
Esse Deum credat, jam quisquis amaverit unum;
Hic ubi manabat miseris gentilibus error,
Obvius assistens, firmabat pectora Pastor.

§ VII. Apostolatus ejus apud Taxandros: incerta quædam de ejusdem gestis cum S. Willibrordo, & apud Mechlinienses.

[Taxandris idololatris] Neque intra gregem suum apostolicum Virum caritas sua continuit, sed ad ethnicos quoque Euangelico lumine illustrandos emisit. Amplissimum ad hoc opus campum offerebant ipsi vicini Taxandri, quos avita barbaries idolorum cultui adstrictos etiam tum tenebat. Taxandrorum regionis, quam alii Toxandriam, Texandriam & Thessandriam scribunt, situm & limites Nicolaus canonicus in Vita exponit. Ac primo quidem num. 35 ejusdem limites Trajectum versus sic assignat: Regio, cui Taxandria nomen est, … a Trajectensi oppido versus Septemtrionem vix tribus milliaribus disparatur. Et num. 42 de Belisia monasterio, vulgo Bilsen, agens, Locus iste, inquit, in ingressu Taxandriæ positus, duobus a Trajecto, duobus a dirutis urbis Tungrorum muris distat milibus. Fines vero ejusdem, qua ad Septemtriones extenditur, ibidem num. 39 indicat, dum ait: Fluvius Mosa Rheni fluminis quis infectus & tumidus, jamque seipso major, fontique suo per omnia dissimilis, non longe a mari Anglico Taxandros & cæteros ejusdem regionis incolas a Frisonibus dividit.

[93] Hinc Henschenius noster in Exegesi de Episcopatu Tungrensi & Trajectensi, [Christum prædicat, non sine vitæ periculo,] ante tom. VII Maji, cap. 12 contra Philippum Cluverium docet, Taxandros ad dexteram Demeræ fluvii partem longissime versus Septemtrionem, ad usque Caninefates & Batavorum confinia habitasse. Hadrianus quoque Valesius in Notitia Galliæ Taxandriam a tertio a civitate Trajecto lapide usque ad Mosæ Vahalisque, qui Rheni pars est, confluentes expressius extendit. Ut vero lector minus miretur, cur tam vicinus Tungris ac Trajectensibus populus ad id usque tempus, id est, usque ad seculum VII jam decrepitum, in idololatria perseveraverit, Nicolaum juverit audisse. Hæc siquidem regio, ait num. 35, vastis & fere continuis paludibus obsita, & ob id ne finitimis quidem aliquo commercii jure tunc satis nota & pervia, multitudinem agrestis populi in se continebat, cujus mores barbaros ipsa etiam solitudo & superstitio efferaverat. His itaque barbaris S. Lambertus non sine præsenti vitæ suæ periculo, ut tradunt biographi, & res ipsa verisimile facit, Christum annuntiavit tam felici successu, ut Taxandrorum apostolus merito appelletur.

[94] Etenim teste Godeschalco in Vita num. 13 & seq., [sed felicissimo eventu,] plurima templa & simulacra (ibidem) destruxit, tantumque apostolica sua prædicatione effecit, ut barbari illi, qui primum velut ferocissimæ bestiæ eum discerpere cupiebant, postmodum adtendentes sancti Viri bonitatem, tanta mansuetudine conversi (sint) & fide Christi confirmati …, ut ipsum imitari optarent. Hæc eadem etiam clarius habet Stephanus num. 36 Vitæ dicens: Tunc, post strenuam prædicationem, egregius Doctor & facundissimus Prædicator idola dejecit, populum baptismate sanxit, ecclesias construxit, sacerdotes ordinavit, totamque regionem illam Christo Domino consecravit, & in servitutem Dei in perpetuum delegavit. Juverit anonymum quoque poëtam hic retulisse sic canentem:

Post ubi paganis inerat vesania major
In tellure quidem, quæ fert Texandria nomen,
Illuc intrepidus fidei fervore perunctus
Ivit, & inspiciens falsorum phana deorum,
Prædicat, æternis frangi debere ruinis,
Ut nova divinis fiant habitacula sanctis.
Hinc quoque sublato populis errore vetusto,
Jam simulacra, malis olim constructa sub annis,
Præcipitata ruunt passim per rura per urbes.

[95]

Tunc populi fremitus gentili voce redundans
Auditur multus; sed non perterritus astas, [multis eorum conversis: in ipsius labores]
Sancte Dei Landberte, potens per verba, per actus.
Nam quicumque prius succensi mente furoris
Advenere simul Sanctum discerpere vivum,
Auditis fidei verbis de munere Trinæ,
Abscessere, satis Christo de corde fideles.
Usus barbaricus sic est abjectus ab illis.

Per hanc porro S. Lamberti prædicationem magna ad diœcesim Trajectensem facta est accessio, de qua Nicolaus seculo XII in Vita num. 41 hæc scripsit: Tota itaque regio illa, quæ diversa ab incolis suis sortitur vocabula, & quæ cursu Mosæ dextro latere usque in Septentrionalem oceanum porrigitur, apostolatui martyris Christi Lamberti debet, quod errorem suum cognoscere, & quod Christianæ fidei gratiam obtinere meruerit; & ideo Leodiensi parochiæ, sicut hodie cernimus, subdita est. Haud scio tamen, an soli S. Lamberto debeatur, & non aliquam partem S. Hubertus, ejusdem in episcopatu & apostolicis laboribus successor, sibi merito vendicet. Etenim in ipsius Vita ab ejusdem discipulo conscripta, editaque a Surio ad diem III Novembris, inter populos ab eo conversos ad fidem Taxandri recensentur. Verba biographi subjungo.

[96] [successit postea S. Hubertus.] Omnem namque Arduennam, hisce (idolorum) cultibus hactenus mancipatam, in brevi sacrilega servitute liberam, famulitio Domini subjugavit. Si qui autem facessenti generali idolorum cultu superessent, qui more sacrilego aut pulveris eorum reverentiam haberent, vel cætera hujusmodi observari debere, usu nefando putarent, hos ad se deductos triennii pœnitentia plectebat; sicque præliator Domini in fines eorum strenue adversarias insequendo ac proterendo virtutes, imperium Domini in fines eorum longe lateque ampliavit, ita ut Taxandria & Brachbante, eorum detegendo insidias, eos penitus annullaret, effigiesque eorum populi, Christi gratia illuminati confringerent, & penitus abdicarent &c. Utut est, constat, S. Lambertum Taxandriæ apostolum merito audire, eidemque velut auctori magnum illud, cujus Nicolaus meminit, diœcesis Trajectensis, nunc Leodiensis augmentum deberi, quæ lapsu temporis ac præsertim seculo XVI per novam episcopatuum in Belgio erectionem multum mutilata est.

[97] [Non satis certa sunt, quæ Nicolaus tradit] Nicolaus in Vita num. 39 & sequentibus auctor est, S. Lambertum Euangelii lumen etiam ulterius Septemtrionem versus, ad finitimos Taxandriæ Frisiæque populos transtulisse. Post narratam enim Taxandrorum conversionem ita progreditur: Descendit Euangelicæ prædicationis gratia ad populos ipsi Taxandriæ finitimos, quo fluvius Mosa, Rheni fluminis aquis infectus & tumidus … non longe a mari Anglico Taxandros & cæteros ejusdem regionis incolas a Frisonibus dividit. Sic ipse veterem Caninefatium sedem Batavosque designat. Deinde subjungit, S. Willibrordum, qui a S. Sergio I. Papa episcopus ordinatus, eodem tempore in castello, quod Ulterius Trajectum dicitur, Christi fidem etiam Frisonibus prædicabat, ab eo conventum fuisse, hosque duos viros, collatis invicem consiliis, apostolico muneri strenue vacasse. Sed & locum, in quem S. Lambertus neophytis prædicandi gratia cum eodem Sancto convenire solebat, ex veterum traditione in pago Testebranto situm fuisse affirmat.

[98] [de conjuncta SS. Lamberti & Willibrordi opera] Verba ejus accipe. Si antiquorum relationi creditur, locus est in pago, quem Testebrantum dicunt, haud longe a Mosa, aliquanta arborum amœnitate inumbratus, ad quem B. Lambertus, adscito in opus Euangelii viro Dei Willibrordo, solitus erat sæpius descendere, & confluentibus ad se noviter baptizatorum turbis opera Christianæ religionis exponere, annuncians eis, quia, ut ait Apostolus, “Fides sine operibus mortua est.” Eumdem denique locum, dum ista scriberet, ecclesia S. Lamberto ibidem olim exstructa, annuoque populi confluxu celebrem fuisse, tradit his verbis: In eodem loco ecclesia in honorem B. Lamberti dedicata tantæ hodie venerationis est apud incolas regionis illius, ut singulis annis illuc ad impetranda Martyris beneficia concurrentes, etiam ipsas arbores, quæ atrium opacant, ferro attrectare sacrilegium reputent. Henschenius in Exegesi ante tomum VII Maji, cap. 12 notat, in divisione regni Lotharii anno 870 facta, comitatum Testrebant nominari, quem ipse Caninefatibus adscribit. De eodem pago Hadrianus Valesius in Notitia Galliæ ex Godefrido Wendelino, canonico Tornacensi, observat, Testrebantum vel Teisterbant dici, quasi Taxandriæ limitem.

[99] Vix dubitare possum, quin S. Willibrordus ante susceptum episcopatus ordinem S. Lamberto notus jam fuerit. [in prædicatione Euangelii,] Ita mihi suadet Alcuinus in ejus Vita apud Surium ad diem VII Novembris, ubi dicitur Pippinus Heristallus S. Willibrordum benigne exceptum, ad prædicandum in Austrasia verbum Dei aliquo tempore detinuisse, antequam eumdem pro obtinenda episcopali consecratione Romam ad Sergium Papam destinavit. Alcuini verba subjungo. Qui (Pippinus scilicet) eum cum omni honore suscipiens, sed nolens tanto doctore se vel suam privare gentem, loca ei opportuna intra terminos regni sui prævidit, quo potuisset idololatriæ spinas extirpare, & purissima verbi Dei semina per munda novalia abundantius spargere. Morabatur autem Pippinus ordinarie in diœcesi Trajectensi, nec procul a Trajecto; Heristalli scilicet, ubi palatium habuit. Hinc verisimile non est, ista sine consilio S. Lamberti ejus regionis episcopi, cujus sanctitas & apostolicus zelus Pippino utique perspecta erant, facta esse; nisi forte sanctus Episcopus eo ipso tempore procul a sede sua Taxandris prædicaverit.

[100] Idem S. Willibrordus, Pippino petente, a Sergio I Papa anno 696 in festo S. Cæciliæ episcopus Frisonum Romæ consecratus est, [de qua nihil habent ceteri biographi.] & ad prædicandum iisdem Euangelium remissus, uti in hujus sancti Pontificis gestis ad diem IX Septembris, § 6 Commentarii prævii ex Beda probatum est. An eodem tempore, quo ipse in castello Ulterioris Trajecti & apud Frisones apostolatu fungebatur, Lambertus ad postremos Taxandros transgressus fuerit, mihi incompertum est; verumtamen nihil occurrit, unde Nicolai asserta de communicatis collatisque ab utroque sancto apostolo consiliis, actisque in Testebranto, erroris convincam, aut confirmem. Favet tamen ipsi traditio ab eo laudata, ecclesiaque & annuus ad eam concursus populi, sua ætate frequentata. Sed cum neque S. Lamberti, neque Willibrordi antiquiores biographi ea de re quidquam annotatum reliquerint, non possum soli Nicolao, ab utriusque ætate longius remoto, indubitatam fidem habere.

[101] Taxandriæ contigua est Brabantia nostra, in qua Mechliniensis est ager, [Creditur Sanctus etiam prædicasse] ubi S. Lambertus pariter prædicasse putatur. Certe Cornelius van Gestel tom. 1 Historiæ sacræ & profanæ archiepiscopatus Mechliniensis, pag. 23 scribit, eum a Mechliniensibus velut suum ante adventum S. Rumoldi apostolum honorari. Certum (est inquit) S. Lambertum, Tungrorum episcopum, Christianæ fidei lucem hic (Mechliniæ) & in vicinis locis ingenti virtutum exemplo, prædicatione & miraculis invexisse; eaque ratione Taxandri & Malinates S. Lambertum omnes ut apostolum suum venerantur… Imo fertur Mechliniæ Deiparæ ædes, nunc parochia & collegiata ecclesia, dignitate & civium numero secunda, ab eo in Mechlinia veteri consecrata. Jactant denique Musena, Battela & Zempsa (pagi sunt in Vicinia Mechliniæ) suas quoque olim a S. Lamberto dicatas ecclesias. Porro post ejus mortem ad reliquias superstitionis, quas vix penitus dimiserant, rediere.

[102] [Mechliniensibus, apud quos, ut loci apostolus] Huc pariter spectant, quæ Sollerius noster in Corollario ad Acta S. Rumoldi separatim edita, cap. 1 refert in hunc modum: Ceterum eo loci (in vico Malinas) missionem suam, seu, ut loquitur Baldericus, eremiticam vitam adorsus est sanctus Mechliniensium patriarcha Rumoldus, alter istius regionis apostolus post S. Lambertum. Hunc Chronica Mss., aliaque in Commentario prævio adducta testantur, etiam Mechliniæ, vel saltem ubi Mechlinia subinde condita est, vicinisque locis fidem annuntiasse; adeo ut colli apud Hof-stade nomen superesse dicatur S. Lambrechs-berg (Latine Mons S. Lamberti est) quod ex eo colle gentilibus prædicaverit. Certe in summa olim veneratione apud Mechlinienses fuisse S. Lambertum, sive quod primus eorum apostolus fuerit, sive quod Leodiensem ecclesiam ut dominam agnoscerent, clarissime datur intelligi non solum ex sacello ei dedicato, sed ex formula civici juramenti, ex urbis Regestis mihi a nobilissimo Cuypero communicati, quod ad finem usque seculi XVI usitatum fuisse, certissimum est. Hoc se civitate donandus obstringebat Do. S. Lamberto, Dæ. S. Mariæ, regi et urbi fidelem fore.

[103] [antiquum cultum obtinet,] Pingi solitus erat in habitu pugnantis equitis, tamquam ejus ductu & patrocinio Normanni devicti & fugati fuerint. Eumdem sanctum Musenis idolum evertisse volunt, ejectisque idololatris, clericos seu canonicos substituisse, qui deinde S. Rumoldo sese aggregaverint; quo nomine intelligendæ veniant Deo militantium copiæ illic adunatæ, de quibus tam diserte meminit Theodoricus, S. Rumoldi biographus. Hactenus Sollerius. Consequenter ad hanc de prædicato apud suos per S. Lambertum Euangelio, archidiœcesis Mechliniensis hodieque celebrat diem ejus natalem Officio ritus duplicis, in cujus lectione V de eodem leguntur sequentia: Martyrii cupidus, ad Taxandros, Brabantos, aliosque finitimos populos digressus, eos jugi prædicatione & admirabili patientia ad Christum convertit. Idem Officium, sed ritu tantum semiduplici in proxima diœcesi Antverpiensi legitur. In Leodiensi quoque Breviario, anno 1636 excuso, ad diem XXVII Octobris exstat Officium de S. Rumoldo, in cujus lectione IV iste Lamberti apud Mechlinienses apostolatus pariter asseritur, verbis, quæ subdo. Inde pervenit (S. Rumoldus) ubi Scaldis fluvius ad Mechliniam se in mare exonerat; ibique Christi fidem, per S. Lambertum episcopum plantatam, sic rigavit, ut post ipsum apostolus Mechliniensium habeatur. Obiter tamen observa, perperam hic dici, Scaldim fluvium, qui Mechliniam non alluit, ibidem in mare exonerari.

[104] [& quædam patrasse narratur,] Addo denique Latine, quod ex quodam Ms. Chronico Mechliniensi, Flandrice exarato, Tungris apud canonicos Regulares descripsit & ad hunc diem seposuit Papebrochius noster. Cum S. Lambertus audiret, Danos in Mechliniensem agrum irruisse, Musenas profectus est, ubi idoli templum stabat, ut dicitur; ibique multa miracula patravit. Templum hoc etiam supererat anno MD, jamque est S. Lamberti ecclesia. Collegit populi turmam, & infidelibus obviavit, qui ad fluvii ripam castra metati erant in monte, nunc dicto Battel a commissa ibi pugna (pugnam vulgus Battallie dicit) fugavitque eos. In cujus rei memoriam S. Lamberti ecclesia ibidem visitur. Præterea legitur prope sacellum extra portam dictam Audogems puerum sanasse, qui lapsus fuerat in cultrum, quem extraxit. Post multa pia opera, Mechliniæ exhibita, clericos & presbyteros ibi reliquit; ac propterea etiam ecclesiam ibidem fuisse necesse est. Cumque Mechlinia tunc ad unam fluvii (Diliæ) ripam in agro Grimbergensi sita esset, oportet eam fuisse ecclesiam S. Mariæ. Etenim si alia quædam tunc exstitisset, ejusdem aliqua memoria superesset. Prima, quam S. Lambertus dedicavit, ecclesia fuit Musenis, ex qua canonici S. Rumoldi originem ducunt.

[105] Nullus ante ipsum alius episcopus ibidem prædicasse legitur; [partim fabulosa,] quia vero is regionem adversus infideles tutatus est, Mechlinienses eum pro tutelari habent, & effigiem ipsius instar equitis gladio manus armati exhibent… Anno MCCCIV S. Lamberti nomen formulæ juramenti, quod civitas præstat aut admittit, insertum est, & vetusta S. Lamberti memoria renovata, additaque S. Mariæ Magdalenæ, veteri patronæ, antequam S. Lamberti nomen celebre evasisset. In hisce multa falsa incertaque veris immixta sunt: cujusmodi in primis est ista contra Danos vel Normannos pugna, qui S. Lamberti ætate in hasce partes nondum venerant. Quam ob rem isti fabulæ fingendæ occasionem forte dedit longissimo post Sancti obitum tempore ejusdem auxilium adversus eosdem barbaros a Mechliniensibus feliciter imploratum, unde equestris ejus effigies etiam potuit oriri. Quod de Musenensi templo ait, infirmare non possum, nec certo admittere; cum vetustatis amor multa hujusmodi soleat fingere, & Chronicon istud, quod ad annum usque 1530 pertingere annotavit Papebrochius, ad id persuadendum minime sit idoneum.

[106] In ea quoque Diliæ ripa S. Mariæ ecclesiam jam tum fuisse, [partim incerta.] parum est verisimile ex iis, quæ Sollerius variis in locis tam Commentarii prævii, quam Corollarii ad Acta S. Rumoldi, de illius temporis Mechliniæ situ statuque disseruit. Verumtamen ex Trajectensis civitatis vicinia satis verisimile est, S. Lambertum, ut Taxandriæ incolis, ita etiam Mechliniensibus aliisque Brabantis Christum annuntiasse, ideoque eumdem tamquam suum, ante S. Rumoldum, apostolum non immerito ab illis honorari. Quot porro annos sanctus Episcopus Taxandris & ceteris convertendis impenderit, nusquam reperi. Ceterum Sigebertus & Nicolaus deinde agunt de pio S. Landradæ in Belisiensi suo parthenone obitu, apparitione & sepultura per S. Lambertum mirabiliter curata, de quibus cum hic nihil præterea annotandum habeamus, laudati biographi consuli possunt: nos ad ejusdem Sancti martyrium progredimur.

§ VIII. Sancti martyrium, de cujus tempore variant sententiæ, anno 709 probabilius illigandum: fabulæ de SS. Sergio & Huberto: responsio ad argumenta objecta.

[Martyrium ejus, quod seculo VIII contigit,] De S. Lamberti martyrio duo controversa sunt, causa & tempus, quorum ultimum præsenti § examinabimus. Scriptor Vitæ S. Huberti, ejusdemque discipulus vel familiaris, in Vita a Surio edita ad diem III Novembris diserte asserit, S. Lambertum proximum ejus decessorem Pontificalem apicem apud urbem Tungrensem quadraginta annis strenue tenuisse. Totidem annos in episcopatu ipsi tribuunt Nicolaus in Vita num. 73 & Sigebertus pariter in Vita tam edenda num. 63, quam in edita nomine Reneri cap. ultimo, aliique. Quadraginta hosce annos incompletos interpretatus est laudatus Sigebertus, qui eum anno episcopatus sui XL martyrium subiisse scripsit; idque S. Huberti biographo conformius est, quia alioquin tam pauci menses ad complendum annum quadragesimum primum defuissent, ut annos quadraginta & uno potius, quam quadraginta tantum exegisse ab illo dici debuisset. Hinc pro varia de episcopatus illius initio opinione eruditi annum ejusdem emortualem fixerunt. Mabillonius in Actis Sanctorum sui Ordinis Sec. 3, part. 1, pagg. 66 & 77 cædem ejus circa annum 708 reposuit, quem tom. 2 Annalium ad eumdem annum num. 1, uti & Coïntius, determinarunt, repetito ab anno 668 istorum 40 annorum initio; quod & alii fecerunt, quos nil interest nominasse.

[108] [anno Christi 709] At Pagius in Critica ad annum Christi 698 num. 1 non alteri, quam anno 707 martyrium istud illigandum contendit, tum quod S. Theodardum anno 667 occisum esse, eodemque Lambertum ipsi successisse, tum quod hujus Sancti corpus Trajecto Leodium anno 720 translatum esse crederet; quod utrumque ad diem X Septembris in S. Theodardo § 3 refutatum jam est, & nos, quantum ad ultimam partem attinet, infra § 13 refutabimus. Sed nec annum 708 pro emortuali certo assignare audemus. Cum enim ex dictis num. 45 non satis constet, an S. Theodardus mense Septembri anni 668, an 669 martyrio coronatus sit, incertum pariter est, utro e duobus annis S. Lambertus in episcopatum ejusdem successerit, adeoque utrum ad annum usque 708, an 709 supervixerit. Quam ob rem dum aliunde non suppetunt certa pro alterutro anno determinando argumenta, is pro Sancti emortuali habendus est probabilius, quocum cetera antiquissimorum biographorum dicta facilius possunt componi, quique minus difficultatis creat. Hunc vero esse annum 709 infra § 10 num. 147 & seq. probabimus, ideoque hunc veluti probabilius Sancti supremum in margine annotavimus: sancti enim Huberti biographo, a cujus auctoritate nihil nos recedere cogit, omnino standum existimamus.

[109] [probabilius innectendum est.] Non eadem tamen, ut dixi, scriptoribus omnibus hac super re est sententia. Henschenius noster, licet tam diuturnus 40 annorum episcopatus ipsi displiceret, in Diatriba tamen de Episcopatu Trajectensi lib. 2, cap. 6 martyrium ejusdem statuendum censuit anno DCCVII, aut etiam serius, uti dicetur, inquit, XVII Septembris. Rursum in S. Amando tom. 1 Februarii pag. 837, num. 104 idem illud ante annum 707 figi non posse pronuntiavit. Verumtamen in Exegesi de episcopatu Tungrensi & Trajectensi, tomo VII Maji præfixa, cap. XI in eadem sententia vacillans, ait: De anno cædis non satis constat. Præ reliquis placet, quod in codice Ms. Aureæ-Vallis scribitur passus anno secundo Childeberti regis, qui foret annus Christi DCXCIX: neque hinc multum abest Sigebertus in Chronico, asserens passum anno DCXCVIII. Sed ea accuratius erunt discutienda XVII Septembris, die ejus natali. Ad ejusdem seculi VII finem etiam multi alii scriptores, præsertim rerum Leodiensium, mortem illius referunt, sed ex alio prorsus, quam Henschenius, capite, aliaque nixi historia, quam ipse non uno loco inter commentitia rejecit.

[110] Narrat scilicet Nicolaus in Vita num. 55, [Quæ de cæde ipsius S. Sergio Papæ revelata] S. Hubertum, suadente Lamberto, ad Apostolorum limina Romam adiisse, quo tempore S. Sergius I Cathedram S. Petri ibidem tenebat. Deinde num. 73 & sequentibus scribit, S. Lamberti martyrium eodem tempore, quo contigit, laudato Sergio per angelum nuntiatum esse, ipsique ab eodem imperatum, ut virum, Hubertum nomine, quem eodem die in basilicam sanctorum Apostolorum principum introëuntem ex certis signis agnosceret, sancti Martyris in episcopali sede successorem ordinaret. Addit præterea, pastoralem ejusdem S. Lamberti virgam, seu pedum, ne qua dubitandi ratio superesset, Pontifici ab eodem angelo traditum, & consequenter Hubertum a Sergio agnitum & episcopum consecratum esse. Unde vero hæc hauserit Nicolaus, sic indicat: Qualiter autem a Papa Sergio eodem die cognitus (S. Hubertus,) & de nece dilecti magistri sui Lamberti per signum baculi ejus certior sit factus, si quis plenius scire desiderat, libellum illum relegat, quem a viris fidelibus editum de vita & conversatione ipsius Huberti ante episcopatum, a plerisque apud nos & haberi & legi non est dubium.

[111] Libellum hunc edidit Joannes Roberti Societatis Jesu presbyter in Historia S. Huberti, [consecratoque per eumdem S. Huberto narrantur,] in cujus capite 3 non modo ea, quæ ex Nicolao mox attigimus, referuntur, verum etiam alia non minus mirabilia narrantur. Nam teste anonymo illius scriptore, dum S. Hubertus episcopale munus deprecaretur, ecce omnibus divinitus pontificalibus B. Lamberti induitur, quæ subito a loco martyrii ab angelis translata sunt ei. Cumque istis induto sola stola defuisset, statim stola serica alba auroque contexta Huberto per angelum a beata Virgine Maria, ecclesiæ Tungrensis patrona, est transmissa. Nicolaum descripsit Ægidius Aureæ-Vallis monachus in Additionibus ad Anselmum, cap. 21 in S. Huberto, eumdemque vel citatum anonymum Fisenus tam in Historia, quam in Floribus ecclesiæ Leodiensis sequendum existimavit. Porro cum laudatus S. Sergius initio seculi VIII, anno scilicet 701 vel 702 obierit, ut in hujus Commentario ad diem IX Septembris probatum est, varii S. Lamberti martyrium ad seculi VII finem retulerunt, sed ad diversum tamen annum pro sua item varia de episcopatus illius initio sententia.

[112] Sigebertus in Chronico, ubi initium illud anno 658 affixerat, Sancti cædem, additis 40 episcopatus annis, [fabulæ sunt ab eruditis explosæ,] ad annum 698 reposuit; quod & Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii, & utrumque secutus Baronius in Annalibus fecerunt. Bucherius vero in Chronico episcoporum Trajectensium & Leodiensium, & Miræus in Fastis Belgicis episcopatum anno 656, necem 696 innexuerunt. Verum tota illa de SS. Sergio Hubertoque narratio jam dudum velut fabulosa exploditur ab eruditis, inter quos sunt Henschenius in Diatriba de episcopatu Trajectensi lib. 3, cap. 9, Mabillonius Sec. 3 Benedict., part. 1 in Annotatis ad vitam S. Lamberti, Coïntius ad annum Christi 708, num. 43, Pagius, & quotquot denique Sancti nostri martyrium ad seculum VIII aliquot annis jam inchoatum referre non dubitant. Consuli etiam potest in opere nostro ad diem IX Septembris Commentarius prævius de eodem S. Sergio § 6, ubi ista ut antiquioribus ignota, meritoque suspecta habita sunt. Ego vero eadem certæ falsitatis arguere non dubito, cum ex supra dictis certum sit, S. Sergium aliquot annis ante S. Lamberti martyrium obiisse. Deinde quis tanta prodigia credat incerti temporis fideique scriptori anonymo, dum de iisdem altum silet ejusdem S. Huberti biographus, ipsius discipulus aut familiaris, quique propterea hæc nec ignorare potuisset, nec debuisset præterire.

[113] [& antiquis biographis ignota.] Lubet verba illius de S. Huberto ad episcopatum evecto ex editione Surii hic referre. Post gloriosum beatissimi ac præcellentissimi antistitis Lamberti a rebus humanis excessum, qui pontificalem apicem apud urbem Tungrensem quadraginta annis strenue ferens, vitæ quidem exempla posteris dereliquit, mortis autem acerbæ viriliter ferendo discrimina, & summi Pastoris vestigiis inhæsit, & quantum amoris circa Dominicas oves haberet, aperuit; utpote quibus & vivens vitæ contulit pascua, & pro quibus non metuit mortis subire dispendia, Hubertus venerandus præsul ejus sedi subrogatur episcopus, cui non erat virtute secundus. Ita ipse Vitam S. Huberti ab ejusdem episcopatu exorsus, laudes ejus gestaque prosequitur, nulla mentione facta de tam prodigiosa ordinatione, qua ad commendandam sancti episcopi sui sanctimoniam nihil illustrius potuisset adferre. Quid causæ etiam fuisse dicemus, quod memoratam de S. Lamberti martyrio revelationem, per angelum S. Sergio factam, ignoraverint aut prætermiserint Godeschalcus, Stephanus, poëta anonymus, Anselmus & Sigebertus: quid, inquam, causæ afferemus quam quod nihil tale acciderit?

[114] [Respondetur ad argumenta pro fine seculi VII] Non opus esset de hac controversia pluribus agere, nisi exstaret quidam libellus inscriptus de tempore & causa martyrii B. Lamberti, Tungrensis episcopi, Diatriba chronologica & historica, excusus Leodii anno 1679, in quo non asseruntur quidem memorata prodigia, sed S. Lamberti martyrium sub S. Sergio Pontifice contigisse, variis argumentis defenditur. Auctorem hujus Diatribæ, qui nomen suum ipsi non præfixit, fuisse Renatum Franciscum de Sluse, canonicum Leodiensem & abbatem Amaniensem, atque Eminentissimi Cardinalis Slusii germanum fratrem, aliunde didici. Scriptioni occasionem dedit illustrissimus Antonius Godeau episcopus Venciensis, qui cum in Historia sua ecclesiastica, Gallice edita, tam causam, quam annum martyrii S. Lamberti, quales a Leodiensibus passim creduntur, cum eruditis neotericis negasset, laudatum Slusium ad scribendas vindicias seu dictam Diatribam excitavit. Non est meum singularia Godeau asserta, quæ ad substantiam rei non faciunt, uti &, quæ ipsis opposuit Slusius responsa, refellere aut probare; verum ea tantummodo referam, confutaboque, quibus hic Sancti martyrium circa seculi VII finem, sedente in Apostolica Cathedra Sergio, collocandum esse propugnat.

[115] Itaque cap. 3 adversus Henschenium nostrum hæc ait: [a Slusio producta; ac primo ostenditur,] Scriptores nonnulli referunt, cognitum fuisse, Deo admonente, beati Viri obitum a Sergio PP., & ab eodem B. Hubertum Martyris nostri successorem divino jussu ordinatum. Hanc narrationem fabulis accenset Henschenius; quam recte, viderint alii. Antiquam tamen esse, diffiteri non potest, cum a Nicolao, qui duodecimo sæculo scripsit, tamquam a Majoribus tradita referatur. Vixerit igitur fabulæ hujus auctor (ut hoc Henschenio concedam) ea saltem ætate, qua recentior erat B. Huberti ordinationis memoria. Itaque si narrationi suæ fidem conciliare volebat, nisi prorsus amens fuerit, iis saltem annis eam consignasse credendus est, quibus accidere potuerit, ne primo aspectu falsitatis redargueretur. Unde fabulosa sit, necne hæc narratio, parum nostra interest, dum ex ea constet, relatam jam tum fuisse beati Martyris nostri passionem ad annos Sergii, & non Constantini, quem inter & Sergium cadunt Joannes VII *, Joannes VIII * & Sisinnius.

[116] Respondeo, nusquam a Nicolao asseri, eam narrationem a majoribus traditam, [opinionem illam non esse tam antiquam, quam velit:] aut ut talem ab eo referri; cum tantum dicat, eamdem legi in libello, quem A VIRIS FIDELIBUS editum de vita & conversatione ipsius Huberti ante episcopatum a plerisque (Leodiensibus) & haberi & legi non est dubium. Non soli Majores viri fideles sunt: sed cujus temporis hi fuerint, non indicat Nicolaus. Quinimo cum ipse nullam narrationi suæ auctoritatem ab antiquitate vindicet, cumque nec synchronus S. Huberti biographus, nec Godeschalcus, nec Stephanus, nec poëta anonymus, nec Anselmus, nec Sigebertus denique eam umquam vidisse vel audisse videantur, verisimilius est, eamdem seculo XII antiquiorem non esse. Quid igitur mirum, si is in assignando Pontifice, quo sedente S. Lambertus cæsus sit, erraverit, eumque Sergium crediderit, qui tantum septem vel octo annis ante istius martyrium e vivis excesserat? Porro errasse ipsum liquet ex tempore emortuali S. Theodardi, annisque quadraginta, quibus Lambertum episcopatum gessisse, asserit non modo S. Huberti primus biographus, verum etiam ipse Nicolaus, aliique supra nominati. Adde, quod scriptor, qui tanta prodigia, antiquioribus omnibus ignota, commentus est, etiam pro ceteris nullam fidem mereatur, dum alia obstant. Ad alterum argumentum progredior.

[117] Sed ne solis conjecturis (verba Slusii sunt) niti videamur, [secundo, basilicam S. Lamberti,] certum & ἀναμφισβητον temporis illius characterem exhibere licet ex morte Grimoaldi, Pipini & Plectrudis filii, qui, ut præcedenti capite vidimus, anno Christi DCCXIV, mense Aprili cæsus fuit a Rangario in basilica S. Lamberti, Leodici. Scriptor Vitæ S. Huberti, ejusdem familiaris ac discipulus, narrat hanc basilicam constructam fuisse a beato viro (S. Huberto) circa ordinationis suæ annum XIII. Eo quippe anno B. Lamberti reliquias in illam transtulit IV Kal. Maii, cujus translationis annua festivitas solenni ritu hodieque celebratur. Renerus monachus cæsum refert Grimoaldum paucis annis a translatione. Statue, anno saltem uno; neque enim minus potes, cum translatio Aprili exeunte facta sit, & in Aprilem etiam Grimoaldi cædes inciderit. Nisi fingas, in ipsa reliquiarum translatione cæsum fuisse Grimoaldum, quod nullo teste probabis umquam. Igitur anno Christi DCCXIV labebatur saltem decimusquartus ordinationis B. Huberti, & illius annus primus saltem a XVII Septembris anni Christi DCC numerandus erit, quo Sergius adhuc Sedem Apostolicam obtinebat. Hactenus ille.

[118] [in qua Grimoaldus anno 714 occisus est,] Admittimus Grimoaldum, Pippini Heristalli ex Plectrude uxore filium, in basilica S. Lamberti Leodii occisum esse: id enim Gesta regum Francorum, Historia jussu Childebrandi conscripta, auctor libelli de Majoribus domus regiæ, & Annalista Metensis, quos Coïntius ad annum 714 num. 1 exhibet, unanimi consensu testantur. Annum etiam cædis & mensem ibidem sic exprimit Chronicon San-Dionysianum: DCCXIV. Depost. Grimoaldo in mense Aprili, & depost. Pippino in mense Decembrio. Ad eumdem annum cædem illam refert Ado in Chronico, a Slusio laudatus, ubi etiam addit, Theudoaldum in locum defuncti patris sui Grimoaldi a Pippino substitutum esse anno Incarnationis domini DCCXIV in mense Aprili. Admittimus etiam auctoritatem biographi S. Huberti, secundum quem ille S. Lamberti corpus tertiodecimo anno sui præsulatus Trajecto Leodium transtulit, & in loco, ubi passus est, collocavit. Sed negamus, ante conditam aut dilatatam a S. Huberto ecclesiam, nullam aliam Legiæ fuisse, quæ S. Lamberti nuncupata fuerit; quod & biographus Hubertinus non asserit, & cui oppositum diserte docet Godeschalcus.

[119] [Leodii exstitisse] Hic in Vita num. 23 & sequentibus de cultu ipsius in villa Legia non diu post obitum Sancti inchoato multa habet, quæ in compendium contracta subjicio. Post hæc, inquit, in præfata villa Leodio infra cubiculum, ubi Sanctus Dei felicem fudit cruorem, luminaria ex divina accensa potentia resplendebant. Subdit, virum quemdam ob furtum uxoris suæ ab eodem Sancto bis monitum castigatumque; duos item alios cæcos, divinitus jussos eamdem cellam venerari, visum recepisse. Quo audito, prosequitur Godeschalcus, cœperunt homines Sanctum Dei debita ammiratione de die in diem jugiter expetere & cum magna diligentia locum illum venerari; & jam cum basilicam populus ibidem cœpisset ædificare, auditis miraculis per universam regionem illam, quæ Dominus pro Servo suo dignatus est ostendere, omnis populus laudes dabat Deo. Addit & virginem, Odam nomine, cæcam pariter, cum spe ducta ad eumdem locum accederet, jamque appropinquaret, invocato Sancto, visum impetrasse. Tum pergit: Item ex hoc amplius concurrebat mistus vulgo populus utriusque sexus, senes & parvuli, ad basilicam in honore ipsius Sancti ædificandam, sicque auxiliante Deo velociter consummata est. Similiter, ubi virgo lumen ex fide recepit, credentibus in testimonium basilica in ejus nomine est constructa, & assidue venerata.

[120] [diu antequam S. Hubertus] Etiam fideles & devoti Deum timentes, composuerunt lectum, & fabrili arte ordinaverunt illum, & sic posuerunt illum in locum, ubi jaculatus fuerat Pontifex. Ibi Dominus magnas & absque numero virtutes atque mirabilia operatus est cotidie. Post hæc Godeschalcus Sancti apparitionem, anni circulo post mortem expleto, divinamque in Dodonem ceterosque parricidas vindictam, ac alteram denique ejusdem apparitionem, corpus suum Leodium transferri mandantis, exponit. Ac tum denique de translatione acturus; Sanctus autem Hucbertus, inquit, qui quondam Landeberti discipulus fuit, quique illo tempore in hac regione pontifex erat, auditis his miraculis, … ordinem rei diligenter inquisivit &c. In Ms., quod edidit Chapeavillus, cap. 12 eadem narrantur, & post relatam geminam Sancti de furto conquerentis apparitionem, post duos cæcos illuminatos, populique ad locum martyrii confluxum, disertis verbis dicitur, basilicam ibidem constructam jam fuisse, priusquam corpus eo transferretur. Verba accipe.

[121] Postmodum ibidem populus cœpit ejus honori & nomini ædificare (ex virtutum illius magnificentia & admiratione animatus) honesti cultus ecclesiam, [S. Lamberti corpus eo transtulit.] quæ ad augmentum dilatandæ gloriæ ejus multum profecit, ut quamvis ille locus ejus careret corpore, tamen & ex ædificio ecclesiæ pateret, & ex meritis & miraculis ipsius, quod ibi semper præsens esset, beneficia scilicet ibidem opem suam implorantibus a Deo impetrando. Consonat Sigebertus in utraque Vita, in ea scilicet etiam, quam Reneri nomine laudat Slusius, in cujus cap. 25 post eadem miracula legitur: His augebatur recens veneratio novi Patroni, & accensa populi devotio basilicam Sancto ædificabat tanto citius, quanto devotius. Deinde caput 26 sic orditur: Hæc Legiensium devotio adeo Domino placuit, ut jam crebro multis Dei fidelibus cœlitus visio appareret, ut sanctus Martyr relatus Trajecto, martyrii loco restitueretur &c. In hac igitur, qualiscumque ea demum fuerit, basilica S. Lamberti Leodici Grimoaldus Pippini filius, pro patris sui ægrotantis salute deprecans, occisus est Christi anno 714, post mortem autem Sancti quinto vel sexto, quando ea, quiescente etiam tum sacro corpore Trajecti, variis miraculis a Deo illustrata, jam celebris evaserat; ideoque auctor Diatribæ emortualem S. Lamberti annum ad Pontificatum Sergii revocandum esse frustra probare conatur ex anno cædis Grimoaldi, Sanctique translationis, quam anno 721 vel 722, & mense Decembri, non Aprili contigisse § 13 probabimus. Neque morari nos debet Reneri seu Sigeberti auctoritas, dum Grimoaldi cædem translationi postponit, cum ea minime tanta sit, ut rationum momentis, quæ produximus, ullo modo possit opponi.

[122] Postremum argumentum pro confirmanda sententia sua Diatribæ auctor repetit a numero annorum, [Tertium Slusii argumentum] quos S. Hubertus in episcopatu exegit. Ex eadem, inquit, S. Huberti historia confirmatur, quod asserimus. Illum enim annis ut minimum triginta cathedram episcopalem tenuisse narrant scriptores; & res ab eo gestæ non minus temporis spatium requirunt. Post translatas enim beati Martyris reliquias Leodium ex vico ignobili, ut vocat Godescalcus, in civitatem erexit, translata in illam episcopali sede, muris cinxit, legibus ornavit, basilicam D. Petro apostolo construxit; & ut compendio absolvam, ea gessit, quæ non XVII aut XX annorum, quot a translatis beati Martyris reliquiis ad ejus obitum fluxisse narrantur, sed longe majus temporis intervallum exigere videntur. At hujus beati confessoris reliquiæ translatæ sunt anno XVI post ejus obitum (ut testatur scriptor, qui translationi interfuit, nempe ejusdem S. Huberti biographus) tertio Carlomanni regis (id est Majoris-domus,) qui cum anno Christi DCCXLIII vel DCCXLIV concurrit. Numera nunc retro annos XXX & XVI, sive XLVI, & in finem seculi septimi ac Sergii Pontificatum incurres; sub quo scilicet & Lamberti mors & Huberti ordinatio consequenter contigisse debuerunt.

[123] [nihil pariter probat.] De translationis tempore libens assentior, sed triginta istos episcopatus annos ex scriptorum, quorum nullum nominat, fide non possum credere. Res quoque, a S. Huberto post translatum Legiam S. Lamberti corpus gestas, non probat Slusius tantæ molis fuisse, ut eæ intra annum 722, quo translationem factam esse dicemus, annumque 727, quo Hubertus obiit, fieri non potuerint. Certe nihil ejusmodi in ipsius biographo synchrono & familiari legitur, multaque de hoc argumento fabulosa a recentioribus tradi non dubitavit Foullonus lib. 3, cap. 4, ubi Hubertina Leodii mœnia ceteris commentitiis annumeravit. Ceterum non est hujus loci ea fusius tractare, quæ examinari refutarique latius poterunt ad diem III Novembris, quo sanctus ille episcopus confessor colitur.

[Annotata]

* imo VI

* imo VII

§ IX. Causa martyrii alia a duobus primis biographis, alia a ceteris assignata.

[Pro causa martyrii Godeschalcus & Stephanus] Altera, quæ majoris momenti est, a scriptoribus ventilata controversia, est de causa, ob quam S. Lambertus martyrio coronatus sit; dum alii primorum biographorum scriptis inhærere malunt, alii speciosiorem lauream cum minus antiquis sancto Martyri adserere. Godeschalcus omnium primus Sancti biographus, qui ipsi aliquo tempore forte convixit, ut dictum est, quique multa se de eo ex Theodoëno ejusdem ministro, & exsilii socio, didicisse testatur, non aliam cædis ipsius causam allegat, quam Galli ac Rioldi necem; qui cum in ecclesiæ Trajectensis bona hominesque impie & crudeliter debaccharentur, ab ejusdem sancti Episcopi amicis, illo penitus inscio, commissis manibus interfecti fuere. Horum enim cædem Dodo quidam, eorumdem consanguineus, vir in Pippini Heristalli aula imprimis potens, tam impotenter tulisse dicitur, ut cum collecta satellitum manu ad S. Lamberti ædes Legiam advolaverit, nec Galli tantum ac Rioldi percussores, sed & obvios quosque famulos, & ipsum sanctum Episcopum in oratione prostratum interemerit. Verum cum hæc controversia in S. Lamberti gestis præcipua sit, operæ pretium erit Godeschalci verba hic retulisse.

[125] [cædem Galli & Rioldi assignant.] Hic in Vita num. 15 & sequenti sic ait: Et jam cum Dominus vocasset S. Landebertum, ut propter tanta merita dignam redderet ei mercedem, insurrexerunt duo pessimi homines, Gallus & germanus suus Rioldus, in adversitatem ejus, sævientes ecclesiæ suæ in tanta opera perversa, ut nullus eos ferre posset; nec evadendi erat locus ante illos. Repleti autem amici Pontificis ira & tristitia, ac calamitate magna compulsi, & humilitate compressi, interfecerunt eos ex merito eorum. In diebus illis erat Dodo domesticus jam supradicti principis Pippini, proprius consanguineus eorum, qui interfecti fuerant; & erant ei possessiones multæ, & in obsequio ejus pueri multi. Cum audisset autem necem proximorum, collegit magnam copiam virorum fortissimorum ad bellandum, moxque irruit ad interficiendum beatum virum Landebertum pontificem in villa, cui vocabulum est Leodio, sita super fluvium, qui vocatur Mosa. Ita Godeschalcus, qui deinde indignam sanctissimi Viri cædem pergit exponere, nulla alia martyrii causa assignata. Nec aliam innuit Stephanus, Leodiensis episcopus seculo X, secundus, ut diximus, S. Lamberti biographus, qui eadem, licet aliis verbis enarrat.

[126] At poëta anonymus, Stephano synchronus, præter allegatam causam, [Poëta anonymus isti addit aliam] alteram ex fama memorat, Dodonis scilicet in Sanctam odium, ob improbatum Alpaïdis sororis suæ cum rege, id est, cum Pippino Heristallo Majore domus regiæ pellicatum. Verba poëtæ, quia alibi dare non possum, hic subdam, exorsus, ubi supra desierat.

Sanctus enim quam sæpe ferens jejunia sancta,
Intulit in noctes tetris instantibus auris;
Sæpe suis cum visceribus conduceret escam,
Clarens rorifluam præbebat luna lucernam:
Ultima namque dies astabat semper ocellis
Illius, unde bonum fecit certamine cursum.
Eheu! musa canens, causas canitura doloris!
Quis tibi flatus habet claras inducere voces
Inditus, extensis efflans hinc inde labellis?
Stridula quæ dulces effringet tibia cantus,
Garrulitate cavas mulcens hinnitibus aures?
Saltando coram quis & arridendo jocosus
Histrio gannitus extollet voce decoros?
Unde prius calamis efflabas guttura plenis
Spumanti facie, mento vibrata subacto,
Inde redundantes adduces flaccida fletus,
Emittens tremulam lugenti pectore vocem,
Attrectare necem cantu cum cœperis almam
Landberti sacri diro jugulamine cæsi.

[127]

Ergo propinquanti supremæ fine diei,
Cum Sanctus Domini deberet rite vocari, [nempe Pippini pellicatum cum Alpaïde]
Sacris pro meritis decorandus luce perenni;
Ecce duo fratres, nam Gallus & inde Rioldus
Nomine sunt dicti, torta de fœce liquati,
Insurgunt pariter, per villas atque per agros
Ecclesiæ famulos predis * & verbere pressos
Addicunt morti; qui non tolerare queuntes,
Dedecus id notum per amicos, perque nepotes,
Efficiunt late Landberti præsulis almi.
Qui nimis audaces, tulit hoc cum fama, viritim
Accensi stimulis, & cordis vulnere læsi,
Atque irritati, ceu crebra pericula passi,
Non potuere pati tales impune reverti.
Sperantes justo tunc indignamine duci,
Consurgunt citius, confisi mente vel armis,
Atque adversantes mortis misere tenebris:
His etenim dictis sic deliquere coacti.
Interea domui Pippini principis auctor
Hujus erat sceleris, dictus de nomine Dodo,
In quo fidentes, patriam vexasse putantur
Jam dicti fratres, ejus de carne propinqui.

[128]

Fertur enim trito multis sermone, quod esset [a Sancto reprehensum: atramque etiam]
Præsul Landbertus diris invisus amicis
Pravi Dodonis, pallens ob stupra sororis
Illius ad regem, quam rex cum conjuge viva
Ducebat pelicem, proculcans jura pudoris.
Hinc & Dodo suum plus exaltabat honorem.
Qui noscendo neces dictorum corpore fratrum,
Sat memor in dictis, quæ sunt de carne sororis,
Præsulis exitium cœpit disquirere sacrum,
Explorando vias, quibus hunc occidere posset
Atque illos pariter, noxæ quos fama dedisset.

Ex hisce habemus, seculo X aliquot annis inchoato seu adolescente, a multis existimatum fuisse, Dodonem ad inferendam S. Lamberto necem non sola Galli & Rioldi cæde, sed & ejus Sancti euangelica libertate in improbando Alpaïdis Pippinique adulterio, incitatum fuisse; quod poëta anonymus amplectendum, Stephanus vero episcopus, velut Godeschalco scriptori synchrono aut coœvo incognitum, rejiciendum aut saltem prætermittendum judicavit. Utramque istam causam etiam affert, magisque exponit Anselmus canonicus Leodiensis, qui paulo post medium seculi XI scripsit, apud Chapeavillum in Gestis pontificum tom. 1, cap. XI in S. Lamberto, unde sequentia excerpsi: Talibus virtutum exercitiis ad gloriosum venitur martyrium, cujus causa duplex extitit.

[129] [assignat Anselmus canonicus,] Et prima quidem fuit, quod pervasores rerum ecclesiasticarum duos quosdam fratres aliqui ex beati Martyris propinquis, ipso nesciente, interfecerant; quod eorum proximus Dodo quidam in sanctum Pontificem causam sui retorsit odii. Altera fuit causa, quod Pipinus Major domus regiæ, face libidinis adulterinæ succensus, memorati Dodonis sororem Alpaïdem legitimæ conjugi Plectrudi superinduxerat. De qua re Sanctus Dei Lambertus, tantum in principem perhorrescens facinus, adulterini criminis eum arguere non reformidabat; & nunc terrores divini judicii minitando, nunc honestatem legalis thalami commendando, & adulterii obscœnitatem detestando, hoc apud ferocem animum Vir apostolicus effecerat, ut jam in fornicaria minus insaniret. Quod ubi illa primum sentire potuit, furiis agitata libidinis, fratrem gemebunda per internuntios convenit, contumeliam sibi a Sacerdote illatam memorat, ejus instinctu aversum a se conqueritur principis animum, commodius sibi fore, Lambertum vita privari, quam a tanto viro divortio separari: insidiatoris interitu hoc sibi posse præstari, quod nullius ab invicem dissidii deinceps infortunium posset interveniri. Bibit ille transfusum a viperea sororis lingua venenum; armat statim ex domesticis regiæ domus in necem Episcopi milites auxiliares, & miser, dum in Sacerdotis necem crudeliter grassatur, nescit, quia sibi æternam mortem, illi finem laborum & perpetuam pariat vitam &c.

[130] [qui in altera editione Reginonem] Ab hac editione Chapeavilli differt ea, quam Martenius & Durandus tom. 4 Ampliss. collect. veterum scriptorum a col. 843 curaverunt ex Ms. codice Andaginensi, quem ante annos sexcentos, vivente Anselmo, exaratum fuisse, ac genuinum ejusdem fœtum esse, cujus editum a Chapeavillo exemplar dumtaxat compendium sit, ibidem pronuntiant. Hic igitur col. 848 & sequenti toto cap. 6 nullo verbo de Alpaïde facto, unica martyrii causa rejicitur in Dodonem, Galli scilicet ac Rioldi nece stimulatum. Deinde Sancti cædes, sepultura, translatio Leodium & aliquot miracula memorantur usque ad finem capitis. Tum sequitur caput 7 cum hoc titulo: Item alia de eodem opinio. Huic beatissimo Viro testimonium perhibet Regino abbas Prumiensis, ita scribens inter cetera in Chronicis suis, quæ a primo Incarnationis Dominicæ anno usque in nongentesimum octavum ejusdem Domini annum extendit. “Tempore, inquit, Vigilii Papæ habita est synodus Aquileiæ contra hæreticos, qui beatam Mariam solum hominem, non Deum hominem genuisse affirmabant; in qua synodo Catholice institutum est, ut Maria semper Virgo Theothocos diceretur; quia non solum hominem, sed verum Deum & Hominem genuit.

[131] Ea tempestate claruit Lambertus Tungrensis ecclesiæ episcopus; [& nescio quod scriptum] qui dum regiam domum zelo religionis accensus increpasset: (sic habet alterius adhuc scripturæ relatio nobis a prioribus relicta,) rex Pippinus tunc temporis monarchiam regni tenens, sororem memorati Dodonis legitimæ conjugi pellicem induxerat, & suadente diabolo, licitos amores illicitis postposuerat: pro qua re hic solus auctoritate sacerdotali principem publice adulterii arguere non reformidabat; & nunc minitando terrores divini judicii, nunc honestatem legalis thalami commendando, & contra turpitudinem adulterii detestando, hoc apud ferocem ejus animum Vir apostolicus effecerat, ut jamjamque minus in fornicaria insaniret. Quod ubi illa primum persentiscere potuit, furore simul & libidine æstuans, qualis Jezabel in Heliam, vel Herodias in Johannem, fratrem gemebunda adiit, fratri contumeliam a Sacerdote sibi illatam memorat; instinctu ipsius aversum a se regis animum; mori satius esse, quam tam honestis ignibus privari cum dedecore; faxit, ut Sacerdos intereat, nullum posthac regalis thalami fore dissidium.

[132] Bibit ille transfusum a viperea sororis lingua alto pectore venenum: [laudans, Reginonis dicta] armat statim ex domesticis regiæ domus ad necem Episcopi milites auxiliarios; & miser, dum in Sacerdotis necem crudeliter grassatur, nescit, quia sibi æternam mortem, illi finem laborum & perpetuam pariat vitam.” Hanc passionis ejus causam scriptorem Vitæ ipsius ideo tacuisse arbitror, ne, ut fit, eorum incurreret offensam, quorum majores tali notati essent infamia. Non vacat, nec operæ pretium est hic inquirere, an istud Andaginense exemplar genuinum Anselmi Opus sit, ut laudati editores censuerunt; sed quod ad argumentum nostrum magis spectat, observo, non omnia ex laudata editione hic virgulis notata Reginonis esse, sed pauca dumtaxat, eaque contra historicam veritatem turpiter truncata & avulsa a ceteris. Regino enim editionis Argentoratensis anni 1609, pag. 390 post annum 622 sic habet: Hoc tempore synodus Aquileiæ facta, ob imperitiam fidei quintum universale concilium suscipere diffidit. Quæ synodus facta fuerat temporibus Vigilii Papæ contra hæreticos, qui beatam Mariam solum hominem genuisse affirmabant, in qua synodo Catholice institutum est, ut Maria semper Virgo Θεοτόκος diceretur; quia non solum hominem, sed vere Deum & hominem genuit. Ea ætate (nempe qua synodus Aquileiæ S. Sergio Pontifice habita est,) claruit Lambertus Tungrensis ecclesiæ episcopus, qui dum regiam domum zelo religionis accensus increpasset, ab iniquissimo Dodone & aliis viris de palatio missis improvise conclusus, intra domum ecclesiæ in Leodio vico occiditur. Hæc Regino, nec quidquam ea de re amplius.

[133] Hinc autem liquet primo, quam imperite Anselmus, vel quisquis istius capitis septimi auctor est, Reginonis textum truncando, eum ipsi errorem affingat, [fœde confudit.] quasi is synodum seu conciliabulum Aquileiense, circa annum Christi 698, S. Sergio I Pontifice habitum, cum concilio œcumenico V, anno Christi 553 sub Vigilio Papa Constantinopoli celebrato confudisset; cum tamen idem Regino utramque synodum diserte distinxerit. Liquet secundo, quam inepte synodos sic confundendo, S. Lamberti ætatem cum Pontificatu Vigilii ejusdem capitis auctor composuerit. Liquet denique tertio, totam illam de Pippini cum Dodonis sorore pellicatu, & inde secuta sancti Episcopi cæde historiam, quæ virgulis affecta subjungitur, a Reginone traditam non esse, sed ab alio incerti nobis temporis & fidei scriptore, qui propterea exiguum ponderis habere debet ad præsentem, quam tractamus, controversiam dirimendam. Progrediamur modo ad alios, qui eamdem historiam, sic cœptam perfecerunt, novisque adjunctis exornarunt.

[134] [Sigebertus eamdem Alpaidis historiam,] Sigebertus Gemblacensis in Chronico ad annum Christi 698 Reginonis dicta, num. 32 relata sic interpretatus est: S. Lambertus Pipinum principem increpare ausus, quod pellicem Alpaïdem suæ legitimæ uxori Plictrudi superduxerit, a Dodone fratre ipsius Alpaïdis Leodii martyrizatur. In Vita cap. 4 prolixiorem historiam texens, primos Sancti biographos cum ceteris, ab utrisque aliquid mutuatus, conciliare conatur, multaque reliquis eatenus incognita sic exponit, quasi ipse spectator adfuisset; quæ omnia in compendium contracta subjungo. S. Lambertus Pippinum de pellicatu cum Alpaïde libere crebroque compellans, eum acriter arguit, & tantum non ad officium reducit. Hoc audito, Alpaïs de illata sibi ab Episcopo injuria apud fratrem Dodonem conqueritur, opem & vindictam precatur. Spondet ille, & adhibitis secum potentioribus amicis, sanctum Præsulem ab arguendo sororis suæ adulterio compescere laborat. At ubi nil verbis profici advertit, Gallum & Rioldum consanguineos suos in episcopatus familiam & bona cum armata manu immittit; quos duos, cum Sanctus paternis monitis ab incepto cohibere frustra studuisset, Petrus & Andolecus vel Andoletus, ipso plane inscio, commissa pugna peremerunt.

[135] [plurimum exornavit,] Horum morte intellecta, Dodo S. Lamberti necem decernit, data opportunitate inferendam. Interea Pippinus in villam suam Jopiliam venit, cui proximus erat Legia vicus, in quo Sanctus prædium aliquod cum ædibus habebat, ubi, ut sæpe alias, solitudine loci delectatus, tum morabatur. Inde consilii causa a Pippino accersitus, Jopiliam properat. Inter convivandum Pippinus craterem suum a sacra-Episcopi manu sibi porrigi religionis ergo flagitat, obtinetque; nec mora, ceteri omnes convivæ, ejus exemplum sequuntur. Visa est hæc pellici opportuna occasio, qualemcumque cum sancto Episcopo suo communionem extorquendi; dumque alii frequentes accurrunt, ipsa se clanculum turbæ ingerit, & ceterorum manibus suas miscens, craterem aliquem ipsi præripere conatur. Verum Lambertus odoratus, quod res erat, adulteram repellit, de muliebri audacia cum Pippino expostulat, & ex aula egreditur. Hac spe falsa pellex, Pippino suggerit, ne se insalutata Episcopum e palatio abire permittat. Mandat ille; ipse vero Deum testatus, se numquam cum adultera communicaturum, inde discedit. Furit spreta mulier, fratremque suum Dodonem ad tollendum e vivis sine ulteriori mora Antistitem impellit: idque ille postero diluculo exsequitur.

[136] Habes hic, lector, tragœdiæ istius ex Sigeberti relatione compendium, [quem Nicolaus & Ægidius fere secuti sunt.] secundum quam multo illustrior, & ad commendandum S. Lambertum aptior est causa martyrii, quam quæ a Godeschalco & Stephano allegatur. Quia vero noverat Sigebertus, nihil hujusmodi apud laudatos biographos legi, in fine totius Vitæ de Godeschalco notat sequentia: Gesta quidem ejus veraciter prosecutus, de causa martyrii parum libero ore locutus est. Quod hac de causa fecisse creditur, ne sui temporis regibus culpam majorum suorum videretur exprobrare. Ex illicito quippe Pippini & Alpaïdis conjugio natus est Carolus Martellus, ex Carolo Pippinus tertius, qui ex principe in regem Francorum promotus est, de Pippino Carolus Magnus. Porro utut gloriosior sit ea causa martyrii, sub medium tamen seculi XII, id est, inter annum 1143 & 1147, quo Nicolaum scripsisse § 1 diximus, non alia ejusdem Vita, quam quæ a Godeschalco vel Stephano scripta est, in ecclesia Leodiensi legebatur. Tunc enim nonnulli, quibus ista primorum biographorum narratio displicebat, quod tanto Martyre minus digna videretur, Nicolao auctores fuere, ut Vitam conscriberet, in qua alia cædis causa traderetur; uti manifestum est ex ipsius Nicolai dictis, quæ quia num. 15 jam recitavi, hic non recenseo. Quos vero scriptores ipse hac in parte secutus fuerit, satis declarat, dum inter monumenta, quibus pro Vita concinnanda usus est, Reginonem Prumiensem & Sigebertum Gemblacensem nominat; quem posteriorem sic secutus est, ut quæ ille de Gallo ac Rioldo ecclesiam inique vexantibus, & deinde cæsis, ex Godeschalco relationi suæ immiscuerat, tacitus præterierit; credo, ut purior illustriorque martyrii causa appareret. Nicolai vestigiis inhæsit Ægidius Aureæ-Vallis monachus in Additionibus ad Anselmum, cap. XI in S. Lamberto, apud Chapeavillum.

[Annotata]

* prædis

§ X. Causa martyrii a Godeschalco & Stephano tradita asseritur, & ad argumenta aliter sentientium respondetur.

[Godeschalci auctoritas nunc passim admissa est,] Variantibus eo, quo diximus, modo de causa, ob quam S. Lambertus martyrio coronatus sit, vetustis scriptoribus, qui post illos scripsere, eam partem diu amplexi sunt, quæ sancto Martyri gloriosior videbatur; idque haud dubie eo confidentius, quod ratio silentii Godeschalci & Stephani, quam Sigebertus allegat, omnino verisimilis appareret. Hinc idem Stephanus apud Baronium tom. 3 Annal. ad annum Christi 698, num. 1 vehementer vapulat, quasi principibus adulandi studio, reprehensum a S. Lamberto Pippinum adulterum subticuisset. Proficiente deinde inter eruditos crisi, ea sententia non modo in dubium vocata, sed etiam velut commentitia a multis deserta est, ita ut opposita nunc sit communior, si Leodienses scriptores excipias. Primus, quem quidem noverim, Henschenius noster in Diatriba de tribus Dagobertis lib. 4, cap. 7 & alibi, deinde Bollandus in S. Suiberto tom. 1 Martii, pag. 79, num. 45 eam historiam, ut suspectam ut minimum habuerunt. Eamdem tamquam fabulosam rejecerunt Hadrianus Valesius tom. 3 Rerum Francicarum, lib. 23, Mabillonius Sec. 3 Benedict., parte 1 in S. Lamberto, Coïntius ad annum Christi 708, num. 9 & seqq., Pagius in Critica Baronii ad annum 698, num. 2 & seqq., Longuevallius tom. 4 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ, aliique.

[138] [quem de Alpaïde studiose siluisse,] Contrariæ sententiæ sui etiam non desunt sectatores, inter quos sunt Joannes Roberti, Fisenus, Foullonus & Slusius in Diatriba jam sæpe laudata § 8. Juverit itaque rationes, quæ in utramque partem produci possunt, diligenter expendisse. Non tam inepta est ratio, ob quam Godeschalcum de reprehenso Pippini pellicatu siluisse, adstruunt memorati scriptores, quin ea induci potuisset, si prædicta reprehensio causam martyrio reipsa dedisset. Etenim sive Godeschalcum sub Carolo Magno, sive sub Pippino Brevi, sive sub Carolo Martello scripsisse statuas, odiosum certe erat ea litteris consignare, quibus & Pippini Heristalli, cetera optimi principis, turpis libido, tam sancti Episcopi fuso sanguine notata, & Martelli probrosi natales, sui ævi lectoribus revocarentur in memoriam, & ad posteros transmitterentur: quod certe & ipsi Martello, & hujus filio Pippino, & Carolo nepoti non poterat non desplicere. Similis ratio etiam Stephanum initio seculi X ad silentium movere potuisset, eo magis, quod Vitam a Godeschalco scriptam politiori tantum stilo edere promississet, quodque Caroli Simplicis consanguinitatis affinis esset, ut in hujus diplomate dicitur tom. 3 Galliæ Christianæ auctæ col. 837.

[139] [non probant aliorum veterum] Ait quidem Mabillonius in Observationibus ad S. Lamberti martyrium, longe atrociorem esse fabulam de Caroli Martelli damnatione, quam tamen Hincmarus, Adrevaldus, aliique in vulgus spargere non dubitarunt, imperante Carolo Calvo, illius abnepote: verum etiamsi æqualis infamia ad Carolum Calvum inde redundasset, tantum consequeretur, alios aliis audaciores in scribendo fuisse. Ad id unum tamen dumtaxat valet allegata silendi ratio, ut, si ea Pippini adulteri reprehensio, illataque propterea S. Lamberto mors per alia satis idonea testimonia tradatur, solum istud Godeschalci, Stephanique silentium multum sui ponderis amittat. Videamus itaque, quibus & quam vetustis monumentis nixa ea sententia prodierit. Scriptor Vitæ S. Huberti, synchronus & familiaris, de S. Lamberti martyrio sic loquitur: Mortis autem acerbæ viriliter ferendo discrimina, & summi Pastoris vestigiis inhæsit, & quantum amoris circa Dominicas oves haberet, aperuit: utpote quibus & vivens vitæ contulit pascua, & pro quibus non metuit mortis subire dispendia. Venerabilis Beda in Martyrologio de S. Lamberto martyre more suo tantum meminit; de causa modoque nihil docet.

[140] [de Sancti martyrio dicta,] Nihil quoque de iisdem memorans Florus in Auctario Bedæ ante tom. 2 Martii sic habet: In Gallia, in villa Leudegus, natalis S. Lamberti episcopi & martyris, qui sectando justitiam, adeptus est martyrii palmam. Nec quidquam certius ex Wandelberto habemus, qui in Martyrologio suo metrico ait:

Lambertus quintum denum virtute coronat,
Factio quem cæsum semper tremebunda pavescit.

Solius Dodonis meminit Rabanus Maurus in suo item Martyrologio, ubi cum S. Lambertum ab exsilio, consentiente Pippino tunc principe revocatum, & episcopatui suo redditum dixisset, subdit: Ibique per plures annos in Ecclesia Dei nobiliter vixit. Hunc vero Dodo, domesticus jam supradicti principis Pipini, machinatione pessima occidi fecit. Ipse vero per innocentem mortem ad Dominum migravit. Plus aliquid dicit Ado, pariter in Martyrologio, his verbis: Tungrensi diœcesi, in Leodio, villa publica, natalis sancti Lamberti episcopi. Qui dum regiam domum zelo religionis accensus increpasset, cum rediens orationi incumberet, ab iniquissimis viris de palatio missis, improvise conclusus, intra domum ecclesiæ occiditur.

[141] Adonem secutus Notkerus, Tungrensi diœcesi, inquit, [quæ novæ sententiæ] natalis sancti Landeberti episcopi: qui, dum regiam domum zelo religionis accensus increpasset, intra domum ecclesiæ occiditur. Eadem quoque, quæ Ado, habet Regino Prumiensis in Chronico, præterquam quod inter Sancti interfectores Dodonem primo loco nominet: verba ejus dedimus num. 132. At Usuardus simplicius ait: Apud Leodium, beati Lamberti episcopi Tungrensis, qui a nocentibus innocenter occisus, aulam cælestis regni perpetuo intravit victurus. Habes hic vetustissimos, qui præter Godeschalcum de S. Lamberti martyrio meminerunt. Manifestum autem est, nihil ex quinque primis & ultimo eorum haberi posse pro stabilienda sententia, quæ Sancti cædem Alpaïdi adscribit. Ceteri tres videntur mihi huic historiæ cudendæ primam occasionem dedisse. Cum enim sanctus Episcopus ob increpitam domum regiam occisus apud istos legeretur, & aliunde constaret, Pippinum illicitis Alpaïdis amoribus, ex qua Carolum Martellum & Childebrandum genuit, implicitum fuisse; pronum fuit, ut istorum verba avide arriperent, & de reprehenso Pippini pellicatu interpretarentur omnes, quibus martyrii causa, a Godeschalco Stephanoque tradita, displicebat velut tanto Sacerdote minus digna, uti pluribus sua ætate displicuisse, Nicolaus in Epistola dedicatoria testatur.

[142] Hinc igitur primus omnium anonymus poëta, cujus verba num. 128 recensuimus, [occasionem dederunt, sed cum Godeschalco] ex trito multis sermone, Dodonem & Alpaïdis fratrem, & ob improbatum ejusdem cum Pippino adulterium S. Lamberto infensum dixit, licet cetera Godeschalci narrationi inhæreret. Deinde Anselmus geminam cædis causam retulit, ut num. 129 & seqq. dictum est. Post hunc Sigebertus Gemblacensis utramque componere studuit, & famoso illo convivio præterea exornavit. Nicolaus denique priori causa penitus prætermissa, secundam unice retinendam censuit, & reliqua Sigeberti dicta adoptavit. Sic ego historiam illam paulatim concinnatam credo, cui multa adjuncta immiscentur, quæ illius auctores non nisi pro suo ingenio fingere potuerunt. Verum ista martyrologorum & Reginonis dicta superius relata non hujusmodi sunt, quin cum primis Sancti biographis facile conciliari possint, adeoque & debeant; neque enim manifesta antiquiorum dicta ex ambiguis recentiorum, ubi nihil id cogit, fas est interpretari.

[143] Jam vero minime verisimile est, ut Mabillonius & alii ante me observarunt, [facile conciliantur.] S. Lambertum, dum ecclesiastica bona, gregemque tam inique & crudeliter a Gallo Rioldoque invadi vidit, de eorumdem prædonum injustitia apud Pippinum, si aderat, aut apud alios, qui ejus vices gerebant, conquestum non esse; dumque nihil proficeret, etiam increpuisse, ac divina judicia minatum esse, nisi ab ecclesiæ gregisque sui oppressione abstineretur. Interea cum Sanctus hæc constanter ageret, potuerunt Gallus & Rioldus ab illius consanguineis occidi, & horum nece vehementius incitatus Dodo, ad importunum, invisumque familiæ suæ Monitorem, ea data ulciscendi opportunitate, perimendum impelli. Hæc expositio nec laudatorum martyrologorum & Reginonis, nec Godeschalci Stephanique dictis adversatur; imo postremorum narratio eam exigit, cum verisimile non sit, S. Lambertum suam pro grege auctoritatem apud optimates aulæ, cujus Dodo unus erat, non interposuisse. Eadem interpretatio plane conformis est S. Huberti biographo, qui verbis num. 139 recitatis, Lambertum pro Dominicis ovibus mori non metuisse testatur.

[144] [Nusquam insinuat Godeschalcus,] Hactenus ergo nihil habemus, unde Godeschalcum & Stephanum ex adulandi principibus studio, vel displicendi metu, veram martyrii causam cum veritatis, sanctique Martyris gloriæ dispendio subticuisse arguamus; quippe quam aliam fuisse, quam quæ ab eis tradita est, nullus asseruit ex adductis scriptoribus, quorum alii eodem, quo Martyr occubuit, alii altero post seculo floruerunt. At Slusius in laudata Diatriba cap. 4 credi vult, Godeschalcum, quod de Pippini reprehensione palam dicere non audebat, lectori non oscitanti satis indicasse. Narrat enim, inquit, beatum Antistitem a Gallo & Rioldo “appetitum convitiis & contumeliis, & in rei familiaris direptione gravibus dispendiis oppressum.” Causam tot injuriarum non exprimit, sed ita insinuat, ut Alpaïdis emissarios agnoscas. “Consanguineus, inquit, horum erat Dodo;” qui ex Galli & Rioldi cæde occasionem, quam quærebat, se tandem invenisse lætatus est sæviendi in Antistitem. Pergit Godeschalcus, & post beati Viri cædem, plebis & procerum narrat lachrymas, sed omnium “cum silentio, ne accusarentur Dodonis scelus per indicium fletus damnavisse.” De Pipino alterum silentium. Qui autem fieri potuit, ut tantus princeps, qui a pietate & justitia non mediocriter commendatur, cædem Antistitis sui, ante oculos suos crudeliter patratam, ultum non iret, non aliquo saltem doloris sensu prosequeretur, si nihil suberat, quod eum ab officio revocaret? Proclivius sane est credere, humana imbecillitate lapsum esse Pippinum, & (quod de Salomone ac primo parente nostro ait B. Augustinus) “noluisse contristare delicias suas.”

[145] [Sanctum cæsum esse] Sed rursus Godeschalcum audiamus. “Corpus, inquit, exanime vili operimento contectum” secundo Mosa Trajectum relatum est, ut sepeliretur. Ubi clerici “non audentes in decorando honesto cultu sepulchri ejus immorari, in tumba patris ejus Apri, ibidem quiescentis, non tam condiderunt, quam absconderunt, & superjecto grandi lapide, non tam cooperuerunt, quam compresserunt.” Unde hic metus, nisi a Pipino, nisi ab Alpaïde, quæ muliebribus illecebris Pipinum dementaverat? Hæc Slusius, quæ ne in compendium redacta aliquid sui roboris amitterent, visum est totidem ipsius verbis referre. Nunc responsum accipe. Causam injuriarum, quibus sanctum Præsulem Gallus & Rioldus affecerunt, revera non prodidit Godeschalcus; sed nec Dodonem fratrem Alpaïdis dixit. Non magis eumdem lætatum esse asseruit, ex Galli & Rioldi cæde occasionem, quam quærebat, se tandem invenisse … sæviendi in Antistitem. Verba ejus in editione Chapeavilli, quam Slusius secutus est, hæc sunt: Horum (Galli & Rioldi) consanguineus quidam, Dodo vocatus, de primatibus palatinis unus, utpote Pipini ducis familiaris, abundans possessionibus multorum servorum, & militum constipatus obsequio & comitatu, cum audisset affinium neces, ad vindictam expetendam animatur, & sanguine sanguinem judicavit ulciscendum. Quis hinc Slusii assertum eruat, nec potius dicat, solam consanguineorum suorum cædem Dodonem ad vindictam impulisse?

[146] Porro quot sunt perversorum hominum pravæ libidines, [ob reprehensum adulterium Pippini,] totidem potuerunt Gallum & Rioldum in S. Lambertum concitare, ut necesse non sit Pippini reprehensionem, cujus Godeschalcus nusquam meminit, aut aliam certam causam determinare. Quod ad populi ceterorumque metum attinet, nihil pariter opus est hunc a Pippino aut Alpaïde repetere, cum ea Dodonis potentia & apud Pippinum gratia, qualem Godeschalcus mox descripsit, satis superque esse debuerit ad incutiendum ipsis timorem, ne accusarentur Dodonis scelus per indicium fletus (adde etiam per ornatum tumuli) damnavisse. Et erat quidem metus ille tanto justior, quanto certius ex recenti sancti Episcopi, ejusque domesticorum cæde constabat, Dodonis ad scelera audaciam non inferiorem ejus potentia esse. Denique ut tam ad hoc, quam ad cetera hactenus objecta argumenta respondeam, dico verisimillimum esse, memoratas ecclesiæ Trajectensis per Gallum & Rioldum vexationes, atque ipsam S. Lamberti cædem, absente & Suevico bello in Alemannia detento Majore-domus Pippino contigisse. Rationem hujus asserti mei accipe.

[147] Diximus supra § 8, probabile esse, S. Theodardum ad annum Christi 669 vivendo pervenisse, [qui probabilius tunc in Suevia bellans,] ejusque mense Septembri occisum; ideoque & S. Lamberti cædem, qui ipsi proxime succedens, eam cathedram quadraginta annis tenuit, in annum Christi 709 probabiliter incidisse. Hoc autem anno Pippinum in Alemanniam seu Sueviam exercitum duxisse, quatuor antiqui annalistæ apud Chesneum in Historia Franciæ scriptorum testantur. Annales Nazariani ibidem tom. 2, pag. 3 sic habent: DCCIX Pippinus perrexit in Alamaniam: Petaviani pag. 6: DCCIX quando domnus Pipinus perrexit in Suavis contra Wilarium; Tiliani pag. XI: DCCIX Pippinus pugnavit in Suavis: Metenses denique tom. 3, pag. 267: Anno ab Incarnatione Domini DCCIX Pippinus contra Alamannos exercitum ducens, magnifice de illis, omnique illa regione triumphavit. Jam vero si Pippinus tum temporis Trajecto tam procul abfuit, ruit tota ista Sigeberti ac Nicolai narratio, neque Godeschalci Stephanique fides culpanda est, nec Pippinus tam atrocis facinoris, quale est sancti Episcopi sui parricidium, reus agendus. Sane in hac sententia omnia recte se habent, quæque objici possent, difficultates evanescunt.

[148] In primis sic inconcussa manet primorum biographorum auctoritas, [Trajecto longe aberat,] eorumdemque narratio multo verisimilior evadit. Nam mihi quidem ista ecclesiæ Trajectensis tam dira oppressio, quæque subsecuta est S. Lamberti & domesticorum ejus barbara cædes, præsente, & quasi coram inspectante Pippino patrata, difficilis creditu semper visa est, nisi huic aliqua cum illo simultas intercessisset. Dum autem ista anno 709 illigamus, facile intelligimus, Gallum ac Rioldum ex Pippini absentia audaciores factos, memoratam vim adhibere, & consanguinei sui Dodonis potenti patrocinio fultos, S. Lamberto frustra reclamante, aliquo tempore impune continuare potuisse, ac denique a Petro & Andoleto, cum nihil subsidii ab aula ferretur, vim vi repellentibus occidi. Eadem Majoris-domus absentia Dodoni quoque, ob utriusque cædem impotentius excandescenti, animos addere potuit, ut non modo interfectores, sed & ipsum Episcopum, qui adversus prædones illos apud palatinos haud dubie fortiter peroraverat, e medio tolleret, ne is apud Pippinum sibi suisque postmodum molestiam crearet. Ut vero hæc nihil habent a verisimilitudine alienum, ita conformia sunt Godeschalci & Stephani dictis, qui totam S. Lamberti martyrii causam in Dodonem, consanguineorum suorum nece furentem rejiciunt, de Pippino autem & Alpaïde altum silent.

[149] [quando Lambertus occisus est.] At enim, inquies, si Pippinus nullam in eo facinore partem habuerit, cur inultum reliquit? Sed præterquam quod potentiorum crimina sæpe impunita maneant, eadem ipsa Pippini absentia favebat Dodoni, tum ut causas fingeret, quibus apud absentem scelus suum extenuaret, tum ut amicis deprecatoribus uteretur. Favebat ipsi consanguineorum cædes, cujus reum Sanctum fingere potuit: favebat potentia sua, pristinaque cum Pippino familiaritas. Favebat præterea belli Suevici continuandi apparatus, quod Pippinum tribus sequentibus annis partim per se, partim per duces suos prosecutum esse, supra laudati annalistæ affirmant. Hujusmodi autem turbulenta tempora animos principum ad bellicas curas magis, quam ad privatorum injurias vindicandas intentos reddere soluerunt. Utut est, in hac mea sententia multo minus, quam in opposita, patitur Pippini existimatio, qui, teste Slusio, a pietate & justitia non mediocriter commendatur.

[150] [Respondetur ad argumenta] Supersunt duo Slusii argumenta, leviori negotio dissolvenda. Primum desumit ab auctoritate Marci Velseri, quasi hic S. Lambertum, instigante Alpaïde, cæsum legisset in seculi octavi scriptoribus. Locus, quem Slusius laudat, habetur lib. 4 Rerum Boïcarum, ubi Velserus agens de S. Corbiniano, primo episcopo Frisingensi, ex Aribone narrat, illum a Grimoaldo Boiorum duce invitatum, recusasse ad eum accedere, quamdiu Pilitrudem, Theobaldi fratris sui viduam, pro uxore haberet. Deinde subdit: Prope fuit, ut procax fœmina (Pilitrudis) veterem Herodiadis tragœdiam repeteret; & recentia Alpeïdis in Lambertum, Geilæ in Chilianum exempla erant ante oculos: nam constitit, agitata esse id genus consilia, non ignaro periculi Corbiniano. Velseri dicta sic excipit Slusius: Hæc Marcus Velserus ex auctoribus, ut profitetur, ferme Godeschalco nostro συνχρόνοις. Ecce igitur, notum erat & publicum apud Boios, quod silebatur in Austrasia, Lambertum & Chilianum, ut pœna, sic etiam causa pares; utrumque scilicet mulieris impudicæ, hunc Geilæ, illum Alpaïdis furore cæsum fuisse.

[151] [ex Marco Velsero,] Respondeo, ista Velseri dicta & sensa esse, non auctoris Godeschalco ferme synchroni, Aribonis scilicet in Vita S. Corbiniani, quam ipse sæpe laudat, nosque ad diem VIII hujus mensis Septembris dedimus, in qua nullum de S. Lamberto vel Alpaïde verbum legitur. Id unum ergo ex adducto loco sibi habet Slusius, Velserum ejusdem secum de Sancti nostri martyrii causa opinionis fuisse, qui propterea existimavit eamdem cognitam fuisse Pilitrudi, quam constat ex Aribone S. Corbiniani vitæ per Ninum quemdam insidiatam esse. Ceterum Marci Velseri auctoritas nos morari non debet. Ultimum denique argumentum Slusius format a titulo Martyris, quem mox ab obitu ejus communi omnium consensu ipsi adscriptum fuisse observat; atque inde deducit; eum non ob privatam familiæ suæ rixam, sed ob causam, quæ ad religionem pertineret, sanguinem fudisse. Martyrem enim, prosequitur, ut sæpe inculcat B. Augustinus, non facit pœna, sed causa. Ideoque in Romano Martyrologio ejus memoria hoc elogio celebratur, quod “cum regiam domum zelo religionis increpasset, a nocentibus innocens occisus, aulam regni cælestis perpetuo victurus intraverit.”

[152] Ego vero hæc omnia libens admitto, sanctumque Lambertum ut Martyrem veneror. [& a titulo Martyris] At nego vel inde consequens esse, eumdem ob reprehensam Pippini incontinentiam, vel in mea sententia ob privatam familiæ suæ rixam occisum esse. Ad diem X Septembris Martyrologiis inscriptus ut Martyr legitur S. Theodardus, Lamberti proximus in episcopatu decessor, qui, ut habet Romanum, animam suam posuit pro ovibus suis. Eumdem ut Martyrem annuo Officio colunt Leodienses; nec aliam tamen causam proferunt martyrii, quam quod pro ecclesiæ suæ possessionibus, quas ab iniquis invasoribus frustra repetierat, Childericum II regem Austrasiæ interpellaturus profectus, in via ab hujusmodi adversariis trucidatus sit. Ob similem bonorum ecclesiæ, gregisque sui defensionem S. Lambertum occisum existimo. Gallus enim ac Rioldus hunc & illa deprædabantur; neque dubitare nos sinit apostolica Viri virtus, quin apud palatinos, quorum Dodo unus erat, justis querelis & monitis, cumque nihil his proficeret, etiam comminationibus adversus prædones illos egerit. Verisimile deinde est, Dodonem hinc adeo in Sanctum exarsisse, ut audita consanguineorum nece, velut data ulciscendi opportunitate, ad ejusdem cædem advolaverit, quam ipse, teste Godeschalco, placidissime excepit.

[153] Planum autem est, hac ratione sanctum Episcopum ob privatam familiæ suæ rixam cæsum dici non posse, [petita & in contrarium adducta.] licet Dodo hac, tamquam opportuna occasione, usus fuerit. Confirmari hæc solide possunt ex biographo S. Huberti jam sæpe laudato. Hic primam S. Lamberti Vitam certe viderat, cum ad eam lectorem remittat his verbis: Quantis autem, qualibusve miraculis suum velle Dominus in tali facto (in translatione corporis Sancti nostri) per omne iter reversionis eorum commendarit, schedula gestorum ejusdem sancti Pontificis annotata continet. Viderat ergo, inquam, quæ de Sancti martyrio in eo legebantur; neque illud etiam tamdiu ante contigerat, quin ejusdem satis recens memoria tum superesset, unde veram cædis illius causam perspectam haberet. Nihilominus congruenter ad Godeschalci dicta ait, illum pro ovibus suis mortem subiisse. Mortis, inquiens, acerbæ viriliter ferendo discrimina, & summi pastoris vestigiis inhæsit, & quantum amoris circa Dominicas oves haberet, aperuit; utpote quibus & vivens vitæ contulit pascua, & pro quibus non metuit mortis subire dispendia.

[154] Porro martyrii palmam non recentiores modo, [Pia S. Huberti de eodem sensa.] sed & antiqui omnes S. Lamberto debitam agnoverunt, prout abunde constat tam ex Godeschalco ceterisque scriptoribus, quam ex martyrologis jam allegatis & deinceps allegandis. Libet tamen pia S. Huberti, viri omni exceptione majoris, de ea sensa ex ejusdem Vita hic apponere. Reminiscens, ait idem biographus, perfectionis Decessoris sui, ardebat cupiditate martyrii, minus se deputans habere perfectionis, qui nondum pro Domino tradidisset morti etiam officia corporis. Doloris namque illius interni, amaritudinisque animi, quo flagrabat amore martyrii, testes erant lachrymæ, quæ solent prodere intima conscientiæ, quas in recordationem B. Lamberti solitus erat dolor elicere, genarumque orbes assidua humectatione alluere. Unde inter pias exuberationes fletuum, alta suspiria pulmonum, crebro talia conquestus est: O me infelicem, terque miserandum, cujus se peccata in tantam sustulere congeriem, ut non idoneus dignusque possim reperiri consortio tanti Viri, martyrii triumphum subeuntis, palmamque victoriæ invadentis!

[155] [Sanctus Pippinum ad frugem reducere] Denique, antequam huic controversiæ tractandæ finem imponam, quæri potest, utrum igitur S. Lambertus in causa pellicatus Alpaïdis cum Pippino nihil egisse dicendus sit. Etenim cum de illo pellicatu, ex quo Carolus, cognomento Martellus seu Tudites, natus est, ex probatissimis scriptoribus apud omnes constet, mirum sane videri debet, si sanctus Episcopus noster tantum probrum in diœcesi sua, & quasi coram tacitus tulerit. Respondeo, etsi de argumento hoc proximi ejus ætati scriptores nihil tradiderint, prudenter tamen dubitari non posse, quin sanctus Antistes, quem inter ceteras ipsius illustres virtutes, ab heroïco animarum zelo merito commendat primus ejus biographus, quique eodem teste num. XI Vitæ, clementer docebat, ordinabiliter instruebat, a consuetudine peccandi omni virtute retrahere nitebatur; & ut num. 12 loquitur, qui non respiciebat ad personam potentium; dubitari, inquam, non potest, quin talis tantusque Vir omni modo allaboraverit, ut principem, cetera religiosum & optimum, tam pudendis vinculis expediret, & gregis sui offendiculum tolleret.

[156] [haud dubie conatus est. Non satis certa sunt,] Quando vero sanctis ejus conatibus Pippinus cesserit, non constat omnino; quamquam hos non inanes fuisse colligere liceat ex Commentario historico de S. Suiberto episcopo § 6, tom. 1 Martii, pag. 78 & sequentibus, ubi multa extremis tum S. Lamberti tum Pippini annis ab hoc & Plectrude, legitima ejus conjuge, pie gesta narrantur, quæ abjectam tum Alpaïdem fuisse suadent. Bartholomæus Fisenus in Floribus ecclesiæ Leodiensis inter personas virtute illustres eamdem Alpaïdem in Orpiensi parthenone pœnitentem, sancteque mortuam, ad diem XVII Septembris recenset, laudans Ms. Leodiense, Wasseburgium & Raissium. Fiseno credidit Coïntius ad annum 692, num. 4; at Pagius in Critica ad annum 698, num. 5 antiquiorum testimonia merito requirit. Porro Orpium duplex est in Brabantia, Majus & Minus; Majus, de quo hic agitur, pagus est, nunc diœcesis Namurcensis, ubi sacrarum virginum cœnobium antiquitus floruit, in quo vixit S. Adilia, de qua ad diem XXX Junii in Opere nostro breviter actum est. Seculo præcedenti nulla ejusdem supererant vestigia, teste Jacobo barone Le Roy in Topographia historica Gallo-Brabantiæ pag. 249.

[157] [quæ de Alpaïdis in monasterio pœnitentia] De Alpaïde Orpii sepulta hæc addit ibidem: Tumulum ejus & inscriptionem Alpaïdis comitissæ, conthoralis Pipini ducis ante has turbas fuisse accepi, in ecclesia majori, sed nunc ne vestigium quidem est. De eadem etiam agit Autbertus Miræus in Fastis Belgicis ad diem XXV Junii in S. Odvino, ubi sic ait: Secundo lapide ab Hugardia & a Thenis oppido visitur Orpium majus, pagus Brabantiæ celebris, in diœcesi Namurcensi, ubi eadem Alpaïs ad meliorem frugem conversa, monasterium virginum fundarat, quod a Normannis aut aliis barbaris eversum putatur. Alpaïdis autem tumulus in Orpiensi templo parochiali retro aram Deiparæ anno MDCXVIII est inventus. Perperam tamen Alpaïdem illam ibidem dixerat Caroli Martelli, cujus mater fuit, pellicem fuisse. Incertum quoque est, an ista Orpiense monasterium fundaverit, cum alii alios fundatores assignent.

[158] Nec magis scio, utrum Hugardiense canonicorum collegium eidem Alpaïdi initia dotemque suam debeat, [ceterisque huc spectantibus narrantur.] ut laudatus Miræus loco citato præmisit. Nam Fisenus in Historia ecclesiæ Leodiensis lib. 7, ad annum 980, num. 7 quamdam comitissam Alpaïdem Hugardiæ memorat, cujus pia munificentia capitulum S. Pauli Leodii reddituum incrementum ceperit. Atque hinc mihi altera suspicio oritur, eam ipsam fortem esse Alpaïdem, cujus tumulus Orpii olim inventus, synonymæ Pippini pellicis fuisse falso forsitan creditus est. Utut hæc se habeant, ego, ut dixi, dubitare vix possum, quin Pippinus S. Lamberti, aliorumque sanctorum virorum, quibus illum impense favisse constat, saluberrimis monitis obsecutus, Alpaïdi nuntium remiserit. Si aliunde constaret, Dodonem Alpaïdis fratres fuisse, minus ægre admitti posset, eumdem ob rejectam a Pippino sororem suam, ad vexandum perimendumque sanctum Episcopum privato aliquo odio accensum fuisse; verum id ex iis tantum habemus, qui contra primorum biographorum auctoritatem ac fidem, novam martyrii causam finxerunt.

§ XI. Martyrii locus & adjuncta: BB. Petri & Andoleti martyrium expenditur: eorumdem corpora antiquitus honorata: poëtæ anonymi narratio.

[Sanctus occisus est Leodii] Discussis, ad S. Lamberti martyrii tempus causamque pertinent, restant pauca quædam de ejusdem martyrii adjunctis, deque illis, qui cum ipso simul cæsi fuere, dicenda. De loco, in quo Sanctus passus est, convenit inter omnes biographos; fuisse scilicet Legiam seu Leodium, tunc villam exiguam, nunc unam ex amplissimis totius Belgii civitatibus, Leodiensis ditionis caput, ejusdemque episcopi ac principis sedem. Vetustum loci hujus situm & faciem Nicolaus in Vita edenda a num. 57 exponit, merito observans, eam, in quam hic excrevit, amplitudinem sancto martyri Lamberto deberi; quippe cujus sanguine primum purpuratus, deinde sacro ejusdem corpore per S. Hubertum ditatus, episcopali cathedra, ac subinde etiam principatus sede meruit illustrari. Habebat autem Sanctus ibidem quoddam prædium ædesque ecclesiæ suæ: aderat & sacellum, SS. Cosmæ & Damiano a S. Monulpho Trajectensi olim episcopo dedicatum, si hujus biographis in utraque Vita, tom. IV Julii a pag. 157 data, uti & Nicolao in Vita S. Lamberti, & Ægidio Aureæ-Vallis in S. Monulpho cap. 33 fidem habemus. In hoc igitur prædio suo sanctus Episcopus morabatur, quando ab impio Dodone ejusque satellitibus improviso circumdatus atque occisus est.

[160] Ut autem Legiam sive Leodium pro Sancti palœstra omnes agnoscunt, [in cubiculo suo,] ita de determinato cædis loco nonnihil dissentiunt. Godeschalcus tam in nostro antiquo Ms. codice, quam apud Mabillonium, & Sigebertus in utraque Vita illum in cubiculo suo cæsum esse diserte affirmant. Cubiculi etiam tantum meminit Stephanus, poëta anonymus cellæ; Anselmus vero nullum locum præter ejusdem Sancti domum designat. Contra in alio Godeschalsi exemplari per Chapeavillum edito, cap. 8 narratur Sanctus Vir oratorium ingressus, ibidemque occisus esse: idem locus nominis sanctæ Trinitatis invocatione consecratus ibidem dicitur. Nicolaus quoque cap. 6 Vitæ, num. 72 Lambertum ante altare sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani telo tranfixum scribit, videlicet in eo oratorio seu sacello, de quo mox meminimus, & in quo ipsum passum esse perhibens iidem biographi S. Monulphi. Posteriores sequuntur Fisenus & Foullonus, quorum primus in Notationibus ad Hist. lib. 4, num. 36 rationem suæ opinionis exponit, & quoddam pictorum figmentum refellit.

[161] [non in oratorio SS. Cosmæ & Damiani,] Sic autem habet: Godeschalcus (qualem scilicet Chapeavillus edidit) martyrii locum appellat oratorium, & locum sanctissimæ Trinitatis invocatione consecratum. Nicolaus eodem modo loquitur, & sanctum Præsulem ante altare sanctorum Cosmæ & Damiani cæsum affirmat: quos eidem secutus sum, quamquam alius vel domi tantum cæsum vel in cubiculo dicat. At prius magis consentaneum est famæ per Majores in hanc ætatem transmissæ. Hodieque in veteri choro, qui martyrii locus est, altare visitur, ante quod sacra victima Lambertus procubuit. Ac denique quotannis ipsa Leodiensis ecclesia festo sancti Martyris die canit in, æde sanctorum martyrum palmam obtinuisse Lambertum. Pictoribus tamen nequaquam assentior, qui sacris operantem interfici pingunt. Veterum nemo unus id prodidit. Et vero quis credat, Episcopum, jamjam a somno excitatum, in eo temporis articulo, quam mortem videbat oculis, ad Sacrum faciendum se convertisse? Hactenus Fisenus; & recte quidem, quia Godeschalci exemplar Chapeavillanum vel huic simile tantum viderat, aut genuinum judicabat.

[162] [ut apud nonnullos legitur.] Verum mihi præplacet exemplari nostro ac Mabilloniano inhærere, quippe cui Stephanus, anonymus poëta & Sigebertus consentiunt, nec dissentit Anselums, ut merito suspicari liceat exemplar, quod Chapeavillus secutus est, interpolatum fuisse. Quod spectat ad traditionem, & quæ ex Officio Leodiensi laudavit Fisenus, ea exigui ponderis sunt, cum Nicolai tempore Vita per Stephanum scripta, in qua id non legitur, in ecclesia Leodiensi adhuc legeretur, ut supra observavimus, & traditio illa quam antiqua sit, Fisenus non edicat. Mabillonius in Annotatis verba Nicolai, quibus Sanctum ante altare sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani trucidatum ait, sic excepit: Hoc est in loco, ubi tempore Nicolia altare SS. Cosmæ & Damiani cernebatur. Non enim in oratorio, sed in cubiculo necatus est S. Landebertus. Verum licet Nicolaus utcumque sic explicari possit, id certe fieri nequit in Godeschalci exemplari per Chapeavillum edito, in quo non modo Sanctus moriturus oratorium ingressus, sed & interfector ejus eumdem locum nominis sanctæ Trinitatis invocatione consecratam non reveritus esse dicitur. Sed ut dixi, exemplari nostro standum puto.

[163] [Primus Sancti impetus,] De modo animique motibus, quibus S. Lambertus hostium adventum primo excepit, etiam non nihil variant biographi. Godeschalcus, in Ms. nostro hac de hæc habet: Cumque vidisset hæc hostes effractis januuis irrumpentes) memoratus puer Baldoveus Sancti famulus) subito currens nuntiavit Pontifici; qui Pontifex necdum in soporem conversus, adhuc exspectabat felice somno dormire, nesciens, quod ad agonem properaturus esset; sed hoc audito nuntio, velocissime surgens. Tunc sacerdos ilico Landibertus, discalceatis pedibus, fortissimus præliator, continuo adprehenso gladio in manibus suis, ut contra hostes suos pugnaturus accessit; & Christus, quem semper in auxilium sibi postulaverat, non longe ab illo erat. Sed apud Altissimum consilium inivit, sempiternum mansurum, tacita mente confisus in Domino. Nec mora, commutans gladium de manibus projecit ad terram, dicens: Si fugero, gladium devitare possum: si autem perstitero, aut cadendum mihi est, aut vincendum. Sed nec aliquando perdam victoriam meam; quia melius est mihi mori in Domino, quam super iniquos manus bellaturus inicere. Hisce quo ad substantiam consonat editio Mabillonii, a nobis recudenda.

[164] [quo vim vi repellere voluit,] Consonat etiam Stephanus, in eo tamen discrepans, quod S. Lambertum non a famulo monitum, sed armorum tumultu e somno excitatum esse asseveret. Continuo Lambertus, ait, Dei agonitheta fortissimus, armorum congressione expergefactus, a lecto surrexit, ensem manu corripuit, & contra hostes dimicare deliberavit. Nec mora extitit, sententiam prioris animi mutavit, gladium in terram projiciens, & hæc corde dicens: Eripe me de inimicis meis, Deus meus &c. Hæc eadem paulo aliter leguntur apud Godeschalcum in exemplari, quo usus est Chapeavillus, in quo cap. 8 narratur Sanctus velut pugnando gladium vibrasse; cumque hostem in cubiculo nondum adesse adverteret, mutato consilio, abjecisse. Verba ejus accipe. Lambertus clamore illorum, fragore ac collisione armorum percellitur, lecto excutitur, & oblitus cælestis armaturæ, qua spirituales nequitiæ expugnantur, immemor etiam Apostolici præcepti, Et galeam salutis assumite, & gladium spiritus, quod est verbum Dei; arripuit gladium, & vibrato eo, non invento hoste, quem feriret, manum continuit; & ad se reversus, nam mente paululum excesserat: gladium projecit, & hoc orationis gladio se defendit: Eripe me de inimicis meis, Deus meus &c.

[165] [omni culpa caret,] Sigebertus cum in Vita edenda, tum in edita a Chapeavillo Reneri nomine, de arrepto gladio pariter meminit, ac mox subdit: Sed ad se reversus, se temeritatis damnavit; & quia illicite saltem attentaverat arma, se ante Deum congruenti addixit pœnitentiæ. Præiverat ipsi poëta anonymus, qui ex rumore, utique incerto, dixerat, Lambertum propterea septennio pœnitere decrevisse, si superviveret. Verba infra num. 174 referemus. Contra Anselmus in Vita cap. XI negat, ipsum quidquam hujusmodi tentasse; At Vir Dei, inquiens, intrinsecus somno, cui post vigilias defessa membra reclinaverat, improviso tumultuantium fragore expergiscitur, statimque nihil vel contra moliri quærens, cum & posset, (sciebat enim, quia bellatores Christi exemplo Magistri moriendo potius, quam repugnando, norunt vincere) totum corpus in oratione prosternens, pretiosam constantissime mortem operitur. Anselmi dicta adoptavit Ægidius Aureæ-Vallis; Nicolaus quoque de apprehenso gladio primoque illo sese defendendi desiderio altum siluit.

[166] Ego vero propter primorum biographorum auctoritatem dubitare non possum, [nec obfuit martyrio.] quin sanctus Antistes somno gravis, ac nihil tale suspicatus, inopino hostium accessu mox perculsus, primo non consulti animi impetu pro defensione sui arma sumpserit, eaque, succedente statim rationis imperio, abjecerit. Sic humani quidem aliquid passus est, sed nullius tamen peccati argui potest, præsertim cum vitam suam defendere etiam episcopis liceat. Ut autem abjiciendo gladio ipsum sui impetus pœnituisse manifestum est, ita fabellam olet ista indicta sibi septennii pœnitentia, qua idem poëta ad aliam cudendam fabulam postea utitur, ut suo loco videbimus. Porro quia ad martyrium requiritur, ut martyr illatam sibi mortem acceptaverit, juvat hic obiter observare, S. Lambertum post subito compressum illum sui defendendi impetum, non modo non repugnasse, sed & duobus nepotibus seu cognatis suis, ceterisque domesticis, qui hostibus fortiter resistebant, persuasisse, ut abjectis armis, mortem placide exciperent; ac eumdem denique, ne tentata quidem fuga, in oratione humi prostratum, occisum esse, ut inter omnes ipsius biographos convenit.

[167] [Petrus & Andoletus jam antiquitus] Non eadem est ratio de laudatis S. Lamberti nepotibus, Petro & Andoleto, quibus martyrii laureolam aliqui etiam adscribunt, quos Philippus Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum secutus, ad hunc diem XVI Septembris sic ait: Apud Ledium (id est Leodium) sanctorum martyrum Petri & Adoleti. Deinde in Annotatis laudat Passionem S. Lamberti episcopi, cum quo martyrio coronati sunt. Eosdem velut sanctos martyres Fisenus in Floribus ecclesiæ Leodiensis ad præcitatum diem una cum S. Lamberto recenset, ubi post brevissimum hujus elogium subdit: Sancti ejus nepotes, Petrus & Andoletus, ut certaminis, sic & gloriæ socii sunt; ideoque & suus hic locus illis dari debuit. Gloriosum tamen illorum certamen, quia in S. Lamberti Vita describendum fuit, illud ibi lector inveniet. Videamus itaque, quid pro horum martyrio antiqui biographi asseruerint. Godeschalcus in exemplari Chapeavilli cap. 8 de eorumdem cæde sic loquitur: Interea, reseratis ostiis, & admisso hoste, Petrus & Andoletus primum & matutinum sacrificium Deo immolantur: deinde cætera familiæ constipatio obruitur, mactatur, nulla facta discretione pueri & senis, maturæ ætatis & immaturæ.

[168] [ut sancti martyres habiti sunt.] Hisce consonat Stephanus in Vita num. 32, ubi ait: Cumque intrepidi (inermes tamen & ad excipiendam necem parati) ostio erupissent cubiculi, extemplo cædentibus adversariis, martyrio digni, divinis conspectibus sunt immolati Anselmus quoque cap. 10 neminem nominans, omnes ea occasione cæsos, martyribus annumerat his verbis: Adversariis ex omni parte irrumpentibus, multi ante Pastorem trucidantium ferro ad cælum præmittuntur, procul dubio martyres effecti. Eadem transcripsit Ægidius, sed primo loco Petrum & Andoletum nominavit. Sigebertus eos omnes ad occumbendum pro justitia & innocentia animatos a S. Lamberto fuisse, Nicolaus Petrum atque Andoletum amore ferventes martyrii cervices suas furentibus & ferientibus adversariis constanter objectasse affirmant. At vero in nostro Godeschalci exemplari, cui conforme hac etiam in parte est editum a Mabillonio, dicuntur quidem duo isti sancti Antistitis Nepotes salutaribus ipsius monitis inducti, ut ab hostium vi repellenda desisterent, & pro eluenda, quam commiserant, Galli ac Rioldi cæde mortem placide exciperent; verum de martyrii laurea sic obtenta nulla mentio habetur. Juverit ipsa verba ex editione Mabillonii retulisse.

[169] [Biographorum de ipsis] Tunc duo nepotes ejus, Petrus & Audolecus, surgentes, arreptisque fustibus, cœperunt fortiter percutere, qui ingressi fuerant domum, & mox expulerunt eos a facie domus. Tunc ait vir Dei Landebertus ad nepotes suos, & ad juniores suos, qui ibidem in domo erant: Si me vere amatis, Christum, sicut ego, diligite & Domino Jesu Christo peccata vestra confitemini: me oportet dissolvi, & cum Domino vivere… Et ait ad nepotes suos: Recordate, quod rei & noxii vos in crimine isto (in cæde scilicet Galli ac Rioldi) fuistis. Nescitis, quod Deus non judicabit bis peccatores, nec peccata dimittit injudicata? Sed quod tunc egistis injuste, modo recipite juste. Quid ad me vos venitis? Ambulate ante conspectum illorum, & ibi, quod dedistis, recipite. Melius est carnes vestras ad lacerandum tradere, & manus vestras servare innoxias, ut spiritus vester salvus fiat in æternum. Tunc respondit unus ex nepotibus suis: Lege modo in voluminibus Domini tui, & perfice opus tuum, quod cœpisti feliciter; & ut Dominus vult, ita erit de nobis. Tunc sanctus vir Landebertus, arrepto Psalterio, istum versum primum reperit: “Quoniam requiret Dominus sanguinem servorum”.

[170] Sicut Zacharias, quem interfecerunt inter templum & altare, [varia narratio expenditur.] dum moreretur ait: Videat Dominus & requirat; ita & iste invictus & firmus permansit. His dictis, omnibus extra cubiculum ejectis, prostravit se in terram, extensis brachiis in cruce, orationem fundens cum lachrymis: & subito pervenerunt carnifices, & ingressi domum, interfecerunt in ore gladii omnes, quos ibidem invenerunt. Certe tota hæc narratio eorum martyrii palmam obscuriorem facit. Porro etiam Godeschalcus apud Chapeavillum, Stephanus & Sigebertus agnoscunt, eos ad prædictam Galli ac Rioldi cædem suo sanguine expiandam a S. Lamberto inductos fuisse. De eadem cæde pariter meminit Anselmus cap. XI; ita ut soli Nicolaus & Ægidius eam tacite præterierint, haud dubie ut martyrii causam a damnato Alpaïdis pellicatu unice repeterent: qua fide, æquus lector judicet. Fatendum tamen est, laudatos SS. Petrum & Andoletum vitam suam, quam ex sancti Episcopi contubernio plurimis virtutibus verisimillime ornaverant, Christiana heroïca morte, ex virtutis amore libere acceptata, terminasse; unde & minus stricte dicti martyres veterum more audire potuerunt. Et vero quis non suspiciat, viros, quibus stirpis nobilitas, ætas florida & armorum usus ad licitam sui defensionem ingentes animos addebant, ad Sancti monita a feliciter cœptis mox abstinuisse, seque inermes hostium gladiis mactandos ultro objecisse, ut ecclesiæ prædonum cædem luerent, quam pro ecclesiasticarum rerum & hominum adversus eosdem defensione ex bona fide & cum moderamine inculpatæ tutelæ, ut loquuntur Theologi, forsitan commiserant.

[171] Utut autem hæc se habeant, constat eos jam antiquitus ut sanctos martyres a Leodiensibus habitos, [Eorumdem corpora] eorumdemque corpora inter Sanctorum reliquias Leodii asservata & in sacra veneratione habita fuisse. Hinc merito miratur Fisenus in Floribus ecclesiæ Leodiensis cap. 15, nihil de eorum prima translatione vel elevatione apud S. Lamberti biographos reperiri. Quid Petri, inquit, & Andoleti, ceterorumque, qui ceciderunt, corporibus factum fuerit, nemo prodidit. In æde SS. Cosmæ & Damiani condita fuisse, mihi persuadeo, quandoquidem nulla deinceps eorum fiat ab illis mentio, qui Legiam advectum denuo S. Lamberti corpus scripserunt. At jam inde ab olim SS. Petri & Andoleti corpora Leodii constat asservari colique. Quo magis miror, ceteros, quorum par in morte causa fuit, obscuros in tenebris & silentio delitescere. Sed apud Deum remuneratorem justissimum nullæ tenebræ, qui nullum umquam recte factum relinquet inglorium. Placet mihi hæc Fiseni observatio: nam quod ad sepulturam pertinet, eam verisimilem facit loci opportuna vicinitas, ad quem sine Dodonis invidia metuque facile potuerunt eorum corpora deportari.

[172] [Leodii in sacra veneratione servata.] Quod vero habet de cultu utrique Leodii jam antiquitus exhibito, manifestum id est ex Anselmo, Ægidio, aliisque vetustis instrumentis, quæ infra producemus. Anselmus scriptor seculi XI apud Chapeavillum tom. 1, cap, 30 in S. Floreberto sic habet: Hujus (S. Floreberti Leodiensis episcopi) corpus cum Petro & Andoleto, qui occisi sunt cum B. Lamberto, uno compositum est sepulchro. Ægidius ibidem de S. Floreberto, In magna, ait, sanctitate requievit in Christo, … sepultusque est in ecclesia S. Lamberti, ubi multis signis & miraculis choruscans, post aliquod tempus levatum est corpus ejus, & in feretro decenter locatum… Post multos vero annos levata sunt etiam corpora SS. Petri & Andoleti, qui cum B. Lamberto martyrizati sunt, & cum corpore B. Floreberti in uno collocata sunt feretro; quod feretrum in ciborio juxta corpus B. Lamberti usque in hodiernum diem collocatum est cum aliis Sanctorum pignoribus. Tempus elevationis eorum non potui assequi; sed revera elevata fuisse, probant instrumenta laudata & suis locis referenda. Ceterum eorumdem memoriam nullo Officio ecclesiastico in Leodiensium Breviariis celebrari comperi. Nihil quoque de reliquis, qui cum ipsis interempti fuerunt, usquam deprehendi. Nunc de more subjicio, quæ de S. Lamberti martyrio cecinit poëta anonymus.

[173]

[S. Lamberti & ceterorum cædes] Contigit ergo Virum cælesti munere dignum
Urbi vicinas extra secedere partes.
Venit & ad villam, quæ Legia nomine fertur,
Ignorando diem, quæ vult adducere finem
Ultima supremum, cælos quando esset iturus,
Corporis & claras quod sit clausura fenestras
Ejus, & excelsis illum junctura catervis.
Quod cum præscirent pravi Dodonis amici,
Se sub agenda parant insanæ mentis, & inde
Ipse suique simul laxantes corda furori,
Insurgunt animis peramara mente subactis,
Complicibus junctis pergunt ad funera Patris:
Carnificem sævo se sic habet agmine Dodo.
Ecce propinquantes præcingunt tecta domorum;
Et tunc Landberti quo sunt habitacula sancti,
Supra conspiciunt Crucis admirabile signum,
Auri ceu puri radiis fulgentibus instans.
Ex his pœnituit quosdam post tempora, quorum
Notificata manent dictis hæc signa decoris.
Post igitur rupere moras, tunc Dodo suique,
Quod cœpere doli, pejus peperere dolori.
Instantes obiter valvas muniminis intrant,
Disruptis claustris, sat jam per aperta meantes.

[174]

[per anonymum poëtam]Tunc socii, famulique domus, dictique nepotes
Arreptis gladiis, forti virtute resistunt,
Et sic exsuperant, ut eos extra atria cogant.
Tunc Domini Sanctus robusto pectore sumptis
Armis militiæ, ceu pugnaturus adesse
Cœpit; & hinc secum Christi mandata revolvens,
Non decuisse virum sacris altaribus aptum,
His ferramentis ut se præcingat & armis;
Nec jam terreri sub eis, qui corpora cædunt,
Qui nullis animum possunt occidere telis;

Arma solo tribuit, se pœnituisse notavit,
Hæc quia suscepit, Christi cum miles adesset.
Hinc est fama volans, tensis sublimiter alis,
Quod dixisset enim Sanctus sub famine mentis,
Annis se septem voluisse reducere pœnis,
Si vitalis ei ferretur corpore flatus.
Inde suis tribuit mandata nepotibus ista:
Vos nolite manus [vestras *] inducere telis,
Sed potius factam per vos agnoscite culpam;
Sponte quidem dignam nunc vobis carpite pœnam.
Est etenim justum carnem conjungere flagris,
Ex qua probra ruunt laxis in corpore venis,
Spiritus ut possit salvari luce perenni,
Qui de cælorum descendit sede nitenti.
Quod Deus hic punit, jam bis non judicat ipsum;
Et peccata quidem nulli sine verbere donat.

[175]

Hæc ait, & cellam cunctos exire coëgit,
Et sua membra solo crucis in velamine pressit, [metrice exposita.]
Orans, ut Christus, cui se devovit habendum,
Se cito perducat paradisi ad gaudia lætum.
Carnifices, rursus stabilito robore, juxtim
Currentes obiter cuneata per agmina mixtim,
Fortius erumpunt, postesque ac limina frangunt,
Et quos inveniunt, confestim nubibus addunt.
Expavit nimium telis volitantibus aura,
Ac de conspicuis visa est nudata teristris,
Sic & tristis erat pallens nebulatenus aër,
Ut male siccatis non flumina promeret arvis;
Hoc est, Omnipotens fidei documenta malignis
Nulla dabat, quia salvandos non esse videbat.
Cellam tunc adeunt, orans qua Sanctus habebat
Indita membra solo, manibus sub sydera tensis,
Dissolvi cupiens, claro sociamine Christo
Conjungi melius pensabat pectore puro,
Sicut, Paule, tuis promuntur verba loquelis.
Unus & ex illis scandens super ardua cellæ,
Hunc telo figens, auxit sibi vulnera culpæ.
Sic animam claris cælorum reddidit astris,
Quam sacer angelicus deduxit ad æthera cœtus.

Hæc anonymus, in quibus pro licentia poëtica pauca sunt cum grano salis accipienda. Quod vero num. 174 de indicta a Sancto sibimetipsi per septennium pœnitentia ait, præter ipsum nemo memorat, & inter fabulas ablegandum est.

[Annotata]

* vestras deerat

§ XII. Translatio sacri corporis Leodio Trajectum; sepultura ibidem miraculis clara: cultus ejus & ecclesiæ Leodii: parricidarum pœna divinitus prædicta.

[Corpus Trajectum vehitur: fabulæ de indicio angeli] Cæsis eo modo, quo diximus, S. Lamberto & domesticis ejus, pauci, qui communem stragem evaserant, post discessum hostium reversi, sacrum corpus Episcopi (de ceteris enim apud nullum e biographis mentio est) cimbæ impositum e villa Legia Trajectum, quinque circiter milliaribus dissitum, secundo flumine Mosa avexerunt, ut, ubi episcopalem sedem habuerat, sepeliretur. Appulsum tota civitas velut optimi Patris sui funus magno cum luctu ac lamentis excepit, ut testantur biographi, & ipsa Viri merita exigebant. Diem XVII Septembris, id est, eumdem, quo cæsus est, Fisenus in Floribus ecclesiæ Leodiensis cap. 15 huic funebri pompæ omnino verisimiliter assignat. Sed vulgarem fabulam sapit, quod de accepto adventus ejusdem nuntio per angelum ibidem addit his verbis: Trajectensibus annuntiatum ferunt ab angelo, qui supra Dei Parentis ædem omnibus conspicuus, digito ad Mosam intento, gloriosas invicti Martyris exuvias commonstrarit: ejus hodie superesse monumentum, angeli signum in ejusdem templi culmine, manu ad fluvium protenta. Ego istam angeli statuam memorato prodigio, cujus nullus biographorum meminit, confingendo occasionem dedisse potius existimo, quam ejusdem monumentum esse.

[177] [& pellicum repulsa.] Non majoris facio alterum prætensum miraculum, quod veteribus pariter ignotum Sigebertus Gemblacensis primum ac deinde Ægidius in hac eadem translatione contigisse tradiderunt. Sigebertum num. 53 audiamus. Delectabile ac pium erat videre omnes Pastori suo impendere pignus amoris; sed miserabile ac mirum erat circa erraticas oves iram pii Pastoris advertere. Traditur enim a majoribus, quia cum omnibus Sanctum exosculandi liber aditus pateret, si qua pelex se ingerebat ad corpus Martyris osculandum, quasi quodam turbine rotata retrocedebat. Per pelicum ergo repulsam clarebat nimis, Deo & sancto Martyri pelicem illam odiosam fuisse, quæ duplici crimine Franciam infamaverat, & sanctam conturbaverat ecclesiam. Per hanc pellicem designat Alpaïdem, cujus jussu, contra ac Godeschalcus & Stephanus tradunt, S. Lambertum occisum fuisse supra retulerat. At ego vehememter suspicor, prodigiosum illum pellicum a sacro corpore repulsum pro prædicta Alpaïdis fabula utcumque confirmanda, vel ex ea natum esse; quod minus mirabitur lector, si, quod § 2 retulimus, meminerit non dubitasse Ægidium pro via ad eamdem sternenda S. Lamberto infanti nutricem virginem dare.

[178] [Corpus in ecclesia S. Petri deponitur,] Sancti Martyris corpus e navi in feretro mox depositum, ad S. Petri ecclesiam, ubi ejusdem pater sepultus jacebat, delatum est, ut habent Godeschalcus, poeta, Stephanus & Sigebertus, quorum duo primi etiam addunt, clerum populumque totam noctem sacras apud illud excubias egisse. Situm hujus ecclesiæ, quæ hodieque parœcialis est extra civitatis mœnia, Nicolaus in Vita num. 76 his verbis exposuit: Erat autem solitaria, sita fere in ipsa Mosæ ripa ad Orientalem clivum montis, quem incolæ Castra vocant, habens inter se & Trajectum quasi quemdam limitem Jecoram fluviolum. Ejusdem ecclesiæ etiam meminit, eamque hereditatem S. Lamberti appellat Hugo II Leodiensis episcopus apud Henschenium in Exegesi de episcopatu Tungrensi & Trajectensi ante tomum VII Maji, cap. XI, num. 60, ubi laudati episcopi diplomatis pars recitatur, in quo anno 1296 duci Brabantiæ Joanni concedit, ut totum oppidum Trajecti & Wyck cum suis suburbiis sint in dominio ducis, exceptis duabus parochiis, videlicet S. Maria, ubi, inquit, olim nostra sedes fuit posita, necnon & S. Petrus existens in suburbio Trajectensi, qui quondam fuit hereditas S. Lamberti.

[179] [& in paterno sepulcro tumulatum, claret miraculis.] Postero die Trajectenses perculsi timore, quem non a Pippino, sed a Dodone ortum diximus, non fuerunt ausi sepulcrum tanto Episcopo dignum apparare; ideoque aperta ipsius patris tumba, venerabile Martyris corpus cum paternis ossibus compositum saxo cooperuerunt, ut inter omnes biographos convenit. In eo tamen discrepat Nicolaus, quod sacrum funus non eodem, quo appulerat die, sed postridie mane in prædictam S. Petri ecclesiam illatum fuisse dicat, eo consilio, ne, si in celebriori S. Mariæ aut Servatii ecclesia tumularetur, Pippini indignatio ingravesceret. Sed priorum auctoritas præferenda est: & a Pippino nihil propterea timendum fuisse, supra satis multis ostendisse nos arbitramur. Nec defuere divina prodigia, quibus Deus Martyris sui merita palam fecit. Omnes enim biographi tradunt, ad sepulcrum ejus cælestem angelorum melodiam, & huic mixtam notissimam ipsius S. Lamberti vocem, die noctuque auditam esse. De suavissimo præterea odore, dum tumulabatur, divinitus effuso, Stephanus, & post ipsum alii meminerunt.

[180] Hasce Sancti exsequias, quæque in iis contigere, poëta anonymus subjectis versibus celebravit: [Poëtæ de hisce narratio.]

Cujus enim sacrum post tanta pericula corpus
Navicula positum, paucis redeuntibus, inde
Ducitur evectum proprios ad sedis honores;
Qui * cum rite sinum cœpisset pandere portus,
Maximus auditur per rura, per oppida luctus,
Ivit quod sic Vir pretiosus ad æthera martyr.
Complosis manibus dum fertur clamor ad alta,
Cauta timoris erat sonitum constringere causa.
Hinc feretro ponunt, & id ad sublimia ducunt
Sedis, ubi Petrus suscepit Apostolus illud.
Tunc clerus, populusque sacris sic questibus orant,
Ut noctem vigiles divinis laudibus addant.
Non id sunt ausi proprio decorare sepulcro,
Callentes patrio statuerunt ponere tapho *,
Tunc plus ossa patris sacrantur ab ossibus istis.
Exin præclaris anglorum * vocibus almum
Ecclesiæ templum reboabat dulce canorum.
Ut subtilis erat dicti vox Præsulis alma!
Illuc vicini, multo admiramine ducti,
Sæpius accedunt, & quid sit, noscere quærunt;
Qui sint, quidve canant, vel quæ sint munera vocis.
Sed tunc interius proprios extendere visus
Dum cupiunt, ea vox tenui subducitur aura,
Ut solet audiri, cum vas contingitur æris,
Et sonus assurgens paulatim ducitur astris.
Sed docte dum se retrahunt, ut longius essent,
Dulcibus auditu resonabat vocibus aër.
Solibus in primis mansit celebratio talis,
Alme, tuo, Landberte, loco cælestibus ymnis.

[181] Illustrato in eum modum Trajectensi sancti Præsulis sepulcro, [Cubiculo ejus Leodii miraculis illustrato,] cœpit etiam Legiense ejus cubiculum, in quo sacrum sanguinem fuderat, miraculis adeo inclarescere, ut brevi in ecclesiam excreverit. Religionem loco conciliarunt primo lumina divinitus in eo crebro accensa, quorum fulgore tota domus resplendebat. Accessit gemina Sancti apparitio, Theodoënum quemdam in somnis placide monentis, ut pectinem suum, quem illius uxor furto inde abstulerat, reddendum curaret; eoque non reddito, acriter reprehensum diro vulnere castigantis. Ad hæc cæci duo, Baldegisilus & Raginfredus nomine, in somnis similiter admoniti fuere, primus quidem, ut in venerando illo Martyris cubili excubaret, alter ut illud emundaret; & mox expergefactus Baldegisilus, recepto oculorum lumine, fecit imperata: Raginfredus vero, dum demandato operi sese accingeret, visu pariter donatus est, seque eidem loco deinceps mancipavit. Miracula hæc antiqui æque ac recentiores biographi narrant, adduntque, inde factum esse ut frequenti populo undique illuc confluente, basilica ibi exstrui cœpta sit.

[182] [duæ ecclesiæ ibi eriguntur. Oda illuminata] Ad inc hoatum autem opus citius perficiendum multum contulit cujusdam cæcæ virginis Odæ sanatio, quæ ex auditis S. Lamberti miraculis concepta spe visus, se quoque eo duci curavit; cumque jam non procul inde se abesse intelligeret, invocato ejusdem Sancti nomine, sui voti compos mox facta est, & ad desideratum locum gratias actura pervenit. Item ex hoc, ait Godeschalcus, amplius concurrebat mistus vulgo populus utriusque sexus, senes & parvuli, ad basilicam Sancti ædificandam; sicque velociter consummata est. Addit in hujus miraculi monumentum etiam alteram ecclesiam erectam fuisse. Similiter, inquit, ubi virgo lumen ex fide recepit, credentibus in testimonium basilica in ejus nomine est constructa, & assidue venerata. Credidero tamen, hanc posteriorem, aut etiam utramque, sacellum potius fuisse quam basilicam, si hæc vox pro majori aliqua ecclesia, ut solet, usurpetur.

[183] [an eadem cum synonyma Rhodæ culta?] Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii, ad diem XXVII Novembris recenset S. Odam virginem, Rhodæ in diœcesi Silvæducensi patronam, eamque eamdem facit cum illa, de qua nunc loquimur. Eamdem etiam annuntiat Miræus in Fastis Belgicis & Burgundicis; sed an ea ipsa fuerit, de qua Godeschalcus, non edicit. Molanum secutus est Fisenus tam in Historia, quam in Floribus, ubi etiam ait, ecclesiam in loco, ubi visum acceperat, ab ea conditam, S. Walburgis nomini consecratam, totique monti ad suum usque tempus nomen inde relictum fuisse. Utrum S. Oda, quæ Rhodæ colitur, eadem sit cum nostra, ad præcitatum diem Novembris examinari poterit: sed quod Fisenus ait, ecclesiam illam S. Walburgi tum dicatam fuisse, neque cum Godeschalco, neque cum ipsius Fiseni dictis conciliari potest. Godeschalcus enim diserte ait, ipsam in ejus (S. Lamberti utique, ut res ipsa exigebat) nomine constructam esse. Deinde cum ipse Fisenus S. Odæ mortem sub annum 713 cum Molano & Miræo collocet, qui potuit hæc ecclesiam S. Walburgi dicare, quæ circa annum 748 ex Anglia in Germaniam primum venit, & circa annum 780 defuncta est, ut in hujus gestis videri potest tom. III Februarii ad diem XXV, quo colitur. Sed Leodium redeamus.

[184] [Sancti cultus Leodii; in ejus ecclesia] De cultu, quem in eodem loco, quo occisus fuerat, S. Lamberto Leodienses impendere perseverarunt, Godeschalcus ibidem sic prosequitur. Etiam fideles & devoti composuerunt lectum, & fabrili arte ornaverunt illum; & sic posuerunt illum in locum, ubi jaculatus fuerat Pontifex. Ibi Dominus magnas & absque numero virtutes atque mirabilia operatur cotidie. Per lectum in Vitis Sanctorum sæpe feretrum vel lipsanotheca designatur; ac propterea hic pro simili re accipienda est, quam scilicet super pavimento, quod suo sacro sanguine asperserat, religionis & monumenti causa imposuerunt. Atque hæc est illa basilica S. Lamberti, in qua Grimoaldum, Pippini Heristalli atque Plectrudis filium & Majorem-domus Neustriæ, dum pro ægrotantis patris salute precaretur, anno 714 occisum esse, varii vetenes tradiderunt. Consuli illi possunt apud Coïntium anno citato num. 1 & 2: suffecerit hic unum & alterum produxisse. In Historia jussu Childebrandi conscripta de eo sic legitur: Ægrotante Pippino Jobii-villa super Mosam fluvium, cum ad eum visitandum idem Grimoaldus venisset, cum ad orationem in basilica S. Landberti martyris processisset, a crudelissimo viro, impio Rantgario nomine, interfectus est.

[185] Consonat annalista Metensis, qui ait: Anno ab Incarnatione Domini DCCXIV, [occiditur Grimoaldus.] ægrotante Pippino in Jopila villa publica, quæ sita est super fluvium Mosam, cum ad visitandum eum Grimoaldus filius ejus properaret, & ad orationem in basilica S. Lamberti martyris processisset, & diutius in oratione pronus persisteret, a nequissimo viro, nomine Rangario, gladio percussus occubuit. Ceterum eam Grimoaldi cædem prædicto anno & antequam S. Lamberti corpus eo delatum esset, contigisse observavimus § 8 contra Reinerum seu Sigebertum, qui eamdem post paucos annos translationis ejus perperam collocavit. Talia S. Lamberti cultus primordia in villa Legia fuerunt, cum quo hæc in amplissimam civitatem, translato subinde illuc ejusdem sancti Martyris corpore & episcopali cathedra, postea excrevit. Sequitur apud Godeschalcum aliosque divina in impium Dodonem & quos sacrilegæ cædis socios habuerat, vindicta, quam S. Lambertus Amalgisilo thesaurario apparens, veridico ore vaticinatus est.

[186] Laudatam apparitionem, quæque mox secuta fuerunt, [Apparens, pœnas Dodonis] Godeschalcus anni circulo (nempe post Sancti martyrium) expleto contigisse affirmat; cui proxime accedens Anselmus cap. XI pœnam Dodoni divinitus inflictam ipsi martyrii illius anno illigavit. At magis discrepat poëta anonymus, qui integrum septennium inter utrumque intercessisse commentus est, quo toto tempore S. Lambertum nihil de se revelare voluisse fabulatur, ut septennium pœnitentiæ, quod propter apprehensa arma sibi proposuerat, penitus expleret. Attamen vel sic fabulantem audiamus.

Hunc igitur Sanctum Dominus clarescere multis
Decrevit signis, virtutibus inde notatis,
Postquam dicta super stilus ascribenda peregit,
Ostendens mitem sacro de Præsule finem,
Quas non nostra suis audet contingere plectris
Calliope ludens, quia sunt miracula summi
Patris, ab excelso qui conspicit omnia gyro:
Est & ei vilis stulti sapientia mundi.
Sed quod fama bonis ingesserat auribus olim,
Illud enim pangam, pressis sub pectore fibris.
Illa piam ducens per celsa, per infima vocem,
Non reticere valet: Pretiosus corpore Martyr!

[187]

Illius ergo sacer coram cum finis adesset,
Et sumptis armis, voluisset miles haberi, [& sociorum ejus prædicit:]
Hinc & pensasset cordis libramine recti,
Abjectis armis, ut se prosterneret arvis,
Quod se dixisset septem gestare per annos
Pœnituisse bonum, carni si vita maneret;
Cum se ferre Deo sacris deberet in ymnis,
Et non militiæ nimium crudelibus armis.
Unde per hos septem tacito sub tempore jussa
Nulla revelando de se facienda jubebat.
Sed post expletos jam dicti temporis annos
Advenisse viro clarus narratur eidem,
Qui tunc clavigeras astabat reddere curas
Ecclesiæ sacræ: sic tunc cœpere loquentes:
Unde venit Dominus, multis non visus ab annis?
Ille quidem, Fuimus Romam jam visere, dixit;
Sed nunc tempus adest, & nos idcirco venimus,
Dignæ mercedis, frater, quod Dodo, suique
Præmia suscipiant, dominis & debita reddant,
Se quibus addiderant studiis servire malignis.
Nunc tu vade celer, Dodoni & talia defer:
Audito, princeps, exhinc sermone vocantis,
Ibis, & ante Deum rationis famina pones,
Per te cur tetigit Landbertus limina mortis.
Nuncius advenit Dodoni & talia promsit.

[188] [quod vaticinium mox impletur.] Hactenus poëta, cujus Opusculum, dilacerato ex codice nostro membranaceo uno aut altero folio, deinde mutilum est, ut num. XI monuimus. Verum istud septennium, ceteris scriptoribus plane ignotum, quodque alia fabella, num. 175 rejecta nititur, fabulosum plane est, sanctoque Martyri, cujus gloriam Deus tam Trajecti, quam Legiæ jam manifestaverat, parum honorificum, ne dicam, injuriosum. Ceterum Godeschalcus, Sigebertus & alii tradunt, Dodonem putrefactis intestinis, & per os fœde projectis, horrenda morte sui sceleris pœnas luisse. Sigebertus ex fama, seu traditione, nescio quam certa, addit, ejusdem cadaver ob intolerabilem fœtorem in Mosam dejectum fuisse. Alios tanti facinoris reos variis modis periisse, iidem testantur, sic ut intra unius anni spatium post Sancti apparentis vaticinium ex tanto parricidarum numero pauci superfuerint, quos tamen ipsos morte horribiliorem vitam duxisse idem Sigebertus asseverat. Huc spectat, quod Wandelbertus in Martyrologio suo ad præsentem diem cecinit:

Lambertus quintum denum virtute coronat,
Factio quem cæsum semper tremebunda pavescit.

[Annotata]

* l. cui

* i.e. sepulcro

* i.e. angelorum

§ XIII. Corporis translatio per S. Hubertum facta Trajecto Leodium: ejusdem tempus & adjuncta quædam.

[S. Hubertus, divinitus monitus,] Tam feliciter cœpto auctoque S. Lamberti in villa Legia cultui novum magnumque incrementum addidit ejusdem sacri corporis translatio, facta a S. Huberto, ipsius, ut alias diximus, in episcopali cathedra proximo successore. Translationis causam modumque posteritati commendarunt duo primi SS. Lamberti & Huberti biographi; quorum prior rem gestam paulo latius prosecutus, tempus non nisi confuse assignavit, dicendo eam nuper post aliquot annos contigisse: alter vero tempus & aliquot alia adjuncta diserte expressit; sed pro miraculis in ea factis lectorem ad primum remisit. Hinc utriusque narratio magno nobis usui erit. Itaque S. Huberti biographus apud Mabillonium Sec. 3, part. 1, pag. 81 de hoc argumento scribit sequentia. Anno autem ordinationis ejus (S. Huberti) duodecimo crebras sibi prodidit oblatas sub noctis quiete visiones, quibus se commonitum fatebatur, uti a Trajectensi oppido ossa levaret S. Landeberti, & in locum, quo celebratam ejus passionem nosset, iterum humanda reduceret. Quarum admonitio ejus animum inæstimabili recreavit gaudio.

[190] [corpus Sancti Trajecto Leodium refert] Attamen in quodam meditullio positus, cum neque visioni certam fidem tribueret, neque omnimodis ei diffideret; quod sic erat occultum, judicavit a Domino quærendum. Nam cunctis, tam monasterialibus indicto quam & civitatis clericis, necnon & laicis jejunio, quæ sibi divina voluntas de his agere præciperet, magnopere requirere studuit. Tandemque edoctus, ancipiti submota sententia, tertiodecimo anno præsulatus sui, cœtu sibi clericorum adjuncto, nec non populari agmine coacto, accitis etiam venerabilibus episcopis & sacerdotibus, tumulum Viri Dei adiit, ibidemque spirituales observantes excubias, Divinitatemque pulsantes precibus, honorantes laudibus, rogabant, ut, quæ antistiti suo facienda, mandaverat, quo perficerentur, annueret, secundosque proventus attribuendo, suam voluntatem, ut taliter fierent, cunctis palam ostenderet. Quorum piis votis omnipotentiæ Divinitatis annuere libuit. Nam cum maxima veneratione urnam, qua sanctissimus cinis conditus servabatur, adeuntes, absque aliqua difficultate busta beati Viri ex loculo protulere, & cum magno gaudio, qua venerant, referentes, in loco, in quo passus est, terræ mandavere.

[191] Quantis autem, qualibusve miraculis Dominus suum velle in tali facto per omne iter reversionis eorum commendarit, [non die 28 Aprilis,] scedula gestorum ejusdem sancti Pontificis adnotata continet. Fabrica ejusdem basilicæ, qua beati Viri conditæ sunt reliquiæ, qualiter ab eodem sancto viro Huberto ordinata sit, quia oculis videntium se offert, de ea aliquid dicere supersedi. Hactenus ipse de laudata translatione, quæ quo Christi anno contigerit, inprimis indagandum est. In variis Martyrologiis memoria ejusdem translationis adscripta legitur ad diem XXVIII Aprilis, quo etiam de ea exstat Officium in Breviariis Leodiensibus. Verumtamen eam hoc die factam non esse, discimus ex Reinero, monacho S. Laurentii apud Leodium, in Triumphali Bulonico, apud Bernandum Pezium tom. 4 Thesauri anecdot., part. 3, col. 152, ubi lib. 5, cap. 3 hæc habet: Sancitum insuper (anno 1143 occasione castri Bullionici per S. Lamberti patrocinium recepti) episcopali est auctoritate, id ipsum ecclesia Leodiensi probante, ut IIII Kalendarum Majarum ejusdem triumphi, necnon & translationis (quia idem Martyr de Trajecto in Leodium est translatus) solemnis in posterum agatur memoria, quoniam VIIII Kal. Januarii ipsa primitus translatio facta, eo die propter Dominici Natalis vigiliam debita non posset celebrari honorificentia.

[192] Vixit autem Reinerus iste seculo XII Leodii, eoque ipso tempore, [sed 24 Decembris,] quo memoratum decretum conditum est; ac propterea non possumus testimonium ejus suspectum habere. Reineri verba seculo XIII adoptavit Ægidius, cap. 38 in Alberone II episcopo Leodiensi, apud Chapeavillum tom. 2, pag. 92, ubi tamen seu ipsius, seu amanuensis aut editoris vitio, pro nono legitur octavo Calendas Januarii, manifesto utique errore; cum hic dies iisdem verbis, quibus Reinerus usus est, propter Dominici Natalis vigiliam impeditus fuisse ab eodem dicatur. In recentiori tamen Leodiensi Breviario, quod præ manibus habeo, dicti triumphi festivitas ad præcitatum diem XXVIII Aprilis instituta quidem tum dicitur, sed additur: Pariterque per eam prior illa antedicta translatio, (per S. Hubertum facta,) cujus memoria die hac ab olim recurrebat, celebrior fuit reddita. At licet hæc annuam dictæ translationis memoriam jam ante annum 1143 die XXVIII Aprilis Leodii recoli solitam asseverent, eo tamen factam fuisse non affirmant, vel si affirment, malo ego Reinero, quam Breviarii compilatori credere.

[193] De eodem decreto ex Ægidio meminit Fisenus in Historia lib. 5, [ut ostenditur,] num. 2, & lib. 10, num. XI, neque id refutat. At vero Foullono lib. 3, cap. 3 incredibile apparet, tam solemnem Natalis Dominici diem, mensemque hibernum Decembrem a S. Huberto translationi faciendæ electum esse. Neque inepta est hæc Foulloni observatio, qui cum adverteret diem XXV Decembris ab Ægidio assignatum non cum Vigilia, sed cum ipso festo natalitio concurrere, consequenter credidit, translationem in hoc non in illa factam esse, ab eodem affirmari. Ad hanc porro difficultatem responsum habes ex Reinero, qui diem XXIV cum Vigilia recte composuit, & translationi assignavit. Quod ab hibernum mensem attinet, non est, quod propterea. Reinerum erroris arguamus. Nam quid in eo tam incredibile apparet, si S. Hubertus cælestibus indiciis jam sæpius monitus, & ab aliis, ut mox videbimus, quibus S. Lambertus apparens eadem mandata dederat, interpellatus, celebratoque insuper ab universo clero populoque jejunio, de divina voluntate jam plane edoctus, translationem divinitus imperatam ad proximum Ver minime differendam censuerit?

[194] [idque anno 721 vel 722;] Certe ex Godeschalco mox dicemus, sanctum Martyrem mandasse, ut sine aliquo cunctamine corpus suum Leodicum deferretur. Adde, quod Trajectum circiter quinque dumtaxat milliaribus Belgicis distet Leodio, ut hiberno die sacra illa pompa facile peragi potuerit. Præterea in sententia eorum, qui episcopalem sedem una cum sancti Martyris corpore Trajecto Leodium a S. Huberto translatam esse existimant, videri potest hic eum diem præ ceteris elegisse, ut postridie sacris ibidem solemniter operaretur, atque ita dies, qui Christo Domino Natalis erat, idem esset & ecclesiæ Leodiensi. Ex dictis sequitur, memoratam translationem anno Christi 721 vel 722 illigandam esse, ut paucis ostendo. Diximus § 8, S. Lambertum probabilius anno 709, die XVII Septembris martyrii palmam consecutum esse. Huic successit S. Hubertus, qui tertio decimo anno præsulatus sui, ut ex ejusdem biographo mox probavimus, translationem curavit, idque die XXIV Decembris, teste Reinero. Itaque si S. Hubertus ante XXV Decembris episcopatu initiatus sit, eodem die anni 721 currebat annus præsulatus ejus tertius decimus; si vero serius quam citato die, ejusdem annus duodecimus adhuc currebat XXIV Decembris anni 721; atque adeo translatio, de qua agimus, ad alterutrum ex assignatis annis reponenda est.

[195] [quod probatur contra Pagium,] Nobis proxime consensit Coïntius in Annalibus, qui cum S. Lambertum anno 708, id est, uno anno citius quam nos, cæsum esse statuisset, & non viso Reinero vel Ægidio, sequeretur Martyrologia, in quibus translationis memoria quarto Kalendas Maii recolitur, ejusdem Sancti corpus anno 721 translatum fuisse non dubitavit. Similiter Mabillonius in Annotatis annum 720 vel insequentem assignavit; quia martyrium circa annum DCCVIII fixerat. Verum cum ex dictis sanctus Martyr probabilius anno 709 occisus sit, cumque de mense, quo S. Hubertus eidem suffectus fuerit, non constet, & translatio secundum Reinerum die XXIV Decembris facta sit, non ausim annum 721 potius, quam 722 certo assignare. At certe nullo modo assentiri possum Pagio, qui in Critica ad annum 698, num. 1 ut eamdem non alio anno, quam 720 contigisse persuadeat, ita ratiocinatur. In primis ex ante dictis a se statuit, S. Lambertum jam ab anno 667 episcopum fuisse; deinde additis quadraginta episcopatus annis, ejusdem martyrium anno 707 illigat; ac tandem anno tertio decimo post translationem refert ad præcitatum annum 720.

[196] De episcopatus illius exordio egerat ad annum 658, [qui Sancti martyrium ad annum 667] num. 5, ubi velut futile rejecit argumentum Coïntii, quo hic S. Theodardum non citius quam anno 668 interemptum fuisse probaverat ex die ipsius emortuali, qui X Septembris in Martyrologiis legitur, & præcepto Childerici regis in favorem ejus dato Trajecti anno 667 die VI ejusdem mensis. Cum enim S. Theodardus, dum Childericum II regem pro ecclesiæ suæ causis accederet, apud Nemetes occisus sit, idque ad diem X Septembris referant Martyrologia, Coïntius ex utriusque loci distantia recte statuerat, S. Theodardi cædem non contigisse anno 667, cujus mense Septembri die VI tam Childericus quam Theodardus adhuc fuerat Trajecti. At vero argumentum istud Pagio futile visum fuit, quia Sancti, ut ait, plerumque aliis diebus, quam quibus coluntur, ad Deum migrarunt, & quia in S. Lamberti morte monstraturum se promittebat, Theodardum anno 667 vita functum esse. Videamus igitur, qua ratione promissa exsequatur.

[197] Post ea, quæ numero præcedenti protulimus, ita fere prosequitur, [& translationem ad annum 720] Translatio S. Lamberti celebratur XXVIII Aprilis, ad quam in plurimis Martyrologiis Mss. & excusis indicatur: cum vero hujusmodi solemnitates diebus Dominicis de more peragerentur, annoque 720, qui decimus tertius est ab anno 707, dies vigesimus octavus Aprilis in Dominicam inciderit, eo anno illa translatio facta videtur, ideoque & Hubertus Lamberto successisse. Deinde agnoscit quidem, diem illum nec in S. Huberti nec in S. Lamberti Vita memorari, & sanctorum translationes aliis, quam quibus contigerunt, diebus in Martyrologiis dedescriptas esse: sed cum Hubertus, inquit, Trajecto Leodium non tantum reliquias S. Lamberti, sed & cathedram pontificalem transtulerit, Legia seu Leodium, recuperato S. Lamberti corpore, in magnam urbem evaserit, & a populis etiam remotis orationis gratia frequentari cœperit, pronum est existimare, eum diem semper huic translationi sacrum fuisse, ideoque & Lambertum anno DCCVII martyrii gloriam consecutum. Ita ipse, quod promiserat, monstrasse sibi visus est.

[198] Tota igitur ratiocinii ipsius vis innititur Martyrologiis, [perperam reposuit.] in quibus S. Lamberti translatio ad diem XXVIII Aprilis signata est. Hæc autem fallere, probavimus ex Reinero, donec quis Martyrologium hujusmodi anno 1143 antiquius protulerit, quod non præstitit Pagius, qui Reinerum non viderat, nec forte etiam consuluerat Ægidium. Frustra igitur Pagius propterea negavit, S. Theodardum die X Septembris, quo Martyrologiis adscriptus est, martyrium subiisse, frustra ejusdem cædem anno 667, sancti vero Lamberti necem anno 707, & translationem denique anno 720 illigavit. An S. Hubertus eodem die una cum sacro Decessoris sui corpore episcopalem cathedram Trajecto Leodium transtulerit, hic non inquiro: si tamen id præstiterit, ut vult Pagius, ostendimus diem XXIV Decembris, quo translationem corporis factam esse Reinerus affirmat, perquam idoneum fuisse, ut postridie in ipso Domini natali festo, episcopatum Leodii auspicaretur. De reliquis, qui a nobis hac in parte dissentiunt, dixisse sufficiat, eos pro varia sua opinione de SS. Theodardi atque Lamberti emortuali anno, varium translationis annum consignare. Hactenus de tempore translationis: nunc de nonnullis aliis ejusdem adjunctis agamus.

[199] [Revelationes translationi præviæ] Vidimus supra ex Vita S. Huberti, hunc anno duodecimo ordinationis suæ crebra visione monitum, ut S. Lamberti corpus Leodium transferret. De hisce visionibus non meminit Godeschalcus, sed ipsum S. Lambertum cuidam venerabili viro apparuisse, idque mandasse asseverat. Addit, etiam alios eadem de re divinitus monitos fuisse. Verba ejus audiamus. Nuper post aliquot annos S. Landebertus per visionem cuidam viro venerabili apparuit, ut sine aliquo cunctamine corpus suum ad Leodicum deferretur; & hoc idem sacerdotibus & fidelibus viris, Deum timentibus, multis revelatum est modis. Ne vero venerabilem illum virum fuisse ipsum S. Hubertum credamus, ibidem mox ita prosequitur: Sanctus autem Hucbertus, qui quondam Landeberti discipulus fuit, quique illo tempore in hac regione pontifex erat, auditis his miraculis, cum timore Dei festinans, ordinem rei diligenter inquisivit &c. Videtur ergo hic apparitiones S. Huberto factas ignorasse; forsitan quia ille has diu celavit, ita ut, quæ aliis obtigerant, translationi causam dedisse perhiberentur. Alter autem biographus, S. Huberti discipulus, atque adeo de rebus ejusdem melius instructus, verisimiliter maluit referre, quæ ad sanctum magistrum suum proprie attinebant.

[200] [Quid de episcopis, qui interfuisse] De episcopis, quos biographus ultimo laudatus ad eam solemnitatem a S. Huberto accitos fuisse ait, nihil plane memorat Godeschalcus, a quo tantum dicitur sanctus ille episcopus cum multis sacerdotibus & levitis & ceteris clericis psallentibus, & cum magna præterea Christianorum multitudine eam translationem peregisse. Et nulla quidem apparet ratio, ob quam hic episcoporum præsentiam ignorasse vel ex industria prætermisisse dicatur; sed cum aliunde sciamus, moris fuisse, ut ad hujusmodi solemnitates vicini episcopi invitarentur, non est, cur id hic quoque factum esse non credamus, nisi forte Nativitatis Domini festivitas eos domi cohibuerit. Joannes Roberti in Annotatis ad S. Huberti Vitam recenset episcopos, quos dictæ translationi reipsa interfuisse acceperat. Clarissimus, inquit, vir D. Claudius Despretz in suis ad me missis Analectis, ex antiquis Ms. scribit, huic translationi affuisse Annonem archiepiscopum Coloniensem, Rigobertum archiepiscopum Remensem, Vindicianum episcopum Atrebatensem, Garulphum Tornacensem, Berkembodum * Morinensem, Dominicum Ambianensem & Willibrordum Ultrajectensem.

[201] [a nonnullis dicuntur?] Roberti Annotata secuti sunt Sammarthani fratres tom. 2 Galliæ Christianæ in catalogo episcoporum Ambianensium in Dominico, & Adrianus dela Morliere lib. 2 Antiquitatum Ambianensium cap. 15; ubi tamen, omisso Rigoberto, Annonem, qui Coloniensis fuit, Remensem archiepiscopum perperam dixit. Eosdem etiam cum Roberto numerat Fisenus lib. 5 Historiæ cap. 2, qui & Agrebertum Virodunensem episcopum a Wasseburgio (lib. 2 Antiquitatum Galliæ Belgicæ fol. CXIIII) ceteris accenseri observat. Quia vero nescimus, quam vetusta, quantæve fidei fuerint ista a Claudio Despretz visa Mss., nec alia nobis suppetunt ejus rei monumenta, non tam inquirendum esset, utrum laudati episcopi huic translationi interfuerint, quam an interesse potuerint; quod operæ pretium non futurum judicavi. Id unum tuto asserere possum, aliquorum ex his episcopatus tempus, quale a scriptoribus traditur, cum translationis tempore non concurrisse, aliorum vero admodum dubium esse, ac ceterorum denique præsentiam plane incertam.

[202] Alterum in utroque biographo observandum est, [Corpus incorruptum repertum est.] quod in Vita S. Huberti, busta beati Viri e sepulcro levata dicantur. Id autem non sic accipiendum esse, quasi non nisi ossa & cineres sacri corporis illius superfuerint, liquet ex Godeschalco, qui illud integrum & incorruptum repertum esse non obscure significat verbis, quæ subdo. Venerabilia membra Christi Martyris, odore suavissimo fragrantia, Hucbertus pontifex solida & inlibata reperit, & cum timore & honore maximo de sepulcro elevans, in pretiosis vestimentis illa involvit; ea quoque, quibus dudum fuerat indutus, sub sigillis cum magna cura reposuit. Similiter in exemplari a Chapeavillo edito cap. 14 dicuntur ejusdem venerabilia membra … odore suavissimo fragrantia … salva & intemerata inventa; eademque de mutatis asservatisque vestibus ibidem legere est. Anselmus quoque, licet in S. Huberto cap. 21 scribat, ossa sancti Martyris ab illo translata esse, capite tamen XI in S. Lamberto diserte dixerat: Ex revelatione divina, beato successore ejus Huberto agente, corpus sanctissimi Martyris in locum passionis, Leodium videlicet, cum incorruptum fuisset inventum, est translatum. Hæc lectorem monendum censui, ne ex alterius biographi verbis inducat in animum, S. Lamberti corpus jam tum in cineres abiisse.

[203] Cetera ad eamdem translationem spectantia, quæ aliqua elucidatione indigent, [Versus poëtæ anonymi] in Annotatis illustrabimus. Interim anonymi de eadem versus subjicio, qui in mutilo nostro codice translationem sic prosequitur:

Hinc etenim corpus solida cum carne repertum
Suscipiunt, sacris alte volitantibus ymnis.
Tunc urbs mœstitiam conectit laudibus atram;
Quod se conspiciat visu Custodis abactam:
Grex ovium luctus altis balatibus addit,
Quod se desertum Pastoris cura relinquit.
Cœptum ducit iter plebis veneratio mitis,
Et comitantur idem crebris miracula signis.
Sic adiere locum Sancto dormire paratum,
Carnis & illius roseo de rore perunctum.
Illius inde loci plebs assurrexit ovanter,
Et sua largifluis ornare cubilia donis
Maturat, satagitque, sacros ut spargat odores.

[204]

Tunc alios audire fuit per compita cantus, [de eadem translatione.]
Dum tuba mugitus per devia quærere claros
Bombica temptaret, ringentibus undique musis:
Stridula carpsit iter resecare per alta canoras
Tibia rite vias: tali Landbertus honore
Martyr & eximius deductus ad intima Præsul,
Carne quiescit ibi, vitam quo reddidit astris.
Qui * terræ populus gemmis auroque nitentem
Egregiam struxisse domum signatur & aptam,
Munera muneribus jungens & prædia donis,
Mausolium comens, & dans laquearia fulcris,
Quam Domini Christi sic lux virtutis honorat,
Ut sibi Landbertum dilectum munere promat.

Hactenus anonymus, qui Opusculo suo coronidem imponens, indicat se jubente Stephano episcopo Leodiensi, quem seculo X ineunte sedisse, num. 9 diximus, scripsisse, dum ita subdit:

Pontifici Stephano sit laus & gloria sacro,
Cujus præcepto dicta hæc sunt splendida metro,
Nominis & claram carpat de voce coronam.

[Annotata]

* Erkembodonem

* Cui

§ XIV. Miracula quædam in Leodiensi ecclesia antiquitus facta: Ægidii narratio de Normannis divinitus territis &c discussa: nova ecclesia exstructa.

[Ecclesia Leodii miraculis magis illustratur:] Translato Leodium sancti Martyris corpore, ecclesia ipsius miraculis magis magisque inclarescere cœpit, de quibus Godeschalcus sic loquitur: Pauca vero, quæ de vita & de virtutibus ejus narravimus, omnibus auditoribus fidem certam præstare debent, dum hodie juxta tumbam ejus in argumentum rerum probandarum cippi fracti ostenduntur, & plurimæ catenæ & compedes rumpuntur, claudi gressibus solidatis, & diversis infirmitatibus vexati, omni languore de corporibus & anima sublato, incolumes ad propria revertuntur. Dum autem in parvis præcedentibus temporibus multa quidem miracula sunt gesta; quis modo digna æstimatione comprehendet, quanta & qualia per prolixa temporum spatia gerenda erunt, dum numquam juxta beati Præsulis atque gloriosi Martyris tumbam usque in hodiernum signa & mirabilia fieri cessent. Hæc ipse seculo octavo; sed quæ ista fuerint miracula, ulterius non exponit.

[206] [septem contracti & cæci simul sanati;] Auctor Antiquorum miraculorum, quem num. 10 diximus sub Francone & Stephano, sive seculo X ineunte vixisse, tria miraculorum genera recenset, quæ in eadem ecclesia contigerunt. Horum primum, quod ad Sancti lipsanothecam spectat, num. 215 recensebimus. Duo alia, auctoris tempore facta, quia alibi commode dari nequeunt, hic accipe. Alio denique post multorum temporum in excursu memorandum universis seculorum succursibus tale communi visu spectantes crevimus. Nocte etenim Natalis ejus, dum Vigiliarum cantisonus actitabatur cultus, jamque octavi Responsorii alte personabat melos ymnidicus, uno in puncto, unoque momento, contractorum necnon pariter cæcorum officia virtute membrorum cælitus per dudum suetos poros refusa, septeno lætantia numero spirant reparata. Quo in facto aliquid laudium addere, magis est profecto decerpere. Animadversiones, quas pro suo ingenio ibidem prolixe subdit, quia satis frivolæ ineptæque sunt, nec ad historiam pertinent, sciens prætereo, & ad aliud, quod post has sequitur, progredior.

[207] [cæca nata ecclesiam adire divinitus monita,] Tenente de cetero statim (post Franconem) successum episcopii viro sanctitatis atque generositatis illustri, Stephano pontifice insigni, solius Filii Dei prodigium in prælibati Patris celsitate perspeximus gestum, quod numquam de altero nec visu, nec relatu percepimus notum. Quædam cæca nata, & quotenus plures prolium genuit, sic multata (id est, & plures liberos jam enixa, cæca permanens) in hunc modum per somnium audire meruit a voce Dominica, ter in singulis noctibus ita ad se exorsa: Quid diu in nativa durans manes cæcitate? Surge pernix, limina Lantberti martyris adi: inibi tibi dabitur potio gustus salutigeri, qua hausta, percipies visum tui, quo sola illius gloria in te demonstranda actenus cassata caruisti. Dumque id tertio aurium officio excepit, finitimisque juxtim positis crebro rimate (Ῥῆμα Latine sermo est) expositum edidit, omnium hortamine coacta, habitaculum liquit, & in Leodicum usque itiner tendens venit. Tum eadem valvarum foribus gressu propinquans, extemplo acsi thanata (id est moribunda a Θάνατος mors,) solo cecidit, palpitans. Quam multis, qui assistebant, sustinenter præstolantibus, & quidnam fors eventuum fini daret, nosse cupientibus, felici auspicio illa post multum sensim respirans, & sessu paululum se erigere nitens, biberem (id est cyathum seu potum) se * porrigendum clamoribus increpuit, horrendum sonans.

[208] Quem cum procul haudquaquam remoratum funditus epotavit, [ibidem mirabiliter donatur visu.] ipsis suis manibus tamquam squamas ab oculis vellere cœpit; ac nisi si ab aliis strictim tenta contrairetur, ultra opus ab ipsa fricati, radicitus stirparentur. Sic videscens, nec maritum nec filios erat cognoscens; sed velut quos nondum habuerat, qui essent, eis importunantibus, nescia interrogabat. Creaturarum substantias, quas ante nisi solis agnoscebat vocabulis, admodum stupida mirans, tota sequenti ebdomada earum discere hebetando quærebat distantias; ita ut palam cunctis facultas daretur advertendi, quod numquam usa fuisset lumine sui. A pluribus tamen eam scientibus omni juramine testabatur, sic ortam exstitisse parentibus. Potus, de quo ibi loquitur auctor, verisimiliter fuit liquor quidam aliquibus S. Lamberti reliquiis, vel ad ipsius invocationem benedictus, aut in vasculo, quo ipse olim usus fuerat, propinatus. Ceterum hæc de miraculis in Leodiensi basilica impetratis habet scriptor ille, qui præfatus erat, sese ex plurimis tria tantum ad sanctissimæ Trinitatis gloriam relaturum, quia, ut ibidem ait, si omnia paginis ingesta singillatim scriptui mandarentur, nimiæ longiturnitatis spatio vacantia, fastidium irrogare haberentur.

[209] Memorabile quoque est, quod Anselmus canonicus Leodiensis, [Alter contractus,] qui paulo post medium seculi XI scripsit, sua ætate ibidem contigisse annotavit in Gestis episcoporum Leodiensium apud Martenium & Durandum tom. 4 Collect. ampliss. veterum scriptorum, col. 852 & seq., ubi cap. 12, cui titulus est, De contracto manifeste erecto, sequentia leguntur: Liceat adhuc ad laudem & gloriam Domini, Martyris ejus pretiosi unum enarrare, cujus nostra memoria gesti in præsenti ecclesia, ubi venerandum ejus requiescit corpus, tot esse possunt testes, quot, qui hoc idem videre, sunt superstites. Adolescentulus quidam a primis pueritiæ annis ecclesiam, & quocumque procederemus, cum scabellis perreptare, & continuis septem annis erga signa pulsanda, ostia seranda & reseranda sedulus esse solebat: quotidie ex fraternarum stipe eleëmosynarum alebatur; nec aliunde vivere noverat. Unde contigit, cum inter fratres sermo incideret de gyrovagis quibusdam, signa in se facta mentientibus, ut, si iste erectus foret, sine dubio hoc credi debere asseveraretur; quippe qui præ nimia simplicitate nedum aliquid fingeret, longe prius falli quam fallere posset.

[210] Taliter apud nos septem paulo plus minusve conversatus annis, quadam vice, sicut erat hilaris & ad exhibenda talia agilis, sed cetera omnino claudus & debilis, ad mensam fratribus occurrere festinans, [in obsequio sancti Martyris] cryptam, in qua sancti Martyris est mausolæum, pergit claudere. Venitur ad sinistri lateris ostium, cui dum summis innixus articulis pessulum obdere tenderet, sensit paulatim laxari tibias, a coxis disjungi; adeo ut non jam articulorum amminiculo subrigi, sed sic se ita posse crederet, ut totus in directum ad hoc valeret assurgere. Miratur ac stupet simplicitas adolescentuli novam in se recte incedendi potentiam; nec unde hoc sibi contigerit, intelligere valens, nescio, timore an pudore, rem nulli publicat. It itaque incassum scabellis aliquamdiu, multo nunc, quam ante vere debilis, impotentior; ac tandem ex matriculariis quemdam ad se secreto advocans, eidem, quid donante Deo posset, ostendit. Ille primum præ pavore rei inusitatæ fugiens, sed subinde resumptis viribus rediens, tempus & ordinem curationis inquisivit.

[211] [subito erectus. Sancto devotus, in ecclesiam] Illo simpliciter narrante, cognovit, nobis narravit, & ex illo, scabellis in virtutis testimonium ante Martyris tumulum derelictis, novellos baculo sustentante didicit regere gressus. Contractum prius & post erectum vidimus; aliquantis eum post vixisse annis vidimus; scabella in testimonium virtutis retinemus. Hæc ideo non dicimus, ut quotidiana Dei in nos ob sancti Martyris meritum beneficia extenuare velimus, quæ tot ac tanta sunt, ut humanus ea vix comprehendere valeat animus; sed ut his, qui nova & inusitata mirari consuevere, satisfaceremus, & ut nova memorando, ad disquirenda quotidiana studiosorum sollicitudo excitaretur. Hactenus Anselmus. Hisce duo addidit Ægidius in editione Chapeavilli tom. 1, in S. Lamberto Primum cap. 18 est de quodam laïco Leodiensi erga Sanctum pie affecto, qui cum ter noctu æra campana ad matutinum Officium pulsari audisse sibi visus esset, ac toties ecclesiam, quam clausam inveniebat, frustra accessisset, dum ante sacellum S. Agathæ aliquantulum in orando moram faceret, visum est ei, quod personam quamdam honestam & reverendam cano capite & rasam coronam habentem, amictam pallio, egredi videret de capella illa, quæ illum manu apprehendit, & ut sequeretur, innuit.

[212] [mire introductus; blasphemus punitus, sanatur pœnitens.] Et cum ad ostium ecclesiæ pervenissent, aperta est ilico in eorum adventu janua miraculose, & sic vir ille in ecclesiam introducitur usque ad medium. Qui cum vellet chorum intrare, persona illa clausit ostium chori, & extra chorum dimisit eumdem. Tunc audivit interius fragorem & circa feretrum B. Lamberti sonitum, & quædam signa, per quæ intellexit, quod ipse esset B. Lambertus, qui eum in ecclesiam introduxerat; & ita Deum & Sanctum ejus glorificans, horam matutinalem expectavit. Alterum recenset cap. 19, estque hujusmodi: Erat quidam miles de pago Hasbanico, qui solitus erat deridere facta B. Lamberti, & deridendo blasphemare. Transivit aliquantulum temporis sine vindicta; sed cum parvi penderet correctionem suam, quadam die, justo Judice judicante, os blasphemum distortum est ita, quod videbatur os habere ad aures. Dedit ista vexatio intellectum auditui. Qui ilico venit Leodium ad misericordiam gloriosi Martyris, culpam suam coram omnibus recognoscens. Sub feretro circiter tribus diebus in precibus jacuit; & sic demum veniam obtinuit, & per beatum Martyrem pristinam recepit sospitatem: & ab illo tempore devotus & humilis circa venerationem B. Lamberti permansit. Hæc Ægidius, qui propter fabulas, quas alibi venditat, in hujusmodi rebus exiguæ apud me est auctoritatis.

[213] Idem scriptor cap. 12 narrat, eamdem S. Lamberti basilicam, [Ægidii narratio de Normannis a lipsanotheca] Francone episcopo, a Normannis succensam fuisse, sed pretiosam Sancti lipsanothecam ab eorumdem primum avaritia, ac deinde etiam ab aëris injuriis divinitus servatam esse. Sic autem habet: Processu temporis, Francone præsulatus Leodiensis functo dignitate Normanni, gens scilicet Beluina feritate spirans, Leodium violenter irruperunt, & municipiis effractis atque combustis, civibus etiam immoderata cæde fusis, & substantiis eorum sublatis, ad ultimum ecclesiam S. Lamberti igne consumpserunt, eam solo coæquantes, sola ruinæ & combustionis vestigia reliquerunt. Deinde ad locum, in quo sanctum corpus venerabatur, barbarica præsumptione volentes accedere, & optima, quæ invenirent, diripere, divinitus incussa formidine, resilientes aufugerunt. Qui fugientes hoc modo, fugam suam consolabantur, dicentes, sibi dispendium venisse, quod solam & non adeo pretiosam circa Martyris corpus micantem fabricaturam non abstulissent.

[214] Detecto itaque sanctuario, & sancti sepulchro, flatibus ventorum, [divinitus repulsis, & de prodigio nivium,] nivibus & pluviis exposito, mirabilis virtus Omnipotentis apparebat in laude sui Martyris, quod toties compluta undique imbribus terra & circumquaque nivibus operta, super sepulchrum ejus nec pluviæ gutta defluebat, nec crispata nivium conspersio insidebat. Mirum erat & insolitum, quod locus corporis sacri nudo aëri patens, siccum aërem suscipiebat, humidum vero respuebat. Fisenus lib. 5 Historiæ, num. 45 vix credere potest, Lambertianam basilicam a Normannis tunc succensam fuisse, quia Ægidium hujus rei primum auctorem credebat, neque ullus alius de nova ecclesia eo tempore ædificata meminit, ac ipse denique Ægidius scribit, structam a S. Huberto, & vetustate collabascentem, a Notgero postmodum restauratam esse. Hinc mavult Fisenus existimare, Normannos tam a S. Lamberti ecclesia, quam ab ejus lipsanotheca violanda divinitus absterritos fuisse. At fallitur: nam primo quidem Annales Francorum Bertiniani a Chesnio vulgati tom. 3 Script., pag. 261 ad annum Christi 882 monasterium S. Landberti in Leudico ab iisdem incensum fuisse diserte affirmant.

[215] Secundo scriptor antiquorum miraculorum, de quo num. 206 meminimus, [corrigitur ex scriptore] rei gestæ synchronus aut proximus, id ipsum tradit; sed stilo tam barbaro, tamque implexo, ut vix intelligi possit, quid sibi velit. Sic igitur scribit: Ergo dum truci peste Nortmannica quaquaversum quodcumque populando bachata, in cremata prorsus, qua somate * quiescit (sanctus Martyr) suæ sedis aula, necdumque saltem mediestinæ reparationis acceleratu demum structa, de locis, ad quæ fugerat, relatum, sui custodes pernoctarent vigili cura, nivium enormis exuberantia, prout totum erat patulum fenestris, affluens, nihil penetralium, nisi tantum ejus sandalia, dimisit inoperiens. Atqui neque per quippiam sursum, neque, quantum medietas palmæ capit, laterorsum, his venerabilitatem servans, extitit accedere audens. Quod e vestigio mane palam plebeja multitudine scitum, mactæ mirabilitatis extollentia ubique sonuit inaltatum. Cujusque tunc temporibus visores, adhuc nobiscum degentes, morantur narratores. Post hæc auctor ad pia monita conversus, observat, recte accidisse, ut nives sacro corpori parcerent illius, quem obedientiæ causa in Stabulensi monasterio sub dio in psalmis pernoctantem olim cruciaverant.

[216] [Miraculorum antiquorum,] Obscuram porro barbaramque narrationem sic interpretor: Post Normannicam vastationem, cum S. Lamberti corporis custodes apud illud, ex loco, quo Normannorum metu deportatum fuerat, jam relatum, in ejusdem exusta & ne rudi quidem opere restaurata ecclesia pernoctarent; ingens nivium vis per propatulum fornicis proruens, quidquid in ecclesia erat, cooperuit præter sandalia, id est velum, quo Sancti lipsanotheca contecta erat. Nihil nivium in illud desuper, nihil quoque circumcirca ad dimidiæ palmæ spatium, velut ex reverentia sacri pignoris, in pavimentum decidit: quod ubi plebs mane intellexit, summis laudibus celebravit. Jam ad Ægidium redeamus. Videtur huic anonymus ille præluxisse; neque negare possumus, Lambertianam basilicam a Normannis succensam fuisse, cum id laudatus miraculorum scriptor tam diserte asseveret. Neque hujus auctoritati obesse potest objectum a Fiseno aliorum de restaurata ecclesia silentium, quippe ex quo non nisi negativum argumentum desumi potest. Multo minus obstat, quod Notgerus ecclesiam a S. Huberto conditam, vetustate collabascentem postmodum restauraverit: potuit enim post Normannicum incendium pro ea temporum calamitate utcumque reparari, ac deinde seculo X decrepito, cum muri, qui incendio superfuerant, ruinam minarentur, a Notgero nova a fundamentis, uti factum est, suscitari.

[217] [rei gestæ proximo:] Verum ex ejusdem anonymi relatione convincitur Ægidius additæ fabulæ de tentata a Normannis sacræ lipsanothecæ direptione, eorumdemque ob incussam divinitus formidinem præcipiti fuga, quæ ipse, forsitan non intellecto anonymo, cum apud aliorum Sanctorum corpora aliquoties facta legisset, hic quoque contigisse opinatus est. At cum anonymus, rebus gestis proximus, de eo miraculo non tantum non meminerit, sed lipsanothecam securitatis gratia alio translatam fuisse affirmet, liquet Ægidium fabulatum esse. Adde, quod etiam aliunde verisimilius sit, S. Lamberti corpus, ne in barbarorum manus incideret, tempestive absconditum vel in tutiorem locum translatum fuisse, uti Foullonus lib. 3 Hist. Leod., cap. 10, etsi anonymum non vidisset, adversus Ægidium jam observavit, adductis aliorum sacrorum corporum translationibus, eadem de causa prudenter institutis. Præterea istud nivium miraculum, quod semel factum ab anonymo traditur, Ægidius liberaliter multiplicavit; Toties, inquiens, compluta undique imbribus terra, & circumquaque nivibus operta, super sepulchrum ejus nec pluviæ gutta defluebat, nec crispata nivium conspersio insidebat.

[218] [Nova ecclesia a Notgero condita.] De ecclesia a Notgero, qui anno 972 Leodiensis episcopus consecratus est, ædificata Anselmus cap. 50 apud Chapeavillum hæc habet: Ecclesiam sanctæ Mariæ, & sancti Lamberti (quæ una eademque est) ædificiis latioribus ampliavit, ornamentis ditioribus decoravit, claustra ad domorum ædificia renovavit. In editione Marteniana legitur: Domum sanctæ Mariæ & sancti Lamberti, sicut in præsentiarum est, cum ornamentis, claustro & ædificiis episcopii renovavit. Hæc eadem Ægidius paulo latius prosecutus est in hunc modum: Monasterium B. Lamberti patroni nostri, cujus vita venerabilis, mors pretiosa, qui causa & pœna martyr in sanguine suo locum civitatis nostræ cultui divino consecravit, longe in melius, quam fuerat, immutavit. Ecclesia enim, quam B. Hubertus ædificaverat, infirmitate minoris operis & vetustate incumbentis temporis ad lapsum declinaverat. Hac diruta, templum sexaginta canonicorum, juxta magnificentiam dilatati cordis sui, secundum amplitudinem & sublimitatem operis, quæ cernitur, in caput & protectionem civitatis & patriæ protegendæ exaltavit, ornamentis ditioribus decoravit &c. Incertum tamen est, an Notgerus eam omnino perfecerit; quia eamdem a Baldrico, ipsius successore, primum dedicatam fuisse, tradit idem Anselmus cap. 59 dicens: Ipse, præsente Coloniensi archiepiscopo, videlicet Heriberto, sanctæ Mariæ sanctique Lamberti ecclesiam dedicavit. Ceterum hæc ea ecclesia est, in qua floret illustre illud canonicorum collegium, penes quod nunc est tota principis ac episcopi eligendi potestas, summaque inter principatus ordines auctoritas.

[Annotata]

* sibi

* i. e. corpore

§ XV. Sacri feretri cum parte corporis translatio ad castra Leodiensium ante Bullionium: miracula ea occasione patrata.

[Duo synchroni, quorum unus Reinerus,] Sub medium seculi XII, anno scilicet Christi 1141, contigit celebris translatio S. Lamberti ad castra Leodicusium, qui cum episcopo suo Alberone II Bullionium obsidebant, cujus memoriam ob felicissimum eventum annua solemnitate Leodii ad diem XXVIII Aprilis recoli, supra jam diximus. Rei gestæ seriem prolixe scripserunt duo synchroni, unus anonymus, alter Reinerus vel Renerus, monachus ad S. Laurentium Leodii, cujus etiam alia Opuscula exstant. Anonymi librum, qui Triumphus S. Lamberti martyris de castro Bullonio inscriptus est, in 22 capita partitum edidit Chapeavillus tom. 2 de Gestis Pontif. Leod., existimavitque auctorem illius Nicolaum canonicum esse, a quo etiam Vitam S. Lamberti scriptam habemus: quod etsi satis verisimile, tamen certum non est; ideoque illum anonymi nomine laudabimus. Reineri Opusculum, in quinque libellos divisum, ex Laurentiani monasterii Ms. codice vulgavit Bernardus Pez tom. 4 Thesauri Anecdot. parte 3 cum hoc titulo: Triumphalis Bulonici libelli V.

[220] Hosce Reinerus ipse suos esse agnoscit lib. 2 de Claris scriptoribus sui monasterii, [a Sancto miraculose sanatus,] cap. 9, apud laudatum Pezium col. 42, ubi lucubrationes suas recensens, inter cetera ait: Præterea quinque exaravi libellorum Opusculo, qualiter diebus nostris ecclesia Leodiensis Bulloniense castrum, pervasoribus triumphatis, divina receperit virtute, tituloque præsignavi: Triumphale Bulonicum. Scribendi causam allegat grati animi officium erga eumdem Sanctum, cujus patrocinio a gravi morbo liberatus fuerat. Ita enim loquitur in Prologo: Verum, quod iners ego ac imperitus tantum aggredi negotium præsumpsi, amor dumtaxat in Sanctum & devotio me induxerunt. Quippe gratiarum debitor ille eram, quas ex historia tam solemni dependere non otiosum habui. Etenim cum per annum fere duabus angerer quartanis, & aut urerer ardoribus, aut frigoribus contraherer, ita ut præsentium pertæso, miseriæ mihi & oneri jam esset, quod viverem; postquam nuper a loco quietis, sicuti infra liquebit, reverendum Sancti corpus elatum est, inter languentium alios greges suffragium imploraturus accessi; quod indignum inexhausta fuerit clementia exaudire dignatus, habui experimento beneficium sospitatis.

[221] [de triumpho Bullionico scripserunt.] Quod ad tempus scriptionis attinet, cap. ultimo alteram victoriam anno 1153 relatam memorat, & ejusdem Sancti patrocinio adscribit. Quam ob rem non ante illum annum Triumphale suum scripsisse dicendus est, nisi forte pauca illa ceteris postea adjecerit. De fide, qua libellos istos exaravit, in Prologo sic ait: Multi quidem multa loquuntur, atque, ut in ejusmodi solet negotiis, diversæ diversorum sententiæ sunt. Verumtamen prout investigare ab eis diligentius potui, qui interfuere, posui veritatem… In quo (Opusculo) & si præter verum quidquam positum sit, relatoribus an scriptoribus æquius hoc imputetur, benivoli sententiæ lectoris defero. Sed amica religiosis veritas est; unde a quibus hæc accepi, nequaquam suspicer eos aliquid finxisse, dum modestia hoc excuset personarum. Porro uterque scriptor fide dignus est, & quoad rerum substantiam consentit, licet adjuncta quædam aliter ab altero referantur. Quia vero ambo multi sunt in rebus bellicis enarrandis, quod nostri instituti non est, consultius duxi ea tantum recensere, quæ ad S. Lambertum proprie spectant, cetera autem, quantum ad translationis ac triumphi notitiam necesse est, breviter exponere.

[222] [Bullionum, quod Obertus emerat,] Godefridus Bullionius, postmodum Hierosolymorum rex, cum sacram Terræ sanctæ expeditionem versus finem seculi XI meditaretur, castrum suum Bullionium, vulgo Bouillon, intra Arduennam silvam, in confinio ditionis Leodiensis situm, Oberto Leodiensi episcopo oppignoraverat, ea adjecta conditione, ut nisi a certis personis redimeretur, ad ipsius diœcesim perpetuo pertineret. Oblatam conditionem avide arripuit Obertus, quia castrum illud natura & arte admodum munitum erat, & ab ejusdem incolarum prædationibus Leodienses multa fuerant passi. Episcopus itaque, ait anonymus, miseriis pauperum compatiens, pie violentus, memoriam beati Martyris, loculum scilicet, in quo jacebant sacratissimæ ejus reliquiæ, auro coopertum excrustavit, & in majori ecclesia & omnibus totius episcopii ecclesiis aurum, gemmas & cætera, quæ decoro ambitu altaria, pulpita & textus ecclesiarum venustabat, detraxit, & mille trecentis argenti purissimi marcis (Reinerus tres auri marcas addit) undecumque corrasis, hac summa pecuniæ duci tradita, prædictum castrum emit, direptiones, captivitates, mendicitates, pericula mortesque redemit.

[223] [occupatum a Barrensi comne, Albero II obsidens,] Post hæc cum nemo eorum, quorum ex pacto intererat, memoratum castrum redemisset, & Eustachius comes Bononiensis, Godefridi frater, teste Reinero, etiam juri suo solemniter cessisset, in jus ditionemque Leodiensis episcopatus transiit, mansitque usque ad Alexandri episcopatum. Tum vero Rainaldus Barrensis comes, titulo repetendæ hereditatis avitæ, corruptis, ut ajunt, custodibus, illud occupavit. Alexandro successit Albero II, qui postquam pro eo recuperando cum imperatorem, tum Romanum Pontificem frustra interpellasset, idem illud obsidione cinxit, repetiturus vi & armis, quod aliter obtinere non potuerat. Expeditionis initium Reinerus anno episcopatus ipsius quinto, XVI Kalendas Septembris illigat; anonymus anno Christi 1141. Obsessis præerant duo Rainaldi ducis filii Hugo & Rainaldus, quos in agris prædantes Leodiensis exercitus in castrum compulerat, quique a patre suo suppetias exspectabant. Interea dum Leodienses obsidionem urgere molirentur, obsessi fortiter se defenderent, uti apud utrumque scriptorem pluribus videre est, injecta prioribus mens est de sancti Patroni sui auxilio apud deductum in castra loculum implorando.

[224] Ea dum geruntur, ait Reinerus, nutu Dei, omnia suaviter disponentis, [postulante exercitu, corpus S. Lamberti] episcopo, (qui in castris aderat) & majoribus ecclesiæ visum est, ut venerabile B. Lamberti corpus, de loco motum suæ pausationis, ad castra deportaretur, quatinus præsentia vel munimine tanti Patroni amplior accresceret animus exercitui, atque ubi virtus cessisset humana, divina per suum operari Martyrem dignaretur Omnipotentia. Nam principes quoque exercitusque omnis, populus denique civitatis, qui edicto erat episcopali processurus, id summopere efflagitabant. Quocirca licet multa hæsitatione, multo deliberaminum tractu, postremo tamen complacitum est necessitati tantæ satisfieri. Anonymus hæc eadem latius exponens, cum episcopum suos ad fortiter pugnandum exhortantem induxisset, cap. 10 sic progreditur: Postquam præsul finem dicendi fecit, erecti omnes, quasi divino moverentur oraculo, responderunt: Enitemur pro viribus modis omnibus, dabimusque operam, ut res nostra prospere administretur, si venerit in castra noster, ille Martyr, cui militamus, qui constantiam infundat animis nostris, & corporibus provideat sanitatem, animabus æternam impetret salutem.

[225] Ille denique, si huc afferatur, afflictos consolabitur, [Leodio ad castra] tœdiosos roborabit, vulnera nostra curabit, omnemque languorem auferet, opus cœptum maturabit, & paci nostræ consulet, & Deum pro nobis orabit, & placatum faciet. Respondit præsul, hæc difficilia esse, ut Thesaurus tamdiu absconditus revelaretur absque sui præsentia; cum per se quoque vix auderet illud sacratissimum corpus movere, nedum transportare absque archiepiscopi & suffraganeorum suorum, comitum quoque & principum, cæterorumque regni primorum solemniter advocata præsentia. Mandaret quidem populo de civitate, villisque & urbibus, ut sibi cum armis & victualibus affatim subveniret, beatus vero Martyr, utpote qui devotione præsens erat, pro eis intercedere non cessaret. Quibus cum hæc verba non satisfacerent, sed magis magisque instarent, dicentes, se loco negotioque desistere, si non impleretur, quod ipsi divinitus inspirati acclamabant, victus tandem episcopus, videlicet quem pro tempore urgebat necessitas, communicato consilio cum archidiaconis, quos secum habebat, consensit, ut beati Martyris reliquiæ illo afferrentur.

[226] Præmiserat quidem nuntium cum litteris, quibus mandabat congregari exercitum; [accersi jubet; clero Leodiensi] sed ne forte minus ei crederetur, venerabilem Henricum archidiaconum præpositum, imitandæ humilitatis virum, cujus studium & fides valde erat necessaria, hac fungi legatione monuit, ut per eum res, quæ erat ad persuadendum difficillima, pro utilitate & pace communi a filiis ecclesiæ perficeretur. Spargebantur hinc inde, ut in tali re fieri solet, rumores varii; & licet ficta plerumque dicerentur, pro qualitate verborum infundebant pluribus metum & spem partim timoris, partim gaudii. At ubi venit archidiaconus, congregatis in scholis B. Lamberti coarchidiaconis & religiosis viris, quibusdam præterea de clero & populo, quos sanioris consilii esse sciebat, brevi mandata peregit. Excubabant *, inquit, episcopus & comes (Namurcensis Henricus) cum suis baronibus, necessariis egentes, parvisque copiis multitudinem hostium semper suspectam habentes, die noctuque in armis vix laborem sustinentes; sed spe & patientia adhuc adversa omnia superantes; mandantque per amicitiam & fidem, ut eis celerem succursum faciatis, si salutem, si pacem communem, si eorum denique vitam diligitis.

[227] [ægre consentiente.] Cum armis & victualibus venite; & quia sic urget necessitas, per summam & veram vobis præsul indicit obedientiam, ut beati Patroni nostri sacratissimum feretrum illo vobiscum deportetis. Nec diu consulendum, nec tarde vobis est succurrendum: omnis enim dilatio ruinosa est; sed quicumque fideliter beatum Martyrem diligunt, id maturius adimpleant. Commune periculum est, si negligitur; solemne tripudium, si mandatis præsulis & precibus vestrorum defensorum obsecundatur. Hæc fide, qua poterat, cum lachrymis quoque archidiacono prosequente, omnium accensi sunt spiritus auxilium ferre, plebemque civitatis & omnes viros bellatores illic cum necessariis copiis mittere. De corpore vero beati Martyris movendo diversi diversa sensere. Fuerunt, qui dicerent, unum de sociis passionis ejus (puta B. Petrum vel Andoletum) tollendum, ut satisfacerent hoc velamento petitionibus principum. Sed ubi plebi mandatum est, uti omnes omni occasione postposita egrederentur, & non exeuntium bona publicarentur, responderunt, se non ituros, nec opem aliquam, nisi præcederet eos beatus Martyr, ullius incommodi seu damni intentatione laturos. Unde licet multis displiceret, persuadente domino Joanne de Louverval archidiacono, necessitas coëgit assensum.

[228] [Mira quædam ad Sancti feretrum facta;] Itaque consultum est, ut post matutinos hymnos loci convenientia notaretur, & mane ante conspectum populi humili devotione corpus sacratissimum moveretur. Quid autem ea nocte æditui ecclesiæ viderint, quid audierint, quantis mirabilibus obstupuerint, supersedeo scribere; præsertim cum & ipsi, qui hæc viderunt, non hæc auribus infuderunt multorum, & cælandum satius æstimaverint, quam prodendum. Hactenus anonymus. De iisdem prodigiis Reinerus meminit, post verba num. 224 relata sic prosecutus: Quod (consilium de Sancti corpore in castra deferendo) etiam approbasse Martyrem, cum successu rerum, tum & revelationibus & indiciis est quibusdam satis compertum, asseverantibus loci custodibus, quod tantis plerumque motibus circa dies illos feretrum, quo felicia claudebantur pignora, concussum sit, tantus terror incesserit divinus, uti non auderent illo, præsertim noctibus accedere aut ingredi: nam obstupescunt carnalia, dum emicant spiritualia. Ad cumulum profecto tuæ glorificationis hoc agebatur, o Martyr, o decus & gloriæ corona Leodiensis, quod a loco transferebaris pristinæ quietis, quatinus tua per te reciperes, qui jam cohæres Christo factus in regno, nullius, nisi propter tuos, egens factus esses.

[229] [ad quod in medio ecclesiæ posium surda] Pergo ex eodem Reinero cap. 2, quæ deinde facta sunt, enarrare. Igitur VI Kalendarum Septembrium convenientibus tam monachis, quam clericis atque numerosa diversi sexus & ætatis frequentia, abbates virique religiosi subeuntes in secretarium cryptæ, quod tantum asservabat thesaurum, debita sacrum feretrum reverentia extulere, mellitisque laudum conventibus in voce exultationis & confessionis personantibus, in medio est ecclesiæ locatum. Multa ibi vota, multæ præces ac lacrimæ fusæ: Sancti quoque virtus præfulsit mirifice. Quædam mulier, quæ capitis obsurduerat dolore, cum occurrisset ad feretrum, opemque fideli affectione pio lacrimatu implorasset, subito in verticem grave quoddam pondus superne sensit decidisse, & quasi duos ferri duculos utrique auri penetrabiliter infixos. Ex quo terræ consternata, dum ita cælesti medicamine sensum audiendi plene recuperasset, Deo & Martyri gratias reddidit.

[230] Denique puella quædam passionis trino genere miserabiliter angebatur. [aliique infirmi sospitantur.] Modo etenim febre, modo paralysi, interdum epilepsiaco quassabatur incommodo. Super qua nimium parentes affecti, votum Martyri vovere, illiusque ad martyrium (id est, lipsantohecam vel sacellum) cujuslibet speciei oblationem, infirmæ æquilibratam, deferre statuerunt. Piæ supplicum devotioni pia sanctæ Trinitatis operatio affuit, quæ actutum puellam eisdem ad integrum passionibus liberavit. Puer quoque erronei sensus ac turbidæ mentis in sobrium rationis statum compositus est. Alia etiam provenisse sanitatum ferebantur remedia. Sed miracula pro augenda fiunt devotione: fit ergo ad devotionem provectior, qui est ad credulitatem inclinatior. De hisce miraculis nihil habet anonymus, licet S. Lamberti corpus cum sua lipsanotheca de secreto illo, in quo diu jacuerat, ad publicum a viris religiosis productum, & in medio ecclesiæ collocatum, magno cum circumfusi populi gaudio, precibus ac lacrymis frequentatum fuisse, similiter asseveret. Sed videtur is de nonnullis rerum adjunctis minus recte instructus fuisse, quam Reinerus, ut liquet ex eo, quod mox subdit idem anonymus.

[231] Etenim ibidem sic prosequitur: Postera die tempestivis horis dictis Regularibus impositæ sunt reliquiæ, [Pars corporis loculo inclusa] quæ delatæ sunt in illo færetro, quod auro olim exuerat Obertus episcopus, dum Bullonium venderet ecclesiæ B. Lamberti dux Godefridus. Certe hic ita loquitur anonymus, quasi totum S. Lamberti corpus ad castra translatum fuisset; quod diserte negat Reinerus, cujus narrationem resumo. Tunc primi, (ait citato cap. 2) atque saniores provido solliciti metu, ne quid forte tristius super Martyris corpore accideret, si delatum in castra foret, (nam bellorum incertos eventus esse, atque nunc isthinc, nunc illinc adversa misceri & prospera) decreverunt, ut resignato eodem feretro, inde levaretur, tutiorique interim loco reconderetur. Quod videlicet sunt executi abbates religiosi, & ad hoc electi probabiles viri, qui beata ossa penes altare sanctæ Crucis, situm in oratorio eidem basilicæ adjuncto, ingenti, sicut par erat, metu ac devotione ad nocturnum transposuere silentium. Aliquas tamen in ipsum feretrum reliquias reponentes, denuo signaverunt, & hoc ad castra exhibuere perferendum.

[232] Non fuit igitur totum sancti Episcopi martyris corpus, [eum particula sanctæ Crucis fertur] sed aliqua tantummodo ipsius ossa in loculo ad obsessores translata: idque anonymus facile potuit ignorasse, cum res in nocturno silentio & clanculum gesta fuerit; vel si sciverit, silendum cenfuisse, ne clero invidiam apud populum crearet. Reineri dicta adoptavit Ægidius Aureæ-Vallis cap. 31 in Alberone II, quem Foullonus, qui Reinerum haud dubie non legerat, propterea perperam rejecit, nixus anonymo. Redeo ad Reinerum caput 4 ordientem. Nec quievit pietas populi vovere vota, oblationes offerre, donec inde sublatum cum tabula operose fabrefacta, cui Dominicæ Crucis portiuncula inesset, castris deportaretur, choris monachorum atque clericorum tanto Patri debito affectu & veneratione prosequentibus, atque canticorum officio usque Mosam fluvium per Publicum montem deducentibus, per Sanctorum cœnobia, inibi constituta, honorifice prius decantatis laudibus. Neque popularium defuit ingens turba; suas ipsi laudes, sua personuere cantica.

[233] [ad navim: per viam miraculis clarens,] Verum loculo venerabili exceptum navi devotus grex pium Pastorem multa obsecratione & lacrimis commendans, uti prospere abiret, prosperius rediret, quia gressu non ulterius valebat, diu tamen voto sequens & oculis, in sua tandem rediit. Concurrebat autem undique obviam feretro sancto de vicis ac villulis utriusque sexus multitudo, fiebantque sanitates plurimæ tam medicabilis Ligni virtute, quam beati Martyris merito & oratione. Ad Nandriensem quippe villam ubi ventum est, homo languidus, quem acerba membrorum contractio dissolverat, ipsi feretro applicitus, exorataque Sancti clementia, celeri est sospitate instauratus. Deinde in villa Phriere (ab anonymo Freitura dicitur) cæcus lumen recepit oculorum. Unde cum esset digressum, quidam miles, qui quartano diu typo (id est, febri) laboraverat, & capitis valitudinario utebatur assidue, ubi salubrem attigisset loculum, suppositisque humeris aliquanto tulisset spatio, incommodis fuerat liberatus. Qui etiam armis protinus resumptis, officiosas retribuens gratias, secutus in expeditionem est. De contracto in Nandriensi villa sanato nihil habet anonymus; cetera consentiunt.

[234] [honorifice deducitur.] Secuta dehinc nocte (verba iterum sunt Reineri) apud villam Uphei (anonymo Ufey) mansione disposita, ubi præstolabatur Leodiensis exercitus, devota fidelium sedulitas cum incolis loci celebre exegit pervigilium. Inde matutino dum movissent, advenit, qui diceret, sequenti die, III videlicet Kalendas Septembris, Rainaldum comitem (Barrensem) cum quingentis equitibus, & quindecim peditum milibus bello conflicturum. Quapropter accelerato itinere, prono jam in occasum sole, Thelim villulam venere… Nocte ergo media directo exercitus ad episcopum veredario, qui super bello disceret, cum in lucem jam aurora erumperet, exinde progressi, Vilantiam properato villam contendere. Illuc rediens legatus, bellum eo procul dubio futurum die nuntiat. Sed formidolosos sinister facile rumor enervat. Unde complures inepta formidine fracti, soloque auditu vulnerati sunt. Diffidentia ergo diffugere muliebri. Ac cæteri cum vitalis Ligni, tum sancti Martyris confidentia potius, quam ferro armati, per angustos semitarum tractus in auxilium sociis maturaverunt pectore virili. Ab utroque autem exercitu missi exploratores, qui, quomodo sese partes haberent, vestigare ac referre deberent, dum sibi occurrissent, taciti ac dissimulantes ad socia se castra retulere: atque hostes quidem ex suis cognito, quanta obsidentium, quanta eorum, qui tunc confluxerint, esset copia, satius probaverunt conatu temerario absistere, quam periculum in se ultro arcessere. Hic libelli 2 finis est.

[Annotata]

* Excubant

§ XVI. Lipsanothecæ solemnis adventus in castra: Hugonis morbus divinitus inflictus, pœnitentia & pia mors: castri deditio.

[Sacræ reliquiæ in castris exceptæ] Reinerus lib. 3, cap. 1 sacrorum lipsanorum in castra adventum, quæque hunc subsecuta fuere, ita pergit exponere: Posteaquam fuerat auditum in castris, Dominicæ Crucis insigne cum tanto adesse patrocinio, ab episcopo exercituque, pro expectatione belli instructo, armis occursum est. Castrorum locum, in quo Sancti lipsanotheca deposita fuit, anonymus cap. 17 his verbis exponit: Episcopus beati Martyris loculum jussit ferri in eam partem castelli contra Malum pertusium, in pratum, quod dicitur S. Lamberti, quod Symois alluit, ubi & castris locus & exercitui commeatus suppetebat. Illic in parvo arctoque satis posuerunt feretrum tentoriolo, deputatis in circuitu suis in tuguriis cum domino Joanne archidiacono clericis, qui vespere & mane & meridie narrarent & annuntiarent laudes Domini, ut in tempore oportuno exaudiret voces eorum. Illic quoque cives & populus Legiæ sua fixere tentoria, quibus præesse jussus est Eustachius advocatus de Asbania.

[236] Redeo ad Reinerum, qui eumdem in castris locum, [Leodienses gaudio, hostes metu implent.] sacris lipsanis paucis assignat, ac de ingenti alacritate, qua Leodienses, metuque, quo obsessos adventus eorumdem affecit, sic pergit narrare: Ea igitur incessit lætitia, eæ choros ducentium voces insonuere, uti existimasses, arcam fœderis Domini exercituum tunc excepisse Israhel. Et sacrum quidem feretrum intra paratum sibi tentorium, in loco, qui Pratum sancti Lamberti dicitur, receptum, deputatisque custodibus, & qui congruis temporibus divinas dicerent laudes, clericis, quidnam in se contineret, quantam detulisset opem, mira cœpit continuo declarare potentia, ut liquido patuerit omnibus, venisse Deum in castra. Enim vero ad præsentiam ejus, qui erant in castro sive præsidiis, & invicto se loci situ inexpugnabiles arbitrabantur, subita hebetudine ac metu, quasi fulmine tacti, per hoc, si mens non læva fuisset, sibi animadvertissent prædici, quod tali forent machina expugnandi.

[237] Quin etiam Ugo (Rainaldi Barrensis comitis filius,[Ad harum conspectum Hugo concidens,]) qui hereditario jure ipsum post patrem possidere castrum acceperat, dum viso eminus feretro, juvenili arrogantia insultaret, toto statim dissolutus corpore cœpit tremere, sensuque perdito, retrorsum ruit, excors & insolens, qui non intellexisset, cujus indigne fieri cohæres attentaret. Sed ubi paulatim sese resumpsit, Rainaldum fratrem cum primis e familiaribus seorsum evocat; quantum terroris patiatur, aperit; intentionem in eo suam esse, quatinus sancto Martyri satisfaciat, suumque castrum illi restituat. Super quo etiam voluntatem esse patris quærendam, ac sibi, quo urgeatur periculo, insinuandum. Se omnimodis obsecrare, ut pereunti paterna pietate prospiciat. Quod petebat, sese executuros, illi promittunt. Induciæ ponuntur in hebdomadam, intra quam hoc ipsius (patri) referri potuisset. Hactenus narratis consentit scriptor anonymus, præterquam in dictis de Hugone, quæ non nihil aliter refert.

[238] [castrum dedere desiderat:] Nam primo quidem non ait, ipsum viso Sancti feretro arroganter insultasse, ut auctor est Reinerus. Verba ejus cap. 13 accipe: Stabat in vestibulo basilicæ, respiciens per fenestras Hugo Rainaldi filius, miles egregius, caput & princeps obsessorum, qui viribus subito destitutus, repentinaque formidine correptus, exanimis corruit ad aspectum sanctarum reliquiarum. Secundo scribit, ipsum, postquam ex deliquio sui compos factus est, arcem sub honestis conditionibus sine ulla mora Leodiensi episcopo dedere voluisse, illumque inter cetera ad suos hæc loquentem inducit: Honesto itaque conveniente placito, cedamus Divinitati, humiliemus animas nostras Omnipotentiæ ejus, interim dum adhuc saluti nostræ & vitæ parcitur; quia Miles emeritus, qui nunc in castra venit, velimus, nolimus, sua domo non fraudabitur. Quapropter si vestra patiatur benignitas, descendam, domumque hanc una mecum perpetuæ Virgini, pioque Martyri dedam, ne veniat super nos indignatio, & corripiat nos Deus, non jam in misericordia, sed in judicio.

[239] [abnuentibus ceteris ac deditionem differentibus] Tum subdit anonymus, Rainaldum ceterosque negasse, sese inconsulto patre castrum hostibus tradere posse: sed missuros ad ipsum, qui intra octiduum ejusdem mandata referrent; & horum dictis Hugonem, licet ægre, acquievisse. Hisce observatis, ad Reinerum redeo. Is narrata cujusdam molendini, in quo hostile præsidium erat, incensione, cap. 2 sic prosequitur: Evolutis induciarum diebus, cum præscriptus juvenis (Hugo) suos requireret, quid egissent, quid super salute sua tractassent, vel patris quæ esset sententia, ubi nil actum (neminem scilicet ad patrem missum esse, ut habet anonymus) intellexerat, gravi stomachatus indignatione, Volentibus, inquit, sive nolentibus, quod suum est, Sanctus recipiet. Sed en ego divina plector animadversione, & vestra faciente obstinacia crudeli, en morior! Verum o milites, o amici! si misero parcitis, inite jam demum mihi ac vobis salubre consilium. Dum instaret vehementius, illi ultra non ferentes, eum tam dire anxiari, nocte secuta per abditos silvarum calles misere castri procuratorem & militiæ antesignanum, qui ad patrem illius rem perferret, ac referret sententiam: qui juramento etiam firmavit, quod sequenti haud dubie Dominica reverteretur, nisi forte aut hostili captione, aut morte præventus.

[240] [graviter torquetur.] Sed ab eo fide neglecta, posthabita est sponsio: nec enim peregit legationem, nec rediit ad socios; sed cuidam militi adjunctus, de his, quæ in castra convehebantur, prædationes agebat. Juvene, qui morarum fastidiebat tarditatem, condicta denuo die a suis exquirente, quænam voluntas seu deliberatio patris esset, ac respondentibus, se nuntium misisse quidem, minime vero esse reversum; tum acerrimo luctu ille æstuans, & mente captus, horrendo cœpit modo agitari, seipsum discindere, manus brachiaque dentibus appetere, ad Sancti velle feretrum prorumpere. Verum ligatus a ministris penes remotiora continebatur, divulgato, quoniam ægrotaret. Sed nullam eo admittente quietem, immo quæ sola sibi libera remansissent, labia linguamque morsibus lacerante, idque inter inconditas crebrius voces perstrepente; Quærite consilium, quærite consilium; sui mœrore & anxietate circumfusi, statuere Rainaldum fratrem ejus tam tristis nuntium rei apud patrem fieri, fortasse præsentis aspectu, absentis alterius filii traheretur affectu, parvi penderetque alienam hæreditatem, ob quam tam gratum amitteret hæredem.

[241] At cum adolescenti processuro electissimum vellent equum exhibere, [Rainaldus patrem adire frustra tentat;] itatenus bestia neque ictibus urgeri, neque hortantium potuit vocibus moveri, ut fixo gradu in simulachrum putaretur obriguisse. Qua scilicet difficultate facta, accessit experimento etiam artis industria: nam ipsius equi velavere oculos, agebantque, quatinus vel sic procederet. Quia vero non est consilium, non est conatus contra Dominum, hærente illo, astus sollertiaque exinanita est hominum. Ita ergo adolescentis iter impeditum. Possessor autem equi molestissime habens, tanti se usu vehiculi destitutum, ne deficiens quoque in mortem conspexisset, sequenti die armigero jussit, si quo posset pacto aquatum illum producere & alicui saltem adversariorum attribuere. Quod ultroneum statim minantis sequens arbitrium, a montis est supercilio ad aquam deductum; unusque militum mox ascendit transductum & bello habile & cursu probavit præstantissimum. Eadem de memorato equo narrat biographus, qui addit, ceteros, qui in castro erant, equos vires defecisse; illum vero a Theodorico de Turre commodatum fuisse hac conditione, ut si perderetur, nec ei restitueretur, sexaginta libras susciperet pro equi commutatione. Denique addit, eumdem Henrico comiti Namurcensi, qui in Leodiensi exercitu militabat, tunc missum, illumque eo usum fuisse.

[242] Igitur conjicere castrenses poterant, (prosequitur Reinerus cap. 3) sese divinitus impediri, [captivus mirabiliter elabitur.] atque superiori bestiæ repugnantia suam rebellionem pertinaciamque coargui. Nec minus porro in eis, quam in juvenibus illis, notam fecit Sanctus virtutem suam, qui post furoris quidem contentionumque jurgia, plerumque tanta adversum semetipsos armabantur insania, ut alterutros gladiis appeterent. Horroris quoque ac terribilis cujusdam pavoris tetra super eos caligo incubuerat. Sicut enim postmodum fatebantur ipsi, singularem tunc in eis animadvertisse miseriam fuit, cum exteriori non solum obsidionis vallarentur angustia; verum, gravius quo nihil esset, intestino discordiæ malo sua lacerarent mutuo viscera. Quo contra dum captivus quidam, qui plurimum jam tempus illic fecerat in compedibus, virtutem Martyris invocasset, ex edito se turris loco deorsum mittens, quamlibet devolutus per asperrima sit præcipitia, non solum læsionis tantum nil pertulit, quin immo vincula, quibus stringebatur, superno soluta beneficio, ab eodem sunt ante feretrum deportata, & in argumentum tantæ virtutis appensa. Etenim fides ac devotio merentur gratiam; perfidia & præsumptio incurrunt offensam.

[243] Capite 4 Reinerus agit de machinis bellicis, quæ cum ad prohibendos obsessos, [Multis e castris Leodiensium jam dilapsis,] ne aquam haurirent, tum ad expugnandum ipsum castrum magno molimine parabantur. Verum cum longioris moræ Leodiensis exercitus milites tæderet, & ad annonæ inopiam atque continuos imbres accederet etiam timor a Barrensi comite Rainaldo, qui cum plurimis copiis quamprimum adfuturus dicebatur, eorum pars magna e castris dilapsa est: adeo ut, teste anonymo cap. 17, vix in duabus noctibus diebusque tribus in omni circa eam partem, in qua tentoriolum B. Lamberti splendebat, planitie remanerent trecenti, partim tædio, partim inopia necessariorum, partim metu hostium, qui superventuri sperabantur, pluribus recedentibus. Ea res episcopum & Leodiensium primores impulit, ut intermissa machinarum fabrica castrum invaderent. Ad quintum decimum itaque Kalendadarum Octobrium, (ait Reinerus lib. 4, cap. 1) qui dies glorioso splendescit natalitio B. Lamberti, ut se in expeditione quisque pararet, edictum est in castris: nam eo magis die virtus Sancti sperabatur affutura præliatoribus suis. Actum est viriliter ab omni exercitu; sed non eo, quem speraverant, successu.

[244] [comes Salmensis inducias facit: Hugo & Rainaldus] Verumtamen, subdit Reinerus, ibi quoque tunc operata est manus Martyris: quamquam enim inconsultius plurimi pugnarent, ac nudo corpore & obviis pectoribus fuerint hostibus expositi, nullus tamen fuit, qui se illo quereretur fuisse assultu gravatum. Illud quoque animadversum est, obsessorum multos, velut suæ defensionis salutisque immemores, etiam tum mutuo odio se invicem petiisse. Ceterum jam hespero diem claudente, descendit exercitus de monte, militibus dumtaxat loricatis studio acriori urgentibus inclusos. Sed propior erat castri deditio, quam obsessores existimabant; quippe quæ paucis diebus post, & quidem sine ullo sanguine ac periculo facta est, uti ibidem cap. 2 & 3 narrat Reinerus, cujus verba huc denuo transfero. Venit tunc in castra Heinricus comes Salmiensis, ex sorore ortus Rainaldi comitis. Hic ab episcopo & principibus petitis atque impetratis induciis, collocuturus nepoti suo Ugoni, quem esse inæqualem audierat, & tam illos, quam cæteros ad deditionem hortaturus, in castrum successit…

[245] [infirmi ad lipsanothecam adducti: Hugo moritur.] Comes denique (Salmensis,) viso juvenis (Hugonis) tam exitiali malo, divinam esse ultionem animadvertit, compunctusque in lacrimas, ut simile caverent, reliquos ammonuit. Unius etenim plagam pluribus debere fieri cautelam. Accepta proinde ab universis sponsione, quod, nisi intra dies septem a domino suo illis subveniretur, se & castrum dederent; quatinus idem Ugo ad feretrum Martyris efferretur, & ab episcopo solveretur excommunicatione, & eorum, quæ in Sanctum deliquisset, veniam mereretur, obtinuit. Verumtamen talis interjecta pactio est, ut, quousque fieret deditio, ipse juvenis (Hugo) apud episcopum obses detineretur. Quin & frater illius Rainaldus, qui, ne fieret deditio, pertinaciter restiterat, gravi confectus dolore membrorum, ad feretrum perducitur, Sancto satisfacit, voto se obligat, quod res ejus nulla ulterius temeraret pervasione, dummodo imminens evadere periculum meruisset. Nonnulli etiam adversariorum, alii alio ultionis modo multati sunt, ne quis leve æstimaret manus mittere in Sanctum Domini. Interea Ugo cruciatuum longo angore consumptus, multumque Martyris nomen inclamitans, diem clausit extremum, sane per hoc insinuans, quo indignante compulsus sit ad exitum. Hæc Reinerus, a quibus hinc inde dissentit anonymus, ut infra ostendemus, postquam cetera ex eodem Reinero recensuerimus.

[246] [Lipsanotheca in castrum deditum infertur.] Is igitur narrationem sic texere pergit: Ad cujus scilicet partem comes præfatus (Salmensis) maturato proficiscitur, supernæ indignationis iram, primogeniti mortem, alterius incommoditatem, suorum miserias exponit attonito, suadetque sibi tandem ac suis consulat. Cum res enim tam in arto sint, cedendum esse, & debere dimitti, quod nequeat teneri. Itaque perpendens… ille, quia velle Divinitati repugnare, conatus esset humanos excedere, malorum vehementia extorsus, in deditionem consensit anno a pervasione duodecimo. O diem triumphalem! Tunc plane sicut sol in ortu suo rutilat, ita Martyris nomen effulsit magnificentia, qui de cœlo contra hostes dimicans, quod penitus non potuissent humanæ vires, divinæ virtutis hoc peregit potentia. Ejectis igitur e castro adversariis, XI Kal. Octobris intromissum est splendido cum triumpho feretrum venerabile, & in medio ecclesiæ locatum, quæ camerato transvoluta opere, decentis structuræ reddit aspectum. Hæc S. Baptistæ Johannis sacrata est ad titulum, quem Lambertus splendide imitatus, æque occubuerat propter justitiæ & castitatis testimonium. Dicebantur itaque laudes Deo secundum multitudinem magnitudinis ejus, præconia Martyri, quoniam humiliasset, sicut vulneratum, superbum, & in virtute brachii sui dispersisset inimicos suos.

[247] Supra mox monui, anonymum Triumphi scriptorem in nonnullis a Reinero dissidere. [Hugonis seria pœnitentia,] Discrimen est in tempore obitus Hugonis, pactisque propterea conditionibus de reddendo castro: quod antequam exponam, libet ipsum de translato ad castra Hugone pœnitente audire. His, inquit, firmatis (utrimque per Henricum comitem Salmensem) conditionibus, deportatur infirmus (Hugo) in lecto ante episcopum, cujus tantummodo cognitionem tenuit, dominum eum appellans, & petiit, ut ab excommunicatione eum absolveret, & indulgentiam eorum, quæ in Sanctum deliquerat sua pervadendo, hac extrema necessitudine largiretur. Flebat autem episcopus, & charitatis affectu compatiebatur misero; & ne quid super dolorem vulnerum adderet, absolutionem & indulgentiam, prout petebat, ei non negavit. Deinde ad patrem illius comes Salmensis revertitur, eique, ut ibidem subdit, periculum vitæ, in quo filius ejus natu-major Hugo versabatur, exponit; utque castrum dedi permittat, persuadet, sub ea tamen conditione, si Hugo adhuc viveret.

[248] Expendens, inquit, vir efferus, quia in se vadit, [& pia mors, ab anonymo narrata,] cum vadit in Deum, annuit fieri, quod petebat; si tamen vivens adhuc inveniretur filius, qui ægrotabat: at si Vita excessisset, junior filius in obsidiatum transiret episcopi, deditio vero in suum differretur adventum. Repedant legati, juvenem viventem reperiunt, castrique deditionem continuo faciunt. O triumphalem & faustum diem! Deinde de pia Hugonis morte & tempore, quo obiit, cap. 21 hæc habet: Itaque ea nocte legitimis possessoribus in castro exultantibus, adversarii quondam nostri, qui viderant oculis suis Dei mirabilia, dolore torquentur geminato, mortuo Hugone juvene clarissimo, egregio satis milite & industrio. De quo quidem multi nostrorum bonam spem habent, quod veniam & misericordiam possit adipisci, si permittat altitudo divitiarum sapientiæ & scientiæ Dei, cujus viæ investigabiles & judicia incomprehensibilia. Tertia enim, antequam excederet, die humili affectu Viaticum susceperat, & postquam beatus Martyr, gloriosus Victor, in castellum delatus est, in ejus tentoriolo se deferri fecit; in loco, in quo jacuerat, sanæ menti restitutus est, gratias de triumpho Martyris, de arce reddita egit, gratias eis quoque, qui sibi infirmo in castris obsequium præstiterant, retulit. Et licet mortem temporalem non evaserit, potens est Deus ab æterna morte liberare eum, qui non judicat bis in id ipsum. Et quis scit, an ideo raptus sit, ne iterum malitia mutaret intellectum illius?

[249] [uti & pœnitentia Rainaldi junioris.] Ex his manifestum est, alterutrum, Reinerum scilicet vel anonymum, in assignando Hugonis emortuali tempore errasse; cum hic illum post, ille vero ante deditam arcem obiisse affirmet: sed uterlibet verum dixerit, nil facit ad propositum nostrum. Rainaldi quoque ad Sancti reliquias accessum, quem Reinerus præmisit, anonymus post deditionem refert, de eoque sic scribit: Post hæc frater Hugonis junior Rainaldus adductus ante feretrum Martyris, toto fere inutilis corpore, absolutionem postulat & meretur, promittitque, quod nihil in æternum de B. Lamberti possessionibus usurpabit, si ei præsens judicium evadere donetur. Hac ratione Bullioniense castrum, quod armis inexpugnabile videbatur, S. Lamberti patrocinio feliciter recuperatum est.

§ XVII. Lipsanotheca non sine miraculis Leodium relata, & pretiose exornata: festum annuum decretum: duæ aliæ victoriæ: Officia instituta.

[Lipsanotheca, patratis per viam miraculis,] Re tam prospere gesta, S. Lamberti lipsanotheca Dionanto & Namurco Leodium solemniter, nec sine miraculis relata est: qua de re anonymus, oculatus testis, cap 22 scribit sequentia: Mane post Missarum solemnia cum exultatione & lætitia inclitus Triumphator e castro elatus est, cujus sacrum feretrum super carrum impositum, usque Dionantum oppidum, (vulgo Dinant ad Mosam fluvium) evectum est. Quid referam solemnem gloriam, triumphum magnificum ingenio tenui, lingua vix balbutiente, cum si adesset mihi Maronis vel Homeri facunda loquacitas, non sufficeret explicare? Devotioni tamen tuæ, beate Martyr, prout vires dederis, famulabor, dicamque, quod vidi; quam gloriose Namurci cæcum illuminaveris a nativitate puerum septennem: Andanæ (indigenis Andenne, municipium ad Mosam est in comitatu Namurcensi) jam de ipsis mortis faucibus revocasti * clericum juvenem: Hoji (quod oppidum est vulgo Huy in ditione Leodiensi) contracto gressum dederis, quem numquam parentes viderant euntem. Jam perlatus Leodium, qua devotione susceptus sis, quanto honore civitatem tuam coronaveris, dicant tui filii, quos dulciter enutris &c. Ita ipse Leodiensibus cetera enarranda relinquens.

[251] [Leodium refertur,] At Reinerus lib. 5 iter quidem Bullionio Leodium usque similiter perstringit; sed quid Leodii præterea contigerit, paucis tamen memorat, ideoque juverit ipsius narrationem hic de more exhibuisse. Triumphatis, ait, hostibus, postquam noster Fortis armatus sua recepisset, omniaque illius jam in pace disponerentur, suam * repetere Leodium placuit. Unde celebratis post biduum mature Missarum sollemniis, feretrum plaustro superpositum ad oppidum Deonantum est subvectum: inde Namurcum petitur. Illic puero septenni cæco a nativitate videndi per Martyrem usus provenit. Apud Andetennam quoque (supra Andana vocatur) clericus acerba corporis valetudine exhaustus, ab ipso pene mortis hiatu ad vitam retractus est & salutem. Nec Hojense oppidum tam medicabilis gratia præteriit. Ibi contracto, quem numquam ambulasse testarentur parentes, novi gressus officia indulsit.

[252] Jam porro ubi feretrum navigio Leodium peraccessit, [ubi recepto reliquo sacri corporis, miraculis] triumphali coronata gaudio, tota se in occursum civitas effudit, plausibilibusque canticis ac festis ordinibus Duci emerito pompæ morem prætulit. Exceptumque in portu S. Jacobi a monachis & clericis ecclesiastico cultu atque per insulæ monasteria deportatum, redditisque canora modulatione hymnis, ad majorem denuo est ecclesiam relatum. Corpus deinde beati Martyris ab altari sanctæ Crucis, penes quod repositum fuerat, levatum est, decentique illatum feretro, in medio ecclesiæ debitis asservabatur obsequiis. Nec supernæ destitit pietatis munificentia, quæ ad probanda illius merita iterare sit dignata salutis opera. Nempe dum quidam languidus, quem totum possideret ægritudo, ad ejus martyrium deferretur vehiculo, gratia sanitatis illius fidei occurrente, in itineris medio, antiquo decem est leprosorum salvatus exemplo, qui dum irent ostendere se sacerdotibus, jubente Domino, priusquam pervenissent, mundati sunt ab lepræ incommodo. Exilivit ergo, stetit, & ambulabat ille homo; & omnis plebs, ut vidit, dedit laudem Deo.

[253] Quemdam quoque captivum, quem in vincula, [denuo fulget;] artamque custodiam barbaries conjecerat hostium, se invocantem exaudivit, ut eriperet pii Martyris meritum. Nam subito dissiluere, quibus vinciebatur, boiæ, sicque indepta fugiendi opportunitate, ut suum honorificaret Liberatorem, easdem pro virtutis indicio ad ecclesiam detulit cum gratiarum actione. Sed Sanctorum vera beatitudo signorum non eget testimonio: quocirca vanum æstimo his superaddere plura, cum prorsus pateat indubitate, infinitaque adstipulentur documenta, sancto Martyri apud Deum nihil esse impossibile. Verum acta hæc Dominicæ Incarnationis anno MCXLI, Indictione IIII, regnante Romanis Cunrado II *, anno regni ejus quarto, episcopatus autem domni Alberonis II quinto. Laudes meritorum ipsius, & mirabilium, quæ fecit, præconia posteris mittent seculis, ut omnis cognoscat generatio. Prætereo, quæ idem Reinerus, a Dei beneficiis ad justam ejusdem de peccatoribus vindictam transiens, de arcanis in humanis vestibus ignibus, incendioque civitatis, quod ob S. Lamberti circumlationem, ab indignis factam, contigisse opinatus est, ibidem exponit; & ad propositum nostrum redeo.

[254] Capite 3 & ultimo sic progreditur: Elapsis post hæc duobus fere annis, [pretiose exornata deponitur: memoria annua decernitur.] venerabile Martyris corpus in crypta sub altari sanctæ Trinitatis ingenti cum gloria & honore XIV Kal. Januarias est relocatum, per hoc scilicet temporis spatium tam feretro, quam secretario eodem, auro ac gemmis, tum & lapideis extrorsum tabulatis, superiorum triumphum operosa repræsentantibus sculptura, præclare adornatis. Sancitum insuper episcopali est auctoritate, idipsum ecclesia Leodiensi probante, ut IIII Kalendarum Majarum ejusdem triumphi, necnon & translationis (quia idem Martyr de Trajecto in Leodium est translatus) solemnis in posterum agatur memoria, quoniam VIIII Kal. Januarii ipsa primitus translatio facta, eo die propter Dominici Natalis Vigiliam debita non posset celebrari honorificentia. Quæ nimirum qualiter a sancto sit Huberto divina olim ammonitione peracta, quot & quantis virtutum signis tunc mirificaverit Dominus Sanctum suum, quia reperitur a multis multimode conscriptum, visum meæ est parvitati inde habere silentium.

[255] [Fiseni narratio de eadem lipsanotheca] Fisenus lib. 10 Historiæ, num. 37 scribit, pretiosum illud feretrum, incensa anno 1185 die XXVIII Aprilis, translationi S. Lamberti sacra, ob peccata populi Lambertiana basilica, vi ignium metallo sive aureis suis laminis nudatum fuisse, solumque loculum ligneum, in quo S. Lamberti corpus jacebat, ingenti miraculo illæsam permansisse. Sic autem ait: Sancti vero Lamberti conditorium, quod auxilii (adversus incendium) implorandi gratia in medium templum protulerant, quasi sceleribus infensus opem ferre detrectaret sanctus Martyr, ignium vim non sustinuit. Metallum omne, quo fuerat ornatum, flammæ violentia defluxit. Subjectam e ligno aram, ipsumque marmor, quo solum substernebatur, flammarum ardor confecit, ac redegit in cineres. Quove nemo ambigeret, potuisse S. Lambertum, non voluisse, ultrices impietatis flammas restinguere, interius ligneumque sacri corporis conditorium, non flamma, non ipse fumus violavit. Deinde post multa denuo ait: Augusto illo templo miserum in modum sic everso, corpus S. Lamberti cum ceteris Sanctorum reliquiis sacris ad S. Bartholomæi delatum est, dum novum opus surgeret. Ita quidem Fisenus, sed quo auctore hæc scribat, non indicans.

[256] [parum verisimilis.] Neque id facile credere possumus soli Fiseno asserenti. De incendio illo meminit Ægidius Aureæ-Vallis cap. 53 apud Chapeavillum in Radulpho episcopo; verum de prædicto miraculo nullum verbum facit. Nihil etiam de eodem habet Chapeavillus in Annotatis, ubi varia Chronica laudat, in quorum aliquibus memoratum incendium ad dictum annum 1183, in aliis ad 1185 refertur. Addit præterea eadem, quæ Ægidius habet, legi in Vita S. Odiliæ, per scriptorem, ut ait, synchronum conscripta, unde Ægidius, aliique ista prompsisse dicendi sunt. Fabulosum pariter aut leviter assertum haud dubie visum fuit Foullono, qui in Historia ad annum Christi 1185 idem incendium enarrat, de miraculo autem illo altum silens, tantummodo ait: Divi Lamberti ferculum, auro gemmisque insigne, exportatum est quidem, amissis tamen gemmarum præstantioribus. Sed & hunc hallucinatum arbitror, dum lectricium, quod apud Ægidium legitur, ipse, ut in margine annotavit, pro S. Lamberti ferculo accepit. Ægidius enim jacturam sacræ supellectilis ea occasione factam recensens, inter cetera ita ait: Lectricium, auro, & gemmis pretiosis insigniter fabre factum, exportatum est quidem, sed de ipsis gemmis perditæ sunt præstantiores. Per lectricium autem cum Cangio pulpitum malo intelligere. Ceterum recte observat Foullonus, sæpe dictum incendium anno 1185 accidisse, si recte se habeant versiculi ab Ægidio ibidem relati, qui sunt hujusmodi:

Annis transactis a Christo mille ducentis,
Subtractis ter quinque, ruit locus iste per ignem,
Festo Vitalis Domini fuit ultio talis.

[257] [Duæ aliæ victoriæ] Idem Reinerus ibidem victoriam alteram ab Henrico, ejus nominis II episcopo Leodiensi, de Henrico comite Namurcensi anno 1153 relatam memorat, sanctique Lamberti patrocinio adscribit. De eadem victoria agit Ægidius Aureæ-Vallis cap. 43 ipsis Reineri verbis usus, sed addit S. Lamberti corpus dici tum quoque ad castra translatum fuisse, sic inquiens: Corpus etiam B. Lamberti portatum illuc dicitur, & in prato quodam sub tentorio collocatum, ubi a canonicis, qui cum feretro venerant, nocte dieque Horæ canonicæ & Missæ devote decantabantur. Ex quorum testimonio, quove rumore ista scripserit Ægidius, nescimus; at cum nihil hujusmodi apud Reinerum, nihil quoque apud alios legatur, non possumus ea ex auctoritate Ægidii admittere, qui tum alibi in venditandis ex incerto rumore fabulis nimium facilis est, tum hic etiam satis indicat, sese asserti sui certum vadem non habere.

[258] Est & altera victoria Leodii celebris, annuoque Officio ad diem XIII Octobris olim & hodiedum celebrata, [Sancti patrocinio adscriptæ:] sub nomine Triumphi S. Lamberti, de Brabantinorum duce Henrico, anno Christi 1213 relata. Historiam hujus satis prolixam habes apud Chapeavillum tom. 2, a pag. 604, inscriptam, Triumphus S. Lamberti martyris in Steppes. Auctor anonymus se canonicum Leodiensem & synchronum fuisse indicat. De eodem triumpho multis agit Ægidius Aureæ-Vallis, ibidem in episcopo Hugone de Petraponte. Verum cum utriusque lucubratio bella, quæque ad historiam Leodiensem proprie, non ad S. Lambertum pertinent, ferme contineat, locum ei hic minime dandum esse censeo. Id sufficiat hic meminisse, in ea varias S. Lamberti seu apparitiones seu revelationes referri, factas præsertim Joanni Abbatulo, ejusque matri Odiliæ, quos Leodienses scriptores Beatorum titulo honorant, quibus revelationibus tum Leodiensibus instantes calamitates, tum insignem illam victoriam prænuntiari creditum est. Civis quoque quidam, teste anonymo scriptore Triumphi in acie ipsum euntem Martyrem confessus est veraciter se vidisse.

[259] Ut itaque tam insignis victoriæ memoria annuo Officio celebraretur, [de ultima fit Officium annuum;] a Leodiensibus sancitum est. Anno autem MCCXIX, inquit idem anonymus cap. 19, rogatus a duce (Brabantiæ) pontifex, id est, episcopus Leodiensis, ipsa Triumphi vigilia intravit ecclesiam, festum ipsum prohibens ultra fieri, quod jam per septennium fuerat celebratum; convocatisque majoribus, & assensum præbentibus voto suo, sic recessit. At vero ægre id cives tulere & Joannes Abbatulus, qui non secus acsi festum celebrandum esset, luminaria præparavit. Et in Vigilia quidem de Triumpho nil factum est: Sequenti autem nocte (verba sunt ejusdem anonymi) surgit vir Dei (Joannes) ocyus, deprecans Dominum, revelationes, quas super hoc festo viderat, adimpleri. Pulsatisque ad vigilias signis solemnibus, paratisque luminaribus, festivæ satis Dei nutu vigiliæ decantantur… Facto igitur mane, clerus unanimiter convenit episcopum, prohibitioni factæ nequaquam ultra consentiens; & sic reversus ad ecclesiam, solemnitatis residuum, hoc est, Missam & Vesperas, celebrius, quam potuit executus est. Ex eo autem tempore Triumphi hujus annua facta est memoria. Eadem hodiedum, ut dixit, ibidem perseverat, celebraturque quotannis ad diem XIII Octobris Officio duplici, cujus Lectiones secundi Nocturni historiam Triumphi exhibent.

[260] Neque annua tantum festivitate Leodienses gratum suum erga S. Lambertum animum posteritati testari voluere: [hebdomadale Officium præscribitur.] dum enim exercitus eorum ab hostium cæde reversus est, decretum est, ait idem anonymus cap. 19, ex communi consensu capituli, ut in omni hebdomada apud majorem ecclesiam beati Martyris agatur memoria, sicut & Sabbathis de beata statutum est Virgine… Cumque per majorum incuriam in hebdomada, quæ post Albas sequitur, hoc intermisisset oblivio, & ipse homo Dei (Joannes,) sicut in visu præviderat, de prædictis clerum argueret, statutum est, ut deinceps, transactis mox festis Paschalibus, numquam in hebdomada omni intermittatur hujus sancti Patroni memoria. Exstat hodiedum in Breviario seu in Proprio Leodiensi Officium illud hebdomadale de S. Lamberto, omnibus feriis quintis extra Adventum, Quadragesimam, Quatuor tempora, vigilias, diesque novem Lectionum Officio impeditos, recitandum. Ad alia progredior.

[Annotata]

* revocaveris

* suum

* III

§ XVIII. Inspectio corporum S. Lamberti, Petri & Andoleti: S. Lamberti capitis solemnis circumlatio: eorumdem sacrorum corporum publica exhibitio.

[Anno 1489 corpus Sancti] Seculo XV ad finem vergente, facta est inspectio sacrorum corporum, quæ in Lambertiana basilica Leodii asservantur; cujus rei exstat instrumentum quoddam ab anonymo synchrono, ut apparet, conscriptum, & a Chapeavillo in Suffridi Petri Opusculo editum tom. 3 De gest. Pont. Leod., pag. 213 & sequentibus, hunc tiulum præferens: Historia visitationis feretri B. Lamberti martyris & pontificis, & aliarum reliquiarum ecclesiæ Leodiensis. Ego, quæ ad S. Lambertum nostrum, ejusque in morte socios pertinent, ceteris prætermissis, ipsis anonymi verbis hic recensebo. Anno a Nativitate Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo nono, mensis Aprilis quartadecima, hora sexta de sero, venerabiles & generosi viri, domini & magistri, Godemillus de Eldris scholasticus, Henricus ex Palude cantor, Joannes Biliton, presbyteri, Wilhelmus de Liberme & Jacobus de Corswaremia, subdiaconi canonici Leodienses, una cum dominis Crispino Roefs parvæ mensæ canonico & notario, necnon Brunone de Tills S. Materni, Joanne Jorlet etiam parvæ mensæ, Joanne de Dyck, alias de Wert, & Christiano de Goe, capellanis ecclesiæ Leodiensis, testibus, de mandato & voluntate venerabilium & generosorum virorum, dominorum decani & capituli Leodiensis, confessi & contriti, sacris vestibus solemniter induti, cum luminaribus & omni decentia feretrum & locum gloriosi martyris beatissimi Lamberti accesserunt.

[262] [suavissime fragrans, cum inscriptis laminis,] Quo aperto, evaporavit cœlestis & super omnem humanam dulcedinem dulcissimus odor, continue durans. Et in ipso feretro repererunt sarcofagum pulcherrimum, nobili opere constructum, rubicundum, in cujus superscriptione habentur hæc verba: Loculus sancti Lamberti martyris et Pontificis, de antiqua littera conscripta. Quo aperto & interius mundissima syndone subducto *, sæpefati domini repererunt primum pannum, sive baldetrinum aureum, integrum, mundissimum; secundum autem baldetrinum, in quo beatissimus Lambertus ab initio fuerat tumulatus, & deinde translatus, aliquatenus consumptum propter nimium temporis lapsum. Et inter illa duo baldetrina repererunt unum epitaphium plumbeum, in quo de antiqua littera habentur hæc verba: Sanctus Lambertus martyr et pontifex; una cum quodam alio epitaphio cupreo deaurato, in quo habentur hæc verba: Christi martyr et Tungrorum vicesimus nonus et penultimus episcopus Lambertus hic requiescit, cujus sacratissimum corpus hic repositum est a Leodiensi episcopo Alberone secundo XIV Kalendas Januarii, anno ab Incarnatione Domini MCXLIII, post triumphatum autem et receptum Bullionem, anno III.

[263] Nec non quodam alio protocollo hujusmodi tenoris: [& instrumento quodam] “Ad rogatum illustris D. domini Guidonis de Hembercourt, qui devotissime a nobis aliquas reliquias petiit; Nos generaliter domini canonici præsentis ecclesiæ B. Lamberti annuendo ejus precibus contulimus sibi pretiosum munus, captum circum bases & venerandos pedes B. Lamberti martyris, præsentibus dominis, decano videlicet D. Joanne de Seranio & suo confratre etiam canonico M. Theodorico Godeschaldi &c. Cum præsentibus capellanis ejusdem ecclesiæ. Datum & visitatum anno Domini MCDXLIX, mensis Januarii die Joannis Chrysostomi pro die Veneris, præsente me notario infrascripto, in testimonium cum prædictis vocato, præcise hora quinta post vesperas. Ita signavi, Joannes Junenis”.

[264] Deinde apertis omnibus panniculis, venerunt ad venerandum corpus beatissimi Lamberti, [inspectatur, et iterum includitur:] quod illic una cum venerandissima testa, (id est, calvaria) capitis ipsius gloriosi Martyris conservatum & collocatum repererunt, miro odore fragrantissimo. Quas quidem beatissimas reliquias inter corporalia sacratissimo (videtur deesse Martyris, addit hic editor) Christi sanguine aspersa, una cum testa dignissime reposuerunt, reliquerunt & dimiserunt, una cum certa parte capillorum beatissimi Lamberti, necnon quadam corda nodosa, qua uti consuevit idem Martyr gloriosus. Et iterum primo sarcophagum, & deinde feretrum suis clavibus clauserunt, & bene firmarunt, & deinde Te Deum laudamus submissa voce dicto, se exuerunt, & lotis manibus, & ablutione manuum ad sacrarium missa, abierunt ad propria.

[265] Quarta post die BB. Petri & Andoleti reliquiæ similiter inspectæ fuerunt, [inspiciuntur etiam BB. Petri & Andoleti corpora,] de quibus ibidem sic subditur: Decima octava ejusdem mensis fuit per dictum cantorem ex eadem commissione coram prædictis notario & testibus visitatum feretrum beatorum martyrum sociorum beatissimi Lamberti, scilicet Petri & Andoleti, quorum corpora integra reperta sunt, uno capite dempto, scilicet S. Petri, qui minor inter eos erat statura; ejusdem tamen capitis mentum sive mandibulum cum dentibus illic habetur. In quo feretro duæ scedulæ repertæ sunt & repositæ, quarum scedularum una sine sigillo continebat hæc verba: Hæc sunt reliquiæ Petri & Andoleti cognatorum B. Lamberti episcopi et martyris, qui cum eo passi sunt. Alia vero cum sigillo magno rotundo, virgineæ ceræ, ut apparuit, impresso, quod imaginem beatissimi Lamberti habebat, continebat hæc verba: Hic jacent corpora sanctorum Petri et Andoleti cognatorum B. Lamberti. Scriptura autem de antiqua litera, quæ habebatur in circumferentia dicti sigilli talis erat: Sanctus Lambertus episcopus Leodiensis et patronus.

[266] [& aliorum reliquiæ, & suis locis reponuntur.] Quibus omnibus debite visitatis, & omnibus reliquiis debite recollectis, idem D. cantor easdem in & ad eorum feretrum in pannis sericis & munda syndone involvit, & cum dictis scedulis ac alio prothocollo præsentis visitationis, manu dicti D. Crispini notarii scripto & subscripto, decentissime collocavit, ipsumque feretrum ilico firmissime claudi jussit, ac ad locum suum pristinum decenter reponi fecit & mandavit. Postridie reliquiæ SS. Materni episcopi & Magdalbertæ virginis, aliorumque Sanctorum similiter inspectæ fuerunt de quibus tom. III Septembris, pag. 109 in S. Madelberta, & tom. IV ejusdem mensis pag. 397 in S. Materno videre licet. Post ista laudatum instrumentum concluditur his verbis: Tandem omnibus his sacrosanctis reliquiis dignissime in suis collocatis, claves feretri tam exteriores quam interiores fuerunt per dominos meos decanum & capitulum portatæ & collocatæ in archiviis ecclesiæ in capsa superiori, quæ intitulatur Mechlinia.

[267] [Eodem anno 1489 ob calamitosatempora] Sequitur in ejusdem Suffridi Petri Opusculo apud Chapeavillum Historia solemnissimæ festivitatis venerandi capitis S. Lamberti, Leodii habitæ eodem anno Domini MCDLXXXIX, ejusdem auctoris anonymi. Cum vero scriptor ille festivum apparatum, supplicationis ordinem pompamque, & cetera ejusmodi, quæ in similibus solemnitatibus solent adhiberi, admodum prolixe exponat, ne æquo longior sim, hæc tantum perstringam aut præteribo, cetera ejusdem verbis recensebo. Post Prologum sic orditur: Anno igitur a Nativitate Domini MCDLXXXIX, Pontificatus vero sanctissimi in Christo patris & domini nostri, D. Innocentii divina providentia Papæ octavi anno quinto, episcopatus denique reverendi in Christo patris domini, domini Joannis de Horn, similiter quinto, cum pax patriæ Leodiensis, & regionum quies circumjacentium, propter temporum intemperiem & guerrarum * insultus, quæ tunc undique durius desæviebant, & villas devastabant, & oppida, absente pastore, teperent; placandi cælestis Numinis gratia meritis & intercessione Patroni, per venerabiles & generosos viros ac dominos decanum & capitulum ecclesiæ Leodiensis, gratia sancti Spiritus, ut pie credendum est, divinitus inspiratos, quia salutem non humana ope, sed Sanctorum tantum interventu proventuram sperabant, solemnissima hæc, de qua loqui intendo, est ordinata festivitas.

[268] [caput S. Lamberti] In qua præcipuo cum honore illud metuendum sanctissimi pontificis & martyris Lamberti, nostri patroni caput, quod per trecentorum quadraginta & sex & eo amplius annorum spatium pene occultum & intactum cum corpore supra chori ingressum sine præcipuo & singulari aliquo sibi honore exhibito in tumba jacuerat, est per fori & claustri circuitum deportatum. Pergit anonymus & festivum ecclesiæ apparatum, Sanctique in primis lipsanothecæ e pretiosis pannis ornatum, reliquarum ecclesiarum, cleri, Religiosorum, populique ad Lambertianam basilicam confluxum, ceteraque hujusmodi commemorat. Deinde sic prosequitur: Postquam igitur SS. Laurentii, Jacobi, Ægidii, & Vallis S. Lamberti abbates, necnon ecclesiæ majoris ac secundariarum prælati atque suppositi, habitu cum eleganti & ornatissimo in templi medio, & religiosi sacerdotalibus vestiti, per sedium ordinem in choro, parochiarumque investiti cæterique reliquiarum gestores, in scamnis sanctuarii circa gradum suis in locis singuli substitissent, reverendus in Christo pater & dominus, D. Jaspar abbas Stabulensis, vir jam grandævus, mitra caput ornatus & baculo sustentus pastorali, venerabilibus insignibusque viris ac dominis Petro de Hoelnoes diaconatus, & Jacobo de Corswarem, subdiaconatus fungentibus officiis, comitatus, Missarum celebraturus solemnia, ad altare processit.

[269] Eo dehinc modesto gradu cum luminaribus & thuribulis locum, [ex lipsanotheca elatum] in quo Martyr gloriosissimus quiescit, cum eisdem ministris ascendente, Tractum illum devotissimum, Adjuva nos Deus &c gloriosa modulatione in templi medio dominus cantor cum duobus canonicis genibus flexis exorsi sunt. Hunc clerus prosequitur, humi sternuntur universi, oritur silentium, cessat strepitus, tussis reprimitur, attentissimis quisque animo & sensibus ea, quæ a nominatæ facundiæ viro, domino Petro de Hollengnoel, hujus festivissimi causam diei & occasionem tam celebris nostro excogitatæ Patrono reverentiæ, atavis nostris & omnibus retro sæculis invisæ, præclare, imo quam elegantissime declarante, verbis disserebantur Gallicis, accuratius auscultabat. Fit deinde generalis peccatorum confessio: abbas absolutionem confert clero & populo genua flectentibus; & vice versa, clerus eidem. Et continuo per abbatem, diaconum & subdiaconum antedictos illud semper honorandum & populo tantopere expetitum caput de tumba assumitur, omnibusque continuo demonstratur.

[270] Quo viso, cunctorum commota sunt viscera, corda tremuerunt, [magna cum solemnitate] & nemo tam ferrei pectoris, qui non fuerit commotus ad lachrymas; illamque extemplo antiphonam, Lætare et lauda & universus clerus genibus provolutus, cantore inchoante, devotissime jucundo modulamine cecinerunt. Quo facto, abbas & versus Occidentem & versus Orientem venerando populum capite signavit; ad altare defert, Missæ officium devotus exequitur &c. Post Missam facta est solemnissima supplicatio, quam anonymus prolixe describit, & inter cetera de sacris corporibus in ea translatis hæc habet: Hinc sancti feretrum Theodardi a quatuor parvæ mensæ canonicis, & pari modo post eos a totidem S. Materni aliud pretiosius S. Lamberti, omni cum solemnitate cappas indutis rubeas, portabantur, circa quæ ministeriorum torticiones * cum diversi generis luminaribus, quorum tanta fuit copia, ut numerum in scripta redigere difficillimum foret, dignissime sunt delatæ.

[271] Circumlatum in eodem supplicantium agmine sejunctum a sacro corpore est S. Lamberti caput, [Leodii circumfertur, & populo exhibetur;] supra quod etiam pretiosum a quatuor junioribus capellanis, quam pulcherrimas rubei coloris dalmaticas vestitis, tapetum ferebatur. Supplicatione finita, idem caput in Lambertianam basilicam relatum est, quod cum venerabili Sacramento, omnibus humi prostratis, supra mensam exquisito decore sub corona, altaris ad instar pie dispositam, collocarunt, circa quam tres abbates mitrati, eidem prius reliquiis & feretris super impositis, in cathedris dignissime pausaverunt. Post hymnum Te Deum, aliaque in laudem S. Lamberti cantata, venerabile Sacramentum, & caput venerandum cum reliquiis ad altare relatum est. Statim ostia chori lateralia sunt aperta; duo dominorum & beneficiatorum totidem ad dignissimi capitis custodiam deputantur, qui accurrenti ipsum exhiberent populo intuendum, cujus tanta fuit illo die copia, & confluxus, ut exiguo viribus præ nimia pressura vix ad illud pateret accessus; unde & æreas per columnas restibus circumligatis, turbæ ab altaris propinquo nimium aditu arcebantur.

[272] [deinde reponitur. Pretiosa theca postea includitur.] A meridie post solemnes Vesperas, vergente ad Occasum sole, omnibus una dominis cum luminaribus congregatis, insignes viri Godenolus de Eldris, Petrus de Holgnoel & Henricus ex Palude, pretiosissime sacerdotalibus decorati, illum metuendissimum Sancti verticem, tympanis & choris suave sonantibus, maxima coram populi frequentia ac dulci cantorum & fistularum jubilo, ad locum suæ requietionis pristinum cum eximia gloria portaverunt; per eosdemque accepta benedictione, clericuli sua carmina jubilantes, & populi de sui magnificentia Patroni supremi Rectorem olympi laudibus prosequentes, ad propria sunt reversi. Contigit hæc solemnitas die XXVIII Aprilis, quo primæ S. Lamberti translationis, factæ Trajecto Leodium, & Bullioniensis triumphi memoria celebrabatur. Foullonus ad dictum annum ex eventu observat, eamdem Deo placuisse; cum Hornei episcopi partes exinde nullam gravem cladem acceperint. Sacrum illud caput Erardus a Marka Leodiensis episcopus seculo XVI pretiosa theca exornavit, teste Chapeavillo tom. 3, in Erardo cap. 3, ubi ista leguntur ad annum 1508: Zelo honoris Dei ac B. Lamberti martyris accensus, argenteam thecam inauratam, qua venerandi Martyris calvaria majori religione asservaretur colereturque, vocatis undecumque sumptu maximo aurificibus, affabre fieri curavit.

[273] [Eodem anno 1489 S. Lamberti Petri & Andoleti] Eodem anno 1489 mense Julio in eumdem finem sacræ reliquiæ Lambertianæ ecclesiæ populo denuo solemniter exhibitæ fuerunt, cujus rei Historia proxime sequitur apud Chapeavillum, cujus auctor idem anonymus creditur. Operæ pretium non est Opusculum illud, utut exiguum, hic attexere, ideoque ea tantum referam, quæ de SS. Lamberti, Petri atque Andoleti reliquiis in eodem dicuntur. Cœpit ea reliquiarum publica exhibitio prædicti anni 1489 mense Julio, die X, variisque diebus, nonnumquam tamen interruptis, ad accendendam Leodiensium pietatem & fiduciam continuata est. Prima itaque vice, publicæ venerationi expositus fuit amictus S. Lamberti martyris & pontificis. Sexta vice feretrum sanctorum martyrum Petri & Andoleti, sociorum consanguineorum B. Lamberti, qui cum eo passi sunt. In quo feretro omnia ossa eorum continentur, uno capite dempto, cujus tamen mandibula est ibidem; de quorum venerando martyrio in eorum ossibus magna signa apparent. Octava vice, corda nodosa B. Lamberti martyris & pontificis. Nona vice, amictus plenus sanguine, in quo Lambertus martyr gloriosus martyrium subiit. Decima vice, caput gloriosi martyris Lamberti, una cum capillis capitis sui.

[274] [reliquiæ denuo publice ostenduntur.] Denique ultima vice fuit ostensum feretrum beatissimi Lamberti, in quo veneranda ossa sui gloriosi corporis decentissime continentur. Item Item baculus pastoralis, quem eadem hora, qua martyrium sustulit B. Lambertus, angelus Domini miraculose præsentavit Papæ Sergio, mane in aurora obdormienti, & annuntiavit ei martyrium B. Lamberti, quodque S. Hubertum Romæ peregre in ecclesia S. Petri existentem præficeret in episcopum Tungrensem. Quod & Papa fecit Sergius, & Huberto, Romæ in ecclesia S. Petri in oratione reperto, baculum assignavit, quem idem Hubertus Leodium reportavit. Item stola, maniptilum *, cirotecæ, sandalia, calcei ejusdem beatissimi Lamberti. Hactenus ipse, ad quæ aliud observandum non habemus, nisi quod ista pastoralis sancti Martyris pedi Romam per angelum translati historia, ceteraque, quæ de SS. Sergio Hubertoque ibidem dicuntur, refutata jam sint a nobis supra § 8.

[Annotata]

* subducta

* i. e. bellorum

* i. e. faces

* forte manipulus

§ XIX. Partes Sancti capitis Romæ, ac forte etiam Friburgi in Brisgoia: alterius Sancti corpus est, quod Pisauri in Italia, uti & illud, quod in diœcesi Gerundensi in Catalonia asservari dicitur.

[Reliquiæ S. Lamberti Romæ] Eminentissimus Baronius ad annum Christi 828, num. 23 scribit, aliquas S. Lamberti nostri reliquias Romæ & olim & suo tempore cultas esse. Postquam enim dixit, SS. Marcellini & Petri martyrum reliquias ab Einhardo sive Eginhardo, Carolo Magno prius a secretis, tum abbate Selingenstadiensi, Trajectensi ecclesiæ S. Servatii donatas, ibidem miraculis claruisse, subdit: At rependit Trajectensis ecclesia Romanæ Ecclesiæ pro sacris pignoribus Sanctorum duorum martyrum acceptis ab Einhardo, ad eamdem mittendo S. Servatii mentum & alias S. Lamberti, ejusdem ecclesiæ episcopi & martyris, sacras reliquias, quæ hactenus in basilica S. Petri Romæ servantur, atque digno honore coluntur. Incertum est, an Baronius hisce indicare voluerit, memoratas S. Lamberti reliquias eodem circiter tempore, quo Trajectenses SS. Marcellini & Petri portionem acceperunt, an tantum diu postea, Romam allatas fuisse; sed posterius ex dicendis verisimilus est. Incertum pariter est, an per ecclesiam Trajectensem, quæ eas Romanis donavit, designarit Servatianam, an Leodiensem, ad quam prius Tungrensis, deinde Trajectensis episcopatus, translatus fuit. Dubitandi ratio est, quod S. Lamberti corpus integrum seculo octavo Leodium translatum fuisse ex supra dictis confiet.

[276] De iisdem sacris Reliquiis diserte meminit Proprium Vaticanum, [in Vaticana basilica,] sive Lectiones propriæ Sanctorum, quorum corpora vel insignes reliquiæ in sacrosancta Vaticana ecclesia coluntur; ubi ad diem XVII Septembris Officium de S. Lamberto ritus duplicis præscribitur, & in lectione sexta sic legitur: Corpus Trajecti primo sepultum, Leodium inde magna pompa traductum, cujus pars Romam translata, & in basilica S. Petri collocata est. Consonat Carolus Piazza in Hemerologio sacro ad hunc diem de loco cultus S. Lamberti inquiens: In S. Petri, ubi est pars ejus corporis, quæ colitur in suo altari in sacrario. Franciscus Torrigius in Diario Vaticano ad eumdem diem Sancti caput ibidem esse affirmat. Ejusdem item caput auctor Romæ antiquæ & novæ inter reliquias, quæ in Vaticanæ ecclesiæ sacrario asservantur, tom. 1, pag. 61 recenset. Verumtamen non integrum sancti Martyris caput, sed illius tantummodo insignem partem Romæ asservari, monent Leodienses scriptores, eaque de re consentiunt Romani canonici Vaticani, teste Chapeavillo, qui Gerardi Vossii Tungrensis præpositi litteras, anno 1604 Roma datas, pro ea sententia laudat & recitat. Juverit Chapeavilli dicta hic retulisse.

[277] [non sunt totum ipsius caput,] In sæpe laudato Opere tom. 3, pag. 638 hæc ait: Gerardus Vossius præpositus Tungrensis, antiquitatum indagator, literis ab Urbe missis rogarat reverendum dominum Joannem Dullardum, decanum Leodiensem, certumne esset, caput seu calvariam S. Lamberti martyris, Leodiensium patroni, in ecclesia Leodiensi asservari, ex quo ea cum mento S. Servatii Romæ in archivis basilicæ S. Petri a quadringentis annis esse diceretur. Dominus Dullardus quæstionem propius examinari fecit per historiæ Leodiensis peritos, & inter alios dominum Danielem Raymundi ad S. Materni in ecclesia Leodiensi canonicum; qui ex veteribus ecclesiæ nostræ scriptoribus & continua traditione liquido testatum fecit, veram Martyris calvariam a passione illius anno decimo tertio, Domini vero DCCXI (imo serius) e Trajecto Leodium per divum Hubertum translatam, illam ipsam esse, quæ hodie Leodii videtur & colitur. Qua re cognita, dictus Vossius negotio cum iis, ad quos res pertinebat, in Urbe examinato, obtinuit, ut Romani non amplius calvariam, sed aliquam saltem illius partem se habere profiterentur: sic enim ille ad decanum Dullardum ex Urbe quarta Septembris rescripsit.

[278] [sed ejusdem pars insignis,] Sequitur epistola Vossii, quam hic subjungo. Impetravi tandem, ut nuper Billeo nostro meis ad eum datis literis insinuavi, apud canonicos basilicæ S. Petri de Urbe, ut non amplius dicerent se habere caput S. Lamberti (quod inde magnum nimis præjudicium ecclesiæ Leodiensi generaretur) sed reliquias de capite S. Lamberti; quo modo etiam jam epigraphen in suo reliquiario mutarunt, ac etiam in solemni ostensione reliquiarum altera Paschæ (die, seu Feria 2 Paschæ) recitarunt, non amplius dicendo: “In hac theca est caput S. Lamberti episcopi & martyris &c”; sed: “In hac theca sunt reliquiæ capitis S. Lamberti &c.” Easque jam ostendunt in pulchra theca argentea deaurata. Acceditque ad majorem sanctorum Lamberti & Servatii honorem, quod illorum imagines ad capellam præcipuam in sacristia majore ejusdem basilicæ spectabili pictura sunt depictæ cum nominibus eorum ibi appositis: quod ut fieret, ego multo tempore adlaboravi, ut Sancti illi patriæ nostræ illo in loco honorarentur &c. Hactenus epistola Vossii, in qua, quæ virgulis notata sunt, ex Italicis feci Latina. Ceterum de Gerardo Vossio, ejusque Operibus consuli potest Bibliotheca Belgica Valerii Andreæ, in qua anno 1609 obiisse dicitur.

[279] [forte seculo XIII eo allata,] Fisenus lib. 12 Hist. eccl. Leod. num. 22 ex tempore quadringentorum circiter annorum, ex quo canonici Vaticani, teste Vossio, eam sacri capitis portionem Romæ servatam esse affirmabant, colligit, eamdem ab Hugone Petrapontino episcopo Leodiensi Romam allatam fuisse, dum is eo profectus est, ut concilio Lateranensi IV, sub Innocentio III Papa anno Christi 1215 celebrato, interesset, & ab eodem Pontifice insignes reliquias etiam obtinuit. Fiseno consentit Foullonus in Historia ad eumdem annum; & satis probabiliter, cum hæc sententia dictis canonicorum S. Petri conformis sit, & simul occasionem assignet, qua sacræ illæ reliquiæ Romanis donatæ sint. Istud certum est, SS. Servatium ac Lambertum Romæ antiquitus singulariter cultos fuisse. Id autem liquet ex sacello cum altari utriusque nomini in veteri ecclesia S. Mariæ de Febribus, quæ Vaticanæ basilicæ, cui adhæret, sacristia nunc est, jam olim dicato, & hodiedum superstite.

[280] Paulus de Angelis a Janningo nostro tom. VII Junii, [& antiquo altari & sacello] pag. 157 in Basilica S. Petri Vaticana laudatus, inter cetera sacella dictæ ecclesiæ S. Mariæ de Febribus istud sic recenset: Sacellum sanctorum Lamberti & Servatii, a Georgio de Cæsarinis canonico, ad quod fuit translatum corpus S. Joannis Chrysostomi, & est sepulchrum omnium canonicorum basilicæ. Idem ait Joannes Giampinus de Sacris ædificiis Constantini Magni cap. 14, sect. 13, unde discimus, sacellum illud a memorato Georgio de Cæsarinis, (quod obscure asserit de Angelis) amplissima dote locupletatum fuisse. De eodem sacello apud Raphaëlem Sindonem in Descriptione altarium sacrosanctæ basilicæ Vaticanæ, anno 1744 Romæ edita, cap. 18 hæc legere est: Ad Austrum (in ecclesia S. Mariæ de Febribus) alterum sequitur sacellum antiquissimum, sanctis Lamberto & Servatio episcopis dicatum, & a Georgio de Cæsarinis, basilicæ canonico, redditibus auctum, in cujus altare, (ut infra dicetur) corpus S. Joannis Chrysostomi, antequam in sacellum, quod chorum appellamus, jussu Urbani VIII transferretur, summo cum honore delatum, & in nobili marmoreo labro Ægyptiaco conditum fuit.

[281] Occasione eo translati S. Joannis Chrysostomi corporis altare illud anno 1567 denuo consecratum, [in ecclesia S. Mariæ de Febribus honorata.] iisdemque SS. Joanni, Lamberto atque Servatio dicatum fuit, ut constat ex instrumento, quod ibidem exhibetur. Tandem subditur: In hoc denique sacello omnes fere, quæ ad basilicam pertinent, Sanctorum reliquiæ magno cum decore servantur, & feria secunda post Pascha populo ostenduntur. Sunt etiam in ejus pavimento sepulchra canonicorum, & olim Sacellum canonicorum appellabatur, nunc vulgo La capella delle sacre reliquie; id est, sacellum sacrarum reliquiarum. Hæc de S. Lamberti reliquiis cultuque Romæ ipsis exhibito dicta sufficiant, quibus, ut dixi, facile consentiunt Leodienses, quia, ut mox videbimus, hi non possunt diffiteri, ejusdem Sancti caput integrum apud se non asservari. Haud ita facilis fuit concordia cum Trajectensibus, qui ejusdem pariter caput inter sacra sua cimelia sese habere rebantur, exhibebantque, donec id facere prohibiti fuerunt; neque enim, quod ostendebant, aliqua dumtaxat capitis illius, quod Leodii est, pars dici potest.

[282] De controversia hac jam dudum decisa Fisenus supra laudatus scribit sequentia: [Caput alterius Trajecti.] Ejusdem enim Lamberti sacrum caput ostentant Trajectenses… At certe narravimus ex antiquis scriptoribus, incorruptum & ab omni putredinis illæsum vitio fuisse beati Martyris corpus, cum Trajecto Leodium adveheretur. Quis ergo credat, cervices admoto ferro rescissas esse, ut Trajecti caput relinqueretur? Nulla certe a quoquam relicta est istius memoria. Postea vero aliquando missum Leodio fuisse, nemo unus ait. Sapienter ergo sancitum, ne populo deinceps Trajectenses exhiberent publice venerandum, quod habent, caput, aut S. Lamberti esse affirmarent. In eodem tamen sacrario, sicut ab olim, servant, quod viri alicujus sancti esse negari non possit; fortassis unius ex illis, qui ejusdem cum Lamberto palmæ socii fuerunt. Ita ipse post litem, ut dixi, jam finitam: nec habeo, quod addam præterea; nisi quod idem illud caput in reliquiarum sacrario ibidem conspexerim, alicujus ignoti sancti titulo exhiberi.

[283] [Friburgenses in Brisgoia credunt,] Aliam de ejusdem Sancti capite difficultatem pariunt Friburgenses in Brisgoia, de quibus Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii ad diem XVII hujus mensis Septembris sic ait: Est… celeberrima Martyris memoria apud Friburgenses in Brisgoia, qui se sancti Martyris caput habere gloriantur ex donatione Rudolphi episcopi, qui frater erat Bertholdi quarti Zeringiæ ducis. Eadem asserit Philippus Engelbrechtus Egentinus in Vita metrica S. Lamberti, quam petente ejusdem civitatis senatu, composuit vulgavitque anno Christi 1519, & in cujus calce Friburgenses ad S. Lamberti cultum invitans, ita cecinit:

Cujus habet caput auspiciis urbs nata Zeringi
Libera Brisgoum Rudolfo autore Friburgum.
Hunc colite, o læti cives, Heroa quotannis,
Phœbus in obscuras cum torquet lumina chelas,
Scorpion obliquo visurus tramite nigrum.
Festa coronatæ suspendite serta puellæ,
Votaque concipiant omnes matresque nurusque:
Hunc unum servate senes, lævisque juventus:
Hic arcere potest, quicquid perferre molestum.
Hic pestem prohibet, sævas & Apollinis iras.
Nunc canite ad numeros lætum pœana canoros!
Magne pater Lamberte, tuos defende clientes,
Qui tibi suppliciter præsentes vovimus aras;
Huc oculos deflecte tuos, vitæque ruenti
In servile nefas clavos oppone trabales,
Ut nos syncero Christum qui corde fatemur
Te duce, in æthereas post ultima tempora sedeis
Lumina suscipiant nullis obnoxia fatis.

[284] [penes se etiam esse S. Lamberti caput] Quid porro per S. Lamberti caput designet, & unde acceptum sit, in Epistola dedicatoria ad senatum Friburgensem his verbis declarat: Hic vero vestrum studium maximopere commendatur, quod indefesso labore, multis impensis, Divum hunc nostrum tutelarem exornare non cessatis, cujus pene totum caput, auro & argento circumvestitum, magnis ceremoniis veneramur. Quod munus Rudolfus Zeringiæ dux, fratri suo Berchtoldo quarto gratificaturus, cum esset Trajectensis ad Mosam episcopus, huc a Leodio transvexit. Rudolphus ille, quem alii Radulphum appellant, tom. 3 Galliæ Christianæ auctæ, col. 875 & seq. Leodiensem episcopatum ab anno Christi 1158 usque ad 1191 tenuisse dicitur: quo propterea tempore donationem illam factam esse oportet. Verumtamen non eodem seculo sacræ illæ reliquiæ publicam venerationem Friburgi habuisse videntur, sed in Friburgensium comitum sacrariis diu delituisse, donec tandem inde in lucem eductæ fuerunt.

[285] Ita docet idem poëta mox laudatus, qui in eadem Epistola dedicatoria sic denuo ait: [quod de ejusdem portione explicat Fisenus.] Præclare igitur facitis, qui tam inenarrabile donum, ante aliquot annos in sacrario comitum Friburgensium inventum, tam pie effertis. Cum itaque auctor ille anno 1519 Opusculum illud ediderit, & prædictum caput ante aliquot annos primum inventum fuisse asserat, non nisi seculo decimo sexto publica ejusdem veneratio Friburgi cœpta esse videtur. Modus, quo isthæc cum Leodiensibus Sancti reliquiis componantur, is est, quem suggerit Fisenus lib. 5, num. 8, ubi postquam de Romanis ac Trajectensibus egit, Reliquum jam erit, inquit, cum Friburgensibus certamen, quod quidem facili negotio dirimetur, si cum Romanis insignem sacri illius capitis portionem habere se fateantur. Nec abnuere Leodienses possunt, quando id, quod colunt ostentantque caput, nequaquam integrum sit. Et recte quidem, si Engetinus poëta auxesi usus sit, dum Friburgenses reliquias pene totum caput appellavit, qua de re ego, qui nec hasce nec illas umquam vidi, nihil possum statuere.

[286] Papebrochius noster in libello de Itinere suo Romano observat, [Alterius Sancti corpus est,] Pisauri, quæ ducatus Urbinatis civitas est, in parœciali ecclesia S. Cassiani servari magnam partem corporis alicujus sancti martyris, quem Pisaurenses cum S. Lamberto nostro confuderunt. Ita enim ait in ejusdem ecclesiæ descriptione: In sacristia vero capsa lignea (est) continens caput, præcipua ossa, & pyxidem cineribus plenam de corpore cujusdam S. Lamberti martyris, ex Basque seu Vasconia inferiori huc delati, quem ex inepta cujusdam scioli conjectura cum magno Lamberto confundentes, die XVII Septembris colunt ut episcopum martyrem. Versus in lateribus capsæ descriptos incuria tempusque pene delevit, ex quibus nunc fere tantum hæc supersunt. Sequuntur versus mutili, quos integros hic subjicio ex Ms. a Nicolao Nicolino, priore ac rectore ejusdem ecclesiæ anno 1660 ad nos transmisso.

Christus olympiades sancta sub lege ducentas
      Et nonas decies egerat atque duas;
Antistes Romana Pius tum jura secundus
      Sacra dabat fidei, quique Senensis erat;
Præsul erat delubra regens in pace Joannes,
      Quique sacerdotum firma columna fuit:
Sub duce Alexandro florebant celsa Pisauri
      Mœnia, bellipotens Sfortia quem genuit;
Gallorum de gente trahens Antistitis hic dux
      Hæc Basque eduxit membra sacrata sui.
Martyris hæc igitur, putri tellure relicta,
      Lamberti corpus lignea capsa tenet.

[287] Notandum porro est, olympiades hic usurpari pro lustris seu quinquenniis, [quod Pisauri in Italia asservatur;] atque ita designari annum Christi 1460, quo Pius II Romanam S. Petri Cathedram tenebat, & Pisauri dominabatur Alexander Sfortia, de quo in versibus pariter fit mentio; sed quis Joannes tum temporis ibidem episcopus fuerit, exploratum non habeo: nam apud Ughellum tom. 2 Italiæ sacræ recusæ, col. 864 legitur Joannes de Benedictis ab anno 1419 usque ad annum 1455 Pisauri sedisse, & huic tum mortuo Barnabas Merlonius anno 1471 suffectus esse; nisi forte in alterutro anno mendum sit, ut suspicari facit tot annorum sedis vacatio, vel nisi aliquis episcopus intermedius exciderit. Utut autem hæc se habeant, ex ipso loco, ex quo sacrum illud corpus acceptum esse laudati versus affirmant, satis liquet, istud S. Lamberti Trajectensis episcopi non esse, cum de hujus in Vasconiam translatione nulla usquam exstet memoria, imo oppositum extra omnem controversiam sit.

[288] [uti & illud, quod in Catalonia esse dicitur.] Non magis probabiliter S. Lamberti nostri corpus penes se esse aliqui Hispani crediderunt, ex quorum fide Joannes Tamayus in Martyrologio suo Hispanico ad hunc diem Septembris sic loquitur: Gerundæ in Hispania Depositio sacrati corporis B. Lamberti episcopi Trajectensis martyris, quod in ecclesia B. Mariæ oppidi de Lledo honorifico tumulo inclusum, apud accolas pia religione percolitur. Nec tamen hic Tamayus Chronicon Dextri, aut Juliani adversaria, vel similia commentitia scripta, ut sæpe alias, secutus est; sed Antonium Domeneccum, aliosque, quibus tamen ipsemet in Annotatis non audet assentiri. Gotholani (id est, Catalani) nostri, inquit, contendunt ejus sancti Martyris corpus in ecclesia collegiata S. Mariæ urbis Lledensis, diœcesis Gerundensis, translatum fuisse, ibidemque honorifice conditum. Antonium Vincentium Domenec de Sanctis Gotholanis lib. 1, die XVII Septembris, fol. 88 ausculta; qui postquam vitam mortem & sepulturam beati Martyris descripsisset, prosequitur: “Postea decursis pluribus seculis, corpus hujus gloriosi Sancti ad ecclesiam collegiatam S. Mariæ de Lledo in episcopatu Gerundensi translatum est, ubi cum magna veneratione custoditur”. Hæc nostri Gotholani; sed procul dubio pro Leodiensibus stat possessio, scriptorum frequentia, & præsumptionis apex. Crederem aliquot sacra pignora apud Lledenses asservari, quibus sæpe collegiata suffulta, totum habere præsumit. Hactenus Tamayus: cujus censuram probo; quamquam & id mihi valde dubium est, an aliqua S. Lamberti Trajectensis portio ibidem servetur.

§ XX. Insignes Sancti reliquiæ in abbatia Lætiensi: aliæ etiam alibi & loca aliquot ipsi dicata.

[Lætiensis abbatia in Hannonia] Nihil hujusmodi difficultatis habent S. Lamberti reliquiæ, quæ in Lætiensi abbatia jam a multis seculis religiose coluntur. Illustre hoc Ordinis Benedictini monasterium, Latine Lætiæ, indigenis, Liessies dictum, conditum est in Hannonia ad Helpram fluvium, primosque fundatores agnoscit Wibertum comitem & ejus conjugem Adam post medium seculi octavi, estque S. Lamberto nostro dicatum. Magnus in eo sacrarum reliquiarum thesaurus servatur, de quibus Cimeliarchium conscripsit ediditque Montibus Hannoniæ anno 1645 Philippus Brasseur presbyter Montensis. Hic in parte 2 reliquias quatuor patronorum loci, quorum S. Lambertum primum esse ait, recensens, sic loquitur: Temporis antiquitate præcellunt S. Lambertus & D. Hiltrudis (virgo velata;) cujus rei fidem facit præaltum phylacterium deauratum, notabilem utriusque Sancti particulam continens, a cujus tergo in summitate ita legitur: “S. Lambertus, & S. Hiltrudis benedictionem a Deo monasterio suo Lætiensi patroni impetrant”.

[290] Jam quod ad alias S. Lamberti reliquias pertinet, [insignes habet S. Lamberti] earum quædam dicto Wiberto fundatori per Walcandum episcopum Leodiensem donatæ fuerunt; quædam etiam Wederico tertio abbati Lætiensi per Alberonem, episcopum itidem Leodiensem, anno MCXLIII. De qua Alberonis donatione plenioris notitiæ gratia venerandæ antiquitatis testimonium produco, videlicet litterarum copiam, quæ sic habet: “Anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo quadragesimo tertio, quarto decimo Kalendas Januarii facta est Leodii repositio reliquiarum B. Lamberti martyris de vasculo, in quo post passionem a S. Huberto locatus fuerat, in vas aliud, quod in honore ipsius Martyris decenter fabricatum fulgebat, sub præsentia Leodiensis episcopi, videlicet Alberonis secundi, adstante frequentia procerum & cleri. Huic repositioni interfuit domnus Wedericus, hujus ecclesiæ Læciensis abbas tertius, atque exinde maxima & pretiosa dona revertens detulit, videlicet os de corpore ipsius Martyris, & de cinere tam carnis ipsius quam vestimentorum & lectuli, in quo primum sepultus fuit.

[291] Quæ decimo Kalendas Januarii cum gaudio Lesciis excepta, [reliquias, in pretiosa theca] ad decus & tutelam ecclesiæ in vasculo argenteo in honore ipsius præparato jacent recondita. Hujus exceptionis lætitiam solemni festivitate hac ipsa die quotannis placuit renovare, ut & ecclesia de Patrono suo frequentius gaudeat, & rei gestæ veritatem posteritas agnoscat”. His litteris appensum erat sigillum rubeum, sed præ vetustate albescens, in quo erat videre S. Lambertum sedentem in solio, sinistra pedum gestantem, & dexteram habentem elevatam, in cujus circuitu hæc legitur superscriptio: Signum sancti Lamberti martyris de Læciis. Idem instrumentum recitat Fisenus in Notationibus ad lib. 10 Historiæ, num. 4 acceptum anno 1636 a reverendissimo domino Antonio de Winghe abbate ejusdem monasterii, qui testabatur, sese illud descripsisse & contulisse cum originali scripto in membrana & sigillo munito. In utroque autem una & altera litterarum discrepantia levis momenti occurrit; præcipua est in inscriptione, quam Fisenus sic edidit: signum S. Lamberti de Læciis. Redeo ad Philippum Brasseur, qui ibidem Cimeliarchium suum prosequitur.

[292] Cæterum dicti S. Lamberti reliquiæ tam Wiberto, [argentea inclusas,] quam Wederico datæ, communi lipsanotheca cum aliis sanctis reliquiis simul inclusæ fuerunt ad (id est usque ad) annum MDCXXIII; & tunc seorsim ab aliis separatas magnificæ turri triangulari, tres partes * altæ, ex puro putoque argento fabricatæ, includi curavit D. Antonius de Winghe, ut constat ex tribus subjectis inscriptionibus. Prima inscriptio: “Calix, qui cum S. Lamberto sepultus fuit”. Calicem hunc eburneum esse albique coloris, notat auctor ad marginem. Deinde pergit eamdem primam inscriptionem referre. “De vestimentis sacerdotalibus S. Lamberti. De linteo sancti Martyris sanguine tincto. Pie spectator, hic venerare reliquias S. Lamberti martyris, Tungrorum episcopi, Taxandriæ apostoli, Leodiensium & Lætiensium patroni: quas Walcandus & Albero II, Leodienses episcopi, Wiberto Lætiensis monasterii fundatori, & Wedrico abbati III donarunt.”

[293] [quas partim Wibertus loci fundator,] Secunda inscriptio: “Hic reconditi sunt cineres carnis & vestimentorum S. Lamberti, ac lectuli, in quo primo sepultus fuit; quos Wedricus tertius abbas Lætiensis cum aliis reliquiis ex prima corporis translatione secum Lætias retulit X Kalend. Januarii anno MCXLIII”. Tertia inscriptio: “Has reliquias S. Lamberti episcopi & martyris ab ejus successoribus Lætiensi ecclesiæ donatas, & communi lipsanothecæ cum aliis SS. reliquiis inclusas, Antonius de Winghe abbas XXXVII, & monachi Lætienses ob singularem tanti Patroni venerationem huc seorsim transferri curarunt anno MDCXXIII”. Hæc Brasseurius de S. Lamberti reliquiis in abbatia Lætiensi, de quibus aliqua observanda veniunt. Anonymus scriptor Vitæ S. Hiltrudis virginis & reclusæ Lætiensis, quam Mabillonius Sec. 3 Benedict., part. 2 seculo XI scriptam esse existimat, de ejusdem S. Lamberti reliquiis per Wibertum impetratis, & in Lætiensi cœnobio, quod cum conjuge sua Ada condebat, depositis, diserte meminit loco citato pag. 421 & sequenti, unde transcripsi, quæ subdo.

[294] [a Leodiensibus accepisse dicitur,] Oratorio tandem expleto, & ecclesiæ parietibus erectis & culmine adposito, claustroque bene officinato, circummanentes episcopos vel abbates, præcipue Tungrensem pontificem adeunt, Sanctorum reliquias & * consecrationem petunt & impetrant. Pontifex pretiosas plurimorum Sanctorum donavit reliquias, præcipueque S. Lamberti: unde ut ejus meritis novum suum oratorium dedicarent, familiaritate, amicitia, suasione exegit. Denuntiant rem Cameracensi antistiti, ad cujus diœcesim oratorium respicit; qui cum debito honore & reverentia S. Lamberti nomini illud dedicavit die III Nonarum Novembris. Est quidem anonymus hic tribus seculis secundum Mabillonii sententiam ea fundatione posterior, sed forte antiquiora monumenta habuit, aut si non habuerit, ex eo tamen liquet illam de Lætiensibus S. Lamberti reliquiis traditionem minime recentem esse. Observat tamen Brasseurius supra laudatus, in locum Walcandi episcopi, a quo Wibertus eas accepisse dicitur in lipsanothecæ inscriptione, forsitan melius substituendum esse S. Florebertum, cum hunc, non illum, Wiberti tempore Leodii sedisse existimet.

[295] [partim Wedericus abbas] Walcandus certe longius abest a tempore, ad quod loci primordia referri solent, quam ut illa donatio ipsi adscribi facile possit. An tum adhuc vixerit S. Florebertus similiter dubitari potest. Controversia pendet a tempore primæ fundationis ejusdem monasterii, de qua agi poterit ad diem XXVII Septembris, qua Martyrologiis inscripta est S. Hiltrudis virgo reclusa Lætiensis, & fundatorum filia. Dicendum præterea est, easdem reliquias Nortmannorum manibus, qui ut alia Belgii loca, monasterium istud vastarunt, in tempore humana opera, aut casu vel divinitus subductas fuisse, ut, quæ Wederico donatæ dicuntur, ibidem hodieque supersint. Quæri etiam posset, quo pacto Wedericus, qui circa medium seculi XII Lætiensibus præfuit, tertius ejus loci abbas dicatur: verum ad hoc jam respondit Fisenus in Notationibus ad lib. 10, num. 4 ex litteris R. D. Antonii de Winghe abbatis docens, abbates a restauratione monasterii dudum post Nortmannicam vastationem denuo numerari cœpisse, nulla habita ratione eorum, qui eam præcesserant.

[296] Wedericum abbatem depositioni corporis S. Lamberti anno 1143 Leodii adfuisse, [Leodio Lætias attulit:] prout in instrumento num. 287 recitato asseritur, negari non potest. Idem ille est, cui Nicolaum, canonicum Leodiensem, Vitam S. Lamberti edendam, ejusdem depositionis occasione, ut multis placet, conscriptam dedicasse § 1 diximus. In illius Epistola dedicatoria de Lætiensibus sancti Episcopi martyris nostri reliquiis sic meminit: Et quoniam vestra Lætiensis ecclesia specialiter B. Lamberti patrocinio gloriatur, ejusque reliquias pro amore indubitato complectitur, hoc parvitatis meæ Opusculum sanctitati vestræ transmitto. Sunt, qui hæc de reliquiis per Wedericum a prædicta solemnitate reduce Lætias allatis interpretantur; quod etsi satis verisimile sit, certum tamen non est, cum Nicolaus Vitam illam citius scribere potuerit, & de prioribus reliquiis meminisse. Vide dicta § 1. Id certe ex laudati Nicolai testimonio indubitatum est, S. Lamberti, velut monasterii patroni, reliquias Lætiis in pretio sacraque veneratione jam tum habitas & asservatas fuisse.

[297] Reverendissimi domini Antonii de Winghe, qui pretiosam hierothecam, [Ibidem triplex Sancti memoria recolitur.] de qua num. 292 & seq., confici curavit, cara nobis posterisque nostris memoria semper erit, exstatque ejus viri, de Museo nostro optime meriti, insigne elogium in Præfatione Bollandi ad R. D. Thomam Luytens, abbatem Lætiensem, ante tom. 1 Januarii cap. 4, § 1. Eamdem lipsanothecam, quam viderat, multum laudat Arnoldus Rayssius in Hierogazophylacio Belgico pag. 284, ubi eam altam sane maximique ponderis turrim quamdam, ex puro putoque argento, summa artificis manu & artificio prope admirabile fabrefactam esse ait, easdemque, quas retulimus, inscriptiones recenset. Porro trina S. Lamberti apud Lætienses memoria est in ejusdem monasterii Martyrologio Ms. Bedæ aucti, quod in Opere nostro habes ante tom. 2 Martii inter Bedæ & Flori auctaria. Prima est ad diem XXVIII Aprilis, ubi legitur: Et commemoratio translationis reliquiarum S. Lamberti episcopi & martyris; illius scilicet, quæ Trajecto Leodium facta est, licet non eo die aut mense, ut supra jam docuimus. Altera ponitur die XVII Septembris, quæ Sancti in cælo natalis est. Tertia denique ad diem XXIII Decembris ea ipsa est, quam a Wederico institutam diximus, quæque ibidem annuntiatur his verbis: Eodem die adventus reliquiarum S. Lamberti martyris atque pontificis, quas venerandæ memoriæ Unedricus *, hujus loci abbas tertius, ab episcopo Leodiensi Alberone II devotissime impetratas, ecclesiæ Lætiensi X Kal. Januarii solenniter invexit, solenniterque ipsius diei memoriam quotannis celebrandam instituit.

[298] Fisenus in Notationibus ad lib. 5, num. 2 insignes item & miraculis celebres S. Lamberti reliquias in Flandriæ pago prope Insulas civitatem servari asserit verbis, [Aliæ ejusdem reliquiæ in Flandria] quæ subjicio. Pagus est primo ab Insulis lapide Watignia (incolis Watignies) dictus, via regia, quæ ducit Atrebatum. Hic in turri argentea, argenteoque brachio, S. Lamberti martyris reliquiæ servantur, colunturque insigni religione populi, magna frequentia concurrentis; sed maxime natali die sancti Martyris, aliisque sequentibus septenis. Mortalium pietati miracula Deus rependit sæpissime. Ipsum translationis festum eodem, quo Leodii, die celebrari solitum est cum abstinentia ab opere servili: sed abhinc paucis annis sublatum est ab episcopo Tornacensi, rogatu pastoris ob incommoda rusticorum; & solum festum XVII Septembris reservatum. Quod meo sane judicio evincit antiquitatem cultus S. Lamberti, superant hominum memoriam initia. Constat ex istius ecclesiæ rationibus, jam tum ab anno supra millesimum quadringentesimo nonagesimo quarto celebres fuisse multitudinis concursus & donaria. Hæc ex pastore Watigniæ Joannes Matho noster accepit & ad me misit.

[299] [& Artesia,] De duobus aliis locis in Artesia mox subdit ibidem: Bina sunt in Artesia miraculis & multitudinis concursu nobilitata S. Lamberti templa. Alterum Ariæ proximum, in pago pæne suburbano, quem Lambertum appellant, asservat sacrarum ejus reliquiarum portiones non ignobiles. Alterum est in agro Audomarensi. Ego hæc ipsius fide retuli, quia de nullo e tribus istis locis alibi quippiam inveni. Ceterum dubitare nequeo, quin ejusdem Sancti reliquiæ aliquot etiam alibi in veneratione habeantur: nam & Pessina pag. 518 Phosphori Pragensis in Diario sacrarum reliquiarum, quæ Pragæ in metropolitana S. Viti ecclesia asservantur, ad hunc diem XVII Septembris S. Lamberti episcopi & martyris duo insignia frusta, allata per Carolum (IV scilicet) MCCCLVII memorat, & aliquas illustri domino Guidoni de Hembercourt anno 1449 a Lambertianis canonicis donatas fuisse, ex authentico instrumento num. 263 narravimus.

[300] [& in Brabantia prope Lovanium] Est & in Brabantia nostra pagus nomine Lovaniolum, vulgo Lovenioul, unum ferme milliare Belgicum a civitate Lovanio versus Thenas dissitus, cujus ecclesia parœcialis S. Lambertum nostrum tutelarem jam a multis seculis veneratur. Certe jam stabat ibi vetusta ecclesia aliqua ipsius nomini dicata, & patrocinio celebris, tempore Anselmi canonici Leodiensis, qui paulo post medium seculi XI Gesta episcoporum Leodiensium continuavit. In his enim apud Martenium & Durandum tom. 4 Collect. ampliss. veterum scriptorum col. 851 ipse de ea diserte ita meminit cap. 8, ubi titulus est, Quod apud Loviniol in memoria ejus contigerit. Nec inter hæc prætereunda esse arbitror quædam de miraculis ejusdem sancti Martyris, quæ me ante biennium a presbytero quodam, nomine Waritio, contigit audisse. Possessiuncula est quædam hujus ecclesiæ (Leodiensis) nimis contigua oppido, quod Lovanium nomine, diminutivum ex suo nomine eidem villulæ indicit vocabulum; cognominatur enim Loviniol.

[301] [vetus ecclesia, cultu olim celebris.] Continetur in eadem possessione ecclesia, quæ ut lignea antiqua patrum religione diu est servata, parietes nunc minores meliorare student cœmenti & lapidum structura. Referebat memoratus presbyter, se multa audisse & vidisse in eodem loco Christi Domini miracula; quæ cum majori ex parte memoria exciderint, pauca, quæ in mente veniunt, strictim statui memorare. Deinde tria, ut ipse ea appellat, miracula recitat. Primum cap. 9, De equo in rabiem verso: secundum cap. 10, De quodam, qui pedem foribus ecclesiæ illisit, & putrefactum amisit: tertium cap. XI, De eo, qui vomitu furtum prodidit. Nescio, an meliora his ex Waritio didicerit Anselmus; at nemo, ut reor, merito conqueretur, tria ista a me prætermissa esse. Subdit denique Anselmus: Pro hujusmodi miraculis Domini non parva eidem loco servatur reverentia, nihilque indecens, quod inultum sit, circa eamdem ecclesiam sive atrium ejus credunt posse contingere.

[302] Idem Anselmus præmiserat ibidem cap. 8 duo alia loca in Germania, [Loca alia in Germania] antiquo S. Lamberti cultu similiter celebrata. Capiti præfixus is titulus est: Quod in Bauvari * & pago Wirzeburgensi ad memoriam ejus frequenter fiunt miracula. Tum sequitur: In diversis profecto terrarum partibus, ubi in honore & memoria venerandi Martyris oratoria habentur constructa, pro ejus meritis frequenter fiunt miracula; ut liquido constet fidelibus, nihilominus ejus preces vigere, ubi cineres ejus cernuntur abesse, quam nobiscum, ubi præsens est corpore. Est in Bavaria lacus, qui quamdam infra se insulam blando stagnantis aquæ allambit circuitu. In hac in honore B. Lamberri situm est monasterium, quod ab antecessoribus domni Piligrini, Coloniensis archiepiscopi ibidem cum claustro & officinis monasterio necessariis constructum, & opulentissimis prædiorum reditibus ab eisdem est ditatum: ubi quod sæpissime ad memoriam sancti Martyris & episcopi nostri miracula Christi fiunt, frequenter audivimus. Verum hæc Anselmi fide dicta sunto; nam ego quidem de monasterio isto apud alios nihil reperi. Piligrinus, quem laudat, Coloniensi ecclesiæ præfuit ante medium seculi XI.

[303] Haud longe ab urbe Wirzeburg (prosequitur ibidem Anselmus) vicus cognomento Duckelinhusen ecclesiam habet in honore ejusdem sancti Martyris, [S. Lamberto] ad quam in anniversario passionis ejus undique confluere consuetudinem habent provincialium frequentia; atque huc copiosa frumenti, vini & pecorum convehere sancto Martyri xenia: dumque devote student offerre carnalia, præter invisibilia animarum amminicula, sæpissime læsorum quacumque parte corporum etiam sese gaudent inde se * referre medicamenta. Testis est domnus Thicuvinus episcopus, & quotquot ex illis partibus ad nos venire solent clerici sive laici. Thicuvinus, seu Theoduinus ille synchronus fuit Anselmo, quocum etiam Romam profectus dicitur tom. 3 Galliæ Christianæ auctæ col. 859. Recte etiam observat Martenius ex Alberici Chronico, ipsum natione Noricum & de Bavaria fuisse, ideoque idoneum ejus rei testem esse.

[304] Denique ut hisce finem imponam, celebris est ejusdem S. Lamberti insignita nomine abbatia olim in Carinthia, [dicata.] nunc in Styria, de qua videri potest Bucelinus in Topographia. Ad manum mihi est libellus de Styriæ collegiis & monasteriis præcipuis, Græcii anno 1740 editus, in quo de eodem monasterio agitur, & de vetustissima ibidem ante monasterium condita ecclesia sequentia legere est. Ecclesiæ vetustatem scriptus item codex alius commendat, in quo illa a Carastro Carnorum principe fuisse exstructa legitur eo, uti conjecturam capere licet, consilio, ut, cum ab iis sanguinem duceret, qui oblatæ divo Lamberto necis fuere authores, sacra hac in æde majorum scelus perpetuis religionibus expiaretur. Hæc ibi: quam vere, ignoro. Nunc antequam finem huic Commentario imponam, pauca aliqua de ejusdem S. Lamberti in sacris Fastis memoria, festisque & Officiis, quibus variis in locis colitur, subjungo.

[Annotata]

* an pedes?

* forte ad

* l. Wedericus

* Bavaria

* abundat se

§ XXI. Sancti memoria in Martyrologiis, festa & Officia de eodem in variis diœcesibus.

[Sancti memoria Martyrologiis] Celeberrima sane est apud martyrologos classicos S. Lamberti nostri memoria ad diem hunc XVII Septembris, qui ex sæpe dictis ipsius martyrio, quod tum subiit, consecratus est; quorum etsi aliquos alibi jam retulerimus, tamen pro more nostro eos hic recensebimus. Beda, ipsi Sancto synchronus, in Martyrologio suo ante tom. 2 Martii edito, illum ut solet, breviter sic annuntiat: Natalis S. Lamberti episcopi & martyris. Hinc mirari licet, cur in Martyrologio metrico, ejusdem nomine edito apud Acherium tom. 10 Spicilegii, S. Lamberti memoria non ad diem hunc, sed ad Nonas Junii celebretur hoc modo:

Junius in mundo Nonis miratur adeptum
Et summi Lantberti animam trans sydera verti.

Rectius Wandelbertus, in suo item metrico Martyrologio eum cum Bedæ prosaico ceterisque martyrologis ad hunc XVII Septembris diem retulit his verbis:

Lambertus quintum denum * virtute coronat,
Factio quem cæsum semper tremebunda pavescit.

Quid istis indicare voluerit, docuimus num. 188. Eodem seculo nono Rabanus prolixius elogium, gesta ejus complectens, ad præcitatum diem ipsi texuit his verbis: In Gallia prope civitatem Trajectum in villa Liudovico * passio Landeberti episcopi, qui ab infantia Dei servitio mancipatus fuit. Hic septem annos vitam sanctam agens, inter monachos habitavit. Postquam autem Faramundus de sede pontificali depositus est, & ejectus de provincia Trajectense, tunc agmina clericorum & vulgus populorum una pariter voce ingenti postulabant Dominum, ut pastorem eorum dominum Landebertum recepturi essent, quem, consentiente Pipino tunc principe, ad propria recipere meruerunt, ibique per plures annos in ecclesia Dei nobiliter vixit. Hunc vero Dodo, domesticus jam supradicti principis Pipini, machinatione pessima occidi fecit. Ipse vero per innocentem mortem ad Dominum migravit.

[306] [ad diem 17 Septembris] Similiter etiam alii ejusdem seculi martyrologi eodem die ipsum celebrarunt. Ado sic habet: Tungrensi diœcesi in Leodio *, villa publica, natalis S. Lamberti episcopi; qui dum regiam domum zelo religionis accensus increpasset, cum rediens orationi incumberet, ab iniquissimis viris, de palatio missis, improvise conclusus intra domum ecclesiæ, occiditur. Cujus sepulcrum creberrimis miraculis illustratur, ac mors ejus nihilominus pretiosa in conspectu Domini commendatur. Adonem pene descripsit Notkerus; Usuardus vero propriis suis verbis uti maluit, sic inquiens: Apud Leodium beati Lamberti, episcopi Tungrensis, qui a nocentibus innocenter occisus, aulam cælestis regni perpetuo intravit victurus. Prætereo multa alia Martyrologia, quibus eodem die inscriptus est, & unum addo Romanum Baronii, in quo legitur: Apud Leodium B. Lamberti episcopi Trajectensis, qui, cum regiam domum zelo religionis increpasset, a nocentibus innocens occisus, aulam regni cælestis perpetuo victurus intravit. Hactenus de die natali.

[307] Inter auctaria Usuardina apud Sollerium nostrum ad diem XXVIII Aprilis translationem ejusdem annuntiant Codex Bruxellensis, [& ad alios menses] Matricula Carthusiæ Ultrajectinæ, Editio Lubeco-Coloniensis & Grevenus, quorum duo ultimi sic aiunt: Apud Leodium translatio sancti Lamberti episcopi ejusdem loci (imo Trajectensis) & martyris. In laudata Matricula confessor perperam dicitur. Rectius Molanus ibidem: In Leodio translatio S. Lamberti martyris. De hac translatione egimus § 13, ibidemque observavimus, festum hoc apud Leodienses celebre esse, eoque geminam translationem recoli, primam a S. Huberto, alio tamen die ac mense factam Trajecto Leodium; alteram factam ad castrum Bullionium, quæ & Triumphus Bullionicus dicitur. Geminæ præterea translationis meminit Molanus, ibidem ad diem XXIV Maji dicens: Translatio sancti Lamberti; & ad XXIII Decembris: Eodem die translatio beati Lamberti ab ecclesia sanctæ Mariæ in cryptam, & ejusdem cryptæ dedicatio in honore omnium Sanctorum. Ita quidem ipse, sed non assequor, quas translationes hic indicet, quia nullam istis diebus factam reperi; nisi unam Lætias, de qua vide num. 297. Credibile tamen est, ei aliquod Kalendarium præluxisse.

[308] Ex hujusmodi certe vel simili libello hausisse dicendus est, [& dies adscripta est.] quæ ad diem XXVIII Octobris denuo habet: Eodem die, dicens, dedicatio basilicæ sancti Lamberti martyris. Facta est autem hæc dedicatio sexto anno episcopatus Baldrici nostri episcopi a sanctissimo viro Dei Hereberto Coloniensi archiepiscopo. Dedicationem hanc basilicæ, a Notgero episcopo erectæ, Fisenus ad eumdem diem anni 1014 refert lib. 7 Hist. num. 26. Aliam denique festivitatem Grevenus & Molanus die XIII Octobris annuntiant. Ipso die, inquit Grevenus, Triumphus S. Lamberti episcopi Leodiensis & martyris. Cum vero duplicem sancti Patroni sui Triumphum celebrent Leodienses, Molanus expressius ait: Eodem die Triumphus sancti Lamberti in Steps. Steppensis victoriæ annuam memoriam, assignato die perpetuo celebrandam, a Leodiensibus sancitum fuisse seculo XIII, narravimus supra § 17 num. 258 & seq., quo lectorem remittimus.

[309] Sancti Episcopi Martyris nostri cultum probare, [Festa, quæ de ipso quotannis] actum agere esset, tum quod is ex hactenus allatis luce clarior est, tum quod ex fama est notior, quam ut nostra illustratione indigeat. Attamen cum in Romano Breviario locum nondum habeat, pro instituto nostro diœceses aliquot recensebo, in quibus colitur. Illius sacram venerationem tam Trajecti ad Mosam, ubi episcopali munere functus, & in paterno sepulcro tumulatus fuit, quam in villa Legia, in qua ab impiis martyrium passus est, antiquam esse, ex supra dictis satis superque constat. Quantum vero in posteriori loco is cultus creverit, postquam a S. Huberto illuc delatum corpus ejus est, me tacente, clamat Leodium, ex villa jam dudum una ex amplissimis Belgii civitatibus, episcopi principis sede & illustrissimo Lambertiano canonicorum capitulo illustrata.

[310] Leodii dies tres sibi sacros quotannis habet. Primus est dies XXVIII Aprilis, [celebrantur in ecclesia] quo, ut mox diximus, prima S. Lamberti translatio simul & triumphus Bullionicus recolitur. Hunc diem laudatæ festivitati ab Alberone II episcopo Leodiensi jam a seculo XII assignatum, Erardus a Marka ejusdem civitatis episcopus & S. R. E. Cardinalis anno 1526 multo solemniorem reddidit, consentiente canonicorum capitulo, ut in posterum festus esset in populo, annuaque supplicatione, in quam ipse perpetuos redditus constituit, nundinisque celebraretur, quæ hodieque perseverant. Ita discimus ex Chapeavillo tom. 3 in Erardo, cap. 15, Foullono in Historia, & ex Breviario Leodiensi, in cujus lectione 6 legitur: Quas (translationes) postmodum Erardus a Marka, sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalis & legatus, solemniore moderno ritu collustravit. Ceterum Officium ritu duplici præscribitur ex Communi unius martyris cum Lectionibus secundi Nocturni & Oratione propriis.

[311] [Leodiensi; Officium de eodem] Rursus ad diem XIII Octobris memoria triumphi in Steppes, sed sine festo in populo, Officio duplici cum Lectionibus propriis recolitur; de quo triumpho consule § 17 a num. 158. Solemnius est festum Sancti natale die XVII Septembris, quod cum vigilia prævia & per Octavam celebratur, habetque omnia propria ex Vitis ejus concinnata. Denique habent Leodienses Officium ejusdem hebdomadale, occasione victoriæ in campis Steps relatæ perpetuo præscriptum, uti loco mox citato diximus. Neque intra Leodiensis diœcesis terminos S. Lamberti cultus se continuit: nam & supra diximus, Romanos Vaticanæ basilicæ S. Petri canonicos annuum de eo Officium ritu duplici ad diem XVII Septembris legere, & alia loca memoravimus, in quibus ejus veneratio viget. Multæ quoque aliæ diœceses ad prædictum Septembris diem Officium de eodem recitant, aut certe olim recitarunt, ut liquet ex multis Breviariis, sive Propriis variarum diœcesium, partim nova, partim antiqua, quæ in Museo nostro asservantur.

[312] [in variis diœcesibus, & apud Cistercienses.] Hujusmodi sunt in Belgio diœceses Mechliniensis, Antverpiensis, Ruræmundensis, Ultrajectensis, Tornacensis, Namurcensis, & Audomaropolitana: in Germania Coloniensis, Moguntina, Osnabrugensis, Hildeshemiensis, Augustana & Passaviensis; in Galliis Parisiensis, aliæque, quas nimis longum foret recensere. De cultu ejus apud Lætienses in Hannonia satis diximus § præcedenti. De Cisterciensibus scribit Ægidius Aureæ-Vallis apud Chapeavillum tom. 2, pag. 266, eos seculo XIII in comitiis suis generalibus, suadente Roberto Langonensi, episcopo Leodiensi, decrevisse, ut per universum Ordinem singulis annis prædicti Martyris festum solemniter celebraretur, de quo antea simplex tantummodo fiebat commemoratio. Ad manum mihi est Cisterciense Breviarium, anno 1643 Parisiis editum, in quo ad hunc diem Septembris Officium duodecim lectionum de Communi unius martyris reipsa præscribitur. Verum cum de celebri ejusdem cultu nemo dubitare possit, hisce pluribus non immoror & Vitas cum Annotatis subjungo.

[Annotata]

* Kalend.

* i. e. Leodio

* al. Leogio

VITA PRIMA
Auctore Godeschalco, diacono Leodiensi Seculo VIII, ex editione Mabillonii, collata cum Ms.

Lambertus seu Landebertus, episcopus Trajectensis & martyr, & ea occasione BB. Petrus, Andoletus &c., Leodii in Belgio (S.)

BHL Number: 4678

A. Godeschalco diacono.

PROLOGUS.

Si pagani a figmenta sæva & nefanda prolixa studeant pompa plurima mendacia codicibus suis commendare, ut eorum vana gloria discurrat, cur nos Christiani salutiferi taceamus miracula Christi, cum possimus vel tenui sermone ædificationes de historia Sanctorum pandere hominibus? Ergo quamvis tantæ rei narratione sancti viri Landeberti pontificis opera indigni videamur loqui, auctorem tamen Christi caritas poposcit frequenter, etiam si Dei juverit favor, mihi quæ ab adolescentia comperta est b, & per viros prudentes cognovi adfirmantes; non leporem animo inquirens sermone, sed devotione plenissima, ipsius animatus precibus, enarrare tentabo, ejusque cursum vitæ, vel gloriosum peractum martyrium, in quantum ad nostrum pervenit auditum, licet inculto sermone, ferre conabor in publico, ut cujus vita est cum Christo, memoria gloriæ relatu celebretur in mundo; præsertim cum traditione Ecclesiastica, & Apostolica admonemur auctoritate, Sanctorum vitas seu virtutes nonnullas commemorare, ut scriptum est: “Memoria Sanctorum cum laudibus”: & “Laudemus viros gloriosos” qui contemserunt regna mundi. Ergo dignum esse credimus, ut quotiescumque Sanctorum sollemnia curriculo anniversario celebramus, ex eorum gestis aliquid ad ædificationem convenientibus Christianis in Domini laudibus debeamus recitare: quoniam revera Christi muneris est, quidquid in Sanctis ejus laudabile invenitur. Igitur sancti ac beatissimi antistitis Landeberti, adjuvante superna gratia, quamquam imperito sermone & impolita loquela Vitam & Virtutes exordiri procuro.

ANNOTATA.

a In codice nostro num. 1 Commentarii prævii laudato legitur paganorum, & præmittitur is titulus minio pictus: Incipit prologus de passione sancti Landeberti episcopi. Deinde semper Landibertus vocatur. Nos Mabillonii editionem, cui alii codices passim consentiunt, sumus secuti. Vide tamen de varia nominis ejus scribendi ratione Comment. num. 24.

b Ita locum hunc restitui ex codice nostro, cum apud Mabillonium mendosius legeretur: Auctorem tamen Christi caritas poposcit, frequenter etiam favor mihi quæ ab adolescentia comperta est.

CAPUT I.
Sancti natales & institutio: episcopatus Trajectensis, & ex eodem expulsio: gesta Stabuleti.

[Nobiliter natus & litteris imbutus,] Gloriosus a igitur vir Landebertus pontifex oppido Trejectense b oriundus fuit & alitus, ex parentibus locupletibus, secundum sæculi dignitatem inter præsides venerandis, & longa prosapia Christianis. Ipse vero erat in pueritia formosus & nobilis, electus in gente & progenie sua, crescebat benignus inter famulos & cognatos suos vultu fulgenti, & omni affectione pollebat eminentis ætatis c. Cum vidisset autem pater ejus tantam industriam Filii, & a cunctis dilectum, exsultabat & gratias agebat Deo, lætabatur in gaudio pro eo, quod decoratam videbat Prolem. A prima fere ætate d tradidit eum ad viros sapientes & historicos e sacris litteris edocendum. Ille vero cum magno studio, officio usus assiduo adhæsit, & velociter ipsum consummavit. Cum autem imbutus fuisset a prudentissimis viris, reversus est ad domum patris sui. Pueritiæ vero annos excedens, ævum adolescentiæ cum industria senectutis gerebat. Spiritus sapientiæ, & humilitatis gratia resplendebat in eum, augebaturque cotidie in bonis operibus.

[3] [instituitur a S. Theodardo] Eodem tempore oppido Trejectinse cathedræ pontificali præsidebat summus pontifex Theodoardus f divinæ dispensatione providentiæ. Protinus pater ejus commendavit eum jam supradicto antistiti, divinis dogmatibus & monasticis disciplinis in aula regia erudiendum g. Erat enim adolescens sapiens, aspectu amabilis, colloquio affabilis, recta conversatione tam cum pontifice, quam & in domo regia militare cœpit, ita ut omnibus esset conformis. Etiam cum esset forma præcipuus, fortis & velox, agilis & multum firmus in bello h, animo clarus, specie ornatus, caritate, castitate & humilitate fundatus, etiam & ad opus i lectioni vacabat. Tantam denique gratiam in conspectu pontificis invenire meruit, ut quasi filium heredem & successorem sibi eum adoptaret eligere, si licitum ei fuisset propter institutionem canonicam.

[4] [cui in episcopatum Trajectensem succedit;] Interfecto itaque præfato antistite Theodoardo k, copiosa multitudo virorum, in regione illa habitantium, cognoscentes Landeberti prudentiam & opera atque conversationem nobilissimam, clam locutione in invicem eligere eum disponebant ad pontificalem sedem. Ergo optimates Viri & illustrissimi, qui eo tempore rectores palatii videbantur, glorioso domno Childerico regni l famam beati Viri innotuerunt & actus ejus non silentes, testimonium perhibentes, quod dignus erat sacerdotio fungi, & onus pontificale accipere. Habuit itaque effectum eorum petitio, libenterque obtinuerunt, quod devoti postulaverunt. Tunc * plebs, inspirante Spiritu sancto, uno accepto consilio, simul cum regis imperio, favente Domino, a quo jam dudum electus fuerat, subrogatus est, ut pater esset ecclesiæ Trejectinsis.

[5] Ipse vero timore Domini repletus, officio sumto, [quo dum optime fungitur, inique expulsus] in opus bonum multiplicabatur m cotidie. Porro rex, cum almitatem & prudentiam ejus agnovisset, diligebat illum super omnes pontifices & optimates suos. Erat autem Landebertus pontifex statura procerus, facie decorus, cæsarie formosa, inclytus oculis, manibus honestis, digitis longis, carne candida: a planta pedis usque ad verticem capitis fuit irreprehensibilis. Erat autem in consilio perspicax, & omnem sapientiam cum cura & moderatione gerebat: apud regem summum tenebat locum. Igitur cum interfectus fuisset ab impiis gloriosus rex Childericus, tunc invidus omnium bonorum diabolus festinus insurrexit contra beatum Virum cum adversariis sævissimis iniqua & falsa consilia machinantibus, ut eum de sede pontificali dejicerent. Ita autem prævaluit iniquitas eorum, ut deponerent eum de sede sua sine causa; & privatus est honore suo absque culpa. Post hæc Faramundum in cathedram illius constituerunt n.

[6] Electus autem Dei Landebertus pontifex perrexit ad monasterium, [secedit Stabuletum, ubi insigne] quod vocatur Stabulaus o, nec amplius in obsequium ejus remanserunt, quam duo pueri. Qui unus ex ipsis nomine Theodoënus, qui multum nobis de vita & opere ejus solitus est narrare, qualiter per annos septem ibidem vitam sanctam & angelicam conversationem duxit devotione intentissima, in laboribus, in jejuniis, in vigiliis, in orationibus, in caritate, in longanimitate, & in omni custodia, Sanctorum exemplum imitabatur. Pater vero monasterii diligebat eum valde, & omnis congregatio cum magna pietate atque benignitate venerabatur illum. Constantiæ virtus magis scilicet ac magis fulgebat in eo. Et dum esset Vir venerabilis Landebertus episcopus in præfato monasterio, contigit, eum mediante nocte pro consueto ordine expergefieri, ut ad solitariam orationem pergeret devotus; porrectaque manu, arreptisque sandalibus, de quibus unus elapsus, corruens de manu ejus cecidit in pavimentum, sonusque ejus quiescentium aures inquietavit.

[7] Hæc audiens pater monasterii, nesciens, quis hoc egisset, [obedientiæ & tolerantiæ] ait: Qui istum sonum fecit, statim ambulet ad crucem p. Tunc Sacerdos religiosus ilico obedientiam sine mora sequens, relictis omnibus, quæ habebat in manibus, nihil secum portans, nisi tantum unum asperum, quo indutus erat, cilicium, nudisque plantis discalciatis pedibus, clam de lectulo exsiliens, muto * vestigio festinus cucurrit usque ad locum, ubi fuerat ei imperatum. Erant autem media hieme nimia frigora, vehementissimusque algor brumali circulo ingruerat q, ita ut glacies congelaret & nix raro flueret. At ubi Dei Famulus immobilis persistens, protensis manibus, inflexibilibus brachiis diutius immorabatur, psalmorum cantus efficaciter persolvens; & * interim tantum jugiter nivis fundebatur, quæ desuper talos ipsius Pontificis usque pervenit.

[8] Nec dominus immemor, qui cuncta die noctuque prævidet, [specimen præbet,] & omnia scit, antequam fiant, laborantem Servum suum diutissime prospexit, ubi in quadragesimo primo psalmo canebat: “Quando veniam & apparebo ante faciem Dei mei!” Cui Dominus paratus ad ignoscendum, audivit illum orantem; & a Domino factum est, ut solebat; in nocturno tempore citius gallorum cantus adfuit: nec mora transacta, fratres monasterii, pulsato signo, ingrediuntur ad vigilias. Officio peracto, exierunt de sanctuario festinanter, præ nimio frigore introgressi utique domum sibi ad calefaciendum. Interim sanctus Domini fortius certando semper stabat invictus * ad crucem. Tunc pater monasterii requirens, ait: Et si habemus omnes fratres nostros? E quibus unus dixit: Ego te audivi hac nocte indicare crucem; sed nescio: quis fuisset. Adhuc illo loquente, alius de fratribus intravit, dicens: Vere domnus Landebertus hac nocte diutius ad crucem discalciatus perseverat. At ipse abbas pavefactus & in timore conversus, dixit ad fratres: Ite velociter, & postulate eum humiliter, ut veniat ad nos.

[9] [mirante abbate cum monachis.] At illi procurrentes, invenerunt eum stantem ad crucem. Erat autem caput ejus & humerus coopertus nive per totum. Ipse vero Domnus apostolicus tunc ore promebat: “Cor contritum & humilitatum Deus non spernit”, & reliqua. Illi vero, qui missi fuerant, postulantes dixerunt: Domine, pater noster precatur, & fratres suggerunt, ut ambules jam in hospitium ad illos. At ille abiit cum eis: & ubi intus venit, statim pater monasterii una simul cum monachorum agmine ad pedes Pontificis provolutus genibus, veniam postulans, ait: Ignosce mihi, Pater, ignosce, quia nesciens peccavi, quod sic insipienter egi: da indulgentiam tuis devotis famulis. At ille: Data sit vobis a Deo indulgentia, quia tu non insipienter egisti, sed prudenter fecisti, ut Paulus dixit: In frigore & nuditate subjicio corpus meum. Et continuo fratres balneum paraverunt ei, & mutaverunt illi * vestimentis aliis, & osculantes manus & pedes, ad invicem mutuo dicebant: Noluit Dominus nobis in hac nocte notum facere, sed pro augenda ejus gloria & lucri promerenda pœnitentia r absconditum fuit a nobis.

ANNOTATA.

a In codice nostro litteris minio ductis præfigitur titulus: Incipit Passio sancti Landeberti episcopi.

b Id est, Trajectensi: est autem Trajectum, indigenis Maestricht, civitas Belgii ad fluvium Mosam, ubi Jecoram recipit; unde & Trajectum ad Mosam appellatur. Vocatur etiam Trajectum Superius, ut distinguatur ab alio Trajecto, vulgo Utrecht, quod ad Rhenum conditum, Inserius dicitur. Adi etiam Commentarium prævium num. 20 & sequentibus, ubi de S. Lamberti patria & parentibus, quos Sigebertus & Nicolaus Aprum & Herisplindem vocant, ceterisque eo spectantibus actum est.

c Apud Mabillonium legitur: Et omni affectione pollebat eminenti ætate: sed partim restitui ex codice nostro, qui ita habet: In omni affectione pollebat eminentis ætatis.

d In codice nostro voces istæ a prima fere ætate ad præcedentem periodum referuntur; sed ex consequentibus ad utramque referri possunt.

e Mabillonii editio habet storicos, quæ vox barbara ejusdem significationis est. Sigebertus Gemblacensis & Nicolaus canonicus in Vitis tertio & quarto loco dandis primum sancti Pueri magistrum S. Landoaldum fuisse scribunt.

f Ejus Acta illustrata habes ad diem 10 hujus mensis Septembris. De episcopatu Trajectensi nihil opus est hic disputare; cum hunc Henschenius solidissimis argumentis hactenus non convulsis, dudum stabilierit, ac deinde Petrus Dolmannus adversus Baronem de Crassier æque solide propugnaverit. Impugnavit quidem eumdem a paucis annis Joannes Bertholet Societatis Jesu presbyter Dissertatione 3, quam in calce tomi 6 Historiæ Luxemburgensis vulgavit; sed nihil novi produxit, ad quod responso opus sit. Respondit tamen jam nunc, confutavitque ipsius qualiacumque argumenta Joannes Baptista de Marne, ejusdem Societatis presbyter, Dissertatione 2 sub calcem Historiæ comitatus Namurcensis, anno 1754 editæ.

g Quomodo hæc verba Mabillonius, & nos contra ipsum interpretati simus, vide in Commentario num. 37 & duobus sequentibus.

h Bellum hic spirituale intellige, ut supra militare; neque enim profanæ militiæ nomen umquam dedit.

i Alibi rectius legitur: Cum opus erat, vel: Cum opus esset.

k S. Theodardi martyrium apud Nemetes in Germania anno Christi 669 probabilius contigisse diximus § 4, num. 45, & § 8, num. 108, ideoque initium episcopatus S. Lamberti eodem § 4 circa finem anni 669 vel initium 670 reposuimus.

l Fuit is Childericus Austrasiæ rex, deinde monarcha ejus nominis secundus.

m Mabillonii editio, omissa voce in, habet, opus bonum augebatur cotidie.

n Hanc sanctissimi Episcopi e sede sua expulsionem circa annum 674 referendam esse ostendimus § 5, ubi & de Childerici cæde, Ebroïni tyrannide & Faramundo pseudo-episcopo pluribus actum est.

o Stabuletum, vulgo Stavelo, hodieque celebre est Ordinis S. Benedicti monasterium in Arduenna, a S. Remaclo conditum, quem tum etiam in vivis superfuisse ejus loci abbatem, perperam credidit Nicolaus in Vita, ut num. 68 & sequenti observavimus.

p Erat ea crux sub dio posita, ad quam monachi ex superiorum mandato delicta sua luebant. Vide, quæ de hoc pœnitendi modo, & cruce Stabulensi diximus in Commentario prævio num. 70 & sequentibus.

q Apud Mabillonium legitur: Erat autem media hieme, nimio frigore, vehementissimusque algor: brumalis circulus ingruerat. In sequenti etiam periodo pauca ex codice nostro restitui.

r Codex noster habet: Pro ipsius augenda gloria & lucri promerenda præmia. Mabillonii lectio paulo melior est. Utrobique autem indicatur, divino nutu id ita accidisse, ut sanctus Episcopus sua merita accumularet.

* a plebo

* al. moto

* Et abundat.

* Mab. junctus

* illum

CAPUT II.
Sancti in sedem suam restitutio & cura pastoralis: Taxandrorum conversio; ejusdem martyrium.

[Sedi suæ restitutus omnium cum applausu,] Igitur post septem annis expletis, depositus est Faramundus de sede pontificali, & ejectus est de provincia Trejectinse. Tunc agmina clericorum & vulgus populorum una pariter voce ingenti postulabant Dominum, ut pastorem eorum domnum Landebertum reciperent. In illo tempore erat princeps Pippinus super plurimas regiones & civitates sitas in Europa a. Auditis operibus beati Viri, sub unius diei articulo jussit eum cum magno honore ad propriam * sedem revocare. Longum est enarrare, quanta exsultatio in universo populo fuerit, quantæ laudes & hymni in adventu ejus. Tripudiantes psallebant sacerdotes cum levitis, monachorum agmina & universi clerici laudes Christi vociferantes, advenæ & peregrini, inopes & pauperes, viduæ cum pupillis per urbes lætantes. Ita omnis terra lætabatur, quasi unum ex Apostolis Christi suscepissent.

[11] [multis virtutibus fulget,] Regressus autem Domnus apostolicus b ad urbem propriam, institutionis suæ normam cotidie augmentabat in melius: sed qualem se demum quantumque se præstiterit, quis digne valeat explicare, vel quis tanta copia verborum instruere existimat, aut quæ oratio tantæ affluentiæ ubertatem exundans, quæ cuncta ejus bona, ut decet, queat prosequi? Erat enim in lege Domini sine lassitudine persistens; nulla conversatione noxia se inquinabat. Actus vitæ suæ omni hora custodiebat, oculum mentis suæ ad Dominum semper defixum habebat, consilium & opus suum semper ad Dominum convertebat; pedes ejus directi erant ad orationem & ad euangelizandum pacem. Etiam sicut fidelis servus & prudens a Domino constitutus, ut ejus familiæ tribuat cibum in tempore opportuno, sic ille populum sibi commissum omnimodis festinabat spiritali reficere cibo. Clementer docebat, ordinabiliter instruebat, a consuetudine peccandi omni virtute retrahere nitebatur.

[12] [& munus suum strenue obit] Erat enim spiritu fervens & sollicitudine impiger c; operibus ornatus & valde clarus, inter divites & pauperes medius, non respiciebat ad personas potentium, sed potius ad morum elegantiam. Quantum vivere unumquemque sanctius videbat, tanto eminentius illum honorabat. Ipse quoque pauperibus fenerabatur cibum, & oculis adspiciebat cælum, ulnas * tendebat ad dandum, mercedem procul dubio exspectabat ex alto. Quando vero monasteria visitabat, elymosina prædicationem secuta est d: quidquid in illa conferebatur, contulisse in Deum lætabatur, semper revolvens illud, quod Dominus dixit: “Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur”. Erat & in vestimento vilis, sedile proprium in privato numquam ornabat e; & cum ei vestimenta pretiosa ex more pontificali præpararentur, aliquoties retruncata & deformia ipsa induebat, quia unde alii videbantur extolli, ille studebat se ex hoc semper humiliare. Sub specie honesta animus benignus militabat.

[13] [suos erudiens; & Taxandros idololatras] Erat itaque Christo subjectus semper, & devotione armatus, pontificio dignus & doctrina munitus, honorem sæculi recusando humilis, subjectus in suscipiendo, in corrigendo vehemens, & fortis in periculo, patiens in adversis, gloriosus in misericordia, strenuus in disciplinis, justitiæ severitate terribilis, ad gratiam promtus, ad ignoscendum paratus, in castitate corporis perseverans, nutritor gregis, pastor ecclesiæ perfectus, plebi monita Christi præcepta præbens. Cura pastorali sollicitus, lustravit urbes & municipia circumquaque sibi commissa, Euangeliorum coruscabat lumine. Augebat fidem Christianorum, & crebro miserabilem errorem gentilium nidoribus fœtidis ejiciebat; cognitoque errore, illuc intrepidus, & cum calore fidei inflammatus pergebat. Introivit itaque aliquando in Taxandriam f, ubi plurima templa & simulacra destruxit. Fremitum ergo gentilium, quasi signifer bellator, corporis timore abjecto, inermis, fidei fervore roboratus ingerebat, Christi caritate securus, prædicatione sancta sufficienter corda errantium replebat, & ad viam veritatis adducebat.

[14] Illi autem, qui primum velut ferocissimæ bestiæ eum discerpere cupiebant, [ad Christum convertens,] postmodum adtendentes sancti Viri bonitatem, tanta mansuetudine conversi & in fide Christi confirmati erant, ut ipsum imitari optarent. Sicque demum quasi cælitus lumen ostendebat, & illustrabat ut radius solis partes illas, barbarorum usu abjecto. Itaque fœtores idololatriæ odore suavissimo quasi ex aromatibus adspergebat g. Cum omni auctoritate gentibus prædicabat, & semper suavissimam habebat de his, quæ Dei sunt, adlocutionem. Apostolicam normam habebat in doctrina humana; ostendebat contra vulnera regulam honestam, & recte arguebat clementer, quod credens docebat, & quod docebat, imitabatur. Ipse vero roborabat se in vigiliis, in orationibus, in jejuniis, in eleemosynis: fidem servabat, cursum consummationis & coronam justitiæ exspectabat: ante oculos ejus semper dies ultima versabatur. Hujusmodi Landebertus pontifex exercitatus virtutibus, divina gratia comitatus, uberius multa & magna operatus est, perficiens bona, quæ non sufficit evolvere lingua.

[15] Et jam cum Dominus vocasset S. Landebertum, ut propter tanta merita dignam redderet ei mercedem, [Iniqua patitur ab impiis:] insurrexerunt duo pessimi homines, Gallus & germanus suus Rioldus in adversitatem ejus, sævientes ecclesiæ suæ in tanta opera perversa, ut nullus eos ferre posset; nec evadendi erat locus ante illos. Repleti autem amici Pontificis ira & tristitia, & calamitate magna compulsi & humilitate compressi h, interfecerunt eos ex merito eorum. In diebus illis erat Dodo domesticus jam supradicti principis Pippini, proprius consanguineus eorum, qui interfecti fuerant; & erant ei possessiones multæ, & in obsequio ejus pueri multi. Cum audisset autem necem proximorum, collegit magnam copiam virorum fortissimorum ad bellandum, moxque irruit ad interficiendum beatum virum Landebertum pontificem in villa, cui vocabulum est Leodio i, sita super fluvium, qui vocatur Mosa. Appropinquavit autem Pontificis gloria, & domestici k pœna.

[16] Tunc adveniens vir Dei Landebertus pontifex in villam jam supradictam, [dum Legiæ pie moratur,] quæ vocatur Leodio, circa mediam noctem, sicut solebat, exsurgens solitarius, relictis discipulis, solus ibat in nocturno ad orationem devotus, totam spem suam Deo committens, psalmorumque canticis ac vigiliarum studio prope ad lucis ortum orando usque perduxit. Postea vero veniens, & cum baculo, quem in manu tenebat, pulsans ostium cameræ, vocans discipulos, ait: Expergiscimini & levate, jam adpropinquat & hora est, ut psallamus Domino in matutinum lætitiæ. Conlevatisque fratribus, tunc una cum illis Domino Matutinorum reddidit obsequia, Officioque peracto & cursu expleto, reversus est domum: & pro tantis laboribus in multis bonis operibus, quæ semper ab exordio suæ infantiæ felicius peregit, & in ipsa nocte, sicut erat consuetus, in vigiliis diutius immoratus est & multas Domino querulus fudit preces. Præ nimia autem lassitudine (erat quippe valde gravatus) ad lectum vadens, cupiebat quiescere paululum. At ille in stratu suo recubans, adhuc felici somno exspectabat dormire.

[17] [domus ejus a Dodone] Mane vero facto, cum fulgens aurora diei daret initium, unus quidam puer ex famulis ejus, nomine Baldoveus, cujus ad vigilandum in ipsa nocte ante Domnum apostolicum fuerat jussum, exivit foras in accubitu domus ipsius, & vidit turbam multam hostilis exercitus venientis per turmas & cuneos, quam nebula sequens tegebat. Et nonnulli, qui sequebantur de ipso exercitu, viderunt super domum, ubi ipse Domnus apostolicus erat, sursum in altitudine inter cælum & terram crucis Dominicæ signum, clarius auri metallo fulgens. Et erat multitudo copiosa virorum pugnatorum ad bellandum, & erant induti loricis & cassidibus, clipeis & lanceis, gladiisque præcincti, & sagittis cum pharetris armati præcedebant filium perditionis, impiissimum Dodonem; ferratis dentibus, sicut lupi rapacissimi ad deglutiendum, & super Ovem Domini erant intenti ad immolandum, quem Christus promisit l in medio luporum ponere. Cum vero Dodo & plurima multitudo sodalium ejus cum eo appropinquasset, & intrare cœpisset, januis fractis, ostiis & sepibus disruptis, desuper adscendere * cœperunt.

[18] [viris armatis cingitur;] Cumque hoc vidisset memoratus puer, subito currens nuntiavit Pontifici: qui Pontifex nec m in soporem conversus, adhuc exspectabat felici somno dormire, nesciens, quod ad agonem properaturus esset; sed hoc audito nuntio, velocissime surgens. Tunc sacerdos Dei Landebertus ilico discalciatis pedibus, ut fortissimus præliator, adprehendens gladium in manibus suis, ut contra hostes suos pugnaturus accederet. Sed Christus, quem semper in auxilium sibi postulaverat, non longe ab illo erat. Sed apud Altissimum consilium inivit sempiternum mansurum, tacita mente confisus in Domino n. Nec mora, commutans gladium de manibus suis projecit in terram, dicens: Si fugero, gladium devitare possum; si autem perstitero, aut cadendum mihi est, aut vincendum. Sed nec aliquando perdam victoriam meam, quia melius est mihi mori in Domino, quam super iniquos manus bellaturus injicere. Hæc eo dicente, ecce subito venerunt impii ad ostium domus ejus, & lanceas suas in parietes defixerunt & nonnulli ingressi fuerunt o.

[19] [ipse suos ad mortem sancte excipiendam] Tunc duo nepotes ejus Petrus & Audolecus p surgentes, arreptisque fustibus cœperunt eos fortiter percutere, qui ingressi fuerant domum, & mox expulerunt eos a facie domus. Tunc ait vir Dei Landebertus ad nepotes suos & ad juniores suos, qui ibidem in domo erant: Si me vicario amastis, Christum, sicut ego, diligite, & Domino Jesu Christo peccata vestra confitemini: me oportet dissolvi & cum Domino vivere. E quibus unus ex nepotibus suis, nomine Audolecus q, ait ad illum: Et non audis, Domine mi, quod foris inimici Dei clamant: Ignem mittite, ut succendatur domus, & ardeant vivi? Tunc vir Dei Landebertus ait: Non timeamus persecutorum sævitiam *; quia ignis erit illis in vindictam, qui manducabit carnes eorum usque in medullis suis, donec deficiant: nos vero in Deo faciemus virtutem, & ipse ad nihilum deducet inimicos nostros. Et ait ad nepotes suos: Recordamini, quod rei & noxii vos in crimine isto fuistis r: nescitis, quod Deus non judicat bis peccatores, nec peccata dimittit injudicata? Sed quod tunc egistis injuste, modo recipite juste.

[20] Quid ad me vos venistis? Ambulate ante conspectum illorum, [hortatus, post reliquos occiditur.] & ibi, quod dedistis, in judicio Dei recipite. Melius est carnes vestras ad lacerandum tradere, & manus vestras servare innoxias, ut spiritus vester salvus fiat in æternum. Tunc respondit unus ex nepotibus suis Audolecus s: Lege modo in voluminibus Domini tui, & perfice opus tuum, quod cœpisti feliciter, & ut Dominus vult, ita erit de nobis. Tunc sanctus vir Landebertus, arrepto Psalterio, istum versum primum reperit: “Quoniam requiret Dominus sanguinem servorum suorum”. Sicut Zacharias, quem interfecerunt inter templum & altare, dum moreretur, ait: Videat Deus, & requirat; ita & iste invictus & firmus permansit. His dictis, & omnibus extra cubiculum ejectis, prostravit se in terram extensis brachiis in cruce, orationem fundens cum lacrymis; & subito pervenerunt carnifices, & ingressi domum interfecerunt in ore gladii omnes, quos ibidem invenerunt t. Unus autem ex ipsis adscendens super tectum cubiculi, ubi sanctus Landebertus orabat, in ictu teli jaculavit eum, qui, cursu beato consummato, reddidit spiritum u, cujus famulatui angeli præstant obsequium, & cum magna claritate efferunt animam ejus.

ANNOTATA.

a Pippinus II, Heristallus dictus, de quo, uti & de tempore, quo hæc contigisse credimus, consule Commentarium § 6.

b Hæc vox, quæ pro Romano Pontifice proprie adhiberi solet, a Godescalco hic & rursum inferius pro episcopo, sancto scilicet Lamberto usurpata est.

c Ista ab initio numeri huc usque desiderantur in editione Mabillonii.

d Mabillonius legit: Eleemosynam prædicatio secuta est.

e Apud eumdem Mabillonium legitur: Sed & in privato se numquam ornabat. Lectionem codicis nostri retinendam puto, & Godeschalcum allusisse ad sedile episcopale, quod dum munere suo Sanctus publice fungeretur, de more episcoporum exornatum habebat, privatim domi suæ vulgari utens.Eodem modo Godeschalcum interpretatus est Stephanus in Vita num. 27.

f Taxandria, quam alii Thessandriam, Toxandriam & Texandriam scribunt, Belgii tractus est, cujus situm & limites in Commentario prævio dedimus num. 92 & sequenti.

g Hinc Taxandrorum apostoli nomen promeruit. Sed & Mechlinienses, Taxandris proximi, eumdem velut suum ante S. Rumoldum apostolum venerantur. Adi Commentarium prævium § 7.

h Mabillonius pro & humilitate compressi, mendose habet; & humanitate nimia.

i Villa hæc post translatum eo S. Lamberti corpus & episcopalem cathedram in amplissimam civitatem, quæ principatus Leodiensis caput est, excrevit. Habebat autem ibi sanctus Episcopus ædes cum sacello SS. Cosmæ & Damiani, a S. Monulpho episcopo Trajectensi, ut creditur, erecto.

k Id est, impii Dodonis.

l Mabillonius habet permisit; sed perperam, ut liquet ex verbo ponere, quod sequitur, pro quo poni fuisset dicendum. Nostri codicis lectio bona est; nam sic alluditur ad verba Christi apud S.Matt. cap. 10: Ecce ego mitto vos sicut oves in medio luporum.

m Nec deest in editione Mabillonii. Desunt & ista, quæ paulo post sequuntur: sed hoc audito nuntio, velocissime surgens; id est, surrexit.

n Mabillonius sic habet: Sed apud Altissimum, in quo consilium vivit sempiternum mansurum, tacita mente confisus, nec mora &c. Non peccasse autem S. Lambertum primo illo ad se defendendum impetu, nec hunc ejusdem martyrio obfuisse, in Commentario prævio num. 166 observavimus.

o Et nonnulli ingressi fuerunt desideratur etiam apud Mabillonium.

p Audolecus habet tam codex noster, quam Mss., quibus usus est Mabillonius; ab aliis tamen Andoletus vocatur, & hoc nomine apud Leodienses notior est.

q Apud Mabillonium hic est Audoënus: sed Audolecum cum codice nostro retinendum censui, quia sic etiam habet Stephanus in Vita num. 35.

r Loquitur de cæde Galli & Rioldi; quam tamen culpa carere potuisse, observavimus suprain Commentario num. 170.

s Audolecus desideratur apud Mabillonium.

t Non constat, qui hi martyrii socii fuerint, præter Petrum & Andoletum, quos duos ut sanctos martyres, corporibus eorum inter sacra lipsana religiose asservatis, a Leodiensibus, sine Officio tamen ecclesiastico, honorari liquet ex dictis in Commentario prævio § XI, num. 167 & sequentibus, & § 18, num. 265 & 273.

u Annum ejus martyrii probabilius fuisse Christi 709 diximus in Commentario § 8. Præfuit autem episcopatui Trajectensi, teste biographo S. Huberti, annis quadraginta, quibus septennium exsilii includitur. De die conveniunt biographi & martyrologi, qui eum die 17 Septembris coronatum dicunt, excepto Beda in Metrico apud Acherium tom. 2 Spicilegii, ubi de eodem agitur Nonis Junii.

* Mab. primam

* Mab. vulnus

* al. supermontare

* Mab. insidias

CAPUT III.
Sacri corporis Trajectum translatio & sepultura: Leodiense cubiculum miraculis illustratum, binæ ecclesiæ erectæ: pœna parricidarum ejus: idem corpus Leodium relatum & depositum.

[Corpus Trajectum translatum] Corpus itaque beatissimi viri Landeberti pauci, qui a foribus fuerunt a & evaserunt, ex famulis ejus posuerunt illud in navicula sub vili tegmine opertum, & navigantes venerunt usque ad sedem pontificalem suam b Trajectensem. Audito hoc nuntio per oppida, quod domnus Landebertus consummatus esset martyrio, contremuit universa regio, & in pavorem conversa est; & loquebantur ad invicem mutuo: Si diutius in mundo habitasset, aucta potius opera incrementasset. Ideo utinam cum ipso interemti fuissemus, quia absentiam ejus ferre non possumus. Et jam ista sermocinantes nullo modo quibant temperare a fletu. Tunc subito currente nuntio, omnes plateas implevit rumor, civitas tota simul lamentabatur, repleti omnes tristitia & metu proceres cum silentio flebant amarissime. Ergo cum corpusculum ad portum pervenisset, petierunt eum ex more deponi de nave in feretro; quem inditum in basilicam S. Petri deferunt c clerici cum hymnis, populus cum lamentis, ibique excubias vicissim agentes, noctem pervigilem ducunt.

[22] Crastina autem die non fuerunt ausi decoratum parare sepulcrum, [& in paterno sepulcro tumulatum, miraculis] sed cum magno metu in tumba patris una cum ipsius cadavere mancipatus est Sanctus, & multum festinanter saxo coopertus, ibi sub magno servatur honore, vallatus tumba, resurrecturus in gloria d. Ruit in obsequium funeris pœne omnis civitas. Tali pompa Pastor fudit cruorem in fine, & sic constipatus, repositus est in sepulcro: cujus angeli Dei custodientes monumentum, diebus ac noctibus psallentes in ipsa basilica, & adinstar vocis ipsius sancti ac beatissimi Landeberti cum aliis ejus simili modulatione dulcissima resonantes. Quem multi ex loci illius civibus audientes & mirantes, cupientesque introire basilicam, nullo modo erant ausi intrare.

[23] Etiam cum nonnulli appropinquarent ad sanctum locum, [illustratur; uti & cella ejus Legiæ,] ut certius audita intelligerent, mox paullatim silebant voces psallentium; cum regrederentur longius, resonabant cantus psallentium, sicque permanebat famulatus angelicus e. O ineffabilis potentia Creatoris generis humani! Quis potest investigare potentiam & misericordiam, qui tanta dignatus es ostendere servis tuis, ut non solum animas eorum, sed & cadavera permittas custodiri ab angelis tuis? Quis dubitare potest de promissis tuis, Redemtor sæculi, qui humanum non sinis genus perire f? Post hæc in præfata villa Leodio infra cubiculum, ubi sanctus Dei felicem fudit cruorem, luminaria ex divina accensa potentia resplendebant crebrius, ita ut domus illa tota refulgeret, quasi radius solis.

[24] Itaque remanserat ibidem pecten Pontificis optimus valde: [ubi furtum a a Sancto vindicatur.] mulier autem quædam videns eum, cupiditatis stimulo exagitata, rapuit eum, atque in propriam contulit mansionem. Quadam autem nocte apparuit per visum beatissimus Landebertus cuidam viro, marito hujus feminæ, nomine Theodoëno *, & ait illi, blando eum compellans sermone: Reddat uxor tua pectinem nostrum, quem retinet injuste. Ille autem cum a somno evigilasset, ordinem visionis conjugi suæ narravit. Illa autem visionem hanc pro nihilo habens, absque tædio utebatur ipso. Post modicum secundo apparuit præfato Theodoëno, & cum magna comminatione, quod prius mandaverat, ingeminando subnexuit, & quasi e navi exiens, baculum manu tenens, subito ictu per visum percussit illum in pectus; cui mox apparuit vulnus insanabile in ipso loco, & manat ex eo * tabes cum sanguine mixta. Tunc cum metu reddidit, quod blande non intellexit.

[25] Igitur in supradicta villa Leodio cæcus quidam erat, [Duobus cæcis ibi illuminatis, inchoatur ecclesia, cui] nomine Baldegisilus: ille admonitus fuit per visum surgere & excubare ad locum, ubi Vir Dei pro Christi nomine per martyrium sanguinem suum fudit. Expergefactus a somno statim lumina propria recepit, quasi numquam orbatus fuisset, & injunctam obedientiam perfecit, magnificans Dominum & S. Landebertum, pro cujus merito lumina vitæ præsentis recepit. Item alius in eodem loco, nomine Raginfredus, duobus capitis luminaribus amissis, admonitus in somnis emundare locum pro sancti Pontificis martyrio reverendum, ubi se ad hoc opus incipiendum accingit, lumen recepit: sanus demum ab ipso loco non discessit, sed ad ipsum locum servire disposuit. Quo audito, cœperunt homines Sanctum Dei debita veneratione de die in diem jugiter expetere & cum magna diligentia locum illum venerari. Et jam cum basilicam populus ibidem cœpisset ædificare, auditis miraculis per universam regionem illam, quæ Dominus pro Servo suo dignatus est ostendere, omnis populus laudes dabat Deo.

[26] [illustrata etiam Oda, alia additur.] In illis diebus erat quædam virgo cæca, nomine Oda g, quæ cum intellexisset signa & virtutes Dei manifestas, cum magna fide cœpit iter carpere ad sanctum locum. Cum autem appropinquasset, & qui cum ea erant, locum illum cernerent, indicaverunt, quod jam prope esset de eo. Illa cum gaudio ex intimo corde nomen sancti Viri invocare cœpit. Continuo misericors Deus atque propitius omnibus, qui invocant eum, reddidit ei, quod antea numquam habuit, lumina scilicet præclara in oculis suis. At illa gratias agens Deo, pervenit ad locum prædestinatum. Item ex hoc amplius concurrebat mistus vulgo populus utriusque sexus, senes & parvuli, ad basilicam in honore ipsius Sancti ædificandam, sicque auxiliante Domino, velociter consummata est h. Similiter ubi virgo lumen ex fide recepit, credentibus in testimonium basilica in ejus nomine est constructa & assidue venerata i. Etiam fideles & devoti Deum timentes composuerunt lectum k, & fabrili arte ornaverunt illum, & sic posuerunt illum in locum, ubi jaculatus fuerat Pontifex. Ibi Dominus magnas & absque numero virtutes atque mirabilia operatus est cotidie.

[27] [Sanctus interfectorum suorum pœnam prædicit,] Post anni circulo expleto, in visione nocturna S. Landebertus thesauratio Amalgisilo, qui olim judex l ejus fuerat, apparuit, & leniter cum eo loqui cœpit. At ille causam adventus ejus diligenter interrogando inquirebat. Sanctus autem Landebertus respondens, dixit illi: Fuimus visitare Romam, & inde reversi solliciti sumus de amico nostro Dodone & sociis ejus. Est enim tempus, ut debitum exsolvant, & digna recipiant eorum, quæ olim in nos impie fecerunt. Visione ablata, confestim verba hujuscemodi opera sunt secuta. Et jam Dodo, qui primus & princeps in necem Antistitis cucurrit, ultione divina percussus, omnibus infra arcana repositis, per os suum putrefactis & fœtide projectis, infelicem & pessimam vitam finivit præsentem m, post tantam pompam sæculi in profundum inferni retrusus, sine fine cruciatur.

[28] [eventu secuto.] Alii vero, quorum numerus non est computandus, proximi consanguinei, qui ibidem fuerunt, invicem gladiis sunt interemti. Ille autem, qui propriis manibus pupugit eum, a germano suo crudeliter interfectus, in inferno funditus manet vallatus. Alii autem ex eis a dæmonibus vexati, & diversis generibus vocum ululantes, quæ humana natura contremiscebat, audire Landeberti nomen & auscultare formidabant: & paucis ex eis expleto anno remanentibus, ceteri omnes pessima & turpissima morte præventi, miserrimam & amarissimam vitam amiserunt, & in igne perpetuo, qui diabolo & angelis ejus præparatus est, pœnis & tormentis ineffabiliter cruciantur. Sanctus autem Landebertus insignis martyr palma victoriæ coronatus, cum angelis & archangelis & cum omnibus semper exsultat in sæcula justis n.

[29] Suffragante Domino, narrare volumus, quod nuper post aliquot annos S. Landebertus per visionem cuidam viro venerabili apparuit, ut sine aliquo cunctamine corpus suum ad Leodicum deferretur; [S. Hubertus, apparitionibus præviis, corpus ejus] & hoc idem sacerdotibus & fidelibus, viris Deum timentibus, multis revelatum est modis o. Sanctus autem Hucbertus, qui quondam Landeberti discipulus fuit, quique illo tempore in hac regione pontifex erat, auditis his miraculis, cum timore Dei festinans, ordinem rei diligenter inquisivit. Et cum omnia sciscitatus esset, cum senioribus loci illius consilium iniens, & sciens, quod nutu Dei omnia revelata sunt, jussit, ut corpus beati Pontificis absque ulla dilatione ad locum prædestinatum cum magno honore deferrent. Præparavit etiam vestimenta ornata, quæ necessaria essent de sacratissimi corporis cura, & accessit cum multis sacerdotibus & levitis & ceteris clericis psallentibus, & cum magna præterea Christianorum multitudine, quæ circa beati Martyris corpus psalmos & hymnos & cantica secundum divinæ religionis ritum pia devotione decantabat.

[30] At venerabilia membra Christi Martyris odore suavissimo fragrantia Hucbertus pontifex solida & inlibata reperit, [integrum repertum transfert Leodium.] & cum timore & honore maximo de sepulcro elevans, in pretiosis vestimentis illa involvit; ea quoque, quibus dudum fuerat indutus, sub sigillis cum magna cura reposuit. Hinc inde fratrum fideliter psallentium chori cum cymbalis canoris, organisque suavissima modulatione sonantibus concinebant. Et hinc angelorum agmina in excelsis psallentium, & omnipotentem Dominum de triumpho martyris Landeberti laudantium, ab idoneis testibus visa & audita sunt. Porro omnis plebs vario concentu & intermisto gemitu, antiphonarum quoque sonitu concinens, & præ magnitudine tristitiæ vix hæc verba sequentia explicare potuit: O Pastor bone, cui hanc plebem servandam committis? O dulcedo pauperum, o illuminator gentium, noli deserere nos, quos divinis verbis, exhortationibus spiritualibus, sicut pater unicum filium admonebas & consolabaris.

[31] His autem dictis, turba multa rectum iter carpens, [Per viam cæcus & contractus sanantur.] S. Landebertum prosequebatur. Refocillata autem plebe in loco, qui dicitur Nivialla p, contigit, ut alius pauper cæcus cupiens feretrum attingeret, & lumen recepit, & cum magno gaudio laudes Dei vociferans, & gratias ei & Landeberto referens, pergebat. Egressæ inde turbæ corpus sanctum in villam, cujus vocabulum Herimala q vexerunt. Dumque ibi commorati essent paullulum, ad augendam populi fidem, & ad famam Sancti accumulandam instigante Domino, alius contractus in conspectu populi allatus est, qui cum adspexisset feretrum, subito omnes compagines membrorum ejus solidatæ & confirmatæ sunt, atque illo Landebertum prosequente, omnis populus glorificabat Dominum. In præfatis autem locis, in quibus Dominus has virtutes operari dignatus est, a fidelibus & devotis Christianis basilicæ venerabiles in honore S. Landeberti ædificatæ sunt.

[32] Post hæc turba universa cum Sancto ad optatum locum pervenit; [Leodii magnifice deponitur, multisque miraculis] at omnes habitatores loci illius gaudentes ac exsultantes in occursum desiderati corporis exierunt, & cum honore magno susceperunt, & dignam ei præparaverunt mansiunculam, quæ opere artificum mirabili & copiosa mole auri, argenti & gemmarum & lapidum pretiosorum, ac diversis structuræ speciebus, in eumdem locum a potentibus collatis, ita fabricata est, ut vix sermo narrantis sufficiat exponere r. Ibique, ut decebat, urbana & venerabilis mirifica memoria s hac prægrandi ecclesia composita est, ampliusque cotidie devoti Christiani eum venerantur. Ibi cæci lumine recepto, leprosi plurimi scabie mundati, paralytici læsione corporis mundati, a dæmonibus vexati resipiscentes, divina largitate & gratia sani efficiuntur. Sed si quis singillatim omnia mirabilia, quæ ibidem Deus per merita S. Landeberti assidue operatur, ut gesta sunt, nunc enotescere voluerit, fastidium legentibus irrogabit.

[33] [assidue illustratur] Pauca vero, quæ de vita & de virtutibus ejus narravimus, omnibus auditoribus fidem certam præstare debent, dum hodie juxta tumbam ejus in argumentum rerum probandarum cippi fracti ostenduntur, & plurimæ catenæ & compedes rumpuntur, claudi gressibus solidatis, & diversis infirmitatibus vexati, omni languore de corporibus & anima eorum ablato, incolumes ad propria loca revertuntur. Dum autem in parvis præcedentibus temporibus multa quidem miracula sunt gesta, quis modo digna æstimatione comprehendet, quanta & qualia per prolixa temporum spatia gerenda erunt, dum numquam juxta beati Præsulis atque gloriosi martyris tumbam usque in hodiernum signa & mirabilia fieri cessent t per auxilium Domini nostri Jesu Christi, qui cum Patre vivit & regnat Deus in unitate Spiritus sancti per omnia sæcula sæculorum. Amen u.

ANNOTATA.

a Mabillonius legit: Qui fideles erant.

b Idem Mabillonius habet: Usque ad sedem Pontificatus sui.

c Ista in Ms. nostro codice sic leguntur: Ergo cum corpusculum ad portum pervenisset, susceperunt ex more expositum de navi in feretro: deinde ad basilicam S. Petri eum deferunt &c. Sed cum hoc loco aliquot detritæ voces manu recentiori restitutæ sint, malui editionem Mabillonii sequi, præterquam in voce portum, quæ antiqua manu in codice nostro legitur, & pro qua Mabillonius legit portam. De ecclesia S. Petri vide Commentarium num. 178.

d Apud Mabillonium est: Resurrecturus jacet cum gloria. Utrobique autem verba ista suspicionem movere possunt, hanc Vitam scriptam esse, antequam de sacro corpore Leodium transferendo ageretur. Huic suspicioni præterea favet, quod in codice nostro Vita ab Historia miraculorum & Translationis sejuncta sit per consuetam clausulam Explicit Vita &c.; & apud Mabillonium quoque utraque velut diversum Opusculum separatim sit edita. Verum ex dictis § 1 Vita & memorata historia ejusdem auctoris est, & utramque eodem tempore exaratam esse, suadet tum historiæ initium, quæ sine ullo titulo sic incipit: Post hæc in præfata villa Leodio, tum ipsa miracula, quæ mox post depositum Trajecti corpus, Leodii contigisse narrantur. Itaque aut Godeschalcus hic locutus est oratorum more, quibus non insolitum est in hujusmodi rebus præsenti tempore pro præterito uti, aut dum Sanctum resurrecturum dixit in gloria, non communem carnis resurrectionem, sed gloriosam ejusdem translationem designavit, per quam Leodium, unde venerat, reversus est.

e

Stephanus infra in Vita secunda num. 38 cælestem illum concentum primorum dierum tempore durasse ait. Succinit poëta anonymus, dicens:

Solibus in primis mansit celebratio talis,
Alme, tuo, Landberte, loco cælestibus ymnis.

Quot tamen diebus perseveraverit, non reperi.

f Hic subditur in codice nostro: Explicit Vita vel obitus sancti Landiberti episcopi, qui passus est XV Kl. Octb. Deinde alio titulo sequuntur, quæ subjicio. Mabillonius iisdem hunc titulum præfixit: Liber de miraculis & translatione.

g Vide, quæ de hac Oda virgine annotavimus in Commentario num. 183.

h Hæc est ea basilica S. Lamberti Leodici, in qua Grimoaldum, Pippini Heristalli filium anno 714, dum pro patris sui incolumitate oraret, occisum esse varii veteres scriptores, num. 118 Commentarii laudati, testantur.

i Adi Commentarium num. 182 & sequenti.

k Lectus in Vitis Sanctorum pro feretro vel lipsanotheca solet usurpari: quare videntur Leodienses, etsi sancti Martyris corpus penes se non esset, simile quid in loco, ubi sanguinem fuderat, in rei gestæ memoriam posuisse.

l Id est, opinor, qui in episcopali ejus curia officio judicis fuerat functus.

m Sigebertus in Vita ex fama addit, corpus ejus, scatens vermibus, ob intolerabilem fœtorem in Mosam projectum fuisse.

n In codice nostro de Dodonis sociorum pœna paulo latius agitur; & post istas voces, funditus manet vallatus, stilo barbaro ita legitur: Alii a dæmonibus vexati, ululantes & diversa genera vocum hejulantes, Sancti Domini nomen formidantes & clamantes, perversa opera & deformissima facientes, quem [Note: ] [quæ] humana natura contremiscit audire, quanta & qualia pessima & turpissima atque crudelissima sunt operata [Note: ] [operati] demones in corporibus eorum usque in finem vitæ ipsorum, & sic producti funestis [Note: ] [funesti] pro meritis solvuntur ab inferis. Quid etiam amplius de his miserrimis, & de infelice & amarissima eorum morte narrare queamus, quia si per singula, quæ gesta sunt, eorum detrimenta enotare voluerimus, dies ante quam sermo cessabit. Nam in modicum tempus post visione relata [Note: ] [visionem relatam] de multitudine ostium qui cum Dodone domestico ad necem S. Landiberti fuerunt, pauci ex eis infra annum remanserunt. Nam & ipsi pro nihilo reputati, manentes sine sensu & absque memoria, propter exemplum amarissimæ vitæ [Note: ] [amarissima vita] fuit eis concessa ad tempus. Martyr Christi sanctus in perpetuum coronatus, triumphat cum Christo, post palmam victoriæ in sinu Abrahæ receptus, exultas cum cunctis a [Note: ] [per] secula Sanctis.

o In Commentario num. 189 & sequentibus recitavimus historiam hujus translationis ex biographo & familiari S. Huberti, ubi dicitur, huic anno … ordinationis ejus duodecimo per crebras revelationes id ipsum imperatum fuisse. Vide dicta ibidem.

p In Vita S. Huberti apud Surium legitur hic Sanctus in quodam prædio suo Nuvella vel Nivella capturæ piscium operam dedisse: hunc locum, qui longe alius est a Nivella Brabantiæ oppido, illum ipsum esse arbitror, qui in tabula Episcopatus Leodiensis per Nicolaum Visscher ad sinistram Mosæ ripam non toto milliari Germanico a Trajectensi civitate versus Leodium situs, notatur Nay alias Nyvels.

q In laudata tabula notatur pagus Hermael in eadem Mosæ ripa, eademque fere distantia a Nyvels, qua hic locus Trajecto abest. In citata S. Huberti Vita dicitur hic hospitatus esse in villa Hannale vel Harmalia, qui locus forte idem est cum Hermael.

r De hac ecclesia biographus S. Huberti num. 191 Commentarii relatus sic ait: Fabrica ejusdem basilicæ, qua beati Viri conditæ sunt reliquiæ, qualiter ab eodem sancto viro Huberto ordinata sit, quia oculis videntium se offert, de ea aliquid dicere supersedi.

s Memoria aut ipsam sancti Martyris ecclesiam aut tumbam vel lipsanothecam significat. Quod ad translationis tempus attinet, in Commentario prævio § 13 probavimus, eam die 24 Decembris anni 721 vel 722 factam esse.

t Miracula aliquot ibidem antiquitus impetrata retulimus in Commentario § 14.

u In codice nostro sequitur auctoris epilogus, in quo suam in scribendo imperitiam excusat, sed stilo tam barbaro, tamque vitioso, ex amanuensium forte inscitia, ut epilogum illum omittendum judicaverim.

* al. Theodoino

* Mab. manet in eo

VITA SECUNDA
Auctore Stephano episcopo Leodiensi,
Ex vetusto codice nostro P. Ms. 16, collato cum editione Chapeavilli.

Lambertus seu Landebertus, episcopus Trajectensis & martyr, & ea occasione BB. Petrus, Andoletus &c., Leodii in Belgio (S.)

BHL Number: 4683

A. Stephano episcopo.

PROLOGUS.

[Herimanno archiepiscopo Coloniensi] Domino a patri Herimanno archipræsuli b Stephanus humilis Tungrorum episcopus c. Cum cotidie aliorum explorari concertetur actio, ac, si quid reprehensibile infuerit, maculare non differt probrosa intentio, detergenda penitus diffinitur merito culpata contagio, per quam & blasphemantium jam cesset cachinnalis derisio. Nam a quibusdam nobiscum agentibus festum sancti Lamberti, qui literaria videbantur sibimet scientia præditi, non minimum sumus despectuosis risuum injuriis lacessiti, quandoquidem priscorum haud quaquam cato eloquio edita legebatur apud nos præfati Patris Vita & Passio, atque nulla propria Officiorum cantabatur modulatio. Abhinc sane frequenti fratrum nostrorum precamine rogatus, sæpissimis vicibus extiti coactus, ea omnia suscipere innovanda proprii impensione sensus, notamque hujusmodi infamiæ a nobis propellendam omnibus. Illis vero super hoc multimode argumentantibus, & agendum quam plurimorum similitudine stipulantibus, animum revocans, restiti mente affixus, idque, quod monerent, an bonum foret, procera hæsitatione intra memet sum questus.

[2] [causam, modumque] Ecce tandem anguis sylogismicus per flexos globos late sinuatus, linguisque trisulcis squamea colla tumidus, lumina mei cordis infundendo mersus, hujusmodi dialecticæ nuntius michi astitit, fatus: Omne, inquit, bonum utile, & omne utile bonum: utile bonum nullum malum; nullum malum utile bonum: Nullum bonum omne malum; omne malum nullum bonum. Ergo Creatori in suis Sanctis laude celebratum, celebranti creaturæ in suis studiis utile bonum. Quodque meliorando optimum, nullum probatur existendo malum: econtra, quod absit, nam fors omnia versat, negligendo relictum, amborum esse nullum continet bonum. Tum equidem ei veracius credens, quæ vera a falsis jugi more solet esse secernens, aliquid monitæ utilitatis consequi ex eo malui gestiens, quam muti tenacitate silentii, laboris fructu carere negligens.

[3] Hoc itaque deliberativi generis consilium magis eligendo pertractans, [scriptionis suæ exponit,]

Invoco non Driades nymphas, nec clamito Naides,
Carmina quæ prodant, versus & comata dedant,
Nec peto Mercurium, lingua, sermone superbum,
Qui pennata ferat citius discutere * verba,
Sed verum Dominum cunctorum supplico Regem,
Omnia qui tribuit, numquam dispendia sentit,
Famine cuncta juvat, nil prorsus jussa retardant,
Arce poli residet, terram, pontumque gubernat,
Quæque d sic penetrat, ceu pugno cuncta recludat.
Is Pater & Proles, nec non & Spiritus almus,
Subsistens Trinus, sed substans creditur unus.
Personas numerat nam subsistentia ternas,
Esse tamen proprium numerat substantia nullum.
Det pedibus lucere meis, det lumina cordis,
Auxilium misero dignetur dedere verno *.

[4] Enimvero neque fastu superbiæ tumens, neque quemquam patrum contemptu habens, [& Vitam censuræ ipsius subjicit.] quinimmo prælibatæ utilitati parere libens, stilo præpollentioris ingenii eandem acceleravi comens. Exinde musicæ artis ratione autentica subnectuntur cum antiphonis responsoria nova, in quibus ordini Lectionum series respondet tonorum, quotenus sibi æquando extendi quitur numerus horum. Adhuc etiam animi visu extat delectabile in tanti Patroni immorari laude.

Cantica quapropter museo compta lepore e
Succinctim replicant, ac ejus gesta renarrant.

Quæ omnia, pater, tuo sensui corrigenda committo,

Notitia f veri, quo numquam fallere nosti,
Falsa sed ex veris prosternere cuncta moliris,
Quæ majora fide debent, quam sensus haberi.

Quocirca in soliditate tui pectoris jam requiescat meæ vacillatio mentis viritim defensa, siquidem meretur, pedo tuæ pastoralitatis; sin autem, secretim castigata * leni virga tuæ paternitatis.

ANNOTATA.

a In insigni codice nostro Ms., de quo vide Commentarium prævium num. 10 sequens titulus minio notatus præfixus est: Incipit proëmium in Vita vel Passione atque responsoriis beati Lantberti martyr.

b Herimannus hic (apud Chapeavillum Hermannus legitur) fuit archiepiscopus Coloniensis, de quo consule num. 9 Commentarii.

c Stephanus fuit episcopus Leodiensis; sed quia episcopalis cathedra Tungris primo collocata fuit, atque inde Trajectum, & Trajecto denique Leodium translata, Trajectenses ac Leodienses episcopi a primo sedis loco longo tempore etiam Tungrenses dicti fuerunt. Porro de Stephano consule Commentarium num. 9 & 10.

d Chapeavillus habet omnia; verum hujusmodi minutias, ne annotata accumulem imposterum præteribo.

e Apud Chapeavillum est: Musæ decompta lepore.

f Sic restitui ex laudata editione; nam in codice nostro perperam legitur Notitiam. Melius tamen codex noster in versu mox habet: Falsa sed ex veris; pro quibus ibidem est: Falsa sed exuris.

* discurrere

* al. vernæ

* al. castiga

CAPUT I.
Nobiles Sancti natales: præclara institutio: episcopatus Trajectensis, & ex eo depulsio.

[Nobiliter natus probe eruditur:] Igitur gloriosus martyr Landebertus, & æterno Regi sacerdos dilectissimus, insigni ex prosapia Trejectensi vico extitit oriundus. Hic denique puerulus apud parentes Christianissimos degens, & bonæ indolis esse incipiens, primevam statim suam ætatulam, unda sacri Baptismatis purificatam, Christo Domino consecravit, seque totum adhuc, prout novit & valuit, divinis voluntatibus mancipavit. Qua de re cælesti gratia præeunte, ejus affines unanimiter decrevere, ut, quem a pueritiæ annis vita illustrabat sanctitatis, auctoritas erudiret litteralis, juvaretque perducens ad fastigium summæ perfectionis. Hujus itaque consilii dispensatione reperta, immo eam Dei disponente clementia, Puer forma conspicuus, sensu docibilissimus, peritissimis viris traditur erudiendus. Ecclesiastica religione admodum insignitur, & cælestium mysteriorum igneo amore penitraliter inflammatur; tantoque celerius liberalium fluenta artium epotavit, quanto ardentius in amore Dei totum se olim transfudit. Nec celantur ei quæcumque obscura geruntur, quoniam nulla ad discendum mora est, ubi Spiritus sanctus doctor adest.

[6] [domum regressus, virtutibus micat.] Instructus tandem divinis dogmatibus, & ubertim vigoratus monasticis sanctionibus a, destinavit corde Puer bonæ indolis regredi ad domum genitoris. Quod sagaci animo concepit, ad effectum actionis usque perduxit. Tunc benignus pater, carissimum pignus excipiens amabiliter, intellexit, spirituali mente non mediocriter eum transcendere annos pueritiæ.

Gaudebant ambo, Lantbertus honore paterno,
Et pater insignis Lantberti ex actibus almis.

Equidem Puer strenuus, nitens totis viribus vir fieri perfectus, juxta Psalmographi vocem ibat cotidie de virtute in virtutem, præparans se ad illa peragenda, quæ incommutabilis Dei providentia per ipsum ante tempora sæcularia fieri prædestinavit opera. Quamvis juvenis esset ætate, morum tamen grandevus probitate, jactantiam vitabat, pompam sæculi viriliter conculcabat: quidquid habere poterat, pauperibus erogabat b, condens cælo thesauros, ubi possideret eos, cum solutus feliciter transitoriis, vivere felicius inciperet mansuris.

[7] Eodem tempore agius pontifex Teodardus, & clarissimus Christi martyr futurus, vir sacerdotali reverentia plenus, [S. Theodardo magistro] & coram divinis conspectibus sacerdos beatificandus, in memorato superius vico episcopalem administrabat dignitatem. Huic memorabilis adulescens Lantbertus nobilitate cluentissimus, forma corporis eligantissimus commendatur, in aula regia educandus; ut velut pretiosus lapis, multiplicibus poliretur argumentis, & competens fieret cælestibus ornamentis. Tum sane columba Christi sine felle amaritudinis, Lantbertus videlicet alumnus laudabilis, sollerter adhærens magisterio præfati antistitis, cœpit illum venerari sicut dominum, diligere quemadmodum patrem carissimum, & in cunctis actibus obsequi juxta edictum Apostoli, ceu decebat Servum Domini. Enimvero ex tanti patris consortio replebatur propensius gratia, ditabatur locupletius sapientia, augebatur cotidie meritorum affluentia. Quod isdem antistes tacito * contemplans, & subtili indagatione perscrutans, quantus qualisque foret, intellexit, ideoque totum se in ejus amorem transvexit; utpote in dilectum heredem & gratissimum successorem c.

[8] Adeptus siquidem magni sacerdotis amorem, & edoctus admodum tenere monita Scripturarum, [mirabiliter proficit; cui interfecto] implebat duplex caritatis præceptum, diligens tota mente Deum, amplectensque proximum integro amore, sicut semetipsum. Parvi pendebat præsentia, veluti devoverat in pueritia d, æstimans pro nichil omnia, præter quod erat æternæ salutis gratia. Cælestibus animo inhiabat, sese in holocaustum illi mactabat, qui ei singulare desiderium factus erat. Postquam vero ab impiis interfectus, palmam beatitudinis sanctus percepit Teodardus e, fidelis Trejectensium caterva, pio pastore viduata, cœpit vehementer perquirere alium similem sanctitate, quem in ejus loco posset subrogare. Diu quæsitis, scrutatisque diligenter omnibus, sanctior nemo inventus Lantberto. Hunc itaque ditatum honoribus sanctimoniæ, illustratum commerciis parsimoniæ, Spiritus sancti præeunte clementia, plebs Trejectensium pariter congregata episcopum fieri elegit, & in loco magistri succedere acclamavit.

[9] Regalis quoque celsitudo ac palatinorum procerum multitudo, [communi consensu in episcopatu Trajectensi,] ejus opinione cognita, illum in solio pontificali sine mora constituerunt sublimari. At Vir mansuetus, omni bonitate refertus, & in humilitatis gradibus a Christo fundatus, indignum se mysteriis sacerdotalibus, multis denegavit prosecutionibus. Grandis, inquit, fratres mei, honor est pontificalis; sed grave pondus istius est honoris. Indignum me fore pronuntio; suscipere, quod vultis, nequeo; vires michi non subpetunt; sanctitatis opera non præsto assunt; vitæ innocentis regulam me tenere nequaquam cognosco: ideo gubernaculum ecclesiasticæ rectitudinis accipere diffido. Contra istiusmodi excusationis molimina Trejectensium caterva hujus responsionis intulit verba:

Prosapia polles, meritorum lumine fulges,
Moribus ornaris, pietate coruscus haberis,
Omnibus excellis; ideo nos undique pasces.

[10] Hinc vulgari more frementes, strepituque populari super eum irruentes, [diu reluctatus, sufficitur.] dixerunt simul omnes: Lantbertus civis noster, operum plenitudine celeber, oportet, ut fiat episcopus noster: sic voluntas est Dei, sic principes statuunt regni. Illum omnis elegit clerus, universus acclamat populus. Sed Vir humillimus cum pleniter adhuc his non adquiesceret petitionibus, altius commoti, & divina inspiratione accensi, a maximo usque ad minimum cuncti dixerunt ad illum: Non nos, Lantberte, diutius protrahas, sed pro certo scias, quia, velis, nolis, noster episcopus eris, & Trejectensium pastor vocaberis. Ita omni clero exclamante, & sic utroque sexu vociferante, clamor ad cælum tollitur, & mens Lantberti tantis vocibus moderatur. Adquievit eorum petitionibus, suscipiens curam præsulatus, ne obœdientiam desereret, quæ ceterarum virtutum comes esse assolet. Ita Dei dextera exaltatus, & episcoporum benedictione consecratus, in Trejectensis ecclesiæ fascibus venerabilis Lantbertus pontifex est institutus.

[11] [Episcopalibus virtutibus fulgens,] Sortitus denique culmen religionis, perpetue studuit pietatis augere opera, qui pontificali auctus erat infula. Mactabat omni die holocaustum Domino, non ex alieno pecore, sed ex proprio corpore. Nec vacabat a Missarum sollempniis, celebrans memoriam salutiferæ passionis, offerensque Deo libamen, pro quibus redditurum se sciebat rationem. Erat plane lætissimus facie, serenissimus mente, alloquio dulcissimus, conversatione mansuetissimus, mortuus terrenis voluptatibus, vivens divitiis spiritualibus. In domo quippe illius veritas erat ei gloria, in operibus ejus æquitas splendebat & justitia. Instabat prædicationibus assiduis, arguens delinquentes sermonibus veritatis. Increpabat desides correptionibus temperantissimis, obsecrans recte gradientes exhortationibus paternis. Exuberabat elemosinis, coruscabat miraculis, quosque monebat doctrinis, informabat exemplis.

Nec stilo scribi, nec fas est promere verbis,
Quæ bona Vir strenuus, divino munere fretus,
Edocuit verbis, ostendit denique factis.

[12] [a Childerico rege honoratur;] Sed quia minime poterat lucerna, candelabro cælitus imposita, latitare sub modii umbra, cœpit inter suos præcipuus haberi, quem talibus inditiis Christus Dominus mundo disposuit manifestari. Interea longe lateque ejus sanctitatis diffusa opinione, pervenit ad notitiam regis Childerici, qui eo tempore inter Francigenas sceptrum obtinebat regni f, quod Lantbertus pastor ecclesiæ Trejectensis in famulatu summi Creatoris supereminens haberetur mortalibus cunctis. Unde factum est, ut cum summo honore veneraretur a rege, primumque gradum vendicaret ejus amicitiæ, extans princeps amabilis in regni palatio, & pontifex affabilis in regali consilio. Illius providentia optimatum dirigebantur gesta, ipsius prudentia reipublicæ tractabantur utilia. Magnificabilis rex & exercitus, qui tanti Sacerdotis parebant jussionibus!

Quamvis multa Deo servirent, crimine victo,
Attamen hortator scelerum per corda malorum
Effudit virus, gaudens in pejus abire
Omne genus hominum, cælos ne possit adire.

[13] [quo occiso, pellitur ex episcopatu suo,] Quapropter commovit odia, excitavit jurgia, turbavit Ecclesiæ pacem, posuit firmamentum regni formidinem. Rabie crudelitatis adeo corda hominum accendit, ut non viderent cælum, neque recordarentur Dei judiciorum. Hoc itaque veneno per membra diaboli graviter disperso, princeps regni interficitur, videlicet Childericus rex gloriosus. Mox etenim invidiæ pondus & odium adversus Dei famulum commovit Lantbertum. Hinc hostili rabie magis ac magis grassante & invidia diaboli nequiter exardescente, Lantbertus sacerdos Christi inclitus debiti honoris privatur dignitatibus, ac de pontificali cathedra vir cælebs ejicitur sine causa. Pro nefas! Regalis interiit sublimitas, pravorum prævaluit iniquitas, sacerdotalis confusa est sanctitas, justitiæ profanata est æquitas g.

[14] Heu! cogor scriptis depromere rem veritatis. Tunc suggestum Trejectensis ecclesiæ latro Faramundus h invasit inepte. [& intruditur Faramundus.] Præsulatus nempe curam ad seculi miserrimus rapuit pompam, non ad perennis vitæ palmam. Etenim usurpavit episcopium, invasit dominium, animarum extitit latro, ecclesiæ publicus prædo. Temeravit Sacramenta Dominici Corporis, commaculavit apicem canonicæ rectitudinis, violavit sanctuarium, profanavit sacerdotium, confudit religionem, immutavit ordinem, perdidit innocentiam, captivavit naturam. Æquitatem debellavit, justitiam exhorruit, benedictionem habere contempsit, maledictionem adquirere non timuit, nullum facinus execravit, nullum scelus intactum reliquit. Monstravit verbo & opere, qua mentis intentione ad regimen introductus fuisset ecclesiæ. Plura referre pudet, quid doli magister egisset.

ANNOTATA.

a De sanctionibus seu disciplinis monasticis nihil habet Godeschalcus; verum Sigebertus & Nicolaus in Vitis dandis ipsum sub disciplina S. Landoaldi vitam monasticæ similem duxisse affirmant.

b Neque de hac in pauperes liberali misericordia meminit Godeschalcus.

c S. Lambertum sub Theodardi disciplina plurimum profecisse, etiam tradit Godeschalcus in Vita, quam consule num. 3.

d Nescio, an hic stricti nominis votum, an propositum sancti Pueri indicare voluerit.

e Probabilius anno 669, die 10 Septembris. Adi Vitam primam & Annotata ad eam cap. 1.

f Childericus II ejus nominis, tum Austrasiæ regnum obtinebat.

g De Childerici cæde, quæque eam secuta sunt, regni perturbatione, Ebroïni Majoris-domus arrepta tyrannide, sanctique Lamberti expulsione consule Commentarium prævium § 5.

h De hoc etiam egimus in eodem mox laudato §.

* tacite

CAPUT II.
Secessus in monasterium, & vita ibi septennio acta: ejectio Faramundi, Sanctique in sedem suam restitutio.

[Sanctus inter gregis sui planctus] At Lantbertus Christi athleta, clementer ferens cuncta, præsulatus liquit sceptrum, commendans curam ovium ei, qui lavit baptismate, ac redemit Sanguine. Cumque discederet Vir mitissimus, conviciorum injuriis addictus, & numquam ad iracundiam labefactus, omnis eum populus lamentabatur, omnis clerus lugebat, & eum prosequendo gementes, dicebant: Cui nos committis, Pastor vigilantissime, cui nos deseris, Sacerdos sanctissime? Quam ob rem relinquis gregem devotum, & quare supplicem clerum? Quis nos ab insidiis tuebitur hostis? Quis orabit Deum pro nobis? Quis pestilentias depellet? Invadent nos lupi rapaces, dilaniabunt nos ferocissimi hostes. Nemo erit, qui abigat, nemo erit, qui renuat. Tu stabilitas fortium, reparatio debilium, defensor in adversis, decus in prosperis, pauperum consolator, orfanorum adjutor, viduarum receptor. Te cuncti sequemur, tecum omnes moriemur. Si superbi te despiciunt, & filii Belial persequuntur, nos oves tuæ diligimus & veneramur.

[16]

[discedens, Stabuletum contendit,] It cælo clamor fratrum, lacrimæque gementum
Tunc Pater evictus, lacrimis ita fatur obortis:
Pro re pauca loquar:
Non pastor deerit vobis, non cura salutis.
Unum est, quod mando repetens, iterumque monebo.

O filii karissimi, & oves Pastoris summi, servite Domino in timore, & exultate ei cum tremore. Declinate a malo, & facite bonum; aderit vobis fortissimus adjutor, qui est verus promissor, neque sinet perire, quos redemit sua passione Jesus Christus Dominus, qui est in secula benedictus. Post hæc sacras manus attollens, & oculos ad cælum dirigens, benedixit clero & populo, consignans eos Christi signaculo. Quibus etiam dulciter omnibus exosculatis, ipse Domnus cum paucis comitibus a quoddam monasterium petiit, quod Stabulaus b olim vocabulum accepit. Ibi præsertim Vir memorabilis, sequestratus a custodia Dominici gregis, cum senatoribus cœli infra curiam terreni conversatus est paradisi.

[17] [ubi inter monachos vivens,] Sub regulari disciplina illic monachorum vivebat caterva, quorum conversationem esse inter cœlestia, plurimarum virtutum prodebant testimonia. Inter quos venit novissimus ordine, sed primus extitit sanctitate, postremus numero, præcipuus devotionis studio. Hunc patres monasterii ut carissimum patrem recolebant; illi fratres universi assurgebant, ceu domino & patri. Quem Deus gratia perfuderat, omnibus bonis amabilis erat. Interea in præfato commorans cœnobio, famulabatur totis nisibus Deo, sitiens illi placere, cui se templum spoponderat esse. Incumbebat creberrimis orationibus, tanto siquidem liberius, quanto a pastorali cura quantisper fuerat alienatus. Quantam humilitatem erga prælatos exhibuit, quantam benignitatem apud omnes tenuit! Nullus verbo explicare, nullus calamo potest comprehendere. Frugalitatem namque in eo laudari non est necesse, quam sic mirabiliter exercuit, ut ipsa macies corporis illum Domino comprobaret cunctis in odorem acceptum fore suavitatis.

[18] [jussus ab abbate, hiemali tempore] Verum quid ad cumulum suæ perfectionis pietas voluit ostendere Omnipotentis, licet breviter commemorandum, præsenti tamen sermone non est transeundum. Cujusdam ergo noctis silentio, dum simul cum fratribus quiesceret in dormitorio, clam de lectulo voluit surgere, ut prolixis orationibus posset insistere attentius. Cumque suis alterum ex coturnis acciperet, alterum eorum a manu lapsum est, feriensque soli pavimentum, quieti fratrum incussit sonitum. At pater cœnobii expergefactus, & hujus archani ignarus, dixit: Cujus reprehensibili audacia hæc modo contigit negligentia, nostrum morem expleat, crucem protinus adeat, & quod deliquit negligenter, diluat obœdienter. Tunc Lantbertus sacerdos patientissimus, spe firmissimus, & animo lætissimus, jussionem prælati libentissime complevit, & ad crucem, sicut ovis ad victimam, properavit. Nil detulit secum ad immane frigus repellendum, nisi tantummodo unum, quo indutus erat, cilicium.

[19] Et quidem nox illa vehementissimi algoris gelu fuit asperrima, [fere nudus sub dio pernoctat;] ac nivali glacie frigidissima. Ardebat plane interius flamma Paracliti Spiritus; iccirco exterius frigoris contempsit cruciatus. Stante vero illic sanctæ Trinitatis Hostia, & infatigabiliter sui Salvatoris exorante suffragia, cælum, ut veraciter credimus, ejus mundissimis patuit precibus, & ad supernos usque pervenit auditus. Ergo cum illud Davidicum mente caneret, & ore proferret: “Quando veniam, & apparebo ante faciem tuam, Domine”, actum est cælitus, ut gallorum cantus audiretur solito citius. Surrexerunt itaque fratres devoti, ut vigilias celebrarent more sollempni. Denique Officio competenter peracto, exierunt omnes de sanctuario, gestientes domi ignem accendere, quo exuerentur validissimo frigore; quem nimia aviditate ambientes, &, ut opportunum erat, undique circumdantes, abbas, dum astantes inspexit, Lantbertum deesse cognovit. Percunctatus alios, ubinam esset venerabilis Sacerdos, responsum est a fratribus illi, quod ipse foret, qui crucem adire judicatus fuisset.

[20] Ad hæc abbas benignus in stuporem conversus, suspirans, [abbas, errore suo agnito,] imoque trahens a pectore vocem, inquit:

Heu! nimis infelix, quæ te dementia cœpit?

Innocentem damnare nefas, Sacerdotem glacialibus pruinis destinare facinus est execrabile.

Sic mœrens dixit; post hæc astantibus infit: Ite fratres, ite, rogo, celeriter, poscite Patrem nostrum humiliter, ut ad nos veniat festinanter. At illi cursim properantes, & quod jussum erat, perferentes, repererunt mansuetissimum Sacerdotem in frigore & nuditate mirabiliter Domino psallentem: Cor contritum & humiliatum, Deus, non spernas, sed benigne sacrificium nostræ servitutis accipias, ut ædificentur muri Hierusalem ad tui nominis gloriam & honorem, quod est benedictum in secula. Præterea cum constantissimus Confessor Domini, & acceptabile sacrarium Spiritus sancti, ad sequentia Psalterii intentionem cordis dirigeret sui, astiterunt missi fratres, pro reliquis veniam implorantes, & hoc ex præcepto abbatis nuntiantes.

[21] Abbas, dulcissime Pater, obsecrat, quo ad fratres quantotius abeas. [eum revocat, veniam petit,] Quorum verba non renuit, sed cum eis ad domum properavit, ubi monachorum turba inedicibili caumate c erat coacta. Ipso domus intrante limina, & inenarrabiliter reflagrante ejus facie beatissima, abbas cum omni Christicolarum turma ad S. Lantberti prostratus est vestigia. Quem actutum talibus allocuti sunt sermonibus: Ignosce nobis, Pater venerabilis, ignosce fratribus tuis, & ne reputes, suppliciter flagitamus, quod contra te sic insipienter egimus. Miserere precantibus, dans indulgentiam petentibus.

Ad quæ hoc responsum paucis ita reddidit Heros:

Ne, deprecor, karissimi, ne, deprecor, dicatis Domini, surgite, obtestor, velocius, meis immo indulgete excessibus: nil adversum me deliquistis, quod valeam donare vobis. Quibus elevatis, & oppido anxiatis, lætus & hilaris Pater dixit amabilis: Quæso, patres, ne turbemini diutius; haud me terruit frigoris impetus. Affuit mihi Protector vitæ meæ, custodiens me in necessitatis tribulatione, & exaudiens sua larga miseratione. Propter quod illi gratias rependite, & ejus nomen benedicite.

[22] [& ipsum balneo & veste reficit.] Hinc pias manus cælo intulit fratrumque benedicens collegio, dixit:

O Deus omnipotens, cælestia lumine complens,
Qui cælum, terras, pontum dicione gubernas,
Ut sint cuncta tuis in tempore subdita votis,
Hos, exposco, tuos benedic per secula servos.
Protege ab insidiis, serva virtutibus almis,
Donec te videant, & cæli regna prehendant,
Te tribuente, Deus, qui nunc & semper in ævum
In triplici virtute tui benedictus haberis.

Igitur omnibus respondentibus, Amen, sic faciat Deus; cognoverunt senes cum junioribus, quod inmodicis præmiorum muneribus sanctum sublimasset Lantbertum Dominus. Deinde officia caritatis illi cupientes impertire, & post certamen intolerabile amantissimum Patrem volentes reficere, balneum illi parare studuerunt, & vestibus nitidis eum circumdederunt. Sic fortissimus Christicola & patientissimus Dei Athleta post obœdientiam honoratur, post tropheum sublimatur, non, ut promeruit tolerantiæ sinceritas, sed, ut potuit mortalium possibilitas. Inter hujuscemodi miraculorum insignia degebat Lantbertus Christi victima, exstans cotidie sacerdos & hostia in odorem suavitatis accepta; crucifixus huic mundo, vivens Redemptori suo; dejectus a pestiferis hominibus, allectus a supernis civibus, pulsus ab episcopio, ascitus in æternitatis collegio; fugatus a cura ovium, invitatus ad cæli palatium.

[23] [Ejecto Faramundo, Sanctus a Pippino] Interea infelix pervasor ecclesiæ Trejectensis, Faramundus videlicet filius iniquitatis, falso nuncupatus pastor ovium, appellandus merito angelus tenebrarum, suis exigentibus culpis, plurimorum criminatus conviciis d, expulsus est a pontificali cathedra, & ab eadem ejectus provincia. Septem quippe annis præfuit ibi solum nomine, nulla tamen die actionis profuit opere. Digne a fidelibus in terra est persecutus, qui manifeste Deo erat contrarius. Dilaniatus autem graviter populus, & clementer Dei miseratione liberatus, cœperunt totis viribus quærere, & multiplicibus argumentis statuere, qualiter pontificem egregium ac patrem modestum mererentur recipere Lantbertum. Illo tempore Pipinus monarchiam regni, & principatum gerebat populi e, vir armis strenuus, & divinæ religionis cultor præcipuus. Hic B. Lantberti percunctata mansuetudine, & admodum cognita sanctitate, misit legatos ad monasterium superius prælibatum f, qui sanctum deposcerent Lantbertum, quatinus dignaretur venire ad regem, suique præsulatus recipere dignitatem.

[24] [suæ sedi restituitur] Venientes illi, qui a rege fuerant missi, Lantbertum sacerdotem hujuscemodi sunt allocuti: Te, Pater, rex obsecrat, omnisque populus flagitat, ut a monasterio exeas, gregem, quem dudum non sponte deliquisti *, recipias, & opus Domini, ut incepisti, perficias.

Tum Senior g pro re lacrimis ita fatur obortis: Fateor, rexi, non ut decuit; vixi, non ut debui: pascere ulterius non sum idoneus, præesse amplius non concupisco, qui prodesse nulli valeo.

Subjunxere viri, dicentes hæc Seniori: Te, virorum nobilissime, te, sacerdotum sanctissime, per caritatem Dei deprecamur, per amorem proximi obtestamur, ut nobiscum venias, regimenque tuarum ovium dignanter recipias.

Altius, ecce, gemens responsum hoc reddidit Heros:

Refutare, fratres, quod dicitis, non audeo; regis edictum contempnere non debeo; proximorum necessitatibus subvenire cupio. Vobiscum ire non differam; quod jubetis, incipiam: potens est Deus perficere, & ad finem certum usque perducere.

[25] [cum summo omnium gaudio.] Hinc ergo beatissimus confessor Lantbertus, felix commercium aggressus, multimoda examinatione probatus, ad propriam sedem est reversus. Sic Exul sacratissimus, ac inenarrabili patientia plenissimus, gregem suum recepit, magnifice protexit, & indefesse custodivit. Quanta, illo regrediente, exultatio in universo efferbuerit populo, quis peritissimorum potest comprehendere scripto? Exultabant cælorum cives, individuæ Trinitati referentes immensas præconiorum laudes. Gaudebat omnis terra, jubilans Domino in lætitia. Plaudebant universi in excelsis, & dicebant non tantum voce excelsa, quantum mente devota: Agamus gratiarum actiones Domino; visitavit enim nos, oriens ex alto; quoniam retribuit nobis Dominus Pastorem nostrum, Patrem & Custodem nostri vigilantissimum.

Sic rex & populi, pariter dites & egeni,
Psallebant alacres, resonabant undique laudes.

Ita Miles emeritus, Vir permaxima tribulatione purgatus, digne ovium suarum vocibus attollitur, & in cathedra Trejectensium decenter relocatur h.

ANNOTATA.

a Duos tantum ejus seu discipulos seu famulos ipsum ad monasterium Stabulense comitatos fuisse, testatur Godeschalcus supra in Vita num. 6. Præterea quæ Stephanus hic de Trajectensium in sancti Præsulis sui discessu, & hujus ad illos sermone refert, etsi a vero non abhorreant, ab ipso tamen Stephano aut excogitata aut amplificata, & pro suo ingenio exposita videntur.

b Vide dicta ad caput 1 Vitæ 1, ad lit. 0.

c Vox Græca καῦμα Latine æstus est; ideoque Stephanus, qui propter intensum frigus monachosad hypocaustum congregatos indicare voluit, ea male usus fuisse dicendus est; nisi locum illum vehementi igne æstuasse voluerit dicere. Chapeavillus habet medicabili caumate, atque ita sensus est integer.

d Id est, accusationibus.

e Pippinus cognomento Heristallus, qui hic designatur, numquam rex aut monarcha Francorum fuit, sed Major-domus, primum Austrasiæ, deinde totius monarchiæ; sic tamen, ut præter titulum nihil ipsi regiæ potestatis deesset; unde & rex a nonnullis appellatus est. Hic autem per prolepsin monarchiam regni tenuisse seu ut Major-domus administrasse dicitur; cum Austrasiæ tantummodo Majoratu palatii fungeretur, quando S. Lambertum in suam sedem restituit. Adi Commentarium § 6.

f Stabuletum scilicet, ubi inter monachos monasticam vitam degebat.

g Senior apud medii ævi scriptores honoris titulus est, & dominum significat. Hic de S. Lamberto dicitur.

h Hæc circa annum 681 vel 682 contigisse ostendimus in Commentario § 6,

* i. e. dereliquisti

CAPUT III.
Sancti episcopales virtutes: diœcesis ab eo lustrata: Taxandri ad Christum adducti: martyrium: corporis translatio & & sepultura prodigiis clara.

[Episcopalibus virtutibus fulget,] Sublimatus namque iterum ad episcopale solium, tantis cœpit sanctitatibus choruscare, quantis Dei Pontificem constat decuisse. In corde illius sinceritas & legis plenitudo; in ore ipsius veritas, & lenitatis pulchritudo; in consilio ejus vigor & sapientia; in actibus suis æquitas & habundantia; in conversatione ipsius innocentia & castitas; in habitu ejus gloria & honestas. Erat nimirum fide constantissimus, spe firmissimus, caritate integerrimus, insignitus prudentia, præditus temperantia, fortitudine roboratus, justitia locupletatus, bonorum operum exhibitione singularis, doctrina & virtutibus admirabilis. Exornaverat illum pietas æterni Patris, sicut vitæ meritis, ita & prodigiorum miraculis a. Personas potentium non respiciebat, sed potius ad morum elegantiam intendebat. Quem religiosius vivere sciebat, illum eminentius honorabat. Omnibus omnia factus erat, ut omnes lucrifaceret.

[27] [diœcesim lustrat, Taxandris prædicat,] Intra domus septa numquam ejus ornabantur sedilia b, sed volvebat in memoria humili, quæ possessurus erat in vita perenni. Vestimentorum tegumenta non adeo induebat preciosa: primus ei amictus saccus erat cilicinus. Studebat corpus humiliare in terris, quatinus anima exaltari mereretur in cælis. Lustrabat villas ac oppida, sibi a Christo commissa, sciens repperire homines, quos faceret æternæ hæreditatis consortes. His equidem sollicitudinibus serviens, & hanc justitiæ esuriem indeficienter habens, ingressus est Texandriam c, paganorum erroribus deditam, & idolorum spurcitiis profanatam. Ergo cum inibi facundissimo sermone fidem Catholicam cœpisset disserere, pagenses * ejusdem provintiæ in unum convenere, volentes Prædicatorem veritatis unanimiter discerpere, & post contumeliarum ludibria ad ignominiosæ mortis destinare tormenta. Quos ira & sævitia frendentes, & diabolico spiritu bachantes, confessor Domini Lantbertus intrepidus & fortis istiusmodi allocutus est verbis.

[28] [& expositis illis] O viri fratres, quoniam estis sensus & rationis capaces, audite, quæso, pacienter, & ea, quæ dixero vobis, animis rationabiliter infigite vestris d. Omnipotens Deus, Pater ingenitus, cujus ego sum servus, quique solus habet immortalitatem, & lucem habitat inacessibilem, ipse unum de se genuit sine tempore Verbum, per quod fecit omnia ex nichilo, quæ sunt in hoc mundo. Quam sine initio nativitatem, & absque fine generationem admirari spirituali intellectu possumus, sed intueri visu corporali nequaquam valemus. Nec Pater anterior, nec Natus posterior est. Nam ex his duabus personis, sed una individua & incomprehensibili essentia, procedit Spiritus sanctus, Patri & Filio similis majestate, & consubstantialis indiscreta Deitate. Hæc in personis Trinitas & in essentia una & coæqualis Divinitas, postquam ex nichilo creavit universum orbem, compegit ex limo terræ primum hominem; cui dormienti costam abstulit, & de ea mulierem formavit, ut ex eorum immaculata sobole apostatarum sarcirentur angelorum ruinæ.

[29] Quos in paradiso deliciarum posuit, & ex omni ligno comedere jussit, [Christianis mysteriis, ab idolis] tantumque a ligno scientiæ boni & mali abstinere mandavit, ut per obœdientiam sine carnis morte ad cælestem angelorum patriam quandoque potuissent transire, si se astringerent caritatis vinculo per obœdientiam Creatori suo. Sed pro dolor! invidia serpentis, homo cupiditatum illectus est illecebris, sicque per hoc morti obnoxius, a paradiso est ejectus.

Nec solus meritam præsumptor senserat iram; sed secum omnem generis sui traxit propaginem, & in mortiferi facinoris invexit acerbitatem. Hinc mundi princeps homines sibi subdidit omnes, donec is, qui egit e, carnem de Virgine sumpsit, qua hominem redimeret a reatu prævaricationis, quem pro infirmitate carnis malitia callidi seduxerat hostis. Quem vero ex Patre natum dixi sine tempore, ex intemerata Genitrice, Maria videlicet semper Virgine, natus est in tempore, & ad electri similitudinem unus in utraque & ex utraque natura, & Deus permansit cum Patre, & ad redemptionem nostram homo mortalis factus est ex Virgine Matre. Qui verus Deus & homo prodiens ex Virginis utero, mortalium more est circumcisus, & ab Johanne in Jordane baptizatus. Deinde discipulos elegit; plurima virtutum signa peregit, & quod veraciter erat, mundo palam declaravit.

[30] Ad ultimum suæ voluntatis potestate animam suam posuit in cruce, [ad Christum transfert.] ut nos redimeret suo sanguine, quos diabolus a prima mundi origine astrictos tenebat captivitati suæ. Celebrato tandem passionis mysterio, destructoque mortis imperio, vivens die surrexit tertio, reddens nobis privilegium naturæ, quod in primo perdidimus parente. Sicque quadraginta diebus suis discipulis manifestatus, eisdem ad ultimum recumbentibus apparuit, & in universum orbem ire mandavit, ut remissionem peccatorum prædicarent, & quod didicerant, cunctis gentibus annuntiarent. Ac demum, illis cernentibus, cælos rediit, & victor mortis ad dexteram assedit Patris. Qui Spiritus sancti carismate referti in cunctis finibus orbis sunt dispersi, & hanc fidem annuntiarunt omnibus, quam nos indubitanter credimus, & vobis in ejus nomine & pro ejus amore constanter prædicamus. Hæc & his similia beatissimo Lantberto prosequente, & mirabiliter euangelizante, conversi sunt ad fidem Catholicam, quotquot erant præordinati ad vitam æternam. Tunc egregius Doctor & facundissimus Prædicator idola dejecit, populum baptismate sanxit, ecclesias construxit, sacerdotes ordinavit, totamque regionem illam Christo Domino consecravit, & in servitutem Dei in perpetuum delegavit.

[31] Interea talibus instaret curis dum Pastor herilis, dimicans bella victoriosissimi Regis, [Gallus & Rioldus in episcopatum bacchantes] ut prœliator invictus & fortis, triumphalem palmam martyrii merito compos in hoc modo contulit illi f. Duo siquidem fratres nequissimi, Gallus videlicet ac Rioldus vocati, adversus beati famulos insurrexerunt Lantberti, affligentes illos dira calamitate & multiplici. Quos cum Antistes patientissimus humillimis, ut resipiscerent, exoraret precibus, & sæpissimis argueret increpationibus, tanto pertinatius gregem ecclesiæ dilaniabant, quanto patientius, ut oves Domini, eorum sævitiam perferebant. Quocirca Pontificis clientes & cognati, qui erant prosapia nobilissimi, & rebus ditissimi, zelo doloris accenduntur, afflictione subjectorum instigantur, & ut maleficos persequi debeant, eo ignorante, communi consilio deliberant. Nam supradictorum fratrum protervia crescente, & in malitia perdurante, viros genere famosissimos, armis conspicuos, ab inchoato opere nequaquam * piguit animum revocare.

[32] [occiduntur: hinc Dodo cum viris armatis.] Quid plura? Illos bello obpetierunt, utrosque mortis piaculo indiderunt. Quibus ita interemptis, & in inferni baratrum demersis, Dodo infelix, eorum, qui multati fuerant, proximus affinis, hereditatem infandi suscepit criminis. Persecutionis quippe successionem ad satiandam sui furoris immanitatem, non tamen ad suæ utilitatis recepit incolumitatem. Hic namque superbia tumidus, consiliis habitis & armis rigidus g lœtum beati antistitis Lantberti ob consanguineorum necem corde cœpit meditari, & ipsi opere insidiari. Unde sibi socios copulans audacter iniquos & ad prœliandum fortissimos, Leodium adierat, quo Cœlebs h his diebus forte manebat. Eadem nocte Pontifex dignissimus, corona martyrii sublimandus, relictis in domo soporatis sodalibus, ad orationem perrexit solitarius, quam diutissime producens, & infatigabiliter persolvens, ad lucis crepusculum usque protelavit, totamque spem suam Domino commisit.

Igneus astrigeras jam sol migrabat ad arces,
Crinibus & roseis tenebras aurora fugabat,

Cum Pater memorabilis domum repetiit, discipulos a sumno excitavit, & ut matutinales hymnos secum canerent, eisdem imperavit.

[33] [Leodium properat, qui domum Sancti,] Quibus strenue, & velut decebat, religiose completis, ipse Domnus jejuniis & orationibus nimium erat fatigatus: qua de re famulis suggerentibus, ad lectum regredi est compulsus, quatinus lassitudinem vexati corporis quantisper quiete alleviaret soporis. Sed frustra ibi quærebat levamen, ubi nullam volebat habere mollitiem. Corpus etenim suum, quod per diem sine remissione macerabat, per noctem sine intermissione affligebat. Mundatus nempe dudum sacro baptismate, sublimatus demum sacerdotali consecratione, paraclyti Spiritus purgabatur illustratione, candidandus ad ultimum proprio cruore. Nondum vero obdormierat, sed felicius quiescere expectabat, cum unus i e famulis domo foras exiit, & hostilem cuneum eminus venire conspexit. At ipse concitus intro rediit, &, quid viderit, suis comitibus nuntiare nec distulit. Tunc omnes illi in stuporem formidinis subito versi, Domnum pontificem non fuerunt excitare ausi. Præstolati sunt diu silentes, donec appropinquarent adversarii venientes.

[34] [supra quam crux apparet, effringunt:] Sed neque transiliendum puto, quod quibusdam exercitum sequentibus a tergo omnipotentis Dei ostendit celsitudo.

Edicam scriptis, clamabo vocibus altis,
Totus ab integro sæclorum noscat ut ordo.

Viderunt plane signum mirabile instar Crucis Dominicæ supra domum Pontificis rutilare, quod præ splendore claritatis nec visu erat facile, nec dictu affabile * ulli. Hoc utique Christus Dominus ideo voluit ostentare mortalibus, ut per id liquido daretur intelligi, illum veraciter redemptum Sanguine Christi, atque crucifixum desideriis mundi. Cum autem Dodo ferocissimus, armis nequitiæ accinctus, junctis sibi nefandis complicibus, ad villam pervenisset superius nominatam, cœpit minister maliciæ arma concrepare, socios provocare, & sanctum Dei Sacerdotem hac illacque bachando perquirere. Hinc satellites, vesani lictoris jussis obsecundantes, effractis foribus, disruptisque sepibus, sicut inter oves lupi, cortem atrociter sunt ingressi.

[35] Continuo Lantbertus, Dei agonitheta fortissimus, armorum congressione expergefactus k, [Sanctus, abjecto gladio, suos ad patiendum] a lecto surrexit, ensem manu corripuit, & contra hostes dimicare deliberavit. Nec mora extitit, sententiam prioris animi mutavit, gladium in terram projiciens, & hæc corde dicens: Eripe me de inimicis meis, Deus meus, & ab insurgentibus in me libera me: quoniam neque iniquitas mea, neque peccatum est, propter quod insurrexerunt adversum me fortes & iniqui. Ecce sinagogæ potentium quærunt animam meam, quam deprecor ut suscipias in pace, qui es miserator & misericors, Domine. Hæc itaque cum lacrimis B. Lantberto implorante, impii apparitores procaciter fremebant, lanceasque parietibus infigebant, & domum penitrare temptabant. Ast duo nepotes ipsius, Petrus videlicet atque Audolecus, fortiter eis resistebant, qui domum intrare volebant. Quibus ita frementibus, & viriliter agentibus, Vir inquit serenissimus: Si me, filii, hactenus veraciter dilexistis, nunc consilii mei obœdite præceptis. Vestra Jesu peccata confitemini, & orate pro invicem, ut salvemini. Sic Pastor sanctus dixit; contra sic Audolecus respondit. Ignem, Pater karissime, ignem minantur mittere, quo domus hæc incendatur, & nos pariter exuramur.

[36] Ad hæc Vir venerabilis dixit: Nolite timere, filii, [hortatur: his occisis,] flammas incendii: certe potens est dextera Dei eripere nos a periculo imminenti. Illos, ut timeo, sempiterna induet confusio: super nos, ut credo, Dei efflorebit sanctificatio. Attamen vos, qui rei fuistis in crimine l, sententiam ultionis modo recipite, ne vos infernalis cruciet gehenna, sed expiatos perennis excipiat vita. Ita omnes informans, & sacerdotali potestate corroborans, a penitralibus jussit nepotes egredi, quo mererentur fieri holochaustum Regis æterni. Cum intrepidi hostio erupissent cubiculi, extemplo cædentibus adversariis, martyrio digni divinis conspectibus sunt immolati m. Inde Pater egregius, & Pontifex constantissimus, pavimento soli in modum crucis posternitur, & misericordem Deum humillimis precibus deprecatur: verum quid ejus felix anima tunc Deo fuerit locuta, quæ mortalis valet prodere lingua? Sed sine dubio talia petiit, qualia statim impetrare promeruit. Ingressi autem intrinsecus adversarii furentes, interfecerunt omnes in ore gladii, quoscumque repererunt ibi.

[37] Denique unus ex crudelissimo agmine, inflammatus immanissimi furoris rabie, [ipse quoque interficitur. Corpus Trajectum delatum] tectum desuper subiit, & beatum Pontificem terræ prostratum inspexit; moxque diabolico spiritu exagitatus,

Percussit telo victurum in secula Christo.

Sic pretiosus Domini sacerdos Lantbertus, testis gloriosus, felici martyrio est consecratus, taliterque regnum cælorum, quod diu desideravit, vivens & coronatus feliciter intravit. Jacuit quippe beati Viri corpus exanime, perfusum sanguinis sui imbre; sed anima ab angelis in cælum est evecta, & inter consortia supernorum civium collocata, ubi fruitur gaudens & exultans societate Apostolorum, glorificatione prophetarum, consessione * martyrum, cohereditate confessorum, integritate virginum, obtinetque palmam perennis gloriæ, & stolam jocunditatis æternæ. Corpus tandem sacrosanctum pauci, qui evasere internecionis periculum, navi velociter imposuerunt, & ad Trejectum usque delatum, in ecclesia Apostolorum Principis honorifice sepelierunt n.

Exanimes artus nec liquit cælica virtus,
Monstravit populis, quantæ fuerit bonitatis
Hic, feritate furens quem Dodo peremerat amens.

[38] [& sepultum; divinitus illustratur. Tempus martyrii.] Nam dum conderetur tumulo, immensus odor affuit e cælo, vincens omnia aromata suavitatis fragrantia. Nec defuit angelorum sublimitas ejus sarcophago, primorum dierum illum custodiens tempore, ostendensque sui carminis prosodia, quæ munerum præmia in cælesti aula ejus possideret anima.

Ut subtilis erat dicti vox Præsulis alma!
Illuc vicini multo admiramine ducti,
Sepius accedunt, & quid sit, noscere quærunt,
Qui sint, quidque canant, vel quæ sint munera vocis.
Sed tunc interius proprios extendere visus
Dum cupiunt, ea vox tenui subducitur aura,
Ut solet audiri, cum vas contingitur æris,
Et sonus assurgens paulatim ducitur astris.
At docte dum se retrahunt, ut longius essent,
Dulcibus auditu resonabat vocibus aër o.

Convenit etiam omnis pene provintia, de absentia ejus lugentes ineffabili mestitia & ad cælos alta usque emittentes suspiria. Complevit autem sacratissimus pontifex Lantbertus & martyr Christi gloriosissimus cursum sui agonis XV Kl. Octobr., regnante Deo vivo & vero in Trinitatis plenitudine, & Unitatis majestate, cui extat laus & Sanctorum jubilatio, nec non & perpes gratiarum actio, nunc & semper per immortalia sæculorum sæcula. Amen.

ANNOTATA.

a Quæ miracula S. Lambertus episcopus patraverit, nullus veterum, quem quidem vidi, tradidit.

b Vide dicta ad caput 2 Vitæ primæ, lit. e

c Consule Annotata ad cap. 2 Vitæ primæ, litt. f & g.

d Subdit hic prolixum sancti Episcopi sermonem, quo Stephanus ipsum pro suo sensu doctrinam Christianam explicantem inducit.

e Id est, qui fecit seu creavit homines.

f Vitiosa hæc periodus est, quæ tamen scriptoris mentem satis exponit. Apud Chapeavillum legitur: Palmam martyrii Christus Dominus hoc modo contulit.

g Ita restitui ex Chapeavillo, cum in codice nostro mendose legeretur: consiliis habitus & armis frigidus.

h Ita etiam habet Chapeavillus. Idem Stephanus supra num. 13 eadem voce, de S. Lamberto agens, denuo utitur, sic inquiens: Cathedra Vir cælebs ejicitur. Forte insignem Sancti castitatem voluit denotare, vel alludere ad vocis etymon, de quo Festus apud Robertum Stephanum in Thesauro ait: Cælibem dictum existimant, quod dignam cælo vitam agat.

i Baldoveus is erat, teste Godeschalco supra.

k Hic discrepat Stephanus a Godeschalco, qui num. 18 Vitæ S. Lambertum, non armorum strepitu, sed a Baldoveo famulo suo excitatum dicit; sed Godeschalci potior est auctoritas.

l Quid per crimen hic significet, vide supra num. 32, & consule Commentarium num. 170.

m De BB. Petri & Audoleci seu Andoleti martyrio & cultu adi Commentarium § XI, num. 167 & sequentibus, & § 18, num. 265 & 273.

n De sacro ejus corpore ex villa Legia Trajectum ad Mosam avecto, ceterisque eodem spectantibus vide Vitam primam cap. 3 & Annotata ibidem.

o Hisce indicat, ad S. Lamberti tumulum, ejusdem vocem inter cæleste melos auditam fuisse: qua de re adi caput 3 Vitæ primæ. Ceterum versus illos, ut sæpe alios, hausit ex poëta anonymo, ex quo eos num. 180 Commentarii dedimus.

* i. e. ethnici

* abundat nequaquam

* effabile

* al. confessione

VITA TERTIA
Auctore Sigeberto Gemblacensi,
Ex Ms. Rubeæ-vallis & Hagiologio Brabantinorum.

Lambertus seu Landebertus, episcopus Trajectensis & martyr, & ea occasione BB. Petrus, Andoletus &c., Leodii in Belgio (S.)

BHL Number: 4687

A. Sigeberto Gemblacensi.

CAPUT I.
Illustres Sancti parentes: institutio apud SS. Landoaldum & Theodardum: corporis & animi dotes: corpus S. Theodardi translatum Leodium.

[Nobilissimis parentibus natus,] Gloriosus vir Lantbertus, æterno regi martyr acceptus, & vero Sacerdoti sacerdos dilectus, insigni ex prosapia Trajectensis oppidi vico extitit oriundus, & bonis ac religiosis parentibus natus, etiam per bonos & religiosos viros in Christo est renatus. Fuit siquidem Remacli, postea episcopi Trajectensis, spiritualis in Baptismate filius a. Hujus Pueri, majorumque ejus in Ecclesia Dei multa refulsit gratia, multa in regno Francorum præminuit gloria: nam inconcussa Christianitatis fides eis inter orthodoxos augebat reverentiam, & carnis nobilitas per opulentiam rerum pariebat dignitatem seculi, & inter proceres regni multam potestatem. Hanc generis claritatem, ad se de longinquo derivatam, pater & mater ipsius illustrabant de proximo. Matrem ejus, inter Francorum nobiles prænobilem, accepit a patribus posteritas vocatam fuisse Herisplindem. Pater vero, Aper nominatus, cum esset de primo ordine senatorum, qui vocantur viri illustres, & qui in curia regis anteponuntur secundo & terno ordini senatorum, qui vocantur viri respectabiles & viri clarissimi, inter ipsos primos excellebat.

[2] Regnum autem Francorum tunc temporis regebat post Lotharium medianum filius ejus Dagobertus b, [& naturæ dotibus in structus, a pio patre] qui regnans in Neustria, regnum Austrasiorum filio suo Sigeberto c commiserat, & qui adhuc puero tutores dederat Cunibertum Coloniensem episcopum d, & Majorem-domus Pipinum primum, patrem sanctarum Gerdrudis & Beggæ e. Qualis hic Puer in mundo foret, ab incunabulis Dei dispensatio præmonstrabat: quæque enim bonæ indolis rudimenta, quæque lineamenta pulchritudinis in bonæ spei puero solet præformare natura, vel, quod verius est, ipsius Auctor naturæ, hæc omnia jam in ejus infantia apparebant; quia jam & membris formosus, & pro ætate inter cognatos & famulos vultu & affectu benignus esse videbatur, ac per hoc omnium dilectione dignus. Unde pater ejus non ingratus Deo, qui tantum sibi de Filio promittebat, divinæ voluntati suam contemperat voluntatem & Filium divino mancipat servitio, ad quod eum jam quodammodo videbat aspirare. Et quia doctrina vim promovet insitam, rectique cultus pectora roborant, sanctum sancto Filio magistrum elegit, ne simplicem oculum Discipuli tenebraret aliqua culpa magistri.

[3] [erudiendus traditur S. Landoaldo,] Initiandum ergo studio litterali submisit eum Landoaldo f, viro satis spectato sapientia & scientia, sanctitate & industria. Hic Landoaldus sanctæ Romanæ Ecclesiæ presbiter fuit, & a Martino Papa g Romanorum Amando episcopo Trajectensium ad auxilium exercendæ prædicationis deputatus, ad Gallias venit, & ordinatus Trajectensis ecclesiæ archipresbiter, ibidem Deo militabat. Et quia idem episcopus pro studio prædicandi se expedierat episcopali sarcina, ipse vices episcopi diligenter & opportune supplebat, & per noven annos rexit ecclesiam, episcopo vacantem, donec Remaclus cathedram Trajectensis ecclesiæ suscepit h. Landoaldus ergo teneros annos sancti Pueri paterno sinu suscipiens, ad normam sanctæ vitæ informabat primævæ ætatis mores. Requievit olim spiritus Heliæ super Heliseum: nec hoc suffecit Heliseo; sed rem difficilem, tamen Deo possibilem petiit, ut spiritus Heliæ duplex fieret in se: sic & nunc spiritus Landoaldi requievit super Lantbertum, & credo, quia spiritus magistri duplex factus est in Lantberto, cujus gratia super gratiam magistri excrevit in mundo.

[4] [quorum orans,] Vir illustris Aper, ut filium suum Lantbertum faceret tenaciorem propositi, fundum suæ proprietatis, vocabulo Wentreshovum i, jure perpetuo delegavit illi illiusque tutori Landoaldo, ut ecclesia ibi constructa, tanto instantius vacarent, ille docendi, ille discendi desiderio, quanto remotius degerent a seculi vanitate. Ubi dum insisteretur in ædificanda ecclesia, artifices super penuria potabilis aquæ conquerebantur; quia aqua ibi ex palustri colluvie collecta eos bibentes magis torquebat amaritudine, quam aliqua suavitate refocillabat. Sanctus magister, sanctiorque magistro Discipulus, fidem habentes in eum, qui amaris aquis de Mara dulcedinem indidit, communicato voto, pariter exorant pietatem Omnipotentis.

[5] [fontem elicit:] Invocato ergo sanctæ Trinitatis nomine, baculo designatur locus in modum sanctæ Crucis: res mira, sed fidei non inusitata! fons ibi statim emanavit limpidissimus, qui & aperuit, quantum Sancti apud Deum possent, & incolis ex tunc & modo omni usu habilis fuit. Cujus beneficii memoriam, dum patres, generatim narrando, transmittunt ad filios, merita Sanctorum accumulant, quia per eos nomen Domini benedici faciunt. Ita Lantberto & Landoaldo diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum, qui ut essent Sancti, secundum propositum Dei vocati sunt. Renovatur hic antiquitatis historia: Moyses & Aaron penuriam sitientium Hebreorum relevare a Deo jussi, bis virga silicem percutientes, aquas largas cieverunt. Sed illi ab Inspectore cordium redarguti incredulitatis, Terram repromissionis intrare non meruerunt: isti vero in fide roborati, Deum coram omnibus sanctificaverunt.

[6] Jussus aliquando sanctus Puer a magistro ad usus suos ignem afferre, [ignem in veste defert: ad patrem redit.] cum non esset, in quo illum deferret, & non parere magistro nefas duceret, in veste positum ignem miranti magistro attulit. Et ille, qui tres pueros, in fornace Chaldeorum cum vestimentis suis detrusos, ita servavit, ut nec vestimenta eorum immutata essent, hujus etiam vestem illæsam servavit, ut claresceret, quia igne sancti Spiritus, quo interius ardebat, ignem materialem superaverit. Et Puer quidem strenuus jam tunc nitens totis viribus fieri vir perfectus, quantum sub ferula sancti magistri profecerit, quam puro pectore adbiberit pietatis ac scientiæ verba, otiosum est hic inculcare verbis, cum fructum tam proficui laboris adhuc hodie passim exuberare videamus. Sub Landoaldo felix Adolescens non leniter exercitatus, ad genitorem regressus est; nec es facile dictu, quo uterque affectus sit gaudio, dum & Filius pro paterno affectu, & pater pro Filii profectu gratulabatur.

[7] Sancto Theodardo Trajectensium episcopo k substituto, [Instituitur a S. Theodardo:] commendatur etiam huic Lantbertus a suo patre, ut ad ejus exemplar erudiatur, qui in ecclesia & in curia multum videbatur suspiciendus. Ex cujus viri latere adeo profecit, ut in cunctis negotiis non tantum exemplo, sed etiam miraculo esset omnibus. Erat enim vere dignus, aspectu amabilis, colloquio affabilis in recta conversatione, & omnibus conformis, vix ullis imitabilis. Parvi pendebat præsentia, veluti devoverat in pueritia, æstimans pro nihilo omnia, præter quod erat æternæ salutis gratia, cælestibus animo inhærens, sese in holocaustum Domino mactabat. Hic videor mihi videre Josue ministrum Moysi, qui, Moyse in monte Syna cum Deo remorante, excubans ad radices montis, conviviis & lusibus peccatorum non intererat, & Moyse in castra revertente, non recedebat de tabernaculo Fœderis; & ideo, imponente Moyse manus suas super eum, meruit Moysi successor fieri.

[8] Sed quid opus est hinc inde quæsitis laudationum fucis illum colorare, [corporis animique dotibus] quem sapientia ipsis coloravit virtutibus? Superfluum est extra quærere materiam laudis, cum eum Creator ad tantam formaverit gratiam, ut in toto corpore ejus vix subrepserit aliqua naturæ menda, in animo vero ejus vix aliqua nociva macula apparuerit. Quia tamen oportet eum laudare, ut ex vero eum laudemus, decet. Is, qui habitudinem corporis ejus aut novit, aut ab his, qui eum noverunt, didicit l, scripsit eum fuisse fortem, velocem, multum agilem, firmum in bello, forma præcipuum, statura procerum, facie decora, cæsarie formosa, inclitis oculis, manibus honestis, digitis longis, carne candida; ut a planta pedis usque ad verticem capitis esset irreprehensibilis. Et ut veniamus ad bona animi, erat charitate plenus, castitate præcinctus, fundatus in humilitate, opportune orationi, opportune lectioni, opportune negotio seculari, vel rei familiari intentus. Ecce, vides Hominem adeo donis gratiæ, adeo bonis naturæ ditatum, ut dicas, eum in virum perfectum formatum a Deo. Ecce, inquam, habes hominem cuivis personæ habilem conformari, in quo si attendas ea, quæ sunt laïci, quid de laïco ei defuisse dicas? Si quæras, quæ sunt clerici, totum clericum invenias.

[9] [plurimum excellens,] Quis jam miretur pulchritudinem & bonam indolem legislatoris Moysi, quem præ elegantia ejus Thermuth filia Pharaonis aluit, & in filium adoptavit, in quo tam excellens gratia decoris fuisse legitur, ut quoties per plateas bajulabatur, vel gradiebatur, omnes visa ejus pulchritudine hærentes, ea, in quibus studium habebant, desererent, & Moysi specie potius delectarentur. Moyses in manibus Pharaonis a filia positus, & a rege sibi blandiente dedignatus capiti suo regni diadema imponi, diadema in terram projecit, & pedibus conculcavit m: Lantbertus æque principem mundi male sibi blandientem aspernatus, diadema superbiæ ejus humilitate sua dejecit & conculcavit. Moysem contra Ethiopes fortiter & sapienter bellantem Tarbis filia regis Ethiopum admirata adamavit, ejusque amorem saluti patris & patriæ præferens, amplexibus ejus adhæsit n: Lantbertum sancta Ecclesia, qui Ethiopes mundi viriliter debellabat, sponsum sibi elegit.

[10] [omnibus in veneratione est. S. Theodardi occisi corpus] His causis facile comparatum erat, ut Lantbertus omni honore omnique amore dignus judicaretur. Propter hoc itaque Theodardo episcopo erat cordi, ut præoptaret eum sibi eligere successorem, nisi sciret Apostolica auctoritate decretum, ne sacerdotes audeant alios designatis nominibus sibi subrogare, ne episcopatus non divinum munus, sed hereditarium putetur esse compendium; & ne quisquam, quod Dei est, putet homini deberi. Porro in aula regis non levis erat æstimatio de Lantberti nomine, quem & regalis celsitudo & procerum multitudo reverebatur. Theodardo præsule per innocentiæ viam ad gloriam martyrum perducto o, Vangiones p, in quorum territorio mortem oppetierat, non credebant hoc fortuitu accidisse, sed Dei suaviter omnia disponentis nutu præsens novi martyris tutamen sibi procuratum esse sperabant; ideoque non patiebantur corpus ejus asportari a sua parochia, cujus præsentia optabant æternaliter gloriari.

[11] [a Vangionibus Leodium transfert.] Hæc acerbitas rei nimium perculerat Trajectenses, & Lantberti mentem, plus credo omnibus, consternaverat. Sed ipse temperans dolori (quippe in quo post Deum tota urbs inclinata recumbebat) ad repetendum præsulis corpus se accinxit. Et primo frustratus non destitit, sed toto animo & sensu suo ad explendum operam usus, rem effecit ex sententia. Relatum itaque Sancti corpus in villa publica Leggia tumulavit q, præsciens, quod eam Divinitas suo etiam sanguine & nomine specialiter consecrandam prævidebat, & ad ampliandam martyrum gloriam parabat in urbem ampliare r. Talis apparuit pietas Joseph erga Jacob patrem suum in Ægypto defunctum: talis quoque fuit diligentia Moysi erga requirenda Joseph patriarchæ ossa, in Ægypto sepulti, ut uterque eorum referretur ad sepulturam patrum suorum.

ANNOTATA.

a De S. Remaclo episcopo Trajectensi ac deinde abbate Stabulensi egimus ad diem 3 hujus mensis Septembris. Sed S. Lambertum ab eo baptizatum vel e baptismate susceptum fuisse, parum probabile esse diximus in Commentario prævio num. 25.

b Fuit in Dagobertus I, Chlotarii II filius.

c Indicat S. Sigebertum Austrasiæ regem, cujus gesta elucidata sunt in Opere nostro ad diem 1 Februarii.

d De S. Cuniberto Coloniensi episcopo agendum erit ad 12 Novembris, quo colitur.

e B. Pippini de Landis Acta illustrata sunt ad diem 21 Februarii, S. Gertrudis abbatissæ Nivellensis in Brabantia ad 17 Martii, S. Beggæ denique danda venient ad 17 Decembris. Porro quæ de tempore S. Lamberti natali ex hisce statuimus, vide in Commentario num. 22 & sequenti.

f Vita S. Landoaldi archipresbyteri, ex qua ista hausit Sigebertus, data apud nos est ad diem 19 Martii.

g Is fuit S. Martinus Papa, ejus nominis I.

h Falsa esse, quæ de Trajectensi sede novem annos vacante & per S. Landoaldum administrata narrat, probatum jam est in S. Amando tom. 1 Februarii pag. 833, & in S. Remaclo tom. 1 Septembris, pag. 674. Quid vero de hac sancti Pueri sub Landoaldi institutione, cujus Godeschalcus & Stephanus non meminerunt, sentiendum sit, consule Commentarium nostrum prævium num. 30 & sequentibus.

i Winterhoven pagus est Belgii inter civitates Hasletum & Tungros. De eodem meminit Gottefridus Wendelinus in Natali solo legum Salicarum, pag. 104, ubi locum hunc non alium statuit, quam Windogasti, unius ex quatuor legum conditoribus, domicilium, Windoheim sive Windehove apellatum.

k Quæ de S. Lamberti per S. Theodardum institutione hic narrat, ea ex Godeschalco & Stephano deprompsit.

l Godeschalcum indicat, cujus verbis mox utitur.

m Ista omnia hausit Sigebertus ex Flavio Josepho, qui quantam fidem hic mereatur, videri potest ad diem 4 Septembris in Commentario ad Vitam S. Moysis prophetæ § 5, num. 40 & 41.

n Sunt & hæc ex ejusdem Josephi fabulis, de quibus consule laudatum Commentarium § 6, num. 53 & sequentibus.

o Occisus est S. Theodardus probabilius anno 669, die 10 Septembris, apud Nemetes in Germania, ut alibi diximus.

p Germaniæ populus, cujus caput est civitas, nunc Wormatia appellata.

q De repetito, translatoque S. Theodardi per S. Lambertum corpore nihil prorsus legitur apud Godeschalcum & Stephanum. At Sigebertus ea discere potuit ex Vitæ S. Theodardi auctore anonymo pervetusto, data apud nos ad diem 10 Septembris, pag. 588 & sequentibus, in qua capite 2 eadem fusius narrantur, quæ in Commentario prævio num. 40 & sequentibus inde recensuimus. Eamdem translationem idem Sigebertus narrat in Vita S. Theodardi, ad præcitatum diem Septembris tertio loco excusa.

r Ista ex Sigeberti conjectura dicta accipio: neque enim Godeschalcus aut Stephanus tradiderunt, S. Lambertum de martyrio suo jam tum edoctum fuisse.

CAPUT II.
Sancti episcopatus Trajectensis, Ecclesiæ & regno utilis: episcopi & abbates ipsi synchroni: expulsio e sede sua: vita monastica Stabuleti.

[Omnium consensu episcopus Trajectensis creatus,] Quis Trajectensium ecclesiæ substitui deberet episcopus, multum deliberabatur in ecclesia, multum super hoc in aula regis Hildrici a tractabatur, qui mortuo patruo suo Sigeberto b, regnum Austrasiæ a patre suo Clodoveo acceperat c. Jamque paulatim sermo de palatio ad ecclesiam, ab ecclesia ad populi frequentiam discurrebat, nullum Lantberto meliorem esse, ac per hoc nullum episcopatu Trajectensium esse digniorem: ei competere ex canonica auctoritate, ut in ecclesia sua fructum militiæ suæ perciperet. Cum palatio concordat ecclesia, consentit clerus cum populo, unum optant omnium corda, millia populi uno ore acclamant. Se ille oneri negat esse parem, ac per hoc magis cogi meretur. Quam unanimis olim fervor Israël & Judam inspiravit ad eligendum sibi in regem David, quem Dominus invenerat secundum cor suum, tam favorabilis erat consensus cleri & populi in eligendo Lantbertum, quem & ipsum invenerat Dominus secundum cor suum, qui faceret omnes voluntates Dei. Et cum unum esset cor omnium, præ cæteris tamen credas dixisse Trajectenses ad Lantbertum, quod viri Juda ad David contribulem suum dicebant: Os tuum sumus & caro tua; heri quoque & nudiustertius tu eras, qui educebas & reducebas Israël: tibi enim dixit Dominus Deus tuus: Tu pasces populum meum Israël; & Tu eris princeps super nos.

[13] [ob virtutum splendorem regibus Hilderico] Tandem Vir ditatus honoribus sanctimoniæ, illustratus commerciis parsimoniæ, annuit unus omnibus morigerari, ut omnes de se uno in Christo gloriari possent. Adeptus culmen religionis perpetua studuit pietatis augere opera, qui pontificali auctus erat infula. Mactabat omni die holocaustum Domino, non ex pecore alieno, sed ex corpore proprio. Consilium & opus suum semper ad Deum convertebat, cor & pedes dirigebat ad euangelizandam pacem. Septem quippe dona Spiritus sancti, quæ Christo substantialiter insunt, huic quoque pro captu humano accidentaliter aderant. Spiritus consilii in eo vigebat egregie, & quidquid agebat, spiritu sapientiæ moderabatur. Rex vero Hildricus, videns eum cunctis præstare, pluris eum habebat cunctis regni primoribus, ejusque episcopis, eique apud animum suum, apud aures & os suum dabat primum locum, & cujus cor credebat Spiritus sancti oraculum esse, cujusque linguam habebat pro veritatis organo, ei ultro dederat amicitiæ suæ summam, eumque sibi a secretis fecerat, qui, ut fertur, erat ejus etiam a commentariis. Unde a corde & ab ore illius omnis Austrasia pendebat, eumque tota regalis curia reverebatur.

[14] [& Theodorico charus & a consiliis est. Sancti episcopi] Frater quoque Hildrici regis Theodoricus, qui in parte Franciæ, quæ Neustria dicitur, regnabat, præsentiam appetebat Lantberti, & inter proceres & amicos suos ei servabat gratiæ copiam. Et si quid in regno suo auctorizandum erat, non putabat satis ratum fore, nisi etiam Lantberti approbatum esset consilio d. Ipsi sane Francorum reges Theodoricus & Hildricus, quamvis pro simplicitate minus per se saperent, in hoc tamen sapiebant, quia audiebant sapientes. Primus enim sapientiæ gradus est sapere, secundus audire sapientem. Unde quia Lantberti tam sancti & tam prudentis viri, aliorumque sanctorum episcoporum consilio disponebantur regni negotia, erat in utroque regno rerum facies pulchra, & prosperabatur fides Ecclesiæ. Erant quippe tunc temporis sancti episcopi, qui scientia præditi & sapientia, sancte & juste secundas partes regni adjuvabant. In his præminebant Audoënus Rothomagensis e, Austrigisilus Biturigensis f, Eligius Noviomensis g, Vindicianus Cameracensis h, Audomarus Tarwanensis i, Leodegarius Augustodunensis k, Faro Meldensis l.

[15] Inter hos eminebat Lantbertus, aureum sidus Ecclesiæ, [& abbates Sancto synchroni,] velut inter ignes luna minores emicat. Hos Lantbertus suspiciebat ut patres & natu-majores, eosque imitando, a singulis eorum aliquid gratiæ hauriebat. Porro illi Lantbertum præcordialiter amabant ut filium, jam de flore ætatis fructus emittentem, eique post se quasi ex hereditaria successione regimen ecclesiæ competere gaudebant, quem justum ante Deum & homines videbant sine querela in omnibus incedere, & ire indies de virtute in virtutem. Erant præterea etiam abbates, & tunc & nunc nominabiles sanctitate, Bertinus m, Philibertus n, Wandregisilus o; Ursmarus Lobiensis p in tyronem Christi adolescebat. Hi erant Lantberti contemporales, tales erant ejus contubernales. Hi, ut Cherubim, virtutum suarum alas concutiebant alter ad alterum, & in laudem Dei orbem terræ commovebant.

[16] Hi aliique, qui in ea ætate, ut stellæ in firmamento cæli lucebant, [quorum meritis ecclesia & regna diu tranquilla fuerunt.] quasi triginta sex fortes regis David per æqualitatem quadrati numeri firmitatem fidei præsignantes, cum nostro David, Lantberto scilicet, manu forti Christi mundum sapientia & fortitudine illustrabant, & in manibus eorum bella adversum hostes Dei prosperabantur. Inter quos Lantbertus, ut alter David, a Deo datus ad ecclesiæ regimen, ut filius saltus excrescens ad perfectionis culmen, ut tenerrimus ligni vermiculus humilitatis virtute dura & fortia demoliens, ut polimitarius q variis virtutibus & ipse ornatus, & alios ornans, ad tres primos virtutum gradus perpaucis ascensu faciles pervenit, sapientia thronum ecclesiæ gubernans, humilitate vestigia sequendi Christum præsignans, fortitudine adversitates Deo debellans. Horum meritis diu tranquillata est ecclesia Dei, diuque status regni prosperatus est. Postmodum propter populi torporem dormiente Jesu in navi sanctæ Ecclesiæ, ecce motus magnus factus est in mari hujus mundi. Facile est causam tanti motus ediscere.

[17] Theodericus & Hildricus fratres bipartitum Franciæ regnum regebant; [Ebroïnus, restituto in regnum Theodorico,] sed quia Theodericus hebetioris ingenii erat, Ebroïnus Major-domus simplicitate ejus abusus, commovit in regem odia totius populi. Franci enim alienam invidiam in Theodericum retorquentes, dejiciunt eum regno, & fratrem ejus Hildricum ex Austria invitantes, eum sibi regem præficiunt: quos quamdiu habuit Hildricus moderate r, potenter utrique regno præfuit. Ubi & ipse modum excessit, insolentius agens, diu contra torrentem brachia tendere non potuit. Nam quia severior justo quemdam nobilem Francorum, nomine Bodilonem, contra legem cædi fecit ad stipitem ligatum, ab eodem Bodilone in venando exceptus periit. Theodericus totum regnum recipit; recrudescit malitia Ebroïni, quoscumque comperiunt favisse pertinacius partibus Hildrici, hos pessumdant, trucidant, privant honoribus, mulctant proscriptione, relegant exiliis.

[18] [Sanctum episcopatu pellit,] Quia Hildrico nullus fidelior vel amicior fuit, quam Lantbertus, totum pondus tribulationis super eum incubuit. Videbatur enim nihil actum fuisse morte Hildrici, si intimus Hildrici Lantbertus impunitus abiret, de quo certum tenebant, quia numquam factioni iniquitatis suæ assentiretur s. Ideo consilio Ebroïni a rege Theoderico convocata ad synodum episcoporum turba, qui quasi canes muti non valebant t latrare contra falsitatis testimonium, alios episcopos exordinant, alios geminata injustitia ordinant. Et ne quis in regno vel ecclesia restaret, qui pro veritatis defensione clipeum fidei auderet erigere exemplo vel instinctu Lantberti, qui præ cæteris & pro cæteris liberius injustitiæ adversari audebat, omnes diaboli complices insurgunt in Lantbertum, veritatis amicum, & concinnatis injustitiæ causis, eum ab episcopatu deponunt u. Fertur Coloniensis episcopus conspirasse huic pravorum factioni; qui etiam clericum ecclesiæ suæ Faramundum ad episcopatum Trajectensem contra jus & fas passus est promoveri x.

[19] [qui Faramundo intruso, recipit se] Miser ergo Faramundus, quia abiit in concilio ipsorum, in cathedra pestilentiæ sedit, de quo quid aliud poterat dici, quam quod Veritas dicit: “Qui non intrat per ostium in ovile ovium, sed ascendit aliunde, ille fur est & latro: qui autem intrat per ostium, pastor est ovium. Fur non venit, nisi ut furetur & mactet, & perdat”. Lantbertus pastor bonus, exemplo Pastoris essentialiter boni, paratus dare animam suam pro ovibus suis, non ut mercenarius fugit, sed declinavit procellosum domesticæ persecutionis naufragium, & clementer ferens cuncta, præsulatus liquit sceptrum, commendans curam ovium ei, qui lavit baptismate, ac redemit Sanguine. Habebat sane Vir patiens exilii sui ducem David regem, qui instinctu filii sui Absalon suis contra se conspirantibus, assumpsit scutum patientiæ; & ne esset causa ruinæ in Israël, flens operto capite & nudis pedibus fugit, Deo causam justitiæ suæ committens.

[20] [Stabuletum, ubi sub disciplina monastica] Expetens ergo Stabulaus y monasterium a Sigeberto rege fundatum ante aliquot annos, & fervore sanctæ religionis ubique nominatum, monasticæ quietis portum elegit, ibique per septem annos angelicam ducens vitam, habitavit secum. At ex omni ecclesiasticæ familiæ numero duo tantum pueri ejus obsequio adhæserunt, quorum Theodoënus nomine illi, qui primus scripsit Vitam sancti Viri, relator verax & testis idoneus operum ejus fuit z. Ecce, habemus Virum ad exemplar virtutum omnibus propositum, qui sciens, quid solum summus Magister a se discere mandarat, in humilitate mitis cordis, & in patientia sua quærebat requiem animæ suæ. In obedientia vero se coheredi suo Christo conformabat, qui obedivit Patri usque ad mortem. Quale rogo, erat videre Virum nobilem natu, nominabilem sanctitate, præsulem officio, rebus olim potentem, in tantillo temporis agentem jam probatum monachum, quod vix quilibet alter posset assequi multa annorum quantitate?

[21] Re vera non eum plus nimio res delectavere secundæ, [mirum in modum fulget.] quem mutatæ non quassaverunt: numquam enim amittitur sine dolore, quod cum amore possidetur. Qui cupit, ille etiam metuit: qui metuit, numquam liber vel securus vivit aa. Lantbertus noster nihil mundi doluit perdere, quia nihil concupivit; ac per hoc semper securus sui fuit, & liber in Christo. Amotus ab episcopatu per injustitiam, quando expostulavit de irrogata sibi injuria? Quam appellavit personam? Ad cujus se audientiam addixit? Cui jurisperito suam commisit causam? Nullum regno vel ecclesiæ scandalum concitavit, suæ ruinæ nullius voluit miscere ruinam. Soli Deo causam suam revelans, dicebat, quod Filius Dei ad Patrem dicebat per Prophetam: “Exurge, Domine, & intende judicio meo, Deus meus & Dominus meus, in causam meam.” Jam nunc videamus in uno testimonio obedientiæ, quanti æstimata sit Lantberti cœnobialis conversatio. Tendens semper ad perfectionem, augebat aliquid ad suæ servitutis sensum, sciens, quidquid supererogaret, a vero Samaritano sibi reddendum esse. Unde noctibus Canonicas vigilias præveniens, solvebat Deo privatas excubias.

[22] Ad hoc una noctium dormitorio volens egredi, [Ob excitatum sandalio sonitum, pene nudus] inquietavit fratres dormientes, altero sandalio a manu sibi elapso: qui sciens, quod ex censura Regulæ deberet adire crucem, qui fratrum quietem turbasset, statim ad nutum indignantis abbatis bb lecto exilivit, & sandalia, & quæ habebat in manibus, relinquens, uno tantum aspero cilicio indutus, nudis pedibus discalciatus, & pene nudus crucem adivit. Hæc crux lapidea inter oratorium & dormitorium erat statuta. Filii Israël in deserto ob tædium longi itineris ac laboris murmurantes, & pro hac noxa percussione ignitorum serpentium pereuntes, sanabantur ab aspectu ænei serpentis, in figura crucifigendi Filii hominis a Moyse pro signo exaltati. Ad hunc modum credibile est, hanc quoque crucem pro signo positam fuisse, ut ad aspectum illius hi, qui erant Christi, carnem suam crucifigerent cum vitiis & concupiscentiis; & si qui pertæsi longi laboris in via Dei lassescerent, ad aspectum crucis ex morte Christi longanimitatem spei resumerent, & sic ignita antiqui serpentis venena effugerent.

[23] Lantbertus ergo eadem patientia, eadem obedientia, qua Christus obedivit Patri usque ad mortem crucis cc, [sub dio ad crucem pernoctat:] crucem adiit, ad quam addicti regulariter pœnitebant, si qui graviusculis culpis delinquebant; ibique psalmis & hymnis intentus pernoctabat immobilis. Frigus noctis illius gelu exasperabatur, & nix cum larga deflueret, non tamen ultra talos Præsulis ascendebat dd. Tota prorsus hiemalis facies nimis horrebat: sed ille mitissimus, quia ardebat plane interius flamma Paraclyti Spiritus, iccirco exterius frigoris non sensit cruciatus. Cælum ejus patuit precibus, & oratio ad supernos pervenit auditus. Ipso interim canente versum psalmi: “Quando veniam & apparebo ante faciem Dei?” solito citius cantum dabant galli. Fratres surgunt ad præscripta vigiliarum munia, & post hæc domum introgressi, accendunt ignem copiosum. Inter calefaciendum abbas inquirit, ubinam sit Lantbertus, qui fratrum conventui desit. Unus fratrum dixit, Lantbertum esse, qui Regulari judicio per intempestam noctem ad crucem sit addictus.

[24] Abbas expavescit, & ire fratres ad eum revocandum urget. Eunt, eumque canentem offendunt ee: “Cor contritum & humiliatum Deus non spernit.” Eo revocato, advolvitur ejus genibus abbas & omnis congregatio. Abbas se incusat, & culpam excusans, veniam de ignorantia vel intemperantia postulat. Lantbertus accusator sui imputat sibi culpam, [revocatus, balneo & veste fovetur.] nihil esse dicens, quod eis ignoscat. Fratres benevolentiæ ejus recompensant gratiam, & balneum illi parantes, vestimenta ejus mutant. Inde manus ejus pedesque exosculantes, gratantur ei unanimes dicentes, hoc factum esse pro ejus augenda gloria. Egregius vero Præsul, expansis in cælum manibus, fratres sic benedixit:

O Deus omnipotens, cælestia lumine complens,
Qui cælum, terras, pontum ditione gubernas,
Ut sint cuncta tuis in tempore subdita votis,
Hos, exposco, tuos benedic per secula servos,
Protege ab insidiis, serva virtutibus almis,
Donec te videant, & cæli regna prehendant,
Te tribuente, Deus, qui nunc & semper in ævum
In triplici virtute tui benedictus haberis ff.

ANNOTATA.

a Id est, Childerici II, tum regis Austrasiæ, ut supra diximus.

b S. Sigeberto Austrasiorum rege, fratre Chlodovei II ex Dagoberto I, sed ex alia matre. Gesta ejus illustrata sunt ad diem 1 Februarii.

c Errat Sigebertus, dum Childericum Austrasiis regem præfectum esse scribit a patre suo Chlodoveo, quem constat paucis annis ante obiisse. Adi Commentarium num. 47 & sequenti.

d Quam parum verisimilia sint hæc omnia, quæ de Theodorico III, tum Neustriæ rege, postea monarcha, hic scribit Sigebertus, ostendimus in Commentario prævio num. 49.

e Hujus Acta illustrata sunt ad diem 24 Augusti.

f S. Austregisili Bituricensis Vita data est ad diem 20 Maii; verum is multis annis obierat, antequam S. Lambertus episcopus crearetur, imo antequam nasceretur.

g De S. Eligio agendum erit die 1 Decembris; sed nec hic usque ad S. Lamberti episcopatum supervixit.

h Hujus Vitam habes in Opere nostro die XI Martii. Vide Commentarium nostrum præviumnum. 57.

i De S. Audomaro actum est ad diem 9 Septembris.

k Hujus Sancti gesta elucidanda venient die 2 Octobris.

l S. Faro colitur 28 Octobris.

m De S. Bertino abbate Sithivensi actum est die 5 Septembris.

n Indicat S. Filibertum vel Philibertum, abbatem in Herio Galliæ insula, de quo vide Opus nostrum ad diem 20 Augusti.

o Fuit is abbas Fontanellensis, cujus gesta in Opere nostro exposita sunt die 22 Julii: sed ante S. Lamberti episcopatum vivere desiit.

p De eo vide ad diem 18 Aprilis.

q Videtur patriarcham Joseph designare, de quo in Genesi cap. 37, ℣ 3 legitur: Fecitque (pater) ei tunicam polymitam.

r Hanc vocem sic restitui, cum in Ms. nostro tantum legeretur: modera, omisso deinde duabus aut tribus litteris spatio vacuo.

s De hisce omnibus consule Commentarium prævium § 5.

t Pro valebant in contextu deleto, in margine alia manu adscriptum est; volentes.

u Istam pseudo-synodum, in qua S. Leodegarius Augustodunensis episcopus iniquissime condemnatus fuit, aliquot annis serius, dum Sanctus noster Stabuleti jam exsularet, habitam esse, diximus in Commentario num. 63 & sequentibus.

x Faramundum in sancti Episcopi sedem inique intrusum fuisse, docent etiam Godeschalcus & Stephanus; sed neuter eorum aliquem Coloniensem archiepiscopum ejus sceleris reum facit. Adi Commentarium num. 66 & sequenti.

y Consule Commentarium num. 68 & sequenti.

z Ita ipse ex Vita prima num. 6.

aa In margine Ms. nostri pro vivit, alia manu notatur; erit.

bb Godeschalcus, qui id ex Theodoëno audire potuit, diserte ait, abbatem, qui ignorabat, a quo strepitus ille editus esset, hoc ita imperasse.

cc Id est, Christi exemplum, quantum potuit, imitatus. Ceterum de eo pœnitendi modo aliquid observavimus in Commentario num. 74 & sequenti.

dd Nescio, quod nivis prodigium, de quo nec Godeschalcus, nec Stephanus meminit, hic indicare voluerit Sigebertus.

ee In margine Ms. pro offendunt, alia denuo manu notatur: attendunt.

ff Hos versus mutuatus est ex Vita secunda num. 22.

CAPUT III.
Sancti in sedem suam restitutio, & cura pastoralis: Taxandri ab idolis ad Christum adducti: S. Landradæ sepultura per ipsum miraculo clara.

Evoluto septennio, tandem Altissimo placebat, ut post horridam & diutinam tempestatem cæli faciem serenaret. [Ejecto Faramundo, suæ sedi restituitur;] Pippinus secundus, Angisisii & Beggæ a filius, ubi cunctos, qui inter se concertando Franciam discindebant, viriliter vicit, solus sub Theodorico rege principatum totius Franciæ obtinuit, & perturbatum regni & Ecclesiæ statum disposuit meliorare. Cui inter alia hæc laudis materies occurrit: Trajectensis mercenarius Faramundus tandem justa cleri & populi abdicatus sententia, non tantum ab ecclesia Trajectensi, sed etiam ex tota provincia expellitur b. Ilico omnium ad cælum tollitur oratio, omnium ad principem Pippinum legatio dirigitur, ne amplius Trajectenses pii patris Lantberti careant solatio. Punito divinitus Absalon invasore paterni regni, quanta super hoc fuit exultatio in Israël populo Dei; tanta tunc erat lætitia populo Dei pro repulsa invasoris Faramundi; & tantum isti gestiebant pro revocando Lantberto ad episcopatum, quantum illi laboraverant pro reducendo David in regnum. Placet justa petitio principi, & edicit Pastorem ovibus suis restitui.

[26] Ita miles emeritus permaxima tribulatione purgatus, [damna ecclesiæ restaurat, diœcesim lustrat:] ovium suarum vocibus attollitur, & in cathedra Trajectensium decenter relocatur. Et merito, quia in corde illius erat sinceritas & legis plenitudo, in ore illius veritas erat & pulchritudo. Quanta super ejus reditu fuit exultatio omni ordini, ætati & sexui! qualiter omnes, in sua unusquisque causa, jocundati sunt, ille novit, qui solus omnium affectus discernit. Regressus igitur Vir apostolicus ad propriam urbem, depravatam a pseudo-Christianis ecclesiasticæ institutionis reparavit normam. Et ut David dicebat, Non ignoro me hodie regem factum super Israël, & ipse credens, se nunc primum episcopum factum, ea, quæ retro sunt, oblitus, in anteriora se extendebat. Malens ergo esse, quam dici episcopus, superintendebat instantius sibi & universo gregi, non subterfugiens, quo minus omne consilium Dei annunciaret omnibus; timensque servi mali & pigri notam, qui reposuit in sudario pecuniam domini sui, nihil remissi faciebat cordi & corpori suo; sed urbes & municipia lustrabat, & per corda, ligonibus verbi exculta, semen vitæ in tempore jaciebat.

[27] [Taxandris, non sine periculo vitæ] Aliquando etiam limites suæ diœcesis excedebat, ne a Domino diceretur servus inutilis, quod id solum fecerit, quod facere debuerat. Erat in proximo provincia Tessandrorum c, ubi adhuc vigebat idololatria; & dolens fortis Christi Athleta, hostes Christiani nominis de tam contiguo adversari regno Regis sui, armis fidei accingitur, & calore virtutis inflammatus, crebris eos assultibus lacessebat, & oblata eis pace Dominica, tentabat omnimodis, si quo modo super filios pacis pax sua requiesceret. Illi cum fremerent ut barbari, & eum discerpere cuperent, ipse ultro se ingerens bello, templa & simulacra eorum destruebat, aliquando vero eos verbi dulcedine demulcens, sermocinabatur eis. Ut vos, inquit, fratres, de vera salute moneam, me & mea & vestra utilitas monet; ut & vos salvemini, & ego de vobis fructum laboris habeam. Nihil est homini utilius, quam salutem quærere: sed quis salutem quærat, nisi sciat, quid sit salus? Quomodo quærat, si nesciat, unde expetenda sit? Qui aliunde, quam a Deo, qui ipsa salus est, quærit, nihil agit. Si homo, neglecta anima, corpori tantum consulat, nihil distat a pecude, quæ secundum corporis sui habitum terram inspiciens, soli corpori intendit. Quia ille est homo, qui seipsum agnoscit; agnosce homo, quis sis, qualis creatus sis, quis futurus sis.

[28] [idololatriam redarguens,] Homo es, quia de limo d plasmatus es, animal rationale & mortale es, medius inter pecora & angelos. Per rationem es pecore melior, per mortalitatem angelo inferior. Qualis vero creatus sis, ostendit corporis tui habitus. Cur solus homo creatus est ore sublimi, erecto pectore, & rectis manibus? Nimirum ut corpore & corde & actu semper cælo intendat. Vis scire, qualis futurus sis? Terra es, & in terram reverteris. Si tamen e salutem animæ quæsieris, immortalitatem consequeris. Ad hoc consequendum necesse est, ut sciat homo, quis vel quid sit Deus. Si nescit, quis vel quid sit Deus, sciat saltem, quis vel quid non sit Deus. Vis scire, quid sit Deus? Deus est, qui omnia ex nihilo creavit, qui omnia regit, qui semper vivit sine initio, sine fine, sine circumscriptione loci & temporis, sine mutabilitate substantiæ. Audite etiam, quid sit Deus. Deus est æternus & ipsa æternitas, sapiens & sapientia; & quidquid virtutis alicui adest per accidens, hoc soli Deo inest substantialiter. Quis autem Deus non sit, quis hominum nescit? Homo, lapis, lignum, vel aliquid tale, non est Deus: postremo nulla creatura Deus est. Non f est Deus aliquid eorum, quæ per privationem aut contrarietatem boni dicuntur; ut sit injustus, malus, vel aliquid tale. Qui homo est, hæc solius naturæ magisterio discet, & inspecta creatura, Creatorem intelliget.

[29] Deus creavit cælum & terram, & ultimum omnium creaturarum plasmavit hominem, [Christum prædicat,] dans ei arbitrii libertatem, ut per voluntarium boni appetitum g mereretur etiam boni præmium; talem eum condens, ut, si non peccaret, immortalis esset, si peccaret, mortalis fieret. Qui diabolo magis, quam Deo, credens, in mortem cum omni genere suo corruit, quod in tantam malitiam erupit, ut pœniteret Deum fecisse hominem, & per diluvium deleret de sub cælo omnem carnem, solas octo animas per annum integrum in arca reservans. Horum posteri, contra Deum volentes habere refugium, dum turrim usque in cælum erigerent, Deus superbiam filiorum Adam ponens super cor suum, lingua humana, quæ una omnibus erat, divisa in septuaginta duabus linguis, eos a se divisit. Omni malo gravior excrevit idololatria, quam quia solus pœne Abraham abhorruit, benedictionem a Deo meruit & promissionem, quod in semine ejus, qui est Christus, benedicerentur omnes gentes. Hic de Virgine natus, verus Deus & verus homo in una sua persona faciens opera divinæ & humanæ naturæ, quidquid est hominis absque peccato, in homine egit & pertulit; & clarens verbis & signis, quod Dei est, non abscondit.

[30] Sed ut uno calore solis cera mollescit, & limus durescit, [eosque tandem] sic ad calorem verbi divini boni ad fidem emolliti sunt, mali contra fidem obduruerunt. Ut ergo Deus operaretur opus suum, ut hominem scilicet salvaret, opus peregrinum & alienum adeo operatus est, ut ipse, qui est vita omnium, in homine pro homine gustaret mortem, & mortem crucis. Qui, spoliato inferno, a mortuis tertia die resurgens, & ad cælos ascendens, & Spiritum sanctum mittens discipulis cum scientia omnium linguarum, misit eos in mundum prædicare, & baptizare in nomine sanctæ Trinitatis. Hinc in omnem terram exivit sonus Apostolorum & apostolicorum virorum. Hic sonus tandem ad vos usque pervenit. Unde pro vobis, fratres, doleo usque ad animam, quia repellentes verbum Dei, judicatis vos indignos esse æterna vita. Fugite, charissimi, ab idololatria. Sapientibus loquor; vos ipsi judicate, quod dico. Quid prodest coli simulachra, quibus non est anima, neque vita? Fugite, inquam, ab idololatria, quia nulla major hac est injuria in Deum, qui dicit per prophetam: “Gloriam meam alteri non dabo.” Fugite a tenebris, qui lucem naturalis rationis habetis.

[31] Jam pœne totus mundus credidit. Ut sol tres mundi cardines, [ad Christiana sacra] Orientem, Meridiem, Occidentem, sua præsentia attingit: Septentrionalem vero cardinem jactis radiis a longe illustrat; sic Sol mundi Christus Orientem nascendo sacravit, Meridiem in Ægyptum fugiens invisit, nec reliquit Occidentem, ubi Apostolos misit, per quos jam caput mundi Roma inflexit cervicem. Quartus hic cardo, quem incolitis, quamvis propter solis absentiam tardius lucem admittat, tamen a longe illuminatos videt, & si præsentia solis caret, solaris tamen lucis usu non minus eget. Hoc modo, charissimi, si ipsum Christum, si Christi Apostolos non vidistis, beati estis, si creditis in cum, quem non vidistis. Si in ipsum Solem non potestis aciem infigere, intendite oculos ad montes a Sole illustratos. Per hos montes, per apostolicos scilicet viros, longe lateque fidei luce transmissa, jam credidit Hispania, tripartita Gallia, Germania, & remotæ sub alio orbe Britannia & Scotia. Francia de proximo vos arguit obstinatæ incredulitatis. Cum misericordia Domini plena sit terra, quare super vos, tamquam super filios incredulitatis manet ira Dei? Currite ad lucem, credite in Deum Patrem, & in Jesum Christum filium ejus, & in Spiritum sanctum. Credite futuram carnis resurrectionem, timete ultimum judicii diem, in quo habebimus omnes judicari; mali, ut eant in supplicium æternum; boni, ut habeant vitam æternam cum angelis, non in angelicam mutati naturam, sed pro meritorum varietate in variis angelorum ordinibus ad angelicam provecti gloriam.

[32] [feliciter adducit.] His & talibus Prædicator Christi paulatim abolens ab eorum cordibus barbariem gentilitatis, inescabat eos ad Christianitatis mansuetudinem, & idololatriæ fœtorem h removens, spargebat ubique Christi bonum odorem. Illi tamen humanitatis respectu adducti, attendebant virtutem & pietatem sancti Viri, qui, quod ore prædicabat, opere explebat; & eum imitari volentes, patiebantur se ab eo in fide Christi confirmari. Nec ante destitit Signifer Christi, quam omnem illam gentem, de regno diaboli abactam, ad regnum i Regis regum transduxit. Hæc est, Christe, tua gratia: hæc est boni Militis tui constantia, qui opus Apostolicum aggressus, ad castra tua insignem adduxit triumphum. Ecce Thessandriæ Apostolum, merito Apostolis & apostolicis viris conferendum. Cum enim ad judicandum venerit Princeps pastorum, & quisque pastorum ei repræsentaverit, quotam partem mundi sua prædicatione adduxerit ad fidem, hic Pastor noster inter pastores non inanis apparebit; sed etiam ipse multos suo labore ab idololatria vel malitia retractos post se trahet, & accipiet multiplicem gloriæ coronam.

[33] [S. Landrada Lamberto apparens, jubet] Quam gloriosus sit Deus in seipso, nullo modo deprehenderetur ab hominibus, nisi aliqua mirabiliter in Sanctis suis operaretur, per quæ a nobis intelligatur vere esse mirabilis. Francis Pippino principante, construxit cœnobium in villa Belisia S. Landrada virgo k, per omnia S. Lantberti consilio animata & usa auxilio; quæ imminente die sui exitus, ut parata ad nuptias Sponsi sui intraret cum accensa bonorum operum lampade, accersivit familiariter eumdem S. Lantbertum, ut ab eo Vitæ viaticum acciperet. Accelerante viam sancto Viro, illa interim soluta est carnis ergastulo; sed Deus, cui nihil gratius fraterna charitate, nec illum, nec illam passus est privari fructu mutuæ amicitiæ. Nam in eundo jocunda Præsuli apparuit visio. Ante oculos jacentis, & quasi per extasim semivigilantis stabat clara videri ipsa virgo Christi Landrada, eumque amicabili vultus & oris gratia compellans, Unde, inquit, tibi o mi amice, hæc insolita mei incuria, ut te ad me visitandam tanta tenuerit mora?

[34] [corpus suum Wentreshovii sepeliri,] Lantbertus, prætendens affectum familiaritatis, reddebat hæc verba excusationis: Me nec incuriæ nec moræ incusare habes, quem ad te venire maturantem prævenit ocior mortis tuæ necessitas. Ecce, quia adsum, & tu jam intrasti in gaudium Domini tui, justa tibi solvam ex debito; tu, quæso, mihi indica, quo in loco corpusculum ex tuo placito sepeliam. Et illa: Suspice, inquit, cælum, & diligenter illum in terris locum notato, in quo videris modo per micantem lucem cælitus apparere sanctæ Crucis signum. Lantbertus eam monstrantem sequens oculis & mente, ecce videt locum in terris cælesti luce designari in modum sanctæ Crucis, & ab ore colloquentis sibi virginis hæc ultima verba accipit: Hunc locum, Lantberte, tibi insinuatum cælitus, scias olim delegatum a Deo meæ sepulturæ. Hac vice sermonum sancta virgine cælo recepta, Vir sanctus somno solutus, applaudebat sibi de cælestis visionis oraculo. Locus autem, qui cœlestis lucis signo irradiabatur, Wentreshovum l erat, quem ipse S. Lantbertus, a S. Landoaldo inibi nutritus, prima sui tyrocinii indole insigniverat.

[35] Lantbertus tanto quidem properantius maturabat viam, [quod, eo invito, Belisiæ tumulatum,] quanto sciebat hoc Deo & sponsæ ejus fore gratius; & veniens Belisiam tardius voto, quam pedibus, (animo enim cupienti nihil satis festinatur) visionem omnibus pandit, eosque ad illam exequendam nititur flectere, quam potest blandius ac facundius. Omnes contra unum reclamant, omnes uno ore tumultuando conclamant: Absit, Lantberte, absit, o Præsul beate. Hic ipsa sancta virgo a te Deo consecrata fuit: hæc ecclesia ejus opera & impensis constructa, a te per eam est dedicata: hic omnia ejus per te ab ea Deo delegata sunt: hic Deo famulantium turba per eam & per te adulta est; & ubi dignius ossa ejus quiescent, quam hic, ubi præsentialiter tot bonorum ejus operum apparent testimonia? Et hæc quidem omnia etiam tuæ sanctitatis merita, Lantberte, accumulant, dum per tuæ pastoralitatis studium hic & merito & numero aucto fidelium populo, fidei & virtutis exuberant dona. Lantbertus offensus pervicacia omnium, Gratum est, inquit, præesse civibus; sed grave est omnibus placere. Ecce, quia sermo Dei & meus non capit in vobis, vos omnes invitus sequar: certus sum tamen, quia cælestis oraculi non deerit effectus.

[36] Lantbertus igitur, sepulta sancta virgine magis ex populi, [triduo post Wentreshovii invenitur.] quam ex suo placito, animo fluctuabat, hinc de cælesti oraculo certus, illinc incertus de sepulto virginis corpusculo. Ob hoc omni orandi modo se addicens, quærebat rem ab eo, cui nihil impossibile esse sciebat. Sic exacto triduo, convocato populo ait, virginem Christi pridem defunctam, vestro etiam judicio magni dico fuisse meriti; & ideo non leve esse duco, quod ab ore ejus jam cum Christo regnantis mihi teneo indicatum. Ideo ne gravemini, quod precor, ut aperta virginis tumba, rem ipsam oculis experiamur. Obeditur ei ab omnibus; tumba aperitur; sed nihil reperitur de sancto ibi sepulto corpore, cum ipso sarcofago alias transposito. Expallet vultus omnium; solus Lantbertus gaudet, & attonitos paterne demulcens, Quia, inquit, diffidentiam vestram experti estis, jam nunc Dei mirificentiam experiamur, & in loco mihi designato sancti corporis glebam quæramus. Eo duce Wentreshovum curritur, qui mente & oculis relegens cælestis signi ostensa sibi vestigia, ostendit locum beneplacitum sanctæ virgini. O rem novam! Ibi sancti corporis glebam, cum ipso sarcophago transportatam inveniunt, tam composite tamque decenter relocatam, ut nulli esset dubium, angelico ministerio sanctam virginem illuc translatam fuisse.

[37] Et quid mirum, si ille, qui martyri suo Clementi habitaculum in modum templi marmorei præparavit in mari angelicis manibus m, [Auctoris observatio, & Sancti laus.] hujus quoque virginis corpus per angelos, mysteriorum Dei administros, tam competenter transtulit n? Huic miraculo tamquam inusitato si quis discredit, moveat eum saltem argumentum a contrario. Quippe cum sciat, multorum corpora in sanctis locis indigne sepulta, per angelos malos longe projecta esse, non diffidat, sanctos angelos ad nutum Dei sanctæ virgini suam impendisse operam, & voto verbisque S. Lantberti fidem fecisse. Attollunt ergo cuncti Dei virtutem, super omnia prædicant fidem & meritum gloriosi Lantberti, cujus conversatio jam in cælis erat, quamvis corpore adhuc teneretur in terris, in quo videbant impleri illam Domini vocem: “Omnia possibilia sunt credenti.” O Virum dignum Deo, cui nihil deest ad perfectionis cumulum, paratum etiam ascendere ad illam charitatem, qua majorem nemo habet, ut animam suam poneret pro amicis suis! Quam enim majorem daret Rex suo emerito Militi, quam ut coronatum martyrio donaret rude æternæ quietis. Nos ut extremam manum operi imponamus, jam nunc passionis ejus vexillum erigamus.

ANNOTATA.

a S. Begga, Pippini Landensis filia, Ansigisi, Ansegisi vel Ansigili uxor, & Pippini Heristallimater, colitur die 17 Decembris.

b Faramundi expulsionem sanctique Lamberti in sedem suam restitutionem, ad annum 681 vel 682, quo tempore Pippinus solius Austrasiæ majoratum-domus gerebat, referendam esse ostendimus in Commentario § 6, quem consule.

c De Taxandria vide Commentarium num. 92.

d In margine legitur, humo.

e In margine notatur, sed cum.

f In margine: Non quid.

g In Ms. nostro hæc vox luxata, sic habetur oppe-.

h In margine est, fervorem.

i In margine pro regnum habetur æterni: unde consequenter mox pro regum legendum esset regnum. Ceterum totus ille sermo Sigeberti, non Sancti est.

k S. Landradæ virginis & primæ abbatissæ Belisiensis Vita data est ad diem 8 Julii, auctore Theodorico abbate Trudonopolitano, ut diximus in Commentario prævio num. 50, ubi etiam num. 51 de tempore conditi ejusdem monasterii breviter egimus.

l Vide Annotata ad cap. 1, lit. i.

m S. Clemens Papa & martyr, quem hic indicat, colitur 23 Novembris, quo die hæc examinari poterunt.

n Eadem leguntur in Vita S. Landradæ, unde ea discere potuit Sigebertus.

CAPUT IV
Pippinus ob ductam Alpaïdem pellicem correptus: pellicis odium & insidiæ: Sancti, illa instigante, martyrium.

[Pippinum ob ductam, vivos conjuge,] Pippinus, ut prædiximus, principabatur egregie super omnes principes Francorum, cujus gloriam augebant crebri victoriarum tytuli, quem ad virtutem incitare poterant saltem deducta ab utroque parente nobilitatis & sanctitatis monumenta. Ut enim sileam de sanctitate Gerdrudis materteræ a ejus, vel Clodulei b Mettensis episcopi, qui fuit patrinus ipsius; quis S. Beggæ matris ejus vitam non miretur? Quis nesciat sanctimoniam paterni avi ejus Arnulphi c, qui primo major-domus regis, post Mettensis episcopus, & in vita & in morte mirabilis mundo fuit? Jam vero etiam filiorum ejus potentia vigebat in regno, e quibus Drogo d dux erat Campanensium, at Grimoaldus e hereditarium patris principatum expectabat. Hos illi genuerat legitima sua conjux Plictrudis. Et cum Pippino nihil gloriæ, nihil potentiæ, nihil felicitatis deesset, numquam ei super industriam fortuna fuit.

[39] O nihil umquam tutum apud diabolum! Vir tam victoriosus, [Alpaïdem, arguens,] de seipso non potuit triumphare, & ferreum pectus suum passus perforari molli telo libidinis, puellam nobilem & elegantem, nomine Alpaïdem, superduxit legitimæ conjugi suæ Plictrudi, ex qua etiam suscepit filium Karolum, cui postea propter indomitam bellandi fortitudinem Tudetes, sive Martellus, agnomen fuit. Hæc soror erat Dodonis f, qui domesticus Pippini principis erat, vir plenus opibus, genere clarus, per amicos & cognatos, & multos sibi obsequentes pueros, multam potentiam assecutus in regno. Cum autem nullus esset episcoporum, qui staret ex adverso, & opponeret se murum pro domo Israël, ut staret in bello in die Domini, Lantbertus oportune, importune arguebat principem, & alterum se Heliam vel Joannem exhibebat, & quorum imitabatur zelum, ad eorum quoque tendebat meritum, ut, quibus par erat in certando constantia, par foret in vincendo gloria. Helias Aab g … regem Israël hostem pertulit & vicit, & eum ad hoc arguendo attraxit, ut intentatam Dei iram a se differret, quam forte ex toto effugisset, nisi eum Jezabel uxor sua, contra Deum concitans, sub peccato vendidisset.

[40] Joannem Herodes se arguentem metuebat, & pro eo multa faciebat; [incurrit in odium pellicis;] sed eum quoque Herodias uxor per lasciviam saltantis filiæ ad jusjurandum, & per hoc ad necem Sancti perpulit. Tertius Helias, vel alter Joannes noster, scilicet Lantbertus, in spiritu & virtute Heliæ & Joannis, etiam ipse directus parare viam Domino, arguebat libere Pippinum principem, nec secundæ Herodiadis timebat rabiem. Nam quod animi habebat Herodias, cum Herodes Joanni, eum pro adulterio arguenti, libenter accommodabat aurem; hoc animi habebat etiam Alpaïs h, cum Pippinus Lantberto, eum pro pelicatu suo arguenti, obediebat. Equidem vir alias laudabilis & religiosus, hoc excepto, multum Lantberti jocundabatur consiliis, & monitis flectebatur; qui si amantem pelicem fallere potuisset, nimirum lucrose audisset se merito increpantem Præsulem. Helias in cælum raptus, expectat adhuc per Antichristi gladium victoriæ palmam, Joannes pro veritate caput suum martyrio devovit; tertius duorum Lantbertus se quoque dignum exhibuit ad bibendum calicem Domini.

[41] Pelex rem ad fratrem suum Dodonem refert, eique omne consilium suum deferens, [cujus frater Dodo familiam Sancti infestat,] precabatur, ut ejus ope aboleatur opprobrium generis sui, quod nimis invalesceret, si per Lantberti censuram contingeret suum a principe divortium. Ille causam suam & sororis cum valentioribus sui generis communicans, per se & per eos Episcopum compescere ab increpatione principis laborat; quem quia invenit inflexibilem, nec faciem alicujus contra justitiam revereri sensit, proximis & amicis suis promittit de causa sororis ultionem. Hinc duo fratres, Gallus & Rioldus, consanguinei Dodonis i, neptis suæ Alpaïdis miserantes vicem, lacessendi Episcopum oportunitatem quærunt, & insurgentes cum omnibus suis in ecclesiæ Trajectensis familiam omnem, qualicumque arte contra eos calumniam concinnant, nullam, quam eis inserre possunt, molestiam prætermittunt; si quo modo possent per hoc sententiam Præsulis inflectere, ut saltem causa suorum a redargutione principis desisteret. Sed res aliter, ac rati erant, cessit. Justus nempe, ut leo confidens, clipeo patientiæ contra omnes se protexit incursus, & gladio spiritus, quod est verbum Dei, contra minas terrenæ potestatis se accinxit, & galeam salutis indutus, agebat indubitanter rem veritatis. Et primo quidem blande compellebat eos, & quibus modis pietas Patris, & censura Præsulis poterat, eos ab injusta deterrebat violentia.

[42] [& duobus suorum cæsis, ejusdem necem decernit.] Sed quia in ventum fundebat verba, se quam familiariter in Deum rejiciens, dicebat: Exurge, Domine, & judica causam meam; memor esto opprobrii servorum tuorum. At filii Belial acrius Dei fideles impetebant, & omni genere nocendi tribulabant innocentes. Illi, quibus res erat pro anima, & quibus tota spes in sola innocentia pendebat, inconsulto Episcopo, armis obviam ire parant, ut aut ulciscantur suas injurias, aut ne moriantur inulti. Concursum est, pugnatum est. Pugnant illi pro temeritate, repugnant isti pro salute: Gallum & Rioldum, consanguineos Dodonis, locat superbia in prima fronte belli, Petrum & Audolecum, consanguineos Præsulis, ex adverso in prima acie opponit justitia. Galli & Rioldi degeneres animos timor arguit; Petri & Audoleci dexteras ad virtutem erigit innocentia. Virtus innocentiæ favit, victoria cessit parti ecclesiasticæ: Gallus ac Rioldus, factionis iniquæ principes, cæsi oppetunt; Petrus atque Audolecus, ecclesiæ vindices, referunt vexillum victoriæ k. Confusi sunt impii, nec erubuerunt; victi sunt, sed defatigati non cesserunt: Dodo enim, qui fuerat incentor omnium malorum, jam & ipse efficitur belli auctor, & vilipendens, quod de sacerdotibus dicitur ex ore Dei: “Qui tangit vos, tangit pupillam oculi mei;” grassatur in ipsum caput sancti Episcopi, devovet eum morti, in eum solum retorquet nepotum suorum ultionem.

[43] [Sanctus in convivio Pippini] Pippinus princeps illis diebus Jopiliam l venerat, ad villam Leggiæ contiguam, ubi Vir sanctus, quasi pro regni negotio ad ejus curiam invitatus, suam præsentiam non negavit. Princeps & principis pelex vultum serenant contra eum; alii iram dissimulant, simulant alii lætitiam, multi pro suo quisque arbitrio habitum cordis variant. Tractabat autem pelex oportune aliquem parare sibi precatorem, per cujus interventum posset sibi conciliare animum Episcopi, vel saltem ab importuna reprehensione principis in præsentiarum mitigare. Convivium apparatur; invitatur Episcopus; jocundatur prorsus omnis curialis frequentia. Princeps oblatum sibi a pincerna poculum innuit afferendum esse Episcopo, ducens benedictionis vice, si de consecrata sancti Episcopi manu poculum acciperet, quod olim a Martino, Turonensi episcopo, sciebat quæsisse Maximum imperatorem m. Sed Pippinus majorem benedictionem a Lantberto percepisset, quam Maximus imperator a Martino percepit, si talem gratiam apud Lantbertum uxor Pippini meruisset, qualem apud Martinum uxor Maximi promeruit n.

[44] Martinus melioris Maximo imperatore æstimavit presbyterum suum, cui poculum porrexit ante regem; Lantbertus nullum Pippino prætulit. Exemplum principis secuti minores proceres, [poculum Alpaïdis benedicere renuit,] omnes a sancta manu sancti Episcopi poculum sibi porrigi efflagitant. Dum ad hoc omnes mixtim irruunt, & se confuse ingerunt, ut alter alterum præveniat; ecce pelex sua manu clanculum manibus aliorum intermixta, satagebat vel sic de manu Episcopi præripere poculum. Ille ante & retro oculatus, præcavit femineas insidias callenti animo, & ad principem conversus, de nimietate femineæ præsumptionis conqueritur, quæ callida arte quæsisset inurere sibi notam non placitæ Deo communionis. Inde se aula proripuit, & omnem illam principalis convivii imminuit jocunditatem o. Nec sic quievit versutia feminæ, nihil volentis relinquere inexpertum. Vesperi parante redire Episcopo, ei per suggestionem pelicis a principe jubetur, ne abeat insalutata sua conjuge.

[45] Episcopus, loquente in se Spiritu veritatis, Testor, [& eam salutare: hinc ipsa instigante, Dodo] ait, o maxime princeps, testor vere Jesum, spem vitæ nostræ, me numquam fornicariæ communicaturum; quia mandavit nobis Paulus: “Ne commisceamini fornicariis”. Testor, inquam, Deum, me numquam eam salutaturum; quia scio dixisse amicum Dei Joannem: “Si quis non permanet in doctrina Christi, non eum recipiatis, nec Ave ei dixeritis: qui enim dicit illi Ave, communicat operibus illius malignis.” Te ei communicare nimis doleo, te nolle resipiscere ægre fero; propter hoc Dei iram tibi timeo. Pelex igitur videns, causæ suæ nihil esse reliqui, jamjamque, si diu advivat Lantbertus, timens sibi imminere divortium, rem totam seriatim fratri furioso mandat, & oleum camino addens, obtestatur, ut quantotius agat de occidendo Episcopo. Dolorem, quem Dodo habebat de nece nepotum suorum, exaggerabat geminatus de repulsa sororis suæ dolor; jamque in hoc totus erat, ut sibi & sorori suæ satisfaceret.

[46] Præco veritatis Lantbertus, jam tendens ad bravium supernæ vocationis, [cum armatorum manu ad Sancti ædes] venerat Leodium; Dodo vero ad vicum Auridum secesserat, satis Leodio contiguum: parat arma, socios aggregat, a domo etiam regia, suo vel sororis suæ nomine comparatos evocat auxiliarios. Dilationis moras odit, iras colligit differendo, irascendo stimulos furoris ad cotem durissimi cordis acuit. Lantbertus interim præscius instare suum agonem, noctem illam insompnem duxit; non quia terrerent eum aliqua insompnia mortis; sed quia spe præoccupabat futura quietis gaudia. In ipso namque conticinio noctis surgens ad confitendum Domino, angelico se in terris obsequio exercebat. Hora celebrandæ nocturnæ synaxis p excitatis discipulis ait: Surgite otius, promisit Deus coronam vigilantibus. Officio expleto, ceteri se lecto reddunt; ipse prestat * boni operis cursum consummando. Circa crepusculum corpore corruptivo aggravante animam, cœpit exemplo Domini euntis ad passionem tædere, & oculis gravatis sompno, captabat dormiens modicum quietis.

[47] Tunc ecce, circa auroram rarescentibus tenebris, [primo diluculo properat. Crux lucida] hostilem exercitum cuneatim incedere videt & nunciat excubitor episcopalis domus, nomine Baldoveus; & quamvis nebula mane ascendens liberum intuitum retunderet, facile erat rem deprehendere vel ex visa multitudine virorum, vel ex audita collisione armorum. Micabant loricæ, proëminebant cassides in capite, levæ tegebantur clipeis, dexteræ armabantur spatis & lanceis; præibant fundibularii cum sagittariis. Audite rem mirabilem, divinæ pietatis indicem! Ut enim clareret, Lantbertum in nullo gloriari, nisi in Cruce Domini nostri Jesu Christi, per quem ei mundus crucifixus erat, & ipse mundo, eique jam a terra in cælum per virtutem Crucis ascensum in cælis parari, quidam sequentes exercitum vident signum admirabile stupentes supra domum, in qua erat Pontifex, instar Dominicæ Crucis, clarius omni metallo, a terra usque ad cælum rutilare. Constat quibusdam, qui spe pactæ mercedis, non aviditate fundendi sanguinis, & tantum ad augendum numerum militum, non ad patrandum scelus Dodonem sequebantur, sanctam crucem fuisse conspicuam; illis econtra occultabatur objectu nebulæ, qui cupiditate rapinæ & expectatione præmii spirabant in perniciem sancti Pontificis q.

[48] [supra easdem ædes apparet.] Primo Constantino imperatori ad bellum æmuli signum crucis igneo fulgore rutilum in cælo apparuit, quo inscriptum videbatur Τούτῳ νίκα, quod est, In hoc signo vinces r. Lantberto quoque in procinctu belli stante, signum crucis apparuit super domum ejus, plane portendens illi, qui stigmata crucis Christi in corde & corpore suo pertulerat, jam a Deo victoriam & coronam parari. Dilecto quoque Domini Benedicto via palliis strata & lampadibus a terra usque ad cælum parata esse, per quam ad cælum ascenderet, quibusdam apparuit s: Lantberto vero quam Benedicto gloriosior via parata est, qui per ipsam crucem, a terra usque ad cælum rutilantem, cælos ascendit. Lantbertus quoque felicior fuit ipso Helia: Helias enim igneo curru in cælum raptus, morte dilata, longam spem vitæ æternæ adhuc tenet: Lantbertus, morte obita, in cælum ductus per crucem igneæ lucis, in æterna vita gaudet cum Christo.

[49] [Irrumpentibus in ædes hostibus, Sanctus] Acies hostium jam quasi ad præcinctum appropinquabat: excubitor domus inclamat dormientes, quibus ipse jam circumstans exercitus esse poterat nuncius horroris. Testis Christi Lantbertus attonitus gravedine sompni & rei acerbitate, discalciatis pedibus surgit, & arripit gladium, quasi se suosque defensurus: sed ad se reversus, se temeritatis damnavit, & quia illicite saltem attentaverat arma, se ante Deum congruenti addixit pœnitentiæ t. Te, inquit, bone Jesu, qui dixisti: “Mihi vindictam, & ego retribuam”, te precor, ne perdam victoriam meam, quia satius est mihi mori in te, quam super inimicos meos bellando mittere manus. Tu bellator fortis, apprehende arma & scutum, & exurge in adjutorium mihi. Jam irruptis portis, jam effractis foribus, ipsos domus parietes impingebant lanceis; aliqui etiam introgressi, ignem intentabant. Petrus & Audolecus introgressos eliminabant, & tam multis tam paucorum viribus frustra conabantur resistere; quos Sanctus pro tempore consolans, Si, inquit, me, fratres, vicarie amastis, Christum, sicut ego diligo, diligite: vestra Jesu peccata confitemini, & orate pro invicem, ut salvemini. Me oportet jam dissolvi, & cum Christo vivere.

[50] [suos ad pie moriendum hortatus,] Scitis vos, o nepotes mei, reos & noxios fuisse in crimine isto u, de quomodo ultio expetitur; quod tunc injuste egistis, modo, precor, juste ac patienter luite. Non judicabit Deus bis in id ipsum, nec consurget duplex tribulatio. Ne, quæso, peccatum vestrum ante Deum inundet, nec per manus vestras sanguis sanguinem tangat. Non timeamus sævitiam persecutorum, quia illis erit in vindictum gladius & ignis, qui manducabit carnes illorum usque ad medullam. Vos tantum manus vestras servate innoxias, ut & spiritus vester in æternum sit salvus: vestras etiam carnes date illis ad dilacerandum. His ultimis monitis Patris sui, jam in agonia constituti, animati sunt omnes ad occumbendum pro justitia & innocentia. Ipse arrepto Psalterio, & primum psalmi versum, qui occurrit, pro præsagio accipiens: “Quoniam requiret Dominus sanguinem servorum suorum”; hoc subjunxit ultimum: Videat Dominus, & requirat. Et egressis omnibus extra cubiculum, & quasi agnis in medio furientium * expositis, ipse extensis manibus, terræ in modum crucis prosternitur, & orans cum lacrymis, in manus Domini animam suam commendavit, ut nemo umquam affectuosius se Deo commendaverit.

[51] Carnifices interea Petrum & Audolecum peremerunt, [humi recubans, telo transfigitur.] & quotquot ecclesiasticæ clientelæ ibidem invenerunt. Unus cæteris truculentior, ascenso tecti culmine, eumque videns hærentem solo pavimenti, cor ejus jacto telo transfixit x; animam vero ejus cum ipso orationis murmurio angeli intulere cælo. Pretiosus ergo sacerdos Domini Lantbertus, qui hic fuerat particeps omnium custodientium mandata Dei, fruitur illic gaudens & exultans, omnium Sanctorum contubernio. Cum continentibus & virginibus redimitus serto castitatis, confessor cum confessoribus, ante Deum bibit secundum calicem confessionis; monachus cum monachis accipit centuplum æternæ recompensationis; apostolus cum Apostolis in sede judiciariæ potestatis sedet; propheta cum prophetis spe gaudet, patriarcha cum patriarchis fide fulget; postremo martyr cum martyribus calicem salutaris accipiens, nomen Domini invocat, quia majus non habuit, quod Domino retribueret pro omnibus, quæ retribuit sibi. Inter novem etiam locum ordines angelorum habet, in quo singulis pro merito officii sui participet. Itaque factus omnium particeps, electus est in æterna curia municeps, ubi obtinet palmam perhennis gloriæ, & stolam jocunditatis æternæ.

ANNOTATA.

a Indicat S. Gertrudem virginem, abbatissam Nivellensem in Brabantia, cujus gesta elucidata sunt ad diem 17 Martii. Erat hæc Pippini I, cognomento Landensis, filia, & soror S. Beggæ, ex qua & Ansegiso Pippinus II natus est.

b S. Clodulphum seu Chlodulphum Metensem episcopum indicare voluit, cujus gesta exposita sunt ad diem 8 Junii, quo colitur.

c S. Arnulphus ante aditum episcopatum in seculo uxoratus, S. Chlodulphum, cujus mox meminimus, & Ansegisum procreavit, ex quo & S. Begga Pippinus, ut diximus, genitus est. S. Arnulphi res gestas vide ad diem 18 Julii.

d Drogo Campaniæ dux, Pippini ex legitima uxore sua Plectrude filius, in variis Annalibus apud Coïntium obiisse notatur anno 708.

e Fuit hic alter legitimus Pippini filius, qui dum anno 714 in ecclesia S. Lamberti Legiæ pro ægrotantis patris sui incolumitate oraret, interfectus est.

f Dodonem Pippini domesticum ac potentem virum fuisse, testantur etiam Godeschalcus & Stephanus; sed eumdem Alpaïdis fratrem fuisse, primus,quem novi, scripsit anonymus, cujus verba recitavimus in Commentario num. 128.

g Lege Achab. Hic in Ms. nostro deinde vox una aut altera excidit, ut locus vacuus indicat.

h In Ms. nostro mendose hic legitur Alpaïdis. Porro hic incipit Sigebertus contra Godeschalci ac Stephani fidem novam martyrii S. Lamberti causam comminisci. Consule Commentarium nostrum § § 9 & 10.

i Gallum & Rioldum Dodonis consanguineos fuisse. & Trajectensem ecclesiam rapinis suis graviter afflixisse; didicit ex Godeschalco & Stephano: verum hi nullam affligendi causam assignant, nec Alpaïdis umquam meminerunt.

k Totum bellum hoc Sigebertus pro suo ingenio exornavit, cum Godeschalcus & Stephanus tantum dicant, Gallum ac Rioldum a Petro & Audoleco, qui ecclesiasticarum rerum prædationes ultra ferre non poterant, occisos fuisse.

l Jopilia, Jopila, Jopilum, Jupila, Jobii-villa, vulgo Jupille, vicus est in ripa Mosæ prope Leodium, ubi Pippinus villam habuit, in qua etiam obiisse creditur.

m Historiam hanc refert Severus Sulpicius cap. 23 Vitæ S. Martini, qui colitur die XI Novembris.

n Adi Dialogos ejusdem Severi Sulpicii lib. 2, cap. 7.

o Et hoc quoque totum convivium antiquioribus omnibus ignotum primus confinxit Sigebertus, atque ita retulit, quasi ipse eidem interfuisset.

p Id est, Officii nocturni.

q Quibus ea crux visa fuerit, quibus occultata, Sigebertus ex sola conjectura dixisse videtur, nam antiquiores biographi tantum dicunt, eam nonnullis de ipso exercitu, vel exercitum sequentibus ita apparuisse.

r S. Constantini imperatoris gesta illustrata sunt ad diem 21 Maji, ibique de prodigiosa cruce, quam adversus Maxentium moturus vidit, actum est cap. 3. Voces Græcas restitui, cum in Ms. nostro legeretur vitiose Duthoyca.

s Vita S. Benedicti, Ordinis sui fundatoris, auctore S. Gregorio Magno, data est die 21 Martii, ubi cap. 6 ista visio refertur.

t Sanctum, abjecto mox gladio, quem somno gravis primo mentis impetu ad sui defensionem arripuerat, mutasse sententiam, aiunt etiam Godeschalcus & Stephanus; sed de indicta sibi proptereapœnitentia neuter meminit. Poëta anonymus, num. 174 relatus, ex rumore fabulatus est, eum septennio pœnitere, si viveret, statuisse. Vide Commentarium num. 166 & 188.

u In cæde scilicet Galli & Rioldi, de qua consule Commentarium num. 167 & sequentibus.

x Primus Sigebertus scripsit, S. Lamberti cor transfixum fuisse. Godeschalcus ait: In ictu teli jaculavit eum: Stephanus: Percussit telo victurum in secula Christo: Poëta anonymus: Hunc telo figens, auxit sibi vulnera culpæ.

* forte perstat

* l. furentium

CAPUT V.
Corporis sepultura Trajecti: Dodonis & sociorum pœna: miracula Leodii facta, & ecclesia ibi ædificata: Corpus eo translatum: Grimoaldi cædes divinitus punita: Nortmanni a sacro corpore repulsi: auctoris observatio: tempus martyrii.

[Corpus Trajectum delatum, ad ecclesiam S. Petri,] Pauci ex satellitio sancti Martyris, qui evaserunt mortis periculum, tegentes vili tegmine corpus roseo cruore perfusum, quantotius navigio Trajectum transvexerunt. Volat fama per populos, pavore & horrore universos concutiens: pavent omnes pro offensa principis a, horrent omnes pro indebita nece Præsulis, deflent Trajectenses, se amisisse pii Patris benevolentiam, nec tamen satis audent debitam tanto Patri reverentiam exhibere. Vix caros lugere, vix reos vacat odisse. Exposito ad portum sancto corpore, cucurrit populus sine nomine & numero, & quanti apud omnes S. Lantbertus æstimatus sit, ex confusis omnium planctibus æstimari poterat. Impositus feretro defertur sanctus Martyr ad basilicam S. Petri cum honore debito; clerus cum psalmis & canticis prosequitur, populus complodit manus cum lamentis: populus pernoctat solemniter, clerus rite frequentat excubias.

[53] Juvat omnes allambere vestigia pii Patris; magna se putat suffragia meruisse, [pellices repellens, in paterna tumba sepelitur:] cui contingebat sanctis membris infigere oscula. Delectabile ac pium erat videre omnes Pastori suo impendere pignus amoris; sed miserabile ac mirum erat circa erraticas oves iram pii Pastoris advertere. Traditur enim a majoribus, quia, cum omnibus Sanctum exosculandi liber aditus pateret, si qua pelex se ingerebat ad corpus Martyris osculandum, quasi quodam turbine rotata, retrocedebat b. Per pelicum ergo repulsam clarebat nimis, Deo & sancto Martyri pelicem c illam odiosam fuisse, quæ duplici crimine Franciam infamaverat, & sanctam conturbaverat Ecclesiam. Tantus autem timor Trajectenses pro hujus rei acerbitate incesserat, ut nec mausoleum dignum tanti nominis Viro auderent præparare: idcirco aperta tumba Apri patris ipsius S. Lantberti, mane facto cum ossibus patris sui corpus sanctissimi Filii ejus usque ad tempus tumulandum decreverunt.

[54]

Exanimes artus non liquit cælica virtus,
Monstravit populis, quantæ fuerint bonitatis. [cælestis melodia ibidem audita.]

Ne enim terrerentur populi humano terrore, quo minus sanctum Domini Lantbertum digno honore venerarentur, cœpit ad tumulum ejus noctu & interdum in die audiri angelicum conticinium psallentium, quoties ibi humanum silentium esse videbatur. Nec defuerunt, qui rei ipsius veritatem scrutabantur, & cum apponerent omnem mentis & aurium diligentiam, videbatur eis [ex qualitate vocis S. Lantberti bene sibi nota d,] quod ipse Sanctus cum aliis, qui secum occubuerant, divinæ Majestati dulcem melodiam caneret e. Si quis ea hora vellet adire basilicam, præ horrore non poterat introire, & quanto quis se propius ingereret, tanto minus angelicas voces admittebat retusis auribus: cum autem elongabatur, angelica melodia amplius iterabatur. O ineffabilis potentia tua, Christe! Quis compenset tua magnalia? Ecce, palam facis, quod ore tuo dixisti: “Non est Deus mortuorum, sed vivorum.” Omnes enim tibi vivunt, qui vivis & regnas in sæcula sæculorum.

[55] [Sanctus apparens, Dodonis & sociorum ejus] Miles Christi gloriosus Lantbertus, quantus apud Regem regum in cælis esset, cœpit statim in terris patefacere, per hoc multo beatior, quod per eum etiam post mortem nomen Domini benedicebatur in populis. Apparens enim nocte thesaurario, nomine Amalgiso f; judici quondam suo, eum blando compellabat alloquio: qui de causa adventus sui ab eodem viro diligenter inquisitus; Romam, inquit, ivimus; Roma, ecce, redimus, visitaturi Dodonem & complices ejus; sanguis enim innocentium, qui mecum pro Christo super terram effusus est, jam jamque expetit ab eo vindictam, nec suam Deus ab eis gratiam elongabit. His dictis, disparuit. Sed quia visio non fuit fantastica, rerum exitus docuit. Dodo nempe sancti Antistitis interfector statim incurrit iram divinæ ultionis: nam omnia vitalia putrefacta & fœtida per os suum projiciens, ostendit omnibus infelicitatem suam per miserabilem vitæ exitum; & qui hic pompa seculi abusus est, deputatus est in inferno jam * inexstinguibili, & vermi non morienti.

[56] [mortem prædicit, verus vates.] Fertur etiam, quod propter intollerantiam nimii fœtoris corpus ejus in fluvium Mosam projectum sit, vermibus & tabe corruptum g; nec aliam sepulturam meruit, qui miserabilem tanti criminis sibi memoriam acquisivit. Dodoni in crimine æquandus ille, qui Sanctum Domini suis manibus peremit, fratri suo miser bello congreditur, & fratrem perimens, mutuo a fratre perimitur. Ut ajunt, paucis omnia concludam: infra anni ipsius spatium vix aliquis evasit, qui in nece sancti Martyris reus fuit: & si quis superfuit, in tantum se aut sensu h perdoluit annullari, ut illos fælices duxerit esse, qui citata, quamvis miserabili, morte consumpti sunt. At Christi Martyr coronatus triumphat, & victoriæ palmam i tenens, in sinu Abrahæ exultat. Sic, Christe, in Sanctis tuis de inimicis triumphas, & diligentes te diligens, honorificas honorantes te.

[57] [Sancti cubiculo divinitus illustrato, cæcis] Legia, quæ illustrari meruit Patroni sui martyrio, quamvis corpore ipsius se ad tempus doluerit viduatam esse, tamen miraculorum ejus immunis non fuit. In cubiculo namque martyrii illius conscio luminaria, divinitus accensa, sæpius resplendebant; ut tota domus, quasi solis radius, refulgeret, [ut lucem illam vix humanus ferret k] oculus. Hæc famæ primordia verificabat sequens gratia miraculorum, quorum hic summa capitulanda est. Theodimum l quemdam Vir sanctus semel per visum monuit, ut pectinem suum optimum redderet, ab ejus uxore sibi præreptum: tertio m non parentis sibi pectus affecit insanabili ictu, sicque suum ab invito recepit. Baldigisilus jussus per visum excubare ad locum martyrii ejus, & alter quidam Raginfridus eumdem locum emundare monitus, ambo lumen oculorum, quo carebant, receperunt, in suo quisque tempore.

[58] Veniebat cum fide ad hunc locum virgo Oda, & ipsa cæca; & loco proxima ut nomen invocavit sancti Martyris, quod volebat, accepit n. His augebatur recens veneratio novi Patroni, & accensa populi devotio Sancto basilicam ædificat, tanto citius, quanto devotius. Lectus etiam Sancti a fidelibus fabricatus, in illo loco positus est, ubi Sanctus telo iniqui transfixus fuit. Hæc Legiensium devotio adeo Domino placuit, ut jam crebro multis fidelibus cælitus visio appareret, ut sanctus Martyr relatus a Trajecto, martyrii sui loco restitueretur. Sanctus Hubertus, sanctissimi Lantberti discipulus & successor, non contraibat Dei & Martyris voluntati. Anno igitur episcopatus sui XIII o tumulum Sancti aperiens, corpus ejus solidum & illibatum ac miro odore respersum invenit: mutavit vestimenta, & priora pro dandis pignoribus p servanda sigillavit.

[59] Claruit vel transferendo, hoc beneplacitum fuisse Domino: [eo transfertur non sine miraculis:] in villa quippe Nuella q requiescente populo, pauper & cæcus, ditatus est reddito sibi officio oculorum. Nec multo post in villa Hermala r cunctis requie relevantibus laborem, paraliticus s ibidem adductus, in aspectu sancti feretri solidata compage membrorum, sibi redditus est. In singulis his locis statim basilicæ in honorem sancti Martyris fundabantur. Cum tali tripudio appropinquabatur tuo, o Legia, municipio t! Quanta & qualis fuerit processio cleri & populi, quanta & qualis exultatio undique concurrentium, quanta omnium liberalitas in dandis Sancto muneribus, quanta fuerit fidelium orandi & vota solvendi puritas; hæc & hujusmodi facilius a sapiente æstimari poterunt, quam alicujus ore vel stilo narrari.

[60] Habes, Legia, tuum gaudium; ecce, tenes tuum speciale patrocinium. [quantum hinc boni Leodio accesserit.] Hinc cœpit tui profectus * initium, per hunc in urbem exaltata, proveheris de filia in matrem u: per hunc in episcopalem sedem promota, in omnem profecisti honestatem. Aliis urbibus in senium quodammodo vergentibus, tu per hunc effloruisti in pulchræ juventutis statum. Protegat te in ævum suis sanctis Martyr suffragiis, qui te ad hoc provexit, ut in terra merito & nomine magnificeris. Ex tunc in reliquum tempus non est modus vel numerus miraculorum; cum omnibus per Lantberti nomen ibi Deum invocantibus in veritate semper patuerit ostium divinæ misericordiæ. Erat illic videre compeditorum vincula, debilium sustentacula, in argumentum virtutis Dei appensa. Quicumque veniebat fidei tenax, numquam redibat inefficax.

[61] Hic quoque sanctus Martyr, sicut piis & fidelibus pius & oportunus adjutor erat, [Grimoaldi in Sancti ecclesia cædes divinitus punita:] ita erat contra impios aut severus correptor aut justus ultor. Post paucos enim annos translationis ejus x, ægrotante sæpe nominato Pippino Majore-domus, ibat ad eum visitandum filius ejus Grimoaldus, qui devotus S. Lantberto, ideo forte amplius, quia occubuerat pro defenso matris ejus Plictrudis matrimonio y, divertit Legiam, & ad tumulum Sancti oraturus accessit. Inter orandum exceptus ibidem ante altare S. Lantberti perimitur a quodam satellite Rabbodonis ducis Frisonis, cujus filiæ a patre suo Pippino sibi desponsatæ connubium expectabat z. Sed Rabbodo id impune non tulit, cujus instinctu innocens occubuit Grimoaldus: nam non multo post idem Rabbodo mirabiliter a dæmone ludificatus, subita periit & æternali morte aa.

[62] Post decessum S. Lantberti gens Normannica beluina feritate spirans, Leodium, id est Legiam, violenter irrupit, & municipiis effractis atque combustis, civibus etiam immoderata cæde fusis, & substantiis direptis, ad ultimum ecclesiam S. Lantberti igne consumpserunt, & eam solo coæquantes, [Nortmanni a Sancti corpore repulsi.] sola ruinæ & combustionis vestigia reliquerant. Deinde ad locum, in quo sanctum corpus venerabatur, barbarica præsumptione volentes accedere, & optima, quæque invenirent, diripere, divinitus incussa formidine resilientes aufugerunt; qui fugientes hoc modo, fugam suam consolabantur, dicentes, sibi dispendium evenisse, quod solam & nunc adeo pretiosam circa Martyris corpus ita micantem fabricam non abstulissent bb. Quia longum est & tædiosum singula S. Lantberti miracula particulariter enarrare, Dei per eum operantis potentiam laudemus universaliter.

[63] [Auctoris animadversio de primo biographo: tempus martyrii.] Vitam S. Lantberti primitus jussu Agilfridi episcopi scripsit Godescalcus, diaconus ipsius congregationis, qui fuit tempore Pippini tertii & Caroli Magni cc; quam licet pro simplicitate sensus multis barbarismi & stylocismi vitiis expresserit dd, eam tamen totam ad honorem sancti Martyris ipse aurigraphus aureis litteris scripsit, & gesta quidem ejus veraciter prosecutus, de causa martyrii ee parum libero ore est locutus. Quod hac de causa fecisse creditur, ne sui temporis regibus culpam majorum suorum videretur exprobrare. Ex illicito quippe Pippini ff & Alpaïdis conjugio natus est Carolus Martellus, ex Carolo Pippinus tertius, qui ex principe in regem Francorum promotus est; de Pippino Carolus Magnus gg, quo nemo ante ipsum vel post ipsum fuit major; de quo dubitari potest, fortior, an felicior esset, potentior in republica, an religiosior in Ecclesiastica disciplina. Passus est autem S. Lantbertus XV Calendas Octobris hh, anno episcopatus sui XL, sub rege Francorum Hildeberto, Theodorici regis filio, a quo Theodorico reges Francorum solo nomine regnabant, penes majores-domus potentia regni constituta, usque ad Pippinum tertium in regem promotum.

ANNOTATA.

a Imo Dodonis, ut alibi sæpe dictum est.

b Hanc mirabilem pellicum repulsam Sigebertus primus e biographis tradidit.

c Alpaïdem designat, quam S. Lamberti necis ream fuisse non credimus:

d Quæ uncis inclusa sunt, restituimus ex Vita breviori ab eodem Sigeberto, ut § 1 probavimus, conscripta, & Reinero perperam attributa. In Ms. enim nostro hic luxato ita legitur: Videbatur eis vocis sibi notæ unde S. Lamberti, quod ipse Sanctus &c.

e Consule Godeschalcum in Vita prima, num. 22, & Stephanum in Vita secunda, num. 38.

f A Godeschalco Amalgisilus vocatur; atque ita etiam legitur in Vita breviori mox citata.

g De corpore in Mosam projecto nihil legitur apud Godeschalcum.

h In Ms. nostro censu legitur; sed cum in Vita breviori ad. lit. d laudata, habeatur sensu, hæc lectio præplacet. Forte tamen legendum, sensum.

i Ms. nostrum habet: Victoriam palmæ; quod ex eadem Vita breviori correxi.

k Uncis inclusa ex laudata Vita breviori denuo restitui, cum in Ms. nostro post verbum refulgeret, omissis ceteris, tantum sequeretur, oculus.

l Theoduïnum habet Vita brevior, Godeschalcus, Theodoënum.

m Godeschalcus tantum bis Sanctum ipsi apparuisse testatur; tertiam vicem adjunxit Sigebertus.

n De hisce tribus lumine donatis agit Godeschalcus cap. 3, ex quo, uti & quæ de ecclesia Leodii erecta subdit, ea didicit Sigebertus.

o Hunc annum, quem in Christi 721 vel 722 incidisse ostendimus, deprompsit ex biographo S. Huberti apud Surium.

p Id est pro sacris reliquiis distribuenda.

q In Vita breviori legitur Nivella. Vide Annotata ad Vitam primam cap. 3 lit. p.

r In eadem Vita breviori est Harmala. Consule præcitatum cap. 3 Vitæ primæ, ad lit. q.

s A Godeschalco contractus dicitur.

t Legia sive Leodium, vivente S. Lamberto, villa tantum fuerat; sed verisimile tamen est, eam ob locum martyrii illius, miraculis & ecclesia illustratum, jam tum incrementa cepisse.

u Matrem restitui ex Vita breviori; nam in Ms. nostro perperam legitur, martyrem.

x Quæ hic narrat, anno Christi 714 contigisse probavimus in Commentario prævio num. 118 & sequentibus; ideoque erravit Sigebertus, dum eadem aliquot annis post delatum eo Sancti corpuscontigisse asseruit.

y Consule Commentarium § 9 & 10, ubi id refutavimus.

z Errat Sigebertus; Coïntius enim ad annum Christi 711, num. 7 ex Annalibus Metensibus & Gestis regum Francorum probat, Teutsindam vel Theodosindam, Radbodi Frisonum ducis filiam, Grimoaldo reipsa nuptam fuisse, anno scilicet 711 secundum citatos Annales.

aa Fabulatur hic denuo Sigebertus, dum Radbodum non multo post Grimoaldi cædem, in cujus suspicionem ipse revera venit, ludificatum a dæmone obiisse ait. Constat enim ex Annalibus a Coïntio ad annum Christi 719, num. 14 citatis, ipsum primum prædicto anno 719 vita functum esse, cum jam ante Carolum Martellum cum exercitu suo cecidisset, ut apud eumdem Coïntium ad annum Christi 716 num. 1 videre est. Quod de ludificatione dæmonis ait, consule Acta S. Wlfranni episcopi Senonensis tom. 3 Martii, a pag. 146 in Appendice.

bb De hac irruptione Normannica consule Commentarium prævium § 14, ubi ex vetustiori anonymo ostendi, minime verisimilia esse, quæ de eometu ad S. Lamberti corpus Normannis incusso narrat Ægidius Aureæ-Vallis; sed ibidem non observaveram, Ægidio hac in parte Sigebertum præluxisse. Anonymo tamen standum putamus.

cc De Godeschalco & tempore, quo scripsit, egimus in Commentario § 1.

dd In Ms. nostro perperam legitur: represserit.

ee Ita correxi ex Vita edita nomine Reineri; nam Ms. nostrum vitiose habet: & cum martyrii.

ff Vox Pippini ex Ms. nostro exciderat; quam ex mox laudata Vita restitui.

gg De hac prætensi silentii causa consule Commentarium prævium § 10.

hh De die martyrii convenit inter omnes: de anno egimus in Commentario § 8 & 10.

* igni

* al. provectus

VITA QUARTA
Auctore Nicolao, canonico Leodiensi seculo XII,
Ex editione Joannis Chapeavilli.

Lambertus seu Landebertus, episcopus Trajectensis & martyr, & ea occasione BB. Petrus, Andoletus &c., Leodii in Belgio (S.)

BHL Number: 4688

A. Nicolao canonico.

PROLOGUS.

[Excusans imperitiam suam,] Dilecto in Christo, & vere diligendo Domino suo Wederico, Letiensis ecclesiæ venerabili abbati a, Nicolaus ecclesiæ sanctæ Mariæ, sanctique Lamberti, quæ est in Leodio, canonicorum & diaconorum ultimus, salutem. Sicut nihil est, quod amicis & fratribus, honesta petentibus, negare debeamus, ita & eorum est a nobis non exigere, quod nimis arduum tarditate aut tenuitate ingenii assequi non valeamus. Temerarium enim valde est, quod quidam præclaras illustrium virorum res & memoria dignas aggrediuntur scribere, quibus nec ingenium natura, nec eruditionem doctrina, nec orationis splendorem indulget eloquentia. Sicque fit, ut cum magnitudinem rerum, quas exornare debuerant, verbis nequeant explicare, ariditatem ingenii sui, & imperitiam coguntur * manifestare. Grandes enim materias, ut ait Hieronymus ad Heliodorum episcopum, ingenia parva non sufferunt, & in ipso suo conatu, ultra vires ausa, succumbunt. Quod & mihi evenisse fateri non erubesco, qui nec oratoria eloquentia clarus, nec subtilis ingenii mihi conscius, vitam & passionem beati Lamberti martyris, quam scribere institueram, dignis verbis pronunciare non sufficio.

[2] [ait se scribere rogatum, ut aliam] Quod equidem opus non cujuslibet levitatis motu, seu jactantiæ fastu in me sumpsisse, sciat vestra paternitas; sed quidam ex dominis & prioribus nostris parvitatem meam sæpius sunt exhortati, quatenus digniorem passionis causam beati Viri, & gesta ejus vetustate jam obruta, diligenter pervestigarem, & conscribendo tanquam in lucem retraherem. Diu multumque super hoc hæsitavi, quia & tantam rem aggredi valde invidiosum, & majorum meorum authoritati contradicere erat insolens, & vere irreligiosum. Sed, ut arbitror, nullam meretur, vel vereri debet cujusquam obtrectatoris invidiam, qui ad scribendum non incitatur amore propriæ laudis, sed præcepto cogitur præsidentis. Parui itaque injunctis, & inter multiplices occupationes meas assumpsi hoc opus, plenum laboris & sollicitudinis; quia nihil penitus ex hoc inveniri poterat in libris eorum, qui prius vitam & martyrium B. Lamberti conscripserunt, quibus etiam apud nos maximam authoritatem non levis, sed venerabilis sanxit antiquitas b.

[3] [martyrii causam prodat: argumentum Operis] Horum primus, (ut a majoribus nostris accepimus,) fuit Godeschalcus quidam, ecclesiæ nostræ diaconus, tempore Caroli Magni, ex Francorum regibus imperatoris augusti, & Agilfridi nostri episcopi c. Secundus vero fœlicis memoriæ Stephanus, decimus post B. Lambertum Leodiensis episcopus d: qui cum de vita & sanctissima conversatione ejus quædam magnifice satis disseruerint, mirandum valde est, cur gloriosam & tanto Sacerdote dignam martyrii ejus causam silentio præterierint, conscribentes ea, quæ & gloriam videntur obscurare Martyris, & subsannandi occasionem præbere calumniatoribus & incredulis e. Nec tamen eorum scriptis derogo, aut Opusculum hoc meum memorabilibus virorum venerabilium dictis comparo; in quo non ostentationem eloquentiæ, sed verbis simplicibus veritatem polliceor historiæ, omnino declarare cupiens, quorum principum tempore, vel a quibus parentibus B. Lambertus nativitatis exordium sumpserit; quo doctore sacras Literas didicerit, quibusve in pueritia miraculis floruerit, quam ordinabiliter ad episcopatum promotus, quam irrationabiliter ab ecclesia Tungrensi ejectus, quamque gloriose iterum intronizatus, semper tamen patientiam & humilitatem tenuerit; qua ætate claruerit, & quomodo post conversionem Taxandrorum, post multa sanctitatis ejus opera, vitam martyrio finierit, qualiterque horam & gloriam passionis ejus Romanus Pontifex per angelum manifeste cognoverit f.

[4] Hæc equidem partim ex gestis regum Francorum, partim ex Chronicis Reginonis Pruniacensis abbatis, [& auctores recenset.] & Sigeberti venerabilis monachi de cœnobio Gemblacensi, partim ex epistolis diversorum episcoporum, partim ex Vita B. Landoaldi præsbyteri, seu S. Landradæ virginis g, partim ex relatione majorum & scriptis virorum fidelium, excerpere curavi, & in libelli formam seriemque redegi; imitatus quodammodo apis solertiam, quæ ex diversis floribus succos convehens, & in favos disponens, varium saporem in unam commutat mellis dulcedinem. Et quoniam vestra Letiensis ecclesia specialiter B. Lamberti patrocinio gloriatur, ejusque reliquias pro amore indubitato complectitur h, hoc parvitatis meæ Opusculum sanctitati vestræ transmitto, pater venerabilis, summopere vos deprecans, ut non in eo scribentis imperitiam, sed eorum, quæ inscribuntur, & Martyris attendatis magnificentiam. Valete, & orate pro me.

ANNOTATA.

a De Wederico vel Widerico abbate Lætiensi in Hannonia adi Commentarium prævium num. 289& sequentibus.

b Ecce hic candide fatetur Nicolaus, seculi XII scriptor, sese causam martyrii S. Lamberti, qualem ipse exponet, apud nullum veterem biographum reperisse.

c Vitam auctore Godeschalco, de quo consule Commentarium § 1, dedimus primo loco.

d Hujus quoque Opusculum secundo loco recensuimus.

e De causa martyrii prolixe disputatum est in Commentario § 9 & sequenti.

f Hanc apparitionem ut fabulosam rejecimus § 8.

g De utroque Sancto sermo infra recurret.

h Consule Commentarium § 20.

* cogantur

CAPUT I.
Sancti illustres & pii parentes, & institutio sub SS. Landoaldo & Theodardo: hujus corporis translatio Trajectum ab eo facta: in episcopatum successio.

[Illustribus parentibus, Apro & Herisplende natus,] Gloriosus vir Lambertus, & æterno Regi sacerdos & martyr electus, insigni ex prosapia in Trajecto extitit oriundus, qui est super Mosam fluvium grandis vicus, non longe a dirutis urbis Tungrorum mœnibus. Pater ejus Aper, vir illustris, hæreditariam a majoribus suis sibi relictam comitatus illic strenue gubernabat dignitatem. Mater vero, Herisplendis nomine, claritatem nobilitatis moribus exornabat pudicitiæ & honestatis. Eo tempore Eraclius post Focam Romani fastigium adeptus erat imperii: eam vero partem regni Francorum, quæ Austria dicitur, Dagoberti regis filius Sigebertus admodum juvenis, prudenter sub patre gubernabat per Cunibertum Coloniensem episcopum & majorem-domus Pipinum primum, viros fide, justitia, consiliis, conspicuos a. Sub his itaque principibus, ab illustribus, ut præmissum est, Lambertus natus est parentibus. Qui, quoniam Christianissimi erant, in conjugali copula Deo placere studentes, cum hunc talem Deo promeruissent divitiarum suarum Hæredem, sacris eum literis imbuendum, & Ecclesiasticis ministeriis mancipandum, nec sine divina Providentia, disposuerunt; quod etiam ipsius Pueri beata spirare videbatur infantia.

[6] [S. Landoaldo magistro, multum proficit,] Et quia pater ejus vir prudens erat, sanctum sancto magistrum elegit Filio, ne puerilis innocentia, columbina simplicitas, cujuslibet pravitate doctoris inficeretur. Initiandum ergo studio literarum submisit eum viro venerabili Landoaldo, cujus vitæ integritas, & scientiæ sermonisque ubertas, in hac regione tunc celebris habebatur. Hic siquidem Landoaldus sub S. Amando episcopo archipresbiter ecclesiæ Tungrensis ordinatus, Deo ibidem militaverat, eandemque ecclesiam per novem annos episcopo vacantem, usque ad sacerdotium B. Remacli, diligenter rexerat. Landoaldus itaque teneros annos sancti Pueri paterno sinu complectens, ad normam sanctæ vitæ informabat primævæ ætatis mores. Divina siquidem gratia, quæ se ejus cordi abundanter infuderat, pueritiæ ejus teneritudinem manifeste provehebat in virilis sensus maturitatem. Qui quantum sub eodem beato viro profecerit, quam puro pectore pietatis ac sobrietatis doctrinam hauserit, superfluum arbitramur inculcare verbis, cum fructum tam fœlicis arboris adhuc hodie passim exuberare videamus.

[7] [cum eoque ecclesiam ædificans, fontem elicit;] At vir illustris Aper de profectu Filii sui non mediocriter exultans, & Deo verbis & factis gratias referens, fundum proprietatis suæ, quod Wentershovium dicitur, jure perpetuo delegavit illi, illiusque tutori Landoaldo, ut ecclesia ibi constructa, tanto instantius vacarent, ille docendi studio, iste discendi, quanto remotius viverent a vanitate sæculi. Ubi dum insisteretur in ædificanda ecclesia, artifices super penuria potabilis aquæ conquerebantur, quia ibi aqua ex palustri colluvie collecta bibentes magis torquebat amaritudine, quam aliqua refocillaret suavitate. Sanctus magister, sanctiorque magistro Discipulus fidem habentes in eum, qui amaris aquis de Marath dulcedinem indidit, qui aquas de petra produxit, communi voto pariter exorant pietatem Omnipotentis. Invocato ergo nomine sanctæ & individuæ Trinitatis, baculo designant locum in modum crucis. Mira res, sed fidei non inusitata! Fons ibi statim emanavit limpidissimus, qui usibus hominum amabilis, dum quotidiano incolas reficit beneficio, tanti miraculi non sinit interire memoriam.

[8] Similiter die quadam, cum jam hyemalis algor inhorruisset, [prunas afferre ab eodem jussus,] forte ignis in habitaculo venerabilis sacerdotis Landoaldi penitus defecerat: qui advocato prædicto Puero, Curre, inquit, Fili, & a vicina domo ardentes prunas defer, usibus nostris necessarias. Cumque vas ad convehendum ignem puer Lambertus in promptu non haberet, & doctoris urgeret imperium, cucurrit tamen velocius, ne modica saltem mora ingratum faceret suum magistro ministerium. Homines autem regionis illius per sylvas & paludes, quibus abundant, dispersi, longe a se invicem distant & habitant. Itaque ad vicinum tugurium, in quo copiosum ignem ardere a longe notaverat, festinus accessit, sibique carbones dari a circumsedentibus expetiit. Quærentibus autem illis cum irrisione, (cum vas non haberet,) velletne eos in vestibus suis excipere; ille, ut erat columbinæ simplicitatis, palliolum suum ambabus manibus & brachiolis extensum diligenter aptavit, exceptamque in eo sufficientem ardentium prunarum copiam, ne qua tamen possent effluere, firmiter astrinxit, lætusque cum festinatione rediit.

[9] Cumque coram magistro eas humiliter deposuisset, vestemque excusisset, [eas in veste sua innocue portat.] nullum penitus in ea apparuit corruptionis signum, nullum vel modicæ adustionis vestigium. Mirari cœpit intra se venerabilis sacerdos, & omnipotenti Deo gratias agere; quia sicut videbat vestem illæsam ab incendio, sic mentem Pueri sinceram & mundam notaverat ab omni elationis vitio b. Interea fœlix adolescens Lambertus sub Landoaldo in divinarum & mundanarum literarum scientia non mediocriter exercitatus, & viam Domini juxta teneræ modum ætatis sufficienter est edoctus, mundus & integer mente & corpore ab iis vitiis, adversum quæ parum cauta est lubrica ætas adolescentium, maxime eorum, quos & nobilitas carnis & rerum opulentia impellit ad petulantiam.

[10] Cum itaque jam juventutis attingeret florem, commendatur a patre, [A S. Theodardo ulterius institutus,] quem post Deum miro venerabatur affectu, sanctissimo viro Theodardo, qui B. Remacli successor, Tungrensi c tunc præsidebat ecclesiæ. Quem venerabilis pontifex Theodardus, quasi dilectissimum pignus & unicum filium, spirituali suscipiens & complectens desiderio, ejusque mores & actus tacita & subtili consideratione perscrutans, cœpit venerari & admirari; quia deprehenderat in Juvene multiplices divinæ gratiæ donationes; multo fœliciorem se reputans talis Alumni famulatu & contubernio, quam Moysen Josue, seu Heli Samuëlis ministerio. Erat enim vere dignus B. Lambertus, aspectu amabilis, colloquio affabilis, rectam conversationem habens cum omnibus hominibus. Parvi pendebat præfentia, veluti devoverat in pueritia, æstimans pro nihilo omnia, præter quod erat æternæ salutis gratia.

[11] [gratiæ & naturæ donis eminet.] Cælestibus animo inhærens, sese in holocaustum Domino mactabat. Et sicut hi conscripserunt, qui quantitatem seu qualitatem formæ ejus memoriæ prodiderunt, ita eum summus Artifex & naturæ ratio composuit, ut in toto ejus corpore vix aliquid reperiri posset, quod excedere videretur modum venustatis & elegantiæ. Denique tanta erat circa episcopum in obsequendo ejus humilitas, in sacra lectione assiduitas, in oratione devotio, in jejuniis moderatio, in eleëmosynis largitas, in hospitalitate hilaritas, ut in oppido populoso, & inter magnorum principum assiduos conventus, quibus eum interesse Tungrensis ecclesiæ negotia sæpius cogebant, solus vitæ suæ qualitate promeruerit, quatenus eum & boni possent veraciter prædicare, & mali formidarent detrahere.

[12] [Corpus S. Theodardi repetit, & Leodii sepelit.] Contigit interea beatum præsulem Theodardum per innocentiæ viam in territorio Spirensium d ad martyrii coronam pervenire. Cujus rei acerbitate, & tam lugubri Lambertus consternatus est nuntio: quamvis enim eum sanctorum martyrum gloria sublimatum non dubitaret, tamen non temperavit a lachrymis, quas eliciebat non incredulitatis diffidentia, sed desiderium charitatis. Angebatur maxime, quod dulcissimi patris saltem supremo non interfuisset funeri. Ut ergo eum, quem dilexerat vivum, honoraret mortuum, ad solatium universi doloris sui accinxit se constanter ad repetendum corpus exanime sacerdotis & martyris: & licet id frustra jam primo tentaverit, secunda tamen profectione, quod desiderabat, obtinuit. Relatum itaque tam sacratissimum pignus non sine magna exequiarum pompa sepelivit, ejusque tumulo honoravit villam Legiam e, tunc quidem ignobilem vicum, nunc vero ordinatione divina & ipsius B. Lamberti patrocinantibus meritis, totius hujus regionis caput, principatus domicilium.

[13] [Auctoris de sede Tungrensi observatio.] Eo siquidem tempore Tungrorum civitas ab Hunnis jam pridem funditus eversa, evolutis ab excidio suo plus quam ducentis annis, vix a paucis inhabitabatur, cunctaque suæ antiquæ nobilitatis & claritatis insignia, vastitatis & solitudinis ipsius magnitudo obliteraverat; solam vero pontificalis cathedræ dignitatem, quam a B. Materno f, primo ipsius civitatis episcopo, acceperat, adhuc in ecclesia S. Mariæ perpetuæ Virginis, inter ipsas murorum suorum ruinas inconcusse retinebat. Et quoniam Trajectenses, qui erant ei versus Orientem satis finitimi, rebus, multaque populi frequentia tunc in ea regione potentiores habebantur; eorum ordinatione & dispositione Tungrensis sedes, tamquam decrepita & præmortua mater, a validiore & prudentiore filia gubernabatur; adeo ut usque ad sacerdotium B. Huberti, non minus Trajectensis, quam Tungrensis episcopatus diceretur g.

[14] [S. Theodardo in episcopatum,] Igitur qui Tungrensi ecclesiæ substitueretur episcopus, multum desiderabatur in ecclesia Dei, multum super hoc tractabatur in aula regis Francorum Clodovei, ejusque filii Hildrici h, qui sub patre regnabat in Austria. Nam Sigebertus i, Clodovei frater, absque liberis jam obierat. Itaque paulatim sermo intra ecclesiam, ab ecclesia ad populi frequentiam, discurrebat, nullum Lamberto meliorem, nullum eo Tungrensium episcopatu esse digniorem, quem certissime noverant ditatum honoribus sanctimoniæ, illustratum commerciis parcimoniæ. Spiritus sancti ergo inspirante gratia, plebs Trajectensium pariter congregata in episcopum eum sibi eligi, & in loco magistri succedere acclamavit. Regalis etiam celsitudo ac palatinorum procerum multitudo, apud quos non levis existimatio Lamberti erat, electioni assentiendo, tulere suffragium. At vir Dei Lambertus, qui sacerdotium studuerat mereri, non suscipere, se indignum tali honore, se tanto oneri causabatur incongruum.

[15] Sed quanto plus repugnabat, tanto magis omnium in se studia concitabat; [aliquantulum reluctatus, sufficitur.] eo quod amplius ab omnibus judicabatur ambiendus, quo in appetendo episcopatu inveniebatur minime ambitiosus. Omnibus itaque acclamantibus, jamque piam violentiam invito renitentique se facturos minitantibus, cœpit Vir Deo plenus intra se cogitare, quia divinæ dona gratiæ meretur amittere, quisquis sub specie humilitatis pertinaciter refugit per ea, quæ habet, bona proximis prodesse. Timebat manifestæ Dei voluntati resistere, & charitatis & obedientiæ terminos excedere; sicque per omnia vere humilis, vere Deo subjectus, & fragilitatis humanæ non immemor, tantæ plebis regimen suscipere timuit; sed de Dei vocantis se virtute præsumendo, consensit. Sic Trajectensium testimonio, comprovincialium episcoporum judicio approbatus, per sacræ unctionis ministerium Spiritus sancti virtutem suscipiens, Tungrensi cathedræ vicesimus nonus k præsedit episcopus.

ANNOTATA.

a Hæc Nicolaus hausit ex Sigeberto in Vita tertia, num. 2., de quibus vide dicta in Commentario, num. 22 & sequenti.

b Totam hanc Landoaldi historiam descripsit ex Vita S. Landoaldi, aut ex Sigeberto in Vita mox laudata, ipsis illius verbis sæpe usus.

c Vide dicenda inferius ad lit. g

d Nota est Spira Germaniæ civitas ad Rhenum flumen, antiquorum Nemetum caput, nunc in Palatinatu Inferiori.

e Hanc translationem didicit ex Sigeberto, vel qui huic præluxit, antiquiore anonymo biographo S. Theodardi, de quo supra ad caput 1 Vitætertiæ, lit. q.

f S. Materni gesta illustrata sunt in Opere nostro ad diem 14 Septembris, ubi de hisce consuli possunt.

g Cum Godeschalcus, Stephanus, Sigebertus, & ante hunc Anselmus SS. Theodardum & Lambertum episcopos Trajectenses unanimi consensu appellent, itaque dictos esse Nicolaus ipse agnoscat, hic Tungrenses tamen appellare affectat, quasi episcopatus sedes tum etiam Tungris fuisset. Verum vide dicta in Annotatis ad cap. 1 Vitæ 1, lit. f.

h Childericum II Austrasiæ regem, postea monarcham, Chlodovei II filium designat; sed errat Nicolaus, dum eumdem Childericum sub patre suo regnasse in Austrasia dicit, prout observavimus ad cap. 2 Vitæ tertiæ, scriptæ a Sigeberto, quem Nicolaus hic., ut sæpe alias secutus est. Atque hinc in alium impegit errorem, dum de S. Lamberto episcopo creando actum esse scribit in aula Chlodovei, qui tum multis annis obierat. Vide dicta in Commentario num. 47 & sequenti.

i Fuit is S. Sigebertus ejus nominis III, Austrasiærex, cujus Acta habes apud nos ad diem 1 Februarii.

k S. Lambertus fuit vigesimus episcopus Trajectensis: sed Nicolaus novem episcopos, qui ante S. Servatium Tungrenses fuerunt, ceteris annumerat, & omnes Tungrenses appellat.

CAPUT II.
Episcopatus a Sancto egregie administratus: ejusdem depulsio e sede sua: Vita septennio acta Stabuleti.

[Ob episcopales virtutes regibus Clodoveo] Sortitus itaque apicem dignitatis ecclesiasticæ, studuit pietatis augere opera, qui pontificali auctus erat infula. Non imminuit in eo, sed multiplicavit anterioris vitæ gratiam collatæ potestatis excellentia; nec penitus in ejus animo locum habuit pestis, quæ religiosarum mentium statum sæpius evertens, his, qui cæteris præsunt, nimis familiaris est, elatio. Mactabat omni die holocaustum Domino, non ex pecore alieno, sed ex corpore proprio. Consilium & opus suum semper ad Dominum convertebat; cor ejus & pedes directi erant ad euangelizandam pacem. Jamque per acceptam superabundanter spiritualium donorum gratiam opinio ejus longe lateque celebriter prædicabatur, non solum prærogativa meritorum, sed & claritate miraculorum. Unde non immerito familiariter eo utebatur, ejusque se orationibus commendabat, & consilio submittebat Clodoveus rex Francorum; nec quicquam in dispositione regni sui videbatur ei satis validum, quod non erat tanti Viri prudentia & authoritate corroboratum a.

[17] [& Childerico carus, privilegium obtinet.] Quantæ autem existimationis & authoritatis B. Lambertus apud regem fuerit, manifeste patet; cum eum idem pacificus rex non solum episcopum, sed & patrem, & apostolicum virum appellet in eo privilegio, quod promulgavit, ipso sancto Præsule petente, pro immunitate & possessionibus ecclesiæ S. Mariæ perpetuæ Virginis, in cujus nomine & honore eo tempore Trajecti vigebat post Tungris quædam dignitas pontificalis cathedræ: quod privilegium usque hodie apud nos conservari non dubium est b. Similiter post obitum Clodovei S. Lambertum nimia familiaritate venerabatur Hildricus, qui patri successerat in regno Austriæ c. Siquidem Austria dicebatur ea pars regni Francorum, quæ a Burgundia usque ad mare Frisonum extenditur, & hinc Rheno, illinc sylva Carbonaria seu Hannonia concluditur d. Hæc tota sancti Viri expetebat authoritatem & consilium; ejusque meritis ecclesia Dei tranquillata est, rexque Hildricus aliquamdiu bonitate floruit & prosperitate.

[18] [Theodorico monarcha, Ebroinus Sanctos persequens,] Sed quia reges, sicut nec servire cuiquam volunt, ita semper majorem dominationem desiderare non desinunt, Hildricus, postposito Viri Dei consilio, abjecto germanitatis affectu, animum & manum tetendit in regnum fratris sui Theodorici, qui regnabat in Neustria, eoque expulso, fraterni regni non sine sanguine usurpavit principatum e. Sed non est diuturna scelere quæsita potentia: nam paulo post Hildricus ob insolentiam morum suorum insidiis quorumdam Francorum in venatione exceptus, graviterque vulneratus interiit f. At Ebroïnus, vir crudelis & malitiosus, qui sub Theodorico rege majordomus Franciam sæpius turbaverat, audita morte Hildrici, sanctæ religionis habitum rejecit: nam timore Hildrici monachum in Luxovio professus fuerat. Ita maximum suæ factionis exercitum a Burgundia colligens, Theodoricum in regnum Francorum reduxit g; non quia eum diligebat, sed quia per eum se ulcisci desiderabat. Totam denique injuriarum suarum ultionem maxime in ecclesiam Dei retorsit, magnosque ac sacerdotales viros, quorum ei sanctitas & libertas vocis suspecta erat, de medio auferens, alios ex eis exilii proscriptione, alios carcerum & tormentorum maceratione afflixit.

[19] De quorum numero B. Leodegarium, Augustudinensem episcopum, [S. Lambertum e sede sua pellit, intruso Faramundo:] miris cruciatuum modis Christo martyrem fecit. Et quia B. Lambertus intima & spirituali familiaritate Hildrico conjunctus fuerat, timens prædictus vir nequam, ne eum, qui sanctitate & authoritate cæteris præeminebat, suæ factioni haberet contrarium, & justitiæ ac publicæ libertatis defensorem, eum ab episcopatu Tungrensi expulit, & Pharamundum quendam, ut dicunt, Coloniensem clericum, calcata omni sacrorum canonum reverentia, illuc obtrudendo, violenter intronizavit h. Quanta autem per hunc invasorem facta fuerit in Tungrensi ecclesia totius divini & humani juris confusio, bonorum omnium desolatio, quam oppressa æquitas, quam dissoluta pravitas, si vellemus scripto prosequi, non jam videremur inchoati Operis historiam texere, sed tragediam, deplorando, conscribere. Per hunc Tungrensis ecclesia plus experiendo, quam legendo didicit, quia fur non venit, nisi ut furetur & mactet & perdat.

[20] Hac itaque horribili tempestate in regno Francorum excitata, [quod sanctus æquo animo ferens,] omnia omnino confusa, omnino turbata erant per prædictos sceleratos ministros, per Ebroïnum Austria, per Pharamundum Trajectensis ecclesia. Sed omnipotens Deus, cujus gloriæ laus magnificatur, cum Sanctorum suorum virtus declaratur, fieri hoc misericorditer permittebat, ut, quanta esset in servo & sacerdote suo Lamberto fortitudo patientiæ, & virtus veræ humilitatis, manifestaretur per flagellum tribulationis. Nam Lambertus Christi athleta, clementer ferens cuncta, præsulatus liquit sceptrum, commendans curam ovium ei, qui lavit baptismate, & redemit sanguine. Et quem nec dignitatis sublimitas tumidum, nec magnæ possessiones cupidum, nec diuturna tranquillitas effecerat resolutum, superveniente articulo persequutionis, adeo Virum Dei patientiæ æquanimitas roboravit, ut nec eum vehemens tribulatio fractum, nec privatio honoris confusum, nec rerum temporalium damna conspexerint miserum.

[21] Volebat tyrannis & oppressoribus Ecclesiæ Dei sacerdotali authoritate resistere; [sibique gratulans, sed de grege solicitus,] sed eorum & multitudinem & mentis nimiam obstinationem considerans, infructuosum laborem prudenter declinando, cedendum tempori adjudicavit, ne etiam videretur intercepti honoris ultionem exercere, non pro justitia decertare. Gaudebat, honores transitorios & publicarum curarum se evasisse tumultus, seque nunc beatum pronunciabat & fœlicem, cum liber ab omnibus, diu optatam monasticæ quietis obtinere poterat securitatem. Summa & sola pii Patris sollicitudo erat filiorum destitutio, quorum sicut semper in charitate Christi desideraverat salutem, sic sine maxima cordis contritione non poterat videre perniciem. Nec minor apparebat erga eum in orbatis Trajectensibus filialis affectio, quem etsi propter persequutionis sævitiam retinere non audebant, ab ejus tamen præsentia & amplexu avelli vix poterant.

[22] [inter suorum lacrymas discedit,] Cumque discederet Vir mitissimus, omnis eum populus cum clero lamentabatur, longiusque eum ab oppido prosequentes, cum gemitu & lachrymis dicebant: Cur nos deseris, Sacerdos sanctissime? Cui nos committis, Pastor vigilantissime? Cur relinquis gregem devotum, & quare supplicem clerum? Quis orabit Deum pro nobis, & quis sublato Pastore, a morsibus nostris luporum arcebit insidias? Tu sacerdotes sermone & opere, tu populum prædicationis exhortatione informabas; tu destitutis solatium, captivis precium, tu jejunis cibum, nudis largiebaris operimentum. O decus, o lumen Ecclesiæ, o custos & pater patriæ! Educ nos tecum, ut qui in tranquillitate tuis instituti sumus præceptis, tuis jocundati beneficiis, tuæ mereamur participes esse tribulationis. At venerabilis Sacerdos tantis suorum vocibus & lachrymis permotus, lachrymas pietatis & ipse fundens, parumper substitit; conversusque ad eos, qualiter verbum Dei, viam justitiæ & salutis, quam ex ore ejus audierant, conservarent, edocuit; adhibitisque Sanctorum de patientia exemplis & præceptis, ne in præsentibus tribulationibus deficerent, utque in Deo constanter sperarent, sæpius admonuit; quia Deus non confundit sperantes in se.

[23] [& cum duobus servulis ad Stabulense cœnobium] Post hæc sacras manus & oculos ad cælum elevans pro astantibus & devotis sibi filiis paternam ad Deum fudit orationem, consignansque eos Crucis signo salutari, & absolutos in osculo pacis, animæquiores remisit ad propria i. Tanta autem fuit prædictorum tyrannorum potestas & crudelitas, ut ex omni ecclesiasticæ familiæ numero vix duo pueri obsequio tanti Viri adhærere non timuerunt *; quorum alter, Theodoënus nomine, ut majores nostri scriptum reliquerunt, operum ejus veridicus relator & testis idoneus extitit. His itaque comitibus, vir Dei Lambertus cœnobium in loco, cui Stabulaus nomen est, situm expetiit. Hic siquidem locus inter vastos & confragosos Ardennæ saltus, nulli tunc humanæ habitationi habilis, squalidus horrebat, sterili & emoriente terra, non segetibus, non pomiferis arboribus apta, non alendis pecoribus grata, non commerciis quæstuosa, qua, exceptis aliquot rivorum seu fontium irrigationibus, horribiliorem non incoluerunt Paulus vel Anthonius eremi solitudinem.

[24] [se recipit, ubi inter monachos septennium transigit:] Hic S. Remaclus cœnobium devotione & expensis Sigeberti regis construxerat k & ordinaverat, aggregatis in eo multis fidelibus, quibus sub Regulari disciplina multis annis, illic strenue præfuit, vitamque & omnem conversationem suam, tamquam præclarum monasticæ perfectionis speculum subditis exhibuit. Hunc ergo locum, quia solitarium, & ideo congruum, monachis præbebat habitaculum, sanctus pontifex Lambertus elegit expetendum. Tantus itaque Vir, qui videbatur, & erat, sanctitate & dignitatis excellentia venerabilis, obedientiam Filii Dei summopere imitari desiderans, non affectata corporis aut verborum inclinatione, sed vera & profunda mentis humiliatione, jugum obedientiæ & subjectionis ab abbate sibi imponi petiit & obtinuit; ibidemque per septem annos sanctam & angelicam vitam in omni virtutum observantia exegit. Ad declarandam autem veram animi ejus virtutem & patientiæ fortitudinem, unum obedientiæ ejus subjiciamus exemplum, ut perfecti audiant in illo, quid imitentur, & infirmi, quid venerentur.

[25] Solitus erat Vir memorabilis inter cætera ardui propositi insignia solemni consuetudine publicas fratrum religioso furto prævenire vigilias, [ob lenem sonitum calceo editum] atque per secretæ orationis devotionem divinæ contemplationis degustare dulcedinem. Cum igitur nocte quadam ad id peragendum clam lectulo se subtrahens, pie festinaret, unum de sandaliis, (quod genus calceamenti vulgariter cothurnos dicimus) a manu ejus elapsum corruit, feriensque pavimentum dormitorii, sonitu modico quidem, sed insolito, altum tanti conventus interpellavit silentium. O quanta erat apud eosdem Dei servos gravium culparum districta correctio, cum in hujusmodi fortuitis excessibus tam severo plecterentur judicio! Nam pater monasterii hoc repentino turbatus sonitu, tali culpæ Regularem non distulit adhibere medicinam; sed culpæ authorem ignorans, signis & nutibus l quibusdam præcepit, ut exiret ad crucem, quicunque temerario sonitu interruperat fratrum silentium & quietem.

[26] Statim vir Dei Lambertus præceptum obedientiæ, quasi prospera juberentur, [jussus ab abbate, brumali nocte fere nudus] adimplere contendens, sicut erat adhuc fere nudus, solo ciliciolo contectus, discalceatis pedibus dormitorium egressus, crucem adiit, quæ sub divo posita, ex more monasterii hujusmodi corrigendis erat disciplina. Hyems erat, quæ nive & glaciali asperitate sævior inhorruerat; & ut pro comperto habemus, omnis fere Ardennæ regio, & ea maxime, quæ præfatum obsidet cœnobium, inter suas, quas prædiximus, incommoditates specialiter tanta perurgetur aëris inclementia, ut longiorem & asperiorem, quam cæteræ partes Austriæ, nivium & hyemalis horroris semper patiatur molestiam. Stabat ergo Sacerdos mitissimus, instar crucis ante se positæ, stabat plane vivens hostia Christi, crucifixus mundo carnisque desideriis, cum psalmorum modulatione offerens Deo suavissimos fructus obedientiæ. Ardebat plane interius flamma Paracleti Spiritus; idcirco exterius frigoris contempsit cruciatus. Quid ejus affectu devotius? Quid oratione mundius? ut confiteri constanter possimus, cælum ejus patuit precibus, & oratio ad supernos pervenit auditus.

[27] Vere beatum Virum, & hoc supplicio sacratis martyribus Christi comparandum, [sub dio in oratione perseverat: inde revocatus,] quem divina Providentia & præsentibus tribulationibus exercebat, & ob multorum salutem ad majoris certaminis gloriam reservabat. Tectus itaque nive magis quam veste Martyr noster, purior auro, quod per ignem probatur, immobiliter perseveravit in orationis devotione, quousque fratres vigiliarum solemnitate transacta, cogente eos summa necessitate, domum hyemalem ingressi sunt, accensoque igne copioso, calore refocillabant corpora sua, immanitate frigoris inter multiplices vestes jam fere præmortua. Ibi abbas per absentiam Viri Dei, quid in eo egerit, sero deprehendens, confusus expalluit, seque sacrilegum, se homicidii reum lachrymando protestans, cunctis fratribus stuporem incussit formidinis, quod tantum ac sacerdotalem Virum pro levi excessu tam injuriosæ deputasset pœnitentiæ. Currunt fratres, alter alterum pia festinatione prævenire contendentes; & quem putabant seminecem, inveniunt cum alacritate spiritus psalmos Domino decantantem. Eruitur ab illa nivium densitate, fratrumque desiderantium conventui honorifice redditur, referens & obedientiæ exemplum & suæ liberationis miraculum.

[28] [se accusat. Hujus rei memoria Leodii.] Abbas vero & universitas fratrum non temperantes a lachrymis, humiliter ejus devolvuntur pedibus, suæ ignorantiæ veniam deprecantes. At Vir justus seipsum, ut scriptum est, in primis accusans, sicut ad impositam sibi pœnam extitit vere patiens & humilis, ita ad ignoscendum, quod rogabatur, non fuit pertinax aut difficilis. O vere manifesta in servo suo Lamberto divinæ virtutis operatio, per quam ad exequendum tam arduum hujus obedientiæ præceptum inflammata est ejus mentis alacritas, quod vix umquam aliqua sit creditura posteritas. Specialiter itaque ob hujus triumphi memoriam in principali ecclesia Leodii, ubi idem preciosus Martyr corpore requiescit, mos iste primum inolevit, ut intra claustralia septa sub divo vexillum Crucis Dominicæ perpetuo stabiliretur m; licet nonnullæ hoc ecclesiæ usurpare sibi videntur alio quidem religionis genere.

ANNOTATA.

a Progreditur Nicolaus in eodem errore, quem supra in Annotatis ad cap. 1, lit. h observavi. Præterea, quod Sigebertus in Vita tertia, num. 14 de Theodorico III perperam scripserat, ipse non magis recte Chlodoveo II adscripsit.

b Privilegium hoc ab aliis frustra quæsitum esse, imo numquam exstitisse merito credi, ostendimus in Commentario prævio num. 48.

c S. Lambertus factus est episcopus sub finem anni 669, vel initium sequentis, annuente Childerico II rege Austriæ, qui non nisi post mortem patris regnare cœpit. Vide Annotata ad caput præcedens lit. h.

d Non iidem semper fuerunt regni Austriæ seu Austrasiæ termini, quos non est hujus loci examinare. Videri hac de re potest Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum, ad vocem Austriæ. Idem ad vocem Carbonaria silva profert locum exAnnalibus Metensibus ad annum 690, ubi dicitur: Pippinus ad Carbonariam silvam pervenit; qui terminus utraque regna (Austriam & Neustriam) dividit.

e Constat, Childericum ad regnum evocatum esse a Neustrasiis, qui Ebroïni Majoris-domus Theodorici tyrannidem pertæsi, hunc & illum exauctorarunt, & in monasteria relegarunt. Adi Commentarium num. 61, & Vitam tertiam num. 17.

f Consule mox laudatam Vitam & numerum.

g Cæso Childerico, Theodoricus ex San-Dionysiano, Ebroïnos e Luxoviensi monasterio prodierunt. Et Ebroïnus quidem primum quemdam pseudo-Clodoveum, quem Chlotarii III filium mentiebatur, ad regni Austrasiæ partem evexit, postea vero ad Theodoricum accessit; uti num. 62 Commentarii dictum est.

h De hisce omnibus consule Commentarium num. 63 & sequentibus.

i Isthæc omnia ex Nicolai conjectura dicta accipe.

k Acta S. Remacli illustrata sunt ad diem 3 Septembris, ibidemque in Commentario prævio § 6 actum est de Stabulensi cœnobii exstructione.

l Non signis & nutibus, sed manifesto vocis imperio abbatem istud mandasse, diserte aiunt Godeschalcus & Stephanus.

m Hoc ante Nicolaum nemo veterum tradidit, neque is satis idoneus testis mihi est, ut id credam, cum ut in ceteris ecclesiis, ita & in Lambertiana Leodiensi alio religionis genere ea crux statui potuerit.

* timuerint

CAPUT III.
Reditus ad episcopalem cathedram suam: disciplina ecclesiastica restituta: Taxandri, aliique ad Christum adducti: congressus cum S. Willibrordo.

[Pippino Heristallo Majore-domus facto,] Interea evoluto septennio, ira Dei in misericordiam versa, post horridam tempestatem facta est in ecclesia Dei tranquillitas: nam Ebroïnus, qui Franciam fraude, crudelitate, avaritia, diu vexaverat, justo Dei judicio misere interficitur. At dux Austriæ Pipinus secundus, Ansigisi filius, Pipini primi ex Begga filia nepos, cujus ut erat hæres nominis & honoris, ita justitiæ & religionis, vir acer consilio & manu strenuus, totam potentiam suam & studium ad honorem sanctæ Dei Ecclesiæ & liberationem patriæ convertit, regemque Theodoricum, ut tyrannicam crudelitatem in principalem clementiam commutaret, non minus bellico apparatu, quam justitia sua coëgit. Igitur tranquillatis rebus sub Pipino, cum jam nulla tempestas bellorum intercluderet exequutionem legum, cœperunt inter Domini sacerdotes faciles commeatus, & ad tractanda ecclesiastica negotia assidui fieri conventus.

[30] Quod Pharamundus, Trajectensis ecclesiæ invasor & pestis, [fugit Faramundus, & ecclesia Trajectensis] considerans, qui in rerum motibus & dubiis temporibus firmissimam spem hactenus habuerat, cœpit formidare pacati statum temporis, ecclesiastici æquitatem examinis, & sicut scriptum est; “Fugit impius, nemine persequente,” proprii sceleris eum perurgente conscientia, episcopalem sedem, quam male diu occupaverat, pejus fugiendo dereliquit; &, ut dicitur, in tota illa provincia numquam postea comparuit a. Sic tandem Deo propitio, a tyrannide ejus liberata Trajectensis ecclesia, quanta pertulerit, quam injuste dilectum patrem suum Lambertum perdiderit, & miserabiliter recordari, & libere cœpit conqueri; totoque affectu conversi ad Dominum, multis suspiriis & lachrymis deprecabantur, quatenus destituto & luporum morsibus exposito gregi, & desolatis filiis spiritualem pastorem & desideratissimum patrem Lambertum verus pastor Christus restituere dignaretur.

[31] Et quia Deus liberaverat Austriam per Pipinum, qui, [S. Lambertum sibi reddi a Pippino] ut præmisimus, sub rege Theodorico rempublicam Francorum strenue administrabat, eumdem principem unanimiter adeunt, suæque præteritæ calamitatis deploratione præmissa, Consule, inquiunt, princeps clarissime, miserabiliter diuque afflictæ Trajectensi ecclesiæ, tuaque industria restitue huic multitudini destitutæ, huic desolato gregi Pastorem proprium, a quibus pacifico tuo adventu, solaque fama modestiæ & justitiæ tuæ exterritum abegisti invasorem & mercenarium. Et quia hoc tempus non longa oratione, sed festina indiget consolatione, mitte, qui perquirant, & educant a cœnobio Stabulensi beatissimum virum Lambertum pontificem nostrum, in quo est sana doctrina, conversatio angelica; quia certissime aut ipsius, aut nullius, reformabitur magisterio, quæ depravata & corrupta est in nobis per illum perditionis filium Pharamundum, synceritas Christianæ fidei, & ecclesiastica religio.

[32] [impetrat: Sanctus Stabuleto rediens] At dux Pipinus vir, qui licet militaribus studiis occuparetur, divinitatis tamen cultum & ecclesiarum Dei tranquillitatem in secundis non habebat, Trajectensem habitum veneratus est & desiderium, eorumque petitionem non spernendam ratus, cum rem altiori diligentia perscrutatus esset, summos & religiosos viros, quorum familiaritate & consilio admodum utebatur, ad præfatum cœnobium destinavit, ut non videretur vanum & leve, quod tantorum legatorum expetebatur authoritate. Nondum B. Remaclus, illius fundator & rector monasterii, vita excesserat; sed in senectute bona diem vocationis suæ & æternæ retributionis præmium fœliciter expectabat b. Igitur cum ex legatis audisset venerabilis ille sanctorum conventus & Trajectensium devotionem & religiosam pii principis petitionem, pacemque ecclesiis per eum redditam, immensas omnium bonorum largitori Deo gratias egerunt, multumque de charitate Dei, de salute proximi, ad invicem conferentes, sanctum ac Deo amabilem virum Lambertum ad salvandum populum sibi creditum, ad reformandam Catholicæ fidei regulam, ab illa divinæ contemplationis dulcedine non sine multis gemitibus & lachrymis abstractum emiserunt, eumque religiosa honorificentia persequentes, ad salutem multorum, quod erat, esse compulerunt.

[33] [communi omnium lætitia excipitur,] Quis sufficienter verbis exprimere valeat lætitiæ magnitudinem devoti gregis in reditu pii Pastoris sui? Quis ratione comprehendat utriusque sexus omnis ætatis & ordinis concursus ex agris, effusiones ex oppidis? Præeuntium turbarum lachrymæ gaudiis plenæ, voces, plausus, congratulationes, circumquaque personabant, dicentium: Benedictus, qui venit in nomine Domini! At vero in Trajectensi clero & populo tanta efferbuit exultationis amplitudo, ut ad videndum & complectendum animarum suarum Patrem & Conservatorem ipsa oppidi mœnia & tecta fere e sedibus suis evelli viderentur & lætari. Nam Tungrensis & Trajectensis ecclesia, quid in præsule suo Lamberto spiritualium beneficiorum habuerit, plus carendo, quam fruendo, modo satis experta, majoribus votorum gaudiis eum prosequi videbatur, & complecti restitutum, quam primitus post electionem inthronizatum. Piis itaque ovium suarum vocibus diu desideratus Pastor attollitur, & in pontificali cathedra sua decenter relocatur.

[34] [& collapsam disciplinam restituit.] Erat vere & sine superstitione religiosus, nihil a cœnobita per sacerdotium immutatus. Neque sub obtentu resumptæ dignitatis rigorem monasticæ disciplinæ relaxabat, ita ut a cunctis videri posset ambiguum, utrum ejus industria & magnanimitas in singulari professione & humilitate, an in episcopali prælatione, & hac communi conversatione specialius & mirabilius aptaretur. Qui ad reparandam ecclesiasticæ religionis regulam, quæ per pseudo-christianos depravata erat, valde sollicitus, plus erga corrigendos agebat mansuetudine, quam severitate, plusque provocabat delinquentes ad obedientiæ salubritatem per exhortationem charitatis, quam per rigorem potestatis. Non enim poterat doctrina ejus esse contemptibilis, qui in omni actione sua videbatur & erat irreprehensibilis. Nam ut de cæteris a Deo sibi collatis virtutibus taceamus, tanta specialiter in eo absque elatione fulgebat illa angelicæ castitatis puritas, ut non solum fornicatio circa eum locum non haberet, sed nec quælibet immunditia nominaretur aut scurrilitas.

[35] Sed & tanta fervebat in eo latitudo Dominicæ charitatis, [Dum Taxandris idololatris prædicat,] ut, sicut exultabat in Deo de salute fidelium, sic afficiebat * cor ejus error & perditio vicinorum gentilium. Nam regio, cui Taxandria nomen est, quæ a Trajectensi oppido versus Septemtrionem vix tribus miliaribus disparatur, necdum Euangelicæ gratia prædicationis cognita, idololatriæ cultu sordebat. Hæc siquidem regio vastis & fere continuis paludibus obsita, & ob id ne finitimis quidem aliquo commercii jure tunc satis nota & pervia, multitudinem agrestis populi in se continebat, cujus mores barbaros ipsa etiam solitudo & superstitio efferaverat. Hanc constanter ingressus est Veritatis prædicator Lambertus, & ad illos sanctorum martyrum, seu etiam Domini nostri passiones, oculos mentis convertens, pro infidelium salute ad omnem non solum convitiorum, sed etiam pœnarum tolerantiam se præparabat.

[36] Et quia incolæ regionis illius non continebantur civitatibus, [hi idola ulturi, armati concurrunt,] sed pluribus & sparsis vicis inhabitabant, fana eorum, in quibus ob deorum suorum culturam frequentes & celebres conventus habebant, intrepidus expetebat, prædicans & annuncians verbum salutis, lumen Euangelii, planeque contestabatur eis, quam prophana, quamque Deo odibilis esset simulachrorum servitus, dum, quod uni & vero Deo, omnium Creatori, singulariter jure debetur, hoc ad ejus injuriam, creaturæ, immo dæmoniis, ab hominibus irrationabiliter exhibetur. At barbari, superstitionis & inveterati erroris sui valde tenaces, mirabantur quidem ad insolitam Viri sancti prædicationem; sed deorum suorum injuriam & objectionem æquanimiter ferre non poterant. Cucurrit itaque & commovit fama prædicationis ejus totam illam provinciam, & suggerentibus ac instigantibus templorum sacerdotibus, habitatores ejus barbarico more furentes, armati coëunt, unanimiter statuunt, ut inventum Domini Sacerdotem prius verberum & verborum contumeliis afficerent, & postmodum ignominiosæ mortis supplicio interimerent.

[37] Sed cum omnis illa furentis populi armata multitudo ad præsentiam sancti Pontificis irrupisset, [sed eo viso, mansuefacti, instruuntur,] tanta in vultu ejus lux cœlestis gratiæ refulsit, ut divino nutu perterriti, depositis armis & animis, starent parati obedire, qui venerant occidere. Tunc B. Lambertus, qui Teutonicæ linguæ peritus erat, (& sine interprete sermo conserebatur) cœpit eis retexere humanæ creationis & prævaricationis originem; & qualiter ob salutem hominum natus ex Virgine Dei Filius, in cruce moriendo, gravissimum mortis destruxerit imperium. Cumque eis exposuisset tremendum post hanc brevem & caducam vitam illius extremi diei judicium; & quam beata & perpetua Sanctorum & timentium Deum futura sit retributio; & impiorum quam miserabilis damnatio, compuncti sunt corde, & profusis pœnitentiæ lachrymis, se peccasse confessi sunt.

[38] At sanctissimus Christi sacerdos Lambertus, intelligens per Spiritum sanctum, visitatum a Deo cor eorum, dixit eis: Nemo vestrum salutis suæ desperatione frangatur, [& baptizantur, idolis abjectis.] pervicacia obdurati cordis a remedio pœnitentiæ fontem divinæ Pietatis avertat; quia maximum misericordiæ suæ aditum omnibus salvari cupientibus benignitas nostri patefecit Salvatoris; & si veræ pœnitentiæ affectus in vobis est, solum & verum Deum, Creatorem omnium, ejusque unigenitum Filium Jesum Christum, Redemptorem nostrum, ore & corde credendo, confitemini, & falsorum deorum simulachra, quorum spurcissimo ritu eum per ignorantiam offendistis, abjicite, & ad obtinendam omnium peccatorum vestrorum veniam & remissionem, sacrosancti Baptismatis suscipite purificationem. Cum itaque ad hanc vocem sancti Prædicatoris certatim idola sua contrivissent aut abjecissent, confluebant cum maxima humilitate & contritione cordis ad suscipiendum divinæ regenerationis Sacramentum; & baptisata est ab eo infinita populi multitudo.

[39] [Rebus hic compositis, alibi prædicans,] Et cum ad nutriendam & informandam hujus novæ Christianitatis teneram, & quasi adhuc palpitantem rudemque infantiam, ecclesias per opportuna loca construxisset, & presbyteros & levitas in eis ordinasset, descendit Euangelicæ prædicationis gratia ad populos ipsi Taxandriæ finitimos, quo fluvius Mosa Rheni fluminis aquis infectus & tumidus, jamque seipso major, fontique suo per omnia dissimilis, non longe a mari Anglico Taxandros & cæteros ejusdem regionis incolas a Frisonibus dividit c. Erat eo tempore in castello, quod Ulterius Trajectum d dicitur, confessor Christi Willibrordus, quem beatus Papa Sergius e, petente prædicto duce Pipino, episcopum ordinaverat, eumque mutato nomine Clementem appellans, honorifice direxerat ad prædicandum incredulam * Frisonum gentem, in quorum regno idem castellum supra ripam Rheni situm est. Hujus itaque sancti Viri nomen & studium cum audisset B. Lambertus, desiderabat videre eum, secum reputans, ut vere per omnia humilis, suæ aliorumque saluti fore valde necessarium, si tanti patris in opus Euangelii præsentiam habere mereretur & consortium.

[40] [cum S. Willibrordo confert in Testebranto] Similiter venerabilis sacerdos Willibrordus, qui & Clemens, comperta sancti viri Lamberti opinione, maximo eum videndi desiderio inflammatus, transmissis tot aquarum interfluentium obstaculis, venit ad eum, mutuoque se invicem fraternis astringentes amplexibus, alterutrum sibi referebant, quæ & quanta per eorum ministerium divina gratia operata esset in gentibus. Et, si antiquorum relationi creditur, locus est in pago, quem Testebrantem dicunt, haud longe a Mosa, aliquanta arborum amœnitate inumbratus, ad quem B. Lambertus, adscito in opus Euangelii viro Dei Willibrordo, solitus erat sæpius descendere, & confluentibus ad se noviter baptizatorum turbis opera Christianæ religionis exponere, annuncians eis, quia, ut ait Apostolus, “Fides sine operibus mortua est f.”

[41] [ubi in ejus honorem ecclesia condita est.] In eodem loco ecclesia in honorem B. Lamberti dedicata, tantæ hodie venerationis est apud incolas regionis illius, ut singulis annis illuc ad impetranda Martyris beneficia concurrentes, etiam ipsas arbores, quæ atrium opacant, ferro attrectare, sacrilegium reputent. Tota itaque regio illa, quæ diversa ab incolis suis sortitur vocabula, & quæ cursu Mosæ dextro latere clausa, usque in Septentrionem * oceanum porrigitur, apostolatui martyris Christi Lamberti debet, quod errorem suum cognoscere, & quod Christianæ fidei gratiam obtinere promeruerit; & ideo Leodiensi parochiæ, sicut hodie cernimus, subdita est g.

ANNOTATA.

a Hanc spontaneam ex solo metu Faramundi cessionem & fugam Nicolaus adstruit contra omnium veterum auctoritatem, qui ipsum a clero populoque e sede, quam invaserat, totaque diœcesi Trajectensi expulsum esse tradiderunt. Sed & eadem æquo serius facta narrat, cum ex dictis in Commentario prævio § 6 ea contigerint, quando Pippinus, in sola Austrasia Majoratu-domus fungebatur.

b Imo vero jam ante aliquot annos ad cælos evolaverat, inter annos 667 & 671 vita functus, uti in ejusdem gestis ad diem 3 Septembris probatum est: finis autem exsilii S. Lamberti incidit in annum 681 vel 682. Vide dicta in Commentario § 6.

c Hisce omnibus veterum Caninefatum sedemindicat, qui insulam Vahalim inter & Mosam habitarunt. Ibidem etiam erat pagus seu comitatus Testebrantum seu Teysterbant, de quo sequenti numero meminit Nicolaus.

d Nota est ea Batavorum in Belgio civitas ad Rhenum, Caninefatum tractui vicina, vulgo Utrecht appellata. Vocatur autem Trajectum Ulterius seu Inferius, ut a Trajecto ad Mosam, quod Superius dicitur, discernatur.

e De S. Sergio I Papa consule Opus nostrum ad diem 9 Septembris, ubi § 6, pag. 437 de S. Willibrordi, cujus Acta die 7 Novembris illustranda venient, episcopali consecratione anno 696 actum est.

f Hanc SS. Lamberti ac Willibrordi in apostolicis laboribus communem operam & conjunctionem primus e biographis Nicolaus tradidit. Adi Commentarium a num. 97.

g Magna hujus regionis pars, seculo XVI per novorum episcopatuum erectionem in Belgio, a diœcesi Leodiensi avulsa est.

* l. afficeret

* l. incredulæ & genti

* Septentrionalem

CAPUT IV.
Belisiensis parthenon, Sancto auctore, a S. Landrada conditus: ejusdem virginis apparitio, & sepultura miraculose ab eodem procurata: SS. Hubertus & Oda ad sanctimoniam inflammati.

[S. Landrada, a Sancto olim velata,] Fuerunt etiam per idem tempus nonnulli in sæculari habitu, qui monitis & exemplis tanti Patris animati, ob amorem cælestis patriæ spretis divitiarum suarum illecebris, ad arctiorem vitam se contulerunt. Ex quo numero Landrada virgo, claris orta natalibus, se & sua Deo contradidit, & in Bilisia *, proprietatis suæ villa, cœnobio constructo, & de manu beati Pontificis illibatæ virginitatis insignita velamine, cum aliis plerisque puellis arduum angelicæ castitatis mibi aggressa est propositum a. Locus iste in ingressu Taxandriæ positus, duobus a Trajecto, duobus a dirutis urbis Tungrorum muris distat milibus; eo maxime gloriosus, quod nunc usque continere meretur ecclesiam a S. Lamberto in honorem B. Mariæ perpetuæ Virginis dedicatam.

[43] [ipsi apparens, mandat corpus suum] Hic itaque cum sacratissima Christi sponsa Landrada, postquam aliquamdiu ferventer exhibuisset Deo virgineæ professionis obsequium, superveniente valida carnis ægritudine, venit ad mortem, missoque nuncio, beatum Virum ausu sanctæ familiaritatis accersivit, ut in extremis suis orationum ejus consolationem promereretur & suffragium, quem in via Dei, in professione virginali, doctorem habuerat & conscium. Et forte tunc Episcopus longius aberat; audita autem infirmitate, consternatus est animo, omnesque moras festinatione redimens, Bilisiam properabat. Sancta vero virgo interim carne soluta est; quod & beato Viro in loco, ubi ea nocte mansionem acceperat, per visum revelatum est. Apparuit autem in somnis ipsa virgo jocunda facie, cælesti veste & lumine splendida, ut per ipsius habitus claritatem indubitanter sciret, eam jam transisse ad immortalitatis beatitudinem. Cumque eam Episcopus de collata sibi a Christo virginitatis corona familiariter congratulando alloqueretur, adjecit: Si absens corpore, non animo, circa finem tuum, dilecta filia, & jam vere Regis mei sponsa, tibi adesse non valui, saltem nunc edoce, quo in loco corpus tuum debeam sepelire.

[44] [Wentershovii sepeliri: renuentibus monialibus,] Cui illa, Suspice, inquit, sursum Pater, & locum eum, quem lux in modum sanctæ crucis in terris tibi facit esse conspicuum, (& ecce, lux in modum crucis rutilans videbatur) hunc, inquam, locum scito mihi in sepulturam a Deo concessum. Locus autem ille, qui desuper emissa in modum sanctæ crucis claritate beato Viro in terris designabatur, Wentershovium erat, quem ipse S. Lambertus sub Landoaldo, ut præmisimus b, indole sua insigniverat. Evigilans itaque, & de tanta visione nihil hæsitans, sub omni celeritate venit Bilisiam; & convocatis fidelibus, quorum maxima multitudo ad exequias sacræ virginis convenerat, & suam præstolabatur præsentiam, revelatæ sibi mysterium aperuit visionis; omni modo ad id exequendum laborans facunda allocutione, paterna dulcedine, inclinare animos tantæ multitudinis. Sed id frustra tentatum est: nam ut sanctimonialium aures hic sermo perculit, quæ circa sacrum funus filiali affectione, virginea sedulitate, excubabant, dolor transiit in stuporem, visumque est eis tolerabilius perdidisse vivam, quam non habere saltem mortuam.

[45] [Belisiæ tumulatur, sed triduo post,] Querulis itaque fletibus perstrepentes, sancti Pontificis advolutæ pedibus, Cur, inquiunt, sanctissime Pater, hujus loci, hujus nostræ professionis ruinam moliris & excidium, cujus fundasti principium? Certissime enim nos compellis hunc nostræ professionis locum deserere, qui adeo sordens & indignus propter nos a te reputatur, ut non possit ad recondendos maternos cineres mundam saltem terram continere. Et o nos infelices & miseras, quæ tam dulcissimæ matris nostræ & in carne perdidimus præsentiam, & ad cumulum doloris nostri non merebimur habere aut aspicere sepulturam! Sed parce pudori nostro, Pater dulcissime, moveantque te filiarum tuarum gemitus & lachrymosa suspiria, & patere, ut mater nostra hic habeat sepulturæ locum, ubi tot annis Deo acceptum, & tuo testimonio comprobatum sanctæ virginitatis custodivit propositum. Inclinaverat ad pietatem animos audientium tam lugubris sacrarum virginum habitus & oratio; conclamaturque a tota illa multitudine astantium, non debere contemni tam pium, tam humanum, tam rationabile earum desiderium.

[46] Coarctatus Episcopus, hinc visionis certitudine, illinc tot fidelium clamosa petitione; [non Belisiæ, sed una cum loculo] Fiat, inquit, ut vultis: scitote tamen certissime, quia non erit irritum paternitati nostræ manifestatum cœlestis visionis oraculum. Sepelitur itaque honorifice sacrum virginis corpus in eodem loco, non ex voluntate Pontificis, sed tumultuantis judicio multitudinis. At Vir Dei ad consuetum sibi recurrens orationis præsidium, toto triduo non destitit divinam implorare clementiam, ut omnipotens Deus suæ voluntatis de sepelienda virgine, quod sibi revelaverat, consilium non credentibus faceret manifestum. Et post triduum exurgens ab oratione, cum summa reverentia & fide accessit ad tumulum virginis, convocatisque multis, qui aderant, fidelibus, Eja, inquit, filii, accedite, & aperite, hoc sepulchrum, ut experiamini, quod nobis revelatum est per visionem, completum esse per manifestam divinæ potentiæ exhibitionem. Studiose itaque huic se accingentes operi, cum omni diligentia & timore tumbam aperiunt; sed nulla prorsus funeris indicia, nullas tam recenter sepultæ virginis reliquias reperiunt, non vel ipsum lapideum, in quo recondita fuerat, sarcofagum.

[47] Mirantibus & præ novitate rei omnibus, qui aderant, [Wentershovii reperitur.] stupentibus, solus vir Dei Lambertus optato sibi exhilaratus est miraculo, eosque paterne demulcens, Nolite, ait, turbari, sed super incredulitate vestra pœnitentiam agentes cum omni humilitate & contritione cordis, properate Wentershovium, orantes Dominum, ut & locum a se prædestinatum, & in eo virginis suæ dignetur vobis manifestare monumentum. Statim cum summa devotione Wentershovium properant: at sacerdos Dei Lambertus incunctanter adiit locum, sibi in visione cœlitus designatum; quem cum eo præcipiente aliquantisper fodiendo, egesta humo, penetrassent, invenerunt & agnoverunt sarcofagum, & in eo virginis corpusculum, sicut in Bilisia fuerat, tam decenter reconditum, ut omnibus pateret absque dubio hoc * nisi angelorum actum esse ministerio. Vertitur illa tota admiratio concurrentis populi in laudem omnipotentis Dei, dignisque præconiis sancti Pontificis efferunt merita, qui in terris positus, mente habitabat in cœlestibus.

[48] Eo etiam tempore, quo prædicti Ebroïni crudelitas regnum Francorum graviter opprimebat, [SS. Hubertus & Oda, in Austrasiam venientes] erat adolescens nobilis, Aquitanus genere, sub Theodorico rege comes palatii, Hubertus c nomine & literarum studiis eruditus, & armorum exercitatione strenuus. Hic, quia prudentis erat ingenii, considerans Ebroïnum ad omnem malitiam promptissimum, & præcipue ecclesiasticis viris singularem inimicum, execratus omnes actus illius, Franciam Sequanorum deseruit, & in Austriam ad Pipinum, cujus justitia & virtus bellica tyrannos circa se fere omnes compresserat, se contulit. Adhærebat ei, quasi comes individua, amita sua Oda, quæ erat Boggis Aquitaniæ ducis recens defuncti vidua d. Cum ergo in parochia Tungrensi circa memoratum principem vir illustris Hubertus aliquamdiu conversaretur, beati Pontificis celebre nomen, ejusque angelicæ conversationis & apostolicæ doctrinæ ingens præconium, fama ubique discurrente, cognovit; cupiensque videre & audire eum, descendit Trajectum.

[49] [S. Lamberto auctore, mundum contemnunt;] Quem Vir Dei gratanter accepit, multisque diebus secum detinuit; ex cujus sanctissimo contubernio & exemplo, frequentique colloquio cor clarissimi comitis adeo immutatum, penitusque succensum est cælestis patriæ desiderio, ut abjecto militiæ cingulo, calcata mundanæ potentiæ gloria, castris Dominicis in clericali habitu adscribi voluerit: tamque pium sanctæ devotionis affectum mancipasset effectui, si non eum copula legitimi, quo alligatus erat, retinuisset conjugii e. Apostolicum tamen sequutus consilium, habebat uxorem, tamquam non haberet, rebusque sæcularibus sic utebatur, ut domum propriam non tam possidere videretur, quam administrare. Deinde totus in virum commutatus alium, novo vivendi genere, solo habitu mundanam dignitatem profitebatur, re autem ipsa & affectu non miles, sed clericus, non comes, sed Lamberti discipulus erat.

[50] [quorum primus ipsi successit,] Jam enim tunc occulte operabatur in eo Spiritus sanctus per ministerium sacerdotis sui Lamberti, quod ad salutem multorum postea manifeste latius propagatum est, cum per angelicam visionem f in episcopali regimine ipsi beato Magistro dignus hæres succedens, sancta conversatione, apostolica prædicatione & Trajectensem ecclesiam illustravit, & postea Leodiensem feliciter fundavit, quam non sine Dei nutu ex ignobili vico in urbis claritudinem, ex filia in matris sublimavit dignitatem. Sed & amita ejus Oda, venerabilis matrona, cujus paulo superius memoriam fecimus, doctrinam sancti Pontificis gratanter expetebat, deposito sæcularis gloriæ ambitu, humiliter sedens secus pedes ejus, audiebat assidue ab eo verba castitatis & sobrietatis, quæ in corde suo tamquam in bonam terram semen recondens, & in his die ac nocte meditans, retulit in tempore suo Deo acceptum sanctæ viduitatis fructum sexagesimum.

[51] [altera in sancta viduitate defuncta est.] Nam Christi sacerdotis Lamberti spirituali exhortatione ad contemptum mundi viriliter accincta, possessionum suarum reditus, qui erant amplissimi, in usus pauperum & servorum Dei cœpit abundanter erogaro: & ad ultimum, cum post passionem S. Lamberti omnium, quæ habebat, Christum scripsisset hæredem, in prædio suo, quod Amanium dicunt, non longe a Leodio ecclesiam in honorem B. Georgii martyris extruxit, ubi in sancto viduitatis proposito infatigabiliter Deo serviens, feliciter requievit. Hæc quidem & alia multa per sacerdotem suum Lambertum dignatus est Dominus operari; quæ si per singula scriberentur, fastidium lectoribus generare viderentur. Nos vero ut extremam huic operi manum imponamus, jam nunc passionis ejus vexillum erigamus.

ANNOTATA.

a Vide Annotata de tota hac S. Landradæ historia ad caput 3 Vitæ tertiæ. Profitetur autem Nicolaus in Prologo num. 4, Vitam S. Landradæ (de qua in Commentario prævio num. 50 meminimus) sibi præluxisse.

b Supra cap. 1, num. 6 & sequentibus.

c Hic est S. Hubertus, qui Sancto nostro in episcopatum proxime successit. Colitur die 3 Novembris, quando Vita ejus a discipulo suo vel familiari scripta dabitur. De præsenti argumento consule Commentarium prævium num. 52 & 53.

* al. Belisia

* adde non

d S. Oda vidua, quæ Amanii in diœcesi Leodiensi obiisse dicitur, & corpore quiescit, colitur 24 Octobris, ad quam diem hæc omnia examinari poterunt. Vide interim dicta in Commentario num. 52 & sequenti.

e S. Hubertum matrimonio illigatum fuisse, ex quo S. Florebertus natus est, testatur etiam illius biographus in Vita supra laudata, apud Surium, ubi ait: Nos torum ipsius circum ambientes, unaque nobiscum egregius filius ejus Florbertus, præstolabamur gloriosam ipsius migrationem. Hic sanctus filius sancti patris in episcopatu proximus successor fuit; coliturque die 25 Aprilis, ubi de eo actum est.

f De visione hac, quam in Commentario fictitiam diximus, infra sermo recurret.

CAPUT V.
Pippini cum Alpaïde pellicatus reprehensus: S. Huberti Romana profectio: antiquus Legiæ situs, & S. Lamberti in ea ædes: cetera ejusdem gesta in causa Alpaïdis.

[Sanctus Pippinum de repudiata Plectrude,] Pipinus vero, ut præmisimus, eo tempore sub rege Theodorico regnum Francorum strenue gubernabat, cujus principatum præcipue illustrabat & rerum in bellis a se gestarum claritas, & cum morum temperantia justitiæ æquitas. Sed o misera, semperque incerta & casui obnoxia, humanæ fragilitatis conditio! Vir tantus & bellator præcipuus, superveniente tentatione, de seipso triumphare non potuit, quem sicut virtus & industria inter adversa bellorum effecerat modestum & fortem, sic, superatis aut pacatis hostibus, securitas & potentia resolvit in adulterii turpitudinem. Cum enim filii ejus Grimoaldus & Drogo a paternæ felicitatis gloriam eo maxime exornarent, quod jam in ipso juventutis flore a nobilitatis suæ splendore non videbantur esse degeneres, Pipinus matrem eorum Plectrudem, uxorem suam legitimam repudiavit, eique superinduxit puellam elegantem, Alpaïdem nomine b, quæ erat soror Dodonis c, viri inter Francos proceres nobilis & potentis. Et factum est in oculis totius Franciæ publicum hoc adulterium.

[53] Sed hæc, quæ tanti principis gloriam maculavit incæstus d turpitudo, [ductaque Alpaïde pellice arguit,] facta est amatori puritatis Lamberto pontifici dignissima honestæ mortis occasio. Nam rectores ecclesiarum Austriæ tanti reatum criminis in principe manifeste considerantes, non delictum corripiendo sanare, sed penitus per adulationem dissimulando, augere studuerunt; sicque dum aut beneficia ejus amittere, aut offensam verentur incurrere, facti sunt tamquam canes muti non valentes latrare. Sed veritatis præco Lambertus, qui Pipinum spirituali jam dudum diligebat affectu, ejusque casum non sine gravi cordis sui afflictione videre poterat, zelum Phinees vel Eliæ tota mente concepit, plusque tanto viro in hac causa prodesse, quam placere appetens, ingressus est ad eum in spiritu & verbis Joannis Baptistæ, sanctamque pristinæ dilectionis in corde conservans dulcedinem, & in ore sacerdotalis constantiæ præferens authoritatem; Non licet, ait, tibi eam habere uxorem e.

[54] [& ad frugem reducere nititur.] Exceperat Pipinus in humilitate cordis verba hujus salutaris increpationis, totusque in conspectu beati Pontificis confusione plenus, visus est velle, quod redintegrato conjugio, & abjecta pellice, niteretur obtinere remedium pœnitentiæ. Sed mox ut amatæ pellicis species oculis ejus se ingessit, animus æger & adhuc incertus, vim tantæ tentationis ferre non prævalens, facile succubuit; & quod in eo jam videbatur extinctum, revixit acrius illiciti amoris desiderium. Nec sic tamen destitit Lamberti constantia, sæpiusque præsentiam Pipini repetens, tamquam bonus & spiritualis medicus, infundebat vulneri ejus modo increpando aspera, modo demulcendo levia; aliquando etiam referebat laudando crebros victoriarum ejus titulos, patriæ valde utiles; asserens, eum specialiter solum principem, cujus labore & industria per Dei providentiam pax & justitia vigeret in regno Franciæ, & floreret status religionis ecclesiasticæ, & ob hoc verendum sibi esse dicebat, ne tantæ gloriæ præconium decoloraret hujus infamiæ opprobrium.

[55] [S. Hubertus Romam proficiscitur. Ab Alpaïde incitatus] Interea, dum non cessat Pontificis admonitio, dum speratur & expectatur fructuosa principis correctio, vir memorabilis Hubertus, per omnia beati Pontificis usus consilio, Romam profectus est f. Proposuerat siquidem triumphalia Apostolorum visitare limina, ut fervorem religionis & temptum mundi, quem ex disciplina & institutione magistri sui Lamberti jam conceperat, per eorum merita ad effectum perduceret, seque Apostolicæ Sedis Præsulis orationibus commendaret. Quem qualiter Sergius Papa exceperit, eique per angelicam visionem mortem ipsius B. Lamberti martyris Romæ revelaverit, Deo annuente, in sequenti narrabimus: sed nunc narrationis nostræ seriem prosequamur. Alpaïs vero illicitæ copulæ sibi conscia, in metum suspicionemque devoluta, graviter intrinsecus angebatur, fratrique suo Dodoni quotidie deplorabat, quas a Lamberto pontifice perferebat contumelias, qui suam cum principe conjunctionem præsumebat vocare fornicationem, summoque studio laborabat inurere ipsis & omni eorum posteritati tantæ infamiæ opprobrium, si per ejus importunitatem inter ipsam & principem fieret divortium.

[56] [Dodo, Lambertum promissis frustra tentatum,] Potuit facile ad quamlibet nefandam hujus injuriæ ultionem mens Dodonis impelli, in cujus pectore naturaliter regnabat superbia & crudelitas, omnemque publicarum legum contemnebat severitatem propter Pipini affinitatem. Et licet gravi indignatione permotus Dodo, ignominiam sororis diluere jam deliberasset sacri peremptione Pontificis, non tamen furioso impetu rem exequutus est. Videbat enim, tantæ sanctitatis & authoritatis Virum non posse interfici sine maxima totius Austriæ perturbatione & scandalo. Dissimulato itaque ad tempus furore, & motum suæ indignationis contegens, aliqua rationis specie beatum Virum per domesticos & familiares suos prius conveniendum judicavit, studiose pertentatus *, si quo modo posset, promissis majoribus muneribus & obsequiis, libertatem vocis corrumpere, & animi constantiam infringere. Jactabat etiam, quanta in regno Francorum generis sui claritas excrevisset & potentia, quam ipse Præsul in sui perniciem incitatam graviter sentiret, si sororis suæ matrimonium saltem tacendo non approbaret.

[57] Sed animus beati Præsulis, qui zelo religionis servebat, [occidere statuit. Vetus Leodii facies] nec blanditiis decipi, nec terroribus ad hoc potuit emolliri, ut per veritatis silentium videretur tantæ iniquitati præbere consensum. Cujus religionem & constantiam ad contemptum suum vir nequam Dodo retorquens, acriori adversus eum sævire cœpit invidia, tempusque opportunum quærere, quo voluntati suæ satisfaceret in ejus occisione, cujus explendæ matura venit occasio. Forte his diebus, videlicet circa autumni initium, Pipinus Jopiliam g venerat, villam regiam, & ad ministrandos principales sumptus tam ex seipsa, quam ex adjacentium regionum commoditatibus habilem & copiosam. Eodem etiam tempore morabatur Christi sacerdos Lambertus in viculo, non longe superius a nobis dicto Legia, qui in valle situs inter opaca nemorum, inter ardua montium, fontibus & fluviolis per prona decurrentibus, valde erat delectabilis & irriguus. Distat autem a Tungris versus Meridiem vix tribus miliaribus.

[58] Hunc locum, sicut narrat antiquitas, & scripta patrum edocent, [sanctique Monulphi de eo vaticinium.] cum B. Monulphus h, vicesimus primus Tungrorum episcopus, quadam die cum suis intrasset, captus situ & amœnitate, substitit, propheticoque spiritu tactus; Eja, inquit astantibus, locus, quem Dominus ad salutem multorum fidelium suorum elegit, & quem per merita cujusdam servi sui postmodum magnifice illustratum summis civitatibus æquabit. Statimque ecclesiolam illic ædificare præcepit, quam in honorem SS. Cosmæ & Damiani martyrum Domino dedicavit. Hæc idcirco de statu & habitu Legiæ interseruimus, ut liquido sciamus, a quibus augmentum acceperit initiis, & collato hujus & illius temporis statu, merito magnificemus Deum in martyre suo Lamberto, patrono nostro, per cujus merita, per cujus corporis præsentiam, promotus est locus iste in civitatis amplitudinem, & in episcopalis cathedræ sublimitatem. Quam equidem causam suo tempore, suo ordine, si Dominus permiserit, scribere curabimus.

[59] Hunc ergo locum vir Dei Lambertus valde diligebat, [S. Lambertus ibidem ædes habebat, in quibus] & frequenter, ut illic orationi aut lectioni liberius vacaret, inhabitabat; quia tunc temporis adeo erat invius & solitarius, ut quandam eremi videretur habere similitudinem. Nam ab Occidentali & Septentrionali plaga montibus & sylvis maximis claudebatur; Meridianam vero partem Mosa fluvius reducto & curvato paululum sinu ambiens, inaccessibilem faciebat; sed qua Orientem spectat, adiri facilius poterat, montanis a Mosa aliquantulum recedentibus, seseque juxta ejus ripam quinque fere miliaribus usque Trajectum in directam & speciosam longitudinem clementer extendentibus. Habebat illic juxta præfatum sanctorum martyrum oratorium Lambertus compactam ex dignis cellulam, & alia hujusmodi ædificia suorum usibus necessaria, in quibus hi, qui tanti Viri digni habebantur contubernio, ejus moribus vivebant, & instituebantur exemplo.

[60] Ipsa autem domus Pontificis in nulla re differre videbatur a cujuslibet privati mansione, [sæpe morabatur virtutibus fulgens.] nullum penitus sæcularis pompæ, nullum libidinis aut luxuriæ signum; sed multimoda patientiæ & abstinentiæ præferens indicia. Et quamvis extrinsecus in oculis hominum, ad declinandam jactantiam, moderato & competenti, nec penitus abjecto habitu uteretur, intrinsecus tamen caro ejus vili & asperrimo atterebatur cilicio. Abstinentiæ vero ejus & vigiliarum, seu orationum assiduitatem & instantiam ætas imbecillior nullo modo retardabat, quæ sexagesimum annum i jam excesserat. Qui licet summis eremi cultoribus in omni spiritualium perfectione virtutum jure creditur æqualis, specialius tamen & peculiarius ornabatur humilitatis gratia & castitatis. Effulgebat in ejus angelico aspectu & paterna dulcedo & episcopalis sanctitatis authoritas, ut vel sola faciei ejus contemplatio aliorum maxima esse posset instructio.

[61] [Hinc Jopiliam evocatus a Pippino,] Igitur, ut præmisimus, cum Pipinus eo tempore ad tractanda regni negotia in Jopilia aliquamdiu resideret, & Lambertus Legiam suam sancta & vere angelica conversatione illustraret, evocatur quadam die idem Vir Dei pro summis reipublicæ causis ad palatium, ad quod propter locorum vicinitatem non erat ei laboriosus ac difficilis transitus; exiguo enim spatio a se invicem distant Jopilia & Legia, duobus fluviis, Mosa & Urta k interfluentibus, seseque illic commiscentibus. Descendit Jopiliam, expletisque, pro quibus venerat, invitabatur a principe ad convivium, multisque ejus victus precibus, discubuit, gaudentibus maxime summis & illustribus viris, qui aderant, quod obtinere meruerint. Cum vero inter prandendum minister Pipino poculum obtulisset, ille religiose admodum innuit porrigendum Episcopo, summopere desiderans resumere sanctificatum illius benedictione.

[62] [Alpaïdis pateram benedicere renuens, abscedit:] Exemplum ducis sequuti reliqui proceres, qui simul accumbebant, cum pateras suas Viro Dei ad benedicendum summa cum devotione transmitterent, essetque inter ipsos pincernas, dum alter alterum prævenire contendit, quantum principalis convivii disciplina patiebatur, religiosa quædam decertatio, diabolica non defuit tentatio. Nam prædicta Alpaïs occasione hujus piæ jocunditatis credens, sibi non debere negari, quod videbat omnibus sic distribui, cyphum suum sanctificandum latenter ingessit Episcopo. Sensit hoc Lambertus, & conversus ad Pipinum, importunitatem & audaciam mulieris incusat, relictoque prandio, ipsam aulam egreditur, ne per cujuslibet communionis vel benedictionis consortium reatui impudentis adulteræ aliquem videretur præbuisse consensum. Statimque immutata est tota illa convivantium procerum lætitia, timentium, ne, vincente rationem furore, Pipinus per suggestionem mulieris gravius quid agere cogeretur contra salutem & vitam Pontificis.

[63] [revocatus, constanter negat, se] Pipinus tamen, dissimulato magis, quam sedato animi sui motu, missis a latere suo honorabilibus viris, Lambertum iterum revocavit ad palatium, eumque multis blanditiis & magnis beneficiorum promissionibus est aggressus, quatenus severitatem & constantiam ipsius inflecteret ad approbandum Alpaïdis matrimonium, dicens eam claritate & potentia generis sibi convenire, ex qua legitimos principatus sui generaret hæredes; nec debere vocari adulterium, sed potius honestatis duplicationem & augmentum. Affirmabat præterea sub attestatione divini nominis, non levius se ferre posse hujus conjugii dissidium, quam propriæ vitæ & honoris dispendium l. Sed cum Lambertus his parum moveretur, nolletque prioris sententiæ rigorem dissolvere; Pipinus dissimulatum hactenus indignationis suæ æstum intra se ulterius non valuit cohibere, totoque habitu legitimi & Christiani principis transgressus modestiam, furore plenus, talem se ei præbuit, qualem se vel sacrilegus Achab Eliæ, vel adulter Herodes Joanni Baptistæ.

[64] Præcepit itaque ei ira tumens, si vitæ vel honoris sui periculum nollet incurrere, [cum ea communicaturum, & Pippino] ut Alpaïdem, tamquam honestam principis uxorem, placaret sibi humili satisfactione, eamque debito salutationis officio honoraret, antequam de palatio recederet m: jam enim declinabat dies ad vesperam. Tunc vero amator castitatis, & veritatis defensor, Lambertus Christi sacerdos, supremo religionis fervore succensus, erexit se aduersus Pipinum intrepidus, & manifeste loquente in se Spiritu sancto, Hactenus, inquit, spem salutis tuæ habens, paterna dulcedine, mitioribus verbis, ad remedium pœnitentiæ te exhortari & incitare non destiti, tamquam humilem & religiosum, vereque Christianum principem; sed, ut video, immanitatem perpetrati a te facinoris dedignatur recognoscere sublimitas tuæ potestatis, nosque per eam coactos vis divinæ legis prævaricari præceptum, si tantam, tamque manifestam iniquitatem tuam dissimulando, voluerimus cum adultera tua habere damnatæ communionis consortium.

[65] Vivit omnipotens Deus, cujus ego sum servus, [acriter increpito, Legiam regreditur.] me numquam communicaturum huic fornicariæ, ex cujus conjunctione pristinæ virtutis tuæ gloria tam turpiter obscuratur; & quod gravius doleo, æternæ perditionis interitus, nisi resipueris, tibi certissime præparatur. Si vero potestatem, quam a Deo accepisti, commutas in tyrannidem, paratus sum pro veritate, pro castitatis defensione, quascumque intuleris persequutiones, ipsam etiam mortem, libenter excipere. Statimque in his verbis a conspectu principis & aula cum summa constantia recessit, transmissoque Mosa fluvio, ad dilectam sibi Legiæ solitudinem regressus est n.

ANNOTATA.

a De Grimoaldo & Drogone vide Annotata ad Vitam tertiam, cap. 4, litt. d & e; ex quo hæc deprompsit Nicolaus.

b Constat Alpaïdem Pippini pellicem fuisse, ex qua ei genitus est Carolus Martellus; at repudiatam ab eodem fuisse Plectrudem, auctores non consentiunt.

c Alpaïdis fratrem fuisse Dodonem non legitur apud Godeschalcum & Stephanum. Nicolaus hic secutus est Sigebertum in Vita num. 39, cujus vestigiis etiam institit, ut aliam, quam quæ a Godeschalco & Stephano tradita fuerat, martyrii causam procuderet, licet ipso etiam teste in Prologo, istis etiam apud Leodienses maximam authoritatem non levis, sed venerabilis sanxit antiquitas.

d De adulterio seu pellicatu Pippinum arguunt ceteri scriptores, de incestu nullus, quem sciam, præter Nicolaum.

e Dubitare non possumus, quin S. Lambertus Pippinum ad frugem revocare conatus fuerit, ut in Commentario num. 155 & sequentibus diximus; verum hunc usque ad ejusdem sancti Episcopi martyrium in pellicatu perstitisse, non est verisimile. Vide dicta ibidem.

f Viam sternit ad fabulam sequenti capite referendam, quam ipse primus e biographis Vitæ S. Lamberti inseruit.

g Adi Annotata ad cap. 4, Vitæ tertiæ, lit. l.

h S. Monulphus colitur 16 Julii, ubi geminam ipsius Vitam habes. De structo SS. Cosmæ & Damiani sacello, de quo mox Nicolaus, vide Commentarium num. 159.

i Supremam Sancti ætatem nemo præter Nicolaum tradidit; sed secundum dicta de tempore ejus natali § 2, sexagesimum aliquot annis potuit superasse. In Vita S. Landradæ die 8 Julii, num. 10 Sanctus senex vocatur, dum ad illam morituram properabat.

k Alias Uta, exiguus fluvius, qui in Mosam a dextera ripa, in qua Jopilia sita erat, illabitur. Legia vero, quæ nunc utramque ripam Mosæ occupat, tum sinistræ dumtaxat insidebat.

l Hoc Pippini responsum ceteris in convivio gestis, quæ primus invenerat Sigebertus, Nicolaus adjecit.

m Sigebertus in Vita præcedenti cap. 4 scripserat, S. Lambertum post rejectam cum sua patera pellicem, eamdemque femineæ audaciæ apud Pippinumaccusatam, ex aula se proripuisse, & ex hujus mandato, insalutata conjuge, abire prohibitum, eam salutare abnuisse; quæ Nicolaus alio rursum modo exposuit.

n Digna quidem hæc est tanto Episcopo reprehensio; sed a nullo veterum tradita, & post quatuor ab ejusdem Sancti nece secula a Nicolao primum concinnata.

* pertentaturus

CAPUT VI.
Sancti martyrium: hujus revelatio S. Sergio Papæ facta: corporis ejus translatio Trajectum & sepultura ibidem prodigiis illustris.

[Dodo ab Alpaïde incitatus, armis paratis,] Alpaïs vero nimia confusione plena, tamquam altera Herodias, ad ultionem hujus contumeliæ muliebri furore inflammata, Pipini animum, verbis Lamberti exasperatum graviter, facile impulit ad interfectionis ejus consilium. Et missis statim per noctem de palatio multis satellitibus & viris audacibus, fratri suo Dodoni, qui non longe aberat, quid Lambertus cum duce recenter egerit, quid dixerit, malitiosa mandat relatione, verbis depravatis ad deterius persuadendum studiose compositis. Addit præterea, tamquam oleum camino, ut dum principi placet, dum dolor ejus recens est, Lambertum maturet occidere; quia ejus vita eorum erat opprobrium & ruina. Quibus ille auditis, totus in rabiem versus, vix se continet; oblatam, quam diu desideraverat, explendæ hujus nefandæ cædis opportunitatem inhianter arripit; & quamvis a ratione alienus in effusionem sanguinis innocui jam jamque præceps ageretur, rem tamen differt in crastinum, metuens, ne crudelitatis suæ maximam pateretur jacturam, si Lambertus aut quilibet ejus contubernalis, latitando aut fugiendo, huic occisioni eximeretur obscuræ noctis beneficio a.

[67] Conceptæ itaque iniquitatis eum exagitante conscientia, pervigil & quietis impatiens, huc illucque velut animi impotens rapiebatur, [dum Sanctus, exacta in precibus nocte,] armatos aggregans, & ad tam detestandum facinus informatus, sæpissime causatus tardiorem noctis recessum, quæ sola desiderii sui morabatur effectum. At mitissimus Christi sacerdos Lambertus solitas sacrarum vigiliarum Deo exhibebat excubias, offerens in conspectu Altissimi ex ingenti cordis contritione spirituales & placabiles mundissimæ orationis hostias. Solebat enim degustata modici somni requie, post primam noctis vigiliam ad orationem cum silentio solitarius exurgere, atque in fervore spiritus constitutus, uberiores preces, quæ de charitatis ardore procedebant, effundere, cum pro commisso sibi grege, pro totius mundi & eorum, qui in sublimitate sunt, salute & tranquillitate supplicabat; seu cum de collatis sibi divinæ misericordiæ beneficiis, modo præterita recolendo, modo præsentia, vel quæ reposita sunt in futuro, Sanctorum præmia purissimæ mentis oculis contemplando & sperando, ineffabiles Deo gratias exhibebat.

[68] In his itaque cum plus quam mediam noctis illius partem transegisset, [paululum quiescit, ædes ejus, supra quas] dato signo discipulos a somno excitavit, cum quibus nocturnos hymnos, ut a sanctis patribus est institutum, summa cum devotione celebravit. Quibus solemniter completis, ad orationem iterum procubuit, quam usque ad ipsius auroræ viciniam devote producens, corpusculum suum, longo jejuniorum & vigiliarum usu attritum, exigua somni requie refecturus, in lectulo deposuit; quia ejus discretionis spirituali experientiæ valde notum erat, quod immoderatæ & irrationabiles pernoctationes & vigiliæ frequenter dejecerunt, quos somnus superare non potuit. Rarescentibus itaque tenebris, & apparente jam luce, ecce Dodo ad explendum detestabile carnificis ministerium, furentibus animis, veniebat cum armata satellitum suorum multitudine. Sed & abs re videri non arbitramur huic operi inserendum, quod ad declarandum martyris sui Lamberti meritum omnipotens Deus, quibus voluit, dignatus est ostendere.

[69] Nam quidam ex militaribus viris, qui Dodonis exercitum sequebatur, [crux divinitus apparet, infringere aggreditur.] cum jam in prospectu esset Legia, erectis sursum oculis, viderunt supra cellam, in qua idem vir Dei Lambertus pausabat, in ipso sereno aëre victoriosissimæ Crucis Domini signum flammeo colore ultra solis radios rutilare. Ut enim vere credimus, Lamberto, qui mundo crucifixus erat, & per crucem de antiquo hoste promittebatur victoria, & per claritatem splendoris in cælestibus martyrii gloria. Dodonis igitur satellites & commanipulares, cum atroci tumultu & terribili armorum strepitu ducem suum circumvallantes, locum pacis, domicilium religionis, cellam tanti Sacerdotis hostiliter sunt aggressi; omnibus, qui illic in obsequio ejus aderant, ad insolitam armatorum aciem stupentibus, atque ipsius mortis expectatione trepidando huc illucque discurrentibus. Vir autem Dei repente a somno excitatus, quid præter solitum vellet tanta suorum inquietudo & trepidatio, non facile inprimis potuit advertere.

[70] Sed cum aforis furentium inconditum clamorem & armorum collisionem audisset, [Lambertus suos ad pie moriendum excitat,] rem, ut erat, se videlicet peti, veraciter intellexit; tandemque in se reversus, ad divinum confugit auxilium b; & fidei scutum, & consueta orationum arma corripiens; Exurge, inquit, Domine, & judica causam meam; & ne obliviscaris pauperum tuorum in finem. Aderant illic duo nepotes ejus, Petrus videlicet & Andoletus nomine, viri genere & divitiis insignes, & rebus militaribus magnanimes. Hi tam inopinato, tamque gravi cum beato Viro intercepti periculo, pristinæ virtutis suæ non immemores, arreptis fustibus, quos casus obtulerat, in sacrilegos, qui effractis foribus atrii, interiorem domum Pontificis conabantur irrumpere, audaci feruntur impetu, eisque longius proturbatis, mutua se & suos exhortatione ad virtutem exacuentes, ad resistendum adversariis se viriliter præparant. Quod cum mitissimus Christi sacerdos Lambertus subintellexisset, advocatis nepotibus suis, Continete, ait, dilectissimi filii, manus vestras, & ab effusione humani sanguinis servate innoxias: valde enim alienum est a viris fidelibus, & a nostræ disciplinæ sectatoribus malum pro malo reddere, & illatas manu propria ulcisci velle injurias.

[71] [& duobus nepotibus suis aliisque] Audite itaque charissimi, ultima hæc patris vestri verba, & ad eum, apud quem est misericordia & copiosa redemptio, spem cordis vestri firmiter erigite, atque ante ejus conspectum omnes reatus vestros humiliter confitendo, proprio vos condemnate judicio. Tunc Petrus & Andoletus per Spiritum sanctum veræ pœnitentiæ affectu concepto, abjectis armis, per humilitatem confessionis implorant salutarem gratiam indulgentiæ & reconciliationis. Quos cum Sacerdos Christi secundum urgentis periculi instantiam absolvisset, & episcopali benedictione corroborasset, ait: Exite nunc, eja vere milites Christi, cum omni fiducia ad eos, qui quærunt vos occidere, nobilitatemque animi per contemptum injuriarum & ipsius mortis viriliter demonstrate, ut, sicut in vobis est causa justior, conscientia purior, ita & virtus patientiæ, quam diligit Christus & coronat, effulgeat hodie robustior. De me, pro quo vos plurimum sollicitos video, Domini voluntas fiat. Illi autem, tamquam divino accepto oraculo, statim velut ad præparatas ingentes corporum delitias festinarunt, ostio cubiculi inermes, sed vultu interrito, proruunt, non carnificum manibus tracti, sed amore ferventes martyrii, cervicesque suas furentibus & ferientibus adversariis constanter objectantes.

[72] [cæsis, ipse quoque lancea interimitur.] Quibus crudeliter interfectis, satellites Dodonis, quasi quodam gustu hujus cædis ad acriorem sævitiæ rabiem instigati, diruptis sepibus, effractis parietibus, truculentiores belluis introrsus irruunt, laniando & mactando inventum illic modicum gregem servorum Dei, qui innocentiam suam etiam inter gladios carnificum conservantes, non resistendo aut fugiendo, sed mortem constanter excipiendo, victoriam suam forti patientia maxime decorabant. At electus Dei Lambertus ante altare sanctorum martyrum Cosmæ & Damiani c, martyr mox ipse futurus, in modum crucis se prostraverat, horam martyrii sui in loco sacrato & sacerdoti congruo, in summa orationis devotione expectans. Unus autem ex illa sacrilega impii Dodonis caterva, ad facinus cæteris audacior, super fastigium oratorii armatus incunctanter evolat, tanquam in conspectu principis sui rem gratam, rem facturus egregiam; statimque disjunctis cum impetu tegulis, cum beatum Virum introspexisset humi prostratum orare, non dedit honorem Deo, sed diabolico exagitatus spiritu, lancea d, quam tenebat, magno librata conamine, percussit eum, & mortali transfodit vulnere. [Sancti martyrium Sergio Papæ nunciatur ab angelo,]

[73] Sic sacrilegus Dodo & Deo odibilis propter sororis suæ adulterium in viro Dei Lamberto apostolicæ authoritatis constantiam, & salutarem linguæ sacerdotalis increpationem per turbæ * carnificis ministerium nefanda cæde ultus, & æternæ damnationis incurrit interitum, & posteritati suæ tanti facinoris jugem pœnam, & indeficiens usque hodie dereliquit opprobrium. Sic Lambertus martyr beatissimus annis quadraginta e Tungrensis ecclesiæ venerabiliter functus sacerdotio, vir divina religione & ætate venerabilis, omnium virtutum gratia adornatus, angelicæ castitatis puritate conspicuus, Taxandrorum specialis apostolus, tanquam matutinum sacrificium, in conspectu Domini primo mane immolatus, vere sacerdos & hostia ad basim altaris occubuit; itaque inter ipsa arcana affectuosæ orationis verba in laude & contemplatione Dei extremum spiritum exhalavit. O quam preciosa est in conspectu Domini mors Sanctorum ejus! Nam ipsa universi orbis imperio sublimis, & Apostolica Sede gloriosa urbs Roma mortem & meritum beati martyris Lamberti in ipso temporis momento jam cognoverat, quo eum divina dispositio in humili & ignobili tunc vico Legia manibus iniquorum laniandum tradiderat.

[74] Siquidem beatæ memoriæ Sergius f, qui Romanæ Ecclesiæ Sacerdotium vitæ merito, [qui ejus pedum tradens, mandat S. Hubertum,] ut præmisimus, adornabat, vigiliis & orationibus fatigatus, modicum somnum fragilibus membris indulgens, circa ipsius diei obdormierat auroram, qua sacerdos Christi Lambertus propter virtutis & castitatis defensionem & testimonium per manum scelerati Dodonis consequutus est martyrium. Et ecce angelus Domini, cælesti luce conspicuus, ei in visione assistens, Diligenter, inquit, frater, iis, quæ tibi a Domino per me manifestantur, intende, & fidem verbis adhibe, & quod præcipietur, studiosius exequere. Lambertus Tungrorum episcopus hac ipsa hora intra sanctuarium Domini ab impiis est pro pietate immolatus; & quia in terris martyrum Christi imitari studuit fidem & constantiam, eorum in cælesti curia consortium obtinere promeruit & gloriam. En ejus pastoralem baculum, in quo gregem Christi sibi creditum vigilanter rexit & pavit, a loco passionis ejus tibi subito translatum suscipe. Et visus est ei baculum porrexisse, dicens: In hoc substitues ad regimen Tungrensis ecclesiæ tali Viro dignum hæredem & successorem, ipsius Lamberti doctrina & moribus institutum, a Deo in sacerdotem jam electum, Hubertum nomine, quem ad Apostolorum limina hodie venientem his & his signis inter alios poteris agnoscere.

[75] Statimque evigilans Papa, cum de visione adhuc hæsitaret, [qui Romam tum venerat, ei substitui.] invenit juxta se repositum, sicut ab angelo in visu acceperat, pastoralem B. Lamberti baculum: quem cum timore & admiratione maxima suscipiens, & oculis prælustrans, non jam inanem & phantasticam, sed plenam fide, & certe divinam esse visionem intellexit, virisque religiosis, quos in obsequio suo habebat, quid viderit, quid audierit, quod signum acceperit, ex ordine aperuit. Facta igitur oratione & immolata laudis hostia, ad exequendum visionis præceptum circa Apostolorum limina studiosus advenientium perscrutator consedit. Et forte memorabilis vir Hubertus, finito longo peregrinationis suæ labore, eadem nocte in proximo Urbi vico mansionem acceperat. Qualiter autem a Papa Sergio eodem die cognitus, & de nece dilecti magistri sui Lamberti per signum baculi ejus certior sit factus, si quis plenius scire desiderat, libellum illum relegat, quem a viris fidelibus editum de vita & conversatione ipsius Huberti ante episcopatum, a plerisque apud nos & haberi & legi, non est dubium g. Sed ad propositum redeamus.

[76] [Dodo & socii divinitus puniti.] Adeptus itaque impius Dodo tam sceleratam victoriam, in multa superbia cordis sui regreditur per vicini montis ascensum, qui nunc Publicus dicitur, qui ab Occidentali plaga longo quidem, sed leni tractu & clemente clivo versus Orientem se extendens, fere in ipso Septentrionali latere prædicti oratorii terminatur. Quam vero pœnam pro commisso hoc piaculo, & quam horrendum nefariæ vitæ exitum Dodo sacrilegus cum suo exercitu incurrerit, sequens libellus indicare poterit, quem de Translatione & miraculis B. Lamberti martyris scribendum disposuimus h.

[77] [Sancti Martyris corpus Trajectum advehitur,] Igitur pauci, qui ex domesticis sancti Viri evaserant periculum mortis, licet homicidarum illorum cuneus recessisset, adhuc tamen nimium pavidi, & vix sui compotes, sacratissimum Sacerdotis & Martyris sui corpus exanime inveniunt, præcioso proprii sanguinis rore perfusum, in eodem orantis habitu, quo ante altare sanctorum martyrum prostratum mors occupaverat. Quod cum multo gemitu lachrymosisque suspiriis deosculantes, ab oratorio venerabiliter efferunt, impositumque naviculæ per defluum Mosæ alveum ad vicinum oppidum Trajectum dirigunt sepeliendum. Ruit in obsequium funeris fere tota regio, quam fama tanti sceleris velox nuntia circumquaque jam excitaverat. Cum vero navicula portui Trajectensium applicuisset, sacrumque Martyris corpus exposuisset, vehementi clamore, ploratuque & planctibus utraque fluminis Mosæ ripa personabat, virorum scilicet & mulierum, quorum innumerabilis multitudo extincti Pastoris desiderio illuc confluxerat.

[78] [& cum magno omnium planctu exceptum,] Pauperum, viduarum, pupillorum ululatus maxime exaudiebatur, qui tanto Patre, tanto Consolatore & Defensore invidia & malitia iniquorum se esse destitutos, protensis in cælum manibus conquerebantur. Sed & sacer ecclesiasticus ordo in lugubri veste suo assistens Pontifici, exequiarum celebrationem & psalmodiæ spiritualem modulationem crebris interrumpebat singultibus & suspiriis, quæ in recordatione amissi Patris eliciebat vis interni doloris & amaritudinis. Sic diei subsequentem noctem continuant, nullis questibus prætermissis, quos in tali casu doloris magnitudo suggerebat. Sed tantam lugentium multitudinem subitus rumor graviter consternavit: dicebatur enim, (nec id vanum erat) Pipinum, ejusque domesticos valde super hoc indignari i, reputantes ad suam invidiam studiose fieri tam liberam, tam publicam de occisione Pontificis popularium querelam, tam illustrem & inter lachrymas gloriosam beneficiorum ejus memoriam, tam celebrem circa ejus exequias lamentantium frequentiam.

[79] [præ timore Pippini & Dodonis sine pompa] Exterritis itaque omnibus, maxime quia Pipinus non longe aberat, communis planctus in silentium vertitur; nec jam credebant, quenquam ipsorum Dodonis crudelitatem effugere, cui in Sacerdotem Domini videbant tantum licuisse. Quapropter hi, qui potentiores inter eos videbantur, & penes quos specialius erat ejus exequiarum cura, accepto ad invicem consilio, statuerunt ad mitigandam principis indignationem sepelire eum in loco humili, minori quidem apparatu, quam exigeret dignitas tanti Sacerdotis & Martyris. Erant in ipso oppido Trajecto duæ celebres ecclesiæ, quarum una B. Mariæ perpetuæ Virginis k, Tungrensium pontificum eo tempore secunda sedes habebatur; altera vero beati Apostoli Bartholomæi, quæ sanctissimi confessoris & episcopi Servatii meritis & corpore magnifice decorabatur l. Sed in his venerabile beati Viri corpus tumulare minime præsumpserunt, ne claritas loci augere videretur gloriam & honorem Sepulti.

[80] Unde mane facto, feretrum ejus sine aliqua funeris pompa intulerunt in quandam ecclesiam S. Petri Apostolorum principis m, [in paterno tumulo deponitur, miro fragrans odore,] in qua vir illustris Aper, quem S. Lamberti supra memoravimus patrem, in lapideo sarcofago corpore requiescebat. Erat autem solitaria, sita fere in ipsa Mosæ ripa ad Orientalem clivum montis, quem incolæ Castra vocant, habens inter se & Trajectum, quasi quendam limitem, Jecoram fluviolum n. Igitur monumentum hoc aperientes, sacrosancta Martyris filii membra in eo cum patris ossibus, tunc vere felicibus, reverenter composuerunt, astantibus multis fidelibus, quorum devotio in recordatione extincti Pastoris nec affectum suum cælare, nec lachrymas poterat cohibere. Cum vero beatæ illæ celebrarentur exequiæ, maxima dulcissimi odoris in eodem loco cælitus effusa est fragrantia, cujus mira suavitate omnes, qui aderant, refecti sunt o.

[81] Sed magnis majora succedunt: nam clauso & obsignato diligenter Martyris tumulo, [& cælesti lumine & concentu honoratur. Tempus martyrii ejus.] & recedente populi frequentia, sanctorum angelorum cum hymnis cælestibus & immenso lumine illic affuit manifesta custodia, quorum præsentiam & dulcisonam modulationem multi religiosi viri sæpius audire & videre meruerunt, beatique Lamberti vocem, tamquam sibi cognitam, protestati sunt se vere audisse inter illum felicem chorum beatorum spirituum, sanctæ & individuæ Trinitati hymnos decantantium p. Quæ visio quotidie circumquaque divulgabatur, plebsque Trajectensium & tota vicinia cum omni alacritate & devotione sepulchrum Martyris frequentabant, publicos crebrosque conventus illic agentes. Nec jam poterat eos alicujus potestatis violentia absterrere a veneratione Martyris, circa cujus sepulchrum tantam considerabant gloriam & magnificentiam nostri Redemptoris, qui vivit & regnat Deus per omnia sæcula sæculorum; amen. Passus est autem B. Lambertus quintodecimo Kalendas Octobris, sub rege Francorum Childeberto q, filio Theodorici regis, quo tempore fastigium Romani imperii invaserat Tiberius, qui & Absimarus r, Leontio ab imperio excluso, & in custodiam retruso.

ANNOTATA.

a Adverte hic, lector, quomodo hæc de cæso propter reprehensum Pippini cum Alpaïde pellicatum S. Lamberto historia tandem ita adoleverit, ut jam tota ejusdem Sancti cædis causa in istud unicum rejiceretur. Anselmus geminam martyrii causam retulerat; primam, quam ex Godeschalco & Stephano didicerat, Galli & Rioldi necem: alteram, reprehensum Pippini pellicatum. Sigebertus utramque componere conatus, Gallum & Rioldum a Dodone Alpaïdis fratre incitatos scripsit ad ecclesiam affligendam, ut sanctum Episcopum a redarguendo Pippino deterrerent; dumque id agerent, ipsos cæsos fuisse. Deinde Pippini convivium commentus est, irasque Alpaïdis; necem denique subjunxit sancto Episcopo illatam a Dodone, consanguineorum suorum cæde & sororis repulsa inflammato. Nicolaus vero convivium quidem ceteraqueadoptavit, sed Galli & Rioldi cædem, quo illustrior appareret martyrii causa, prætermisit.

b De arrepto primum gladio, de quo omnes priores biographi meminerunt, altum silet Nicolaus; credo, quod id Sancto minus honorificum reputabat: verum hujusmodi silentium non sinit historiæ veritas.

c Adi Commentarium num. 160 & sequentibus, ubi S. Lambertum non in oratorio SS. Cosmæ & Damiani, sed in cubiculo suo interfectum esse observavimus.

d Telum ceteri biographi appellant, quæ vox etsi varia arma, quæ manu tractantur, significet, pro sagitta tamen potius usurpata videtur a Godeschalco, qui num. 20 Vitæ ait: In ictu teli jaculavit eum.

e Totidem ei in episcopatu annos tribuit S. Huberti biographus & familiaris, quibus annumerandi sunt septem, quos Stabuleti exsul exegit. Cæsus autem est probabilius anno 709, ut in Commentario pluribus ostensum est.

f S. Sergium I Papam indicat, cujus Vita illustrata est ad diem 9 Septembris. Porro, quæ Nicolaushic de S. Lamberti nece eidem sancto Pontifici divinitus revelata, consecratoque per ipsum S. Huberto, & ceteris eodem spectantibus pergit enarrare, fabulæ sunt in Commentario num. 110 & sequentibus jam rejectæ, nec stare possunt cum chronotaxi vitæ S. Lamberti, ante quem S. Sergius aliquot annis obierat.

g Haud dubie designat hic libellum, qui Conversio S. Huberti comitis inscribitur, editusque est a Joanne Roberti, in cujus cap. 3 ista commentitia ordinatio cum aliis adjunctis fabulosis narratur.

h Utrum laudatum libellum scripserit Nicolaus, incompertum mihi est; saltem ad manus meas non pervenit.

i Incussum a Pippino metum primus dixit Nicolaus, quem non ab alio, quam a Dodone repetendum esse ostendimus in Commentario num. 144 & sequentibus, ubi etiam observavimus, Pippinum verisimilius longe abfuisse, quando S. Lambertus occisus est.

k Exstat hodieque ibidem ecclesia S. Mariæ, antiquo canonicorum capitulo insignis.

l Hæc ecclesia a S. Monulpho in honorem S. Servatiicondita, Servatiana solet appellari, dubitatque Henschenius in Exegesi historica de Episcopatu Tungrensi & Trajectensi ante tom. VII Maji, cap. 9, utrum umquam S. Bartholomæi dicta fuerit, cum hæc appellatio ecclesiæ S. Mariæ videatur convenire. Ceterum floret hodiedum Trajecti S. Servatii basilica insigni collegio canonicorum.

m Vide dicta in Commentario num. 178.

n Vulgo Jecker, Gallice le Jar, fluviolus est ditionis Leodiensis, qui Tungros interfluit, & prope Trajectum in Mosam illabitur.

o Hujus fragrantiæ, silente Godeschalco, etiam meminit Stephanus.

p Eadem leguntur apud Godeschalcum ceterosque biographos.

q Childeberti III obitum Coïntius & Pagius anno Christi 711 illigant: ideoque cum S. Lamberti martyrium ex dictis probabilius inciderit in annum 709, sub Childeberto recte dicitur contigisse.

r Tiberius Apsimarus imperio, quod invaserat, tum exauctoratus erat, ab anno scilicet 705, ut vult Pagius.

* an per turpe?

DE S. COLUMBA, VIRGINE SANCTIMONIALI ET MARTYRE,
CORDUBÆ IN HISPANIA,

An. DCCCLIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Columba virgo sanctimonialis M., Cordubæ in Hispania (S.)

AUCTORE C. S.

§ I. Sanctæ memoria in Martyrologiis: hujus, non Senonensis, aut alterius, celeberrimus cultus in Hispania.

Quinta hæc est, sed sui sexus prima, ex martyribus Cordubensibus, qui in hoc Septembris tomo celebrandi occurrunt. [A vetustioribus præterita,] Etenim ad diem XV SS. Emilam & Hieremiam, ad XVI vero SS. Rogellium & Servio-Deo, in eadem urbe Cordubensi, eademque persecutione Arabica passos dedimus. Quæ hisce hodie accedit S. Columba, virgo Cordubensis, erat, quæ mortalium nuptias, quas & sanguinis nobilitas, & formæ venustas & opes luculentæ ipsi facile parabant, ex cælestis Sponsi amore aversata, religiosam omnibusque virtutibus eminentem vitam in monasterio Tabanensi, ac deinde in ipsa urbe Cordubensi prope basilicam S. Cypriani duxit, eamque præclaro martyrio feliciter coronavit. Ignorarunt eam Ado & Usuardus, licet hic paucis post ejusdem martyrium annis Cordubæ fuerit, quemadmodum ad præcitatos dies jam observavimus. Sed & posteriori loco vidimus, non omnes ejus temporis Cordubenses martyres ab Usuardo cognitos, aut certe non omnes Martyrologio ejus insertos fuisse, cum SS. Emila ac Hieremias in eo legantur, non item Rogellius & Servio-Deo; at qua de causa, ignoramus.

[2] In Romano Baronii ad hunc diem sic breviter annuntiatur: [Martyrologio Romano aliisque hodie recte inserta est,] Cordubæ sanctæ Columbæ virginis & martyris. Paulo prolixius præiverat Petrus Galesinius in Romano pariter Martyrologio eodem die dicens: Cordubæ in Hispania, S. Columbæ virginis & martyris, quæ omnibus virginalibus virtutibus mirifice exculta, Christi sponsi, quem unice coluit, desiderio exardescens, gaudenti animo datis pro eo cervicibus, martyrium subiit. Ad eumdem diem illam Tamayus in Martyrologio Hispano celebrat sequenti elogio: Cordubæ in Hispania Bætica, S. Columbæ virginis & martyris, quæ cum in Tabaonensi cœnobio lilia colligeret candida castitatis, & purpureas quæreret agonis rosas, ut Christo sponso florarium attexeret variegatum, urbem ingrediens, fidei suæ documenta propalans, ad martyrium utraque florum corona redimita cucurrit, & in petræ foramen volitans, illic cælestis Columba securitatem adinvenit æternam. Hoc denique die eamdem memorant in sacris Fastis Benedictinis Menardus, Dorgainus & Wionius, uti & alii recentiores in suis, quos prætereo.

[3] Dies is XVII Septembris sanctæ Virgini nostræ in cælis natalis fuit, [S. Columba,] teste S. Eulogio, qui eum diserte signat; attamen non semper eo die in Hispania culta fuit; sed alibi die XXXI Decembris, alibi VIII Januarii, alibi III Aprilis, ut Ambrosius Morales in Scholiis ad S. Eulogii Memoriale Sanctorum testatur. Porro cum die XXXI Decembris S. Columba Senonensis, virgo pariter & martyr in Martyrologiis celebretur, hinc factum, ut nonnulli hanc, non Cordubensem Martyrem, ab Hispanis tum cultam fuisse existimaverint, præterita Cordubensi. Suspicionem auxerunt Breviaria, in quibus Lectiones de Senonensi virgine præscribebantur, non de Cordubensi. Verum ad utrumque hoc argumentum recte jam respondit laudatus Morales, S. Columbam virginem ac Martyrem, quam Hispani peculiari cultu prosequi soluere, non aliam esse contendens, quam laudatam ab Eulogio. Juverit ipsius Morales verba retulisse, quibus insignis ejusdem Sanctæ cultus eadem opera probabitur.

[4] [cujus celeberrimus] Is itaque in Scholiis ad lib. 3, cap. 10 occasione precis, qua S. Eulogius, Vitam claudens, eam invocat, sequentia annotavit: Quemadmodum sanctæ hujus Martyris vitam & cædem copiosius atque etiam facundius divus Eulogius perscripserat, ita etiam pia prece hic in fine voluit ipsam compellare. Et utroque quidem fuit Virgo dignissima: ut enim ejus vita eximiis sanctitatis exemplis plena, constantiaque in morte admiranda, majorem historiæ seriem, præstantiorisque styli splendorem promerebantur; ita quoque ingentem in cælis dignitatem adepta, præsentius & majus suis ferre patrocinium apud Deum poterat, quod avide deberet exposci. Et hæc profecto insignis vitæ mortisque in hac Virgine præstantia, hæc digna ejus invocatio, cui principium jam hinc fecerat Eulogius, faciunt, ut credam hanc nostratem Cordubensem Columbam, non illam alteram ex Senonibus Gallicanam, esse, quam tanto opere ubique insigni cum religione Hispania tota concelebret. Et sunt præterea plures aliæ causæ, quæ me permoveant, cum nulla sit, quæ contrarium possit ostendere.

[5] [in Hispania cultus] Quæ enim, rogo, causa nos potuit incitare, ut Gallicanam Martyrem longe ex Senonibus, hoc est, ex remotissima Galliæ, quantum ad Hispaniam pertinet, regione solummodo auditam, tanto cultu veneraremur? Celebritas, credo, martyrii ejus, cujus Martyrologia uno pene verbo meminerint, Equilinus paucula scripserit; cum Breviaria nostratia minime in Lectionibus aut in die festivitatis ejus concordent. Fuit profecto Senonica Columba virgo sanctissima, martyr strenua; sed ipsa in cælis residens, inde nos libenter audiens, optat nos veritatem invenire & confirmare; & illum legitimum cultum, qui ut ab Hispanis Hispaniæ Divæ debetur, eidem asserere. Is vero cultus tantus est, & tanto opere insignis ac pene singularis, ut non alienigenæ, sed Alumnæ tributus debeat videri. Delubra sunt in agris per Hispaniam quam plurima S. Columbæ nomine sacrata, quæ populorum eximia veneratione statis diebus solemni ritu frequentantur. Parentes devotione in hanc Divam permoti, ejus nomen filiabus imponunt. Burgensis ecclesia inter dignitates (ut dicunt) habet S. Columbæ abbatem. Habet eodem nomine & honore primariæ dignitatis sacerdotem ecclesia Segoncina. Sacellum quoque hujus Divæ ibidem in summo templo est, structura nobile, cultu eximium, & proventibus insigniter locuples: quamquam utrobique corrupto jam nomine S. Coloma, non Columba vocetur.

[6] Hæc tanta veneratio, tam varius cultus religionis, plurimorum tot signis testata devotio, [exponitur,] tot testimoniis declarata, & tam pia animorum propensione semper exaucta, cur externæ, & non patriæ, cur alienigenæ, & non civi, cur peregrinæ, & non domesticæ & pene tutelari Divæ tribueretur? Indigenam habeamus, quæreremus externam? Propria aderat, alienam advocaremus? Nostratem profecto nos colimus, Hispanam Martyrem veneramur, & vernaculum in ea, jureque quodam communis patriæ nobis debitum patrocinium merito exquirimus legitima religione. Sed dies, inquis, quo S. Columbæ festivitas in Hispania celebratur, Decembris nimirum ultimus, S. Columbæ Senonensis est natalitius, non Cordubensis; quæ si coleretur, XVII Septembris debuit occupare. Dicam equidem, quod sentio. Primum variant hic Breviaria. Segoncinum namque VIII Januarii die, Cauriense III Aprilis, S. Columbam habent.

[7] Sed ego credo, cum S. Columbam Cordubensem nostratium aliqui celebrare vellent, [non est synonyma Senonensis,] nec diem, quo passa martyrium, scirent; & ultima Decembris Columbam coli cernerent, Cordubensem arbitrati, eum diem ei sine discrimine attribuerunt. At Lectiones Senonensis martyrium referunt. Nimirum quemadmodum dies natilitius nostratis Divæ erat incognitus, ita etiam vita & passio, quæ non passim in divi Eulogii libris legebatur. Inde quæ ad manum erat, nomenque idem veluti proprium dabat, arripuerunt. Hoc ipsum in S. Marina nostrati, hoc est, Galliciensi, factum videmus. Nihil erat proprium, quod legerent; divæ Margaritæ historiam ex parte ei accomodarunt. Hæc habui, quæ de S. Columbæ nostræ cultu dicerem; liberum interim judicium eis relinquens, qui aliter sentire maluerint. Hactenus Morales, non minus erudite, quam pie, ac denique modeste, S. Columbæ in Hispania celebris cultum Cordubensi Virgini martyri vindicans.

[8] Hæ rationes Eminentissimo Baronio in Annotatis ad Martyrologium Romanum placuerunt, [sed Cordubensis] & mihi quoque hujusmodi videntur, ut nullum aut perquam exiguum dubitandi locum relinquant. Ceterum errorem hunc, eruto e latebris post medium seculi 16 S. Eulogii Opere, Cordubenses saltem agnoverunt, quippe qui tam hujus sanctæ Virginis, quam ceterorum Cordubensium martyrum Lectiones ex eo excerptas, & auctoritate Clementis VIII PP., anno 1601 probatas, Breviario suo inseruerunt, S. Columbæ Cordubensis virginis & martyris festo ad diem XVII Septembris, quo Eulogius eam passam scribit, recte relato, prout discimus ex Martino de Roa in libro de Festis Sanctisque Cordubensibus ad hunc ipsum diem, & in Kalendario, quod eidem Operi præfixit. An ceteræ Hispaniarum ecclesiæ, in quibus ejusdem Virginis cultus viget, Cordubensem in hac parte postmodum secutæ sint, inexploratum mihi est; nisi quod id suo tempore nondum factum fuisse, laudatus de Roa queratur.

[9] [virgo & martyr,] Præter Baronium & Roa, etiam Marieta in Historia Ecclesiastica Sanctorum Hispaniæ lib. 3, cap. 25, & Antonius de Yepes in Chronico generali Benedictino ad annum Christi 853, Ambrosio Morales consentiunt. Et Yepesius quidem aliud insuper argumentum adjunxit, quo se magis motum ait, ut isti sententiæ firmius adhæreret. Advertit videlicet, Hispanos eam S. Columbam colere, cujus corpus in Hispania asservatur; id autem Senonensis martyris non esse, cum Galli istud sibi vindicent; atque ita ex pacifica utrimque corporum possessione satis probari, Senonensem non esse, quam Hispani tam propenso animo venerantur; adeoque non aliam, quam Cordubensem Martyrem. De S. Columbæ Senonensis corpore (nam & Ariminenses ejusdem sacra lipsana sibi etiam vindicare dicuntur) agendum erit ad diem XXXI Decembris, quo colitur; de Cordubensis vero exuviis § sequenti tractabimus. Citati scriptores eadem de celebri Virginis nostræ cultu ex laudato Ambrosio narrant, qui & ipse eadem habet in Chronico generali Hispaniæ lib. 14, cap. 21, ubi etiam ait, S. Columbam in Gallæcia, Asturia & Lusitania, corrupto in Combam nomine, magna in veneratione haberi, ecclesiisque ac festis honorari. Sed & prope Beneventum locuples virginum cœnobium esse asserit sub ejusdem invocatione dicatum; verum id ipsius fidei relinquo, cum aliunde nihil de hoc cœnobio, Sanctaque ejus tutelari didicerim.

[10] [quæ hodie colitur. Tamayo respondetur.] Rationibus pro causa erroris a Morales allatis addi posset & altera, si Nagara, provinciæ Ruconiæ in Castella veteri civitas, olim Senonæ dicta fuisset, ut Yepesius in Chronico generali Benedictino, Centuria 6, cap. 2 ait, laudans quoddam Ordonii II regis privilegium, in quo id dicitur. Nam cum S. Columbæ nostræ corpus Nagaram vel prope eam antiquitus translatum fuisse, infra ostensuri simus, eo facilius fuit Hispanis Senonensis virginis martyris gesta & diem cultus Columbæ suæ Cordubensi adscribere, si Nagara dicta umquam Senonæ fuisset. Verum hujus appellationis fides sit apud Yepesium, qui & ipse eam suspectam habet. Tamayus in Martyrologio Hispanico ad diem XXVIII Maji præter Cordubensem duas alias synonymas virgines in Hispania recenset; unam scilicet Adurensem ex Chronico Juliani, alteram Tritiensem ex Luitprandi Adversariis. Hisce ex aliis scriptoribus addit quatuor alias Lusitanas; videlicet Interamnensem, Tauragiensem, Conimbricensem & Archensem; atque hinc contra Morales concludit, ex celebri illo S. Columbæ in Hispania cultu nihil certi pro Cordubensi potius statui posse. Sed ad hæc paucis respondeo, Tamayum quoad duas priores deceptum esse supposititiis Juliani & Luitprandi schedulis; ex quatuor vero Lusitanis Conimbricensem ad diem XX Julii datam quidem esse in Opere nostro, sed ibidem simul observatum, eo solum titulo dari, quod ejusdem reliquias in regio sanctæ Crucis monasterio venerationi fidelium expositas populares scriptores testarentur. De ceteris autem tribus eadem occasione Sollerius noster ibidem addidit, verius dici; eas solo nomine cognitas esse, nec de cultu earum hactenus constare. Non est igitur, cur ad Sanctam illam Lusitanam, non nisi obscure, aliasve etiam minus notas tam celebrem in Hispania venerationem referamus, dum Indigenam habemus, non minus sanctimonia vitæ, quam martyrio illustrem. Id tamen facit Tamayi objectio, ut non tam certo asserere ausim cum supra citatis scriptoribus, Columbam in Lusitania cultam, eamdem esse cum nostra.

§ II. Vita & Passio a S. Eulogio scripta: notitia Tabanensis monasterii, in quo vixit, quodque destructum flevit: factum Martyris mirabile: corpus ubi asservetur.

[Vitam ejus scripsit S. Eulogius.] Sanctæ Columbæ nostræ gesta S. Eulogius Cordubensis presbyter, electus episcopus Toletanus, & martyr, qui etiam ceterorum in eadem Arabica persecutione Cordubensium martyrum Acta conscripsit, paulo latius, quam passim aliorum, lib. 3 Memorialis Sanctorum, cap. 10, posteritati transmisit. De hoc Sancto, cujus Vitam in Opere nostro illustratam habes ad diem XI Martii, nihil opus est hic plura annotare, nisi quod res magnam forte partem sub oculis suis gestas referat, quodque viri sanctitas ac conditio nullum de ipsius in scribendo fide dubium permittant. Ea porro Vita tres Virginis status complectitur; secularem scilicet sub matris suæ imperio, quæ rebus mundanis dedita, nuptias ipsi frustra persuadere conata est. Alterum religiosum in monasterio primum Tabanensi, ac deinde in altero intra civitatem Cordubensem; ac denique martyrium, ad quod ex posteriori loco, divino igne accensa, convolavit. Necesse non est singula hic illustrare, cum id in Annotatis de more Vitæ subjiciendis satis præstari possit: de monasterio tamen Tabanensi, quod Sancta nostra celebre reddidit, luxitque excisum, pauca dicenda sunt.

[12] De hujus loci situ, fundatoribus ac præfectis, S. Eulogius lib. 2 Memorialis, [Notitia monasterii Tabanensis,] cap. 2 de S. Isaaco ejusdem monacho & martyre scribens, docet sequentia. Ex improviso spiritali flagrans ardore (S. Isaac) monachorum vitam exoptans, Tabanos viculum petiit, qui in partibus Aquilonis inter prærupta montium, & condensa sylvarum septenis ab urbe milliaribus distans, formosissimis in exercitatione vitæ monasticæ virorum atque ancillarum Dei rumoribus decoratur. Siquidem in eodem cœnobio virum, summa timoris Dei reverentia præditum, Hieremiam patruelem habebat; qui etiam inclytus opibus, rebusque abundans, & conjux ejus venerabilis Elisabeth ac liberi, totaque pene cognatio, sumptu proprio fundamenta ipsius cœnobii jacientes, divinarum legum perenni adhæsuri obsequio, pridem sese eo contulerant. Ibi per triennium B. Isaac sub regularibus disciplinis, seu sub reverentissimo abbate Martino, prædictæ fœminæ fratre, in sancto proposito militans, … judicem petiit &c. Quamquam autem monasterium illud feminas æque ac viros aleret, noli existimare, eos omnes sub eodem tecto habitasse; contrarium enim S. Eulogius in Vita a nobis danda, num. 7 diserte affirmat, docens geminum cœnobium fuisse, cui utrique Martinus sic præsidebat, ut Elisabeth feminis præesset, rarusque esset virorum ad mulieres accessus. Sed S. Eulogium audiamus.

[13] Quia claustra fœminarum, inquit, a cellulis monachorum altis interjectis disparata maceriis, [in quo vixit, quodque exemplis suis] licet unius patris gubernaculo regerentur, hæ tamen sequestratis se mansiunculis retrudentes, nulli omnino contuendi se facultatem præbebant. Sed si subinde aut fratribus congrua instaret necessitas, aut hospitum pia impetraret * humanitas, sola venerabilis Elisabeth per fenestram se exhibebat cernendam, quæ prior, & totius erat mater vera monasterii. Quam Regulam Tabanenses illi professi fuerint, non reperimus: at Benedictini eos suis annumerant, quod nec confirmare, nec inficiari possumus. Porro Martini ac Elisabethæ soror erat S. Columba nostra, quorum pietate accensa, post obitum matris, quæ pio Virginis desiderio semper obstiterat, eo se contulit, ibique sub fratris sororisque disciplina vitam monasticam amplexa est. Neque dubium videtur, quin sororis suæ, ejusque conjugis Hieremiæ exemplo, facultates suas, quas ei mater reliquerat, ad dotandum promovendumque cœnobium impenderit. Quantum vero illud ipsum morum sanctimonia, piaque eruditione illustraverit, ex eodem S. Eulogio conjicere pronum est. Verba subjungo.

[14] [multum promovit,] Ibi, inquit, sancta Virgo, terrenis se exuens, hæret cælestibus, & mentem ad studium Scripturarum convertens, fit admodum eruditior investigandi ac disserendi sententiarum obscura. Crescit beatæ Virginis sanctimonia, & late diffusa cœnobii fama, etiam procul sitarum ad se urbium discursus invitat, quo talium exemplorum magisteriis imbuerentur. Hinc ipsa ceteris virginibus instruendis præfecta est; cumque deinceps ex solitariæ vitæ desiderio, in semota a ceteris cellula cum superiorum licentia, soli Deo vacans, aliquamdiu vixisset, denuo ad instruendos divinis pastibus convirginalium animos … ad cœtum revocata est. Erat autem utrumque cœnobium non tantum alumnis suis, sed & exteris, qui eo frequenter confluebant, sanctitatis schola, & velut martyrum instituendorum palæstra. Audi S. Eulogium lib. 2, cap. 10 de sancta Sabigotho, ejusque viro martyribus loquentem. Virorum ac mulierum visitant monasteria, præcipue tamen Tabanense cœnobium, … quia summis monasticæ regulis disciplinæ cunctum honestæ famæ rumoribus illustrabat Occiduum. Inde athletæ fortissimi hauriunt documentum; inde instituta percipiunt; ibi se poculo vitæ perennis ingurgitant; ibi sanctissima Sabigotho frequenter cum ancillis Dei moratur; discit ibi totius sancti timoris industriam; ibi geminum pignus * sub beatarum tutela constituunt.

[15] [& a Saracenis destructum flevit,] Ex eodem monasterio etiam aliquot ejusdem alumni ad martyrium prodierunt, a S. Eulogio memorati. Hi sunt S. Isaac anno 851, die III Junii, S. Hieremias, supra laudatus Elisabethæ conjux, & Isaaci patruelis, eodem anno, die VII Junii, S. Fandilas ex hujus loci monacho creatus sacerdos monasterii S. Salvatoris, anno 853 die XIII ejusdem mensis, ac denique S. Digna virgo eodem anno ac mense, sed die XIV; de quibus ad præcitatos dies in Opere nostro actum est, quosque eodem anno S. Columba nostra, Dignæ forsitan magistra, aut certe in cœnobio socia, in martyrio subsecuta est. Tanta vero Tabanensis cœnobii celebritas non potuit non gentilibus Saracenis gravis esse; præsertim cum illud velut quoddam armamentarium, unde divina adversus sectæ suæ impietatem tela promerentur, instructique athletæ procederent, merito posset haberi. Hinc factum puto, ut inter cetera asceteria hoc quoque virginum cœnobium excisum voluerint, sanctimonialibus ejus incolis ad urbem translatis, prout S. Eulogius in Vita num. 10 scribit his verbis: Interea cum furor persequutionis, qui in excidium ecclesiarum fremebat, hanc fœminarum collectam urbi admoveret, in prædiolum, quod dudum sibi in consinio basilicæ S. Cypriani exstruxerant, sese conferunt retrudendæ.

[16] De hac basilicarum destructione sequentia accipe ex eodem S. Eulogii Memoriali lib. 3, [jussu regis Mahomadi,] cap. 3. Interea cum sæpius contra Dei catervam sæva principis conspiratio inolesceret, affligeretque ubique Christicolas, & nec sic omnes generali dilapsu, ut fidebat, ad ritum suum proruerent, jubet ecclesias nuper structas diruere, & quidquid novo cultu in antiquis basilicis splendebat, fueratque temporibus Arabum rudi formatione adjectum, elidere. Qua occasione satrapæ tenebrarum inde capta, etiam ea templorum culmina subruunt, quæ a tempore pacis, studio & industria patrum erecta, pene trecentorum a diebus conditionis suæ numerum excedebant annorum. Ita ipse de persecutione sub Mahomado, Habdarrahmani filio ac successore, vehementius effervescente. Forte tamen mirabitur lector, Mauros virginibus sacris, quas ex desertis montibus exegerant, locum in ipsa urbe sua regia concessisse.

[17] Sed, ut alias jam insinuavi, ipsi Christianos non tam exstinctos, [cum ceteris in urbem translata.] quam sectæ suæ aggregatos cupiebant, ne regio incolis orbaretur; ideoque præter enormia tributa singulis mensibus pendenda, sannis potius ac maledictis, ceterisque id genus opprobriis religionem Christianam ex animis indigenarum sensim evellere, quam ipsos indigenas exstirpare malebant. Adde, quod, ut Eulogius ibidem cap. 4 ait, rebellionis insurgentia bella, fugatusque ac cæsus in aliquot locis Mahomadi exercitus, ipsum non parum sollicitum redderent, prohiberentque, ne omne suum odium in Christianos palam effunderet. Hinc factum opinor, ut Tabanenses sanctimoniales in urbe sua habitare facile permiserit, quia ea ratione celebrem illam Christianæ religionis palæstram, ad quam in montibus positam plurimos confluxisse vidimus, clausam tenebat, & hac qualicumque humanitate sua nobilibus familiis Cordubensibus, ex quibus earum aliquæ natæ erant, utcumque gratificabatur. Ceterum notat Morales in Scholiis ad libri 2 caput 2, nullum Tabanensis monasterii vestigium suo tempore exstitisse, neque se situm ejusdem conjectura assequi potuisse.

[18] De causa martyrii hic ea denuo moveri posset quæstio, [Sanctæ ad martyrium properantis] quam ad diem XVI hujus mensis in SS. Rogellio & Servio-Deo attigimus; utrum scilicet liceat martyri sponte se judici sistere, eumque ad martyrium inferendum provocare: nam & hæc sponte se stitit, ut ex S. Eulogio habemus, cujus verba subjungo. Jam ardentius, inquit, in amore Christi succensa, concitis ad eum gressibus, cui fideliter servierat, anhelans pervenire; quibusdam etiam revelationibus ad id frequenter impulsa, quodam die, irrupto latibulo, reseratis tacite foribus, in forum digrediens, licet incognita * viarum urbis existeret, provido tamen exploratu, quo judex moraretur, addiscit. Ibi cum pervenisset, ejusque astaret obtutibus, dat professionem Catholicæ fidei, profert Euangelicam veritatem, iniquum dogma retundit, auctoremque magni esse sceleris talia præsumentem annuncians, ipsum denuo arbitrum, quare se talibus sacrilegiis combinaret, blandis admodum verbis hortatur, &c. Certe non modo is sanctæ Virginis spontaneus ad judicem accessus, sed & clandestinus e monasterio suo egressus, ordinarias prudentiæ ac martyrii leges excedit.

[19] [mirabile factum, ex divino impulsu] Verum hæc ex peculiari sancti Spiritus impulsu, qui martyrii ardorem in S. Columbæ pectore vehementer accenderat, orta esse, probant revelationes, quibus eam ad heroïcum istud facinus frequenter excitatam fuisse, S. Eulogius testatur. Id ipsum omnino suadet vitæ ante actæ sanctitas, & insignis in confessione constantia; quæ duo nonnulli auctores apud Eminentissimum Prosperum de Lambertinis, nunc Benedictum XIV PP., in sæpe laudato, laudandoque Opere de Servorum Dei beatificatione, & Beatorum canonizatione, lib. 3, cap. 17, inter sancti Spiritus impulsus signa recensent. Et ante actam quidem vitam summis elogiis celebrat S. Eulogius; nec minus in confitendo perseverantiam commendat. Bis enim, eo teste, confessa est: primo apud judicem, deinde in palatio & satraparum concilio; utrobique fortiter ac constanter. Quin & blanditiis, nuptiarumque & opum illecebris castissimæ Virginis mentem ab iis frustra tentatam fuisse, idem biographus satis indicat, dum eam coram satrapis sic loquentem inducit: Non talem Christus habet sponsam, quæ immutari de pristina compactione arrarum ejus prævaleat. Nam quis ditior illo est, ut vos me copiis rerum credatis illicere? Quis pulchrior eo est, cujus speciei forma præ filiis hominum claret, ut vos me nuptu terreno arbitremini oblectandam? &c.

[20] [ortum fuisse dicendum est.] Hinc cum fortissimam Virginis constantiam (prosequitur post aliqua S. Eulogius) consules universi adverterent; & neque mutari posse talibus imbutam oraculis cernerent, neque hortatum assertionis ejus ferre valerent; continuo ante fores palatii eam trucidari præcipiunt. Subdit denique ultimum in ipsum carnificem suum virtutis actum, dicens: Non se prius decollari permisit, quam præmio lictorem Virgo sacratissima honoraret. Hisce adde sacri corporis ejus submersi inventionem, in qua aliquid prodigii intercessisse insinuat Eulogius, ut mox videbimus. Adde denique celeberrimum ejusdem Sanctæ cultum in Hispania, quæ eam tamquam vere martyrem variis in locis veneratur. Neque hæc eo a me adducta existimari velim, quod de vero ipsius martyrio merito dubitari posse crederem; sed ne præclarum istud sanctæ Virginis factum, licet mirandum magis, quam imitandum, inobservatum præterirem; utque nihil obstare ostenderem, quo minus illud Deum, qui mirabilis est in Sanctis suis, auctorem habuisse credatur.

[21] [Alia circa hoc factum observatio.] Neque vero deerat ratio, quæ singulare aliquid audendum suadere poterat. Pergebat scilicet impius Mahomad Christianos in dies magis magisque vexare; & quorumdam, qui se Christianos haberi volebant, opera aliquos etiam ad negandum Christum compulerat, prout S. Eulogius cap. 5 acerbe conqueritur. Hinc imbecillioribus Christianis timor auctus est, Mauris vero non parum arrogantiæ, veluti de religione Catholica jam triumpharent, accessit. Audi S. Eulogium cap. 6 prosequentem. Hisce interim imminentibus malis, inquit, & hujuscemodi ærumnis Ecclesia vapulante, ferunt ob hoc regem ingenti copulatum lætitia, ampliora fidelibus scandala irrogaturum se promittere: &, ut alibi taxatum est, dira incursatione, molestiaque contriturum, si commodum regnandi successum diutius obtineret. Adeo ut plerique procerum, olim decedentium martyrum subsannantes constantiam, nobis referrent: Quo nunc abiit illa vestrorum virtus agonistarum? quo aufugit magnanimitas? qua absorpta temeritas delitescit? ubi se enervata fortitudo abduxit? Qui dudum concitis gressibus certatim ad expugnandum dogmatistem nostrum (Mahometum) occurrentes, debita ultione perempti sunt. Nunc adsint, nunc veniant, modo properent, si divinitus inspirati, illud in veritate conservant certamen. Nemo non videt, in hujusmodi rerum statu opportunum Virginis factum & Ecclesiæ gloriosum fuisse; tum ut imbecilliores Christiani tam heroïco facinore confirmarentur in fide, tum ut blasphemantium ora obstruerentur, discerentque infideles, frustra se de victa religione pristinaque fidelium fortitudine triumphum canere, dum etiam imbelles puellæ pro ea sanguinem suum fundere gestirent.

[22] Cetera biographi dicta in Annotatis, Vitæ de more subjiciendis, [Corpus primum in S. Eulaliæ ecclesia depositum,] satis illustrabimus: at de sanctæ Martyris corpore nonnulla restant dicenda. S. Eulogius testatur illud, non ut cetera martyrum, in eadem persecutione cæsorum, corpora, in patibulo suspensum, nec in platea gentilis plebeculæ sannis relictum; sed, ut erat lineis indutum, sportæ impositum fluminique immersum, & post sextum diem illæsum & integrum quorumdam solertia monachorum divinitus (sibi) allatum, dignoque officio in basilica S. Eulaliæ virginis & martyris, quæ in vico Fragella constituta est, honorabilem meruisse sepulturam. Quid tamen divini in ea corporis sublatione contigerit, non edicit Eulogius. De oppidulo quoque Fragellas nihil se habere, quod dicat, ait Morales in Scholiis; in Chronico autem vicum de regione urbis, Cordubensis scilicet, vel de platea, Fragellas dicta, interpretatus est; quod & Yepesius, Marieta & Roa fecerunt: sed quisquis is locus fuerit, modo ignoratur. Nec magis certo scitur, quamdiu in dicta S. Eulaliæ basilica sacrum illud corpus permanserit, quave occasione inde postea sublatum & alio translatum fuerit; nisi quod aliqui non improbabiliter suspicentur, factum id esse fidelium cura sub tyrannide Saracenorum, ne scilicet ab his impiis violaretur.

[23] Translatum autem fuisse laudati scriptores consentiunt, [nunc in prioratu S. Columbæ, & Nagaræ] & suo tempore in Ruconia Castellæ veteris provincia, partim in regali S. Mariæ Nagarensi abbatia, partim in S. Columbæ prioratu, eidem abbatiæ subjecto, asservatum affirmant. Unum pro ceteris Ambrosium de Morales audiamus. Is lib. 14 Chronici generalis Hispaniæ, cap. 21 verbis Hispanicis hæc scribit: Regale S. Mariæ Nagarensis monasterium Ordinis S. Benedicti ibidem in vicinia prioratum possidet, Sanctam Columbam appellatum, in quo istius Sanctæ corpus in summa veneratione servatur, magnaque cum istius tractus populi frequentia ac devotione invisitur. Sanctum vero caput est in dicto regali monasterio, inclusum Sanctæ statuæ, affabre factæ & pretiose ornatæ, quod vidi. De Nagarensis monasterii fundatione consuli potest Mabillonius tom. 4 Annalium, ad annum Christi 1052, num. 29. De eodem loco pluribus agit Yepesius in Chronico, Centuria 6 ad eumdem annum, cap. 2 & XI, ubi catalogum abbatum & priorum illius exhibet.

[24] De prioratu vero Sanctæ Columbæ, quem, antequam Nagarensi monasterio subderetur, vetustam abbatiam fuisse asserit, cujus tamen initia se ignorare fatetur, tractat tum alibi, tum præcipue Centuria 5 ad annum Christi 923, [servatur. Respondetur ad objecta Tamayi.] ubi simul observat, Sanctæ Martyris corpus post exstinctam dignitatem abbatialem in eo prioratu nihilominus semper remansisse, insignique cultu honorari perseverasse. Hisce scriptoribus opponit se Tamayus in Martyrologio Hispanico cum ad diem XXVIII Maii occasione cujusdam S. Columbæ pariter virginis, quam veluti Tritii sive Nagaræ passam eo die memorat; tum ad præsentem Septembris diem, contendens, S. Columbam, cujus corpus Nagaræ honoratur, Nagarensem martyrem esse, non Cordubensem. Asserti sui unicum vadem appellat Luitprandum in Adversariis num. 149 & 150; illis scilicet, quæ haud ita pridem excogitata fictaque eruditi critici, etiam Hispani, jam exploserunt: quam ob rem & Majores mei ad præcitatum Maii diem de ea in Prætermissis tantummodo egerunt, secuti de Roa, qui cum Morales & Marieta sentit, ac propterea lectorem ad XVII Septembris remiserunt.

[25] [An ejusdem reliquiæ in oppido Martos?] Martinus de Ximena in Episcopatu Giennensi & Biatiensi, & Annalibus ejusdem ad annum 853 præterea scribit, in oppido Martos Hispanis dicto, quod Augusta Gemella Tuccina fuisse a multis creditur, traditionem vigere de asservatis ibidem in quodam S. Marthæ parœcialis ecclesiæ sacello reliquiis S. Columbæ Cordubensis aliorumque martyrum Cordubensium; ideoque sacellum illud in singulari veneratione haberi. In hunc finem profert vetustam inscriptionem marmori incisam, quam olim in prædicto sacello positam fuisse, suo autem tempore in carcere visi affirmat. Ea porro tam dubie scripta, totque in locis detrita est, ut nihil certi pro argumento nostro inde erui possit, nisi quod hæ voces, Augusta Gemella Tuccitana, & victoria & custodia sunt sancte Columbe, in ea occurrant; sed & Sancto martiris Cipriano ibidem etiam legitur; cetera, ipso teste Ximena, omnino obscura sunt, ideoque traditionem illam aut parum aut nihil possunt firmare. Nunc Vitam ex S. Eulogio subjungo.

[Annotata]

* forte imperaret

* i. e. liberos

* i. e. ignara

VITA ET PASSIO,
Auctore S. Eulogio, presb., mart.
Ex ejusdem Memoriali Sanctorum lib. 3, cap. 10.

Columba virgo sanctimonialis M., Cordubæ in Hispania (S.)

BHL Number: 1883

A. S. Eulogio

CAPUT I.
Virginis natales & patria: virtutis studium in seculo: rejectæ nuptiæ: ingressus & vita in monasterio Tabanensi.

[Auctoris præfatio.] Cogimur vel numerositate certantium, vel debita sponsione votorum, in longam dictionis seriem stylum protendere. Hinc est, quod ultra, quam putabamus, in magnum codicem materies aucta Opusculi, pene modum mediocritatis excesserit; quia post tot funera & importabilium ærumnarum discrimina nullum prorsus talia opinaremur aggressurum. Nos tamen ab inchoatis nullatenus reticemus, quo cunctorum rationes, ut promisimus, enarremus a.

[2] Interea fuit virgo quædam nobilis & decora, Columba nomine, [Nuptias, invita matre, aversata,] ex oppido Cordubensi progenita, præfati abbatis Martini & Elisabeth, de quibus in præcedentibus memoravimus b, soror; quæ cum inter bona parentum tenerrime in annis puellaribus degens, propositum Elisabeth sororis suæ, quod cum viro suo Hieremia c adhuc vulgo admixti gerebant, agnosceret; (qui longe antequam monasterium peterent, multis se Christo religionibus inter conventus populi consecrarunt) persæpe genitorum relicto consortio, domum sororis frequentius visitans, talibus se consignandam votis exoptat, anhelaque hujus propositi verna cupit existere. Confestim itaque terrena omnia spernere desiderat; sed adversatur Puellæ intentioni genitrix repugnatura; quæ etiam contra sobolem Elisabeth, ejusque virum fœdis iracundiæ motibus excitata, graviter conqueritur, quod ita Adolescentis illiceret animum; quod sicut se, & istam disperderet, mundumque flore suo vernantem, dissipato matrimonio, relinquentes, in solatio exterorum id cuperent egerere.

[3] Inter hanc autem conflictationem (ut vulgi mos est) disquiritur ad copulam nuptialem Puella, [ea mortua, Tabanense monasterium ingreditur,] crebrisque interpellationibus sæcularitate involvere exoptant, cælestium thalamorum nuptiis divinitus assignatam. Et cum nec illa consentiret, nec mater desisteret, quo nihilominus nuptui traderetur, ipsa mater, Dei providentia, ex improviso molestia ægritudinis occupata, sub celeri vocatione mundo exempta recessit. Remanet Dei Famula, non tam matris obitu contristata, quam lætior gratia suæ devotionis sine cujusquam præjudicio adimplendæ. Verum nonnullo tempore in sancta religione apud urbem utrisque sororibus versantibus, continuo expleto jam propriis, ut diximus, sumptibus Tabanensi cœnobio, eo se viri cum mulieribus Christo militaturi conferunt. Ibi sancta Virgo, terrenis se exuens, hæret cælestibus, & mentem ad studium Scripturarum convertens, fit admodum eruditior investigandi ac disserendi sententiarum obscura.

[4] Crescit beatæ Virginis sanctimonia, & late diffusa cœnobii fama etiam procul sitarum ad se urbium discursus invitat, [ubi virtutibus mirefulgens] quo talium exemplorum magisteriis imbuerentur. Hæc autem Virgo sub fratris sui Martini & Elisabeth regimine manens, præcellit meritis, & gratia honestatis omnibus præit: in conversatione laudabilis, in humilitate sublimis, in castitate perfecta, in charitate firma, in exorando attenta, ad obediendum apta, ad miserandum clemens, ad indulgendum facilis, ad prædicandum diserta, ad instruendum prompta. His quoque virtutibus clarens, cunctorum in se provocabat affectum, omnibus norma speculumque sanctitatis existens. Et quia crebro adversarii tentationibus propulsabatur, ideo frequentioribus se coram Domino flectibus * mactat; verens, ne diu congesta laborum vilissimi prædonis irruptione perirent. Hinc ad majorem sanctitatis cautelam erigitur, metuque hostis adacta, solertius ad summam virtutum districtiori vita contendit.

[5] Hanc sæpe ægrimoniis tentator macerat, immittit fastidium, speciem virorum prætendit, longum astruit victum, diversisque fatigat phantasiis. Quibus horribili metu compulsa, luget immaniter, [tentationibus exercetur: temerarii judicii,] ne lapsu mortis a consortio dirimatur Sponsi, cujus tanto se ardore charitatis asserebat interius esse conflagratam, ut quasi excisæ carnis cicatrice, pro ejus desiderio mente vulnerata existens, nisi solo ejus intuitu in cælis, nullo modo, se perhibebat d, posse sanare. Nullum umquam peccatorem, quamvis gravioribus oppressum peccatis, sermone suo læsit, de nullius actibus judicavit, de nullius desperavit salute; nec quemquam, licet fœdis infamatum despexit rumoribus. Scio, referebat, versutias dæmonum, scio insolentias hominum, qui interdum ipsum maledictionis subsannatione impetunt, quem probatum dignioribus meritis habet Omnipotens. Multa enim sunt judicio condemnata humano, quæ divino sunt probata & sanctificata consilio.

[6] [detractionis, iracundiæ] Et plerumque opinationibus suis transgrediuntur homines divinam sententiam, dum cujus meriti apud illum quisque permaneat, nesciant. Et tamen jam quasi præsagi occultorum, vel dignum prædicent, vel reprobum infament. Cum utique inculpabilius, si ad se reverterent, judicarent; & si, quanto vel quali oneri unusquisque subjaceat, vel quo sit debito reus, intenderent, nullatenus culpabiliter de incognitis disputarent. Sed agunt nonnulli hæc, quo in veritate exprobratio divina, contra nos olim prolata firmetur, quæ ait: Attendite & auscultate. Nemo, quod bonum est, loquitur, nullus est, qui agat pœnitentiam propter peccatum suum, dicens: Quid feci? Qui proprii facinoris trabe neglecta, de festucis aliorum solliciti permanentes, quod levi susurrationis jure captaverint, verum nihilominus & nullatenus incredibile esse affirmant. Numquam autem Virgo clementissima sine causa iram admovit, nisi cum forte aut infantulis e, aut aliquam e sororibus negligentem aspiceret; quas solo intuitu oculorum redarguebat humiliter.

[7] [& otiosi sermonis fugitans, & solitudinis amans] Numquam aliquando in cujusquam prorupit contumeliam; numquam os ejus vaniloquio est occupatum; nusquam aniles & otiosas fabulas suis passa est admitti auditibus. Christum corde, Christum ore sæpius meditans, illam frequentius cum omni affectu canebat antiphonam, quam in laudem Sanctorum beati Patres suavi cantu aptaverunt: Aperi mihi, Domine, paradisi januam, ut ad illam patriam revertar, ubi mors non est, ubi dulce gaudium perseverat. Cum his colloqui delectabatur, quorum mens spirituali virtute succincta, mortificata cum vitiis & concupiscentiis membra gerebant; nec cuiquam se, nisi forte spiritualibus viris, & id perrarum ac serius, visendi præstabat accessum: quia claustra fœminarum a cellulis monachorum altis interjectis disparata meceriis, licet unius patris gubernaculo regerentur, hæ tamen sequestratis se mansiunculis retrudentes, nulli omnino contuendi se facultatem præbebant. Sed si subinde aut fratribus congrua instaret necessitas, aut hospitum pia impetraret * humanitas, sola venerabilis Elisabeth per fenestram se exhibebat cernendam, quæ prior & totius erat mater vera monasterii.

[8] [solitarie vivit;] Quodam igitur tempore petiit a consororibus Columba, ut inter ipsa claustra in quodam angulo cellula sibi daretur, quo secum sola demorans, immunis a ceterarum strepitu fieret. Annuunt pro rogatu sanctæ sorores, præbentque adminiculum suo consensu augendi Virginis sanctitatem, quæ aliquam etiam inde percipere confidebant mercedem. Ut enim præmio dignum est sanctæ conversationis studium, ita & erga pie viventes religiosus affectus. Nec distat a factis bona consensio, quæ non virtute animi, sed virium quassatur defectu: ut cum forte non fuerit vigor corporis talia exercendi, sit mentis intentio similibus delectandi. Communia sunt enim operis sancti commercia, & eo sunt Christo gratissima, quo simpliciter in charitate perfecta ad nostrum referimus commodum fraternæ sanctitatis studium.

[9] Denique indepta benedictione sororum, exors omni cœnobialium actione curarum, [ad instituendas moniales revocata, dono orationis & lacrymarum emicat.] Virgo venerabilis in contemplatione Dei & meditatione Scripturarum multum temporis perseverans, post crebra suspiria & fletus immensos, in quibus speciali munere supra plurimos cælitus eminebat, denuo ad instruendos divinis pastibus convirginalium animos revertitur ad cœtum. Ferunt namque illam persæpe ternas & quaternas horas, nec non usque in medium diem in oratione decumbere; & cum nulla resonarent suspiria, nulloque singultu membra incuterentur, in magno tamen silentio fletum promebat: adeo ut subtus matta f, in qua illa prostrato corpore exorabat, humectum lacrymis pavimentum ostenderetur. Maximum etiam in obsecrationibus stando expendens curriculum g, in tantam subito ferebatur theoriam h, ut geminatus ex utroque oculo rivulus lacrymarum ad mentum descendens, in unum conversus meatum, crebra stillatione guttatim, quasi e tecto, in humum influeret.

ANNOTATA.

a Ita S. Eulogius initio capitis 10 præfatur, ut hoc cum præmissis connectat.

b De Martino ac Elisabetha egerat lib. 2, cap. 2, unde & nos eorumdem notitiam dedimus in Commentario prævio num. 12 & 13, quem consule. De eadem etiam in Opere nostro ad diem 9 Maji inter Prætermissos facta est mentio ex Gynæceo Arturi, ubi cum titulo Beatæ annuntiatur, sed non probatur cultus ejus.

c Hic Elisabethæ conjux in Tabanensi monasterio, quod una cum uxore fundaverat, inter monachos, prout ipsa ibidem inter sanctimoniales vixit, indeque ad martyrium evectus est. Ejus gestaex S. Eulogio data habes apud nos ad diem 8 Junii. De Tabanensi autem monasterio vide Commentarium littera b citatum.

d Pro perhibebat lege perhiberet, uti & mox sanari pro sanare.

e Per infantulas haud dubie juniores puellas intelligit, quæ in Tabanensi monasterio inter sacras virgines educabantur, & quarum cura ipsi commissa fuerat.

f Id est, storea, sive stratum e juncis, stramine, similive materia contextum.

g Id est, temporis spatium.

h Vox Græca Θεωρία Latine contemplatio est.

* forte fletibus

* forte imperaret

CAPUT II.
Virginum cœtus in urbem translatus: rerum cælestium & martyrii desiderium in Sancta vehementer accensum: gloriosa confessio & martyrium: corpus e fluvio receptum & tumulatum.

[In urbanum monasterium cum ceteris translata,] Interea cum furor persequutionis, qui in excidium ecclesiarum fremebat, hanc fæminarum collectam urbi admoveret, in prædiolum, quod dudum sibi in confinio basilicæ S. Cypriani extruxerant, sese conferunt retrudendæ a. Hic jam constituta beatissima Virgo incomparabiliter flebat, lugebatque ubertim, & suam quietem, quam gerebat in montibus, & tumultus, quos in urbe incurrerat. Semper tamen & corde & lingua clamabat: Tu nosti, Domine, quia diem hominis non concupivi super terram. Semper prædicabat, semper orabat, semper psalmos canebat, semper in ore ejus laus & benedictio Domini resonabat. Et quia virginum mansio præfati sanctuarii parietibus cohærebat, tantumque objectu maceriæ a vestibulo altaris dirimebatur, si quem forte cantum Sanctorum laudibus resonantem per natalitia martyrum audisset a clericis psallentibus, confestim quadam jucunditate cælestium desideriorum compuncta, prorumpebat in lacrymas; ut non minus illam introrsus crederes proclamare: Sitivit anima mea ad Deum vivum; quando veniam & apparebo ante faciem Dei! Fuerunt mihi lacrymæ panes die ac nocte, dum dicitur mihi quotidie: Ubi est Deus tuus?

[11] [adsola cælestia anhelans,] Ipsis etenim nexibus corporis, quibus in hac peregrinatione mens Sancti cujusque retenta, ab illa ineffabili claritate Sanctorum, cum magna supernorum desideriorum siti exusta sejungitur, velut obstantibus murorum repagulis, ne ad civitatem viventium concito, quo vult, gressu pertingat, quasi e regione onus membrorum sibi credens resistere, plorat & dicit: Fuerunt mihi lacrymæ meæ panes die ac nocte, dum dicitur mihi quotidie: Ubi est Deus tuus? Cum illo utique esse desiderat, cum quo Apostolus, resoluta jam mortalitate, cupiens permanere, dicebat: Dissolvi & esse cum Christo, melius est. Verum indesinenter his votis S. Columba insistens, cum plus aliquid, ut reor, in semetipsam cruciatus ipsa inferret, quam furens imploderet b carnifex, vigiliarum, jejuniorum atque orationum scilicet continuando labores, quasi parva essent ista omnia, proprio & ultroneo in se voto illata tormenta, velut de suis etiam meritis, etsi majora exerceret, non considebat.

[12] [& martyrii cupida, judicise sistit,] Ac metuens, ne centesimum virginitatis suæ fructum vacuum apud Patrem commodi reperiret, ad ineffabile martyrii indubia lucrum aspirat, quod peccatores etiam directo tramite in regnum mittit cælorum, dicente Euangelio: Regnum cælorum vim patitur, & violenti diripiunt illud. Hinc jam ardentius in amore Christi succensa, concitis ad eum gressibus, cui fideliter servierat, anhelans pervenire, quibusdam etiam revelationibus ad id frequenter impulsa, quodam die, irrupto latibulo, reseratis tacite foribus, in forum digrediens, licet incognita c viarum urbis existeret, provido tamen exploratu, quo judex moraretur addiscit. Ibi cum pervenisset, ejusque astaret obtutibus, dat professionem Catholicæ fidei, profert Euangelicam veritatem, iniquum dogma retundit, auctoremque magni esse sceleris talia præsumentem annuncians, ipsum denuo arbitrum, quare se talibus sacrilegiis combinaret, blandis admodum verbis hortatur d. Cujus speciem, verbaque miratus, illico eam in palatium ducens, satrapum concilio repræsentat;

[13] Ibi adhuc profitetur, prædicat, admonet, omnes suæ potius debere saluti consulere, [Christumque professa,] quam vanis insistere deceptionibus, quibus eam transvertere conabantur. Dicebat etiam: Non talem Christus habet sponsam, quæ immutari de pristina compactione arrarum ejus prævaleat: nam quis ditior illo est, ut vos me copiis rerum credatis illicere? Quis pulchrior eo est, cujus speciëi forma præ filiis hominum claret, ut vos me nuptu terreno arbitremini oblectandam e? Quis cultus vel secta Euangelicæ fidei veritate sanctior est, quæ per totum orbem Apostolorum vocibus promulgata, æternæ spei credentibus præmium repromittens: omne prophetismum, quod ab illa dissentit, anathema esse, in veritate non dubium est. Quam ob rem, relicta vanitate, verum Euangelii Ducem requirite; quo melius filii lucis, quam genimina tenebrarum, mortisque soboles, appellemini. Ille etenim dixit: Qui sequitur me, non ambulabit in tenebris, & omnis, qui vivit & credit in me, non morietur in æternum.

[14] Igitur cum fortissimam Virginis constantiam consules f universi adverterent, [decollatur: corpus influvium projectum,] & neque immutari posse talibus imbutam oraculis cernerent, neque hortatum assertionis ejus ferre valerent, continuo ante fores palatii eam trucidari præcipiunt. Quam cum summa reverentia foro constituentes, non se prius decollari permisit, quam præmio lictorem Virgo sacratissima honoraret: sicque pronior cervicem inclinans, in lapsu juguli g delicatum corpus sternitur. Nec mora, ut erat lineis indutum, cadaver sporta immissum alveo h projici principes mandaverunt, nec sicut cetera occisorum cadavera, aut pro foribus neglexerunt, aut equuleo suspenderunt i, XV Calend. Octob., Era DCCCXCI k.

[15] Quod post sextum diem illæsum & integrum quorumdam solertia monachorum divinitus nobis allatum est, dignoque officio in basilica S. Eulaliæ virginis & martyris, quæ in vico Fragellas l constituta est, [recipitur a Christianis. Auctoris epilogus.] honorabilem meruit sepulturam. Hoc nobis ad fidem de ea relatum est. Ceterum tu sacratissima, quæ utiliter Ecclesiam Catholicam & vivens conversationis exemplo, & moriens celso meritorum instituis patrocinio, esto memor cultoris tui, erue me de laqueis mundi, abstrahe perturbationibus sæculi, & confer post mortem requiem paradisi. Per Dominum nostrum Jesum Christum, qui vivit cum Patre & Spiritu Sancto, unus & immortalis Deus, per infinita sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a De regis Mahomadi adversus ecclesias mandato, causisque, ob quas sacras virgines in Cordubensi civitate potius, quam in Tabanensi monasterio habitare permisisse videatur, consule Commentarium prævium, num. 15 & duobus sequentibus.

b Id est, inflicturus fuisset.

c Voce incognita pro ignara utitur.

d De isto clandestino sanctæ Virginis e monasterio suo egressu, spontaneoque ad judicem accessu egimus in Commentario prævio num. 18 & sequentibus.

e Ex hisceliquet, sanctam Martyrem non solum ad renunciandum Christianæ religioni, ut verbis subsequentibus indicatur, sed etiam ad terrenas nuptias, propositis opum carnisque illecebris, ab illis Saracenorum optimatibus sollicitatam fuisse, sed irrito plane successu.

f Consules hic pro magistratus vel gentis primoribus usurpavit. Sic lib. 2, cap. 1 annum consulatus Habdarrahgmani pro ejusdem regni anno adhibuit.

g Jugulus hic pro gladio vel securi, qua jugulari solet, accipitur.

h Videtur Bœtis fluvius hic indicari, qui Cordubam præterlabitur.

i Sic inter cetera SS. Emilæ, Hieremiæ, Rogellii ac Servio-Deo corpora crucibus vel equuleis trans fluvium ab iis suspensa fuisse vidimus ad diem 15 & 16 hujus mensis, ubi de iisdem sanctis martyribus actum est.

k Id est anno Christi 853.

l Ignotum hunc locum esse scriptoribus Hispanis, diximus in Commentario prævio num. 22. Ceterum ibidem & numeris sequentibus de translato postmodum alio corpore etiam egimus.

DE B. REGINALDO EREMITA,
CULTO IN ECCLESIA MELINÆENSI PROPE FLEXIAM IN PROVINCIA ANDEGAVENSI.

An. MCIV.

SYLLOGE.

Reginaldus eremita, cultus in ecclesia Melinæensi prope Flexiam in provincia Andegavensi (B.)

AUCTORE J. S.

§ I. Corporis translatio, cultus, miracula.

Quem ad hunc diem remiserunt Majores nostri beatum Reginaldum, [Reliquiæ B. Reginaldi servatæ in abbatia Melinæensi,] in nullis reperire potui Martyrologiis, etiam Gallicis. Corporis vero elevatio & translatio, solemniter facta die XI Augusti, effecit, ut Sollerius noster in Prætermissis ad eumdem diem hæc notaret: S. Reginaldi eremitæ translatio in ecclesia Melinæensi, diœcesis Andegavensis, facta anno MDCLIII hoc die, recolitur quavis 1 Dominica Augusti. Optamus, ut alicunde eruatur Vita, & antiquus liber miraculorum ejus in diem, quo obiisse legitur, XVII Septembris. Hæc Sollerius, ex quibusdam indiciis conjiciens, exstare aliquam Sancti Vitam & librum miraculorum. Verum ex variis epistolis, quas de hisce ante me habeo, satis perspicio, nec Vitam exstare, nec relationem miraculorum tam copiosam, ut liber vocari possit. Dabo tamen infra de gestis & miraculis, quantum accepi. De ecclesia Melinæensi, quæ est abbatia Canonicorum Regularium, sic habent Sammarthani fratres in Gallia Christiana tom. 4 pag. 532: S. Joannis Melinensis Ordinis Augustiniani, diœcesis Andegavensis, fundatorem agnoscit Henricum II, regem Angliæ … Aucta est postmodum abbatia, … apud quam servantur reliquiæ B. Renaldi eremitæ, qui locum, ubi sita est abbatia, cum sociis incoluit, & anachoretæ B. Mariæ de Melinais nuncupabantur. Unita est nunc Collegio Flexiensi Patrum Societatis Jesu, nimirum ab Henrico IV Galliarum rege.

[2] Porro cum Canonici Regulares dictæ abbatiæ desiderarent, [petentibus Canonicis abbatiæ,] ut corpus B. Reginaldi elevaretur, ac decentius locaretur, antistiti Andegavensi, qui erat illustrissimus dominus Henricus Arnaldus, obtulerunt libellum supplicem, quem Latine redditum ex Actis translationis huc transfero: Cum ab aliquot annis in resarcienda ecclesia S. Joannis Euangelistæ Melinæsiensis multis in locis inventa sit imago Eremitæ unius, cujus ad basim scriptum esset, S. Renauld; in fenestella item prope altare majus ad latus Epistolæ capsa lignea his vocibus prænotata: Jesus, Maria, S. Renauld; in capitello ejusdem fenestellæ saxeo scriptum quoque apparuerit S. Renauld 1556; in abbatiæ ejusdem capitulario multa extent monumenta authentica, quibus constet, jam inde a seculo non uno concursum populorum magnum factum esse ad eas reliquias colendas, cum ruinam traheret pars ecclesiæ, in oratorio domestico postea depositas, remedium morbis desperatis ibidem inventum; idcirco in festis solemnibus easdem reliquias incensari quidem solitas: cum nulla tamen adhuc dies assignata fuerit, qua ejus Sancti memoria recolatur: quamobrem supplicant Canonici Regulares abbatiæ Melinæsiensis, Ordinis S. Augustini, illustrissimo ac reverendissimo domino Henrico Arnaldo episcopo Andegavensi, ut aliquem probatæ fidei ac virtutis virum illuc mittere ne gravetur, qui de rei veritate inquirat: tum ipse, si commodum est, venire ne gravetur, quo reliquias S. Reginaldi e loco, in quo sunt, in decentiorem, hoc est omnium primum, probe resarcitum, solemni cultu transferat. Hactenus libellus supplex.

[3] [ab episcopo Andegavensi anno 1653] In Actis vero, prout nobis Latine transmissa sunt, mox subjungitur: Ea supplicatione admissa, episcopus Melinæsium misit venerabilem virum Petrum Syette, ecclesiæ Andegavensis canonicum & præcentorem: qui rem ita habere comperit, ut exposita fuerat IV Septembris anni MDCLII. En igitur, quo res modo deinde peracta est, episcopi publicum instrumentum. Tum sequitur Instrumentum authenticum, episcopi Andegavensis de translatione reliquiarum S. Reginaldi. Henricus Dei misericordia, & Sedis Apostolicæ gratia, episcopus Andegavensis omnibus, ad quos spectat, salutem in Domino. Notum cunctis facimus, quod, cum ad preces Canonicorum Regularium abbatiæ Melinæsiensis Ordinis S. Augustini, jam a die XXX Julii, post inquisitiones ante factas jussu nostro de reliquiis S. Reginaldi confessoris decrevimus personaliter accedere ad dictum cœnobium S. Joannis Euangelistæ, situm in parœcia S. Columbæ prope Flexiam, diœcesis hujus nostræ, ad easdem reliquias e loco, in quo nunc depositæ sunt, in locum nobis designatum transferendas, assistentibus venerabilibus & discretis viris, magistris Carolo Ogier pœnitentiario & Renato Brecheu promotore nostro, in ecclesia cathedrali nostra canonico utroque, tum Sylvano Gandon doctore in theologia, canonico ecclesiæ S. Petri Andegavensis, & Joanne Baptista le Mercier baccalaureo, parocho Moranensi, eleemosynariis nostris, ac magistro Baltazare Musard, qui nobis est ab epistolis, die Sabbati IX Augusti anni MDCLIII Andegavo profecti, eodem die Flexiam accessimus, ac biduo post, die Lunæ, mensis ejusdem undecima, mane Melinæsiam una cum iisdem devenimus.

[4] [diligenter recognitæ,] Occurrerunt nobis F. Andreas Freslon cœnobii prior, ac ceteri Religiosi cum cruce, candelabris & aqua benedicta, atque ad altare majus deduxerunt. Adorata S. Eucharistia, itum in sacristiam est. Ibi nos pontificalia vestimenta induimus, ceteri suorum officiorum propria. Dicta in choro Tertia, processum est ad oratorium conventuale ejusdem abbatiæ. Religiosos comitabantur multi, partim parochi, partim capellani ex vicinia, puta ex parochiis S. Columbæ, S. Quintini, Vallis Landerici, Clefs, Thoree &c., atque ex urbe ipsa Flexiensi sacerdotes permulti. Decantato hymno, Veni Creator, inquisivimus nos quoque ipsi de reliquiis S. Reginaldi. Itaque ad cornu Epistolæ ostensa nobis est arca lignea probe clausa, cujus clavis penes nos erat, data scilicet ab eo, quem illuc paulo ante miseramus, commissario. In arca capsa erat item lignea, istis vocibus inscripta: Jesus, Maria, S. Renauld: in qua Prior asseruit reliquias esse S. Reginaldi confessoris, in iis locis olim eremitæ, in illud oratorium ante annos octo novemve relatas e capella ecclesiæ, præ vetustate collabente. Ejus rei multi testes auditi. Aperta est illa in altari, adstantibus præter ceteros ante appellatos M. Antonio Barard medico, & Urbano de la Plamese chirurgo, utroque Flexia accito. Extracta ossa post incensationem medicus & chirurgus, qui rem ante examinaverunt, post solitum juramentum, affirmarunt ossa ea esse hominis proceræ staturæ, atque hominis ejusdem: quod ex colore & proportione æstimarent; vetusta porro illa, sic ut plurima deessent.

[5] Ex reliquiis sic ante recognitis partem aliquam sumpsimus ad dedicationem altarium, [& magna cum solemnitate] & usum crucis pectoralis, partem aliis ecclesiis aliquot distribuimus. Melinæsii relicta ossium pars longe maxima, in capsula iterum inclusa, & feretro imposita, post solemnem incensationem processionaliter delata a diacono & subdiacono & majoribus, quam Religiosi aliquot cum pluvialibus ac facibus comitabantur, cum interim chorus decantaret antiphonam, Surgite Sancti &c. Ubi perventum in ecclesiam est, reposita sunt sacra ossa ad latus Euangelii in mensa ad id præparata. Facta deinde est processio cum reliquiis suo deinceps loco restitutis. Reliquo die, donec facta est translatio, iisdem custodes adhibiti sunt Religiosi duo. Celebrata de more est Missa de uno Confessore non pontifice. Qua absoluta, & data benedictione pontificali, publicata est indulgentia XL dierum in eorum gratiam, qui huic cæremoniæ vel ejus parti alicui interfuissent. Decantata deinde Sexta. Post prandium, dicta Nona, habita est concio ab uno e Religiosis de prærogativis vitæ solitariæ, & veneratione sacris reliquiis debita. Vesperas post in habitu pontificali decantavimus.

[6] Secuta est processio, uti mane, & dum chorus decantaret antiphonam, [in nova arca reclusæ & translatæ sunt,] De Hierusalem & alias convenientes, in capella, ante S. Jacobi dicta, depositæ sunt sacræ reliquiæ, in qua ab annis prope quingentis quieverant, donec, muro fatiscente, inde auferrentur anno MDCXXXVI, & juxta altare primum, post in oratorium conventuale transferrentur. In nova capsa e ligno deaurato inclusa sunt, intra velum album floribus distinctum, cranium, alia quædam capitis ossa, aliaque partim minora, partim majora. Inclusa ibidem sunt Acta authentica ejusdem translationis cum Sancti elogio. Hæc præcipua. “Anno Domini MDCLIII, die undecima Augusti, regnante Ludovico XIV, hæ reliquiæ corporis S. Reginaldi confessoris ab illustrissimo ac reverendissimo domino Henrico Arnauld episcopo Andegavensi visitatæ, translatæ, & in hac capsa publico ac solemni ritu conditæ fuerunt. Capsæ ejusdem claves Priori dedimus, vetantes, ne quis eam absque nostra licentia aperiat, & intra ipsius altaris superiorem structuram * inclusimus.”

[7] Decantato demum hymno Te Deum laudamus, ad celebrandum quotannis ejus translationis festum, Augusti diem undecimum assignavimus. Datum Melinæsii die undecima Augusti anno Domini MDCLIII. Henricus episcopus Andegavensis. Et inferius. [instituto translationis festo,] De mandato domini episcopi. Musen. Festivitas autem, quæ ipso translationis die XI Augusti hic figitur, postmodum ab eodem episcopo ad alium diem translata est, ut sequitur: Ut commodius populi e vicinia ad celebrandum illud festum conveniant, ab eodem illustrissimo episcopo assignata deinde eidem est Dominica prima Augusti.

[8] [& aliquot reliquiis distributis in varias ecclesias.] Quibus porro locis sacris aliquid reliquiarum B. Reginaldi dederit episcopus, exponit ipse in charta similiter subscripta, quam Latine huc transfero: Aliquid ex reliquiis S. Reginaldi habuerunt in ejus translatione præter illustrissimum episcopum & abbatiam S. Joannis Melinæsiensis, abbatia Omnium Sanctorum Andegavi, Ordinis S. Augustini; abbatia B. Mariæ de Bello-loco prope Cenomanum, ejusdem instituti; ecclesia prioratus Castellensis, Ordinis ejusdem; nosocomium Andegavense; moniales S. Ursulæ Andegavi; moniales B. Mariæ Flexiæ *; moniales S. Francisci Flexiæ; nosocomium S. Josephi Flexiæ; moniales Visitationis Flexiæ; moniales Benedictinæ Balgii *; nosocomium S. Josephi Balgii. Hæc ad cultum B. Reginaldi demonstrandum abunde sufficiunt. Observare autem poterit lector, passim hic vocari Sanctum; a nobis vero Beatum. Nolim idcirco improbare modum loquendi illorum, qui titulum Sancti B. Reginaldo attribuunt; at mihi visum est, sufficere posse titulum Beati, cum cultus, uni fere loco affixus, cultum, quo Beati coluntur, non excedat.

[9] [Beatus magno vicini populi concursu honoratus,] In scripta quadam de Beato notitia, olim a Melinæensibus ad Papebrochium nostrum missa, de celebratione festivitatis hæc adduntur: Id enim vero fit insolito hominum concursu ex vicinis oppidis pagisque, cum præsertim ecclesiam Melinæensem ea die visitantibus indulgentiam plenariam concesserit Alexander Papa VII. Eodem confluunt quotidie multi, præsertim quos febris vexat, ut ab ea liberentur, & multæ steriles, ut fœcundæ fiant. Quam multa in iis apud Deum possit S. Reginaldus, eventus docet. In epistola Gallica Prioris Melinæensis, cujus nomen commode legere nequeo, data anno 1692 ad Papebrochium nostrum, asseritur, sacellum & altare, in quo depositæ sunt Beati reliquiæ, ab episcopo eidem fuisse dicatum. In alia notitia mox laudata solum dicitur, sacras reliquias fuisse ab episcopo in locum pristinum restitutas, sive in capellam eam, quæ ex re jam S. Reginaldi dicitur. Accedit laudatus Prior in suis litteris testis magnæ devotionis, qua vicinorum locorum populus in necessitatibus suis ad Beatum recurrit, maxime in febribus, mulieres in sterilitate, & ad recuperandas res perditas. Adjungit, ante translationem reliquiarum interrogatas & examinatas fuisse ultra triginta personas fide dignas, quæ testatæ sunt, sibi post invocationem illius Beati accidisse inusitata & miraculosa. Addit, sibi ab annis sexdecim, quibus in illa abbatia vixerat, multa revelata fuisse a personis privatis, quæ illæ invocatione B. Reginaldi obtinuerant.

[10] [clientibus suis] Quin & paulo magis exponit beneficium monasterio suo ab aquis periclitanti concessum, cujus fuerat testis ocularis. Rem in pauca contraho ex relatione Gallica. Cum nives abundantes, quæ obtegebant vicinos monasterio colles, subito dissolverentur, tanta derepente fuit aquæ copia, ut impletis stagnis, ascenderent ad summitatem aggeris, qui præcedente anno fuerat perruptus, & consequenter minus poterat esse solidus. Religiosi omnes, moniti de periculo, quod monasterio suo imminebat, simul se contulerunt ad reliquias B. Reginaldi, & ipsius opem implorarunt. Restitit agger aquis, donec hæ paulatim defluerent, & sic omne periculum cessaret. Hæc paulo pluribus in laudatis litteris. Hic demum adjungo aliqua beneficia, prout nobis transmissa, & Beati patrocinio creduntur obtenta. Illis legitur subscriptus Petrus Syette, canonicus & præcentor ecclesiæ Andegavensis, cui ante translationem illorum examen ab episcopo fuerat commissum. Titulus illius scripti est: Miracula facta ad invocationem S. Reginaldi.

[11] Multi provectæ ætatis homines id uno ore asserunt, [varia vicissim præstitit beneficia.] magnum ab omni memoria populorum concursum fieri solitum, ut remedium morbis pene desperatis ea re pararetur, præsertim febribus, ut steriles fœcundæ fierent, ut res perditæ recuperarentur.

Duo filii Petri Busson, caussarum patroni apud Flexiam, lentis febribus confecti, cum Missam celebrari curassent ad tumulum S. Reginaldi, statim sanati sunt: quod pater cum juramento asseruit.

Petrus le Boussier e parochia Clefs pedem fere omnino sibi incautus absciderat. Invocato sancto Confessore, heri sanatus est, quod testatus est N. Langlois chirurgus Flexiensis.

Renata le Barbier, vidua Renati Busson causidici Flexiensis, multis ac præsertim primogenito filio, quartana laboranti, sanitatem eodem modo obtinuit, cum frustra fuissent alia remedia. Id testata est ipsa, gravi quoque ægritudine ope S. Reginaldi liberata.

Margarita Nadreau Flexiensis, cum anno ætatis XXV tertiana laboraret, repente curata est, cum ad tumulum ejusdem Sancti supplex venisset.

Martialis Blondeau, faber ferrarius, cum menses tres quartana laborasset ineunte hieme, adhibitis sibi reliquiis S. Reginaldi, repente convaluit. Hi omnes id asseruerunt jurati coram domino Syette commissario.

Anna Vedie, soror domestica, ut vocant, in nosocomio Balgiensi, lenta febre pridem languens, ac prope hydrops *, frustra tentatis remediis, ipso die sanata est, quo Franciscus Maudoux cognatus, tum parochus Toreensis, Melinesii Sacrum celebravit. Scripto id ipsa testata est, adhibito juramento.

[Annotata]

* vox dubia

* La Fleche

* Bauge

* hydropica

§ II. Beati ætas, & gesta parum certa.

[De Beati gestis conjecturæ] De gestis B. Reginaldi paucissima habentur cognita. Constat tamen, ipsum floruisse seculo XI, & sub initium seculi XII defunctum. Creditur primo Religiosus fuisse in abbatia S. Joannis de Vineis Suessione, deinde discipulus B. Roberti de Arbrisello, Ordinis Fontis Ebraldi fundatoris, de quo actum est apud nos ad XXV Februarii; ac demum in solitudine sibi oratorium struxisse, S. Joanni Euangelistæ sacrum, ubi nunc est abbatia Melinæensis, ibique cum discipulis pie vixisse, ac vitam finivisse XVII Septembris anni 1104. Prædicta habeo ex litteris & notitiis ad Papebrochium nostrum anno 1692 missis. F. Soriz, Prior cœnobii Fontebraldensis mentem suam declarat his verbis: De sancto Reginaldo hæc accipe. Hic prope Flexiam in provincia Andegavensi B. Roberti Arbrissellensis discipulus & socius, ejus exemplo heremicola, in agro, seu in silva Melinesii monasterium extruxit & rexit, quod nostræ domus Fontebraldensis quædam adhuc præ se fert vestigia. Illud enim colunt Canonici Regulares, & Canonicus Regularis erat sanctus Robertus. Templum habet sancto Joanni Euangelistæ sacrum: & virorum in suo Ordine sacella sub eodem nomine inauguraverat Robertus. Insignia monasterii hujus aquila sunt, sunt & nostra. Ista denique eodem tempore, quo Fontebraldense archi-cœnobium, condita domus. Hæc omnia pro certo apud nos habentur, referuntur ab historicis, & ab ipso Malleacensi Chronico ad annum MCIV * indicantur. Eumdem Reginaldum autumant, de quo Ivo Carnotensis in suis Epistolis, illius solitudinis incolæ Canonici, & verisimile est. Hactenus de B. Reginaldo laudatus Prior Fontebraldensis.

[13] [probabiles variorum;] Altera notitia paulo prolixior ita habet: Sanctus Reginaldus, natione Gallus, ortus in Picardia, Ordinem Canonicorum Regularium S. Augustini ingressus, plures annos exegit in abbatia S. Joannis de Vineis Suessione seculo undecimo magna sanctitatis laude. Sed cum perfectioris vitæ studiosus urbium tumultum fugere vellet, solitudinis amore captus, B. Roberto de Arbrisello comitem ac discipulum se dedit. Is in silva Cratumnensi (oppidum Cratumnum * est apud Andes non ignobile) eremum sibi fecerat, in qua Deo vacabat una cum discipulis pluribus. Yvo magnus ille Carnotensium episcopus, cum vitæ genus, illis temporibus sane insolens, non approbaret, nihil non egit, ut Reginaldum ab eo consilio avocaret, scripta ad illum epistola sane acri, quæ inter ipsius Epistolas est ducentesima quinquagesima tertia *. At frustra omnia. Igitur B. Roberto sic adhæsit, ut magistro discipulus, ut patri filius. Verum cum deinde Fontis Ebraldi silvam elegisset Robertus, in qua prima Ordinis fundamenta jaceret, ejusque discipuli secessissent alii alio, abdidit se Reginaldus in silva Melinæensi dicta prope Flexiam: ibique sacellum exstruxit S. Joanni Euangelistæ sacrum, ad suum eorumque usum, quos vitæ solitariæ socios & quasi discipulos habuit.

[14] [qui mortuum dicunt sub initium seculi XII:] Eo in loco hominibus pene nullis, at Deo angelisque notissimus, in pœnitentiæ in primis austeræ operibus se annos permultos exercuit, omni præterea virtutum genere clarissimus: atque in eodem Deo spiritum reddidit, ineunte seculo duodecimo; quo die, quove anno, incertum. Constat illud tantum, eum in vivis adhuc exstitisse anno MCIV * secundum Chronicon Malleacense. In eo sacello, in quo Deo inservierat, hoc est, in opere suo, est sepultus, ac multis deinceps miraculis claruit. Quo factum, ut ex provinciis vicinis magnus ad ejus tumulum concursus hominum fieret, & solitudo ipsa solitudo esse desineret. Non ita multo post eodem in loco abbatiam insignem fundavit Henricus II, Anglorum rex idem & Andium tunc comes. Hæc ibi.

[15] [pleraque de gestis asserta expenduntur:] At modo aliqua observanda sunt de gestis Beati, quæ in datis notitiis ex conjecturis fere referuntur. Longuevallius noster in Historia ecclesiæ Gallicanæ tom. 8 pag. 130 & 131 inter discipulos B. Roberti Arbrissellensis etiam recenset B. Reginaldum nostrum, consentitque de monasterio Melinæensi ab eo pro solitariis condito. Chronicon Malleacense, quod laudatur, ad annum 1103 hæc solum habet, post recensitos duos alios sanctitate florentes: Tertius quoque monachus in Britanniæ & Turoniæ finibus florebat Rainaldus. Hæc verosimiliter de B. Reginaldo nostro, qui in Andibus, non longe a finibus Britanniæ ac Turonensis provinciæ degebat, explicantur. Nescio tamen, an ea explicatio sit omnino certa, cum auctor brevius nominare potuisset ipsam provinciam Andegavensem, in qua Beatus noster degebat. Verisimile etiam potius, ut dicit laudatus Prior, quam certum est, Epistolam Ivonis Carnotensis, quæ in secunda editione est 256, & fratri Rainardo inscribitur, datam esse ad B. Reginaldum. Ex illa Epistola, opinor, orta est conjectura, Beatum nostrum prius habitasse in abbatia Suessionensi S. Joannis de Vineis. Nam improbat Ivo, quod Rainardus, relicta ecclesia beati Joannis Baptistæ, in qua Deo servire cœperat, vitam solitariam esset aggressus. Itaque certius non est, B. Reginaldum habitasse prius in monasterio S. Joannis Baptistæ de Vineis, quam sit certum, laudatam Ivonis Epistolam ad ipsum fuisse scriptam.

[16] Quod vero dicitur de anno & die mortuali ignotis, [obitus Sancti fixus hoc die & anno 1104:] non congruit cum gemino exemplari alicujus antiqui scripti, quod ante me habeo. Unde extractum illud fuerit desumptum, neglexit annotare, qui misit. Verum tam fuit vetustus character, ut aliqua legi non potuerint, quemadmodum Gallice adscriptum reperio. Primo ita habet utrumque exemplar, manu omnino diversa scriptum: XV Kal. Octobris obiit Raynaldus venerabilis heremita tempore domni Bernardi secundi abbatis anno MCIIII. Tum sequitur tale epitaphium: Beatus Raynaldus * egregius anachorita sub hoc jacet tumulo, qui tempore domni Bernardi secundi abbatis hujus monasterii obiit XV Kal. Octob., anno Domini MCIV. Post cujus obitum frequens, & pene innumera variis morbis ac doloribus languentium turba, fusis ad ejus tumulum precibus incolumitatem recepit. Quis fuerit Bernardus ille, secundus abbas jam anno 1104, non invenio. Certe fundatio abbatiæ Melinæensis eo tempore posterior est, factaque ab Henrico II Anglorum rege, ut liquet ex diplomatis de ea datis apud laudatos num. 1 Sammarthanos fratres. Fuerit igitur Bernardus abbas monasterii illius, quod excitare cœperat B. Reginaldus, qui forsan amore solitudinis & vitæ privatæ Bernardum sibi successorem vivens substituit. Nihil certe obstat, quo minus regia fundatio potuerit accedere ad hunc locum dudum inchoatum & inhabitatum.

[17] [beneficium Religioso præstitum.] Verum quiscumque fuerit ille Bernardus abbas, quem fateor mihi non satis notum, beneficium aliquod B. Reginaldi ex jam laudatis exemplaribus scriptis huc transfero: Anno Domini MDXXXVIII a decimo die Septembris ad quindecimum Decembris frater Georgius Carrel, hujus monasterii Religiosus, membrorum pene omnium laborans impotentia atque imbecillitate, precibus ad divi Reginaldi tumulum fusis, idque novem dierum spatio, convaluit omnino ex morbi gravitate. Propter quod acceptum beneficium, hoc feretrum suis expensis componi ac depingi curavit anno MDXLVII. Hæc, quæ poterant cum aliis Beati beneficiis conjungi, ad hunc locum potius retuli, quia in iisdem chartis notata sunt, in quibus de morte & anno emortuali agitur. Plura non addo, quia plura ad notitiam nostram non pervenerunt.

[Annotata]

* imo in impresso MIII

* Craon

* imo 256

* in impresso Chronico MCIII

* in alio Regnaldus

DE S. HILDEGARDE VIRGINE, MAGISTRA SORORUM ORD. S. BENEDICTI
IN MONTE S. RUPERTI JUXTA BINGIUM IN DIOECESI MOGUNTINA.

An. MCLXXIX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Hildegardis virgo, magistra sororum Ord. S. Benedicti in Monte S. Ruperti juxta Bingium in diœcesi Moguntina (S.)

BHL Number: 3931

AUCTORE J. S.

§ I. Acta S. Hildegardis jam edita, & illius auctores: alia quædam ex Ms. edenda: Vita supplenda in hoc Commentario maxime ex Sanctæ scriptis.

Inter Sanctos, qui seculo XII floruerunt, locum non vulgarem habet S. Hildegardis virgo, [Vita Sanctæ impressa, cujus auctor Theodoricus,] virtutibus, miraculis, propheticis scriptis, ac mira nominis celebritate clarissima, cujus gesta modo illustranda suscipio. Vita ipsius ad hunc diem impressa est apud Surium, & jam anno 1566 Coloniæ edita. Auctorem Vitæ Theodoricum abbatem Benedictinum omnes passim recentiores dicunt, sed non addunt, cujus monasterii sit abbas. Apud Surium de Theodorico hæc notantur: Claruit is anno MCC, estque diversus a Theodorico abbate S. Trudonis. Distinctio hæc certa est, cum Theodoricus, Trudonopolitanus abbas anno 1100 floruerit. Trithemius in Catalogo illustrium virorum pag. 138 parum exacte de Theodorico, ejusque ætate loquitur: Theodoricus, inquit, abbas Ordinis S. Benedicti, beatæ Hildegardis quondam amator castissimus, vir tam in Scripturis sanctis quam in litteris secularibus exercitatus & doctus, ingenio promptus, sermone scholasticus, scripsit ad multorum ædificationem Vitam ejusdem Hildegardis sponsæ Christi lib. 4, Epistolas quoque varias ad diversos, & quædam alia nobis incognita. Claruit temporibus Henrici VI, (defuncti anno 1198) anno Domini MCC. Trithemius memoriæ lapsu, aut, ut magis credo, errore transcribentium aut imprimentium, Vitam in quatuor libros videtur dividere, cum tantum sint libri tres, ut clarum & certum est ex singulorum præfatione, & conclusione libri tertii. De scriptorum ætate infra.

[2] [sed una cum Godefrido, qui librum 1 composuit:] Primus forte est Trithemius, qui Theodoricum biographum vocavit abbatem; multumque dubito, an revera abbas fuerit, imo potius credo, monachum fuisse, non abbatem. Certe monachus tantum fuit, quando Vitam conscripsit. Præterea non solus Theodoricus laudatam Hildegardis Vitam scripsit; sed eam ante ipsum scribere cœpit Godefridus monachus, cujus est liber primus. Secundum vero & tertium composuit Theodoricus, jubentibus Ludovico & Godefrido abbatibus. Hæc omnia clare eruuntur ex præfationibus, quas omnes composuit Theodoricus. Etenim toti Vitæ ita præfari incipit: Dominis venerabilibus, Ludovico & Godefrido abbatibus, Theodoricus humilis servorum Dei servus, salutem cum devotis orationibus. Authoritatis vestræ præceptum accepi, ut post Godefridum, virum ingenio clarum, Vitam sanctæ ac Deo dilectæ Hildegardis virginis (quam ille honesto stylo inchoavit, sed non perfecit) in ordinem redigerem, & quasi odoriferis floribus serta contexens, visiones ejus, gestis suis insertas, sub divisione librorum, in unius corporis formam redigerem. Tum post aliquot excusationes, quid fecerit, sic explicat: Itaque parui eo modo, ut præfati viri liber, primæ positionis locum obtinens, nullam suæ dispositionis patiatur jacturam: deinde secundus liber visionum pulcherrimum & admirabilem textum: tertius miraculorum… a nobis digestam, divisam & ordinatam contineret scripturam. Itaque primus liber est Godefridi, excepta præfatione, continetque pleraque Sanctæ gesta, non tamen mortem: visiones quoque & miracula in hoc libro aliqua referuntur. At liber secundus de visionibus & tertius de miraculis & morte Hildegardis, solius sunt Theodorici.

[3] [neuter abbas fuit, ambo monachi.] Jam vero ambos hosce scriptores, non abbates, sed monachos fuisse, habeo ex Actis Mss., pro Canonizatione S. Hildegardis compositis, & apud nos edendis, in quibus num. 7 hæc leguntur: Bruno custos S. Petri in Argentina & presbyter juratus dicit de vita beatæ Hildegardis, … quod in libello, qui de ejus vita a duobus Religiosis, scilicet Gotfrido & Theodorico, qui cum beata Virgine morabantur, statim post ejus obitum est scriptus, legit: quem omnibus modis vera credit continere &c. Ex his habemus primo, auctores Sanctæ convixisse, & non modo esse contemporaneos, sed in multis etiam testes oculatos. Hac de causa Theodoricus, licet in præfationibus de more multis utatur excusationibus, numquam pro excusatione allegat ignorantiam gestorum, visionum aut miraculorum S. Hildegardis, & ne insinuat quidem nisi raro, se aliorum instructione indigere, aut aliorum relatione uti, ad gesta Sanctæ conscribenda. Itaque dubitare non possumus, quin Godefridus & Theodoricus fuerint ex iis monachis, qui in monasterio B. Hildegardis rem divinam peragebant, eaque de causa poterant omnia habere perspectissima. Godefridus verosimiliter erat natu major, isque solus Vitam scripsisset, nisi mors intervenisset. Nam defunctum fuisse Godefridum, quando scribebat Theodoricus, liquet ex præfatione libri secundi, in qua Godefridus bonæ memoriæ vocatur. Habemus secundo, Vitam fuisse scriptam statim post Sanctæ obitum. Habemus tertio, errasse Bailletum in tabula critica, non modo quia Theodoricum facit abbatem, & solum Vitæ scriptorem, cum Trithemio, sed etiam magis, quia dixit, eum vixisse viginti aut triginta annis post mortem S. Hildegardis, acsi non esset scriptor omnino contemporaneus. Hanc Vitam primo loco recudam ex Surio, collatam tamen cum Ms. Bodecensi, cujus lectiones variantes accepimus.

[4] [Alia Vita Ms., non edenda:] Alteram quoque habemus Vitam S. Hildegardis in codice nostro Ms., qui notatur P. Ms. 17: eademque nonnihil interpolata nobis transmissa est ex codice Ultrajectino S. Salvatoris. Utrumque Ms. contuli, & initio nullam fere differentiam inveni, circa finem vero annotationes quasdam Vitæ insertas reperi in codice S. Salvatoris, quæ non habentur in codice nostro, olim etiam Ultrajectino. Auctor hujus Vitæ ignoratur, sed verisimiliter non habitavit Moguntiæ, aut in ejus territorio, cum de scriptis Sanctæ ita loquatur: Sane si cui placet de illius visionalibus verbis legere, acquirat de ejus scriptis, quæ jam circa partes Maguntiæ vulgantur dispersæ. Præterea non opinor, auctorem illius Vitæ prorsus fuisse Sanctæ contemporaneum. Qua de causa illam edendam non censeo, præsertim cum paucissima doceat, quæ in priori Vita non leguntur, & tota fere ex scriptis Sanctæ sit contexta sine multo delectu. Dabo igitur ex brevi illa Vita in Commentario, quidquid utile ad lectorem instruendum credidero, omissis longis textibus, qui in ipsis Sanctæ scriptis legi possunt, & ad ipsius gesta aut mores minime spectant. [Acta inquisitionis in virtutes & miracula, ex Ms. edenda.]

[5] Aliud scriptum de S. Hildegarde anno 1641 ad Bollandum misit P. Joannes Gamans, frequentissime in hoc Opere laudatus. Unde acceptum sit, adscripsit Gamansius his verbis: Ex Bodecensis cœnobii Regularium S. Augustini, diœcesis Paderbornensis, Passionali pergameno Ms. insigni mensis Septembris fol. CCXLVII, ubi post mutilam Vitam S. Hildegardis attexuntur sequentia. Titulus scripti hic est: De testimonio miraculorum sanctæ Hildegardis, quæ Dominus ejus meritis operatus est, tam in vita ejus, quam post mortem. Compendium est Actorum, quæ anno 1233 composita sunt ab iis, qui in virtutes & miracula S. Hildegardis inquisiverunt, & Acta inquisitionis suæ ad Sedem Apostolicam transmiserunt. De tempore & Actis ad summum Pontificem missis liquet ex fine hujus compendii. Verum collector hujus compendii adeo omnia resecuit ad solam Actorum formam spectantia, ut ex illo nequeam perspicere, cujus auctoritate delegati fuerint inquisitores illi, archiepiscopine Moguntini, qui tunc erat Sigefridus III, an vero summi Pontificis Gregorii IX. Verum ex Epistola Gregorii IX, recitanda num. 208 & 209 habemus, Acta illa fuisse composita jussu ipsius Gregorii, qui ad examen illud instituendum delegavit præpositum, decanum & scholasticum Moguntinos. In eadem vero Epistola conqueritur Pontifex, defectus aliquot in Actis illis esse inventos, quod non essent omnia satis clare exposita. At illis defectibus non perit Actorum fides historica. Quare dabo hæc inquisitionis Acta post Vitam, debitis annotationibus illustrata. [Opera Sanctæ in Commentario laudanda, & scriptores alii.]

[6] Præter antiqua hæc documenta de S. Hildegarde multa ipsius Opera, partim impressa, partim etiamnum manuscripta habemus. Ex hisce majorem præ ceteris ad augendum hunc Commentarium materiam præbebunt Epistolæ, quarum magnum numerum habemus impressum Coloniæ anno 1566 una cum aliquot Opusculis & Vita Sanctæ, recusumque in Bibliotheca Patrum editionis Lugdunensis tom. 23. Alteram non modicam partem dedit Martenius Amplissimæ Collect. tom. 2. Nonnullas etiam aliis locis editas inveni, nonnullas habeo Mss.: nec dubito, quin plures variis locis etiamnum in tabulariis aut bibliothecis lateant. Præcipuas tamen, quæ in cœnobio Sanctæ in unum volumen erant collectæ, omnes editas existimo. Alia quoque Sanctæ Opera, quæ latius suo loco recensebo, aliquod etiam dabunt subsidium ad gesta & virtutes ipsius illustrandas. Scriptores aliqui paulo posteriores, quales sunt Vincentius Bellovacensis, Richerius Senoniensis, Albericus monachus in Chronico, qui seculo XIII floruerunt, aliique plures, pro gestis S. Hildegardis, non sunt omnino negligendi. Verum hos aliosque suis locis laudabimus, & sequemur vel refutabimus, prout ratio exigere videbitur. Ceterum necesse non est recensere omnes Vitas posterioribus seculis & variis linguis scriptas. Habeo sane Italicam, Hispanicam, Germanicam, Gallicam, Belgicam. At nulla illarum quidquam addit ad antiqua documenta præter errores. Bailletus quidem crisim profitetur, eamque severam, sed sæpe plura corrumpit quam corrigit, & raro producit documenta aliis ignota. Hunc tamen subinde solemus corrigere, quia saltem severitate crisis nomen sibi peperit.

§ II. Natales, pueritia, vita monastica in Monte S. Disibodi: visionibus a pueritia illustratur, easque demum scribere cogitur: quo modo Opera sua scripserit.

[Nata est Sancta anno 1098,] De tempore natali S. Hildegardis Vita Ms., tam in codice nostro quam in Ultrajectino S. Salvatoris, ita habet: Anno Incarnationis Domini MC, qui erat annus quadragesimus quintus Henrici illustris, hujus nominis quarti regis, & tertii imperatoris, fuit in Galliæ citerioris partibus virgo tam generis quam sanctitatis ingenuitate nobilis, in territorio Maguntinæ civitatis. Pro designato anno mox adducuntur S. Hildegardis verba hoc modo: Post Incarnationem, inquit, Domini anno millesimo centesimo, dum doctrina Apostolorum, & ardens justitia, quam in populo Christiano sanctus Spiritus constituerat, laxari cœpit, nata sum, & parentes mei cum suspiriis Deo me fovebant. Hæc quidem Hildegardem natam faciunt anno 1100, laudanturque tamquam ipsa Sanctæ verba pro illa opinione. Verum ex Vita edenda, in qua lib. 2 cap. 1 ille ipse S. Hildegardis locus rectius allegatur, intelligimus, epocham anni 1100 solum dari pro designando tempore, quo justitia laxari cœpit; & Sanctam solum dicere, illis temporibus se natam. Voces autem illis temporibus explicari debent cum aliqua latitudine, acsi dictum esset circa illa tempora; cum S. Hildegardis annum suum natalem alio modo & certius assignet in præfatione Operis sui præcipui, quod Scivias nominavit. Certe in laudata præfatione asserit, se scribere jussam visiones suas anno 1141, & tunc fuisse quadraginta duorum annorum, septemque mensium. Secundum hæc verba anno 1098, aut prioribus mensibus anni 1099 nata est Sancta. Quo minus vero nativitatem ipsius ad annum 1099 differri posse credamus, facit annus emortualis, non alius figendus quam 1179, quo annum agebat octogesimum secundum. Nata igitur est anno 1098, & quidem ante XVII Septembris, quo defuncta est, cum alias non inchoasset annum ætatis octogesimum secundum.

[8] [genere nobili in comitatu Spanheimensi. Ab infantia] Joannes Trithemius, abbas Spanheimensis, in Chronico Hirsaugiensi ad annum 1150 de parentibus & patria S. Hildegardis ita loquitur: Fuit autem hæc sanctissima Virgo … oriunda ex comitatu Spanhemensi de villa Bickelleheim dicta, patre Hildeberto milite, matre vero Mechtilde progenita, temporibus Henrici imperatoris IV nata in mundum, anno videlicet Gebhardi abbatis Hirsaugiensis VII. Cujus pater in curia comitum de Spanheim cum aliis nobilibus militans versabatur, homo rectus & Deo devotus. Comitatus Spanheimensis est in Palatinatu inter fluvios Mosellam & Naham, & pro spirituali jurisdictione in diœcesi Moguntina. Annus Septimus Gebhardi abbatis, quo Hildegardem natam statuit Trithemius, ab eodem connectitur cum anno 1098, quem & nos Sanctæ natalem statuimus. Quid tertio ætatis suæ anno contigerit S. Hildegardi, ipsa exponit in Vita lib. 2 num. 16. Consentit Vita Ms., in qua hæc leguntur ex Hildegardis scriptis adducta: Ac in tertio ætatis meæ anno tantum celitus lumen vidi, quod anima mea in visceribus meis contremuit: sed præ impedimentis infantiæ de his nil potui proferre. Mirabile etiam est, quod traditur in testimonio miraculorum inferius edendo num. 7; idque dixisse asseritur, cum quinque annos haberet. In Proœmio vero jam allegato de his ita scribit: Virtutem autem mysteriorum, secretarum & admirandarum visionum a puellari ætate, scilicet a tempore illo, cum quinquennis essem, usque ad præsens tempus, mirabili modo in me senseram, sicut & adhuc, quod tamen nulli hominum, exceptis quibusdam paucis & religiosis, qui in eadem conversatione vivebant, qua & ego eram, manifestavi. Itaque tertio ætatis anno mirabile lumen vidit sine intelligentia sufficienti, quinquennis vero visiones cœpit intelligere.

[9] [visiones habet: octennis traditur vitæ monasticæ.] Neoterici aliqui memoriæ lapsu quinquennem Hildegardem vitæ monasticæ adscribunt sub disciplina Juttæ. At Vita num. 2 testatur, octo fere annorum fuisse, quando tradita est Juttæ, sorori comitis Spanheimensis, instituenda religiosis disciplinis. Consentit de octavo ætatis suæ anno Testimonium miraculorum num. 7, eamque ab ea ætate sub beati Benedicti Regula a parentibus oblatam fuisse in Monte sancti Disibodi testatur. De hisce vero in Vita Ms. verba ipsius Sanctæ ista allegantur: In octavo autem anno in sanctam conversationem spiritualis vitæ oblata sum, & usque ad quintum decimum annum fui multa videns, & plura simpliciter loquens, ita quod illi admirabantur, qui hæc audierunt, a quo essent, & unde venirent. Tunc & ego in memetipsa admirata sum, quod, cum intra in anima mea hæc vidi, exteriorem etiam visum habui, & quod hoc de nullo homine audivi. Quapropter & magno timore correpta sum, nec amplius de meo interiori lumine cuiquam manifestare audebam. Attamen multa loquendo ac de futuris dicendo sæpe protuli. Et quando hujus visione luminis plene perfundebar, multa, quæ audientibus aliena videbantur, loquebar. Hæc ipsa uberius recitata leguntur in Vita edenda lib. 2 cap. 1, ubi etiam declarat, crescente ætate, magis se magisque de suis visionibus siluisse, quamdiu erat sub disciplina magistræ suæ B. Juttæ, & post mortem quoque ipsius aliquot annis, donec Deus cogeret visa revelare, & demum conscribere. Hinc de istis visionibus rursum dicit in proœmio ad librum Scivias: Interim usque ad id temporis, quo illud Deus sua gratia manifestari voluit, sub quieto silentio compressi. De modo autem, quo visionibus istis fruebatur, ibidem hæc subjungit: Visiones vero, quas vidi, non eas in somnis nec dormiens, nec in phrenesi, nec corporeis oculis, aut auribus exterioris hominis, nec in abditis locis percepi; sed eas vigilans, circumspiciens in pura mente oculis & auribus interioris hominis, in apertis locis secundum voluntatem Dei accepi. Quod quomodo fit, carnali homini perquirere difficile est. Hæc interim de visionibus Sanctæ, de quibus plura dabo inferius.

[10] Dum vero visiones suas tanto studio occultabat S. Hildegardis, [Mortua B. Jutta, S. Hildegardis præest:] e vivis abiit Jutta magistra, cui humiliter solebat obedire, ipsaque cœpit aliis præesse. Dodechinus, sub finem ejusdem seculi abbas S. Disibodi, in Appendice ad Chronicon Mariani Scoti ad annum 1136 ad propositum nostrum ita habet: Obiit divæ memoriæ domina Juda, quæ viginti quatuor annis in Monte S. Disibodi inclusa, soror Megenhardi comitis de Spanheim. Hæc sancta mulier inclusa est Calendis Novembris, & aliæ tres cum ea, scilicet Hildegardis, & Sumet (Mabillonius legit suimet id est Juttæ) vocabuli duæ, quas etiam, quoad vixit, sanctis virtutibus imbuere studuit. Hæc quidem chronotaxis non omnino consonat assertis de vita monastica per S. Hildegardem inchoata, dum fere octo erat annorum. Nam, si Jutta viginti & quatuor annis fuit reclusa, & defuncta anno 1136; reclusit se primum anno 1112, aut certe circa 1112, si anni illi forte non fuerint completi, aut si qui illis superaddendi sint menses. At S. Hildegardis anno 1106 erat octo annorum, eaque de causa videtur sex annis cum B. Jutta vitam monasticam duxisse ante epocham Dodechini. Dicendum itaque videtur, aut in numeros Dodechini errorem irrepsisse, aut Hildegardem alio prius loco vixisse sub disciplina ejusdem Juttæ. Certe omnia antiqua instrumenta unanimi consensu Hildegardem ab anno ætatis octavo faciunt monacham in Monte S. Disibodi. Erat locus in comitatu Spanheimensi, eratque ibi cœnobium Ordinis Benedictini, de quo fuse actum est ad VIII Julii in Commentario prævio ad Vitam S. Disibodi fundatoris. Abbas vero cœnobii Fulchardus eodem anno cum Jutta obiit, & successorem habuit Cononem aut Cunonem, sub finem anni 1136 consecratum. Sub hujus obedientia igitur erat S. Hildegardis, quando anno eodem paucis præesse cœpit.

[11] Post obitum B. Juttæ, de qua ad XXII Decembris agendum erit, [excitatur a Deo ad scribendum visiones suas;] S. Hildegardis, ut ipsa asserit in Vita num. 17, perrexit de more visiones habere, easque silentio premere, donec tandem stimulis divinis excitata, de iis monachum magistrum suum consuleret. De his in proœmio ad Scivias sic habet: Sed puellari meta transacta, cum ad præfatam ætatem perfectæ fortitudinis pervenissem, audivi vocem de cælo dicentem. Ego lux vivens & obscura illuminans, hominem, quem volui, & quem mirabiliter, secundum quod mihi placuit, excussi, in magnis mirabilibus ultra modum antiquorum hominum, qui in me multa secreta viderunt, posui. Hæc omnia dicuntur de S. Hildegarde, quam Deus ad sublimem visionum gradum provehere volebat. Quæ sequuntur de eadem sunt, docentque, quantum Deus illam humiliaverit, ne excellentia visionum in superbiam elevaretur. Verba subdo: Sed in terram stravi illum, ut se non erigeret in ulla elatione mentis suæ. Mundus quoque non habuit in eo gaudium nec delectationem, nec exercitationem in rebus illis, quæ ad ipsum pertinent, quia eum de pertinaci audacia abstraxi, timorem habentem, & in laboribus suis paventem. Hæc sane obscura sunt, sed sensus est: mundum pro S. Hildegarde nihil habuisse, de quo gauderet, quo delectaretur aut exercitaretur, quia Dei timore erat plena.

[12] [sed diu præ verecundia & timore silens,] Hæc utcumque explicantur sequentibus verbis: Ipse enim in medullis & in venis carnis suæ doluit, constrictum animum & sensum habens, atque multam passionem corporis sufferens, ita quod in eo nulla securitas habitavit, sed in omnibus causis suis se culpabilem æstimavit. Nam ruinas cordis ejus circumsepsi, ne mens ipsius per superbiam aut per vanam gloriam se elevaret, sed magis in omnibus his timorem & dolorem, quam gaudium aut petulantiam sentiret. Unde in amore meo scrutatus est in animo suo, ubi illum inveniret, qui viam salutis curreret. Et quemdam (scilicet monachum directorem) invenit, & eum amavit, agnoscens, quod fidelis homo esset, & similis sibi in aliqua parte laboris illius, qui ad me tendit; tenensque illum simul cum illo in omnibus his per supernum studium contendit, ut absconsa miracula mea revelarentur. Et idem homo super semetipsum se non extulit, sed ad illum in ascensionem humilitatis, & intentione bonæ voluntatis, quem invenit, se in multis suspiriis inclinavit. Tu ergo, o homo, qui hæc non inquietudine deceptionis, sed in puritate simplicitatis accipis, ad manifestationem absconditorum directa, scribe, quæ vides & audis. Hæc omnia, licet utcumque obscura sunt, dirigebantur a Deo ad animandam Hildegardem, ut scriberet visiones suas secundum consilium illius monachi, quem tunc cœperat consulere.

[13] [morbo & alia visione,] Quid illa post ejusmodi visionem fecerit, subjungit hoc modo: Sed ego, quamvis hæc viderem & audirem, tamen propter dubietatem & malam opinionem, & propter diversitatem verborum hominum, tam diu, non in pertinacia, sed in humilitatis officio, scribere recusavi, quousque in lectum ægritudinis, flagello Dei depressa, caderem; ita quod tandem multis infirmitatibus compulsa, testimonio cujusdam nobilis & bonorum morum puellæ, & hominis illius, quem occulte (ut præfatum est) quæsieram & inveneram, manus ad scribendum apposui. De visione porro illa, qua præcipue ad scribendum animata fuit & adjuta, statim in principio Proœmii sui hæc memorat: Ecce quadragesimo tertio temporalis cursus mei anno, cum cœlesti visioni magno timore tremula intentione inhærerem, vidi maximum splendorem, in quo facta est vox de cælo, ad me dicens: O homo fragilis, & cinis cineris, & putredo putredinis, dic & scribe, quæ vides & audis. Sed quia timida es ad loquendum, & simplex ad exponendum, & indocta ad scribendum ea, dic & scribe ea, non secundum os hominis, nec secundum intellectum humanæ adinventionis, nec secundum voluntatem humanæ compositionis; sed secundum id, quod ea in cælestibus desuper in mirabilibus Dei vides & audis, ea sic disserendo proferes, quemadmodum & auditor, verba præceptoris sui percipiens, ea secundum tenorem locutionis illius, ipso volente, ostendente & præcipiente, propalat. Sic ergo & tu, o homo, dic ea, quæ vides & audis: & scribe ea, non secundum te, nec secundum alium hominem; sed secundum voluntatem scientis, videntis & disponentis omnia in secretis mysteriorum suorum.

[14] Et iterum audivi vocem de cælo mihi dicentem: [qua intellectus ipsius mire illustratur, fortius impellitur.] Dic ergo mirabilia hæc, & scribe ea hoc modo edocta, & dic: Actum est millesimo centesimo quadragesimo primo Filii Dei Jesu Christi Incarnationis anno, cum quadraginta duorum annorum septemque mensium essem, maximæ coruscationis igneum lumen aperto cælo veniens, totum cerebrum meum transfudit, & totum cor totumque pectus meum velut flamma, non tamen ardens, sed calens, ita inflammavit, ut sol rem aliquam calefacit, super quam radios suos immittit. Et repente intellectum expositionis librorum, videlicet Psalterii, Euangeliorum, & aliorum Catholicorum, tam veteris quam novi Testamenti, voluminum sapiebam, non autem interpretationem verborum textus eorum, nec divisionem syllabarum, nec cognitionem casuum aut temporum callebam. Hactenus Sancta ipsa, cujus posteriora verba Vitæ inserta sunt num. 2. Nunc quædam veniunt observanda. Primo ex allegatis clarum est, Sanctam humili & verecundo timore diu noluisse de visionibus suis scribere, divinisque inspirationibus ad scribendum invitantibus utcumque restitisse, donec gravi & mirabili correpta morbo, rem communicaret cum monacho, & per hunc cum abbate Conone, ut Vita habet num. 4, ubi etiam additur, morbo liberatam fuisse, simul atque animum ad scribendum appulit. Prodigiosa ista sanatione non minus, quam præcedenti morbo æque prodigioso, excitatus abbas, post aliquod tempus priora Sanctæ Scripta detulit Moguntiam, ibique ea cum archiepiscopo Henrico & cum præcipuis viris ecclesiasticis communicavit, ut habet Vita num. 4, & rursum num. 17, ubi ipsa allegantur Sanctæ verba sequentia: Hæc ad audientiam Moguntinæ ecclesiæ allata cum essent & discussa, omnes ex Deo esse dixerunt, & ex prophetia, qua olim prophetæ prophetaverant.

[15] Secundo constat ex allatis verbis, scientiam S. Hildegardis non fuisse studio acquisitam, [Non utebatur doctrina studio acquisita, sed mirabili modo,] sed infusam a Deo. Hinc in Vita num. 17 ipsa dicit, scribere se cœpisse, cum vix notitiam litterarum haberem, inquit, sicut indocta mulier me docuerat. Ignorabat certe linguam Latinam, quia eam numquam didicerat. Attamen superno illustrata lumine, intelligebat scripta Latina, quantum apparet, eo sensu, ut sciret, quid scriptis illis contineretur, non quid singula verba significarent. De mirabili illo modo, quo intelligebat mysteria, quoque ea demum scribere compulsa fuit, ex variis ipsius scriptis, quæ partim edita non sunt, plura habentur corrasa in Vita Ms. Hæc igitur, cum non omnia habeantur in Vita imprimenda, huc transferam: Ab infantia ergo mea, inquit, usque ad præsens tempus, cum jam plus quam septuaginta annorum sim, hoc lumen in anima mea semper video, & non exterioribus oculis, nec cogitationibus cordis, nec ulla collatione quinque sensuum exteriorum illud percipio, manentibus tamen exterioribus oculis apertis, & aliis corporeis sensibus in sua virtute. Lumen enim, quod video, locale non est, sed nube, quæ solem portat, multo lucidius; nec altitudinem, nec longitudinem, nec latitudinem in eo considerare valeo. Illudque UMBRA VIVENTIS LUMINIS mihi nominatur: atque sicut sol, luna, & stellæ in aqua apparent, ita scripturæ & sermones, & virtutes, & quædam opera hominum formata in illo mihi resplendent. Quidquid autem in hac visione video, vel didicero, hujus memoriam per longum tempus habeo: & simul video & audio & scio, & quasi in momento, quod scio, disco. Sed quodcumque non video, illud nescio, quia velut illitterata sum, & de his, quæ ex illo lumine scribo, non alia verba pono, quam quæ audio, Latinisque verbis non limatis (adde utor vel quid simile.) Nec audio verba, sicut quæ ab ore hominis sonant, sed sicut flamma coruscans, & ut nubes mota in aëre puro. Hujus quoque luminis formam nullo modo cognoscere valeo, sicut nec sphæram solis perfecte intueri possum.

[16] [prout exponitur, a Deo infusa.] Attamen aspicio interdum in eodem lumine aliam lucem, quæ mihi LUX VIVENS nominatur; sed hanc non video frequenter, ejusque formam multo minus, quam prioris luminis formam, sufficio determinare. Dumque istam lucem intueor, omnis mihi tristitia omnisque dolor aufertur de memoria, ita ut tunc mores simplicis puellæ, & non vetulæ mulieris habeam. Anima autem mea nulla hora caret primo lumine, quod umbra viventis luminis vocatur: & illud video, velut in lucida nube firmamentum absque stella aspiciam; & in ipso video, quæ de fulgore viventis lucis loquor. Permansi autem ab infantia mea usque ad quadragesimum ætatis annum prædicta semper videns, & sæpe aliquid inde loquens, sed penitus nihil scribens. Et tunc in eadem visione sensi venas meas & medullas plene viribus restitutas, quibus per multas infirmitates a juventute mea defeceram. Tuncque compellente me Spiritu, intimavi ista cuidam monacho, quem mihi magistrum proposueram. Qui satis admirans de his, injunxit mihi, ut, quæ viderem & quæ vidissem, absconse scriberem, quatenus ipse, viso initio & fine scriptorum, posset de iis judicare, vel saltem æstimare, quid rei esset.

[17] [Anno 1141 scribere cœpit, & decennio primum Opus absolvit.] Porro Sancta, ubi morbo se tandem scribere compulsam testatur verbis jam datis ex proœmio ad Scivias, hæc subjungit: Quod dum facerem, altam profunditatem expositionis librorum (ut prædixi) sentiens, viribusque receptis de ægritudine me erigens, vix Opus istud decem annis consummans ad finem perduxi. In diebus autem Henrici Maguntini archiepiscopi, & Conradi Romanorum regis, & Cunonis abbatis in monte beati Disibodi pontificis, sub Papa Eugenio, hæ visiones & verba facta sunt. Et dixi & scripsi hæc, non secundum adinventionem cordis mei aut ullius hominis, sed ut ea in cælestibus vidi, audivi, & percepi per secreta mysteria Dei. Et iterum audivi vocem de cælo mihi dicentem: Clama ergo, & scribe sic. Epocha data non habet difficultatem, præterquam in Eugenio Papa, & Henrico archiepiscopo, Conradus enim diu fuit rex & Cono abbas, antequam Sancta cœpit scribere, sive ante annum 1141. Verum Eugenius tantum Papa creatus est anno 1145, Henrici archiepiscopi Moguntini initium in Gallia Christiana tom. 5 col. 471 figitur anno 1142. Respondeo, hæc non obstare, quo minus credamus, Sanctam cœpisse anno 1141. Nam Eugenium nominasse videtur, quia major pars istius Operis sub ejus pontificatu scripta est, & quia ille partem Operis vidit & probavit, licet sub duobus Eugenii decessoribus aliqua scribere cœpisset. Eadem fuit ratio nominandi Henricum Moguntinum, qui partem Operis jam ante Eugenium viderat. Hinc tamen colligimus, scripta Sanctæ non statim, ubi illa scribere cœperat, ad Moguntinum archiepiscopum perlata esse, sed serius, ubi pars notabilis erat absoluta. Albericus in Chronico ad annum 1141 nobis omnino consentit, ita scribens: Hoc anno S. Hildegardis cum esset annorum quadraginta duorum & septem mensium, librum Scivias per Spiritum sanctum visitata incœpit, & per decem annos consummavit &c.

[18] Restat inquirendum, an S. Hildegardis libros suos conscripserit propria manu, [Sancta in libris scribendis, cum ignara esset sermonis Latini,] & eo plane sermone & modo, quo eos habemus conscriptos. Trithemius in Chronico Hirsaugiensi ad annum 1147 ita de scriptis Sanctæ loquitur, acsi credidisset, nullo alterius subsidio in scribendo usam fuisse, & sic aliis quoque locis loquitur. At rem videtur magis examinasse in Chronico Sponheimensi ad annum 1179, ubi de conscriptis per S. Hildegardem Operibus ita scribit: Hæc sancta Virgo divinis revelationibus visitari a juventute sua mernit: ex quibus multa jussione divina ad utilitatem posterorum conscripsit. Verum cum esset Latini sermonis ignara, & præter simplicem psalmodiam nihil ab homine didicisset, interno Spiritus sancti magisterio edocta, omnem scripturam, positionem, seu constructionem orationis perfecte intellexit. Revelationes autem suas & visiones cœlestes partim Latino partim Teutonico protulit eloquio; quas Gotfridus monachus S. Disibodi, capellanus & confessor ejus, fecit Latinas & congruas, redigens in eum ordinem & formam, in qua hodie leguntur. Inter cætera vero ejus volumina, magnum in eodem loco volumen, quod Epistolas ejus ad diversos, Homilias, Vitas Sanctorum, & alia, quæ divinitus edocta edidit, continet: quod moniales istius loci eam propria manu scripsisse falso confirmant, cum & Latini sermonis fuerit ignara, & ad scribendum propter crebras infirmitates & humidum caput penitus indisposita. Nihil enim eorum, quæ ibi ostenduntur hodie, propria manu scripsisse credendum est: quippe cum nesciret scribere; sed præfatus monachus omnia vel scripsit, vel scribi procuravit. Hactenus Trithemius, cujus opinio conformis est antiquis documentis. Gotfridus vero ille aut Godefridus monachus, cujus opera in scribendo usa est Sancta, idem forte est cum illo, qui librum primum Vitæ composuit.

[19] Eo autem modo, quo exponit Trithemius, composita esse omnia scripta S. Hildegardis, [habuit monachum adjutorem, qui omnia connectebat,] colligitur ex ipsa ejus Vita, in qua num. 2 asserit Godefridus, litterarum ignaram ita fuisse, ut nec interpretationem verborum nosceret, nec divisionem syllabarum; nec cognitionem casuum aut temporum vocum Latinarum haberet. Deinde Theodoricus in præfatione libri secundi modum scribendi insinuat, ita scribens: Magnum est etiam illud & admiratione dignum, quod ea, quæ in Spiritu audivit vel vidit, eodem sensu & eisdem verbis, circumspecta & pura mente, manu propria scripsit, & ore edidit, uno solo fideli viro symmysta contenta, qui ad evidentiam grammaticæ artis, quam ipsa nesciebat, casus, tempora, & genera quidem disponere, sed ad sensum vel intellectum eorum nihil omnino addere præsumebat vel demere. Addit auctor ex ipsius Hildegardis Epistola ad Adrianum Papam, a Deo monitam fuisse, ut, quando desuper ostensa non protulisset in lingua Latina more apto hominibus, ille, qui limam habet, ad aptum sonum hominum explere non negligat. Utebatur igitur adjutore in scribendo, Deo ipso jubente, quia non noverat cogitationes suas Latino sermone explicare. Sic ipsa dicit verbis num. 14 adductis: Quodcumque non video, illud nescio, quia velut illiterata sum. Et de his, quæ ex illo lumine scribo, non alia verba pono, quam quæ audio, Latinisque verbis non limatis. Dictio est imperfecta. At hæc Sanctam velle dicere existimo: Scribo verba Latina audita, & alia non addo Latina ad explendam dictionem, aut adjuncta exponenda.

[20] [&, quantum videtur, Latina faciebat, quæ ipsa non noverat Latine dicere.] Quare, quantum concipere possum, S. Hildegardis has in scriptis suis habuit partes. Visiones suas vernaculo sermone explicabat, verba vero Latina, quæ in iis audiebat, manu sua scribebat, prout audierat. Deinde, ipsa dirigente, Godesridus omnia faciebat Latina, omniaque apte connectebat. Hinc laudatus Trithemius dicit: Visiones cælestes partim Latino (nimirum verba audita) partim Teutonico protulit eloquio, scilicet personas aliasque res visas. Hoc modo scribere cœpit in monte S. Disibodi, ubi monasticam vitam inchoaverat, teste Theodorico in Vita num. 14. At primum Opus suum, ut idem testatur, diu post absolvit in monasterio novo, de cujus fundatione modo agendum.

§ III. Aucto monialium numero, S. Hildegardis fundat cœnobium in Monte S. Ruperti: non vidit ibi S. Bernardum, nec regulam Cisterciensem amplexa est: Scripta Sanctæ ab Eugenio III probata: finitum Opus Scivias.

[Aucto monialium numero, Sancta novum cœnobium] Ubi S. Hildegardis revelationes suas scriptis consignare cœperat, pusillus virginum cœtus, cui a morte B. Juttæ præfuerat, multum cœpit accrescere. Cum igitur locus, in quo habitabant, nimis fieret angustus, cogitatum est de construendo novo cœnobio, ut habet Vita num. 6, ubi additur, locum Sanctæ fuisse revelatum. Vel sic tamen morbus intervenire debuit, ut Cono aut Cuno, abbas S. Disibodi, in discessum Virginis consentiret. Verum plura non addo de iis, quæ satis in Vita sunt exposita. Trithemius de nova illa fundatione in Chronico Sponheimensi ad annum 1148 scribit sequentia: Anno MCXLVIII, … sancta virgo Hildegardis, magistra sponsarum Christi in Monte S. Disibodi post mortem B. Juttæ (sicut diximus) constituta, divinitus admonita, cum decem & octo sanctis virginibus ad Bingos transivit, & monasterium in monte trans Naham fluvium, juxta sepulcrum S. Ruperti ducis & confessoris ædificavit, ipsumque locum cum omnibus rebus & possessionibus partim precio de manu comitis Hildenheimensis, in Trevirensi parochia manentis, partim commutatione, partimque donatione comitis de Spanheim & aliorum fidelium, in jus proprietatis redigens, defensioni ecclesiæ Moguntinæ temporibus perpetuis, Apostolico interveniente privilegio, commendavit. Deinde, post aliqua de natalibus & de scriptis Sanctæ, de causa novæ fundationis rursum ista scribit: Verum, cum multi in circuitu nobiles filias suas magisterio ejus traderent, & fieret eis locus ad manendum angustus, de licentia tam summi Pontificis quam abbatis sui, ad Montem S. Ruperti (sicut diximus) cum octodecim sacris monialibus transivit, inter quas una erat Hiltrudis, filia comitis Meginhardi, virgo sanctissimæ conversationis, & B. Hildegardi multum familiaris, ob cujus intuitum comes pater multa eidem loco beneficia impendit. Hactenus Trithemius, qui fundationem figit anno 1148.

[22] In Gallia Christiana novissimæ editionis tom. 5 col. 653 cœnobium vocatur, [fundat in Monte S. Ruperti: fundatio, ut minimum, cœpta anno 1147.] Sanctus Rupertus Bingensis, seu Mons S. Ruperti vel Roberti juxta Bingam. Ibidem observatur, esse aliud cœnobium monialium Ordinis Cisterciensis, quod etiam vocatur Mons S. Roberti in diœcesi Leodiensi. De tempore vero & loco fundationis laudata Gallia Christiana sic habet: Fundatur hoc cœnobium puellare Ordinis S. Benedicti anno MCXLVII a S. Hildegarde, prima ejusdem abbatissa, prope oppidum Bingen ex altera parte fluminis Nahæ, ubi in Rhenum influit, quatuor a Moguntia milliaribus, Germanicis videlicet. Hæc satis accurata credo. Bingen vero oppidum est in ditione electoris Moguntini, jacetque ad ripam Rheni, Latine olim Pinguia sæpius, nunc passim Bingium dictum. Porro videt lector, uno anno hic citius figi fundationem, quam apud Trithemium, & recte, cum certum sit, saltem cœptam esse anno 1147. Etenim, quando Eugenius Papa III anno 1148 scripsit ad S. Hildegardem, ut videbimus, Epistolam inscripsit, Dilectæ in Domino filiæ Hildegardi, præpositæ in Monte beati Roberti. Erat igitur fundatio jam tunc facta, & anno præcedenti inchoata, præsertim cum Epistola non in fine anni, sed circa initium mense Januario aut Februario fuerit data. Finis tamen ejusdem Epistolæ insinuat, fundationem fuisse recentem. Nam ita ad ipsam scribit Eugenius: Quod autem insinuasti nobis de loco illo, quem in spiritu tibi prævidisti, hoc permissione & benedictione nostra & episcopi tui fiat, ita quod ibi regulariter cum sororibus tuis vivas secundum Regulam S. Benedicti sub clausura ejusdem loci. Ad hæc respondit Sancta: Ego autem, o Pater, in loco celitus mihi ostenso, juxta verba benedictionis tuæ, secundum Regulam S. Benedicti, sub clausura ejusdem loci cum sororibus meis maneo, & hoc me tam vivente, quam defuncta, semper observari desidero.

[23] Trithemius in Chronico Hirsaugiensi ad annum 1147 narrat, [Relatio Trithemii de accessu S. Bernardi ad S. Hildegardem,] S. Bernardum venisse ad Montem S. Ruperti, sive ad oppidum Bingium, ibique cum S. Hildegarde egisse, quando in Germania circa partes Rheni prædicabat, hortabaturque fideles crucem assumere ad expeditionem in Terram Sanctam. Res figenda esset anno 1146, si satis videretur certa. At Manricus in Annalibus Cisterciensibus, & post ipsum Pinius noster ad XX Augusti in S. Bernardo pag. 193 merito dubitarunt. Accedit Mabillonius in Annalibus Benedictinis tom. 6 pag. 410, aut fortasse Martenius, qui tomum illum, defuncto dudum Mabillonio, complevit, & anno 1739 edidit. Nam ille edicit candide: Quæ de Bernardi cum ea (S. Hildegarde) colloquio refert Trithemius, valde suspecta sunt. Addit etiam rationes, quas paulo magis exponam. At audiamus prius Trithemium, cujus relatio saltem docebit, quam varia fuerint judicia hominum de scriptis Sanctæ, quidque de iis senserit S. Bernardus. Inde (Francofurto, ubi prædicaverat S. Bernardus) navigio descendens pervenit ad Bingios, ubi Hildegardis monialis, virgo Christi devotissima, … in Monte sancti Ruperti construxit cœnobium, cum qua dulces fertur de futura felicitate miscuisse sermones. Erat namque divo Bernardo sancta Christi Famula & scriptis nota, & relatione multorum in Domino comprobata. Ad quam cum pervenisset, post orationes consuetas & salutationis obsequia, præcepit sibi volumina exhiberi quæ illa divinitus inspirata conscripsit.

[24] [quamvis recte exponat judicium S. Bernardi] Quibus diligenter ex parte revisis, ultra quam dici potest admirans, dixisse fertur ad socios: “Hæc scripta non sunt humanitus adinventa, nec potest ea mortalis homo capere, nisi ad Dei similitudinem intus & in anima fuerit reformatus per amorem.” Ad hæc præpositus virginum, monachus devotus & sanctus, nomine Heribertus, viro Domini respondit: “Reverende Pater, vera quidem sunt, quæ dixisti; sed multi homines, docti & indocti, Religiosi & mundani, animam Famulæ Christi quotidianis oblocutionibus cruciant, dum cerebri phantasmata, aut fallaciter per dæmones indoctæ Fœminæ garrulantur immissa.” Cui vir Dei: “Non miramur, inquit, frater charissime, si dormientes in peccatis divinas revelationes existiment somnia, cum sciamus verum dixisse sanctum Apostolum: Animalis homo non percipit ea, quæ sunt Spiritus Dei; stultitia enim est illi, & non potest intelligere, quia spiritualiter examinatur. Omnibus enim in peccatis superbiæ, luxuriæ, avaritiæ, seu aliis vitiis, quasi dormiendo, jacentibus, divinæ admonitiones consueverunt somnia videri, quoniam, si vigilarent in timore Domini, signa divinæ operationis vera cognoscerent. Qui autem hæc immitti a dæmonibus existimant, ostendunt se divinæ contemplationis nullam penitus habere scientiam, similes illis judicandi sunt, qui Dominum & Salvatorem nostrum Jesum Christum in Beelzebub potestate ejicere dæmonia dixerunt.” Ad sanctam quoque Hildegardem per interpretem: “Et tu, Filia, inquit, non timeas locutiones hominum, cum Deum habeas protectorem, quoniam illorum sermones peribunt ut stipula, verbum autem Domini manet in æternum”. Post hæc vir Dei navigio descendit ad Bopardiam &c. Hactenus Trithemius, ad cujus relationem aliqua breviter observabimus.

[25] [de visionibus Sanctæ, on nino videtur improbabilis.] Primo verba S. Bernardo attributa omnino conformia sunt tam admirabili sanctitati & sapientiæ ipsius, quam judicio ejusdem de scriptis & meritis S. Hildegardis, in Epistola inferius danda expresso. Quapropter facile credidero, similia de scriptis Sanctæ dixisse Bernardum, quando ea Treviros allata vidit, & examinare potuit. Secundo visitatio illa S. Bernardi, & lustratio scriptorum S. Hildegardis in ipso monasterio, prorsus apparent commentitiæ, aut certe ex errore solum profectæ. Etenim de adventu S. Bernardi ad S. Hildegardem tacent antiqui scriptores omnes, cum qui de S. Bernardo scripserunt, tum qui de S. Hildegarde, licet biographus noster S. Bernardum commemoret, ut Sanctæ & scriptis ejus addictissimum. Præterea S. Bernardus ad S. Hildegardem scripsit anno verisimiliter 1148; hæc vero respondit, ut videbimus. Epistolæ autem sic scriptæ sunt, ut videantur invicem numquam vidisse. Demum nec S. Bernardus in itinere, de quo agit Trithemius, per Rhenum navigio descendisse videtur, cum in libro Miraculorum ipsius tom. IV Augusti pag. 338 terrestre iter describatur, ita ut ipse non modo Bingium non venerit, sed neque illud præternavigarit, aut prope accesserit. Ipsa quoque Hildegardis verisimiliter necdum erat Bingii, quando eo ad ipsam venisse dicitur S. Bernardus. Visitatio igitur illa S. Bernardi prorsus est improbabilis: neque nos moræri debet, quod eam admiserit Bailletus, alias non raro justo severior in crisi exercenda. Nam nimis sæpe experimur, scriptorem illum non tanta diligentia inquisivisse in facta Sanctorum a recentioribus tantum tradita, quanta uti debuisset, ut Vitas Sanctorum scriberet erroribus vulgaribus expurgatas.

[26] Sane idem Bailletus aliam quorumdam scriptorum Cisterciensium opinionem æque improbabilem pari facilitate adoptavit. [Sancta numquam amplexa est institutum Cisterciensium.] Chrysostomus Henriquez, quem ille laudat, in Menologio Cisterciensi pag. 316 Ordini Cisterciensi attribuit Hildegardem, quam tamen initio Benedictinam fuisse agnoscit. Habitum vero ab ea mutatum dicit, hortante sancto Bernardo. Laudat pro sua opinione Barnabam de Montalbo, qui asserit, mutationem a S. Hildegarde factam ob devotionem, qua in D. Bernardum ferebatur. Deinde adducit Annales Ordinis, in quibus eadem asseruntur. Mitto alios scriptores idem ex errore asserentes. Errorem hunc jam observavit Papebrochius noster ad XVIII Junii in S. Elizabetha Schonaugiensi, quam aliqui æque ac Hildegardem Cisterciensibus adscripserunt, quamvis utraque sit Benedictina. Contigisse hoc videtur ex confusione plurium monasteriorum ejusdem nominis: nam num. 22 monui, in diœcesi Leodiensi esse monasterium monialium Cisterciensium, quod Mons S. Roberti dicitur, quemadmodum illud, quod juxta Bingium S. Hildegardis incoluit. Hoc vero esse instituti Benedictini certum est. Laudatus Papebrochius pag. 606 num. XI testem oculatum exhibet se his verbis: De Hildegarde pridem nobis constabat, qui Bingii fueramus anno MDCLX, ibique sacra illius & ossa & scripta, nec non cucullam videramus coloris non candidi, ut Cisterciensium, sed ex rufo subnigri, ut Benedictinarum fuit. Plura non addo, quia res est minime dubia.

[27] Anno 1148 contigerunt, quæ biographus num. 5 narrat de examinatis Treviris Sanctæ scriptis jussu Eugenii Papæ III, [Cum initio anni 1148 ante concilium Remense Treviris esset] & præsente S. Bernardo. Biographus ait, ea Treviris acta esse post concilium Remense. At Pagius ad annum 1148, quo passim concilium Remense creditur habitum, quod inchoatum est mense Martio, pluribus ostendit, Eugenium fuisse Treviris, ibique concilium celebrasse ante Remense. Certe ex Actis Inventionis S. Matthiæ apostoli, apud nos datis tom. III Februarii, cap. 4, pag. 453 habemus, Eugenium III fuisse Treviris XIII Januarii anni 1148, cum eo die templum S. Matthiæ dedicaverit. Cum autem ibi tribus mensibus dicatur substitisse, necesse est, ut dicamus, ipsum jam Treviris fuisse mense Decembri anni 1147. Brouwerus itaque in Annalibus Trevirensibus ad annum 1147 hisce conformia scribit, quando ait, Eugenium III Treviros ingressum esse die Sabbato ante Dominicam primam Adventus. Egit igitur Pontifex Treviris totis fere mensibus Decembri, Januario & Februario, ita ut Januario aut Februario mense figenda sint, quæ de examinatis ibi in concilio Sanctæ scriptis tradit Vitæ scriptor. At hic, ut ex dictis liquet, in levi illo temporis adjuncto erravit, quod examen scriptorum postponat concilio Remensi: nec incredibile est in eum errorem incidere potuisse scriptorem contemporaneum, quandoquidem hoc factum plus quam triginta annis esset præteritum, dum ab ipso fuit conscriptum. Ipsa tamen S. Hildegardis in eudem errorem non incidit: nam asserens in Vita num. 17, scripta sua ab Eugenio examinata, non aliud assignat tempus, quam quo Treviris erat Pontifex.

[28] [Eugenius III, misit examinatores ad S. Hildegardem,] Trithemius in Chronico Hirsaugiensi ad annum 1150 facta Treviris paulo latius, quam legantur in Vita, enarrat, hæc scribens: Anno prænotato (imo anno 1147) Eugenius Papa III venit ad Trevirim cum decem & octo Cardinalibus, episcopis quoque & abbatibus multis, invitatus ab Adelberone Trevirorum archiepiscopo, quibus ipse per menses tres ibidem commorantibus in cibo & potu copiosissime providit. Eugenius autem Papa, convocatis episcopis, abbatibus, & clericis multis ex tota Germania & parte Galliæ, synodum celebravit, & multa constituit ad Ecclesiæ Dei honorem simul & utilitatem… In memorato concilio Treviris celebrato miracula, visiones, & scripta, quæ omnipotens Deus per famulam suam Hildegardem operabatur apud Bingios, ad aures summi Pontificis Eugenii plurimorum narratione pervenerunt. Quibus auditis, Pontifex volens rem novam & arduam investigare diligentius, misit ad Virginem Christi Adelbertum (seu potius Alberonem) Virdunensem episcopum cum quibusdam aliis viris doctis, & Deum timentibus, dans eis in commissis, quatenus dictorum omnium inquirerent veritatem. Qui cum pervenissent ad Famulam Dei, & ea, quæ a summo Pontifice habebant in commissis, cum reverentia exequerentur, non solam revelationum seriem & famam, sed modum quoque & causas ab ea diligentissime inquirebant. Quibus illa simpliciter respondebat ad omnia, & quid circa eam operata fuisset Divinitas, cum summa humilitate aperuit. Informatione sufficienti accepta, nuncii Apostolici, libris visionum Virginis, illa petente, secum assumptis, ad Papam Trevirim redierunt: & quod omnia invenerint vera, quæ dicebantur de Famula Christi, & solida, renunciarunt. Deinde volumina, quæ illa divinitus illuminata scripserat, una cum Epistola, quam dederat, Eugenio Papæ cum reverentia tradiderunt.

[29] [& ipse in concilio scripta ejus examinat:] Monendus hic lector, nonnihil exaggerationis esse in illis, quæ dicuntur de voluminibus Sanctæ. Neque enim volumina multa eo tempore conscripserat Sancta, sed primum revelationum suarum Opus solum inchoaverat, ita ut folia intelligere debeamus per volumina. Quod additur de Epistola, incertum, ut minimum, & parum verisimile est. Petiit tamen ab Eugenio, verisimiliter per dictos nuntios, ut sibi liceret habitare in Monte S. Ruperti. At pergamus cum Trithemio: Pontifex scripta Virginis coram multis fecit publice recitari, & per se lectoris quandoque functus officio, partem non modicam legens recitavit. Omnes, qui audiebant verbum lectionis, in admirationem ducti, Omnipotentis misericordiam, qui talia operabatur in fragili sexu, collaudabant. Aderat his D. abbas Bernardus, aderat & Ludovicus abbas S. Mathiæ Trevirensis, amicus sanctæ Virginis: quibus mediantibus, omnium dubitationum nebulæ a cogitationibus auditorum pellebantur. Omnibus ergo rogantibus, qui aderant, simul & hortantibus Romanum Pontificem, ne Lucernam tam insignem, divinaque illustratione succensam, pravorum hominum machinatione pateretur extingui, libenter consensit, & litteras virgini Hildegardi tenoris sequentis transmisit.

[30] Litteras Eugenii ex collectione tom. 23 Bibliothecæ Patrum editionis Lugdunensis pag. 537 huc transfero: [deinde honorificas eidem scribit litteras, quibus ipsa respondet.] Eugenius servus servorum Dei, dilectæ in Domino filiæ Hildegardi, præpositæ in Monte beati Roberti salutem & Apostolicam benedictionem. Miramur, o filia, & supra id, quod credi potest, miramur, quia Deus jam nostris temporibus nova miracula ostendit; cum te spiritu suo ita perfudit, quod diceris multa secreta videre, intelligere & proferre. Hoc a veridicis personis ita esse percepimus, qui se fatentur te & vidisse & audisse. Sed quid nos ad hæc dicere valemus, qui clavem scientiæ habentes, ita quod claudere & aperire possimus, & hoc prudenter facere per stultitiam negligimus. Congratulamur igitur gratiæ Dei, congratulamur & dilectioni tuæ, hoc admonentes, ut scias, quod Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam. Gratiam autem hanc, quæ in te est, conserva & custodi, ita ut ea, quæ in spiritu proferenda senseris, prudenter proferas, quatenus illud audias: Aperi os tuum, & adimplebo illud &c. Conclusio Epistolæ data est num. 22. Respondit Eugenio Sancta per Epistolam admodum prolixam, & ex visione compositam, libertate sibi consueta, quam mirari non debemus, cum ipsa non sequeretur ingenium suum, sed accepta in visione proferret, juvante & combinante omnia monacho directore. Initium Epistolæ hoc est: O mitis Pater, ego paupercula fæmina scripsi tibi hæc (hanc Epistolam) in vera visione in mystico spiramine, sicut Deus voluit me docere. O fulgens Pater in tuo nomine, tu venisti in terram nostram, sicut Deus prædestinavit, & vidisti de scriptis veracium visionum, sicut vivens lux me docuit, & audisti eam amplexibus cordis tui. Nunc finita est pars scripturæ hujus. Sed tamen eadem lux non reliquit me, sed in anima mea ardet, sicut eam ab infantia mea habui. Unde nunc mitto tibi litteras istas in vera admonitione Dei &c. Deinde multa stylo prophetico dat Eugenio monita, quæ videri possunt. In fine dicit, se manere in loco cælitus sibi ostenso, ita ut certum sit, ipsam jam habitasse in monte S. Ruperti, quando ad Eugenium rescripsit.

[31] In eodem jam habitasse loco videtur, dum ad ipsam scribebat Eugenius, [Hæc in novo monasterio habitare cœpit circa initium anni 1148,] cujus Epistola anno 1148 data est, & verisimiliter mense Januario aut Februario, cum sub finem Februarii aut initium Martii Pontifex discesserit Treviris, concilium Remense mense Martio inchoaturus. Certe Epistolæ inscriptio, Præpositæ in Monte B. Roberti insinuat, Hildegardem ibi tunc habitasse. Attamen non æque certum apparet, in eodem loco fuisse Hildegardem, quando ipsa examinata est a nuntiis Apostolicis. Vita enim num. 5 habet, missos fuisse ad cœnobium, sub quo eadem Virgo tot annis degebat inclusa, id est, ad cœnobium in Monte S. Disibodi, nulla mentione facta de commoratione Hildegardis in Monte S. Ruperti, cujus fundationem auctor narrat post omnia, quæ de examine scriptorum diximus. Conjicere quidem possemus, auctorem prius omnia spectantia ad scripta narrare voluisse, & deinde novam fundationem. At nuntiorum adventus ad Montem S. Disibodi semper perget suspicionem ingerere, Hildegardem tunc ibi habitasse, nisi eo ex nova habitatione fuerit vocata, ut coram abbate S. Disibodi examen fieret. At hæc evocatio est incerta, & a nullo asserta. Itaque forte S. Hildegardis adhuc habitabat in Monte S. Disibodi, quando fuit examinata, peractoque examine, licentiam ab abbate & nuntiis obtinuit discedendi ad novum monasterium. At, quidquid sit de conjecturis illis incertis, constat certo, monasterium novum a Sancta inhabitari cœptum circa tempus, quo scripta ipsius Treveris examinata sunt, id est, ineunte anno 1148, aut anno præcedente.

[32] [eo tempore partem primi Operis sui absolvit, totum vero circa 1151:] Porro quando S. Hildegardis ad Eugenium Papam rescribebat, absoluta erat pars scripturæ de revelationibus ipsius. Loquitur autem Sancta de primo Opere suo, quod tribus libris distinxit, & Scivias nominavit, duabus vocibus connexis, Sci vias, id est, Nosce vias Domini. Hujus Operis verisimiliter liber primus erat perfectus, dum ipsa ad Eugenium scribebat, partem esse absolutam. Omnes tres libri fuerunt perfecti circa annum 1151: nam ipsa decennium attribuit compositioni Operis prædicti, quod inchoatum anno 1141 vidimus num. 17. Ex his clare intelligimus, partem solum Operis visam fuisse in concilio Trevirensi, non totum Opus, nedum omnia S. Hildegardis Opera, quæ diu post paulatim fuerunt conscripta. Probatio vero scriptorum Sanctæ in concilio Trevirensi hæc est. Judicavit Eugenius Papa cum Patribus concilii, Sanctam non ex illusione dæmonis, non ex cerebri phantasmatis, ut calumniabantur aliqui, sed ex divinis revelationibus haurire, quæ scribebat; ideoque permisit Sanctæ, ut scribere prudenter pergeret visiones suas. Sollicite tamen monet, ut in humilitate se conservet; idemque monuit S. Bernardus in Epistola inferius danda. Recte quidem illi & prudenter, cum humilitas Christiana donorum Dei & virtutum tutissima sit custos ac conservatrix. At id ipsum non ignorabat S. Hildegardis, a Deo docta & donis cælestibus, inter quæ locum non minimum habet humilitas, largissime ditata, ut ex ipsis ejus scriptis intelligitur.

[33] [hoc Opus, Scivias dictum, & variis vicibus impressum.] Ceterum Opus Scivias impressum fuit Parisiis anno 1513 typis Henrici Stephani, una cum visionibus quinque aliorum. Deinde recusum fuit Coloniæ anno 1628 una cum Revelationibus S. Elizabethæ Schonaugiensis. Has editiones ante me habeo; plures alias aliis investigandas relinquo. Primus liber complectitur sex visiones prolixe expositas; secundus multo prolixior septem alias; tertius omnium prolixissimus visiones tredecim. Totum Opus attente perlegere studui, multaque in eo inveni præclara documenta: sed non pauca sunt obscuriora, quam ut facile a quolibet intelligi valeant. Sancta raro de se loquitur. Ubi vero id facit, insigni cum humilitate loquitur. Accipe, lector, pauca. Librum secundum sic orditur: Et ego homo, litteras non callens more fortium leonum, nec docta ex infusione illorum, sed manens in mollitie fragilis costa *, imbuta mystico spiramine, vidi &c. Tertii libri hoc est initium: Et ego homo sumpta ab aliis hominibus, quæ non sum digna nominari homo propter transgressionem legis Dei, cum deberem esse justa, & sim injusta, nisi quod Dei creatura sum ipsius gratia, quæ me etiam salvabit, vidi &c. In illa visione paulo post sic habet: Et iterum audivi eum dicentem mihi: O quam pulchri sunt oculi tui in divina narratione, dum ibi consurgit aurora divino consilio. Et iterum respondi de interiori scientia visionis ipsius: Ego mihi appareo in sinu animæ meæ ut cinis cinereæ putredinis, & sicut pulvis instabilitatis: unde sedeo pavens in umbra sicut penna. Sed ne deleas me de terra viventium ut peregrinam, quia in magno sudore laboro in hac visione, & quia etiam de vilitate mei stulti sensus, qui meus est in carne, reputo me frequenter in minimum & in vilissimum locum, ita quod non sim digna vocari homo, quia valde timeo, non audens tua mysteria narrare. O bone ac mitis Pater, doce me, quæ tua voluntas sit, quid debeam proferre: o tu metuende Pater, & o tu dulcissime, & o tu plene omnis gratiæ, ne derelinquas me, sed conserva me in tua misericordia. Et iterum audivi eumdem mihi dicentem: Nunc dic, quomodo edocta es. Volo, ut dicas; quamvis cinis sis. Plura in Opere ipso videri possunt.

[Annotata]

* id est, mulier

§ IV. Fama Sanctæ multum inclarescit: ad ipsam scribunt S. Bernardus, Conradus Romanorum rex, multi episcopi, quibus illa liberrime respondet.

[Fama Sanctæ] Baronius in Annalibus ad annum 1148, relato examine scriptorum S. Hildegardis, num. 33 hanc subjungit observationem: Visitatio ista & examinatio de Hildegarde facta majorem illi conciliavit existimationem, de qua Joannes Saresberiensis hæc habet libro 1 Epistolarum sancti Thomæ Epist. 171 in fine: Visiones & oracula beatæ illius & celeberrimæ Hildegardis, quæ apud vos sunt (mittite scilicet.) Quæ mihi ex eo commendata est & venerabilis, quod eam dominus Eugenius specialis charitatis affectu familiarius amplectebatur. Explorate etiam, & rescribite, an ei sit de fine hujus schismatis aliquid revelatum. Prædixit enim in diebus Papæ Eugenii, quod non esset, nisi extremis diebus, pacem & gratiam in Urbe habiturus. Albericus monachus, scriptor seculi XIII, in Chronico ad annum 1141 multa refert de revelationibus S. Hildegardis, quæ ex ipsa jam dedi, & de scripto Opere Scivias omnino dictis consentit. De auctoritate ejusdem Sanctæ observat sequentia: Quæ fuit ista Hildegardis, & quantæ authoritatis, insinuant epistolæ magnatum terræ ad eam transmissæ, Apostolicorum Eugenii, Anastasii & Adriani, imperatoris Conradi & Frederici, patriarchæ Hierosolymitani, & archiepiscoporum, abbatum & præpositorum, & una specialis Epistola B. Bernardi abbatis Clarevallensis Addit ibi multa, quæ omitto, quia jam aliunde data sunt.

[35] Idem Albericus ad annum 1153 de S. Hildegarde hæc scribit: [multum inclarescit.] Eodem anno quædam virgo Christi Hildegardis de Alemannia, cum esset magni nominis, Spiritu sancto inebriata, per capitulum & seniores Cistercienses, qui literas suas ei dederant, sciscitata & rogata, ut secundum quod Deus ei manifestaret, rescriberet eis, si quid esset in Ordine, quod Deo displiceret, rescripsit litteram istam in persona Domini nostri Jesu Christi Cisterciensi capitulo generali in hæc verba: Ego fons vivus dico ad illos, qui propter nomen meum tunica mea induti, peregrini sunt in venatione mundi. &c. Hæc autem Hildegardis, cum neque literas neque Latinum didicerit, fecit librum Epistolarum egregium, in quibus multa de temporibus novissimis continentur: & alium librum, qui Scivias, id est Sciens, intitulatur; & tertium, qui inscribitur: Divinorum operum expositio. Hactenus Albericus.

[36] [Epistola S. Bernardi ad S. Hildegardem:] Verum, ut magis perspiciamus, quanta fuerit fama S. Hildegardis apud viros, quos præcipuos tunc habebat Ecclesia, ipsas adibimus Epistolas ad Sanctam datas, & ab eadem rescriptas. Inter priores certe, si non omnium prima, est Epistola S. Bernardi, quam conjicio datam anno 1148 tempore concilii Trevirensis. Hanc ex ante laudata Bibliotheca Patrum tom. 23 pag. 552 totam subjicio. Dilectæ in Christo filiæ Hildegardi, frater Bernardus Clarævallensis vocatus abbas, si quid potest oratio peccatoris. Quod de nostra exiguitate longe aliter quam nostra sese conscientia habeat, quidam sentire videntur, non nostris meritis, sed stultitiæ hominum imputandum est. Ad dulcedinem autem piæ charitatis tuæ scribere properavi, quamvis id brevius omnino, quam vellem, negotiorum multitudo compellat. Congratulamur gratiæ Dei, quæ in te est, & ut eam tamquam gratiam habeas, & toto ei humilitatis & devotionis affectu studeas respondere, admonemus; sciens quod Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam, quod in nobis est, hortamur & obsecramus. Cæterum, ubi interior eruditio est, & unctio docens de omnibus, quid nos aut docere possumus aut monere? Diceris enim cælestia secreta rimari, & ea, quæ supra homines sunt, Spiritu sancto illustrante, dinoscere. Unde rogamus magis, & suppliciter postulamus, ut nostri memoriam habeas apud Deum, & eorum pariter, qui nobis in spiritali societate juncti sunt. Nam cum spiritus Deo conjungitur, confidimus quod nobis multum prodesse valeas & subvenire. Multum enim valet deprecatio justi assidua. Nos etiam pro te assidue oramus, ut conforteris ad bona, instruaris ad interiora, dirigaris ad permansura, ita ut ne hi, qui spem suam in Deum posuerunt, desperando pro te claudicent; sed ut in profectu benedictionis, quam a Deo accepisse cognosceris, bene confortati, in melius & melius proficiant. Hæc S. Bernardus, non minus clare quam prudenter exprimens suum de S. Hildegarde judicium, quod sexcentorum aliorum judicio æquivalet.

[37] [& Hildegardis] Si ad gloriam S. Hildegardis conducit Epistola talis S. Bernardi, uti revera conducit plurimum; non minus S. Bernardo honorifica est Epistola S. Hildegardis, præsertim cum ipsa passim omnibus Epistolis suis hortari soleat, monere, & subinde acriter etiam increpare; rarissime vero & parcissime laudare, ita ut nullam inter Epistolas ipsius inveniam tot laudibus plenam, & omni simul redargutione ac monitione vacuam. Hac de causa integram huc transfero. In spiritu mysteriorum tibi dico, o venerabilis pater, qui mirabiliter in magnis honoribus virtutis Dei valde metuendus es illicitæ stultitiæ hujus mundi, vexillo sanctæ Crucis cum excelso studio in ardenti amore Filii Dei capiens homines, ad bella pugnanda in Christiana militia contra tyrannorum sævitiam, quod sum valde constricta in visione, quæ apparet mihi in spiritu mysterii, quam non video exterioribus oculis carnis. Ego misera & plus quam misera in nomine fœmineo, ab infantia mea vidi mirabilia magna, quæ lingua mea non potest proferre, nisi quod me docet Spiritus Dei, qualiter ea dicam. Certissime & mitissime pater, audi me in tua bonitate indignam famulam tuam, quæ numquam ab infantia mea secure vixi, & de tua pietate & sapientia intellige in anima tua, secundum quod doctus fueris in Spiritu sancto, quoniam ea, quæ tibi de me dicta sunt, secundum hunc modum sunt. Scio enim in textu interiorem intelligentiam expositionis Psalterii, Euangelii, & aliorum voluminum, quæ monstrantur mihi in hac visione, quæ pectus meum tangit, & animam meam sicut flammam * comburens, docens me hæc profunda expositionis; sed tamen non docet me literas in Teutonica lingua, quas nescio. Sed tantum scio in simplicitate legere, non in abscissione textus, quia homo sum indocta de ulla magistratione cum exteriori materia: sed intus in anima mea sum docta: unde loquor tibi, de te non dubitans, sed de sapientia & pietate tua consolabor pro eo, quia multa schismata sunt in hominibus, sicut audio homines dicere. Nam cuidam monacho, quem scrutata sum in conversatione probatioris vitæ, hæc primum dixi: & illi omnia secreta mea monstravi, & consolatus est me ita, quod hæc magna & timenda sunt.

[38] Volo, pater, ut propter amorem Dei in orationibus tuis mei recorderis. [ad Bernardum.] Ego ante duos annos te in hac visione vidi sicut hominem in sole aspicere, & non timere, sed valde audacem: & ploravi, quod ego tantum erubesco & inaudax sum. Bone pater & mitissime, pono me in animam tuam: ora pro me, quia magnos labores in hac visione habeo, quatenus, quod video & audio, dicam. Et interdum in magnis infirmitatibus de hac visione in lectum prosternor, quia taceo, ita quod non possum me erigere. Ergo cum mœrore coram te plango, quia mobilis sum cum motu in torculari arbore in natura mea, orta de radice surgente in Adam, qui factus est exul in peregrinum mundum de suggestione diaboli. Nunc autem surgens curro ad te. Ego dico tibi: tu * es mobilis, sed semper erigens arborem: & victor in anima tua es, non tantum te ipsum solum, sed etiam alios homines in salvationem erigens. Tu autem aquila es aspiciens in solem. Oro te per serenitatem Patris, & per ejus Verbum admirabile, & per suavem humorem compunctionis, scilicet Spiritum veritatis, & per sanctum sonitum, per quem sonat omnis creatura; & per ipsum Verbum, de quo ortus est mundus, & per altitudinem Patris, qui Verbum suavi viriditate in uterum Virginis misit, unde illud carnem, sicut circumædificatur mel favo, suxit, ut non ociose in verbis meis torpeas. Sed ea in cor tuum pone, ita ut non cesses, tum transeas per foramen animæ tuæ ad Deum per me aspiciens, quia ipse te vult. Vale, vale in anima tua, & esto robustus in certamine in Deo. Amen. Ita Hildegardis, cujus Epistolam postposui, sicut edita est. Attamen existimo, hanc prius scripsisse, Bernardum vero respondisse. Utcumque etiam suspicor, scripsisse Hildegardem, antequam ipsa & scripta ejus erant jussu Eugenii III examinata; dictumque examen occasione harum litterarum institutum esse.

[39] Inter priores principes, qui ad S. Hildegardem scripserunt, [Scribit ad Sanctam Henricus Moguntinus,] fuit Henricus archiepiscopus & elector Moguntinus, anno 1153 de dignitate dejectus, & defunctus post annum & medium, ut habet Pagius ad annum. 1153 num. 1. Hic ad Hildegardem scribens, Epistolam suam pag. 541 orditur his verbis: Cum multa bona & admiranda miracula de te audiamus, pigritiæ nostræ reputandum est, quod te tam sæpe non visitamus, ut possemus. Sed plurimis negotiis impediti, animam ad ea, quæ æterna sunt, vix aliquando & tarde sustollere valemus. Tum rogat, imo præcipit, ut quamdam monialem, abbatissam electam, permittat abire cum illis, qui veniebant ipsam abducturi ad prædictam dignitatem. Epistola humana est, excepto mandato satis-forti de tradenda moniali. Mirabitur fortasse lector responsum S. Hildegardis; sed tanto magis videbit, ipsam non suo ingenio Epistolas composuisse; sed revelata a Deo scripsisse. Si quem enim revereri & amare alias debebat; revereri debebat archiepiscopum, & protectorem suum, qui se, quantum certe novimus, semper benignum exhibuerat. Attamen ita prophetico more respondet: Perspicuus fons, qui non est fallax, sed justus, dicit: Hæ causæ, quæ de potestate hujus puellæ sunt allatæ, apud Deum inutiles sunt, quoniam ego altus & profundus & circuiens, qui sum incidens lux, eas nec constitui, nec elegi, sed factæ sunt in conviventi * audacia ignorantium cordium. Omnes fideles audiant hæc in capacibus auribus cordis, & non in auribus, quæ foris audiunt, ut pecus, quod sonum capit, & non verbum, Spiritus Dei in zelo dicit: O pastores, plangite & lugete in hoc tempore, quia nescitis, quid facitis, cum officia in Deo constituta dispergitis in facultates pecuniæ & in stultitiam pravorum hominum, timorem Dei non habentium; ubi maledicta malitiosa, & minantia verba vestra, non sunt audienda. Virgæ vestræ hoc modo superbe elatæ, non sunt in Deo extentæ, sed in pœnis præsumptionis flagitiosæ voluntatis vestræ.

[40] Sed & ille, qui est, o homo, tibi dicit: Audi quæ * in multis servitiis me negligis. [cui rescribens depositionem & mortem prædicit.] Cælum de ultione Domini apertum est, & nunc inimicis funes dimissi sunt. Tu autem surge, quia dies tui breves sunt: & reminiscere, quia Nabuchodonosor cecidit, & quod corona ipsius periit. Et multi alii ceciderunt, qui se temere in cælum exaltaverunt. Ah! tu cinis, quare non erubescis in altum te spargere, cum debeas esse in putredine? Nunc ergo rabidi erubescant. Tu vero surge, & maledictionem relinque, illam fugiendo. Hactenus S. Hildegardis, quæ non obscure exemplo Nabuchodonosor prædicit, Henricum dignitate sua privandum, & non diu admodum victurum, prout revera factum est. Multi tamen voluerunt, Henricum non adeo fuisse culpabilem, & deinde pie defunctum. Illam vero monialem, quæ abbatissa erat electa, & cujus electionem tam graviter Sancta improbabat, existimo fuisse sororem Hartvici archiepiscopi Bremensis, de cujus morte agetur num. 46, & de qua verisimiliter loquitur Sancta in Actis num. 23. Ceterum non dubito, quin in hac quoque Epistola vere dicere potuerit S. Hildegardis, quæ scripsit ad Arnoldum Henrici successorem, Mystica verba a me non profero, sed secundum ea in viventi lumine video, ita quod sæpe, quæ mens mea non desiderat, & quæ etiam voluntas mea non quærit, mihi ostenduntur, sed illa multoties coacta video. Verum de scriptis ad Arnoldum plura dabo inferius.

[41] [Epistola Conradi Romanorum regis,] Prioribus, qui litteras ad S. Hildegardem dederunt, annumerandus est etiam Conradus III rex Germaniæ, vulgo imperator dictus, licet non fuerit coronatus: nam anno 1152 defunctus est, ita ut Epistola ipsius, pag. 551 impressa, inter annum 1148 & 1152 figenda sit. Partem huc transfero: Quia regali culmine impediti, inquit, ac diversis turbinibus & procellis quassati, te invisere pro velle nostro non possumus, literis tamen nostris te adire non omittimus. Nam, ut audivimus, revera superabundat in te confessio summæ laudis per sanctimoniam vitæ innocentis, & per magnificentiam Spiritus desuper mirifice in te venientis. Unde quamvis secularem vitam agamus, ad te properamus, ad te confugimus, ac orationum & exhortationum tuarum suffragia humiliter quærimus, quoniam longe aliter vivimus, quam debeamus. Addicit deinde favores suos, & filium suum Sanctæ precibus commendat.

[42] Ad has litteras Sancta respondit, partim Conradum suaviter monendo, [& responsum Sanctæ illum monentis & varia prædicentis;] partim prædicendo pejora tempora, qualia fuerunt sub Frederico I Conradi successore. Prima Epistolæ pars hæc est: Qui vitam dat omnibus, dicit: Beati sunt, qui candelabro summi Regis digne subjacent, & quos Deus in magna providentia procuravit, ita ut eos de sinu suo non abscindat. In illo, o tu rex, permane, & squalorem de mente tua abjice, quoniam Deus omnem, qui eum devote & pure quærit, conservat. Sed & regnum tuum ita tene, & tuis unamquamque justitiam provide, ut a superno regno alienus non fias. Audi, in quadam parte a Deo te avertis: & tempora, in quibus es, velut in muliebri persona, levia sunt, & etiam in contrariam injustitiam, quæ justitiam in vinea Domini destruere tentat, se inclinant. Postea vero pejora tempora venient, in quibus veri Israëlitæ flagellabuntur, & in quibus Catholicus thronus in errore movebitur: & ideo novissima eorum, velut cadaver in morte, blasphemiæ erunt. Unde & hic dolor in vinea Domini fumigat. Non obscure hic Sancta prædicit schismata, aliaque Ecclesiæ mala, quæ nata sunt sub Frederico I, ad quem deinde etiam scripsit Epistolam hac multo fortiorem, ex qua suo loco aliqua dabo. Addit multa eodem spiritu prophetico de variis Ecclesiæ temporibus & vicissitudinibus, illaque non difficulter explicari possent, si luberet futura tunc tempora propius lustrare. Verum, omissis illis, clausulam Sanctæ ad Conradum subjungo: Et iterum ille, qui omnia novit, tibi, o rex, dicit: Hæc tu, homo, audiens, teipsum a voluntate tua compesce, & te corrige, quatenus ad tempora illa purificatus venias, in quibus de factis tuis amplius non erubescas.

[43] Arnoldus archiepiscopus Coloniensis circa eadem tempora ad Hildegardem humanissimam scripsit Epistolam, [Arnoldi archiepiscopi Coloniensis,] qua librum ipsius petiit, quaque ipsam pag. 543 sic alloquitur: Quia enim, uti jam diu disposuimus, ad vos minime venire valemus, in quantum in præsentiarum possumus, nos vobis committimus, manus nostras in vestras damus, fidem fide conjungimus, totum nos vobis commendamus. Præterea librum, quem ipsa divino Spiritu inspirata scripsistis, remota omni occasione, quia nec volumus nec possumus eo carere, si imparatus sive non, per præsentium portitorem nobis transmittere non dubitetis, ubi Deum tentare nolumus, sed ubi mirabilia ejus videre desideramus. Quæ ad Arnoldum respondet S. Hildegardis, mystica sunt pleraque & utcumque obscura. De libro suo clariora subjungit his verbis: Nunc autem, o pastor populi tui, ego paupercula scripta veracium visionum istarum tibi misi, sicut petisti, nihil humani ingenii & propriæ voluntatis meæ continentia; sed quæ indeficiens lumen compositione sua, & eisdem verbis manifestare voluit, quomodo sibi placuit; cum nec ipsum, quod nunc tibi scribo, ingenio meo, nec ullo humano arbitrio, sed superna ostensione compositum sit.

[44] Ad eadem fere tempora spectat Epistola Hillini Trevirensis archiepiscopi, quæ pag. 544 ita habet: [Hillini Trevirensis,] Quoniam Dei sapientia, quæ infirma mundi eligit, ut fortia confundat, jocundum tibi * habitaculum in tua virginitate eligere complacuit, lucis suæ gratiam in Spiritu consilii & scientiæ amplioris in te largius effudit: cujus, ut arbitror, lucis effusione etiam aliorum mentes ad studia meliora & saluti viciniora excitari voluit & illustrari, te mediante, Mater veneranda, & sincerissima charitate amplectenda. Superest igitur, Virgo Christi dilectissima, veræ Vitis, cujus sub umbra quiescis, cujus fructus gutturi tuo dulcis & amplexabilis, veræ, inquam, Vitis propagines in hoc mare procellosum latius extendere, cælestis poculi, quo inebriaris, dulcissimum saporem ad lucra animarum quaqueversum propensius dilatare; quæ gratis accepisti, gratis dare, ne forte arguaris lucernam, ad utilitatem proximorum accensam, sub modio abscondere voluisse. Rogo ergo, Mater sancta, cum cæteris ad portum consolationis tuæ confugientibus, … quatenus de cella illa regis vinaria, cujus voluptatis abundantia etiam in hac vita mirabiliter inebriaris, guttas aliquas ad me peccatorem per præsentium latorem stillare scripto digneris; tum propter eum, qui tibi ea posse præstitit, tum ea propter, ut veritatis experientia comprobet, quod quorumdam auribus de gratia tibi cælitus infusa rumor dubitanter infert &c. Epistola, quam rescripsit S. Hildegardis, partim mystica & ænigmatica est, partim etiam prophetica & hortatoria in conclusione, quæ talis est: Species columbæ te docet, & verbum Dei non caret in te scientia. Nunc ergo vigila & in virga ferrea constringe: doce, & vulnera tibi commissorum unge, & in æternum vives.

[45] [Gonteri Spirensis episcopi, item Constantiensis,] Scripsit etiam circa hæc tempora ad S. Hildegardem Gonterus Spirensis episcopus, qui inter alia pag. 546 sic illam alloquitur: Quod bonus odor es tam remotis quam vicinis, & de Spiritu sancto solamen omnibus te quærentibus, divinæ pietati gratias referimus… Rogamus autem intime sanctitatem tuam, quatenus pro dilectione nostra Deum pro nobis interpelles, & orationibus tuis eum nobis placabilem facias… Rescripta quoque tua ad nos desideramus. Sancta vero respondens, multis ad emendationem vitæ hortatur Gonterum. Sic autem orditur: Lux summæ inspirationis, o homo, tibi dicit: Admonitionem Spiritus sancti, qui in te ascendit, ne abscindas a te per malam consuetudinem operum tuorum, quia Deus requirit in te, quod olim attendit perditam ovem reducere, quando crimina hominum abstersit. Et paulo post: Unde tu, o homo, qui multa nigredine involutus es, surge citius ad ruinam, & ædifica in cælestibus, ut nigri & sordidi erubescant in tua exaltatione, cum surgis a nigredine tua, quia anima tua vix vivit propter opera tua &c. Tota Epistola est hortantis ad pœnitentiam. Talis fere est responsio S. Hildegardis ad episcopum Constantiensem, cujus nomen non exprimitur, & cujus hanc ob causam Epistola temporis est magis incerti. Ille pag. 547 Sanctæ preces & litteras petit his verbis: Fama sapientiæ tuæ, longe lateque diffusa, a nonnullis veridicis mihi relata, ad id desiderium me provocavit, ut de remotis partibus solatium atque sublevamen tuum quærerem, & me precibus tuis commendarem… Quapropter dilectionem tuam sincera devotione deposco, quatenus apud Dominum orationibus tuis mihi succurras, & rescripto tuo me munias: quia tam propria voluntas mea, quam cura terrena, fere omnibus modis a servitio Dei me abstrahit. Rescripsit Sancta minime blandiens, sed inanem gloriam in ipso præcipue redarguens. Epistolam vero concludit hoc modo: Surge ergo citius, & ambula recta itinera, antequam sol tibi occidat, & antequam dies tui deficiant.

[46] Incerti etiam temporis est Epistola Hartvici archiepiscopi Bremensis, [Hartvici archiepiscopi Bremensis,] qui hic Hertuvigus vocatur, cum ultra annos viginti fuerit episcopus, & obiisse dicatur circa annum 1168. Perscribit ille pag. 543 obitum sororis suæ, Richardis abbatissæ, quæ monialis fuerat sub disciplina S. Hildegardis, & a fratre ad memoratam dignitatem pertracta, ita ut possit esse ea, quam petebat Henricus Moguntinus archiepiscopus, ut dictum est num. 40. Porro testatur Hartvicus, pie admodum defunctam fuisse, & ex toto corde lachrymabiliter desiderasse, ut mansisset in claustro S. Hildegardis, a quo invita fuerat avulsa. Hinc veniam de illo recessu petens, ita Sanctam alloquitur: Et si in aliquo deliquisse videtur, cum ex ea non fuerit, sed ex me, saltem lacrymas ejus, quas pro recessu claustri illius effudit, quarum multi testes sunt, attendas: & nisi mors impedivisset, vix habita licentia ad te venisset: & quia morte detenta est, me pro ea venturum, si Deo placet, scias. Sed Deus, qui remunerator omnium bonorum est, de bonis, quæ sibi exhibuisti sola inter omnes, & super omnes tam cognatos quam amicos, de quibus Deo & mihi gratulabatur, hic & in futuro ad omnem voluntatem tuam te remuneret. &c. Rescripsit Sancta Epistolam satis prolixam, & præclaris monitis plenam. Laudat etiam Hartvicum, & Richardem ipsius sororem, de qua dicit: Plena charitas in anima mea fuit ad ipsam, quoniam vivens lux in fortissima visione docuit me ipsam amare. Post multas ipsius laudes, animam ipsius fratri commendat, & Epistolam ita concludit: Unde & ego abjicio dolorem illum de corde meo, quem mihi fecisti in hac filia mea. Deus concedat tibi per suffragia Sanctorum rorem gratiæ suæ, & beatam remunerationem in futuro seculo.

[47] Abbas Eberbacensis, Ordinis Cisterciensis, in diœcesi Moguntina, [& abbatis Eberbacensis cum Sanctæ responso.] & fere inter Moguntiam & Bingium, sed ultra Rhenum, & magis prope Moguntiam, ex prioribus videtur fuisse abbatibus, qui ad S. Hildegardem scripserunt. Nomen exprimitur pag. 554 littera E, sed mendose, opinor, cum nequeat fere alius esse a Ruthardo, primo illius cœnobii abbate, & littera E sequentibus etiam non congruat. Laudatus abbas Sanctam ita alloquitur: Magnificamus & glorificamus pro vobis Christum Salvatorem nostrum, qui respicit se trementes, potens exaltat humiles, qui & magna vobis fecit, quia potens est. Elegit, sicut ipsi audivimus & vidimus, sacrarium pectoris vestri in habitaculum sibi, scientiamque divinam, incerta & occulta sapientiæ suæ vobis manifestavit… In omnibus his oleum effusum nomen vestrum, & ideo adolescentulæ dilexerunt vos, & nos currimus in odorem unguentorum vestrorum. Addit alia similia, preces Sanctæ flagitat, & sua eidem servitia offert. Ad has litteras S. Hildegardis egregia monita reposuit, & in fine optima abbati prædixit, ita scribens: Tibi autem, o homo, refectio fiet in cinctura femorum tuorum, ubi verum desiderium in manibus tuis habes, cum thesaurum veræ pecuniæ non negligis. Terra tibi dormit, quoniam naufragium mundi te non lædit. In fine temporis tui Deus suscitabit te: ipse in magno honore te constituet. O serve bone, illum laudabis, & ipse in æternum salvabit te.

[Annotata]

* forte flamma non comburens

* forte addendum non

* forte conniventi

* forte qui aut quia

* sibi

§ V. Ad Sanctam scribunt Anastasius IV & Adrianus IV, Romani Pontifices, Fredericus imperator, episcopi, abbates, aliique multi, quibus respondet.

[Ad Sanctam amanter scribit Anastasius IV,] Quamquam difficile est Epistolas S. Hildegardis in ordinem redigere, cum notis chronologicis non sint insignitæ, volui tamen ex tempore, quo personæ floruerunt, qualemcumque saltem ordinem inducere, & sic huc usque dedi solas fere Epistolas inter annum 1148 & 1153 scriptas. Nunc prosequendo ordior ab Epistola Anastasii IV, quæ data est anno 1153 aut 1154, cum ille priori anno sit Papa creatus, sequenti defunctus. Anastasii Epistola pag. 539 hæc habet: Anastasius Episcopus, servus servorum Dei, Hildegardi dilectæ filiæ in Christo, salutem & Apostolicam benedictionem. Exultamus in Domino & gratulamur, quod nomen Christi de die in diem glorificatur in te, ita ut & admirantes dicamus: Quis similis tui in fortibus Domine? quis similis tui, magnificus in sanctitate, terribilis & laudabilis, & faciens mirabilia? Audivimus enim & vidimus multa de te. Scimus etiam, quod piæ memoriæ prædecessor noster, cui ad nutriendum Sponsam Christi per divinam gratiam successimus, te multo affectu dilexit, amplexus est, & audivit. Cujus & nos vestigia secuti, scribere tibi studuimus, & rescripta tua videre desideramus, quærentes illa, quæ Deus in te operatur, quamvis nos in bonis claudicemus… Admonemus igitur, rogamus, & obnixe tibi injungimus, ut cum sororibus tuis preces ad Dominum fundas, quatenus per virtutem ipsius ad justitiam nos erigere valeamus &c.

[49] [cui Sancta respondet, prædicens mala Urbi imminentia,] Responsum S. Hildegardis multo prolixius est. Hortatur Dei nomine Anastasium, ut mala fortiter eradicet. Deinde varia prophetice prædicit, & de suis visionibus aliqua subjungit. Demum iterum hortatur Anastasium ad subditos corrigendos. Ex singulis pauca huc transfero. Sic orditur: O persona, quæ es præcellens armatura, & mons magistrationis valde ornatæ civitatis *, quæ constituta est in desponsatione Christi; audi illum, qui non incepit vivere, nec lassatur in defectione. O homo, qui in oculo scientiæ tuæ lassus es ad refrenandum magniloquia superbiæ in hominibus in sinum tuum positis, cur non revocas naufragos, qui de magnis casibus suis surgere non possunt, nisi per adjutorium? Et quare non abscindis radicem mali, quæ suffocat bonas & utiles herbas, dulcem gustum & suavem odorem habentes? Filiam Regis, scilicet justitiam, quæ in supernis amplexibus est, & quæ tibi commissa fuerat, negligis. &c… Hanc admonitionem post multa concludit, & ad prædictionem pergit hoc modo: Unde tu, o homo, qui sedes in principali cathedra Domini, contemnis, quando malum amplecteris, ita quod illud non abjicis, sed oscularis, quoniam ipsum sub silentio in pravis hominibus sustines. Et ideo omnis terra turbatur per magnam vicissitudinem errorum; quia quod Deus destruxit, homo amat. Et tu, o Roma, velut in extremis jacens conturbaberis, ita quod fortitudo pedum tuorum, super quos hactenus stetisti, languescet, quoniam filiam Regis, videlicet justitiam, non ardenti amore, sed quasi in torpore dormitionis amas, ita ut eam a te expellas: unde & ipsa a te fugere vult, si non revocaveris eam. Sed tamen magni montes maxillam adjutorii tibi adhuc præbebunt, te sursum erigentes, & magnis lignis magnarum arborum te fulcientes &c. Roma certe multum turbata est per schisma, quod exortum est quinque aut sex annis post hanc prædictionem: & jam ante turbari cœpta est Ecclesia sub Adriano IV per Fredericum imperatorem.

[50] Deinde Sancta de se subjicit verba partim laudata in Vita num. 14, [& hortans ad curam pastoralem.] ubi tamen scripta dicuntur ad Adrianum IV, ita ut vel in Vitam irrepserit mendum, vel in collectionem Epistolarum, sed primum est verisimilius. Quidquid sit, ad alterutrum Pontificem hæc scripsit S. Hildegardis, cujus verba subjungo: Sed ille, qui sine defectione magnus est, modo parvum habitaculum tetigit, ut illud miraculum videret, & ignotas literas formaret, ac ignotam linguam promeret, atque ut multimodam, sed sibi consonantem, melodiam sonaret. Et dictum est illi: “Hoc, quod in lingua desuper tibi ostensa non secundum formam humanæ consuetudinis protuleris, quoniam consuetudo hæc tibi data non est, ille, qui limam habet, ad aptum sonum hominum expolire non negligat.” Epistolam demum claudit admonitione tali: Tu autem, o homo, apparens constitutus pastor, surge, & curre citius ad justitiam, ita ut coram magno Medico non accuseris, quod ovile ipsius a sorde non exterseris, nec oleo unxeris. Ubi autem voluntas crimina nescit, & ubi homo desiderium non rapuit *, ibi homo omnino in profundum judicium non cadit. Sed culpa hujus ignorantiæ per flagella tergitur. Ergo tu, o homo, sta in recto itinere, & Deus salvabit te, ita quod in stabulum benedictionis & electionis te reducet, & in æternum vives.

[51] Adrianus IV, qui Anastasio successit sub finem anni 1154, [Adriano IV, ad se scribenti,] pag. 540 ad S. Hildegardem scribit sequentia: Gaudemus, filia, & exultamus in Domino, quod honestatis tuæ opinio ita late longeque diffunditur, ut multis fias odor vitæ in vitam, & a turba fidelium populorum in tui præconium exclametur: “Quæ est ista, quæ ascendit per desertum tanquam virgula fumi?” Unde cum animam tuam usque adeo existimemus divini amoris igne succendi, ut ad bene operandum exhortatione aliqua non indigeas; superva caneum duximus exhortatoria tibi verba multiplicare, animumque tuum, virtute divina sufficienter innixum, aliqua verborum suppositione fulcire. Addit tamen pulchram exhortationem ad perseverantiam, subditque in fine: De cætero autem commonitoria verba de te audire desideramus, quia spiritu miraculorum Dei imbuta diceris &c. Respondit breviter S. Hildegardis, multaque Adriano prædicens & gravia certamina, hortatur ad fortitudinem, non sine ipsius laude, ita ut etiam salutem æternam ipsi satis clare videatur prædicere.

[52] Audiamus initium, & alia quædam. Qui vitam dat viventibus, [Hildegardis multa prædicit certamina.] dicit: O homo diram duritiam leænarum & fortitudinem leopardorum patiendo sustinebis, & naufragium in captura prædarum senties, quoniam omnibus his datus es in fatigationem ad te currentibus. Habes enim intelligibilem intellectum contra sævissimos mores hominum, in quibus æstuando refrenabis capillos currentium equorum, qui non desistunt currere ad semitas prædarum. Et post similia plura: Sed hoc grave pondus magisterii, quod portas, non est in indignatione Dei, ubi etiam mores ursorum & pardorum, & interdum venenum aspidum, tibi & subsequentibus occurrent. Sed gladius Dei illos occidet, ita dum inter illos bonus dux surgat. Nunc autem moneo te, ut subjectis tuis frenum imponas, nec eos malum adversus te loqui sinas. Unde & vera Lux tibi dicit: Quare non percutis nequissimos servos, qui tibi occulte insidiantur, sicut araneæ, quæ pungunt? Vigila ergo strenue, quod postulat causa in moribus populi in hoc tempore. O mitissime pater, memorare quod homo in terra es, & ne timeas, quod Deus derelinquat te, quoniam lumen illius videbis.

[53] [Fredericus imperator ad eamdem scribens, ait impleta esse, quæ prædixerat:] Non multis verisimiliter annis post Adrianum ad S. Hildegardem scripsit Fredericus I imperator, cognomento Ænobarbus aut Barbarossa, qui coronatus est imperator anno 1155. Epistola igitur figenda est inter annum 1155 & 1159, quo defunctus est Adrianus IV, quoque schisma contra Alexandrum III exortum est, favente Frederico antipapæ. Epistola enim a Frederico tum imperatore, & ante schisma, quantum apparet, data est, sed fortasse non ante dissensiones inter Fredericum & Adrianum exortas. Fredericus autem pag. 551 ad Sanctam ita scribit: Notum facimus sanctitati tuæ, quoniam ea, quæ prædixisti nobis, cum Ingelheim manentes, te ad præsentiam nostram venire rogavimus, jam in manibus tenemus. Sed nos tamen in omni conatu pro honore regni laborare non cessabimus. Quapropter dilectionem tuam quam intime admonemus, ut cum sororibus tibi commissis ad omnipotentem Deum preces pro nobis fundas, quatenus in terrenis negotiis laborantes, ita se convertat, ut gratiam ipsius obtinere valeamus. Certum autem debes habere, quod super omni negotio tuo, ad nos per te directo, neque amicitiam, neque odium alicujus personæ attendemus, sed solius justitiæ respectu æquitatem judicare proponimus. Ex his habemus primo, S. Hildegardem habuisse colloquium cum Frederico in Ingelheim, quod est inter Moguntiam & Bingium; secundo, tunc aliqua Frederico a Sancta fuisse prædicta, quæ impleta sunt. Habitum verisimiliter illud colloquium, dum rex erat Fredericus, & necdum coronatus imperator, sive inter annos 1152 & 1155, de anno tamen certo non constat, uti neque de rebus prædictis, nisi forte Sancta prædixerit Frederico dissensiones, quas cum Adriano IV erat habiturus. Habemus tertio, S. Hildegardem habuisse aliquam controversiam, quæ judicanda erat in curia Frederici; at qualis illa fuerit, æque est ignotum.

[54] [quem illa rescribens fortiter monet,] Ex responso vero S. Hildegardis abunde colligitur, molitiones varias Frederici ab ipsa minime fuisse probatas, aut potius a Spiritu sancto, qui per Sanctam alias indoctam loquebatur, aperte improbatas. Nam imperatorem sic incipit alloqui: A summo Judice hæc verba diriguntur ad te: Valde admirabile est, quod hanc personam homo habet necessariam, scilicet quæ tu rex es. Deinde dat parabolam minus claram, qua ipsius imperium videtur improbari, & mox clariorem subjicit monitionem, ita scribens: Nunc, o rex, solicite provide, quia omnes regiones sunt obumbratæ cum fallaci turba illorum, qui in nigredine peccatorum justitiam delent. Raptores & errantes viam Domini destruunt. O tu rex, cum sceptro misericordiæ pigros & peregrinos & sævissimos mores rege. Tu enim habes nomen gloriosum, quod rex es in Israël. Valde gloriosum est nomen tuum. Vide ergo, quando summus Rex te considerat, ne accuseris, quod officium tuum recte non dijudicaveris, & ne tunc erubescas: quod absit. Manifestum est, quod justum est, ut præceptor prædecessores suos in bono imitetur, quia nigerrimi sunt mores illorum prælatorum, qui in lascivia & in putredine currunt.

[55] Hoc fuge, o rex. Sed esto armatus miles, diabolo fortiter repugnans, [prædicens ei imperium satis longum, sed turbulentum.] ne te Deus dissipet, & ne terrenum regnum pro hoc erubescat. Deus liberet te de æterna perditione, & tempora tua non sint arida, & Deus te protegat, ut vivas in æternum. Avaritiam abjice, abstinentiam elige, quod summus Rex valde amat. Nam valde necesse est, ut in causis tuis providus sis. Video enim te in mystica visione in plurimis turbinibus & contrarietatibus viventem ante oculos vivos. Sed tamen ad * tempus regnandi habes in terrenis materiis. Cave ergo, ne summus Rex prosternat te propter cæcitatem oculorum tuorum, qui non recte vident, quomodo virgam recte regendi in manu tua habeas. Vide etiam, ut talis sis, ne gratia Dei in te deficiat. Hactenus S. Hildegardis, cujus verba si quis attente consideret, videbit satis longum imperium Frederico prædici, sed turbulentum, quale revera fuit, maxime ob discordias ipsius cum Romanis Pontificibus, quibus tamen finem imposuit ante mortem.

[56] Epistola Arnoldi archiepiscopi Moguntini data non est post annum 1160, [Arnoldo Moguntino mortem cito venturam prædicit:] & verisimiliter non ante schisma anno 1159 exortum (cui Arnoldus adhæsit cum Frederico imperatore) aut saltem non diu ante. Arnoldus autem Sanctæ pag. 541. hæc scribit: Scimus quia Spiritus, ubi vult, & quomodo vult, inspirat, dividens unicuique dona sua, prout vult. Hoc autem dicimus, nihil hæsitantes de te. Nam quid mirum est, si ille inspiratione sua te docet, qui quondam agri cultores & sycomores vellicantes, prophetas constituit, & asinam humana verba proferre fecit. Dona ergo Dei refutare non debemus nec valemus. Tum preces Sanctæ flagitat. Respondit S. Hildegardis, Arnoldum fortiter increpans, & interitum ipsi prædicens, ut multi jam observarunt, Aliqua huc transfero: O pater, vivens Lumen hæc verba mihi ad te dedit: Quare faciem tuam abscondis a Deo, quasi in perturbatione iracundæ mentis tuæ?… Lux vivens tibi dicit: Cur non es fortis in timore tuo? Quasi zelum habes, quasi triticum excriberes, ita ut superando dejicias, quod tibi contrarium est. Sed hoc nolo. De oculo autem cordis tui inquietam mentem absterge, & de te ipso & de populo tuo injustitiam abscinde, quia tempus bellorum in moribus hominum nunc instat, ita quod nec in disciplina, nec in districtione timoris Domini sunt. Tu autem ne formides eos ad bonum coërcere, quoniam, si propter hoc tribulationem & angustiam sustinueris, ne paveas, quia Filius Dei eadem passus est. Surge ergo ad Dominum, quoniam tempus tuum cito veniet. Hæc S. Hildegardis Arnoldo, cujus cædem, a Moguntinis anno 1160 in Nativitate S. Joannis Baptistæ peractam, ex Conrado narrat Baronius ad annum 1160 num. 32, observans, ipsum eodem anno in conciliabulo Papiensi primum subscripsisse sententiæ contra Alexandrum III, legitimum Pontificem latæ.

[57] Florebat eodem tempore S. Eberhardus archiepiscopus Juvavensis sive Salisburgensis, qui partes Alexandri Pontificis defendebat, multumque sollicitus metu Frederici imperatoris, ad S. Hildegardem circa annum 1160 ita scribebat pag. 544: [S. Eberhardus Salisburgensis, metuens a Frederico, scribit ad Sanctam,] Ego peccator in valle lacrymarum positus, multis seculi turbinibus & procellis attritus, intus timores, foris pugnas passus, obnixe tuam postulo dilectionem, ut pro me preces fundere digneris, quatenus divina misericordia suæ pietatis viscera super me aperiat, & ab omnibus tribulationibus clementer eripiat, quia & imperator pro schismate, quod nunc in Ecclesia est, nobis vim inferre conatur. Meminisse etiam debet charitas tua, Virgo Deo digna, quia cum essem apud Moguntiam in curru ejusdem imperatoris, sanctis orationibus tuis attentius me commendavi. Deinde petit litteras Sanctæ, sed sigillo obsignatas.

[58] [cui illa responsum scribit laude & solida consolatione plenum.] Ad Sanctum hunc episcopum alio plane stylo utitur Sancta, quam usa fuerat in priore Epistola; nam Eberhardum passim laudat. Ex longiuscula Epistola initium & alia pauca huc transfero: O tu persona, inquit, quæ in vice Filii Dei viventis es, statum tuum nunc video, velut duos parietes quasi angulari lapide conjunctos, quorum alter ut candida nubes apparet, alter aliquantulum umbrosus; sic tamen, quod nec candor ille huic umbrositati, nec eadem umbrositas huic candori se intermiscet. Parietes isti labores tui sunt, animo tuo conjuncti, ubi ex altera parte intentio & suspiria tua per angustam viam ad Deum in candore anhelant, & ex altera circuitus laboris tui aliquantulum in umbrositate ad populum tibi subjectum pertinet, ita tamen, quod candorem intentionis tuæ velut domesticum habes, & umbrositatem secularium laborum velut quoddam tibi alienum inspicis, nec hæc tibi intermisceri permittis, & ideo fatigationem in animo tuo frequenter habes. Deinde pulchre docet, labores externos, ex caritate & obedientia susceptos, minime obesse viro Deum amanti, & concludit hoc modo: Nunc, o pater, ego paupercula forma video, quia voluntas tua januam virtutum optat, quæ tibi veniet, ita quod in istis virtutibus molendinum finis corporis tui complebis. Qui est, & qui omnia perscrutatur, animam & corpus tuum in salute sua tenet. Vita hujus S. Eberhardi, cujus nomen in Epistola non exprimitur, sed ex sede & tempore innotescit, data est apud nos ad XXII Junii. Defunctus est anno 1164.

[59] [Epistola Conradi Wormatiensis episcopi,] Ad eadem fere tempora fortasse spectat Epistola Conradi I, episcopi Wormatiensis, qui tom. 5 Galliæ Christianæ col. 674 defunctus dicitur anno 1163. Attamen magis credo, scriptam esse ante schisma Ecclesiæ. Quidquid sit, Conradus aliorum more ad S. Hildegardem recurrit tamquam ad oraculum, eique hæc scribit pag. 547: Deo gratias agimus, qui te lucernam clarissimam aureo candelabro imposuit, & lucis suæ claritatem longe lateque per te in domo sua clarescere fecit. Quapropter soror & filia dilectissima, ex radiis, quibus te Solem justitiæ indubitanter illuminare credimus, nubila mentis nostræ, quæ nos opprimunt, ex incongruenti tribulationum turbine & diversarum cogitationum inundatione, depelli obnixe exoramus. Addit, nuntium plura de rebus suis dicturum, & responsum flagitat. Respondit Sancta partim hortando, partim laudando, ita ordiens: Tu persona es sedens supra cathedram Christi, & virgam ferream in manu tua habes ad regendum oves tuas. Aspice ad Solem justitiæ, & ad plurimas stellas, quæ sunt genera virtutum, ut non deficias in cibo vitæ: quia bonus pastor est, qui semper in bonis operibus floret, & qui in recta viriditate oves suas pascit… Qui vero proprietatem voluntatis suæ de se abscidit, cæleste ædificium cum margaritis & preciosis lapidibus & optimo auro ornat. Tu igitur te talem fac, ut lapis preciosus fias, & in summa Hierusalem orneris. Cetera hisce conformia sunt.

[60] Adelbertus episcopus Virdunensis, qui anno 1148 ab Eugenio III ad S. Hildgardem examinandam fuerat legatus, [Adelberti Virdunensis,] cum primicerius erat, anno 1156, ut aliqui habent, admotus episcopatui, quem deinde cum vita monastica mutavit, circa eadem tempora, verisimiliter ante schisma, ad S. Hildegardem scripsit, sic exordiens: Benedicta gloria Domini de loco sancto suo, quæ te sibi a teneris annis mancipavit famulam. Tum hortatur ad humilitatem, & preces flagitat ac litteras. Respondens vero Sancta, hortatur ad curam pastoralem, sic incipiens: Lux vivens, quæ miracula ostendit, dicit: Qui pater es in persona tua, & pastor in propositione animarum, extende brachium tuum, ne inimicus homo superseminet zizania in agro tuo &c.

[61] Magis incerta est epocha Epistolæ patriarchæ Hierosolymitani, [patriarchæ Hierosolymitani,] qui ad S. Hildegardem scripsit ex Oriente Epistolam, ut ipsius ac sororum ejus precibus se commendaret. Nomen patriarchæ solum insinuatur littera I, & quidem mendose, ut existimo, quia Amalricus fuit Latinus patriarcha toto illo tempore, quo fama S. Hildegardis adeo inclaruerat. Itaque dubitandum non videtur, quin Epistola sit Amalrici, qui pag. 549 Hildegardem sic alloquitur: A multis per longa terrarum spatia partes nostras adeuntibus, & genua sua ad sepulcrum Domini flectentibus, multoties percepimus, quod divina virtus in te & per te operetur: unde ipsi gratias indefessas, prout possumus, humiliter offerimus. Mox ait, se diu desiderasse occasionem scribendi, qua demum oblata utitur; & in laudes Sanctæ excurrens, preces his verbis postulat: Nunc autem, o Filia, ad te referentes consolationem tuam, cœlitus tibi ostensam, humiliter requirimus, ac nos orationibus tuis cunctarumque sororum tuarum commendamus, quatenus nobis, in procellis mundanarum curarum fluctuantibus, pie apud illum interveniatis, cujus thalamum post hujus vitæ terminum intrare desideratis &c. Respondit S. Hildegardis per Epistolam initio plenam allegoriis satis obscuris. Deinde vero patriarcham his consolatur verbis: Video autem te in anima tua sollicitum in via, quæ ad Deum tendit. Sed cum mens tua in turbinem ierit propter vicissitudinem laborum tuorum & aliorum, columba te perfundet, & simplicem turrim ante conspectum Dei te faciet. Pugnam vero, quam intus & exterius, in utroque scilicet homine pateris, Deus in temporibus tuis circa te hoc modo allevabit, ut eam sustinere possis: unde fiduciam tuam in ipsum pone, nec de misericordia ejus despera. Et hoc faciens in gratia Dei ad vitam vives.

[62] Post hanc sequitur Epistola Henrici, episcopi de Bevez, [alterius episcopi cum responso S. Hildegardis.] cujus nominis nullam invenio civitatem, ita ut suspicer, nomen esse corruptum. Quidquid sit, ille etiam ex longinquis partibus ad S. Hildegardem recurrit, ita scribens: Benedictus Deus, qui benedixit te in omni benedictione spirituali, ita quod in odore unguenti, quo unxit te Deus unctione misericordiæ suæ, trahatur etiam per te in longinquis partibus mundi multorum devotio. Nam manifesta Dei circa te dignatio mihi peccatori, ac turbinibus seculi gravato, magna est consolatio, quamvis a te corpore, sed non mente, plurimum remoto… Nos igitur propriæ conscientiæ diffidentia nullam in actibus nostris adipiscendæ salutis habentes confidentiam, per charitatem sancti Spiritus te obsecramus in remotis regionibus, ut orationibus tuis indulgentiam peccatis nostris implores a Domino. Præterea quantulamcumque consolationem, seu admonitionem saluti nostræ necessariam, nobis rescribere non pigeat tuam dilectionem &c. Respondens S. Hildegardis, pulchra utitur parabola, qua ipsum ad veram sapientiam & charitatem hortatur. Principium, cui reliqua sunt conformia, huc transfero: Vivens Lux ostendit mihi hæc, & dixit: Dic ad hominem illum: Vidi quasi pulchram formam virtutis, quæ fuit pura scientia. Facies ejus valde clara erat, oculi ejus velut hyacinthus, & indumenta ipsius quasi pallium sericum. Habebat quoque super humeros suos episcopale pallium simile sardio. Et hæc advocavit pulcherrimam amicam Regis, videlicet charitatem, dicens: Veni mecum. Et venientes, pulsabant ambæ ad januam cordis tui, dicentes: Tecum habitare volumus. Cave ergo ne resistas nobis &c.

[Annotata]

* i. e. Ecclesiæ.

* id est, non consensit

* forte adhuc

§ VI. Sancta a multis personis consulta de occultis & arcanis, quæ sine revelatione divina scire non poterat.

[Sancta de S. Disibodi gestis consulta,] Tanta est multitudo litterarum, quas accepit, & quibus respondit S. Hildegardis, ut nullo modo ad suos singulæ annos reduci possint defectu notarum chronicarum, præsertim cum non paucæ sint personarum, quæ aut minus sunt cognitæ, aut quæ diu in eodem officio fuerunt versatæ. Hac de causa ad quemdam rerum ordinem Epistolas Sanctæ reducam, & modo recensebo illas, quibus consulta fuit de occultis & arcanis. Harum tantus est numerus, ut manifeste liqueat, quasi universalem fuisse hominum persuasionem, occulta & arcana multa S. Hildegardi revelata fuisse. Ordior a Cunone aut Conone abbate S. Disibodi, sub cujus præfectura fuerat Sancta, antequam fundaret cœnobium in Monte S. Ruperti. Hic igitur ipsam optime noverat, & eidem hæc scribit pag. 559: Quia Sanctitas vestra in eo, qui nec fallit nec fallitur, plurima secreta spiritu videt, peto, ut, si qua de patrono nostro B. Dysibodo Deus vobis revelaverit, mihi aperiatis, quatenus cum fratribus meis illi ex hoc devotissimas laudes referre non differam. Precibus ipsius enixe se commendat.

[64] [de his pauca generatim, plura de aliis rescribit.] Respondit Sancta ad interrogata de S. Disibodo, de quo aliqua generatim ibi scribit, ut in ipsa Epistola videri potest: de Vita ejusdem Sancti scripta inferius agemus. Verum non solum id egit Sancta; sed Cunonem etiam libere reprehendit de nimia in subditos severitate, & instantem mortem eidem prædicit. Pauca huc traduco: O quam magna stultitia in homine illo est, qui se ipsum non corrigit, sed quærit, quid in alieno sinu sit; & crimina illa, quæ in eo invenit, non celat… Et mox Dei nomine: Et quare non times frangere hominem, quem non creasti? Tu enim non ungis eum, ita ut nec eum regas, nec colas: sed in nimietate illum corrigis. Nunc tempus deficiendi tibi adest. Sed Deus, qui te creavit, te perdere non vult. Hæc ergo intellige. Rursum in conclusione: Tu autem, o pater, qui hæc a me paupercula forma petisti, talem te in conspectu Dei fac, ut cum tempus in hoc seculo tibi defecerit, tempus tuum in æternitate feliciter prolongetur, ita ut in salvatione justorum appareas.

[65] Adamus abbas de Ebra, sive Ebracensis, Ordinis Cisterciensis, [Adamus abbas Ebracensis consulit S. Hildegardem,] in diœcesi Herbipolensi, vir sane multum laudatus apud Manricum in Annalibus Cisterciensibus, ad S. Hildegardem pag. 553 scribit sequentia: Cum primum notitiam nominis vestri suscepi, gavisus sum gaudio magno. Adauxit Deus gaudium meum, cum nutu benigno & mirabili direxit nos, ut videretur facies, & audiretur vox vestra in terra nostra, mihique, quod vix sperare poteram, mutuam concessit collocutionem. De quibus autem me vobis dixi anxium, confido vos non immemorem esse, & quia diversi diversa sentiunt, alii illud, si bonum est, & salus apud Dominum, benedictus Deus: si periculum, orate Deum, bonum mihi, & salutem animæ tribuat, & omne periculum excludat. Nunc vero literas mitto, & nuncium nostrum domino imperatori pro causa vestra, & spero per gratiam Dei nos exaudiri, & ubicumque servitii nostri indigueritis, parati erimus servire vobis. Mox petit preces, & rescripta Sanctæ ad dubitationem suam, quæ videtur fuisse de retinendo aut deponendo abbatis munere, ut colligitur ex responso S. Hildegardis. Interim observo, Sanctam aliquando excurrisse versus partes Herbipolenses, sicut eamdem in aliis quoque provinciis fuisse videbimus. Quod vero spectat ad negotia Sanctæ per Adamum abbatem imperatori commendata, qualia illa fuerint, ignoramus. At vix dubitamus, quin eadem sint, de quibus loquitur Fredericus imperator in Epistola ad S. Hildegardem, commemorata num. 53. Nunc pauca de Sanctæ responso. Epistola est admodum longa, parabolis non nimis obscuris tota fere contexta, laudibus Adami abbatis conspersa, & præclaris monitis. De officio non deponendo ipsum monentes inducit varias virtutes, & nominatim charitatem & humilitatem. Solam dabo conclusionem: Et tu, pater, audi: sicut stella matutina auroram in lumine suo præcurrit, sic omnibus præbe auxilium ab osculo dilectionis, quam tibi Deus dedit: & vitam tibi dabit, quam in prima die inspexit.

[66] Ordinis item Cisterciensis erat abbas S. Anastasii in Urbe, [uti & abbas S. Anastasii in Urbe,] quem ad scribendum S. Hildegardi, præter vulgarem famam, movere potuerat non solum S. Bernardi auctoritas, sed etiam Eugenii III, qui ex abbate ejusdem cœnobii Pontifex fuerat electus. Quid ille petat a Sancta, quam ante mirifice laudat, his verbis exprimit pag. 555: Et quoniam familiare Christi organum, receptaculum Spiritus ejus es, humili prece te poscimus, ut in spiritu & veritate ores pro me & his, qui curæ nostræ commissi sunt… De cætero rogo, ut Spiritus, qui revelat arcana & occulta sapientiæ suæ, indicet tibi, quid mihi expediat in portando, obedientiæ Christi onere, scilicet perseverare, an quiescere, ut vacem ipsius contemplationi. Quidquid super hoc revelatum fuerit tibi, ne abscondas mihi; quia paratum cor meum, Deus, paratum cor meum, ut faciam voluntatem tuam. Librum, quem scripsisti, ut scribatur nobis, & consilio & adjutorio vestro opus habemus… Desideramus enim quam maxime videre illum, & inspicere mirabilia Dei in illo &c. Ad propositam dubitationem S. Hildegardis ita respondet: Perfice ergo sustentationem ovilis tui, & da ei præcepta, scilicet virgam magistri præbendo, & postea unguentum medici exhibendo, quia utilius tibi est, ut in hoc labore vigiles, aliis per doctrinam tuam in subjectione ministrantibus, quam teipsum in voluntate tua exerceas. Nam si te supponeres, tædium te vallaret, ita ut mens tua aresceret. Ideo vigila super gregem tuum præbendo ei bona exempla, quæ desiderat anima tua &c.

[67] [abbas alius,] Conradus abbas de Keisheim, (in titulo scribitur, de Ketsheim, & forte legendum de Reisheim, ut habet Trithemius) similem dubitationem S. Hildegardi proponit pag. 555 ita scribens, post varias Sanctæ laudes: Obsecro igitur cum omni devotione, ut ad ipsum Sponsum, qui requiescit in cubiculo cordis tui, qui tuis petitionibus aurem clementiæ suæ libenter inclinat, pro me intercedas, & ab ipso petas, quatenus tibi manifestetur, utrum mihi utilius sit onus pastoralis curæ deponere, an diutius ferre, quia in eo valde premor, & memetipsum oblivioni trado. Respondit Sancta non dissimulando crimina subditorum ipsius, sed ea gravibus verbis innuendo, nec ipsum videtur Conradum excusare, sed ad pœnitentiam hortatur. Tum eumdem sic alloquitur: Nunc tu, o miles, esto robustus & armatus per vias planas; & cura cincturam renum illorum, qui tecum sunt, & coërce te ipsum in bonis operibus, ut cor tuum illuminetur in sole, & non fatigeris in recto itinere, contra te ipsum bellans. Ergo pastoralem curam non relinque… Circui ergo sollicite in bona providentia, ne talentum tuum infeliciter abscondas &c. Addit tamen restrictionem verbis obscuris, quæ insinuant, ipsi relinquendum officium, ubi nihil boni præstare apud suos posset.

[68] [Manegoldus abbas Hirsaugiensis] Manegoldus abbas celeberrimi olim cœnobii Hirsaugiensis in Silva-nigra, & in diœcesi Spirensi, simile quid petierat, ut colligitur ex responso S. Hildegardis, quamvis ipse in Epistola id non declaret, sed ingentem de S. Hildegarde existimationem solum insinuet cum hac petitione pag. 556: Rogo te, mea Mater & Domina, memento mei in tuis sanctissimis orationibus, dilige humillime te diligentem: recognosce in Christo te reverentem, & literas mihi rescribe in Deo rogata. Sancta sic respondet, varia prædicens: O dulcissime pater, & in amore Christi frater, ollam video circumdatam tam magna claritate, ut vix videre possim, si olla sit. Sed & ibi video aliquantulum amari gustus, contritum tamen magna contentione, & postea turbinem, qui tamen ad præmium Dei prædestinatur. Vigila ergo strenue, quia causa populi in moribus in hoc tempore talia postulat: O mitissime pater, ego paupercula forma in vera luce non video, ut omnino de officio tuo movearis… Tu enim in præsentia Dei es, sicut fumus myrrhæ & thuris: unde mons Sion quærit, ut sis esca in domo Jacob… Quapropter per septem fenestras prospice, considerans, ubi accipiter veniat; & cave, ne ille te decipiat. Pasce ergo oves tuas in mansuetudine correptionis, quia dies salutis non fugit, & nondum cinis eris. Hactenus S. Hildegardis, cujus verba de turbine ad futurum tempus referenda omnino existimo, licet Trithemius in Chronico Hirsaugiensi ad annum 1161, recitans hanc epistolam, crediderit, eam fuisse scriptam, quando orta erat dissensio inter monachos, qui ea de causa ad S. Hildegardem scripserunt, & abbatem hunc Manegoldum. Agnoscit quidem Trithemius, turbas Hirsaugiensis cœnobii a Sancta fuisse prædictas, sed verbis coram, non scriptis litteris. Agam de re tota § sequenti, ibique dabo Epistolam monachorum cum Sanctæ reponfo.

[69] Abbas S. Mariæ, Trithemio S. Mariæ ad Martyres apud Trevirim, [abbas S. Mariæ,] pag. 557 similem interrogationem proposuit S. Hildegardi, cujus alloquium, licet brevissimum, aliquando se nactum fuisse dicit, post alia in laudem Sanctæ prolata, ita scribens: Per ipsum autem, cui devote vivitis, a quo & arrham Spiritus accepistis, hoc singulare ac secretum munus a vobis expetimus, quatenus familiaritatem impetrandi obtinere studeatis a Domino, ut inter cætera revelationum charismata, nostræ conditionem humilitatis vobis insinuare dignetur, videlicet utrum in hoc officio honoris & oneris, prælationis & periculi, animæ salutem mereri me providerit, vel ab hoc absolvi, utile mihi fore perspexerit: & si quid revelationis super hac re acceperitis, per eumdem præsentium latorem scripto id continente mœstitiam nostram consolari vestram non pigeat charitatem. Non respondit S. Hildegardis ad quæsita omnia: insinuavit tamen, nimis anxium esse abbatem, eique potius cogitandum esse de se & subditis corrigendis, quam de officio dimittendo, ita concludens: Sed ego hanc causam, quam requiris, inutilem tibi esse vidi. Unde teipsum cum officio tuo coërce, apprehenso aratro. Deus autem succurrat tibi in omnibus necessitatibus tuis, & non sinat te inutiliter laborare.

[70] Abbas Campidonensis in Suevia ad S. Hildegardem similiter recurrit, [abbas Campidonensis,] arcana intelligere desiderans. Epistolæ initium & finem dabo. Benedictus Deus, inquit pag. 558, cujus Spiritus, ubi vult, spirat, & cordis vestri penetralia dulcedine cælestis harmoniæ sic implere & pinguescere consuevit, ut admodum mirabilem ac venerabilem viris æque & fœminis vos effecerit. Et concludens: Utique & vos pro nostris supplicare curetis peccatis, & aliqua de statu nostro & ecclesiæ nostræ nobis divinitus revelata intimare humillime deposcimus. Ad hæc S. Hildegardis dedit responsum satis prolixum, hortans ad excidenda diligenter mala semper pullulantia, atque ita exordiens: O homo, declina a malo, & fac bonum: quia homo in se habet, quod semper in mente errat, & millenarium numerum ibi proponit, quem nequaquam perficit. In fine egregiam addit consolationem, ubi observarat per pœnitentiam & confessionem deleri peccata, hæc scribens: Sic tu, chare fili Dei, fac, quia in æternum vives, & quoniam lapis in cælesti Jerusalem eris; ideo etiam acriter lucrari debes.

[71] Magna sollicitudine ad S. Hildegardem, tamquam ad interpretem Dei, [abbas S. Martini Coloniensis,] recurrit abbas S. Martini Coloniensis, cujus nomen A expressum, Alardus est, ut existimo, quia ipse Sanctæ contemporaneus fuit, & defunctus est ante annum 1160. Hic Epistolam suam pag. 559 ita orditur: Domina, domina, ut vere creditur, a Deo dilecta & benedicta, omnia, quæ per vos virtus operatur divina, vera profecto esse novi & sancta. Nec etiam fallor, quin quæcumque a Deo petieritis, impetrare possitis, uti fideles homines adstruunt, qui hoc in veritate probaverunt. Unde & ego certus, quantum audeo, sanctitatem vestram rogo, Deo pro me peccatore clementiam implorare, quatenus mihi nimium fluctuanti & in miseriis laboranti, quodlibet solatium consolationis impendere dignetur. Siquidem anxiatus est in me inopinabiliter spiritus meus, & in me turbatum est cor meum pro his, quæ heu! peccatis meis exigentibus, multis annis, & nunc maxime patior, & nemo præter Deum nosse poterit, cujus oculis omnia nuda sunt & aperta. Et quia tantum in solius Dei cognitione sunt; … idcirco per gratiam cooperatoris & protectoris nostri Spiritus sancti obsecro, ut quidquid, eo revelante, vobis innotuerit, vel spei de me ostendere dignatus fuerit, per omnia, sicut se res habet, scriptis tradita, per hunc reverendissimum D. abbatem renuncientur, uti ipse idem repromisit. Addit, desiderasse se ad ipsam venire, si fieri potuisset, ut omnia verbis explicaret.

[72] [quem afflictum instruit & consolatur Sancta.] Responsum S. Hildegardis & pulchram instructionem, & magnam cum adhortatione perpetua consolationem continet. Principium & finem huc transfero. De vivente Lumine, inquit, hæc verba audivi: Tu fabro illi similis es, qui multa vasa fundit, & ea fulgentia per ignem non * facit. Hinc disce, quod opera tua fulgore charitatis non careant. Sed discretione ea circumfode, quatenus unumquodque opus tuum rationabile sit. Et hæc quoque in abstinentia & oratione, ac in bona consuetudine Sanctorum fiant, qui de vivo fonte velut rivuli emanabant, & qui cibum hominibus dederunt, quem in gaudio deglutire potuerunt. Si enim tribuli pro pane dantur, comedi non possunt: ita etiam si stridentia verba per magistros discipulis dicuntur, ipsos non ædificant, sed in errorem eos ducunt. Magister namque verba doctrinæ suæ in materna dulcedine cribrare debet, ita ut discipuli gaudentes os suum aperiant, & illa deglutiant. Sequuntur alia multa, sane pulchra & varia: sed ad conclusionem progredior. Tu autem, o fili Dei, Deus, qui te creavit, per victoriam militiæ suæ te vult, ut in oculo scientiæ suæ appareas; quoniam te non derelinquet. Solem ergo per fidem aspice, ut fidelis servus sis, & in nocte lunam attende, quando vitia te opprimere volunt; ita ut timor Domini omnia in te pertranseat; & non læderis, sed in æternum vives.

[73] [Similiter instruit abbatissam S. Glodesindis.] Anxia etiam & dubia erat abbatissa S. Glodesindis Metensis, quæ pag. 560 ad S. Hildegardem hæc scribit: Quia de gratia vestra & benevolentia multum præsumimus, nolumus vos latere, quod in periculo magno positæ sumus, dum multorum regere animas cogimur, quæ nobis non sufficimus. Inde est, quod Sanctitatem vestram rogamus attentius, & obsecramus in Domino Jesu, quatenus inscitiam nostram literis vestris confirmare & exhortari curetis, quid facere debeamus, vel stare in obedientia nobis injuncta, vel cedere, ut alia succedat, & melius agat; siquid Dominus Jesus inde vobis revelare dignetur. Reposuit Sancta Epistolam satis prolixam, in qua varia dat monita ad recte regendum, & præfecturam non deponendam, satis clare insinuat, inter alia, quæ brevitatis causa mitto, hæc scribens: Unde unusquisque magister, quamdiu verba doctrinæ proferre potest, virgam correctionis, quam de manu Dei accepit, non abjiciat, quia sæpe lutum luto abjicitur, sicut magister per discipulos, & discipuli per magistrum abluuntur… In his enim disce, ne propter nebulam vicissitudinis discipulorum tuorum; nec etiam propter tædium laboris fugias. Nam multi plus propter tædium laboris, quam propter necessitatem illam, quod discipulos suos vincere non possunt, fugiunt &c.

[74] Hactenus huc spectantes evolvi Epistolas, Coloniæ primum editas, & in Bibliotheca Patrum recusas. [Arcana ex Hildegarde quærit abbas Elvacensis,] Hisce plurimas adjecit Martenius tom. 2 Collectionis Amplissimæ, ex quibus aliqua ad propositum nostrum similiter decerpam. Verum cum multa ibi locorum nomina videantur luxata, aliqua conabor restituere ex Trithemio in Chronico Hirsaugiensi ad annum 1150, ubi enumerat eos, qui ad S. Hildegardem scripserunt. Albertus abbas Elvacensis in Suevia (nunc præpositura ibi est Canonicorum) Col.d S. Hildegardem ita scribit: Libenter beatitudini vestræ salutationis officium, tanto terrarum spatio interjecto, porrigimus, amplectentes in vobis magnalia Dei, qui vos & purioris vitæ sanctitate pollere fecit, ac spiritu prophetiæ supra humanam opinionem vobis indidit præsentia tangere, revolvere præterita, futura prævidere, ut divini muneris novitate dupliciter honorata, vere hominibus hujus temporis stupenda sitis & veneranda… Cujus interventu & veniam peccatorum, & remedium laborum, & consolationem dolorum obtinere, atque divinæ secretum dispositionis cognoscere gaudemus. Accusat nos conscientia nostra, terret culpa, peccata redarguunt. Turbamur intus, foris periclitamur, nusquam nobis securitas, undique circumsonat hostis… De his & aliis, super quibus maturitatem vestram nuntii nostri consuluerint, divinum oraculum consulite, & quidquid nobis de misericordia Dei exspectandum sit, Mater sanctissima, rescribite. Sancta, ad hæc respondens, partim hortatur ad majorem constantiam, partim afflictum consolatur, ac prædicit, tempus ultionis divinæ necdum venisse. Solum initium hic recito: Qui videt, nec vicissitudine mutatur, dicit: Tu homo, nondum habes alas volandi, quæ tempestates tolerant, & quæ ad rectam moderationem aëris pertinent… Nam lenis es, & non acutus in oculo correptionis ad arguendos pravos & nigros mores hominum; sed tamen gratia Dei inspicit te, non habentem clausuram duritiæ cordis &c.

[75] Bertholdus abbas Zwinieldensis (Trithemio Zwifaltensis in Suevia) Col.onqueritur de injuriis & tribulationibus, [abbas Zwifaltensis,] quas crudeles persecutores ipsi inferebant, petitque ut voluntatem Dei inquirens, aliquod solatium per litteras remittat, idque claritate ingenio suo accommodatum. Licet enim, inquit, consolationibus verborum vestrorum factus sum sæpe lætior, obscuritatibus tamen eorum, eo quod non plene intellectui meo paterent, factus sum tristior. Sancta breviter sic rescribit: Lux vivens dicit: Quemdam hominem vidi, quem quasi debilem ac claudum in præcellentia magisterii dimisi. Quomodo? Qui in imbecillitate carnis suæ, velut nudi naufragi, rebelles erant, hos ipse fugit propter timorem belli. Sed nunc illum video, sicut humilem flebilem peregrinum. Unde illum inspicio, velut filium hæreditatis, virga verberatum propter inquietudinem morum mentis suæ &c.

[76] Abbas Rettinhasilensis, cum etiam electus esset abbas Salemensis in Suevia, [aliique] Ordinis Cisterciensis, dubitans, quid facere deberet, Col.cum S. Hildegarde rem communicavit, sicut cum sponsa & famula Christi & conscia secretorum Dei, petiitque, ut sancti Spiritus voluntatem, … simpliciter de hac re insinuaret. Respondit Sancta hoc modo: Quicumque agrum vel ovile propter fidem procurationis susceperit, ipsa dimittere non debet, sed sicut paterfamilias ea reget. Qui enim ovile suum relinquit, & aliud recipit, præceptorum Dei prævaricator nominatur. Addit pia ad regendum monita. Abbas Zwetellensis, Ordinis Cisterciensis in Austria, cura gregis multum gravatus, Col.onsulit Sanctam. an abbatis deponere dignitatem debeat, petitque, ut, quidquid placuerit Spiritui sancto, rescribat. At Sancta partim hortatur ad curam pastoralem strenue & mansuete continuandam, salutaria dans eum in finem monita. Consilium vero istud abbatis ab initio improbat, sic ordiens: In mente tua cogitando exaggeras, quod de unoquoque labore quiescere vel desistere velis, ac sic manum ad operandum opus Magistri tui non levas; sed frementibus dentibus intra te dicis: Omnia, quæ mihi contradicendo adversantur, sustinere non possum &c.

[77] [abbates,] Richardus, abbas in Sprinchersbat, (Trithemio Germanice Sprengerbach, olim idiomate magis Belgico Springersbach, ut invenio nomen expressum in aliquo diplomate apud Hontheimium in Historia diplomatica archiepiscopatus Trevirensis, sed etiam ibi nomen variatur. Est autem Regularium Canonicorum in diœcesi Trevirensi) cum crederet se viribus destitutum tam mentis quam corporis, diu desideraverat S. Hildegardem visere, quando per litteras Col.d ipsam venit, in quibus ait: Nunc itaque, sanctissima & inter fœminas benedicta, per vos Dominum quærere de causa mea, ex more Dominum cupio consulere, an mihi jam ab hac ipsa occupatione & dispensatione potius cessandum & desistendum sit. Si id liceret, per vos maxime vellem cognoscere & investigare &c. Rescripsit Sancta, ipsum hortans ad onus portandum, consolansque ut virum Deo carum. Prælatus in Hegennehe (apud Trithemium præpositus Canonicorum Regularium in Heyna) Col.e multis queritur corporis & mentis infirmitatibus & defectibus, uti & de jugo inimicorum suorum: atque his omnibus malis liberari cupit per S. Hildegardis preces. Hæc etiam adjungit: Peto etiam, … ut de futuro statu vitæ meæ me doceatis. Hæc autem omnia a vobis quærere ea præsumptio fecit; quia hæc omnia vobis possibilia esse per eum, qui in vobis habitat, Christum celebris fama divulgavit. Respondit breviter S. Hildegardis, fugeret prælationem, si te non audiunt, inquit. Magis tamen eidem suadet, ut eam retineat, & vigil sit.

[78] [& præpositi] Hanc quæstionem summa cum sollicitudine S. Hildegardi Col.roponit abbas de Vescera, Ordinis Præmonstratensis, in comitatu Hennebergensi, solatium simul & consilium quærens, quod se inutilem crederet. Ne igitur, inquit, Domini gregem propter meam negligentiam contingat periclitari, cogitavi curam susceptam derelinquere, & ad alterum locum me transferre. Quapropter suppliciter precor, ut dubiam mentem consilio vestro confirmetis, & quæ sit voluntas Domini super hac re, mihi scriptis vestris remandate… Ecce vestrum super hac causa exspectamus judicium, quoniam, quidquid Domino inspirante mihi suggesseritis, id me subire proposui &c. Huic omnino suadere videtur Sancta, ut curam pastoralem deponat ob defectum fortitudinis. Nam post aliqua defectum illum insinuantia, hæc subdit: Unde idem faciat se similem ovi, & non pastori. Tu homo es, sicut undans in aquis, qui vix liberatur, ne dimergatur: ita quod ubique prudentiam inspicis, sed tamen deficis in viribus, non autem in voluntate. Unde & gratia Dei ad te resplendet.

[79] [monasteriorum] Præpositus Vallis-Dei, diœcesis Moguntinæ in Rhingavia, ubi modo sunt moniales Ordinis Augustiniani, Col.ogat S. Hildegardem, ut velit solvere, quod promiserat, Ex responso autem liquet, ipsum petiisse consilium de præpositura deponenda. Hoc enim Sancta fortiter dissuadet, ita exordiens: Nunc tibi dico, homo, qui vineam aut saxosum habet agrum, & intra se dicit: Laboriosum est hic laborare, ac sic eos reliquit, tædiosus laborator est… Vinea sacerdotale officium est. Qui autem virgam correptionis in populo gravi habet, hic saxosum agrum possidet. Quem ista fatigant, intra se dicit: Illa vita est aliena vita, ac ista vita mihi melior est. Et sic quod hoc tempore excogitat, hoc tempore derelinquit, sicut flos, qui arescit… Sacerdos autem erigat se, & alios festinet adjuvare. Nunc hæc provide, … quia si secundum cogitationes tuas, quæ in te volant, faceres, in utraque parte deficeres, & in pœnitentia recordareris, quid deliquisses. Tu autem cum populo isto mane, & eum non relinque, ut in æternum vivas.

[80] Abbas in Rappenberg (Trithemio præpositus in Coppenberg, [diversorum] ac forte legendum in Cappenberg, Ordinis Præmonstrantensis in Westphalia) Col.onge diversam S. Hildegardi quæstionem proponit. Voluit ipse ad Sanctam venire; sed inquit, in tanto turbine tempestatum & procellarum, qua tota Ecclesia nunc quatitur & turbatur, impeditus, rebus & corpori timens, retardatus venire non potui. Videntur hæc insinuare schisma Ecclesiæ, quod contra Alexandrum III fovit Fredericus imperator, ita ut prælatus ecclesia sua ejectus, de illo verisimiliter Sanctam consuluerit, per fratrem, quem pro se misit, & de quo scribit: Ad consulendum enim Spiritum Dei, qui in vobis habitat, de præsenti statu ecclesiæ nostræ, eum ad vos direxi. Ad hæc S. Hildegardis prælatum pulchre consolatur, docens Deum adversa homini immittere, ut eum corrigat. In fine sic hortatur: Ideo tormenta tua ne timeas, quia locum tuum in dispersione non video, sed ligaturam oneris tui (id est præfecturam) Deus sic vult: & oves, quæ ad te currere volunt, collige. Quæ autem te nolunt, in miseratione tolera, donec te vocant, & in æternum vive.

[81] Quanta esset multorum existimatio de cognitione arcanorum quorumlibet in S. Hildegarde, [Ordinum.] ostendunt etiam Epistolæ sequentes trium præpositorum. Prima Col.st præpositi S. Victoris Moguntini, qui multis peccatis inquinatum se fatetur, quæ vos, inquit, Domina, Spiritu sancto revelante, melius scitis:… Spiritus enim docet vos omnia. Ergo vestræ sanctitatis pedibus advolutus, cum sim pulvis & cinis, humillima devotione posco, ut super me Consolatorem & Liberatorem animarum nostrarum invocetis, meque scire faciatis, an mihi sit spes salutis, an prædestinatus ad vitam, aut præscitus ad mortem &c. Verum S. Hildegardis ad ultimam quæstionem non respondit, ut passim alias, licet aliquando viris sanctis æternam vitam clare videatur prædicere. Hortatur igitur, ut declinet a malo & faciat bonum; spemque ingerit his verbis: Unde elige tibi rectas vias, & in æternum vives. Metum etiam incutit, ita concludens. Ergo, o fili Dei, cito surge, antequam tibi sol occidat. Præpositus Confluentinus Col.anctam sic alloquitur: Quia in omnibus tribulationibus meis semper tuis consolationibus me mercasti *, & cuncta jam sunt impleta, quæ mihi prædixisti: quæso, ut & nunc misericordiæ Dominum in cunctis, quæ me foris & intus premunt, consolari deposcas: & si quid de me vides, & maxime si a benigno Jesu aliquam spem in futura vita audeam sperare, o dilectissima, & amantissima, transcribas. Rescribens Sancta, hortatur, ut vicissitudinem morum corrigat, monetque occulta esse Dei judicia, hoc addens: Sed Deus non jubet, ut judicia sua super te edisseram, sed ut pro te orem. Præpositus S. Andreæ Coloniensis col. 1048 multis tentationibus oppugnatum se queritur, Sanctamque consulit, paratus, inquit, facere quidquid mihi, sive revelatione divina, sive consilii tui sapientia præceperis. Ne paveas, nec celes &c. Ad hæc ita respondit S. Hildegardis, ut simul doceret præpositum, qualis moribus esset, instrueretque & moneret, ut fieret melior.

[82] [De schismate rogata Sancta, responsum declinat.] Abbas quidam Col.ultum sollicitus de schismate, quod erat contra Alexandrum III, patrocinante Frederico imperatore, & cujus causa multi prælati persecutionem patiebantur, consilium S. Hildegardis quæsivit, ita scribens: Igitur quoniam Ecclesia in Apostolica dignitate & nomine claudicat, & ad quod Caput suum respiciat, veraciter ignorat, … inito bono consilio, ad vos confugio, simulque efflagito, ut quidquid, Spiritu sancto edocta, de hoc vel de me ipso sentiatis, mihi rescribere velitis: vestris enim consiliis in omnibus obedire paratus sum. Non absolute respondit ad hanc quæstionem S. Hildegardis, quia, ut innuit, responsio non profuisset. Nam sic orditur: In visione, qua ab infantia mea vigilanti oculo in spiritu meo vidi, per aliam viam, quam in hoc sæculo nata sim, in altum aspexi, & hæc verba ad te dicere vidi & audivi: Mens tua aratro similis est, quod dura, aspera, ac molia evertit & dividit. Tu enim cognoscere, evertere ac dividere illa attendis, quæ in tanta duritia sunt, quod ea perfringere non potes; & quæ in tanta asperitate sunt, quod te vulnerarent, si ea tangeres; & quæ in tanta mollitie sunt, quod ea contereres, si illa dire & aspere tangere velles. Duritia namque, quæ a Sole justitiæ claudicavit, Ecclesiam nunc circumdedit, quam tu perforare non prævales. Unde in corde tuo ad Deum dic: Domine, qui omnia nosti, in magistris meis tibi obedire volo, quamdiu Catholicæ fidei me resistere non cogunt. Hæc utcumque exponuntur. Duritia erat in ipso schismate, asperitas in principibus secularibus, mollities in episcopis; acsi diceretur, durius est schisma, quam ut possis illud tollere: & principes sæculi in tanta asperitate sunt, quod te non audirent, si eis diceres, quod in scientia tua justum habes, ut sequitur: episcopi vero tantam mollitiem nunc sectantur, ut nescires, quid cum illis ageres. Monet tamen Sancta abbatem, ut Christi exemplo discipulos suos teneat, reliquos Deo dimittat. Unde qui te per obedientiam osculantur, & per caritatem amplexantur, in summo studio tene, nec eos relinque; alios autem Deo dimitte. Et mox: Tu ergo spe tua ad unum Deum tende, quia ipse Ecclesiam suam non derelinquet.

[83] [Abbatissæ item variæ] Quemadmodum abbates multi, sic non paucæ abbatissæ S. Hildegardem consuluerunt. Abbatissa in Altuvich (Trithemio in Altwick, Trajectensis diœcesis) Col.d Sanctam hæc scribit: Dominus noster … inspiravit cordi meo, ut puto, quatenus onus regiminis, quod graviter porto, derelinquam, & me solitudini alicujus cellulæ includam… Ergo quoniam scio, vos apud Deum esse tanti meriti, quod ex Spiritus sancti revelatione cognoscere valeatis, quid expediat homini facere, propterea humilibus precibus exoro pietatem vestram, quatenus pro me Dominum velitis consulere, … & quidquid gratiæ Dei per Spiritum suum sanctum de his placuerit, revelare. Post pauca S. Hildegardis ita respondet: O filia, non est utile apud Deum, ut onus tuum abjicias, & ovile Dei relinquas, cum illud lumen habes, per quod illi luceas &c. Abbatissa in Kizingun (forte Kitzingen in Franconia ad Mœnum, ubi modo sunt Ursulinæ) Col.ost multa elogia Sanctam his verbis compellat: Sonet vox tua in auribus meis, & quid salubrius sit, utrum onus, quod porto, deseram, an diutius feram, mihi petenti divinitus enarra. Respondet S. Hildegardis abbatissam laudans, & ad fiduciam de Deo excitans: Bonum est tibi onus laboris tui, quod in Deo suscepisti, portare ita, si oves volunt audire admonitionem Dei per magistrationem tuam. Et si ulla scintilla in eis coruscat, non relinquere illas, ne raptor eas rapiat. Abbatissa in Widergoldesdorf Col.dem rursum petit hoc modo: Quapropter, Dulcissima, obnixe supplico, ut dignemini a Deo perquirere vobis, utrum sit ipsius voluntas, ut istam sarcinam portem, aut abjiciam; quia plus adhuc constrictione obedientiæ, quam Dei amore perseveravi. Idcirco, si auderem, de loco magisterii libenter discederem: quia mihi valde durum esse videtur, ut omnibus moribus aliorum serviam, & ut in voluntate illorum permaneam &c. Hortatur S. Hildegardis, ut pergat martyrium, quo eam in officio suo affligi fatetur, constanter portare, sic eam consolans: Sed tamen in hac parte plurimi Sancti sicut martyres ad Deum veniunt. Ac ideo & tu confide in Deum, quia non derelinquet te, & Spiritus sanctus dolorem tuum minuet.

[84] Abbatissa de Crouchdal, in Vita Crutendal, quæ S. Hildegardem apud se viderat, [consilium S. Hildegardis] col. 1071 ad ipsam sic incipit scribere: Postquam diu desiderata præsentia & affabilitate vestra, Deo opitulante, merui relevari a pusillanimitate spiritus, & tempestate priori, aliquantisper quievi, & quia verba vestra non ab humano ingenio, sed a Luce vera … non dubito procedere, consilio vestro, quod proposui facere, distuli adhuc perficere. Ex responso liquet, ipsam etiam consilia agitasse de officio deponendo. In fine precatur, ut quid correptione vel correctione dignum Lux viva per Spiritum suum de me, inquit, vobis manifestaverit, scribere mihi non differatis. Respondet S. Hildegardis breviter: Ubi vides lutum, illud ablue, & quod aridum est, fac viride: sed & aromata, quæ habes, fac saporem habere. Deinde monet, ne temore de aliis judicet. De solitaria vita sic ipsam instruit: Quoniam in solitaria vita, quam requirit sonus verborum tuorum, non valeres quiescere propter vicissitudinem diversorum morum: quia tunc novissima tua multo pejora fierent, quam prima, & etiam tam gravia, ut jactura lapidis est.

[85] Abbatissa Superioris monasterii Ratisbonensis Col.d S. Hildegardem scribens, [de arcanis exquirunt.] de duabus inquisitionibus responsum petit, si videlicet, inquit, de re, pro qua jam maxime affligitur cor meum, aliquod periculum timendum, vel de Dei misericordia præsumendum sit. Hoc in alia Epistola expositum fuerat. Alterum est de officio abbatissæ deponendo. Ad hoc ita S. Hildegardis respondet: Nunc autem dulcissima filia, curam tibi creditam in tali veritate provide, ne propter tædium aut laborem eam dimittas. Mox hortatur ad studium bonorum operum. Primam vero quæstionem, quæ forsan erat de prædestinatione, gravibus verbis reprehendit, ita scribens: O filia Adæ, … attende Scripturas… Scriptura enim speculum est, in qua per fidem Deum aspicimus: quia adversarius noster vigilat & non dormit. Ideo cum illa adversus eum pugnare debemus, & Deum tentare non debemus, sed devote adorare… Sæpe enim homo quasi in impetu a Deo scire vult, quod scire non licet, & per hoc servitutem Dei dimittit: unde diabolus multum gaudet, & in utraque parte eum deficere videt. Talis vero sciscitatio stulta est, sicut illa, quæ a falso propheta quæritur. In omnibus his Deus non tentari, sed adorari debet &c.

[86] [Aliæ etiam personæ] Sacerdos quidam, volens amplecti vitam monasticam, dolensque suum illud propositum differri, ad Sanctam recurrit, hæc rogans: Quapropter, Virgo Deo devota, nos omnes post Deum ad te suspirantes, summopere petimus, quærimus, pulsamus, quatenus a solitis precibus nullatenus desistas, donec locum certum habitationis nobis, aut, si id tibi tentatio in Deum videatur, saltem nunc discretum religionis Ordinem misericors Deus tibi pro nobis insinuare dignetur… De cetero litteras tuas & de his & aliis desidero. Præterea librum tuum transcribere multum cupio. Rescribens S. Hildegardis hortatur ad constantiam in proposito: nec tamen edicit locum aut Ordinem, cui ille se aggregaret. Ratio silentii non alia erat, opinor, quam quod Deus de illis nihil ipsi revelaret. Sic frequenter observo, ad interrogata non respondere Sanctam, aut solum ex parte respondere, quia plura petebantur, quam Deus per ipsam manifestare volebat.

[87] [Sanctam consulunt] Non minus arcanum erat, quod Col.quærebat magister quidam Trajectensis, taleque, ut rarissime ea de re responderit Sancta, quando erat interrogata, licet id ipsum personis aliquot piis non interrogata indicaverit. Queritur ille se ob peccata sua multis modis esse afflictum. Unde, inquit, non inani quidem temeritate, nec superflua curiositate; sed tamquam in camino tribulationis excoctus, æstuanti desiderio ex tuis cupitis rescriptis supplex & anhelus exspecto refrigerari, desiderans ex ipsis tam superni Dispensatoris de statu vel exitu mearum angustiarum præfinitam sententiam animadvertendo experiri, quam a te consilium sanitatis ex ipsius inspiratione suscipere. Sed ante omnia, & per omnia, ardenter sitio ex te certificari, si tandem in cœtu salvandorum me Divinitas præordinavit computari. Rescribit Sancta instructionem, & tum addit: Nunc autem, o serve Dei, in meliore via parvæ fenestellæ in splendido lumine in te apparent, ita quod exoptando bonum desideras. In altera vero via in nigro turbine occupatus es. Sed tu, o miles, cum clara militia surge, & turbinem hunc vince, quoniam gratia Dei te tangit & monet, sicut etiam in scientia secreti tui intelligere potes. Sic declina a malo, & fac bonum, & Deus te requirit, & in te quiescet.

[88] [de occultis Dei arcanis.] Anonymus quidam Weisionensis Col.multum obtestatur Sanctam, non solum ut pro se preces fundat, sed etiam ut apud Deum exquirat arcana his verbis proposita; Quid sit, quod me toties ad se clamantem de profundis nequitiarum & de luto fæcis eripere dedignatur, si sperare ulterius veniam, si spiritum contribulatum & contritum mihi largiri velit, Domina, intenta prece exquire &c. Verum S. Hildegardis pro responso ad ejusmodi quæstionem, quam satis clare improbat, rescribit utilem monitionem, ut stabilis sit in bono. Nunc mentem tuam, inquit, ad bona restaura, & aspice in fontem aquæ salientis, & non require diversas causas in aliena domo… Mens tua pura sit in Deo, & in esurie justitiæ Dei, ac in recto itinere, & Deus suscipiet te. Unde labores, quos propter Deum incœpisti, & quos facis, tibi sufficiant. Sed mentem tuam & cogitationes tuas, quantum potes, ad Deum dirige. Canonicus quidam Trajectensis col. 1109 ita ad S. Hildegardem scribit: In humilitate itaque supplico, … quatenus arcana divinæ revelationis de statu meo, præcipue secundum interiorem hominem, mihi in ministerio tuæ manifestationis ad doctrinam & cautelam spiritus mei exhibeas. Quod debes quidem ex promisso; quia cum in transitu meo versus Romam irem, hæc a tua Caritate impetraverim. At respondens S. Hildegardis, monet ut velocius surgat, & a diabolo fugiat.

[Annotata]

* videtur legendum facit

* forte recreasti

§ VII. Sancta a multis congregationibus consulta de iis, quæ emendari possent, aut etiam de arcanis aliis, & invitata ad monita conscribenda.

[Clero Coloniensi, instructionem flagitanti,] Hactenus ostendi, S. Hildegardem ab abbatibus & abbatissis multis, & ab aliis etiam personis consultam fuisse de rebus occultis, quas sine revelatione divina scire non poterat. Nunc integras clericorum aut monachorum producam congregationes, quæ simili de causa & pari fiducia ad Sanctam scripserunt. Agmen ducat clerus ecclesiæ metropolitanæ Coloniensis, qui S. Hildegardem in urbe sua viderat, & monita salutaria dantem admirabundus audiverat. Unde Philippus decanus cum omni clero pag. 572 ad ipsam hæc scribit: Quia maternam pietatem vestram diligimus, vobis notum facimus, quia postquam a nobis recessistis, cum per divinam jussionem ad nos venissetis, ubi verba vitæ, prout Deus vobis inspiravit, nobis aperuistis, in maximam admirationem ducti sumus pro eo, quod Deus in tam fragili vase, in tam fragili sexu hominis, tanta mira secretorum suorum operatur. Sed Spiritus, ubi vult, spirat: nam ex multis rerum indiciis manifestum fit, quod in præcordiis vestris placitam sibi sedem elegerit. Merito & nos in admirationibus nostris ad vos, quasi ad vivum Dei templum, preces oblaturi accedimus, & de corde vestro, sicuti revera de Dei oraculo, veritatis responsa flagitamus. Beatitudinem enim vestram quam intime exoramus, ut desideria nostra, quoniam ad curam animarum respiciunt, intentius Deo commendetis: & si quid adhærens Deo animus vester in vera visione (ut assolet) de nobis perviderit, literis nobis intimare curetis. Rogamus etiam, ut ea, quæ viva voce nobis prius dixistis, literis quoque commendetis, & nobis transmittatis; quia dum carnalibus concupiscentiis dediti sumus, spiritualia, quæ nec videmus, nec audimus, facile per negligentiam oblivioni tradimus. Hactenus clerus Coloniensis.

[90] Remisit Sancta scriptum longissimum, quo gravissimis verbis & Dei nomine negligentiam clericorum in cura animarum, [salutaria scribit monita,] aliaque vitia reprehendit, monitaque dat plurima, multasque etiam miscet prædictiones. Pauca e multis excerpam, præsertim monita & prædictiones. Principium hoc est: Qui erat, & qui est, & qui venturus est, pastoribus Ecclesiæ dicit. Et post multa: Vos constitui sicut solem & cætera luminaria, ut luceretis hominibus per ignem doctrinæ, in bono rumore fulgurantes, & ardentia corda parantes. Deinde rursum: Benedicti & signati in cælestibus personis habitaculum esse debuistis, myrrham & thus redolens, in quo etiam Deus habitaret. Inferius: Per doctrinam, quoque Scripturarum … anguli fortitudinis Ecclesiæ esse deberetis eam sustentantes, sicut anguli, qui terminos terræ sustinent. Circa medium Epistolæ multa incipit prædicere mala, quibus Deus Ecclesiam castigaturus erat, quia ecclesiastici nec in moribus nec in doctrina tales erant, quales esse debuissent. Tam clare autem prædicit futuros hæreticos, ut ea de re nullum videatur dubium relinqui. Attamen bona aliqua immiscet, & satis declarat, hæreticos non omnino prævalituros.

[91] [& multa de hæreticis futuris, qui tamen] Pauca solum excerpo: In tempore illo, cum istud fiet, per quemdam errantem populum, pejorem erranti populo, qui nunc est, super vos prævaricantes prævaricatores ruina cadet, qui ubique vos persequetur, & qui opera vestra non celabit Et post multa de illis: Cumque isti cursum erroris sui hoc modo confirmaverint, doctores & sapientes, qui tunc in fide Catholica fideliter persistunt, undique persequentes expellent: sed tamen non omnes, quoniam aliqui eorum fortissimi milites in justitia Dei sunt. Sed & quasdam congregationes Sanctorum, quorum conversatio sancta est, movere non poterunt. Quapropter principibus & divitibus consilium dant, ut eosdem ecclesiæ magistros, & reliquos spirituales homines, scilicet subditos eorum, fustibus & lignis coërceant, quatenus justi fiant. Et in aliquibus hoc complebitur: unde alii territi contremiscent. Sed tamen, secundum quod Eliæ dictum est, multi justorum servabuntur, qui in erroribus istis non confundentur. Deinde observat, hæreticos illos, de quibus loquitur, non esse socios Antichristi, sed præcursores, ita scribens: Isti autem deceptores illi non sunt, qui ante novissimum diem venturi sunt, sed præcurrens germen illorum sunt. Similiter admonet, nec hæreticis impunitam fore impietatem, nec Catholicis, qui fideles permanserint, inutilem fore persecutionem illam. Sed tamen, inquit, postquam ipsi in perversitatibus Baal, & in aliis pravis operibus sic inventi fuerint; principes & aliis majores in eos irruent, & velut rabidos lupos eos occident, ubicumque eos invenerint. Tunc aurora justitiæ, & novissima vestra meliora prioribus erunt, ac de omnibus præteritis timorati eritis, & quasi purissimum aurum fulgebitis, & sic per longa tempora permanebitis.

[92] [Coloniæ non erant permansuri, prædicit S. Hildegardis.] In conclusione ad Colonienses ita se convertit: Nunc, o filii Dei, audite & intelligite, quid Spiritus Dei ad vos dicat, ne de meliore parte pereatis. Et Spiritus Dei vobis dicit: In civitatem & regionem vestram adspicite, & nefarios homines a vobis abjicite, qui pejores Judæis sunt, & similes Sadducæis. Nam quamdiu vobiscum manserint, tuti esse non poteritis. Ecclesia enim super iniquitate istorum plorat & plangit, quoniam filii ejus iniquitate istorum contaminantur. Quapropter ipsos a vobis projicite, ne congregatio & civitas vestra pereat, quoniam in Colonia pridem convivium regalium nuptiarum præparatum est, unde plateæ ejus adhuc fulminant. Ego autem timida & paupercula per duos annos valde fatigata sum, ut coram magistris & doctoribus ac cæteris sapientibus in quibusdam majoribus locis, ubi mansio illorum est, vivente voce ista proferrem. Sed quia Ecclesia divisa erat, vocem hanc interim substraxi. Hactenus S. Hildegardis, quæ videtur Lutheri tempora prædixisse; sed id clarius perspiciet, qui omnia non modo Coloniensibus, sed etiam Trevirensibus, & Wernero de Kircheim prædicta, accurate voluerit expendere. Periculum non modicum eo tempore imminuit Coloniæ, quæ archiepiscopum suum vidit ab hæreticis corruptum; sed feliciter caput erexit & hæreticos expulit; uti hic Sancta ipsos monere videtur.

[93] Treviris item fuerat S. Hildegardis, in eadem verisimiliter excursione, [Trevirensibus similiter petentibus] qua Colonienses invisit. Hinc præpositus S. Petri cum toto clero Trevirensi ad eamdem hæc scribit pag. 576: Cum per divinam permissionem revelentur ex multis cordibus cogitationes nostræ ad vos per divinam voluntatem, cum toto annisu corporis, tota devotione mentis vos diligimus. Scimus enim Spiritum sanctum vos inhabitare, & plurima cæteris hominibus incognita per ipsum vobis manifestari. Nam ex quo a nobis recessistis, cum in diebus Pentecostes nuper ad nos superna dispositione venissetis, ubi comminationem Dei nobis imminere prædixistis, multa dispendia ecclesiarum, & multa pericula hominum circa nos & apud nos vidimus & experti sumus, quia secundum bonum consilium, quod nobis dedistis, iram Dei placare negleximus, & nisi per misericordiam Dei vindicta ipsius retractata fuisset, forsitan eisdem periculis imminentibus in desperatione succubuissemus. Et quia Deus in vobis est, & verba ipsius ab ore vestro sonant, quam intime maternalem dilectionem vestram exoramus, ut ea, quæ viva voce vobis propalastis, per præsentem bajulum scripta nobis transmittatis, quatenus succedens posteritas & vindictam Dei & misericordiam ejus super nos directam videat, & vos consciam secretorum ipsius veram & dilectam esse cognoscat &c.

[94] Ad hæc S. Hildegardis prolixe respondit, multa monendo, [prædicit mala civitatibus & claustris ex hæresi oritura,] increpando, & prædicendo, ita incipiens: Ego paupercula forma, quæ in me nec sanitatem, nec vim, nec fortitudinem, nec doctrinam habeo, sed quæ magistris subdita sum, de mystico lumine veræ visionis, ad prælatos & clerum Trevirensium hæc verba audivi: Doctores & magistri tuba justitiæ canere nolunt: ideo oriens bonorum operum in eis extinctus est &c. Postquam negligentiam pastorum & prælatorum multis redarguit, ad prædictiones bonorum & malorum futurorum ita pergit: Unde vocem hanc de cælo dicentem audivi: O filia Sion, corona de capite tuo inclinabitur, & pallium dilatationis divitiarum tuarum tibi imminuetur, & in parvum numerum constringetur, & de regione in regionem expelleris. Per potentes enim homines plurimæ civitates & claustra dissipanda sunt. Et principes dicent: Abstrahamus ab eis iniquitatem, quæ totum mundum in ipsis subvertit. Et vidi & audivi, quod hæc pericula & contritiones regionibus & claustris propter prævaricationem obedientiæ aliorum præceptorum legalium constitutionum occurrent; & vidi, quod tum in hujusmodi prævaricationibus aliqui Deo adhærebunt, & ad ipsum anhelabunt, quemadmodum in tempore Heliæ factum est.

[95] Hi vero cum magno honore persistent, & velut holocaustum Deo habebuntur, quia a malis recesserunt, ut Noë & Loth. Et hæc eadem purgatio in hoc muliebri tempore in modico incipiet, & postea major fiet. Et deinde virile tempus veniet, [uti & bona ex constantia in fide, zelo, & doctrina aliorum,] in quo bella & prælia ex justo Dei judicio erunt. Sed hoc muliebre tempus tamdiu non durabit, quamdiu huc usque perstitit. Tunc justitiæ & judicia Dei surgent, & disciplina ac timor Dei in populo erunt, & justi & boni homines in spirituali populo fient, qui tamen in parvo numero propter humilitatem manebunt, & in primam auroram sicut eremitæ revertentur… Et tunc fortes viri surgent & prophetabunt, & omnia vetera & nova Scripturarum, & omnes sermones per Spiritum sanctum effusos colligent, & intellectum eorum sicut monile cum preciosis lapidibus ornabunt. Per hos & per alios sapientes plurimi sæculares boni fient, & sancte vivent. Hoc autem studium sanctitatis cito non arescet, sed diu durabit, quia hæc omnia propter errans tempus fient, ubi multi martyres in fide erunt. Nam Vir præliator hoc faciet, qui initium & finem operum suorum in his aspicit, quatenus erranti populo in hoc resistat… Post hæc omnia spiritalia sine tædio & defectu confortabuntur… Et tunc vires & fortitudo ac sanitas in populo fient, quia Vir præliator aërem sanitate replebit, & etiam viriditatem virtutum producet, ne fideles corpore & anima in errante tempore deficiant. Addit: Sed tempus hoc errorem hoc modo tenebit, usque dum illud Deus in gratia & misericordia, ac in zelo suo discutiat.

[96] [& sic Trevirim postea magis in fide florentem fore.] Sub finem ait: Et Trevirim novo igne, qui discipulis in igneis linguis apparuit, inter fideles primo valde ornatam vidi, ita quod omnes plateæ ipsius in aurea fide cum miraculis tunc diffusæ fuerant. Plura non addo. At non dubito observare, nihil in omnibus istis me reperire, quod non fuerit impletum. Facile hoc videbit, qui historiam ecclesiasticam utcumque cognitam habet, modo attendere voluerit, quantum Ecclesia seculo XVI passa sit detrimentum, quantumque eo etiam tempore Catholici doctrina & moribus præstare cœperint majoribus suis, qui multis ante S. Hildegardem seculis, & aliquot etiam post ipsam vixerunt. Treviris ab hæreticis multum passa est, ut prædixerat Sancta; sed prævaluit, & mores pristinos emendavit; ut futurum clare enuntiat.

[97] [Instructio Cisterciensibus scripta, & petita ab Eberbacensibus.] Jam vidimus num. 47 Epistolam abbatis Eberbacensis ad Sanctam. Eidem quoque cum tota congregatione scripsit Meffridus Prior illius cœnobii Cisterciensis, preces flagitans, & Epistolam Sanctæ, quam de secularibus, inquiunt pag. 578, & idiotis, ad spiritalem conversationem conversis, quos nos conversos dicimus, Spiritu sancto vos scripsisse audivimus. Misit haud dubie Sancta Epistolam, ad Griseos monachos, id est Cistercienses, inscriptam, quæ admodum prolixa est, quamque inchoat hoc modo: Ego paupercula, in lecto ægritudinis plusquam per biennium jacens, hæc vidi, & vocem de cælo ad me sic dicentem audivi: Ad spiritalem populum, quem Deus in præscientia sua cum miraculis prophetiæ, secundum quod ipsi placuit, præscivit, quæ vides & audis, scribe &c. Multam sane laudem Ordinis illius Epistola continet; sed arguit illos, quos ipsi conversos vocant, quorum plurimi se ad Deum in moribus suis non convertunt, inquit Sancta. Hinc inferius ita monet: Nunc vos, magistri, supradictos homines, scilicet conversos, in ordine vestro corripite & corrigite, quia plurima pars eorum nec in die nec in nocte operatur, quoniam nec Deo nec seculo ad perfectum serviunt. Alia quoque documenta prudens lector inveniet in eadem Epistola, quam Sancta concludit hoc modo: Ego autem paupercula, ab infantia mea debilis & infirma, in mystica & vera visione ad hanc scripturam coacta sum, eamque in gravi ægritudine in lecto jacens, Deo jubente & adjuvante, conscripsi, quatenus illam prælatis & magistris, qui ad servitium Dei signati sunt, repræsentarem, ut in ipsa, quasi in speculo considerarent, qui & quales essent, & ut eam illis demonstrarent & aperirent, qui per obedientiam illis subjecti sunt. Et audivi vocem de cælo dicentem: Nemo verba hæc contemnat, ne si ea contempserit, vindicta Dei super eum cadat.

[98] Wernerus de Kircheim (oppidum est Sueviæ in ducatu Wirtenbergensi, [Fratribus in Kircheim Sancta] ubi etiam fuerat Sancta) cum cæteris societatis suæ fratribus, non modo preces S. Hildegardis enixe postulavit, insigni eam ornans elogio, sed etiam, quemadmodum Colonienses & Trevirenses, verba ipsius scripto commendata habere voluit, eam gratiam postulans his verbis pag. 581: Adhuc unam petitionem vos petere præsumimus, scilicet ut verba, quæ Spiritu sancto vos docente, nobis & aliis quam plurimis in Kyrcheim præsentibus de negligentia sacerdotum, quam in divino Sacrificio habent, aperuistis, materna pietate nobis scribere & transmittere non negligatis, ne a memoria nostra elabantur, sed ut ea attentius præ oculis nostris habeamus &c.

[99] Sancta ita incipit respondere: In lecto ægritudinis diu jacens, [visionem suam exponit de Ecclesia,] anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo septuagesimo, vidi vigilans corpore & animo pulcherrimam imaginem, muliebrem formam habentem, quæ electissima in suavitate, & charissima in deliciis tantæ pulchritudinis erat, ut eam humana mens nequaquam comprehendere valeret, & cujus statura a terra usque ad cælum pertingebat. Facies quoque ipsius maxima claritate effulsit, & oculus ejus in cælum aspexit. Candidissima etiam veste ex albo serico induebatur, & pallio preciosissimis lapidibus, scilicet smaragdo, saphiro, baccis quoque & margaritis ornato, circumdabatur: calceamenta ex onychino circa pedes habens. Sed facies ejus pulvere aspersa erat, & vestis in dextero latere scissa fuerat, atque pallium ejus elegantem pulchritudinem suam amiserat, & calceamenta ipsius denigrata erant. Sequuntur querelæ gravissimæ illius imaginis, quæ, ut inferius exponitur, Ecclesiam repræsentabat, contra vitia & peccata non levia sacerdotum.

[100] Deinde sequuntur prædictiones, quæ seculo XVI omnino impletæ sunt, [cujus futura mala, ab hæreticis] hoc modo: Principes enim, & temerarius populus super vos, o sacerdotes, qui me hactenus neglexistis, irruent, & vos abjicient & fugabunt, & divitias vestras vobis auferent, pro eo quod tempus sacerdotalis officii vestri non attendistis. Et de vobis dicent: Adulteros istos & raptores, & plenos omni malo ab Ecclesia ejiciamus. Et in hoc facto obsequium Deo se exhibuisse volunt, quia Ecclesiam per vos pollutam esse dicunt. Unde Scriptura dicit: Quare fremuerunt gentes, & populi meditati sunt inania? Adstiterunt reges terræ & principes convenerunt in unum? Nam permissione Dei super vos in judiciis suis fremere incipient plurimæ gentes, & multi populi de vobis meditabuntur inania, cum sacerdotale officium vestrum, & consecrationem vestram pro nihilo computabunt. His assistent in eversione vestra reges terræ, & terrenis rebus inhiabunt, & principes, qui vobis dominabuntur, convenient in hoc uno consilio, quatenus vos de terminis suis expellant &c.

[101] Nescit sane, quid seculo XVI factum sit in magna parte Germaniæ, [infligenda, prædicit.] & in aliis quoque regnis, imo in ipsa Suevia, ubi hæc dicta fuerunt, qui non perspicit, omnia esse completa. Ad majorem vero prædictionis claritatem observo, hic non addi illam consolationem, quæ additur in scriptis ad Colonienses & Trevirenses, quod civitates istæ in fide deinde sint futuræ magis florentes, sicut revera in Kircheim factum non est. Contra additur alia prædictio, his verbis expressa: Et iterum ego paupercula fœminea forma gladium evaginatum in aëre pendentem vidi, cujus acies una ad cælum, altera ad terram versa erat. Et gladius iste super spiritalem populum extendebatur… Et vidi, quod gladius iste quædam loca spiritalium hominum abscindebat, quemadmodum Jerusalem post passionem Domini abscissa est. Hoc iterum clarissime factum est Lutheri temporibus. Demum adjungitur hæc qualiscumque consolatio: Sed tamen vidi, quod plurimos timoratos, puros & simplices sacerdotes in adversitate ista sibi Deus observabit &c.

[102] [Fratres in Hagenhe conatur pacificare.] Ad S. Hildegardem alia de causa scripsit Congregatio Fratrum in Hagenhe, discordiis scissa, quod Sanctæ innotuerat, & cui malo jam mederi cœperat. Post honorificam enim cum elogio salutationem, sic ipsam compellat pag. 582: Hoc autem idcirco dicimus, ut dissensionem, quam in loco nostro ortam esse scitis, quemadmodum incepistis, Spiritu sancto vos docente, sedare & extirpare non omittatis: & ut per hoc quoque literas commonitorias nobis transmittatis, quia nisi citius extinguatur, periculum magnum tam animarum quam corporum facile incurremus. Respondit S. Hildegardis per Epistolam longam, quæ de multis vitiis & virtutibus instructionem continet, admonitionemque & adhortationem ad studium virtutum. Verum pauca solum huc transfero. Initium hoc est: Ego paupercula forma, multa ægritudine diu gravata, per veram Sapientiam cogebar, ut hæc verba ipsius populo loci hujus proferrem &c. Conclusio est ejusmodi: Nunc itaque ego paupercula & debilis forma, vobis loci hujus præfatis fratribus dico: Inextinguibilis vitæ ignis in vobis ardeat, & vos lumine suo ita perfundat, ita ut in ipso permanere valeatis, ut prius incepistis. &c.

[103] [Aliæ congregationes,] Sacerdotes in Rutdelingun (forte Reutlingæ, vulgo Reutlingen in Suevia) apud Martenium Col.d S. Hildegardem ita scribunt: Exultavimus & delectati sumus in his, quæ dicta sunt nobis, scilicet legationem consolatoriam nobis affuturam. Et exspectantes exspectavimus, & nondum intendisti. Paulo post innuunt, novi aliquid se aggressos, precesque Sanctæ instanter postulant. Suspicor, fuisse congregationem sacerdotum, qui vitam Religiosam erant amplexi, quique consilia S. Hildegardis sequi volebant. Certe ita respondet Sancta, acsi scriberet ad sacerdotes, qui mundanis rebus nuntium remiserant, dicens: O quales illi sunt, qui in peregrinatione vitam requirunt, & qui in exilio alieni sunt partis illius, quam propter Deum reliquerint. Ceterum laudat ipsorum propositum, & hortatur ad fortitudinem in servitio Dei, ita concludens: Intrate ergo pugnam, ut fortes vernaculi, qui enim in exilio sunt, non possunt habere certam victoriam in corpore manentes; sed fugere debent pestilentiam naufragi mundi, & solidare columnam mentis suæ cum angulari Lapide. Ideo, o fortissimi milites, non fatigemini per vicissitudinem instrumenti, quia Deus requiret agnos suos inter lupos.

[104] Præfectus cuidam hospitali domui, dictus magister pauperum in Lutherum, cum suis col. 1112 S. Hildegardem consulit his verbis: [variorum Ordinum,] Salutaria itaque sanctitatis vestræ documenta exoptamus a vobis audire, & statum vitæ nostræ diligenter a vobis intelligere: & quidquid vobis Deus super hoc revelaverit, nobis dignamini rescribere, hoc scientes quod consiliis & monitis vestris pro posse nostro obtemperare decrevimus. Nam nobis injunctum est, ut pauperibus serviamus, quod sine gravedine tumultuantis animi implere non possumus. Quapropter a vobis scire desideramus, utrum nobis utilius sit ad claustrum nos recludere, an in tumultu isto perseverare. Rescribens S. Hildegardis, eleganter exponit parabolam hominis, qui in latrones inciderat, per Samaritanum sublevato & curato; monetque, ut, sicut Christus vulnera Adami sanavit per se & suos; ita ipsi imitentur verum illum Samaritanum, curando scilicet corpus & animam pauperum. Ita, inquit, & tu fac in ministerio, ad quod a Magistro tuo constitutus es; quoniam Deo placet ut misericordia egentibus impendatur, & ut peccantes ad pœnitentiam ducantur.

[105] Monachi Benedictini Sigebergenses, in diœcesi Coloniensi trans Rhenum, [S. Hildegardis consilia expetunt.] ad S. Hildegardem Col.ta scribunt: Quam speciali caritatis affectu vos in matrem spiritualem elegerimus, & in consortium orationum nostrarum susceperimus, omnium secretorum Cognitor novit, & ex frequentibus nuntiis, quos vobis transmittimus, vestra quoque Dilectio animadvertere potuit. Sed vos econtra affectum matris in nobis numquam ostendistis, litteras commonitorias, quas etiam nolentibus, utpote mater filiis, dirigere debueratis, ne quidem desiderantibus umquam obtulistis… Petimus enim, ut aliqua de statu loci nostri, in vera visione edocta, nobis aperiatis, & ut verba comminatoria, & correptionem habentia, nobis transmittatis &c. Rescripsit demum S. Hildegardis monitionem cum laude cœnobii Sigebergensis, in quo tamen non omnes æque ferventes fuisse insinuat his verbis: Congregationem enim istam video ut nubem, quæ apparet ut lux illa, quando dies abscedit & nox appropinquat. Inter vos etiam video quosdam in bona intentione ut stellas lucere, quosdam autem in obscuritate fatigationis lassescere. Unde surgite, & apprehendite disciplinam, ne quando irascatur Dominus, & pereatis de via justa &c.

[106] Monachi Hirsaugienses, quorum abbatem S. Hildegardi scribentem vidimus num. 68, [Hirsaugineses monachos, ab abbate suo dissentientes,] alia de causa ad ipsam recurrunt Col.In cœnobio illo, alias florentissimo, discordia orta erat inter abbatem & priorem, cui major monachorum pars adhærebat. Hi ea de causa Sanctæ sententiam exquirunt hoc modo: Deo teste, domino abbati in nullo detrahimus, quem tamen paternæ lenitatis per multa in nobis immemorem, & quibusdam familiaribus suis laxius indulgentem, libera quoque potestate in omnibus immoderatius utentem ingemiscimus. Siquidem maximis calumniis & infamiis opinionem nostram super hæc lacerari perpendimus, & præcipue pro lacrymabili discordia pridem inter nos orta, & nihilo minus inter ipsum abbatem nostrum & priorem nuper commota… Quapropter incerti, quid agamus, ut vestris orationibus divina voluntas nobis aliquatenus super his elucescat, humillime imploramus &c. Rescripsit Sancta litteras, multum consolationis habentes, quæ pacem reduxerunt. Nonnulla excerpam Dei nomine prolata: Valles interdum virent & florent de rore cæli & de calore solis, ac interdum arescunt & deficiunt in vicissitudine tempestatum. Sed tamen valles istas, quæ propter diversitatem tempestatum aliquando pulchritudinem suam perdunt, non habeo omnino in tali oblivione, quasi amodo in pulchritudine sua non resurgant. Sic etiam non obliviscar loci hujus, in quo tu stas, quia sapientia non carebit in eo materia sanctitatis, ut ipse primum in rectitudine processit. Tu autem esto lucidum ovile in victoria, conculcans vitia, quæ in inquieto tempore concutiunt te: & non erubesce, quod te propter mala opera tua accuses, quoniam Deus omnia vulnera ungit & tergit in pœnitentia. Hæc omnia ad ipsum cœnobium Dei nomine proferuntur.

[107] [ad concordiam reducit Sancta.] Tum subditur, contumaciam inferiorum contra superiores ortam fuisse ex defectu misericordiæ horum, & omnes invitantur ad misericordiam invicem exhibendam. Trithemius, qui discordiam illam narrat in Chronico Hirsaugiensi ad annum 1161, post recitatas S. Hildegardis litteras subjungit: Postea vero quam fratres has a B. Hildegarde litteras suscepissent, non parum in Domino gavisi sunt, & mentibus compuncti, de pace inter se tractare unanimiter cœperunt. Manegoldus quoque abbas (de cujus ad Sanctam Epistola, & hujus responso actum est num. 68) monita Virginis secutus, omnem de corde amaritudinem expulit, & se patrem filiis juxta Regulam deinceps pientissimum pro viribus exhibiturum in omnibus repromisit. Unde fratres dulcedine verborum ejus compuncti, se ut humiles & obedientes patri subjectos præstare in cunctis pollicentur. Per misericordiam itaque omnipotentis Dei, & orationes S. Hildegardis, pax inter dissidentes reformata est, & finis optatus turbationi impositus. Porro laudatus Trithemius ad annum 1160 scribit, S. Hildegardem tunc Hirsaugiæ fuisse, & monachis illam discordiam, nisi se emendarent, prædixisse. Verum in allegatis litteris nulla fit mentio illius excursionis ad Hirsaugienses, & prædictionis S. Hildegardis. Quapropter, etiamsi revera apud Hirsaugienses aliquando fuerit Sancta, ut videbimus § 12, omnino mihi persuadeo, illam Sanctæ excursionem serius figendam. Quod vero spectat ad prædictionem relatæ discordiæ, non aliam fuisse putem, quam quæ legitur in Epistola ad Manegoldum abbatem num. 68.

[108] [Aliæ Congregationes] Monachi Eberbacenses, quorum abbas S. Hildegardi ante scripsit, ut vidimus num. 47, ut & eorum prior num. 97, unanimi consensu ad Sanctam has detulere preces Col. Dilecta Domina, obedire debemus maternæ ammonitioni vestræ, quia veritas Domini per vos loquitur. Ammonitiones enim vestras libenter percipimus, precamurque humili petitione, ne, quod in nobis corrigendum est, nos celetis, sed ut Domino, qui vobis multa secreta reserat, placuerit, nobis id insinuare studeatis. Fecit Sancta, quod petebatur, monuitque, ut caveant a discordia & contentione. Pauca huc transfero. Cavete ergo, inquit, ne felicitatem illam, quæ in prædestinatione Dei in vobis esse videtur, retrorsum abjiciatis per nimietatem bellorum temeritatis &c.

[109] [de reformatione sua] Prior & monachi Zwifeldenses Col.ad Sanctam recurrunt pro reformatione sua, hæc scribentes: Ceterum quia abyssus desperationis in reparanda cœnobii nostri religione vallavit nos, & pelagus irrationabilitatis ejus cooperuit capita nostra, humiliter & suppliciter ante faciem vestram prostrati, consilii vestri solatium cum omni devotione exposcimus. Speramus enim, quod vestris orationibus apud Dominum obtinere possitis, quatenus per Spiritus sancti revelationem aliqua nobis profutura denuntiare debeatis &c. Respondit Sancta per monitionem longam & fortem, qua negligentiam & varia monachorum illorum vitia acriter perstringit, eosque ad pœnitentiam & emendationem hortatur. Moniales Zwifeldenses simili modo col. 1120 ad S. Hildegardem scribunt. Rogamus etiam Pietatem vestram, inquiunt, ut, cum divinæ visioni insistitis, commonitoria verba ad nos dirigatis, & quomodo a via negligentiæ ad viam correctionis redire debeamus, nobis ostendere non negligatis. Hisce fortissimam monitionem remisit Sancta, arguens & increpans, hortansque ad vitam magis regularem. Cæterum de Swifaltensibus in Suevia monachis & monialibus hic agi, ostendam num. 179.

[110] [sollicitæ, consilium ea de re] Prior & monachi Montis S. Disibodi, quibus S. Hildegardis non poterat non esse notissima, Col.onita ipsius partim precibus, partim querelis exigunt, sic ordientes: Cum in exteras nationes verba admonitionum vestrarum mittatis, & quam plurimos viam rectitudinis desiderare faciatis, nos, qui vos fere a cunabulis novimus, & apud quos per plurimos annos fuistis, miramur, cur verba cælestium visionum nobis sitientibus subtrahatis. Scimus enim, quomodo apud nos educata, quomodo docta, quomodo conversata estis; quia non alio quam muliebri operi institistis, non aliis codicibus quam simplici Psalterio imbuta estis, & sine querela bonam & sanctam conversationem dilexistis. Sed divina pietas cælesti rore, ut voluit, vos imbuit, & magnitudinem secretorum suorum vobis aperuit. Et cum in his vobis congaudere deberemus, Deus vos nobis nolentibus eripuit, & ad alios homines transtulit: quod cur fecerit, perscrutari nec scire possumus, sed tantum hoc nolentes & volentes in multa perturbatione sufferimus. Nos enim sperabamus salutem loci nostri in vobis sitam esse; sed Deus aliud, quam vellemus, disposuit. Nunc autem, quia voluntati Dei resistere non possumus, ipsi cedimus, & vobis congaudemus, quoniam plurima hucusque invisa, hucusque inaudita, per divinam revelationem manifestastis, hucusque clausa reserastis. Nam Spiritu Dei plena, multa scribitis, quæ ab homine non didicistis, quæ sancti & docti viri mirantur. Eapropter, quamvis longe a Sanctis simus, quia peccatores existimus, supplices rogamus, ut tum pro gloria Domini, tum pro antiqua & justa familiaritate memor nostri sitis, & verba consolationum nobis porrigatis &c. Ad hæc rescripsit S. Hildegardis prolixam adhortationem, cui admiscere videtur prædictiones futurorum, quaque monet monachos illos, ut ad primum fervorem redeant.

[111] [S. Hildegardis requirunt.] Monachi S. Eucharii Trevirensis Col.ad S. Hildegardem tamquam ad matrem scribunt, laudantes Deum, qui, inquiunt, hæc a sapientibus & prudentibus hactenus abscondit, quæ mirabiliter diebus nostris Humilitati tuæ revelavit. Proinde, quia viam mandatorum Dei corde dilatato currere non possumus, admonitionis tuæ stimulis excitari, prout tibi Deus dederit, vehementer desideramus. De cetero indubitanter cognoscas, quia in litteris tuis, scilicet in libro Scivias, delectati simus, sicut in omnibus divitiis. Sancta prolixe rescripsit, nonnulla in monachis istis laudans, nonnulla reprehendens, docensque obedientiam, humilitatem, caritatem & alias virtutes. Sequitur Col.pistola Prioris & monachorum Cistellensium ad Sanctam, quam ut superiorem & ut carissimam matrem venerari se dicunt. Si consulimus responsum ad hanc Epistolam, videbimus idem hujus responsi esse principium cum initio Epistolæ S. Hildegardis, relato in Chronico Alberici ad annum 1153, ubi illa Sanctæ Epistola dicitur anno 1153 scripta Cisterciensi capitulo generali. Recte, opinor, id habet Albericus, quia Cisterciense cœnobium aliquando etiam vocatur Cistellense, ut habet Valesius in Notitia Galliarum pag. 146, & revera Cistellæ nomen cum Gallico Cisteaux magis convenit, quam vulgare nomen Cistercium. Hi autem Cistellenses inter alia S. Hildegardem sic alloquuntur: Nam multa audivimus de vobis, unde valde gaudemus, ut possitis arcana Dei scrutari, & de occultis suis non modica manifestare. Proinde clementiam vestram petimus, ut, quod in nobis, & in Ordine nostro, scilicet monastico, vobis, immo, divinis oculis displicet, secundum quod Deus vobis ostenderit, nobis rescribere non ambigatis. Præstitit S. Hildegardis, quod petebatur; rescripsit Epistolam bene longam, qua vehementer queritur, dulcissimam caritatem ab ipsis scissam esse. Priorem tantum Epistolæ partem dedit Martenius, quod tria folia a codice abscissa essent. [Abbas S. Disibodi testatur fructum, quem Sancta ibi præsens fecerat,]

[112] Ultima tandem Epistola illarum, quas edidit Martenius, ad S. Hildegardem, est Henrici (imo Helingeri) abbatis & conventus Montis S. Disibodi, nec responsum Sanctæ ad hanc edidit Martenius. Jam vero occasione mutati nominis Helingeri in Henricum, quæ tam certa est, quam notabilis luxatio, lectorem monendum censeo, plura nomina propria hominum aut locorum procul dubio luxata esse apud Martenium, & non pauca me restituere conatum ex Trithemio aut aliunde, non tamen omnia certo emendare potuisse: nam etsi clare subinde videam, nomina Germanica ab editore Gallo a naturali sono detorta esse; non æque est facile vera substituere. Malui igitur inemendata relinquere illa, quæ non poterant conjectura quasi certa restitui. Verum audiamus Helingerum cum suis: Quia, Mater dilecta, omnipotentis Dei, sancti Paracliti Spiritus instinctu, nec non & jussione ejus, qui vult omnes homines salvos fieri, & ad agnitionem veritatis venire, nuper vestram Sanctitatem ad nos venisse cognovimus, eidem Paraclito, prout possumus, licet non condigne valemus, gratias incessanter referimus. Quia, ut veraciter fateamur, illustrationis ejus ardorem & tactum plenissime inter nos & in nobis persensimus; dum omnis odii & inimicitiarum fomenta, per plures jam annos inveterata, omnes unanimi consensu abjecimus, & in veræ caritatis unitatem pleniter, quasi uno corpore & anima, convenimus. Eapropter Sanctitatis vestræ Dilectionem obnixis precibus pulsamus, ut prædicti splendoris, divina gratia vobis collati, inspectu, per quem vestræ Caritati clausa, & ceteris mortalibus absconsa, oculis cordis vestri reserantur, … si veraciter in vera caritate, quæ est initium omnium bonorum, convenerimus, vel si qua radix alicujus dissensionis inter nos adhuc lateat, manifestetis: sed & de aliis quibusque majoribus (ut de minoribus admissis taceamus) quæ divinæ Majestatis oculis contraria cognoveritis, nobis scriptis manifestare velitis. Hæc ostendunt fructum, quem præsens in Monte S. Disibodi tulerat Sancta. Monachos vero ad majorem etiam ex ejus monitis fructum colligendum anhelasse, monstrat ipsa postulatio.

[113] Altera eorumdem petitio subjungitur hoc modo: Super hæc unanimi consensu januam vestræ Caritatis opportune & importune pro descriptione gestorum ac virtutum, [petitque, ut scribat Vitam S. Disibodi: quod postea fecit.] nec non & Vitæ patroni nostri, nec non & vestri, beatissimi Disibodi, in cujus domo ab ipsis cunabulis nutrita estis, pulsamus, vestræque Pietatis aures intime commonemus, atque obnixis precibus indefesse profusis expetimus, quatenus etiam memoria vestræ Beatitudinis per hoc in laudibus ejusdem patris nostri habeatur, ut quidquid Deus de ipso vobis revelaverit, nobis aperiatis &c. Huic petitioni, quantum valuit, satisfecit Sancta. Nam habemus Vitam S. Disibodi, editam apud nos ad VIII Julii. Eadem exstat in codice nostro, qui notatur O Ms. 12, ex quo principium huc traduco: In mystica visione, ut Deus voluit, propter mentionem & jussionem prælatorum meorum, scilicet Helengeri abbatis, cunctorumque fratrum, in Monte S. Disibodi Deo famulantium, de vita & meritis ejusdem beati patris aspiciebam, & post prolatas visiones libri Vitæ meritorum, anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo septuagesimo, regnante Frederico Romanorum imperatore, sub pressura Apostolicæ Sedis, fere per triennium in lecto ægritudinis jacens, ex pietate Sapientiæ vocem de cælo, vigilans corpore & anima, sic dicentem audivi &c. Tum subjungitur Vita S. Disibodi, de qua inferius, ubi de omnibus Sanctæ Operibus agetur, plura dicam. Quid vero ad priorem postulationem responderit S. Hildegardis, &, an omnino ad illam responderit, plane ignoro. Dicit quidem Martenius: Responsum ad hanc Epistolam (Helengeri) extat inter editas S. Hildegardis Epistolas; sed fallitur: nam solum exstat responsum ad aliam Helengeri Epistolam, num. 123 memorandam.

§ VIII. Sancta etiam consulta de quæstionibus theologicis, Scripturisticis, aliisque ad fidem vel ad mores spectantibus.

[Propositæ etiam S. Hildegardi quæstiones] Quamquam non possumus non mirari, Sanctam a tot viris, dignitatibus & scientia inclytis, de rebus occultis & arcanis consultam fuisse, magis tamen obstupescere cogor, dum perspicio, ad Mulierem indoctam, & omnis scientiæ studio acquisitæ expertem, delatas fuisse quæstiones ex theologia subtilissimas, ex sacris Litteris difficillimas, ipsamque non dubitasse responsa dare theologica & scripturistica, quamvis aliquando ad quæsita, curiosa magis quam utilia, plenum responsum non dederit. Eberhardus episcopus Bambergensis, qui Sanctam antea inviserat, quæstionem eidem subtilem admodum proposuit, ita scribens pag. 545: Hujus bonæ opinionis fragrantiam odorati, ad Dominum, qui in te veneratur & consulitur, ex toto corde occurrimus. Quod enim multis præstitisti, uni mihi non denegabis. Nam cum de curia imperatoris per te transiremus, quia Spiritu sancto imbuta es, tuæ charitati exponendum commisimus. “In Patre manet æternitas, in Filio æqualitas, in Spiritu sancto æternitatis æqualitatisque connexio”. Quod & nunc, secundum quod Deus tibi revelavit, expositum videre desideramus. Orditur Sancta a brevi hortatione, qua ad gregem suum diligenter pascendum excitat Eberhardum. Tum ita ad quæstionem progreditur: Nunc, o pater, ego paupercula ad verum Lumen prospexi, & secundum quod ibi in vera visione vidi & audivi, quod tibi exponi petisti, ita expositum, non verbis meis, sed veri Luminis, cui nunquam ullus defectus est, in hunc modum transmitto. Tum patris æternitatem, Filii æqualitatem, connexionem Spiritus sancti, oratione satis longa & subtili sic exponit, ut doctissimus theologus multum sudaret, & frustra fortasse, ad talem expositionem dandam. Concludit demum Epistolam hoc modo: Nunc, o pastor & pater populorum, Deus tibi det, ut ad lumen pervenias, ubi scientiam veræ beatitudinis accipias.

[115] [theologicæ & ad fidem spectantes,] Sacerdos quidam, cujus nomen per C solum designatur, pag. 561 multum se precibus S. Hildegardis commendat, ut, inquit, orationibus vestris ad Dominum adductus, merear illuminari, & a cæcitate cordis sanari. Et mox: De Corpore & Sanguine Christi, in quibus tota spes fidelium est, etiam docete me, & qualiter in spiritu tam incorrectum quam correctum ad idem Sacramentum sacerdotem accedentem videatis, mihi in Domino manifestare curetis. Respondere sic incipit Sancta: In vera visione vigilantibus oculis de Sacramento Dominici Corporis hæc verba audivi & vidi: Deus id, quod fuit, permansit; &, quod non erat, assumpsit. Subjungit Incarnationem Filii Dei, eaque enarrata, ita pergit: Itaque eadem virtus Altissimi, quæ in utero Virginis carnem operata est, super altare ad verba sacerdotis oblationem panis & vini in Sacramentum Carnis & Sanguinis convertit, virtute sua illud fovens. Addit alia multa, quæ brevitatis causa mitto, ibidem videnda.

[116] [scripturisticæ etiam magis curiosæ, quam necessariæ:] Wibertus aut Guibertus, monachus Gemblacensis, Ordinis S. Benedicti in Brabantia, triginta & octo quæstiones difficillimas, ex Veteri Novoque Testamento, & ex historia ecclesiastica collectas, quas monachi Villarienses, abbatiæ item in Brabantia celeberrimæ, ad Sanctam proficiscenti commiserant, S. Hildegardi transmisit, eamque per litteras rogavit, ut earum solutionem aggrederetur. Cur eas ipse non tulerit in litteris pag. 583 exponit hoc modo: Gaudium, quod de visione & collocutione tua, cum abbate nostro tempore quadragesimali ad te proficiscendo, divinitus mihi indultum credideram, ad tempus quidem mihi invidia (ut puto) diaboli sublatum est. Nam cum Coloniam usque processissemus, iter nostrum, impediente sathana, … ulterius destitimus… Interim tamen de quæstionibus illis, quas per me fratres Villarienses ad te solvendas mittebant, quasque ego revocatus ab itinere, tibi perferendas dilecto mihi Baldo commisi, quid actum sit, vehementer scire cupio, utrum videlicet, necne ad te pervenerint. Quod si pervenerunt, obsecramus omnes nostræ partis amici tui, in spiritu tuis affusi pedibus, ut mare solutionis earum fiducialiter ingrediens, auræ Spiritus sancti vela committere non pertimescas, tali duce freta, sine difficultate placido portui mox allapsura &c. Aggressa est Sancta opus arduum, quod proponebatur, & ad omnes quæstiones respondit, ut videri potest pag. 584 & sequentibus. Attamen tale est responsum istud, ut dubia omnia non solvantur. Responso addidit litteras elegantes, quibus Wibertum hortatur ad virtutes instituto monastico congruas & necessarias, maxime ad caritatem & humilitatem. Pauca solum excerpo. Nunc, o fili Dei, inquit, in valle veræ humilitatis positus, in quiete ambula sine elatione, quæ præcipiti monti assimilata, difficilem & velut impossibilem ascensum vel descensum præbet innitentibus, & in cujus summitate nullum ædificium patet. Homo enim, qui tentat altius ascendere, quam possit pervenire, ille nomen sanctitatis absque securitate possidet, quia solo nomine sine ædificio bonorum operum, & quadam inepta lætitia mentis gloriatur &c.

[117] Congregatio cœnobii Hunniensis utilem magis pro vita recte instituenda doctrinam a S. Hildegarde petiit, [Congregationi Hunniensi Sancta exponit Regulam S. Benedicti:] videlicet expositionem Regulæ S. Benedicti, dicens ad eam se confugere in necessitatis articulo, tamquam ad firmissimum inexpugnabilis municipii asylum, ac post magnifica elogia, hæc subdens: Itaque relatum est nobis de Operibus vestris, quoniam breviter & lucide Ecclesiæ filiis tanquam desiderabiles divitias contulistis, & quia nec hoc dono caretis, pedibus sanctitatis vestræ convoluti, omnes in commune petimus Pietatis vestræ almitatem, ut aliquid super Regulam B. Benedicti patris nostri memoriale vestrum relinquatis, admodum nobis necessarium… Preciosius itaque opibus Crœsi, imo totius mundi gazis opus carius exhibebitis, si petitioni nostræ in hoc, admodum universis claustris necessariæ, sategeritis. Si enim totam sacram Scripturam exponeretis, nihil tam utile, tam charum nobis, exhibere possetis. Fecit Sancta, quod rogabatur, & in Regulam S. Benedicti scripsit Commentarios, post Epistolas ipsius impressos pag. 590 & seqq. Præfatiunculam ipsius hic recito: Et ego paupercula fœminea forma, & humano magisterio indocta, ad verum Lumen, & ad memoriam beati Benedicti, secundum petitionem vestram prospexi, quatenus ea, quæ in doctrina Regulæ ipsius intellectui hominum difficiliora & obscuriora sunt, mihi per gratiam Dei manifestarentur &c. Opusculum vero concludit his verbis: Igitur ego paupercula fœminea forma hæc verba de Sapientia audivi, quæ me obscura verborum Regulæ supradicti patris B. Benedicti docuit, quatenus illa aperte proferrem. Unde mansueti, mites & timorati hæc audiant, & pio corde intelligant, & humili devotione suscipiant.

[118] Sacerdos quidam Trevirensis, qui curam animarum habebat, [docet confessarium, quomodo confitentes tractare debeat,] apud Martenium tom. 2 Ampl. Collect. Col.imul flagitat pro se preces S. Hildegardis, & consolatoria verba, ac deinde addit: Et quomodo his præesse possim, quos sub regimine sacerdotii regere debeo, benigne insinuetis. Breviter quidem ad hæc, pulchre tamen, aliqua documenta rescribit Sancta. Primo monet, ut peccatorem medicus frequenter cum misericordia ungat, nec fœtentem livorem in illo esse sinat, quia lepra per summum Medicum abstergitur, ubi se homo sacerdoti ostendit. Secundo observat, aliquos venire sine debita præparatione & proposito se emendandi, qui nolunt relinquere malas vias suas. Certe hi, inquit, debent ligari, … quoniam iniquitates suas deserere nolunt. Addit tertio: Homo autem, qui semper cum dolore iniquitates suas deserit, ita quod non vult in sordida peccata sæpius demergi, non est prædicto modo ligandus, sed in doloribus suis ungendus, in quocumque loco sit. Magnus enim Medicus vigilantes suscitat, & dormientes corripit, & in malis suis perseverantes occidit.

[119] Magister quidam theologus Parisiensis col. 1097 ostendit, magnam etiam fuisse Parisiis famam S. Hildegardis. Nam post varia elogia difficilem & subtilem ei proponit quæstionem, [respondet doctori theologo, Divinitatem a Deo non distingui:] ita scribens: Nos autem, quamvis a te longe positi simus, fiduciam in te habentes, quædam a te petimus; scilicet quoniam plurimi contendunt, quod Paternitas & Divinitas Deus non sit, quid inde in cælestibus sentias, nobis exponere & transmittere non differas. Error ille erat Gilberti Porretani episcopi Pictaviensis, qui illum retractavit anno 1148 in concilio Remensi, agente maxime S. Bernardo. Ad propositam quæstionem insigni cum humilitate respondere incipit S. Hildegardis, comparans se cum parva penna, quam de terra levat, & volare jubet Deus, & ita pergens: Penna autem a se ipsa non volat, sed aër eam portat. Sic ego non sum imbuta humana doctrina, nec potentibus viribus, nec etiam æstuo in sanitate corporis, sed in adjutorio Dei consisto. Et dico tibi, quomodo in vera visione edocta sum, quid Paternitas & Divinitas sit, quoniam ego a te percepi, hoc plurimis necessarium esse, quatinus veraciter in fide roborentur. Nam ad verum Lumen vidi, & didici vigilanter & aperte videndo, … quod Paternitas & Divinitas Deus est, quia homo hanc potestatem non habet, ut de Deo dicat, sicut de humanitate hominis… Vivens ergo Lux in secreto verbo sapientiæ dicit: Deus plenus est & integer, & absque principio temporum, & ideo non potest dividi sermone, sicut homo dividi potest; quoniam Deus totum est & non alius, ac idcirco illi nihil abstrahendum aut addendum est. Nam etiam & Paternitas & Divinitas est ille, QUI EST, ut dictum est, EGO SUM, QUI SUM, & QUI EST, plenitudinem habet… Et quicumque negat, quod Paternitas & Divinitas Deus sit, Deum negat, quia vult, quod aliqua vacuitas in Deo sit, quod non est; sed Deus plenus est; & quod in Deo est, Deus est &c. In fine breviter hortatur doctorem ad servanda Dei præcepta.

[120] [monachum instruit de variis modis, quibus homines a dæmonibus tentantur.] Frater quidam Col.ultum conqueritur de schismate, quo divisa tunc erat Ecclesia; sed ea de re tunc S. Hildegardis nihil respondit. Ille vero in fine aliam proponit quæstionem his verbis: Nam a malignis spiritibus multoties tam occulte quam aperte impugnor, qui me plurimum fatigant & seducere volunt: & quid de his sentias, rogo, ut per scripta tua mihi renunties. Ad hanc quæstionem prolixe satis respondit Sancta, dividens aërios spiritus in quatuor partes, hominesque variis modis ab illis tentari asserens. Primæ parti attribuit tentationes per luxuriam … in omni genere vitiorum. Secundam partem dicit dominari in omni inconstantia, & hominem, inquit, in insanam iracundiam immittit. De tertia ait, eam velut in ostensione angelorum & prophetiæ errores producere, multumque lædere in vana gloria per jactantiam & per contumaciam. Quartam demum partem ait in multiplici diversitate familiarius agere cum hominibus, abhorrere tamen a Cruce & passione Domini; permittere vero quædam bona in hominibus, sed ipsis in eisdem bonis moderationem abstrahere, ita quod suggestione sua eos in majorem altitudinem in mentibus suis ascendere permittit, quam perficere possint, & sic ipsos requiescere non sinit. Nam sanctitatem, & præcipue vanitatem, non formidat; sed fortitudinem & stabilitatem in magno odio habet &c. Plura de his ibidem videri possunt.

§ IX. Multi ad Sanctam scribunt, ut preces, consolationem, monita, aliaque similia obtineant: quibus illa rescribit.

[Ad Hildegardem scribit S. Elisabetha Schonaugiensis,] Vidimus, S. Hildegardem a multis fuisse consultam de rebus arcanis, aut de quæstionious difficilibus. Nunc eamdem videbimus plurimorum litteris pulsari variis de causis, acsi commune fuisset omnium fere refugium. Primam hic pono S. Elisabetham Schonaugiensem, quæ eodem tempore in diœcesi Trevirensi florebat, & multis revelationibus inclaruerat. Citius tamen obiit S. Elisabetha, nimirum anno 1165, ut apud nos ostensum est ad Acta ipsius, data ad XVIII Junii, ubi etiam recitatur Epistola satis prolixa, quam ad impetrandam consolationem scripsit ad S. Hildegardem. Pauca ex illa seligo, ad Sanctam hanc maxime spectantia: Gratia & consolatio Altissimi repleat vos gaudio, inquit Elisabetha, quia meæ perturbationi benigne compassa estis, sicut ex verbis Consolatoris mei intellexi, quem de mei consolatione diligenter commonuistis. Sicut enim vobis de me revelatum fuisse dixistis, fateor vere quandam perturbationis nubem me nuper in animo concepisse propter ineptos sermones populi, multa loquentis de me, quæ vera non sunt. Sed vulgi sermones facile sustinerem, si non & hi, qui in habitu religionis ambulant, spiritum meum acerbius contristarent. Nam & hi, nescio quibus stimulis agitati, gratiam Dei in me derident: & de his, quæ ignorant, temere judicare non formidant. Audio & quosdam litteras, de suo spiritu scriptas, sub nomine meo circumfere &c. In fine preces flagitat, & consolatoria verba.

[122] Respondit S. Hildegardis pag. 562, de more præmittens, [quam illa consolatur & instruit.] non se loqui de suo ingenio, sed de serena Luce. Tum disserit de homine, & de inspiratione Dei, qua homines aliquos præ ceteris illustrare dignatur. Demum ad S. Elisabetham ita se convertit: Audi, o solicita filia, quia homines istos, quos inspiratio Dei ita imbuit, aliquantulum fatigat ambitiosa suggestio antiqui serpentis… Nunc iterum audi: qui opera Dei perficere desiderant, semper attendant, quod fictilia vasa sunt, quoniam homines existunt: & semper aspiciant, quid sint, & quid futuri sint: & cælestia relinquant illi, qui cælestis est, quoniam ipsi exules sunt, cælestia nescientes, sed tantum mystica Dei canentes, sicut tuba, quæ solummodo sonos dat, nec operatur, sed in quam alius spirat, ut sonum reddat. Sed & loricam fidei induant mites, mansueti, pauperes, & miseri existentes, sicut etiam Agnus ille fuit, cujus sonus tubæ ipsi sunt, mores etiam simplicis infantis habentes; quia Deus illos semper flagellat, qui in tuba ipsius canunt, prævidens, ne fictile vas illorum pereat; sed ut sibi placeat. O filia, Deus faciat te speculum vitæ. Sed & ego, quæ jaceo in pusillanimitate timoris, interdum sonans aliquantulum, velut parvus sonus tubæ a vivente Lumine: unde Deus juvet me, ut permaneam in suo ministerio. Ex chronico Alberici monachi ad annum 1155 colligitur, S. Hildegardem aliquando etiam a S. Elisabetha visitatam fuisse.

[123] Helengerus, abbas S. Disibodi, & Cononis anno 1155 successor, [Helengerus abbas S. Disibodi,] qui S. Hildegardem diu noverat, ita eidem scribit pag. 558: Cum totus mundus veraci præconio clamet, vos sancti Spiritus ditatam esse jubilo, ego, qui primus debueram esse, & alios ad Beatitudinem vestram invitare, huc usque inerti tædio delitui: sed nunc tandem timore & pudore correptus, his verbis vos salutare necessarium duxi. Mox se ipse accusare incipit, & conqueri de male observata in suo monasterio disciplina regulari. In fine vero ait: Consolationis ergo vestræ scripta humilitati meæ dirigite &c. Rescripsit Sancta multum hortando ad emendationem vitæ. Demum circa finem hæc addit: Ego autem paupercula video in te nigerrimum ignem contra nos accensum: sed ejus in bona scientia obliviscere, ne gratia & benedictio ipsius a te recedat tempore officii tui. Habuit revera S. Hildegardis difficultates cum abbate S. Disibodi circa liberam electionem directorum suorum, ut postmodum videbimus.

[122] [abbas S. Emmerami Ratisbonensis,] Abbas S. Emmerami Ratisbonensis (qui provisorem se vocat in inscriptione, sed Epistola utraque satis innuit, præfectum fuisse sive abbatem cœnobii) opem S. Hildegardis pro alio implorat, ita scribens pag. 556: Per te enim omnes justi magnifice gloriantur, & hactenus desperati beatifice lætificantur, quia sperant, se per te posse reconciliari Christo. Unde & præsentium litterarum lator, ut asserit, de salute sua desperans, nuper mihi miserias suas conquestus est, obsecrans, ut eum ad præsentiam tuæ Beatitudinis cum litteris commendatitiis dirigerem. Idcirco, o Famula Christi, pietati & compassioni tuæ eum commendo, suppliciter rogans, ut pro amore Dei omnipotentis pro salvatione ejus totis viribus cum omnibus tibi obedientibus labores &c. Utrum fuerit monachus, an alius, qui mittebatur ad Sanctam, non liquet manifeste; nec invenio, quo successu S. Hildegardis pro ipso laboraverit. Attamen ex hujus responso suspicor, monachum fuisse gravibus conscientiæ stimulis, & fortasse scrupulis agitatum. Qualiscumque fuerit, Sancta abbatem gravibus verbis hortatur ad curam gregis sui, ita ordiens: Qui est, dicit: O homo, ubique circumspicere debes, ut abigas insidiatores ovium tuarum. Vide etiam, ut inspicias cicatrices vulnerum illorum, quia multæ nebulæ circueunt in spirituali populo &c.

[125] [aliique monasteriorum] Abbas Neuenburgensis magno etiam cum affectu scribit ad S. Hildegardem pag. 556, dicitque, belli timore impeditum se fuisse, quominus ad ipsam veniret. Tum preces ipsius studiose flagitat, & subjungit: Aliquod pignus salutis, per quod prosperare valeam, & vestri memoriam habeam, per præsentium latorem transmitte. Rescripsit S. Hildegardis, ipsumque hortata est ad fortitudinem in cura pastorali, recte observans, belli tempore non abjicienda militi arma ob difficultates exortas. Similia pag. 561 per litteras petit abbatissa in Elostat, insigne texens Sanctæ elogium, eamque deinde sic alloquens: Igitur Mater benedicta, da veniam, & sustine non modicum quid insipientiæ meæ, sed magnam insipientiam meam: sine, ut paululum coram te cordis mei dolorem aperiam: & cum audieris, consolare, obsecro, ancillam tuam. Porto enim pondus importabile, quoniam jubeor tortitudines sororum mearum corrigere &c. Breviter, sed amice admodum rescribit S. Hildegardis, ipsam animans ad laborem pro suis continuandum. Prudentia tamen opus esse in Dei servitio, recte observat his verbis: Quicumque agrum corporis sui per discretionem lacerat, subitanea præventio finis illi non nocebit, quia symphonia Spiritus sancti, & læta vita eum suscipiet. Sed cavendum est, ne homo per nimietatem laborum corpus suum occidat, sed in rationalitate peccata prohibeat. Filia, memor esto, quod possibilitatem hominem creare (potentiam creandi hominem) non habes. Unde Deum leniter ora, ut meliorem vitam tibi det: & hoc Deo acceptius est, quam quod in nimietate tristitiæ ipsum depreceris. Deus te templum vitæ faciat. Similiter amicam Epistolam pag. 563 scribit G præpositus Francofurtensis, cui illa respondit per adhortationem seriam ad mores corrigendos.

[126] Epistolas olim editas, quæ huc spectant, hactenus recensui. [superiores] Accedunt aliæ multæ apud Martenium tom. 2 Collect. Ampl. nuper vulgatæ. Hic Col.cribit abbas Mulenbrunnensis (alias Mulbrunnensis in diœcesi Spirensi & in ducatu Wirtenbergico) petens litteras, quibus instruatur, confortetur, consoletur corpus ipsius & anima. Abbas S. Michaëlis Bambergensis col 1016, morti se propinquum credens, preces S. Hildegardis vehementer rogat, & scripta consolationis. Utrique sic rescripsit Sancta, ut ad virtutem hortetur, & instructionem utilem subministret. Pro consolatione primi in fine addit hæc verba: Dominus non derelinquet te, sed dabit tibi refectionem salutis. Alterum responsum concludit his verbis: Vigila strenue & surge in lumine, ut virgam ipsius, honeste in die feras: nam si exterior homo in flagello Dei aliquando fatigatur; interior tanto fortior exsurgit de fortissima vi, quæ te sustentare vult in circumeunte rota gratiæ suæ. Abbas S. Eucharii Trevirensis Col.d Sanctam scribit, preces flagitans & admonitoria verba. Idem rursus col. 1021 litteris aliis exigit litteras promissas, & in fine addit: Sed & etiam, quod tibi visum fuerit de negotio tibi commisso, rescribas. In his de S. Hildegarde ita loquitur, Quam Deus cum mirabili castitatis prærogativa tam alta & tam insigni mirificavit ingenii excellentia, ut non solum philosophorum & dialecticorum, verum etiam antiquorum prophetarum exsuperes acumina. Ad priorem Epistolam S. Hildegardis apta rescripsit ad pascendum gregem monita, uti etiam ad secundam. In primo responso hæc de moribus abbatis illius præmittit: Qui est, dicit: O homo, tu indutus es lorica fidei, & circumamictus cingulo sanctitatis, velut homo faciem suam in speculo videt, non habens in hoc plenum gaudium, quia interdum dubitat, utrum facies ipsius pulchra sit, an non. Nam mens tua similis est ædificio, quod a longe aspicitur, & quod nebula aliquando tegit. Sed & præceps es sicut sarcina, quam portator in venditione portat &c. Ita bona & defectus regiminis ipsius præmittit in responso ad secundam.

[127] Abbas Bosonis-villæ in Lotharingia, cum ob turbas in cœnobio suo ortas infamia laboraret cum monachis, [ad S. Hildegardem] Col.d S. Hildegardem scribens, flagitat super hoc aliquod consolationis verbum, & preces, quibus reconcilientur Deo & hominibus. Rescribens S. Hildegardis, cœnobii illius statum exponit, & ad emendationem hortatur. Nicolaus abbas Halesbrunnensis (Trithemio in Heilsbronn) insinuans, se solitum S. Hildegardem subinde visitare, Col.itteras, quibus præmoneatur, petit, ac preces, quibus a malo eripiatur. Rescribit Sancta, ipsius intentionem laudans, ipsumque ad laborem adhortans. Addit alia quædam obscuriora. Hanc sequitur Col.pistola quinque simul abbatum Ordinis Cisterciensis, ac diœcesis Bisontinæ, videlicet Bellæ-vallis, Cari-loci, Clari-fontis, Caritatis & Bethaniæ. Hi duo diversa petunt, Sanctam prius magnifico elogio ornantes. Primum sic exprimunt: Quatenus aliqua nobis de nostro statu divinitus vobis revelari, nobisque insinuare curetis, humillime deposcimus. Alterum hoc modo: Sed hæc mulier præsentium latrix, femina nobilis est, & cujusdam amantissimi viri uxor est. Hæc devotione multa venit ad te humilis & pedestris, cum in equis & multo comitatu possit venire. Causa autem hæc est adventus ejus. Jam multo tempore sterilis permansit, cum tamen primum pueros generavit; sed illis mortuis, & alios non gignens, dolore vehementi afficiuntur ipsa & maritus ejus. Hinc est, quod ad te Ancillam & familiarem Christi confugit, habens fiduciam, quod meritis & orationibus tuis obtineas apud Deum, ut possit adhuc fœcundari, & benedictum fructum ventris in prolis procreatione exhibere Christo &c. Ad primum S. Hildegardis cum laude illorum abbatum egregia reposuit monita & documenta. Ad secundum ita respondit: Quod vero matronam Dei adjutorio fœcundari petitis, hoc in Dei voluntate & potestate est; quia ipse novit, ubi prolem concedat, ubi prolem auferat… Ego enim, quoniam rogastis, pro ipsa Deum orabo; sed ipse faciat, quod inde pie & misericorditer fieri disposuit.

[128] [scribunt,] Abbas Eberburdæ, extra Germaniam positus, forsan Averbodiensis in Brabantia, cum hujus abbatiæ nomen Belgicum & Gallicum utcumque cum Eberburde consonet, Col.pistola satis prolixa, & elogiis plena, preces S. Hildegardis postulat. Hæc contra hortatur, ut gregem suum diligenter pascat, & in se etiam oculos deflectat. Alius abbas, qui frequenter coram egerat cum S. Hildegarde, quam cum antiquis prophetis comparat, Col.etit verba consolationis, quibus in procellis fluctuantem erigat. Illa vero per varias figuras ipsum hortatur ad strenue vigilandum, antequam, inquit, umbra obitus tui appropinquet. Præpositus de Flanheim tunc Regularium, ait Trithemius, diœcesis Moguntinæ, col. 1033 ita preces suas S. Hildegardi proponit. Interim igitur accepta sit vobis, quæso, devotio mea: &, sicut dudum verbo rogavi, orate pro me ad Dominum, ut vobis revelet, quæ circa me sunt, quatenus de bonis reddere gratias, de malis vero dignis pœnitentiæ fructibus Deo satisfacere merear, antequam moriar. Monet Sancta, ut strenue vigilet, & ovile suum corripiat, hæc in fine addens: O bone miles, nunc surge, quia gratia Dei ad te currit, & in æternum vives, ita quod vivens lapis sis in cælesti Jerusalem. Prælatus monachorum in Elvestat Col.onqueritur de non accepto ad litteras suas responso, & preces S. Hildegardis postulat. Hæc vero rescribens, videtur in illo aliquid scrupuli improbare, illumque hortari ad sacrificandum, dicens: Tu habes fiduciam cogitando in Filium Dei: sed tamen dubitas cibum illum frangere, quem ipse comedere vis in dictante mente tua &c.

[129] [preces,] Prælatus in Selboth, in diœcesi olim Moguntina, Col.magnis elogiis S. Hildegardem celebrans, non modo preces enixe flagitat: sed etiam hæc addit: Neque enim dubito, quin omnia, quæ volueris, apud Habitatorem tui sancti pectoris Spiritum sanctum obtinere possis. Sed nec de hoc ambigo, quin omnem statum meum, & omnia, quæ circa me aguntur, præterita, præsentia & futura, per præsentes litteras, ipso revelante, cognoscas. Unde, si ullo modo vilitas parvitatis meæ id petere præsumit, pedibus Sanctitatis tuæ toto animo & corpore submissus deprecor, ut pro eodem statu meo, sive ammonendo de præteritis atque præsentibus, sive præmonendo & cautum faciendo de futuris, & vitæ meæ fine, si id contrarium tibi non sit, per scripta tua animam meam lætificare ne dedigneris. Respondit S. Hildegardis ad petita, non tamen ad omnia. Humilitatem vero ipsi maxime necessariam esse insinuat, & hanc addit rationem: Quia Deus non habitat in illo habitaculo, quod in se ipso stare vult: sed amat domum illam, quæ se nescit, & dat illi unguentum optimum. Præpositus in Herde Col.ta ad Sanctam scribit: Quas gratiarum actiones, Domina & Mater sanctissima, vestræ condigne referre poterimus pietati, quæ ad visitationem nostri monasterii, nec imbecillitatem nimiam corporis vestri attendere voluistis, nec difficultatem itineris præ nimia cordis vestri dulcedine abhorruistis: & rursum iterata visitatione nos lætificare studuistis. Deinde preces flagitat & rescripta. Rescribens S. Hildegardis hortatur, ut in loco suo stet, acsi petiisset consilium de loco mutando, quod præsens fortasse fecerat.

[130] Præpositus Augustinianorum Hameliensis in ducatu Brunswicensi, [consolationem, monita,] qui S. Hildegardem aliquando inviserat, diuturna corporis infirmitate fatigatus, preces & scripta Sanctæ postulat. Et hoc adjicit: Finem laborum, si licet, Sanctissima, ut remandes, imploro. Reposuit Sancta instructionem & adhortationem ad corporis infirmitates fortius & constantius tolerandas; sed laborum finem non memorat. Abbas in Wadego (apud Trithemium in Wadegos: Wadegotiensis designatur seu Vadegotiensis, Ordinis Præmonstratensis in diœcesi Trevirensi) Col.vehementer Sanctam videre desiderans, visitationem ipsius flagitat, saltem scripto & precibus, si nequit præsentia corporali. Misit illa scriptam Epistolam, qua hortatur ad cautelam & pœnitentiam. Sic præpositus in Underestlorf (Trithemio in Elversdorff) Col.revi Epistola auxilium consolationis a S. Hildegarde petens, responso ipsius monetur, ut Deum timeat, in ovibus pascendis fortitudinem adhibeat, & candorem in verbis. Præpositus Erfordiensis in Thuringia Col.em> commendat familiarem suum, amore Dei proficiscentem ad S. Hildegardem, cujus etiam preces flagitat. Rescripsit S. Hildegardis salutaria monita, inter alia dicens: Cessa a peccatis tuis, quoniam Deus non vendidit te in perditione, sed requirit te in perdita ove, quæ revocata est ad vitam. Hartmannus præpositus ecclesiæ metropolitanæ Moguntinæ Col.ostulat doceri, quid in se Deo displiceat, & quomodo illud emendare possit, Sanctam compellans his verbis: Tibi enim cumulata felicitate concessum est, & sentire sapienter, & proferre utiliter. Stillantium auctoritas Scripturarum sedem invenit in te, manet apud te, & de te facit armarium &c. Reposuit Sancta monitionem, ut fugeret duplicitatem, & alia quædam vitia, ita finiens: Nunc autem ora & confide, quod Deus non derelinquat te, & aurora cito ad te procedet in liberatione.

[131] Heldericus præpositus S. Simeonis Trevirensis Col.reces S. Hildegardis flagitat, [aliaque similia postulantes.] eamque insigni celebrat elogio, cujus partem subjungo: Multorum relatu, propriique corporis mei auditu suavissimum tuæ beatitudinis odorem hauriens, lætatus & admiratus sum in his, quæ dicta sunt mihi… Quis enim umquam legit vel audivit, mulierem indoctam vel penitus illiteratam de profundissima abysso divinorum arcanorum tantas eructationes exhalare, de fluminibus aquæ vivæ tantam abundantiam sitientibus propinare? Vere mirabilis Deus, vere benedictus Dominus Deus, qui facit mirabilia magna solus &c. Reposuit Sancta hortationem seriam, ad rubiginem peccatorum abstergendum, antequam umbra mortis superveniat. Præpositus in Knethstede, Ordinis Præmonstratensis in diœcesi Coloniensi, Col. multum de Sancta confidens, quærit remedium consolationis, cupitque doceri, quo ordine magis placare possit offensam divinæ Majestatis. Rescribens Sancta hortatur ad magnam de Dei ope fiduciam. Tu etiam, inquit, in ipsum confide, ita quod omnia opera tua ante eum ponere non erubescas, & dic, sicut filius patri suo dicit, cum delinquens corripitur, quod prolis suæ in ipso non obliviscatur. Præpositus Bonnensis Col.irum in Sanctam declarat amorem, quia, ut dicit, ipse probaverat omnia, quæ ante de ipsa per famam audiverat. Respondens S. Hildegardis, egregiam mittit instructionem, hortans maxime ad mundi contemptum, & sic statim exordiens: O homo, qui sæculum diligis, & qui illud in voluntate tua habes, in comprehensione morum tuorum tempestati similis es, quæ raro pura est &c.

[132] [Abbatissæ] Abbatissæ quoque complures ad S. Hildegardem recurrerunt, ut preces, consolationem, monita salutaria, aliaque similia ab ipsa impetrarent. Inter has prima occurrit Hadelheidis abbatissa Ganderheimnensis, in ducatu Brunswicensi, olim Sanctæ discipula, quæ suum declarat affectum, preces pro se & pro grege suo petit, & venturam se expedito tempore ad Sanctam promittit, ut ore, inquit, ad os loquamur, manu ad manum, quod bonum est, operemur; sicque antiqua stabilietur societas, quam in nobis confirmet Deus caritas. Rescribens S. Hildegardis, hortatur, ut uni Deo constanter serviat. Altera abbatissa loci non nominati Col.reces similiter postulat. & consolationis litteras. Hanc Sancta respondens hortatur ad constantiam, & fiduciam de Deo. Abbatissa in Wethderswinkele (Trithemio in Wekerswinkel, legendum in Wechterswinkel, eratque Ordinis Cisterciensis in diœcesi Herbipolensi) col. 1058 cupit assumi in filiarum S. Hildegardis numerum, petitque ipsius orationes, & litteras commonitorias, quas, inquit, pro Dei amore libenti animo semper observabo. Huic Sancta sic respondet: Vivens Lux dicit: Aridum sabulum inutile est, & terra, quæ per aratrum nimis frangitur, rectum fructum non dabit… Et sicca terra, quæ saxosa est, germinat spinas atque alias inutiles herbas. Sic incongrua abstinentia, quæ non habet justum modum & rectum statum, prosternit carnem hominis, quia non datur ei viriditas justæ refectionis: unde etiam homo arescit. Ubi hoc est, certe ibi peribunt volatiles virtutes, scilicet humilitas & caritas, pulcherrimorum florum; quoniam nimia abstinentia caret viriditate virtutum: sed ibi crescit ventosa fama inutilitatis, ibique insurgunt multi terrores, quasi sancti sint, & sancti non sunt. Tota Epistola pergit idem argumentum pulchre tractare. Abbatissa de Altena col. 1060 queritur de non acceptis diu litteris, easque petit. Respondet Sancta per varias parabolas, quibus hortatur ad fortiter Deo serviendum.

[133] [complures] Abbatissa S. Mariæ Ratisbonensis Col.sibi multum gratulatur de notitia S. Hildegardis, quam sibi fuisse saluti declarat, imo & meritis ipsius, in articulum mortis ruentem, se servatam insinuat. Sancta vero ipsam hortatur ad patientiam, monetque, ut ab ira caveat; atque inter alia scribit sequentia: In proximo enim tempore ipse (Deus) castigando te admonuit, & ob aliquam causam, quam in te video, adhuc monebit de mala consuetudine, quam tibi bonum est vitare. Abbatissa in Koufungim (Trithemio in Kegsungen) Col.æc ad S. Hildegardem scribit: Celebre factum est in ore omnium volumen illud volans, quod prophetæ datum est in escam, in tuo quoque ore … requiescere… Discurre autem, festina, excita Ecclesiam, imo principes Ecclesiæ… Virgam enim ab Aquilone super iniquitatem vigilantem te vidisse, & gaudemus & contremiscimus: unde & litteras tuas consolatorias recipere desideramus &c. Ad hæc nihil respondet S. Hildegardis, sed serio monet abbatissam de vita emendanda ante mortem, quam non longe abesse prædicit. In spiritu, inquit, veraciter tibi dico: animam tuam custodi… Hoc ante diem mortis facito… Accipiter enim inimicus tuus circuit, tentans, quomodo animam tuam vulnerare possit. Ab illo te custodi per studium bonorum operum, & per abstinentiam peccatorum, quia dies tui longa tempora non habent &c. Abbatissa in Gerbestethde (apud Trithemium in Gerbstede) Col.reces S. Hildegardis flagitat. Præterea rogo, inquit, ut aliquid mihi de libris vestris transmittatis, omni devotione semper deserviendum. Rescripsit Sancta disserens de lapsu Adami, & de Incarnatione Christi, qui hominem lapsum reparavit.

[134] Abbatissa Montis S. Cyriaci prope Erphordiam Col.nixe pro se suisque flagitat preces S. Hildegardis. [varia] Hæc vero prædictæ abbatissæ caritatem non parum laudat, sed in ea requirit mentem magis quietam. Omnia, inquit, quæ pro anima tua poscis, implebo. Nunc cessa de inquieta mente, & quietem tibi assume. Monet etiam, ne corpus nimia abstinentia frangat, hac addita ratione: Sæpe video, quando homo per nimietatem abstinentiæ corpus suum affligit, quod tædium in illo surgit, & tædio vitia se implicant, plusquam si illud juste pasceret. Demum in fine hanc dat consolationem: Video animam tuam valde rutilantem in puro homine. Abbatissa in Lubboldesberge (apud Trithemium in Lubbelsberg) Col.onsolationem afflicta quærit; & hanc abunde obtinuit. Nam S. Hildegardis, laudans ipsam, quod abstineret a peccatis, hæc subdit: Unde video te sicut rutilantem fulgorem solis per inspirationem Spiritus sancti, nec omnino exsilium perditionis; sed aspicientem ad solem sicut aquilam per pœnitentiam, quæ dulcissima mater est: & ideo Deus valde amat te. Abbatissa alia loci non expressi Col.ueritur, multum se affligi & periclitari tentationibus malorum spirituum. Reposuit Sancta monitionem egregiam, cujus initium subjungo: O filia Adæ, in vera visione sic docta sum. Quicumque hoc facit, quod voluntates corporis sui relinquit, hic Abrahæ, qui patriam suam reliquit, & viro sapienti, qui domum suam supra petram ædificat, assimilatur. Homo enim, qui in hac terrena vita aliam vitam colit, hujus vita angelica esse probatur, quia tempestas hujus sæculi eum non movet, nec terroribus diabolicæ deceptionis prosternitur. Sed sicut Abraham patriam suam reliquit, & præceptis Dei obedivit, sic iste carnalia desideria sua derelinquit, & præceptis Dei per eleemosynas & orationes ac per alia bona opera obedit &c.

[135] Abbatissa Bambergensis Col.upit in consortium fraternitatis a S. Hildegarde recipi, & commonitoriis litteris confirmari. [a S. Hildegarde] Rescribens Sancta ipsam hortatur ad laborandum apud populum, & ad filias suas sub disciplina continendas. Abbatissa Veteris-monasterii Moguntini Col.ita S. Hildegardem alloquitur: Si aliquantulum, Domina mea, de infirmitate vestra convaluistis, gaudeo: sin autem, ex animo condoleo. Preces insuper petit, & litteras. Respondet Sancta: Voluntas Dei quasi in signo mortis me straverat, velut anima mea de hoc sæculo suspiraret: sed gratia Dei aliquantulum me in novo dono nunc erexit. Addit, Deo gratum esse commiserationis affectum, ipsamque hortatur ad constantiam in Dei servitio. Abbatissa Nussimensis (Trithemio in Nusia) Col.ultum sollicita, causam animæ suæ se S. Hildegardi permittere scribit, & rescripta petit. Hanc Sancta ad pœnitentiam hortatur, & ad bona opera, priusquam moriatur, facienda. Abbatissa Coloniensis Col.d S. Hildegardem, quam habere matrem cupiebat, filiæ instar scribit, ut ab ea consolationem obtineat. Reposuit Sancta instructionem brevem, ut constans esset in bonis, ita ordiens: Onus tuum in recto itinere firmiter porta, & oves tuas, quantum potes, coërce: & hoc melius tibi est, quam diversa vagatio mentis. Abbatissa de Didenkirkim (apud Trithemium in Didenkirchen) juxta Bonnam Col.quam Sancta ante inviserat, enixe rogat commonitoria verba. Rescripsit S. Hildegardis instructionem satis prolixam ad recte regendum, & ad mores suos corrigendum. Pauca solum excerpo: Cum enim homo carnem suam moderate pascit, lætos & mansuetos mores habet. Sed cum in nimietate ciborum & conviviorum vivit, unumquodque nocivum vitium in se pullulare facit. Qui autem per immoderatam abstinentiam corpus macerat, semper iratus vadit &c.

[136] [petunt.] Abbatissa Auturnacensis (apud Trithemium prope Andernach) Col.aria inquirit de consuetudinibus monasterii S. Hildegardis, præmittens hæc verba: Multorum namque testimonio didicimus, de secretis cælestibus plurima mortalibus intellectu difficilia & rara, vobis divinitus ad scribendum revelari, & quæque vobis agenda, non deliberatione humana, sed Deo edocente ordinari. Tum ita pergit: Aliud etiam quoddam de consuetudine vestra ad nos pervenit, virgines videlicet vestras festis diebus pro ornamento candidis quibusdam uti velaminibus, coronas etiam decenter contextas capitibus earum desuper impositas, & his utraque parte & retro angelicas imagines insertas, in fronte autem agni figuram decenter impressam: insuper & digitos earumdem quibusdam decorari anulis. Quæ omnia, ut credimus, ad amorem superni Sponsi ducitis… Præterea, & quod in his omnibus non minus mirandum nobis videtur, in consortium vestrum genere tantum spectabiles & ingenuas introducere: quod nos plurimum etiam admiramur &c. De his omnibus, quod nova viderentur, reverenter rationem petit abbatissa, aliquot etiam Scripturæ textus objiciens. Rescripsit S. Hildegardis Epistolam prolixam, in qua rationes reddit de ornatu monialium suarum, & de instituto suo recipiendi solas nobiles, prout ibidem videri poterit. Abbatissa de Crouchdal * (alia virisimiliter, quam cujus Epistolam memoravi num. 84, cum in altera H nomen indicet, in altera A) col. 1082 magno studio flagitat, ut S. Hildegardis indicet, quo modo pro excessibus suis Deum placare possit. Rescripsit Sancta longam instructionem, in qua multas virtutes commendat, maxime caritatem, obedientiam & humilitatem.

[137] Sanctimonialis quædam, littera G nomen suum indicans, [Aliæ personæ] olim discipula S. Hildegardis, sed diu ab illa & longe remota, verisimiliter quia ad aliquam dignitatem erat promota, suum in Sanctam amorem declarat his verbis Col./em> Quid scribam vel quid dicam tam unicæ tamque in Christo dilectissimæ Matri, penitus ignoro; quia ipsa vis amoris omnem mihi sustulit scientiam locutionis, immo etiam vinum mœroris, quo divina absentia tua me inebriari fecit, tantum me afflixit, ut non solum dictandi, verum etiam vivendi mihi fastidium generarit. Melius enim mihi fore crederem numquam te vidisse, numquam te erga me tam benignam tamque materna viscera gerentem sensisse, quam per tanta locorum spatia late separata sine mora lugeo te quasi perditam. Subjungit spem suam de ea adhuc videnda, & preces enixe flagitat. Ad hæc S. Hildegardis magna cum laude & consolatione illius virginis respondet, circa finem sic eam alloquens: Nunc autem de te gaudeo, quia in te completa sunt, quæ de te audivi & desideravi, & tu mecum gaude… Et concludens: Gaude igitur & lætare in Deo tuo, quoniam in æternum vives. Aliquis anonymus col. 1088 multum se excusat, & veniam petit, quod Sanctam diu non visitasset, ne litteris quidem: & miram ipsius affabilitatem simul exprimit, dicens: Quippe quem antea nec voce, nec habitu, nec facie, necdum etiam fama agnitum, ut primum veni, … gratia vestri benignissime recepistis, & statim vestri colloquii participatione, quod magnum duco, recreare dignata estis. Remisit Sancta brevem instructionem, qua hortatur ad mundi contemptum. Monachus quidam Benedictinus Col.lagitat preces, & litteras correptionis, addita hac ratione: Credo enim per Spiritum, per quem cuncta, præterita, præsentia, & futura perspicis, etiam tibi patere secreta mei cordis. Vere numquam vidi diem mihi dulciorem, quam ut ad tuam præsentiam pervenirem. Mallem namque nudis pedibus incedere pro sola verborum tuorum auditione &c. Rescribens S. Hildegardis, desideria ipsius bona laudat, ipsumqne instruit, ut sint puriora, ipseque sit fortis.

[138] Alius anonymus Col.reces S. Hildegardis flagitat his verbis: [religiosæ] Cognosco me peccasse, orate pro me. Non quæro terrenum lucrum, non rem transitoriam, sed gratiam Dei mei, & salutem animæ meæ. Succurrite mihi &c. Respondit Sancta hortando ad pœnitentiam, cujus quinque gradus assignat. Quidam frater Col.ueritur, peccatis se gravatum, & blasphemiæ spiritu circumvallatum. Huic S. Hildegardis instructionem remittit, in qua dicit: Unde & homo, qui per scientiam boni & mali se multum peccasse recordatur, cum ad Deum suspirat, denuo per pœnitentiam in Deo renascitur. Decanus S. Martini Moguntini, cupiens videre iterum S. Hildegardem, magno cum affectu Col.itteras ipsius petit, quibus consolationem obtineat. At illa utilia magis, quam blanda, rescribere solita, serio hortatur ad pœnitentiam, & orditur hoc modo: De nimio cibo & de immoderato potu vini immoderata vitia crescunt, & caro etiam hominis sæpe languescit, ita quod vix vivere potest. Alius cuidam congregationi præfectus Col.e suamque congregationem precibus S. Hildegardis multum commendat. Hæc vero rescribens, docet variis similitudinibus, a quibus in regimine suorum cavere debeat. Monachus quidem Mulenbrunnensis * Col.etit a S. Hildegarde, ut sibi mittat aliquid de cælesti admonitione. Misit revera ad ipsum Sancta elegantem instructionem, qua egregie docet, illos, quos præteritorum peccatorum pœnitet, & qui se emendare student, benigne recipi a cælesti Patre familias, non vero tædiosos, qui contra superiores suos obmurmurare volunt magis, quam se emendare.

[139] [varias instructiones petunt & impetrant.] Monachus Ebrensis, Ordinis Cisterciensis, Col.umillimis litteris orationes & verba consolationis a S. Hildegarde petens, responsum accepit, cujus hoc est initium: Video, quod Deus faciem suam a te non abscondit, sed cum flagellis suis te constringit, sicut ipsi placet. Item in animam tuam, & in gaudium corporis magnum lumen consolationis Dei venturum video, cum ipse voluerit. Addit alia similia; sed monet, ut quædam inutilia fugiat. Monachus quidam & presbyter Col.ultum sibi gratulatur, quod benevole a S. Hildegarde fuisset exceptus, petitque sequentia: De ceteris, inquit, quæ vobiscum secretius contuli, cum opportunum fuerit, scriptis me certificare curabitis. Rescribit Sancta pulchram parabolam de tribus mulieribus, quas ita explicat: Nunc, fili mi, primam mulierem, & puellas ejus attende… Prima enim mulier caritas est cum puellis suis, videlicet benevolentia & largitate… Sed mulierem rugosam omni studio fuge… Mulier rugosa … amor sæcularis est… Mulierem autem mercatricem ad te collige… Mulier vero mercatrix philosophia existit, quæ omnem artem instituit, & quæ crystallum, id est fidem, invenit, cum qua ad Deum pervenitur.

[Annotata]

* Crutendal

* al. Mulbrunnensis

§ X. Epistolæ quædam S. Hildegardis ad Philippum abbatem Parcensem & hujus ad ipsam ex Ms.: gesta cum S. Gerlaco: aliæ Epistolæ serius ad Sanctam datæ cum responsis ejusdem.

[Litteræ quædam S. Hildegardis ex Ms. huc missæ.] Joannes Masius, abbas Parcensis, Ordinis Præmonstratensis, prope Lovanium, anno 1641 ad Bollandum transmisit tres Epistolas S. Hildegardis ad Philippum abbatem Parcensem, & unam Philippi ad Hildegardem, quam aliquando inviserat. Cum autem duo abbates Parcenses contemporanei fuerint S. Hildegardi, qui ambo Philippi nomen habuerunt, merito dubitarem, utrum primus, an secundus fuerit Philippus, qui illud litterarum commercium cum Sancta habuit, nisi Epistolis addita esset hæc annotatio: Fuit iste Philippus secundus abbas Parcensis ab anno Christi MCXLII usque ad annum MCLXV, vir non tantum multum pius, sed & doctus. Unde plurimos libros suo tempore in pergameno exscribi curavit, qui adhuc modo extant. Inter hos numerantur Visiones S. Hildegardis. Fuit ille Philippus primus, sed inter abbates secundus, cui post breve alterius regimen Philippus II successit, ut hic æque ac primus a S. Hildegarde litteras accipere potuerit. De Epistolis porro huc missis tale testimonium dedit ipse Masius: Copiæ supra positarum Epistolarum R. D. Philippi abbatis Parcensis ad S. Hildegardem, & S. Hildegardis ad ipsum R. D. Philippum, sunt extractæ & exscriptæ ex antiquissimo codice bibliothecæ nostræ Parcensis, & de verbo ad verbum cum originalibus conveniunt. Quod testor hac X Octob. MDCXLI. Joannes Masius abbas Parcensis. Dabo has Epistolas integras, quia necdum editas novi, & quia spiritum propheticum Sanctæ, quo absentia & abdita cognoscebat, egregie manifestant. Non est omnino certum, quo scriptæ sint ordine. Eo igitur ordine singulas recitabo, quo exaratas utcumque innuit ipse contextus.

[141] Prima ad Philippum scripsisse videtur Hildegardis, mittens ad ipsum mulierem quamdam pœnitentem, [Sancta scribit Philippo abbati Parcensi,] quæ non fuerat recte confessa, & cui peccatum exponendum indicaverat, ut ex responso Philippi patebit. Hanc igitur Epistolam, lector, accipe: Philippo abbati Hildegard. O Pater, qui in omni negligentia tua Deum times, & qui eum diligis, ita quod pro quibusque inutilibus ad ipsum suspiras, tu ad Fontem aquæ vivæ curre, non solum te, sed etiam alios infirmos, quos vulneratos vides, lavando; ipsisque vinum pœnitentiæ infunde, & eos oleo misericordiæ ungere non cesses. In hoc enim illum, qui vivus fons & integra rota est, imitaris, qui peccatores ad auxilium misericordiæ ejus confugientes comprehendit, impiosque ei contradicentes amaro judicio judicat. Circulum vero hujus rotæ nullus mons tangere valet, quoniam umbra ipsius super omnia excelsa est: nec ipse etiam ab ullis infimis obnubilari potest, cum omnia excellat. Deus namque per nullum, nisi per seipsum, vivit: unde nec initium nec finem habet. Ideo quicumque ad auxilium gratiæ suæ confugerit, a beatitudine æternæ vitæ numquam deficiet; sed denuo per Deum vivum scintilla salvationis excitatur, quia ipse peccatoris mortem non vult, sed ut per eum vivere incipiat. Nunc autem, o mitis pater, qui in vice Christi es, suscipe hanc mulierem, scilicet Idam, quæ occulta vulnera sua nondum perfecte manifestavit, & eam, ac cæteros ad te confugientes diligentissime medicina pœnitentiæ percura, quatinus in rota veræ Trinitatis in æternum vivas. Ida, de qua fit mentio, aut apud S. Hildegardem fuerat, & cum his litteris ad Philippum abbatem missa est, aut litteras ab Hildegarde acceperat. Certe ipsam monuit Sancta de peccato aliquo in confessione exponendo, ut liquet ex Philippi abbatis Epistola, quam subjungo.

[142] Philippus Dei gratia ecclesiæ beatæ Mariæ, quæ est in Parco Lovaniensi, [qui eidem rescribit de muliere, cui illa peccatum detexerat:] dictus abbas, H. de Binga ancillarum Dei venerabili magistræ bonum salutis æternæ. Crede, Mater venerabilis, crede, Dilecta Deo, ex quo virtutum tuarum, quibus Ancillam suam divina Benignitas mirificavit, fama prædicante, notitiam habui, te dilexi, de te mihi sermo cum laudibus frequenter sine fastigio *, tu cordis mei meditatio fuisti sæpissime. Hujus rei testis est labor itineris, quem assumpsi, ut venerabilem vultum tuum, speculum videlicet illuminatæ mentis tuæ, videre, & tecum loqui ore ad os possem. Deo gratias: quam quæsivi, quam diu multum optaveram præsentiæ tuæ dulcedinem promerui, & collocutionis tuæ consortium indigno mihi non denegasti. Sed doleo, quod adquievi fratribus meis, qui mecum venerant, & nullam moram facere sinebant tecum, ut volebam. Sed spero, quod adhuc te fruar in Domino, sive in præsenti vita, sive post eam, tuis orationibus amœna paradisi introductus. Ora igitur, Mater venerabilis, ora pro me amante, & venerante gratiam Dei in te, & pro congregatione fratrum & sororum, quam habeo regere, ut pacem & concordiam nobis Dominus tribuat, peccata dimittat, perseverantes in suo servitio faciat. De pœnitente autem muliere, Ida videlicet, voluntati tuæ, quam Dei credo, obedivi, pœnitentiam jungens * pro peccato, quod, Domino revelante, ad purum ei detexisti. Sed quia senio confecta, & legibus pœnitentiæ multo jam tempore confracta est, peto, ut, quomodo scis, & animæ suæ utile prospexeris, unde relevetur, ei impendas.

[143] [altera Hildegardis] Ad hanc respondit, opinor, S. Hildegardis per Epistolam mox dandam, etiamsi in ea nihil dicat de minuenda aut protrahenda Idæ pœnitentia, quia id verisimiliter abbatis prudentiæ totum relinquere voluit. Epistolam præclara monita continentem subjungo. Philippo abbati Hildegardis. Fides, quam homo per inspirationem Spiritus sancti ardenti corde ad Dominum habet, valde gloriosa est, cum in amplectione dilectionis invisibilia, tamquam ea, quæ visa delectant, amplectitur. Sic etiam laudabile est in te, quod propter amorem Dei me debilem & indoctam fœmineam formam videre & audire dignatus es. Ventus enim de excelso monte flavit, coram ornatis civibus & turribus parvam pennam flatu suo movens, nullam per se possibilitatem * volandi, nisi per ventum, habentem. Quod nimirum Deus omnipotens idcirco facere curavit, ut ostenderet, quid per rem, quæ nec minima de se præsumeret, operari posset. Vos autem, qui in officio prophetarum, cui adjuncta est cura apostolici ordinis, viriliter statis, suffragium orationum vestrarum mihi, quam super stratum infirmitatis meæ usque adhuc decumbentem coram positam vidistis, porrigite, ut in gratia Dei valeam permanere, quoniam nullam in me securitatem retinens, omnem spem meam & fiduciam in Dei solius misericordiam constitui.

[144] [ad Philippum Epistola:] Nunc autem, o pater, qui in vice Christi es, curam super oves congregationis tuæ cum virga præceptorum Dei habe, quibus eas corripias & regas, ne in superbiam eleventur: quod vitium assimilatur urbi, quæ supra petram nequaquam fundata est, ideoque ruendo destruitur, quoniam firmum fundamentum non habuit. Peccatores quoque, qualicumque crimine vulneratos, oleo misericordiæ frequenter inunge: nec in mala consuetudine peccatorum, velut quatriduanus Lazarus, feteant: cornuque salutis, id est, veræ humilitatis in omnibus tuis erige: (quæ virtus nubi saphirini coloris, per quam sol potenter fulget, comparatur) in hoc verum Solem, scilicet Filium Virginis, imitando: qui in summa humilitate ad terras descendit, in qua etiam ad dextram Patris sui ascendit. Ab eis etiam malam consuetudinem peccatorum abscinde, eosque hoc modo, velut monile, cum pretiosis lapidibus adornare satage, ut tu cum eis, & ipsi tecum, ad æternum gaudium pariter veniatis. Nunc autem gratia Spiritus sancti lucernam veræ charitatis omnipotenti Deo te efficiat: qui etiam pro adjutorio, quod animæ & corpori modo exhibes, æternam mercedem tibi donare dignetur.

[145] [tertia ad eumdem.] Quæ restat Epistola S. Hildegardis ad Philippum, rescripta est ad interrogationem ipsius, timentis ob signum, quod ei in celebratione divinorum acciderat, & de quo multum sollicitus fuisse videtur. At hæc Epistola timorem facile exemerit. Philippo abbati Hildegardis. O bone & fidelis serve Dei, qui causam vel significationem signi Dei, nuper ostensi, pertimescens scrutaris, quod in scientia solius Spiritus Dei est, qui initium non habet, & cui nulla creatura assimilari valet, audi, quæ ad interrogationem tuam respondeo. Istud, quod tibi accidit, velut ramum, in multis ramusculis divisum, video. Quare non propter te solum factum est; sed etiam propter subditos tuos, & propter alios multos, ut corda eorum, qui hoc audierint, paveant, & negligentias suas corrigant, & non nisi cum timore & reverentia divina celebrent, ne ut * judicio Dei, vel irrisioni dæmonum ex permissione ipsius Dei subjaceant. Nam & istud ego factum esse vidi quadam irrisione aëreorum spirituum, permittente tamen Deo propter causas supra dictas. Unde, dulcis & mitis pater, non conturberis: sed age Deo gratias, si causa tui aliqui hoc audientes corrigantur. Et sacerdotale officium propter hoc ulterius agere non differas: sed confessione & pœnitentia purgatus, in celebratione Missarum Deo servire stude. Nunc ergo serve Dei, sine trepidatione gaude, & exulta in Domino, quia ipse Deus te amat, & animam tuam suscipiet. Hactenus S. Hildegardis ad Philippum abbatem Parcensem.

[146] Cum autem versemur in Belgio, lubet hoc loco referre, [Sancta visionem habet de futura gloria] quid S. Hildegardi intercesserit commercii cum S. Gerlaco eremita, qui ipsius tempore vitam valde austeram duxit in ducatu Limburgensi, duobus fere milliaribus Belgicis a civitate Trajectensi, & in hodierna diœcesi Ruræmundensi, ubi modo est cœnobium virginum Ordinis Præmonstratensis, Sanctus Gerlacus dictum. Auctor Vitæ S. Gerlaci, datæ ad V Januarii, cap. 8 ad propositum nostrum scribit sequentia: Erat eo tempore in partibus Maguntiæ virgo quædam sanctissima, Hildegardis nomine, famosissima illa prophetissa Novi Testamenti, cum qua familiariter locutus est Deus, & ostendit ei secreta cælestia. Hæc per manum sanctæ memoriæ domini Henrici Maguntinensis archiepiscopi sacro velamine Domino consecrata, cum nullis litteris, nisi tantum Psalmis Davidicis esset erudita, per Spiritum sanctum edocta, de divinis oraculis & sacramentis sibi revelatis grandia edidit volumina… Hæc per multa temporum curricula doctrinæ salutaris lampade sanctam Ecclesiam illuminavit, Epistolis ad diversas personas missis corroboravit, & claris miraculis illustravit.

[147] Hæc igitur Christi Sponsa, dum Regem & Dominum dominantium sedentem in throno more solito in vera videret visione, [S. Gerlaci, cui mittit coronam suam.] & assistentium ei Sanctorum distinctos ordines & choros lustrando circuiret, inter confessorum splendidissimum chorum sedem conspexit lucidissimam, inæstimabili decore circumdatam, & mirifice adornatam. Et videns, vehementer super hoc admirata, didicit divino edocta oraculo, hanc gloriam & honorem sancto præparatam esse Gerlaco, qui S. Servatium quotidiana peregrinatione frequentaret in Trajecto. Hac revelatione Virgo Domini de meritis B. Gerlaci certificata, tota in ejus sacrum amorem succensa flagravit; & in signum perpetuæ, quam cum eo quandoque perceptura erat, societatis & felicitatis, coronam, qua in die consecrationis suæ ab episcopo coronata est, ei transmisit: quæ hujus rei testis, devote nunc usque in ecclesia nostra conservatur. Hæc auctor anonymus quidem, sed S. Gerlaco & magis Hildegardi suppar, cum cap. 16 narret, se egisse cum aliquo sene, qui S. Gerlacum viventem cognoverat.

[148] Supersunt aliquæ illustrium virorum Epistolæ, necdum memoratæ, quas in hunc locum distuli, quia datæ sunt posterioribus S. Hildegardis annis, [Scribant ad Sanctam Rodulfus Leodiensis episcopus,] ut ex his perspiciat studiosus lector, insignem sanctitatis & sapientiæ cælestis famam, qua circa annum 1148 Sancta inclarescere cœpit, usque ad obitum ejus continuatam esse. Rudolphus, alias Rodulfus episcopus Leodiensis ab anno 1168 usque ad 1191, in laudata Bibliotheca Patrum tom. 23 pag. 547 ad S. Hildegardem scribit, in maxima mentis & corporis fluctuatione constitutus, quia, ut fatetur, & alii scriptores consentiunt, innumeris malis Deum offenderat. Petit autem preces & rescripta Sanctæ ad excitandam somnolentiam, in qua erat, & ut vel ultimam æternæ quietis sortiretur mansionem. Rescripsit S. Hildegardis, hortando ad vitam bonam, & ad curam animarum, finitque Epistolam his verbis: Deus te protegat, & animam tuam de æterna pœna liberet.

[149] [Godefridus Ultrajectensis,] Godefridus episcopus Ultrajectinus pag. 548 suum erga S. Hildegardem affectum declarat his verbis: Soror charissima, ex quo primo te cœpi in Christi charitate diligere, nunquam memoria tua, super mel & favum dulcis, in animo meo potuit excidere. Cogit enim me in tuam dilectionem virtus Dei, quæ habitat in te, quæ operatur per te, quæ familiarem præ cæteris illi Sponso reddit te, qui æternaliter salvat omnes sperantes in se. Et quoniam charitas diffusa est in corde tuo, rogo te in charitate, qua in omnes abundas, ut omni diligentia, omni conatu studeas Deum pro me exorare &c. Reposuit S. Hildegardis adhortationem seriam & satis claram, ex qua nonnulla huc transfero: Tu etiam populo adjutorium in vice Christi præbe, ne sis sicut tuba, quæ sonat, & non operatur. Sed esto bonus odor virtutum, ut in æternum vivas. Et dic; Exaltabo te, Deus meus Rex, & benedicam nomini tuo in seculum seculi. Nam quando intelligis, quia in episcopali cathedra es, in omnibus viis tuis Deum lauda, in bonis operibus eum exalta, & præcepta ejus sine tædio iterando rumina, per fidem eum osculare, & in bonis operibus eum amplectere: in bona conversatione Deum tuum ipsum ostende, & in judiciis suis eum ut justum Regem magnifica, ita ut populum tuum recte regas, & cum misericordia ungas, & noxiale crimen post te non trahas, scilicet ut munus pro justitia accipias: & sic invoca nomen ipsius, ut in omnibus his timorem ad ipsum habeas, quoniam Rex est, & hoc omnibus diebus vitæ tuæ facias &c.

[150] [episcopus Pragensis,] Episcopus Pragensis, cujus nomen littera H innuitur, ad Sanctam etiam scripsit. Fuerit fortasse Henricus, qui episcopatum Pragensem adeptus certe non est, nisi sub finem vitæ S. Hildegardis: nam huic nullus alius Pragensium episcopus convixit cum illo nominis initio. Quisquis fuerit, ad Sanctam hæc scribit: Dominum Deum nostrum magnificando glorificamus, cujus Spiritu illuminata, plurimorum tribulationibus consolando & sublevando subvenis; & fructum boni operis, eodem Spiritu cooperante, in multorum mentibus multiplicas, sicut etiam per plurima terrarum spacia de te referri audivimus. Unde Sanctitas tua noverit, quia magnum desiderium inest nobis te videre, atque colloquio tuo perfrui in Christo: sed magna difficultas locorum hoc fieri impedit. Postulat deinde, ut orationibus suis subveniat, & bona consilia porrigat. Remisit S. Hildegardis monitionem seriam, qua hortatur ad majorem in virtute constantiam, cum in prosperis tum in adversis, quamque concludit hoc modo: Nunc tu, o homo, qui circuis in moribus tuis per plateas vicissitudinum tuarum, & non ardenter intueris aspiciens in medicinam tuam & alterius; surge respiciens in Solem in recta moderatione, & lumen non fuge, illud abjiciens per austeritatem iniquitatis, quatenus non erubescas, quando summus Rex inquirit opera tua in sacculo tuo, & in æternum vives.

[151] Arnoldus I, ab anno circiter 1170 archiepiscopus Trevirensis, [Arnoldus archiepiscopus Trevirensis,] suum erga S. Hildegardem affectum per litteras pag. 550 gratiose declarat, testaturque ad episcopatum se promotum esse contra voluntatem suam. Hac igitur de re Sanctam consulit, ita scribens: Sed quia nescimus, cujus vocatione [adde promoti] simus ad tale ministerium, hoc maxime anxietatem nobis infligit. Si ex Deo esse sciremus, crederemus, quod qui cœpisset in nobis opus bonum, & perficeret. Itaque & responsum de his, & crebras petit S. Hildegardis instructiones. Rogat etiam de energumena in Monte S. Ruperti liberata, de qua postmodum agam. Nunc vero quid ad alia responderit Sancta, audiamus. Orditur illa hoc modo: Tu arbor es a Deo constitutus, quemadmodum Paulus dicit: Omnis potestas a Deo est; quia secundum summum Magistrum per invocationem nominis sui omnis potestas nominata est. Deinde incipit salutaria dare documenta, serioque monet, ut caveat a superbia, a cupiditate divitiarum, ab injustitia, a vanitate, ac ut virtutes amplectatur statui suo congruas. Tum subdit hæc verba: Ego autem, ut jussisti, ad verum Lumen aspexi, & vix inceptionem bonorum operum adspicere potui. Tu quidem bona opera studiosius operare, ut postea per gratiam Dei plura scribam.

[152] Philippus archiepiscopus Coloniensis pag. 550 S. Hildegardem per litteras sic alloquitur: [Philippus Coloniensis,] Quamvis locorum diversitas mutui aspectus & desiderabilem collocutionis subtrahat gratiam; quos Christi charitas conjunxit, semper tamen tenebit animorum vicinitas. Unde est mihi desideratissimum, quod in hoc anno, dum transitus viæ, & gratia te videndi diu desiderata occurrit. Sed ægritudo & tenuitas tui corporis cor meum & multorum in terra nostra, te in Christo amplectentium, turbavit & perculit, semper exoptantium vitæ tuæ sospitatem, veræque salutis æternitatem, Tum laudat Sanctam, ut perfusam divini charismatis munere, & ut in cælo conversantem; petitque ex occulto Dei inquirat, sibique commonitoria verba, prout Deus … donaverit, transmittat. Paruit S. Hildegardis, misitque adhortationem satis claram, ex qua lubet nonnulla recitare. Tu autem, qui lucida stella per episcopale officium appellaris, & qui de nomine summi sacerdotis radias, lumen tuum, quod verba justitiæ sunt, subditis tuis non abscondas; quoniam in corde tuo sæpe dicis: Si ego mihi subjectos verbis terrerem, molestum me haberent, quia eos superare non valeo. Utinam amicitiam eorum tacens retinere possem! Itaque sic dicere & facere tibi non expedit. Sed quid? Terribilibus verbis, propter episcopale nomen & corporis tui nobilitatem, eos, ut rapiens accipiter, non terreas; nec periculosis verbis, velut clava, eos percutias: sed verba justitiæ cum misericordia eis misce, & ipsos cum timore Dei inunge, proponens eis, quam periculosa animabus & felicitati eorum injustitia sit. Certissime, certissime, certissime, hoc modo audient te. Per squalidos autem & instabiles mores te illis non admisceas, nec quid cuique placeat seu displiceat, inspicias: quoniam, si hoc feceris, minor ceteris coram Deo & hominibus apparebis: nam talia personam tuam non decent. Hæc aliaque latius prosecuta, sic concludit: Nunc, o tu pater, qui in pastorali nomine es, paupertatem hominis hæc scribentis non dedigneris, quoniam ista non secundum me, nec secundum altum * hominem dictavi nec protuli: sed ea hoc modo scripsi, quemadmodum ipsa in vera visione, vigilans mente & corpore, vidi & audivi; quia, ut aliqua ad te scriberem, jussisti.

[153] [& Philippus Flandriæ comes.] Philippus Alsaiius Flandriæ comes pag. 552 ad S. Hildegardem hæc scribit: Vestra noverit Sanctitas, me paratum esse ad faciendum, quidquid scirem vobis placere, quia sancta conversatio vestra & vita honestissima sæpissime meis insonuit auribus, omni fama suavior… Unde est, quod ad Pietatis vestræ gratiam mitto præsentium latorem, fidelissimum servientem meum, qui pro me misero peccatore vobiscum loquatur, cum ego tamen multo libentius ad vos venissem, & vobis locutus fuissem … sed … ad hæc vacare non poteram. Instat enim jam tempus, quo aggredi debeam iter Hierosolymitanum, … super quo consilium vestrum mihi intimare dignemini per litteras vestras. Postulat insuper preces S. Hildegardis, consiliumque, utrum manere potius debeat in Terra sancta, an post expeditionem susceptam reverti ad suos. Rescripsit Sancta ad comitem instructionem, qua ipsum maxime hortatur ad justitiam. Ultimam partem huc transfero: Tu etiam pro omnibus negligentiis & peccatis, ac pro omnibus injustis judiciis tuis cum signaculo Crucis ad Deum vivum confuge, qui via & veritas est, & qui etiam dicit: Nolo mortem peccatoris, sed magis ut convertatur, & vivat. Et, si tempus venerit, quod infideles fontem fidei destruere laborant, tunc eis (quantum per adjutorium gratiæ Dei potueris) resiste. Ego enim in anima mea video, quod sollicitudo, quam de angustiis animæ tuæ habes, auroræ, quæ mane oritur, similis est. Unde Spiritus sanctus te in pura & vera pœnitentia ardentem solem efficiat, ut eum quæras, & ipsi soli servias, ita ut in summa beatitudine in æternum vivas.

[Annotata]

* forte fastidio

* forte injungens

* i. e. potentiam

* forte vel

* forte alium

§ XI. Sancta monasterium suum omni onere liberat: energumena ibi liberata: ob sepulturam cujusdam olim excommunicati Sanctæ ecclesia interdicto subjecta.

[Sancta monasterii sui possessionem acquirit,] Acta num. 9 & 10 testantur, S. Hildegardem, Deo jubente, effecisse, ut monasterium suum in Monte S. Ruperti careret omni onere, & ut nullum jus pro re temporali in illud haberet abbatia S. Disibodi; pro directione vero secundum Regulam S. Benedicti non aliter dictæ abbatiæ subesset, quam quod Religiosæ virgines ex illa abbatia directores & præpositos suos libera electione assumerent. De hisce S. Hildegardis in Opusculo ad congregationem sororum suarum, post Epistolas impresso, pag. 594 sic loquitur: O filiæ, quæ vestigia Christi in amore castitatis subsecutæ estis, & quæ me pauperculam in humilitate subjectionis propter supernam exaltationem vobis in matrem elegistis, non ex me, sed ex divina ostensione per materna viscera vobis dico: Locum istum, videlicet locum requietionis reliquiarum beati Roberti confessoris, ad cujus patrocinium confugistis, inveni in evidentibus miraculis per voluntatem Dei in sacrificium laudis, & in permissione magistrorum meorum ad ipsum perveni, & eum mihi & omnibus me subsequentibus cum divino adjutorio libere attraxi. Hæc initio fundationis facta sunt, probante & confirmante Henrico archiepiscopo Moguntino. Nam ab hoc fundationem confirmatam testatur Vita num. 10.

[155] Quod vero adjungit ibi biographus, ab Arnoldo etiam archiepiscopo, [ejusque reditus liberos ei vindicat,] qui anno 1153 Henrico successit, omnia fuisse confirmata, factum existimo, postquam abbas S. Disibodi aliquid juris attribuere sibi voluerat in bona monasterii S. Ruperti. Nam tunc S. Hildegardis, jubente & per morbum cogente Deo, fecit ea, quæ pergit narrare hoc modo: Postea autem per admonitionem Dei ad Montem B. Dysibodi, a quo per licentiam secesseram, perrexi; & petitionem hanc coram omnibus ibidem habitantibus perfeci, scilicet ne locus noster & prædia eleemosynarum loci nostri ab illis essent ligata, sed soluta, quærens tamen in opportunitate utilitatis salvationem animarum nostrarum, & sollicitudinem regularis districtionis. Et secundum quod in vera visione percepi, ad patrem, videlicet ad abbatem loci illius, dixi: Serena lux dicit: Tu sis pater præpositi & salutis animarum mysticæ plantationis filiarum mearum. Eleemosyna earum nec ad fratres tuos pertinet; sed locus vester refugium earum sit. Si autem in contrariis sermonibus vestris perseverare volueritis, contra nos frendentes, eritis similes Amalechitis & Antiocho; de quo scriptum est, quod templum Domini despoliavit. Quod si aliqui inter vos in indignitate * sua dixerint: Allodia earum volumus imminuere: tunc ego, qui Sum, dico, quod pessimi raptores sitis. Si autem pastorem spiritalis medicinæ ipsis abstrahere tentaveritis, tunc iterum dico; quod similes sitis filiis Belial, & in hoc justitiam Dei non inspicitis: unde & justitia Dei destruet vos.

[156] Et cum ego paupercula forma his verbis prædictam libertatem loci & allodiorum filiarum mearum a præfato abbate & a fratribus ejus peterem, [ac filias suas monet, ut in eo post mortem suam pacifice maneant.] eam cum permissione codicis omnes mihi constituerunt. Cuncti autem, tam majores, quam minores, hæc videntes, audientes, & percipientes, maximam benevolentiam ad ista habebant, ita ut etiam ad nutum Dei scriptis firmata sint. Unde fideles hæc discant, affirment, perficiant & defendant, quatenus benedictionem illam percipiant, quam Deus Jacob & Israëli dedit. Hæc facta sunt, ut jam dixi, tempore Arnoldi archiepiscopi Moguntini, qui præfuit ab anno 1153 usque ad 1160. Porro videtur S. Hildegardis, quando hæc scribebat, in spiritu prævidisse, dissensiones in monasterio suo orituras. Nam satis insinuat, post obitum suum fore, ut non eodem modo floreret, solliciteque monet filias suas, ut a discordiis caveant. Verba Sanctæ subjungo: Sed o quam magnum planctum hæ filiæ meæ post obitum Matris suæ habebunt, quoniam verba ejusdem Matris suæ amplius non sugent: & sic in gemitu & luctu per plurima tempora cum lacrymis dicent; Heu, heu! libenter Matris nostræ ubera sugeremus, si eam modo nobiscum præsentem haberemus. Quapropter, o filiæ Dei, admoneo, ut charitatem habeatis inter vos, sicut ego Mater vestra a pueritia mea vos admonui… Spiritus sanctus vobis dona sua det, quia post finem meum vocem meam amodo non audietis. Sed vox mea numquam ducatur inter vos in oblivionem, quæ frequenter inter vos in charitate sonuit… Unde si quis in hac turba filiarum mearum discordiam & discessionem hujus habitationis & spiritalis disciplinæ facere voluerit, donum Spiritus sancti avertat hoc de corde illius. Quod si Deum contemnens, id tamen fecerit, manus Domini occidat illum coram omni populo, quia dignus est, ut confundatur. Quapropter, o filiæ, locum istum, quem ad militandum Deo elegistis, omni devotione & stabilitate inhabitate, quatenus in eo superna præmia adipiscamini &c.

[157] [Electionem liberam præpositi seu directoris, scripta] Non invenio, ullam deinde difficultatem S. Hildegardi creatam fuisse de possessione libera bonorum temporalium. Verum abbas S. Disibodi, sive Helingerus iste fuerit, sive Helingeri successor, quod edicere nequeo, difficultatem movit, contra liberam electionem præpositi seu directoris. Scripsit ea de re S. Hildegardis ad Alexandrum Papam III, durante adhuc schismate, ita ut controversia illa certo figenda sit inter annum 1159, quo Alexander III electus, & schisma inchoatum, ac inter annum 1177, quo Fredericus imperator cum suis Alexandro se subjecit, & schisma finivit. Existimo tamen, rem contigisse aut post annum 1170, aut non diu ante illum annum, cum quod S. Hildegardis in Epistola sua dicat, Ecclesiam diu schismate laborasse, tum quod in scripto mox memorato, quod composuit, dum septuaginta erat annorum, id est, circa annum 1168, nullam de illa controversia faciat mentionem. His breviter de tempore observatis, audiamus controversiam ipsam ex Epistola S. Hildegardis ad Alexandrum III, quem pag. 540 alloquitur hoc modo: Nunc, o mitissime Pater, ego & sorores meæ genua coram Paterna pietate tua flectimus, orantes, ut digneris paupertatem pauperculæ Formæ respicere: quæ nunc in magna tristitia sumus, eo quod abbas de Monte S. Dysibodi & fratres ejus privilegiis & electioni nostræ contradicunt, quam semper habuimus, de qua semper magna cautela providendum nobis est, ne aliquatenus nobis tollatur; quia si nobis timoratos & religiosos, quales quærimus, non concederent, religio spiritalis omnino in nobis destrueretur.

[158] [ad Alexandrum III Epistola, obtinet S. Hildegardis,] Unde Domine mi, propter Dominum adjuva nos, ut vel electionem nostram obtineamus, vel alios, ubi possimus, qui nos secundum Deum & utilitatem nostram procurent, libere quæramus & accipiamus. Nunc iterum rogamus te, piissime Pater, ne petitionem nostram, & etiam nuntios istos despicias, qui per fidelem amicum nostrum moniti, te petentes, ad nos diverterunt; & hoc, quod apud te obtinere quærunt, facias, quatenus post finem hujus vitæ, quæ ad vesperum jam declinat, in indeficientem lucem pervenias &c. Obtinuit Sancta, quod cupiebat. Alexander tamen ad ipsam non rescripsit; sed ad Wezelinum præpositum S. Andreæ Coloniensis misit Epistolam, in qua habet sequentia: Ex parte dilectæ in Christo filiæ nostræ Hildegardis, priorissæ Montis S. Roberti in Binga, & sororum ejusdem loci, ad nostram audientiam noveris pervenisse, quod, cum magistrum sibi & præpositum de monasterio S. Dysibodi, sicut consueverant, elegissent; abbas illius loci *, quæ de persona monasterii sui facta fuerat, concedere noluit, sed eamdem personam eis renuit adhuc assignare. Unde, quoniam prædictis sororibus in his, quæ ad salutem pertinent animarum, diligenter convenit provideri, discretioni tuæ per Apostolica scripta mandamus, quatenus utramque partem, cum super hoc fueris requisitus, ad tuam præsentiam convoces, & rationibus super electione præpositi hinc inde diligentius intellectis, causam ipsam, justitia mediante, decidas. Et si prædictæ sorores de illo monasterio præpositum habere non potuerint, facias, ut saltem de alio habeant competentem. Videtur accepisse Sancta, quod petebat; & verisimile est, abbatem S. Disibodi maluisse consentire electioni jam factæ, quam permittere, ut præpositus ex alio cœnobio eligeretur.

[159] Porro occasione Epistolæ S. Hildegardis ad Alexandrum observo, [quæ in schismate Alexandrum agnovit verum Pontificem.] Sanctam in schismate adhæsisse Alexandro legitimo Pontifici, etiamsi archiepiscopatus Moguntinus tunc occupatus esset a Christiano, qui antipapæ & Frederico imperatori adhærebat, sed deinde Alexandro se submisit. De legitimo autem Alexandri pontificatu mentem suam in ipso Epistolæ initio sic declarat Sancta: O summa & gloriosa persona, quæ primum constituta es per Verbum Dei, per quod omnis creatura rationalis & irrationalis in genere suo facta est, tibi specialiter idem Verbum claves regni cælestis per indumentum humanitatis suæ, scilicet ligandi atque solvendi potestatem concessit. Eumdem deinde hortatur, ut facilem se præbeat in venia schismaticis concedenda, si pœniteant, hæc scribens: Sic & tu, o mitis Pater, benignum Patrem imitare, qui pœnitentem filium, & ad se revertentem, saginatum vitulum propter illum occidens, cum gaudio suscepit… Et stella matutina, quæ solem diei præcucurrit, esto in ecclesia, quæ diu schismatis caligine confusa, lumine justitiæ Dei caret. Et tu ergo secundum zelum Dei corripe, & de oleo misericordiæ pœnitentes unge, quoniam Deus magis vult misericordiam, quam holocaustum. Hæc Epistola, opinor, occasionem erroris præbuit Trithemio, qui in Chronico Hirsaugiensi ad annum 1150 Alexandrum III ponit inter illos, qui ad S. Hildegardem scripserunt; nisi Alexander revera ad ipsam scripserit, & Epistola non sit edita.

[160] Vita lib. 3 cap. 2 longam refert historiam de quadam muliere nobili, [Cum mulier nobilis energumena in monasterio] quæ multis annis a dæmone fuerat obsessa, ductaque ad varia loca Sanctorum celebrata patrocinio, nec tamen malo illo liberata, antequam venit ad monasterium S. Hildegardis, ubi dæmon mulierem tandem reliquit. Contigit hæc liberatio circa annum 1170, ut colligo ex Epistola Arnoldi archiepiscopi Trevirensis num. 151 memorata. Nam scripsit Arnoldus ad Sanctam, quando non diu electus erat archiepiscopus: (electionem Arnoldi figunt alii anno 1169, alii 1170, quod exactius investigare non est necesse) & de liberatione illius energumenæ, tamquam de re recenti Sanctam interrogat his verbis: Et scimus quod Deus in loco sancto suo apud vos salutem operatus, obsessam misericorditer liberando, visitaverit plebem suam. Unde, ut modum liberationis obsessæ nobis rescribatis, … attentissime rogamus. Ad hæc S. Hildegardis ita respondit: In illa autem, quæ obsessa fuit, multa mirabilia vidimus, quæ modo per scripta proferre non possumus: sed cognovimus, quod diabolicus sufflatus de die in diem usque ad recessum suum defecit: & eadem mulier a fatigatione diaboli liberata est: & etiam infirmitate, quam ante in se non cognovit, tunc occupata est. Sed nunc vires tam corporis quam animæ plena sanitate recepit.

[161] [S. Hildegardis maligno hospite liberata esset, interrogata] Mulier illa videtur fuisse Coloniensis, dictaque Sigewize. Certe decanus ecclesiæ Coloniensis Sanctorum Apostolorum ipsam optime noverat, & pro filia habebat, ut discimus ex ipsius ad S. Hildegardem Epistola, in qua pag. 577 hæc scribit: Ex die, qua nobis innotuit, quod sororem, imo filiam nostram specialem, dominam Sigewizen, in vestræ Beatitudinis consortium collegistis, non solum nos, immo universa Coloniensium civitas, nutu Dei ad pietatis amorem succensa est. Inde est, quod jam manifeste per omnes terminos terræ nostræ a cunctis proclamatur: Ecce odor dominarum de S. Roberto, sicut odor agri pleni, cui benedixit Dominus. Benedictæ itaque sitis a Domino, quæ in modico & humili vestro monticulo ea opera pietatis celebrastis, quæ cunctæ sublimitates montium, universæque vallium nostrarum latitudines celebrare, non dicimus, non potuerunt, sed neglexerunt. Audivimus siquidem nuperrime, fama prodente, quod ille hostis antiquus per orationes vestras ejectus sit. Quod si ita est, obsecramus, modum & ordinem ejectionis nobis rescribendo significetis, quatenus vobis congaudeamus, & perpetua vobiscum devotione Deum collaudemus. Ipsam quoque dominam Sigewizen, sicut familiarius cognoscimus, ita specialius salutamus, devotas in Christo orationes promissas renovantes, & easdem ab ipsa expectantes.

[162] [Sancta, liberationem bonis operibus multorum attribuit.] Humillime respondit Sancta, multorum simul bonis operibus ejectionem dæmonis attribuens, & sic ordiens: Deus opus suum fecit, sed illud uno modo non constituit. Deinde docet, Deum varia variorum bona opera ad unum finem dirigere. Tum subjungit: Sic etiam in hac muliere, de qua quæritis, gestum est: pro qua alti & altiores, parvi & minores, cum laboribus & orationibus unum dixerunt, & singulatim clamaverunt, secundum quod Spiritus sanctus eos hoc officium docuit. Nam quidam per suspiria misericordiæ, & quidam per orationes & vigilias pro ipsa laboraverunt: quidam etiam jejunia & castigationem in corpore suo sustinebant: multi quoque pro ipsa eleemosynas dederunt; & maxima turba cum adjutorio cujusque boni, quod facere potuit, se ad ipsam declinavit: & aliqui in magno studio sine tædio hoc perfecerunt, & ita omnes ad Deum pro ipsa simul adspiciebant, quemadmodum etiam dies circulum suum complet. Nunc autem cum laude simul dicamus: Gloria tibi, Domine. Benedictio Dei in gratia ipsius super vos sit, & super omnes, qui super illam misericordia moti sunt, quoniam ipse Dominus dicit: Misericordiam volo, & non sacrificium. Hæc læta sane erant; sed modo alia referam, quæ non potuerunt non gravissimum Sanctæ dolorem creare.

[163] [Cum in cœmeterio S. Hildegardis sepultus esset juvenis olim excommunicatus,] Tempore schismatis duo erant de archiepiscopatu Moguntino contendentes, alter nimirum legitimus, & adhærens Alexandro III Papæ, erat Conradus; alter vero Christianus per Fredericum imperatorem intrusus, qui tamen archiepiscopatum postea retinuit, & anno 1177, quando pax inita est inter Alexandrum & Fredericum, cedente Conrado, Christianus ab Alexandro Papa confirmatus est, ita ut ab eo tempore legitimus fuerit archiepiscopus Moguntinus, & cum Alexandro III conjunctissimus. Mansit autem Christianus in Italia aliquot annis post pacem initam, & interfuit concilio Lateranensi, quod inchoatum est anno 1179, die 2 Martii. Ante illud concilium, verisimiliter anno 1178, juvenis aliquis, qui antea fuerat excommunicatus, sed dudum absolutus, in cœmeterio S. Hildegardis fuit sepultus. Hac de causa prælati Moguntini, qui pro absente archiepiscopo ecclesiam illam administrabant, mandatum miserunt S. Hildegardi, ut corpus illud juberet exhumari, vel abstinere a divinis in ecclesia sua celebrandis. Quomodo mandatum illud exceperit Sancta, exponit in scripto, inter Epistolas edito pag. 563, quod hunc habet titulum: Ad prælatos Moguntinenses propter divina per illos interdicta. Illud scriptum sic inchoatur: In visione, quæ animæ meæ, antequam nata procederem, a Deo opifice infixa est, coacta sum ad scribendum ista, pro ligatura, qua a magistris nostris alligatæ sumus propter quemdam mortuum, conductu sacerdotii sui apud nos sine calumnia sepultum.

[164] Quem post paucos sepelitionis suæ dies cum eumdem magistri nostri nos a cœmeterio nostro ejicere jussissent, [sed postea absolutus; ipsaque corpus illius ejicere jussa non pareret,] ex hoc non minimo terrore correpta, ad verum Lumen, ut solita, aspexi, & vigilantibus oculis in anima mea vidi, quod, si juxta præceptum ipsorum corpus ejusdem mortui efferretur, ejectio illa in modum magnæ nigredinis ingens periculum loco nostro minaretur, & in similitudine atræ nubis, quæ ante tempestates & tonitrua apparere solet, nos circumvallaret. Unde corpus ejusdem defuncti, utpote confessi, inuncti, & communicati, & sine contradictione sepulti, nec efferre præsumimus, nec consilio seu præcepto istud suadentium vel jubentium acquievimus, non consilium proborum hominum, aut prælatorum nostrorum omnino parvi pendentes: sed ne Sacramentis Christi, quibus ille vivens adhuc munitus fuerat, injuriam sævitate fœminea facere videremur. In Examine de miraculis, infra dando, num. 6 dicitur ille injuste fuisse excommunicatus, ut suspicio oriatur, excommunicatum fuisse tempore schismatis, & fortasse quia defendebat partes Alexandri III, legitimi Pontificis. Additur ibidem de S. Hildegarde, quando ejiciendus erat ille sepultus: Ipsa tumulum ejus baculo suo signo Crucis signavit, & sic sepulcrum ejusdem adhuc non poterat inveniri.

[165] Redeo ad scriptum S. Hildegardis, quæ pergit hoc modo: [ecclesia interdicto subjicitur. Hoc vero ubi aliquo tempore servarat,] Sed ne ex toto inobedientes existeremus, a divinarum laudum canticis hactenus secundum eorum interdictum cessavimus, & a participatione Dominici Corporis (quoniam per singulos fere menses ex consuetudine frequentavimus) abstinuimus. Super quo dum magna amaritudine tam ego quam omnes sorores meæ affligeremur, & ingenti tristitia detineremur, magno tandem pondere compressa, verba ista in visione audivi: Propter verba humana, Sacramenta indumenti * Verbi mei, quod salus vestra est, & quod in virginea natura ex Maria Virgine natum est, dimittere vobis non expedit: sed inde vobis a prælatis vestris, qui vos ligaverunt, licentia quærenda est. Hujus mandati ratio additur. Tum vero subjungit Sancta: In eadem quoque visione audivi, quoniam in hoc culpabilis essem, quod cum omni humilitate & devotione ad præsentiam magistrorum meorum non venissem, ut ab eis licentiam communicandi quærerem, maxime cum susceptione illius mortui culpa non teneremur, qui omni Christiana rectitudine munitus a sacerdore suo, cum tota Pingensi processione sine contradictione cujusquam sepultus esset. Et ita hæc vobis dominis & prælatis nuncianda, mihi divinitus imposita sunt. Aspexi etiam aliquid super hoc, quod vobis obediendo hactenus a cantu divini officii cessantes, illud tantummodo legentes remisse celebramus, & audivi vocem a vivente Luce procedentem de diversis generibus laudum, de quibus David in Psalmis dicit: Laudate eum in sono tubæ &c. Pergit hic multa proferre de cantu sacro, quem diabolo exosum affirmat.

[166] [prælatis innocentiam suam scripto exponit,] Deinde vero ad prælatos Moguntinos hanc dirigit monitionem: Quapropter summa vigilantia vobis & omnibus prælatis satagendum est, & antequam os alicujus ecclesiæ laudes Deo canentium per sententiam claudatis, vel eam a tractandis vel percipiendis Sacramentis suspendatis, causas, pro quibus hoc faciendum sit, diligentissime prius discutiendo ventiletis. Et studendum vobis, ut ad hoc idem zelo justitiæ Dei, non indignatione vel injusto motu animi, seu desiderio ultionis trahamini: & cavendum semper, ne in judiciis vestris circumveniamini a sathana, qui hominem a cœlesti harmonia, & a deliciis paradisi extraxit. Pensate itaque, quoniam, sicut Corpus Jesu Christi de Spiritu sancto ex integritate Virginis Mariæ natum est, sic etiam canticum laudum secundum cælestem harmoniam per Spiritum sanctum in Ecclesia radicatum. Corpus vero indumentum est animæ, quæ vivam vocem habet; ideoque decet, ut corpus cum anima per vocem Deo laudes decantet… Qui ergo Ecclesiæ in canticis laudum Dei sine pondere certæ rationis silentium imponunt, consortio angelicarum laudum in cælo carebunt, qui * Deum in terris decore suæ laudis injuste spoliaverunt, nisi per veram pœnitentiam & humilem satisfactionem emendaverint. Qui ergo cæli claves tenent, districte caveant, ne eis & claudenda aperiant, & aperienda claudant, quia judicium durissimum in his, qui præsunt, fiet; nisi, ut ait Apostolus, præsint in sollicitudine &c. Plura non addo ex illo scripto, quod longissime productum est, quia nihil fere præterea habet, quod pertinet ad hanc controversiam, imo cum omnia deinde sint moralia, suspicor, non unum esse Sanctæ Opusculum, sed multa variis occasionibus ad Moguntinos scripta in fine huic addita fuisse.

[167] [instanterque flagitat, ut tollatur interdictum,] Hoc S. Hildegardis scriptum tale est, ut administratores ecclesiæ Moguntinæ non videantur sine insigni duritia negare potuisse, quod petebat. Etenim non solum venit Moguntiam, ut laudatum scriptum offerret, sed etiam probare voluit, sepultum in cœmeterio suo dudum ante mortem fuisse absolutum. Vel sic tamen, non nisi interposita auctoritate archiepiscopi Coloniensis ad tempus obtinere potuit, quod cupiebat, ac deinde in easdem reducta fuit angustias. Hæc omnia habemus ex litteris S. Hildegardis, ad Christianum archiepiscopum in Italia degentem anno 1179 datis, in quibus pag. 542 Sancta factum exponit his verbis: O mitis pater, cum prælati nostri Moguntini mortuum juvenem, ante mortem suam ab anno diu absolutum, & omnibus Christianæ fidei Sacramentis munitum, sicut etiam ante in litteris tibi insinuavi, apud nos sepultum, a cœmeterio nostro ejicere nos jussissent, vel a Divinis nos cessare, ego ad verum Lumen, ut soleo, aspexi: & in illo Deus mihi præcepit, ne unquam voluntario consensu meo ejiceretur, quem ipse a sinu Ecclesiæ in gloriam salvationis deputandum susceperit; quoniam nigredo magni periculi nobis inde proveniret, eo quod contra voluntatem ejus Veritatis esset. Si enim iste timor omnipotentis Dei mihi non obstitisset, eis humiliter obedissem, & quemcumque in nomine tuo, qui dominus & advocatus noster es, eumdem mortuum jussissent efferre, si excommunicatus non esset, servandum jus Ecclesiæ grata voluntate concessissem.

[168] Cum autem per aliquod tempus non sine magno dolore & tristitia cessassemus, [quod tandem obtinet, patrocinante archiepiscopo Coloniensi.] in vera visione animæ meæ a summo Judice (cujus præcepto resistere ausa non fui) pondere gravissimæ infirmitatis coacta, ad prælatos nostros in Moguntiam veni, & verba, quæ in vero Lumine videram, ut ipse mihi præcepit, scripta repræsentavi, quatenus in illis cognoscerent, quæ voluntas Dei in hac causa esset. Veniam quoque coram ipsis, qui tunc aderant, amaris lacrymis petens ab eis, flebiliter & suppliciter misericordiam quæsivi. Sed cum eorum oculi ita caligassent, ut nullo respectu misericordiæ me respicere potuissent, plena lacrymis ab eis discessi. Sed cum plurimi homines super nos misericordia moverentur, licet pro voluntate sua nos adjuvare non possent, fidelis amicus meus, scilicet Coloniensis archiepiscopus, ad ipsos in Moguntiam venit, & quodam milite libero homine assistente, qui sufficientibus testibus probare voluit, quod ipse & prædictus mortuus, adhuc in corpore vivens, cum pariter in eodem excessu fuissent, pariter etiam ab anno, eodem loco, eadem hora, ab eodem sacerdote soluti essent, eodem sacerdote etiam, qui eos absolvit, præsente, ab eis cognita hujus rei veritate, idem præsul de te præsumens, licentiam celebrandi divina usque ad reditum tuum secure in pace obtinuit. Hæc ad Christianum archiepiscopum S. Hildegardis, quæ ab eodem ante illam controversiam humanissimas acceperat litteras, hoc modo pag. 542 a Christiano conclusas: Nos autem vobis in omnibus necessitatibus vestris adesse, ac in omnibus prodesse, prout Deus donaverit, pro certo sciatis. In iisdem Sanctam ante sic alloquitur: Et quia divino Spiritu te inspiratam cognoscimus, exhortatoria verba tua desideramus &c. Ad hæc quoque responderat S. Hildegardis per egregiam adhortationem ad curam pastoralem, docens episcopi esse gregem suum pascere.

[169] Attamen, sive Moguntini administratores nimis exacerbati fuerint in S. Hildegardem, [Deinde renovatur interdictum jussu ab sentis archiepiscopi, ad quem Sancta supplex scribit.] quod ipsa tempore schismatis se satis declarasset pro Alexandro III, sive nimis ægre tulissent, quod non statim obedivisset præcepto de exhumando homine excommunicato, Christianus archiepiscopus renovavit interdictum, instigantibus procul dubio vicariis Moguntinis. Nam S. Hildegardis in Epistola prius laudata, post verba jam recitata, sic pergit: Cum autem, dulcissime domine, fiduciam maximam de tua misericordia haberemus, per eosdem prælatos nostros post reversionem suam a Roma e synodo litteras tuas Divinorum interdictorias accepimus: quas, ut paternæ pietati tuæ confido, numquam misisses, si veritatem hujus rei agnovisses. Sicque, mitissime pater, in priori ligatura multo majori dolore & tristitia tuimet ipsius jussione constitutæ sumus. Unde in visione animæ meæ, in qua numquam me aliquo verbo turbasti, jussa sum corde & ore dicere: Melius est mihi incidere in manus hominum, quam derelinquere præceptum Dei mei. Ergo, mitissime pater, obsecro te in amore Spiritus sancti, ut propter pietatem æterni Patris, qui pro salute hominis in suavi viriditate misit Verbum suum in Virginis uterum, plangentium & dolentium filiarum tuarum lacrymas despicere non velis, quæ ob timorem Dei tribulationes & angustias hujus injustæ ligaturæ sustinemus. Spiritus sanctus infundat tibi, ut ita super nos misericordia movearis, ut etiam tu post finem vitæ tuæ pro hoc misericordiam consequaris. In hac eadem Epistola S. Hildegardis orditur a gratiarum actione de litteris gratiosis, quas antea a Christiano acceperat; indeque fiduciam sibi ortam dicit ad causam ipsi exponendam, hæc subjiciens: Unde, bone domine, nos famulæ tuæ, quæ sedemus in tristitia tribulationis & angustiæ, in spiritu humilitatis pedibus tuis provolutæ, causam intolerabilis doloris nostri in pura veritate lacrymabiliter tibi aperimus ea fiducia, quod ignea charitas, quæ Deus est, tibi inspiret, ut cum paterna pietate lamentabilem vocem, qua in tribulatione nostra afflictæ ad te clamamus, misericorditer exaudiri * digneris. Hactenus S. Hildegardis, cujus Epistolam hanc si quis recte consideret, non minus fortem reperiet, quam humilem & supplicem. Non possum sane non admirari, tam duriter actum fuisse cum Sancta; præsertim postquam absolutio excommunicati abunde videtur probata fuisse, curante archiepiscopo Coloniensi. Ut autem magis etiam miretur studiosus lector, totum Christiani archiepiscopi responsum subjungo.

[170] [Hic vero respondens blandis utitur verbis,] Christianus D. G. Moguntinæ sedis archiepiscopus, reverendæ & in Christo dilectæ dominæ Hildegardi, & universis sponsis Christi, cum ipsa Deo famulantibus, de virtute in virtutem ascendere, & Deum deorum in Sion videre. Etsi in admiranda ac laudanda potentia Dei & Salvatoris nostri clementia, minime sufficientes, imo prorsus indigni simus, tuo tamen, ut digni efficiamur, charissima in Christo Domina, sedulo confisi suffragio, illum gratiarum actione prosequimur, a quo omne datum optimum & omne donum perfectum descendens, utpote a Patre luminum, cui in anima tua digne complacuit, & eam vero & inæstimabili lumine suo illustravit, cujus gratia præveniente & subsequente collatum est sanctæ devotioni tuæ cum Maria ad pedes Domini sedere, & supernæ Hierusalem visionibus vacare. Hæc manifesta sanctæ conversationis tuæ indicia & stupenda veritatis testimonia, ita animam nostram, charissima in Christo Domina, tuis jussionibus, ne dicam precibus, obligatam tenent, ut quidquid umquam sanctis votis tuis accedere noverimus, ad hoc cordis nostri intentionem merito inclinare debeamus, sperantes, & summam post Deum in tua Sanctitate fiduciam habentes, nos sanctissimo odoramento orationum tuarum gratiam Dei prævenientem & subsequentem percipere, & hanc peccatricem animam nostram tuæ Sanctitatis interventu clementiam Creatoris sui, sibi tandem placitam, invenire. Inde est, quod super tribulatione & afflictione, quam ex suspensione Divinorum una tecum sacer conventus sustinet, tanto arctius vobis condolemus, quanto evidentius innocentiam vestram in hac parte perpendere valemus.

[171] [interdictumque tolli jubet, probata sepulti absolutione.] Verum quia constat Ecclesiæ, sepultum apud ecclesiam vestram defunctum in vita sua excommunicationis sententiam incurrisse, dum adhuc eidem Ecclesiæ de absolutione ipsius incertum extitit, vobis interim propter statuta sanctorum patrum (non evitanda) clamorem cleri declinare & scandalum Ecclesiæ dissimulare, periculosum nimis fuit, donec idoneo testimonio bonorum virorum in facie Ecclesiæ illum absolutum fuisse comprobetur. Proinde vestræ, (ut dignum est) afflictioni ex intimo corde compatientes, ecclesiæ Maguntinæ rescripsimus in hunc modum, ut, si bonorum virorum veraci assertione de absolutione præfati defuncti ei ostensum fuerit, divina vobis officia celebrari præcipimus, rogantes & obnixe Sanctitati vestræ supplicantes, quatenus, si ex culpa nostra vel ignorantia vos in hac parte molestavimus, petenti veniam non substrahatis misericordiam: & Patrem misericordiarum exorare dignemini, ut sanos & incolumes nos vestro sancto conspectui & ecclesiæ Maguntinæ repræsentet, ad honorem Dei & ecclesiæ vestræ, & salutem animæ nostræ. Conservet vobis Dominus sanitatem & sanctitatem. Hactenus Christianus archiepiscopus, vir multis naturæ dotibus ornatus, sed miles potius, quam episcopus. Invaserat ille archiepiscopatum Moguntinum tempore schismatis, expulso. Conrado legitimo archiepiscopo, anno 1165. Ab eo tempore semper aut rebus bellicis aut politicis occupatus fuit, non ducis tantum, sed & militis subinde officium exercens. Inita anno 1177 pace inter Alexandrum Papam & Fredericum imperatorem, hortante frustra S. Hildegarde, ut Christianus ad ecclesiam suam veniret, mansit tamen in Italia, rebus plerumque bellicis occupatus, & illo ipso anno, quo datam Epistolam scripsit ad Hildegardem, cum clade suorum captus est, & biennio in carcere detentus, ac demum anno 1183 in castris defunctus. Hæc fusius relata videri possunt in Moguntiacis Serarii auctis, & Francofurti impressis anno 1722, tom. 1 pag. 569. Si miles ille episcopus tanti faciebat statuta sanctorum patrum non evitanda, poterat ea tanto rectius sibi occinere, quanto evidentius, ut fatebatur, innocentiam Sanctæ perpendere valebat.

[Annotata]

* indignatione

* adde electionem

* i. e. Corporis

* forte quia

* exaudire

§ XII. Varia S. Hildegardis itinera, & loca, ubi fuit, exposita. Fundat cœnobium Eibingense.

[Sancta multos etiam viva voce docuit & monuit:] Non litteris tantum scriptis S. Hildegardis Christi fideles, Religiosos maxime & clericos, ad pietatem instituere conata est, sed viva etiam voce accedentes ad se erudiebat. Horum autem ingentem fuisse multitudinem testatur Vita num. 19, ubi auctor ait, ex omni tripartita Gallia atque Germania confluxisse ad eam undique utriusque sexus populorum examina. Hominum non vulgaris notæ, qui ex longinquis Germaniæ, Galliæ & Belgii partibus ad Sanctam profecti fuerunt, varia in recensendis Epistolis se nobis obtulerunt exempla. Vidimus insuper, S. Hildegardem in variis locis fuisse, & ubique dedisse monita salutaria. De hisce Vita num. 44 sic habet: Inter hæc etiam illud de ipsa est notabile, quod Coloniam, Trevirim, Metim, Herbipolim, Babenberg, Spiritu divino non modo acta, sed coacta, veniens, clero & populo, quæ Deus voluit, annunciavit: & in Monte sancti Disibodi, Siberg, Eberbach, Hirsaugia, Swifelden, Mulenbrunnen, Rudenkyrchen, Kitzingen, Crutendal, Herde, Werde, Andernacho, in Monte S. Mariæ, in Elsim & Winkelo, quæ ad utilitatem animarum pertinebant, juxta ea, quæ ei Deus revelaverat, manifestavit. Loca hic nominata, & alia aliunde addenda, ostendunt, Sanctam itinera instituisse satis longa ad varias Germaniæ partes, ita ut procul dubio multum temporis itineribus illis insumptum fuerit.

[173] [excurrit in Franconiam ad varia loca,] At dubitari potest, utrum S. Hildegardis eodem tempore consequenter tot civitates, aliaque loca adiverit, an diversis temporibus, modo proficiscendo versus unam partem, modo versus aliam. Secundum mihi apparet verisimilius: imo satis etiam certum est, aliquas excursiones S. Hildegardis non posse conjungi cum itinere Coloniensi & Trevirensi. Etenim ex Epistola Frederici imperatoris, num. 53 memorata, habemus, Sanctam certe ante annum 1159, & verisimiliter ante annum 1155 fuisse Ingelhemii cum Frederico, & ibidem nonnulla ipsi prædixisse, quæ impleta erant ante 1159. Eodem forsan tempore, quo fuerat Ingelhemii, Sancta profecta est in Franconiam. Nam ibi fuerat, antequam ad ipsam scribebat abbas Ebracensis, de cujus Epistola egi num. 65. Manricus autem in Annalibus Cisterciensibus ad annum 1155 num. 4 existimat, Epistolam Adami abbatis Ebracensis scriptam esse circa dictum annum, idque admodum verisimile est; & non longe a vero abesse potest, cum obitus Adami abbatis figatur anno 1161. Quare videtur Sancta in Franconia fuisse inter annum 1150 & 1160, & consequenter credibile est, ipsam eo tempore fuisse Herbipoli, & Bambergam, quæ antiquo nomine Babenberg in Vita vocatur, usque pervenisse. In eodem etiam itinere viserit cœnobium monialium Benedictinarum Kitzingense, quod paucis milliaribus supra Herbipolim ad Mœnum erat situm, sed postea ab hæreticis destructum est, ut docet Ignatius Gropp in Collectione rerum Wirceburgensium dissert. 6 num. 8, ubi addit, monasterium illud modo inhabitari ab Ursulinis. De Epistola abbatissæ Kitzingensis ad Sanctam egi num. 83.

[174] [venit Coloniam, variaque invisit cœnobia,] Alio verisimiliter itinere excurrit S. Hildegardis ad partes Germaniæ Inferioris, & Coloniam usque pervenit. Fuit autem Coloniæ, quando Philippus, qui anno 1167 aut 1168 factus est archiepiscopus, illius ecclesiæ erat decanus. Videtur igitur iter figendum inter annum 1160 & 1167: nam etiam innuit num. 92, Ecclesiam jam aliquo tempore divisam fuisse, schismate, opinor, quod anno 1159 exortum est, antequam Coloniensibus prædiceret ea, quæ num. 90 & seqq. videri possunt. In eodem itinere inviserit procul dubio cœnobium Sigebergense instituti Benedictini, quod in diœcesi Coloniensi ultra Rhenum ad Sigam amnem situm est, non longe a Bonna oppido. In Vita quidem Siberg scribitur; sed leviuscula illa nominis mutatio scrupulum movere non debet, præsertim cum alias frequenter Sigberg & etiam Siberg vocetur. Sigebergenses affectu speciali, tamquam matrem prosequebantur S. Hildegardem, ut patet ex ipsorum Epistola, de qua egi num. 105. In diœcesi etiam Coloniensi est Werde, abbatia Ordinis Benedictini, Latine Werthina, Werdena aut Werda, quam S. Hildegardis legitur invisisse. Multo longius itaque progressa est: nam Werthina est ad confinia comitatus Marchiæ, & ad Ruram flumen sita. Attamen & aliud fuit cœnobium in diœcesi Coloniensi Werda dictum, situmque ad Rhenum duobus aut tribus milliaribus infra Dusseldorpium, ubi modo oppidum vulgo Keysersweert, sive Cæsaris Werda nominatum. Alterutrum certo visitaverit Sancta. Ad oppositam plane partem diœcesis Coloniensis, & in limite fere Trevirensis ad Rhenum, est Andernachum, alias Antenacum dictum, ubi etiam in illo itinere fuit S. Hildegardis. Prope Antenacum erat cœnobium feminarum, cujus abbatissa ad Sanctam scripsit, ut vidimus num. 136. Tale quoque cœnobium erat in Didenkirchen juxta Bonnam: nam abbatissa in Didenkirchen scripsit ad S. Hildegardem, ut dictum est num. 135. Quantum vero præsentia ipsius Sanctæ ibidem placuisset, liquet ex laudata Epistola. Abbatissa enim apud Martenium col. 1078 monita flagitans, hac utitur ratione: Me etenim ex his corroborari, dum præsens aderatis, opportuno tempore proposuistis. Tum subdit: Præterea, si non amplius audeo rogare, utar tamen precibus Cananeæ, quæ respondebat Domino in Euangelio, dicens: Quod etiam catelli edant de micis, quæ cadunt de mensa dominorum suorum. Eadem fidei devotione vos secundario rogo, ut de mensa vestra, id est, de visione illa, qua multa mirabilia frequenter videtis, mihi valde desideranti de supra dictis summatim apponatis &c. Ex hac porro Epistola, uti & ex aliis quibusdam, certo habemus, plura monasteria fuisse visitata a Sancta, quam quæ exprimuntur in Vita. An etiam plura ex memoratis in Vita spectent ad diœcesim Coloniensem, aut ad hanc S. Hildegardis excursionem, edicere nequeo, cum aliquorum situm non satis certo inveniam.

[175] Treviris fuisse S. Hildegardem in diebus Pentecostes, [pergit Treviros & Metas,] novimus ex Epistola cleri Trevirensis ad Sanctam, num. 93 laudata. At de anno, quo ibi fuit, nihil certi reperio. Browerus quidem in Annalibus Trevirensibus, aliique ipsum secuti, existimant S. Hildegardem anno 1160 venisse Treviros: sed nullam aut rationem aut conjecturam illius epochæ assignat. Quapropter mihi annus est incertus, & æque incertum, utrum ante an post iter Coloniense Treviros venerit Sancta. Verumtamen, cum in fine Epistolæ ad Colonienses Sancta dicat, Per duos annos valde fatigata sum, ut coram magistris & doctoribus ac cæteris sapientibus in quibusdam majoribus locis, ubi mansio illorum est, vivente voce ista proferrem; cum his, inquam, duorum fere annorum itinera insinuet; suspicor intra biennium & Coloniam & Treviros venisse Sanctam, & ad alia loca, ita ut duorum annorum spatio frequenter fuerit in itinere, licet subinde ad monasterium suum redire potuerit. Verum, quidquid sit de tempore, id certum est, S. Hildegardem Trevirensibus æque ac Coloniensibus multa tam mala quam bona prædixisse. Quod autem credit Browerus, illa fuisse impleta in schismate, quo anno 1183 per septennium divisa est ecclesia Trevirensis, nequaquam admittendum videtur, nisi de malis cito venturis, quæ modica tantum futura dixerat. Nam præcipua mala & bona, quæ prædicebat, diu post superventura, ipsa clare satis insinuat. Porro Treviris Metas proficisci potuit S. Hildegardis. Certe ipsam Metis fuisse Vita testatur; sed non invenio, quid ibi nominatim egerit.

[176] Inter majores civitates, ad quas S. Hildegardis profecta est, [lustrat aliquot monasteria diœcesis Moguntinæ,] Trithemius in Chronico Hirsaugiensi ad annum 1160 ponit etiam Moguntiam, de qua tacet Vita. Non dubito, quin fuerit aliquando Moguntiæ, cum illam in itinere pertransire potuerit; an vero ibi quoque ea manifestaverit, quæ in aliis civitatibus, ob silentium biographi, minus est certum. Certius est, ipsam in variis Moguntinæ diœcesis monasteriis fuisse, variaque sibi a Deo revelata ibidem manifestasse. Hac de causa fuit in Monte S. Disibodi, ubi erat educata. Quantum vero ibi emendationis fructum suis monitis produxerit, jam dictum est ex Epistola abbatis num. 112. In eadem diœcesi est Everbach, ut in Vita scribitur, alias Eberbach, abbatia Cisterciensis, jam sæpius memorata, sitaque in Rhingavia. Hanc & facile, utpote non longe distantem, adire poterat Sancta, & cum fructu sua enuntiare, cum monachi Eberbacenses monita ipsius maximi facerent, ut liquet ex ipsorum Epistola num. 108 commemorata. Tertium cœnobium diœcesis Moguntinæ, quod adivisse S. Hildegardis dicitur, in Vita est Rudenkyrchen, alias Rodenkirchen, quasi Rubea ecclesia. Erat abbatia Ordinis Præmonstratensis, & diœcesis Moguntinæ, ut clarum fit ex aliquot epistolis Pontificiis apud Martenium tom. 4 Collect. Ampl. col. 468 & seqq.: nam hæ inscribuntur episcopis Wormatiensi & Spirensi, ac dilecto filio abbati monasterii in Rodenkirchen, Præmonstratensis Ordinis, Moguntinæ diœcesis. Hoc jam observatum erat in Gallia Christiana tom. 5 col. 600, sed ulterior illius monasterii situs ibidem non adjungitur. In Winkelo etiam fuisse dicitur S. Hildegardis, quo nomine designari monasterium diœcesis Moguntinæ existimo. Certe ad ripam Rheni in Rhingavia inter Bingium & Moguntiam est vicus Winkel, qui aliquando Vinicella Latine dicitur. Erat ibi prope abbatia Mons S. Joannis dicta, de qua videri potest Gallia Christiana tom. 5 col. 582. An aliud etiam in Winkel fuerit monasterium, me latet.

[177] [ibique fundat monasterium Eibingense.] Ad eamdem Rheni partem uno tantum milliari a suo cœnobio S. Hildegardis aliud monasterium fundavit, nec dubitandum est, quin illud sæpius inviserit. In Actis inquisitionis de miraculis num. 8 hæc secunda fundatio breviter sic exprimitur: Præterea trans flumen Rheni ad unam leucam aliud monasterium fundavit, ubi triginta præbendas instituit; id est, censum sufficientem triginta monialibus. Nomen loci Hibingen exprimitur ibi num. 3, diciturque S. Hildegardis ivisse ad villam Hibingen, ubi monasterium etiam fundaverat, atque in transitu Rheni puellæ, quæ cæca erat nata, visum dedisse, aqua Rheni oculos ejusdem lavans. Tempus illius fundationis expressum nullibi invenio. In Gallia Christiana tom. 5 col. 654 mentio fit monasterii Eibingensis in catalogo abbatissarum Montis S. Ruperti, quæ se cum suis monialibus Eibingam receperunt, quando seculo XVII cœnobium S. Ruperti a Suecis in cineres fuit redactum. Hoc contigisse anno 1632 asseritur, indeque abbatissæ utriusque monasterii titulum sumpserunt, nimirum Montis S. Ruperti & Eibingæ, ut adjungitur. Situs vero & fundatio ibi sic exprimuntur: Porro Eibingense hoc monasterium, S. Giselberti memoriæ sacrum, situm est in Rhingavia, proxime Rudesheimium, montana versus, ab ipsa B. Hildegarde excitatum, fuitque semper titulo prioratus pathenoni Rupertino subjectum adunatumque. Majores nostri, Henschenius & Papebrochius anno 1660 Eibingæ fuerunt, & ab abbatissa, cum monialibus ibi tunc degente, perhumaniter excepti fuerunt, ut ipse Papebrochius notavit in Itinere suo Romano Ms.

[178] [proficiscitur in Sueviam, & aliqua] Excurrit etiam S. Hildegardis in Sueviam. Etenim inter monasteria, quæ invisit, duo certe reperiuntur in Suevia, Mulbrunnum videlicet in ducatu Wirtenbergico, & in diœcesi Spirensi situm, vulgo Maulbron dictum; & Hirsaugia, eidem inclusa diœcesi, sed situm paulo longius in Silva Nigra. De adventu S. Hildegardis ad cœnobium Hirsaugiense agit Trithemius ad annum 1160, aitque ab illa ante discessum hæc verba ad Hirsaugienses fuisse prolata: Lux divina negligentias filiorum suorum valde odit & detestatur, quia nemo recte servit Deo, qui spiritum torporis & negligentiæ non penitus a corde suo repellit. Et ideo dicit vobis Lux illa, quæ omnia potest: Considerate semitas vestras, & nolite declinare a via recta, quoniam expetivit vos satanas ad tentandum, & nisi caute ambulaveritis in timore Domini, cito & velociter suscitabit vobis gravem in medio vestri perturbationem. Non negaverim ejusmodi monita Hirsaugiensibus a Sancta fuisse data; at non existimo, iis prædictam fuisse discordiam, de qua egi num. 106 & 107, quia mihi persuadeo, hanc Sanctæ excursionem serius fuisse susceptam. Magis credo, verum esse, quod de ulteriori S. Hildegardis itinere Trithemius subjungit his verbis: Ab Hirsaugia digrediens sponsa Christi religiosissima Hildegardis, ad cœnobium Swifaltense nostri Ordinis proficiscitur, & tam monachis quam virginibus Christi tunc ibidem commorantibus verbum a Domino sibi commissum fideliter annuntiavit.

[179] Hæc, inquam, vera esse opinor, licet iter illud satis prolixum non uno tractu verisimiliter absolverit, [illius provinciæ loca visitat,] & fortasse adierit loca quædam intermedia. In Vita quidem monasterium illud vocatur Swifelden, non Swifaltem, ut modo passim dicitur; sed, præmissa diligenti inquisitione, eumdem utroque nomine locum designari puto. Situm autem est cœnobium Swifaltum, vulgo Swifaltem, in diœcesi Constantiensi, & in montibus Sueviæ, ad rivum geminum concurrentem, & paulo inferius, aliquot milliaribus supra Ulmam, Danubio se miscentem. De Epistola abbatis Zwifaltensis, qui Zwinieldensis scribitur apud Martenium, egi num. 75. De Epistola Prioris & monachorum, qui ibidem de Zwifelda scribuntur, & de monialium Swifeldensium litteris disserui num. 109. Ex tribus illis Epistolis, & maxime ex illis, quibus S. Hildegardis ad singulas respondit, aperte colligitur, disciplinam in duplici illo virorum & mulierum cœnobio multum fuisse relaxatam eo tempore, ipsosque monachos & moniales modum quæsivisse, quo reformarentur. Itaque dubitari vix potest, quin S. Hildegardis tantum iter susceperit, ut disciplinam collapsam in illo monasterio restitueret. Non alios autem esse Swinieldenses, Swifeldenses aut Swifildenses, quam Swifaltenses, de quibus agitur, ob has rationes existimo. Primo Trithemius, qui omnes S. Hildegardis Epistolas vidit, inter abbates, qui ad ipsam scripserunt, recenset Swifaltensem, & nullum alium similis nominis. Secundo idem docet, Sanctam ibidem fuisse, licet Vita habeat, eam fuisse in Swifelden. Tertio Swifaltense cœnobium erat duplex, virorum & feminarum. Tale erat etiam Swifeldense dictum, cum tam monachi quam moniales ad Sanctam scripserint. Quarto multum quæsivi, an abbatia aliqua Swifeldensis reperiretur in Germania præter Swifaltensem; nec ullam aliam reperire potui. Quinto demum in Spicilegio ecclesiastico Germaniæ part. 3 pag. 864 & seqq. aliqua edita sunt decreta, ad cœnobium Swifaltense spectantia, in quibus video nomen illius abbatiæ seculo XII & XIII varie scribi: nam variis vicibus vocatur Swifulda, alias Swiveltum, sed sæpius Swifalten.

[180] In eodem itinere S. Hildegardis videtur venisse ad oppidum Kircheim, [& salutaria multis dat monita:] quod Sueviæ est in ducatu Wirtenbergico, vulgo Kirchen modo dictum. Nam Sanctam ibi quoque fuisse, multaque & gravia de futuris temporibus prædixisse in Kircheim, liquet ex iis, quæ narrata sunt num. 98 & seqq. Porro ex initio visionis, quam Sancta figit anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo septuagesimo, videtur satis evinci, totum illud S. Hildegardis iter in Sueviam contigisse aut illo ipso anno 1170, quo visionem ibi verbis prolatam, & postea scriptam, habuerat, aut certe non diu post. Ceterum si incolæ ducatus Wirtenbergensis velint attente considerare, quæ S. Hildegardis in Kircheim prædixit de ejiciendis sacerdotibus, & de locis sacris abscindendis, divitiisque ecclesiarum auferendis, videbunt, impleta esse, quæ illa seculo XII futura dixerat. An in illo itinere plura monasteria inviserit Sancta, mihi non constat. Restant certe alia, quæ in Vita asseritur adivisse. At hactenus invenire non potui, ubi terrarum illa fuerint sita; præter ultimum mox in diœcesi Moguntina memoratum.

[181] [alia quædam monasteria, a S. Hildegarde lustrata:] Primum ex illis in Vita vocatur Crutendal, in Epistolis Crouchdal. Erat abbatia feminarum, eaque in Germania, ut nomen Germanicum insinuat. Epistolam abbatissæ in Crouchdal, in qua ait, se S. Hildegardem vidisse præsentem, recensui num. 84, & alteram quoque alterius forsan illius monasteriis est Herde. Bucelinus in Germania sacra part. 2 pag. 44 ait, Herde esse præposituram Ordinis Præmonstratensis. Idem scribit Hugo in Annalibus Præmonstratensibus tom. 1 col. 816, laudans Trithemium in Chronico Hirsaugiensi ad annum 1150, ubi habet in editione Francofurtensi Præmonstratensium. Verum in editione posteriore anni 1690, quæ accuratius facta est typis S. Galli, Regularium dicitur præpositura, & locus Herad scribitur, ita ut res sit valde incerta. Attamen certum est, S. Hildegardem bis in Herde fuisse, & iterata visitatione illius monasterii Religiosis gaudium attulisse, ut ex Epistola Præpositi ad ipsam, de qua egi num. 129, intelligitur. Tria posteriora cœnobia, de quibus nihil invenio in Epistolis, sic in Vita exprimuntur: In Monte S. Mariæ, in Elsim & Winkelo. De Winkelo egi num. 176; de aliis nihil habeo dicendum.

[182] [Sancta Parisios & Turones profecta.] Ceterum ad itinera S. Hildegardis, modo ex Actis & Epistolis memorata, accedit aliud satis longinquum in Galliam. Hoc in Vita omnino prætermissum est. At Acta inquisitionis in virtutes & miracula S. Hildegardis num. 9 & 10 testantur, ipsam fuisse peregrinatam ad sepulcrum S. Martini, sive ad civitatem Turonensem, & in illo itinere venisse Lutetiam Parisiorum, ubi scripta sua dedit examinanda, quæ, ubi Turonibus Parisios redierat, examinata recepit, ut infra dicetur. Iter illud hiemali tempore, aut saltem autumnali susceptum, cum in Octava S. Martini, sive circa medium Novembris fuerit Parisiis, quo rediit mense Januario. De anno illius peregrinationis non constat; certum tamen est, sub finem vitæ suæ eam a Sancta susceptam esse, cum anno 1233 adhuc duo testes viverent, qui Parisiis sacræ theologiæ studebant, quando ibidem fuit Sancta. Itaque, cum inter annum 1173 & 1233 sint anni sexaginta, verisimilius est, post annum 1173 ibidem fuisse Sanctam, quam ante, ne dicere necesse sit, testes illos fuisse octogenariis majores.

§ XIII. Scripta S. Hildegardis multorum elogiis celebrata: scriptorum enumeratio: aliqua eidem afficta.

Quanta fuerit fama sapientiæ divinæ S. Hildegardis viventis, [De Sanctæ dono prophetico sive scientia arcanorum communis erat seculo XII persuasio,] quanta existimatio de scientia ipsius prophetica, sive de cognitione quorumlibet arcanorum, abunde vidimus ex Epistolis ad ipsam scriptis. Epistolas enim ultra centum & triginta recensui ad Sanctam datas, & plerasque personarum minime vulgarium. Adeo autem inveni omnes elogiis ipsius insignes, ut vix ulla sit, quæ testimonium non dicat, aut certe persuasionem non insinuet, de cognitis a S. Hildegarde occultis iis, ad quæ scientia hominum non solet pertingere. Vitæ quoque scriptores de visionibus Sanctæ, & de scientia rerum arcanarum clarissima dant testimonia. Accedunt Acta anno 1233 composita ad inquirendum in virtutes & miracula S. Hildegardis: nam in hisce plurimi rursum testes communem illam opinionem suis testimoniis confirmant. Eodem fere tempore vixit scriptor Vitæ S. Gerlaci, cujus elogium de S. Hildegarde dedi num. 146. Vocatur ab ipso famosissima Prophetissa Novi Testamenti, cum qua familiariter locutus est Deus. Asseritur per Spiritum sanctum edocta, de divinis oraculis & sacramentis sibi revelatis grandia edidisse volumina, & doctrinæ salutaris lampade sanctam Ecclesiam illuminasse &c. Ex Chronico Alberici monachi, qui etiam seculo XIII floruit, jam aliqua de sanctitate & scriptis propheticis S. Hildegardis antea recitavi.

[184] Eodem etiam seculo floruit Vincentius Bellovacensis, qui in Speculo historiali lib. 27 cap. 83 de S. Hildegarde scribit sequentia: [continuata seculo XIII.] Per idem tempus in Alemanniæ partibus admirabilis quædam Virgo provectæ ætatis erat, cui tantam divina virtus gratiam contulerat, ut cum laïca & illitterata esset, mirabiliter tamen rapta frequentius in somnis disceret, non solum quod verbis effunderet, sed etiam quod scribendo Latine dictaret, ut dictando Catholicæ doctrinæ libros conficeret. Hæc ille ex alio, quem non nominat, corrigenda in eo, quod in somnis dicatur sua didicisse; cum ipsa passim testetur, se vigilantem & apertis oculis fuisse, quando visiones habebat. Deinde Vincentius Subjungit: Hæc fuit, ut æstimo, S. Hildegardis, quæ multa fertur prædixisse de futuris: ad quam scripsisse dicitur etiam beatus Bernardus Clarevallensis. Richerius monachus Senoniensis, ejusdem seculi XIII scriptor, in Chronico Senoniensi lib. 4 cap. 15 S. Hildegardem celebrat hoc elogio: Ante hos annos fere triginta (imo fere octoginta) fuit in inferioribus Alemanniæ partibus Sanctimonialis quædam inclusa sanctissimæ conversationis & vitæ, Hildegardis nomine, cui Deus etiam inter cætera gratiam prophetiæ contulerat. Et, quod mirum est dictu, quod numquam antea didicerat, lingua loquebatur Latina, & scribebat. Prophetavit quippe de statu regnorum, & eventibus futurorum: & inde libros propria manu conscripsit. Scripsit etiam librum medicinalem ad diversas infirmitates, quem ego Argentinæ vidi.

[185] [Non admittenda tamen omnia Richerii dicta.] Scripsit siquidem de Ordine futurorum Prædicatorum & Fratrum Minorum, qui temporibus nostris primum esse cœperunt. Dixit quippe aperte, quosdam Fratres futuros alte tonsuratos in habitu religioso, sed inusitato, qui in principio sui quasi Deus a populo reciperentur: nec aliquid proprium habituros prædixit; sed tantummodo eleemosynis fidelium victitarent, nec de his eleemosynis in crastinum reservarent: & ita tali paupertate contenti, civitates, & castella, & regiones prædicando circuirent; & ita in primordio suo Deo & hominibus cari haberentur: sed proposito suo decidentes, viliores haberentur. Hæc Hildegardis de Prædicatoribus & Minoribus Fratribus fertur prædixisse, quod postea verum actus ipsorum esse probavit. Hactenus Richerius. Verum exiguam ille fidem meretur in iis, quæ de Ordinibus Prædicatorum & Minorum dicit, tum quod ubique in Chronico suo Prædicatoribus iratum se exhibeat & inimicum, tum quod in referenda utriusque Ordinis institutione varios committat errores, ut verisimile sit, ipsum pauca de utroque Ordine novisse præter malignos vulgi rumores, quos avide videtur arripuisse. Certe modo tam improbabili contra Prædicatores variis locis declamat, ut sibi magis apud prudentes nocuerit, quam laudato Ordini. An autem S. Hildegardis aliquid prædixerit de origine Ordinum Prædicatorum & Minorum, mihi plane incompertum est; imo & minus probabile, quia id apud alium auctorem satis probatum non reperi. Vix tamen dubito, quin Richerius viderit fictitiam illam prophetiam, de qua inferius plura dicemus.

[186] [Scripta ipsius ab aliis etiam] Prætermitto elogia scriptorum, qui sequentibus seculis prophetica S. Hildegardis scripta celebrarunt, quia de fama Sanctæ nullus dubitare merito poterit. Ex omnibus tamen duos seligo, quod ipsi libros S. Hildegardis legisse se testentur. Primus est Vincentius Cartusianorum Axpacensium in Austria Prior, qui remittens exscriptos S. Hildegardis libros, de iis ita scribit in Thesauro Anecdotorum Bernardi Pez tom. 6 pag. 356: Prædilecte mi pater, ante aliquot dies finivi dicta S. Hildegardis, quæ potuissem citius finivisse, nisi patres de Tegernsee (abbatia est in Bavaria) suasissent mihi, ne in scribendo me gravarem. Quæ dicta Hildegardis præ festinatione scribendi parum attendi, dum scriberem. Idcirco oportebit me ipsa de novo perlegere. Attamen scribendo aliqua memoriæ adhæserunt, videlicet de triplici tempore, scilicet muliebri, acro, & cadente: quorum primum, cujus finem spero adesse, multum & plus quam credi potest, Ecclesiam debilitavit. Secundum, scilicet acre vel acrum (alias virile a S. Hildegarde dictum) ipsam mirabiliter confortabit, per multos labores & sudores ipsam a peccantibus humoribus expurgando. De uno miror & doleo, quod videlicet ex auditu prophetiarum ipsius Hildegardis, aut ex lectione earumdem non invenio aliquem, qui percutiat pectus suum, vel qui scindat vestimenta sua, sicut Josias rex propter inventionem libri Legis fecisse legitur. Sed quasi omnes ipsam nec approbant nec improbant… Scriptum per fratrem Vincentium in Axpach in profesto S. Martini anno MCDLX.

[187] [deinde commendata ut prophetica.] Trithemius, qui variis locis & in diversis Opusculis suis de S. Hildegarde scribit, in Chronico Hirsaugiensi dicit: Nos vero cuncta ejus scripta non solum legimus in virginalibus libris, qui sunt in ejus monasterio apud Bingios repositi, sed fecimus etiam pro nobis rescribi, cum adhuc monasterio præsideremus D. Martini in Spanheim. Ibidem paulo ante de scriptis Sanctæ ita loquitur: Et revera, in quantum nos judicare possumus, ejus scripta, non humano sensu vel intellectu sunt edita, sed divino potius Spiritu mirabiliter infusa, & ideo non passim intelliguntur ab omnibus, sed ab illis duntaxat utcumque possunt intelligi, quorum pura mens Deo per amorem meruit uniri. Idem scriptor S. Hildegardem laudat, ut prophetiis, scriptis Opusculis & miraculis illustrem in Chronico Sponheimensi ad annum 1180, & in Catalogo virorum illustrium Germaniæ pag. 138, ac demum in Viris illustribus Ordinis S. Benedicti lib. 2 cap. 119 & lib. 3 cap. 334. Ex ultimo hoc loco quædam huc transfero: Sancta vero Hildegardis famula Christi, per multos annos in camino paupertatis & infirmitatis decocta, quo plus affligebatur in corpore, eo amplius proficiebat in mente. Crebris enim revelationibus angelicis consolabatur ægritudinem carnis. Sub ejus magisterio maxima disciplina regularis vitæ in præfato cœnobio vigebat &c. Addit plura, jam satis ante dicta, & aliqua etiam minus accurata, tam hoc loco quam aliis; sed illa ex antea disputatis poterunt corrigi.

[188] Opuscula S. Hildegardis Trithemius variis etiam locis enumerat, [Varia Sanctæ Opuscula,] prout ea viderat manuscripta, & pro se exscribi curaverat. In Chronico Hirsaugiensi ad annum 1147 ea enumerare incipit hoc modo: De cujus mirandis Opusculis nos vidimus & legimus subjecta; In Regulam sancti patris nostri Benedicti brevem Explanationem, lib. 1. Impressa est hæc Explanatio cum Epistolis S. Hildegardis in editione Coloniensi anni 1566 pag. 231 hoc titulo: Regula S. Benedicti juxta S. Hildegardem explicata. Deinde vero recusa est in Bibliotheca Patrum Lugdunensi. Ad Wigbertum monachum Gemblacensem super triginta quæstiones Responsalem lib. 1. Hic item liber iisdem locis una cum Epistolis impressus est. Vitam S. Ruperti ducis Bingionum lib. 1. De Vita S. Disibodi Hiberniensis episcopi lib. 1. Ambas has Vitas habemus in codice Ms. una cum explanatione Regulæ S. Benedicti. Ambæ etiam impressæ sunt apud Surium & in Opere nostro, prior nimirum ad diem XV Maii, altera ad VIII Julii. Octo & quinquaginta Homilias super Euangelia Dominicalia per anni circulum lib. 1. Hoc Opusculum non vidi, nec editum esse novi. Idem tamen Homiliarum Opusculum aliis quoque locis recenset Trithemius, & in laudato Catalogo illustrium Virorum pag. 138 de laudatis Homiliis dicit; Super Euangeliis Dominicalibus Homelias LVIII composuit valde obscuras, & (non) nisi devotis & eruditis intelligibiles. Forte obscuritatis causa non sunt editæ. Redeo ad enumerationem Trithemii. De Sacramento Altaris contra quosdam hæreticos, lib. 1. In Viris illustribus Ordinis S. Benedicti lib. 2 cap. 119 hunc librum dicit esse scriptum contra Catharos, uti in Germania nominabantur illius temporis hæretici, in Gallia Albigenses dicti, qui non pauca cum Calvinianis deinde natis habebant communia. Hic quoque liber non est editus, nisi sit illa Epistola prolixissima, quam ad Moguntinenses inscriptam habemus inter Epistolas.

[189] Volumen quoque magnum, quod Scivias prænotavit, [partim edita,] in quo de via Domini atque Sanctorum ejus valde subtiliter disputat. Hoc Opus editum est ab anno 1513, & deinde variis vicibus recusum. Non meminit de Operis in tres libros divisione Trithemius, sed grande volumen vocat. In tres tamen libros divisum est, & libri singuli in varias visiones. Subjungit Trithemius: Aliud etiam volumen, quod Vitæ meritorum prænotavit, & in tres libros divisit. Hoc ineditum huc usque puto. Volumen simplicis medicinæ, opus naturale multumque mirabile lib. 1. Aliud compositæ medicinæ librum unum. De his duobus libris addit Trithemius in Catalogo Virorum illustrium pag. 138: In his duobus mirabilia & secreta naturæ subtili expositione ad mysticum sensum refert, ut nisi a Spiritu sancto talia fæmina scire minime posset. Joannes Albertus Fabricius in Bibliotheca mediæ & infimæ Latinitatis lib. 8 pag. 779 de his ita scribit: Liber simplicis & alius compositæ medicinæ eidem Hildegardi a Trithemio tribuuntur: atque typis exscripti exstant sub ejus nomine libri quatuor physicæ, quorum primus medicamenta ex aquis, terris, salibus & metallis; secundus & tertius ex plantis, quartus ex animalibus persequitur. Prodiere Argentorati apud Joannem Schottum MDLXXXLI &c. Libros illos impressos S. Hildegardis esse, certo affirmare non ausim: sed, cum nec impressos ejus nomine viderim nec scriptos, malim ea de re judicium relinquere iis, qui utrosque conferre potuerunt. Matthæus Westmonasteriensis ad annum 1292 etiam aliqua S. Hildegardis scripta recenset, & de his sic loquitur: Atque librum simplicis medicinæ secundum creationem, octo libros continentem, librumque compositæ medicinæ de ægritudinum causis, signis atque curis, qui omnes recepti sunt, atque incanonizati a Papa Eugenio in concilio Trevirensi &c. Hoc ultimum certe, quod de omnibus S. Hildegardis scriptis oscitanter asseritur a variis, plane falsum est, quia necdum inchoati erant illi libri, quando anno 1148 Eugenius Papa probavit prima Sanctæ scripta, sive partem libri Scivias dicti.

[190] [partim inedita enumerantur.] Post data verba subjungit Trithemius: Volumen magnum, cujus titulus est, Divinorum operum. Hoc ineditum puto; sed quatuor diversis locis a Trithemio insertum est catalogo Operum S. Hildegardis, uti & liber Vitæ meritorum. Utrumque etiam recenset Westmonasteriensis loco mox allegato. Verumtamen laudatus mox Fabricius existimat, duo illa Opuscula non distingui a tribus libris visionum S. Hildegardis, qui titulo Scivias impressi sunt. Ratio Fabricii hæc est, quod Trithemius variorum Operum initia recensens in libro de Scriptoribus ecclesiasticis pag. 281 idem fere initium attribuat libro Scivias, & libro Divinorum operum. At nec idem prorsus initium est, quod recitat Trithemius, & mox videbimus, Opera illa certissime distingui, & diversis longe temporibus esse composita. Interim pergamus cum Trithemio, qui subdit: Epistolarum ad diversos magnum volumen composuit. In Catalogo Virorum illustrium pag. 138 alia quædam addit, ita scribens: Ad clerum Trevirensis urbis (scripsit) de futuris Ecclesiæ calamitatibus librum unum: ad Colonienses quoque de eadem materia librum unum. Miranda in his prædicit, tamen sine determinatione temporis. Hæc inter Epistolas impressa sunt, & de illis egi § 7. Scripsit etiam ad petitionem quorumdam sacerdotum Exhortatorium secularium lib. unum: ad Sorores suas Exhortationis lib. unum. Posterius hoc editum est cum Epistolis loco ultimo, & continet expositionem Symboli S. Athanasii vulgo dicti. At Exhortatorium secularium non videtur editum. Ad Monachos griseos lib. unum. Editus hic liber inter Epistolas, uti & alia a Trithemio memorata, exceptis carminibus. De his vero subdit: Carmina diversa, dulci melodia composita. Et lib. 2 Virorum illustrium Ordinis S. Benedicti, cap. 119: Carmina & cantica cum dulci & mirabili melodia de vitiis & virtutibus per modum dialogi plura composuit. De his hactenus ineditis mox plura videbimus.

[191] Porro certiora S. Hildegardis scripta recensentur etiam in Actis inquisitionis de miraculis, [Certiora Sanctæ scripta eo enumerata] anno 1233 compositis, & infra edendis; ibique additur, quo ordine & quanto tempore singula fuerint conscripta. Ibidem num. 9 de primo Opere legitur: Librum suum Scivias decem annis complevit, nimirum illum inchoavit anno 1141, ac finivit circa annum 1151, aut hoc ipso anno, ut jam observavi num. 32, ubi plura de illo Opere. Sequuntur alia Opera sequentibus octo annis composita hoc modo: Librum (scripsit) simplicis medicinæ, librum expositionis Euangeliorum, Cælestis harmoniæ cantum, linguam ignotam cum suis litteris: quæ omnia octo annis perfecit: quod plenius in accessu (sive præfatione) libri Vitæ meritorum colligitur. Tria hic recensentur Opuscula intra octo annos, sive ab anno circiter 1151 usque ad 1159 composita, de quibus etiam mentio fit in Vita num. 14. At suspicor, illo etiam tempore compositum fuisse librum Compositæ medicinæ, & forte incuria transcribentium illius memoriam hoc loco excidisse. Certe in iisdem Actis inferius num. XI cum aliis Sanctæ Opusculis recensetur, ita ut dubium non sit, quin illud quoque Opusculum Sancta exaraverit, æque ac librum Simplicis medicinæ. De expositione Euangeliorum numquam edita jam satis egimus superius. De Cælestis harmoniæ cantu illud observo, voces cantui additas fuisse ignotas, sive ignotæ linguæ, ut etiam Vita habet num. 14. An alia ab hoc Cantu sint Carmina, quæ Trithemius supra dicit composita de vitiis & virtutibus per modum dialogi, & an hæc satis certo sint S. Hildegardis, judicandum relinquo iis, qui codices ipsos Mss. consulere poterunt. At minime credo, S. Hildegardis esse Carmina illa, quæ de secta Flagellantium hæreticorum edita sunt apud Ignatium Gropp in Collectione Scriptorum Wirceburgensium pag. 122 in Chronica Michaëlis de Leone.

[192] Laudata Acta post verba jam data sic pergunt: Postea quinque annis subsequentibus (id est, [ordine, quo fuerunt composita.] ab anno circiter 1159 usque ad 1164) librum Vitæ meritorum scripsit. Postremo vero librum Divinorum operum septem annis scripsit, quod per accessum ipsius libri plenius patet. Itaque hic liber videtur inchoatus circa annum 1164, finitusque circa 1171. Verum enumeratio data annorum tam certam non producit epocham, ut ultimum Opus non potuerit duobus aut tribus annis serius esse finitum. Potuit enim, absoluto uno Opere, subinde multis mensibus exspectare, antequam aliud aggrederetur, præsertim cum multas & aliquando prolixas iisdem temporibus scriberet Epistolas, & parva quædam Opuscula Epistolarum codici deinde inserta, & idcirco Epistolis annumerata. Hæc autem scripta modo ex Actis enumerata, una cum codice Epistolarum, de quo mentio fit num. XI, S. Hildegardis esse in illo examine, cujus Acta laudamus, conventus fuit confessus, ut legitur num. XI. Præterea, cum posterioribus vitæ suæ annis S. Hildegardis Lutetiam Parisiorum pertransiret, ut sepulcrum S. Martini inviseret in urbe Turonensi, tria præcipua Opuscula sua doctoribus Parisiensibus examinanda dedit, scilicet librum Scivias, librum Vitæ meritorum, librum Divinorum operum, ut dicitur num. 9. Dicuntur autem fuisse in manibus doctorum Parisiensium ab Octava Martini usque ad Octavam Epiphaniæ, id est, per duos fere menses. Deinde libri examinati dicuntur redditi per magistrum Wilhelmum Autissiodorensem, S. Hildegardi dicentem: Quod esset magistrorum sententia, non in eis esse verba humana, sed divina. De hoc librorum examine, præter monialium partem, quatuor laudantur jurati testes, ex quibus duo eodem tempore Parisiis studuerant.

[193] [Varia Opuscula codici Epistolarum olim inserta, & cum illis edita:] Certissimis his S. Hildegardis Opusculis accedit volumen Epistolarum, quo continentur etiam sequentia saltem Opuscula, superius ex Trithemio enumerata, videlicet Expositio Regulæ S. Benedicti; Responsio ad Wibertum Gemblacensem de triginta, aut potius triginta octo quæstionibus; Ad Clerum Trevirensem de futuris Ecclesiæ calamitatibus; Ad Colonienses de eadem materia; Exhortatio ad Sorores suas; Ad griseos monachos. Opusculum de Sacramento Altaris etiam editum videtur inter Epistolas alio titulo pag. 117, ubi inscribitur, Ad prælatos Moguntinenses propter divina per illos interdicta. Nam hoc inchoatur, In visione, quæ animæ meæ; quale initium Opusculo de Sacramento Altaris assignat Trithemius in libro de Scriptoribus ecclesiasticis. Certe in illo ad Moguntinenses Opusculo de Sacramento Altaris variis locis disserit Sancta. Præter Epistolam ad S. Bernardum, quam inter libros ponit, Trithemius mox laudatus recenset codicem Epistolarum ad diversos centum triginta quinque, uti etiam in Catalogo Virorum illustrium. At in Viris illustribus Ordinis S. Benedicti lib. 2 cap. 119 inter scripta S. Hildegardis recenset Epistolas multas ad diversos numero centum triginta sex; nimirum tunc reliquis annumerans Epistolam ad S. Bernardum. Ex hac vero enumeratione colligo, editas modo esse omnes S. Hildegardis Epistolas, quas codex ille continebat, excepta forsan ultima ad abbatem S. Disibodi. Nam in editione Coloniensi præter adjecta Opuscula impressas invenio Epistolas quinquaginta & tres, recusas in Bibliotheca Patrum. Martenius vero edidit alias octoginta & tres Hildegardis Epistolas, & ultimam ad abbatem S. Disibodi omisit, si scripta fuit. Editæ igitur sunt ex illo codice Epistolæ centum triginta sex. Si autem aliqua ibi sit omissa, poterit illa, quæ extat longissima ad Moguntinenses, inter Opuscula numerari.

[194] [aliquæ Epistolæ nec codici insertæ nec editæ.] Ceterum dubitandum non est, quin & plures, quam illas 136 codici insertas, Sancta Epistolas scripserit: nam & alia Vitæ inserta est, & tres alias dedi ad solum abbatem Parcensem datas. Præterea Mabillonius tom. 2 Veterum Analectorum pag. 548, ubi enumerat Opuscula Ms. Guiberti sive Wiberti Gemblacensis, ad quem S. Hildegardis scripsit Responsum de triginta octo quæstionibus, memoratum num. 116, & iterum ex Trithemio num. 188 ait, se vidisse aliquot Epistolas Guiberti ad S. Hildegardem, & hujus Sanctæ ad Guibertum, quæ certo non sunt editæ præter unam dictis quæstionibus adjunctam. Asserit ibidem etiam Mabillonius, vidisse se Epistolam Guiberti ad Philippum archiepiscopum Coloniensem, cujus mandato de scribenda sanctæ Hildegardis Vita se parere dicit. Hinc oriri potest suspicio, laudatum Guibertum Gemblacensem etiam scripsisse Vitam S. Hildegardis. Verumtamen non existimo, id ab ipso revera perfectum, cum quia Mabillonius non dicit, se tale ipsius Opusculum vidisse, quod invenisset æque ac Epistolas Guiberti, tum quod nullus umquam de Vita S. Hildegardis per Guibertum scripta meminerit. Itaque meditatus fuerit tale Opusculum, sed verisimiliter prætermiserit, quia intelligebat, Vitam Sanctæ jam scriptam esse a Godefrido & Theodorico, & fortasse alia etiam de causa. Quidquid vero fit causæ, ex ineditis Guiberti & Hildegardis Epistolis, abunde liquet, non omnes S. Hildegardis Epistolas fuisse codici insertas, & deinde editas. Idem rursum ostendi potest ex enumeratione Trithemii, de qua aliquid observabo in Annotatis ad Miracula lit. z. Verisimiliter aliquæ conservatæ non fuerint, quod non videretur operæ pretium, aliæ forsan aliis de causis neglectæ.

[195] Alia quædam S. Hildegardis nomine invenio laudata, [Speculum futurorum temporum, nomine S. Hildegardis laudatum,] quæ illius non sunt. Sic Matthæus Westmonasteriensis ad annum 1292 laudat inter Opera S. Hildegardis aliquod Speculum temporum futurorum, sive Pentacronum, (legendum Pentachronon) … in titulo de novis religionibus, ex eoque producit locum bene prolixum, quem inepte intorquet contra Fratres Minores. Verum Opus illud non est proprie S. Hildegardis, sed ex ipsius Operibus collectum a Gebenone, Priore Eberbacensi, qui floruit sub initium seculi XIII, & suppar fuit S. Hildegardi. Bernardus Pez in Thesauro Anecdotorum tom. 3 part. 3 dat Monumenta monasterii Benedictoburani in Bavaria historiam illustrantia, recensensque codices Mss., pag. 629 sic habet num. XIV: Gebenonis Prioris in Eberbach Speculum futurorum temporum, sive Pentachronon sanctæ virginis Hildegardis. Codex scriptus est manu seculi XIV. Incipit Opus: “Honorabilibus viris semper in Christo diligendis Mag. Raymundo Scholastico & Mag. Reinhero canonicis S. Stephani in Moguntia frater Seleno *, dictus Prior in Elerbach *, si quid potest peccatoris oratio. Sancta virgo Hildegardis fundatrix & magistra monasterii S. Ruperti &c.” Fabricius in Opere jam laudato pag. 79 de Gebenone agit, eumque ait floruisse circa annum 1220, ipsique laudatum ex Pezio Speculum futurorum temporum attribuit. Quapropter, si paululum attendisset, non attribuisset idem Opus deinde S. Hildegardi.

[196] Hermannus Cornerus, scriptor Ordinis Prædicatorum, [ex Operibus S. Hildegardis compositum est] qui floruit sub initium seculi XV, optime noverat laudatum Gebenonis Opus, & dicta nostra egregie confirmat. Nam in Chronico suo edito apud Georgium Eccardum tom. 2 Corporis Historici medii ævi, ad annum 1140 hæc scribit de S. Hildegarde, post natales ejus non bene expositos: Hæc multa & miranda prædixit. Quantæ autem sanctitatis fuerit hæc sancta Mulier, ostenditur in Epistola Gebenonis in Pentachronon S. Hildegardis, ubi dicitur: “Sancta virgo Hildegardis * & magistra monasterii S. Ruperti, quod situm est apud Pingriam, quantæ sanctitatis quantique meriti fuerit apud Deum & apud homines, caritatem vestram latere non credo. Sed, si forsitan ignoratis, legite libellum Vitæ ejus, legite diversas Epistolas magnatum terræ ad eam transmissas, & præsertim trium Apostolicorum, puta Eugenii, Anastasii, & Adriani, Conradi quoque regis & Frederici imperatoris, patriarchæ Jerosolymitani, archiepiscoporum, episcoporum, abbatum & præpositorum, & tunc dicere potestis in veritate: Magnificavit eam Deus in conspectu regum, & facies principum admirata est eam. Hæc sancta Virgo libros quosdam, Deo jubente, imo cogente, scripsit, in quibus quædam valde utilia, & nostris temporibus necessaria, de præsenti statu Ecclesiæ, & de futuris usque ad Antichristum, & de ipso Antichristo prophetavit.

[197] “Sed quia omnes libros ejus pauci habere possunt vel legere ea, quæ de futuris temporibus, & de Antichristo in tribus libris suis, [a Gebenone Priore Eberbacensi;] scilicet Sci vias, quem nominavit sic, eo quod doceat scire vias, & libro Divinorum Operum, & libro Epistolarum suarum prophetavit, in hunc unum libellum ex maxima parte collegi, & prout melius potui, in quinque tempora ordinavi. Quæ quidem quinque tempora qui diligenter legere & studiose distinguere voluerit, & præsentem statum Ecclesiæ, & omnia futura tempora, & pericula ac adventum Antichristi, quasi in speculo pervidebit. Unde, si placet vobis, vocetur liber ipse Speculum futurorum temporum, sive Pentachronon sanctæ Hildegardis, id est, de quinque temporibus, de quibus in eo prophetat. Penta enim quinque, & chronos tempus Græce dicitur” &c. Hactenus ex Epistola Gebenonis Cornerus, qui multa addit de S. Hildegarde, sed minus necessaria ad propositum nostrum. Hæc vero abunde docent, cujus sit Opus, quod laudat Westmonasteriensis. Attamen sunt dicta pleraque & vaticinia S. Hildegardis, sed subinde mendosa, quæ attulit Westmonasteriensis, ut videre poterit studiosus lector, si conferre voluerit Epistolam S. Hildegardis ad Colonienses, laudatam a nobis num. 90 & seqq.; cui aliqua etiam inserta sunt ex Epistola ad Trevirenses.

[198] [Speculum illud perperam laudatum fuit contra Franciscanos.] In Epistola ad Colonienses nihil prorsus invenio, quod spectare possit ad Ordinem S. Francisci præter hæc verba: Sed & quasdam congregationes Sanctorum, quorum conversatio sancta est, movere non poterunt, deceptores scilicet hæretici, qui prædicuntur. Sicut autem Ordo S. Francisci merito haberi potest una ex sanctis istis congregationibus, quibus hæretici non prævalerent, prædicente S. Hildegarde; sic etiam videtur produxisse aliquot ex viris illis, quos iisdem temporibus futuros prædixit S. Hildegardis in Epistola ad Trevirenses his verbis: Et tunc fortes viri surgent, & prophetabunt, & omnia vetera ac nova Scripturarum, & omnes sermones per Spiritum sanctum effusos colligent, & intellectum eorum, sicut monile cum pretiosis lapidibus, ornabunt. Per hos & per alios sapientes plurimi sæculares boni fient & sancte vivent. Hoc autem studium sanctitatis cito non arescet, sed diu durabit &c. Hæc, inquam, rectius congruunt præclaro Ordini Minorum, quam quæ sine judicio & delectu attulit Westmonasteriensis. At nec Franciscani tam sui Ordinis amantes erunt, opinor, ut eadem aliis quibusdam religiosis Ordinibus congruere non fateantur.

[199] [Oudinus S. Hildegardis revelationes vocat illusiones cerebri:] Catholici auctores, qui Bibliothecas scriptorum ediderunt, meritis passim laudibus S. Hildegardem celebrarunt. Ipse etiam Guilielmus Cave, licet heterodoxus, in Historia litteraria ad annum 1170 Sanctam his verbis laudat: Raris animi dotibus prædita, & egregia erga Deum pietate, erga religionem zelo insignis, visionibus divinitus concessis & prophetiis inclarescere cœpit. Addit plura, sed sine omni obtrectatione. Attamen Casimirus Oudinus in Commentario de Scriptoribus ecclesiasticis tom. 2 Col.post recitata Cavei verba, pergit in hunc modum: Claruit igitur multis, ut volunt, revelationibus, quæ apud amantes mysticarum visionum, devotosque simplices, plurimi æstimantur: sed apud graves atque a muliebri simplicitate alienos viros modici admodum ponderis sunt, nullius meriti, purissimæ vacui cerebri illusiones nocturnæ: qui idem omnino ac merito sentiunt de aliis omnibus mulierum ejusmodi visionibus, sexum muliebrem præsertim, utpote infirmiorem, afficientibus. Vides, lector, Oudinum nihili facientem visiones & vaticinia S. Hildegardis, licet iis in admirationem sui & amorem traxerit Romanos Pontifices, imperatores, principes alios, seculares & ecclesiasticos, episcopos & abbates plurimos, doctores eruditione præstantes, congregationes clericorum & monachorum complures, ac demum quasi totam Germaniam, ac magnam Galliæ & Italiæ partem.

[200] At audiamus iterum hominem, illis omnibus suo judicio sapientiorem. [laudat tamen prophetiam fictitiam contra Ordines mendicantes.] Post enumerata aliquot Sanctæ Opuscula, sic loquitur: Inter prophetias Hildegardis præstantissima illa est, quam necdum impressam vidi; nempe “Revelatio Hildegardis de fratribus quatuor mendicantium Ordinum”. Et mox: Quam (prophetiam) ab aliquo Cisterciensi concessam mihi aliquando, ex Ms. codice transcriptam, admiratus sum ita clare depingentem Ordines quatuor mendicantes cum Jesuitis, etiam longo post tempore ipsis succedentibus. Verum talia scribere non potuit, nisi excæcatus malitia sua, odioque virorum religiosorum, quos tam stolide oppugnat. Etenim aut ea tantum scribere voluit, quæ vera credidit; aut sine veri cura calumniari studuit Oudinus. Si primum, quomodo existimare potuit, ex purissimis vacui cerebri illusionibus, quales dicit visiones S. Hildegardis, potuisse ita clare depingi Ordines quatuor mendicantes cum Jesuitis, etiam longo post tempore ipsis succedentibus? Quomodo, inquam, credere potuit, ex illusionibus cerebri prævisos esse viros diu post futuros, eorumque mores clare descriptos, nisi ipse fatuas passus sit cerebri illusiones? Si vero calumniari solum studuit Oudinus; quomodo saltem curam non habuit, ut caute procederet, & invicem pugnantia in brevi elogio non conjungeret? Verum frustra hæc ego in Oudino requiro: nam & auctoritatem revelationibus S. Hildegardis detrahere voluit, & rursum illius, vel invitæ, uti voluit auctoritate ad infamandum Ordines Religiosos; neque illa facere potuit, nisi secum ipse pugnaret.

[201] Nunc breviter examinemus utramque seorsum assertionem Oudini. [At visiones S. Hildegardis pro illusionibus non sunt habendæ:] Quod spectat ad primam de exigua fide adhibenda revelationibus & visionibus quibuslibet, maxime mulierum, minus me haberet hac in re repugnantem, si modum non excessisset, si non nimis omnem fidem iis detrahere voluisset, si distinxisset inter visiones & prædictiones nullius judicio probatas, & visiones celeberrimæ S. Hildegardis, aliarumque aliquot Sanctarum. Etenim satis novimus, quaslibet visiones mulierum, subinde potius imaginationes phantasticas, non admittendas esse pro veris ac divinis revelationibus. At non minus constat, spiritum prophetiæ non esse exstinctum in Ecclesia, darique aliquando revelationes vere divinas, tam virorum quam mulierum, Itaque ad extremum nimis declinat non solum ille, qui omnibus visionibus indifferenter fidem adhibet; sed ille etiam, qui omnes habet pro vacui cerebri illusionibus. Jam vero, si non omnes indifferenter admittendæ sunt visiones, nec omnes rejiciendæ; necessario dicendum est, inter personas, quæ visiones habere se dictitant, distinguendum esse. Si autem ulla est persona medii ævi, de qua multorum judicio, aliisque indiciis constat, gavisam fuisse divinis revelationibus, ea est S. Hildegardis. Hanc enim gratia prophetica a Deo ornatam, judicavit S. Bernardus, judicarunt Eugenius III Papa cum Trevirensi concilio, Anastasius IV & Adrianus IV, summi Pontifices: & hi quidem tale tulerunt judicium post maturum examen personæ ipsius, & scriptorum ejus usque ad id tempus. Hisce assensi sunt per annos triginta, quibus deinde supervixit Sancta, personæ innumeræ, interque has multi doctores, episcopi, principes; multi item, qui Sanctam a pueritia noverant; multi, qui familiariter sæpe cum ipsa egerant. Horum omnium judicio cum suum præferre velit Oudinus, meretur profecto, ut rideamus potius hominis arrogantiam & superbiam, quam ad ipsius dicta attendamus, præsertim cum censendus sit illa protulisse eadem levitate, qua Religionem suam & fidem apostata deseruit.

[202] [& fictitia contra Ordines Mendicantes prophetia nimis apertam ostendit calumniam.] Revelatio Hildegardis, ut vocat Oudinus, de fratribus quatuor mendicantium Ordinum, quam ipse tantopere mirari se fingit, & Jesuitis etiam liberaliter adaptat, acsi nulla inter institutum aut mores Jesuitarum & Ordinum mendicantium esset differentia, nihil quatuor Ordines mendicantes invicem differrent, est declamatio inepta, cujus stylus S. Hildegardi adeo non convenit, ut vix aliud scriptum produci possit, quod a stylo ipsius magis sit alienum. Facta vero enuntiata in illo scripto, sive mores hominum ibidem expositi, minime congruunt cum moribus Ordinum mendicantium aut Jesuitarum. Ego sane non modo nullum ex dictis Ordinem novi, sed ne unum quidem in ullo ex laudatis Ordinibus hominem, cujus mores tales sunt, quales in dicto scripto depinguntur. Imo tam aperta est calumnia Oudini, qui inter Catholicos diu vixit, ut plus quam muliebris simplicitatis essem, si credere possem, ipsum tales existimasse Ordines mendicantes & Jesuitas, quales homines insulsa illa lacinia describit. Fuerit perversus, fuerit pessimus Oudinus, atque ea de causa facile mala de aliis formaverit judicia; non sinam tamen mihi facile persuaderi, ipsum adeo fuisse insipientem, ut sine mendacio scribere potuerit, mores Ordinum mendicantium & Jesuitarum in scripto illo recte exprimi, aut Ordines illos dicto scripto fuisse prædictos. Ceterum prophetiam illam verisimiliter confictam esse circa medium seculi XIII, & quidem contra Dominicanos & Franciscanos, quando Guilielmus de S. Amore cum aliis Ordines mendicantes oppugnare cœpit; postea vero nonnihil immutatam; nec inventam in monasterio Bingensi, ubi alia S. Hildegardis scripta servantur, jam observarunt Majores nostri tom. 1 Martii pag. 667 in Annotatis ad Vitam S. Thomæ Aquinatis.

[Annotata]

* legendum Gebeno

* Eberbach

* adde fundatrix

§ XIV. Mors Sanctæ figenda anno 1179: sepultura: reliquiæ, destructo cœnobio S. Ruperti, ad Eibingense translatæ: miracula: tentata canonizatio, sed non perfecta: nomen Martyrologiis adscriptum, & cultus.

[Mors Sanctæ non est figenda anno 1180,] De anno, quo S. Hildegardis ad meliorem vitam translata est, non convenit inter scriptores. Trithemius in Chronico Hirsaugiensi ad annum 1180 scribit sequentia: Anno Conradi abbatis IV, Indictione Romanorum XIII, in die S. Lamperti, hoc est XV Kalend. Octobris, moritur sanctissima Christi famula Hildegardis, præposita & magistra sanctimonialium in Monte divi Ruperti prope oppidum Bingen, quod in descensu Rheni fluminis quatuor distat a Moguntia milliaribus, anno ætatis suæ octogesimo secundo. Cujus corpus in eadem ecclesia, quam ipsa dudum a fundamentis construxerat, ante majus altare fuit cum reverentia populi magna sepultum. Consentientia hisce de ætate, anno mortuali & sepultura S. Hildegardis habet Trithemius aliis quoque locis, nimirum in libro de Scriptoribus ecclesiasticis & in Chronico Sponheimensi. Epocham Trithemii, quam non longe a vera abesse alia quædam insinuant, sine ulteriori examine secuti sunt scriptores varii. At Pagius vidit epocham Trithemii non recte consonare cum Vita S. Hildegardis, ideoque ad annum 1178 eam corrigere voluit, ita scribens num. 8: Hoc anno S. Hildegardis abbatissa (præposita aut magistra monialium alias nominata) in Monte S. Ruperti prope Bingium in diœcesi Coloniensi (imo Moguntina) ad Deum migravit. Theodoricus enim abbas (potius monachus) qui anno MCC floruit (recte dixisset, qui S. Hildegardi convixit) in ejus Vita cap. ult. ait, eam LXXXII ætatis suæ anno, XV Kalend. Oct., ad cælestem Sponsum migrasse. Subdit, id contigisse primo crepusculo noctis Dominicæ diei. Quare cum XV Kalend. Octob., seu dies XVII mensis Septembris hoc anno in Dominicam incidat, evidens est, Trithemium in Chronico Hirsaugiensi, quem passim alii sequuntur, perperam hanc mortem in annum MCLXXX distulisse. Hactenus Pagius.

[204] Verum recte quidem ostendit, Sanctam non vixisse usque ad annum 1180, [nec 1178; sed obiit anno 1179.] quia tunc dies XVII Septembris incidebat in diem Mercurii, sive in feriam quartam: sed non æque evincit, defunctam non esse anno 1179, quo dies XVII Septembris concurrebat cum die Lunæ. Etenim dicitur obiisse primo crepusculo noctis Dominicæ diei, id est, primo diluculo sub finem noctis illius, quæ diem sequitur Dominicum, sive die Lunæ, oriente aurora, ut pluribus probabo in Annotatis ad Vitam. Hæc expositio non est violenta, sed ob alia argumenta omnino necessaria. Nam ex dictis § XI constat, Sanctam superfuisse aliquo tempore post concilium Lateranense anno 1179, mense Martio habitum. Præterea aliunde etiam necessaria est, quia alio argumento probari potest, S. Hildegardem certo non obiisse ante annum 1179. Rem paucis ostendo. Ex præfatione ad librum Scivias S. Hildegardis scribere cœpit anno 1141, cum quadraginta duorum annorum septemque mensium esset. Si autem anno 1141, etiam primo die anni, tantum annos habebat quadraginta duos & menses septem, non poterat anno 1178 annum ætatis agere octogesimum secundum, quo defuncta est, quia sic annum octogesimum primum complebat die 1 Junii anni 1179 aut serius. Constat igitur, Sanctam usque ad annum 1179 supervixisse: & ulterius ex dictis liquet, annum ætatis ipsius octogesimum secundum fuisse tantum inchoatum, aut eam certe non vixisse nisi ad annos octoginta unum, & ut summum menses tres aut fere quatuor.

[205] Corpus S. Hildegardis, teste Trithemio, sepultum fuit in choro ante altare majus. [Corpus Sanctæ in choro sepultum, anno 1489 visitatum,] Magnum vero fuisse concursum populi ad ipsius sepulcrum in anniversario Sanctæ die, testantur Acta inquisitionis num. 5: neque id mirandum, cum & ante & post sepulturam ipsius varia facta sint miracula, in iisdem Actis asserta, aut in Vita num. 57. Porro solemnem corporis elevationem nullam invenio. Ea verisimiliter numquam est facta, quod canonizatio sæpius quidem fuerit tentata, sed hactenus, ut videbimus, ad finem non perducta. De visitatione reliquiarum minus solemni Serarius in Moguntiacis lib. 2 cap. 38 hæc scribit: Cum ibi (in Monte S. Ruperti) diversarer, volumenque (in quo collecta sunt Sanctæ scripta) de quo paulo ante, percurrerem, inveni notata hæc: “Anno MCDLXXXIX, Novembris die XVII, ex commissione reverendissimi & gratiosissimi domini, D. Bertholdi (archiepiscopi Moguntini) missi reverendus & nobilis dominus Wolfgangus de Bicken, ecclesiæ Moguntinæ canonicus, & in spiritualibus vicarius, & honorabilis D. Jo. Bertram de Numburg, artium & sacræ Scripturæ doctor, reliquias S. Hildegardis aperuerunt: sed sine testimonio litterali de ejus canonizatione. Acta in præsentia nob. & Devotæ dominæ Alheidis de Reiffenberg abbatissæ, & virginum sanctimonialium & nob. & venerabilis domini Petri Nothaffi canonici Moguntini” &c. Laudatus Serarius, cujus Opus anno 1604 impressum, paulo ante dixerat: In Rupertino ipsius cœnobio servantur adhuc ejus reliquiæ, ac magnum scriptorum in pergameno volumen, sicuti & Epistolarum in Eberacensi Rhingaviæ monasterio.

[206] [&, diruto S. Ruperti monasterio, delatum ad Eibingense cum aliis reliquiis.] Verum, postquam anno 1632 per Suecos combustum est monasterium Rupertinum, ut dictum est num. 177, alio delatæ sunt reliquiæ S. Hildegardis, & S. Ruperti aliorumque, videlicet ad monasterium Eibingense, de cujus per S. Hildegardem fundatione & situ in Rhingavia num. 177 egi. Etenim Papebrochius noster in Itinere Romano Ms. pag 23 narrat, se anno 1660 cum Henschenio Moguntia excurisse in Eibingen. Tum subdit de reliquiis ibi visis: Ibique, monstrante abbatissa, vidimus reliquias præclarissimas, corpus S. Ruperti, … totum corpus S. Hildegardis, quæ monasterium in Monte S. Ruperti Bingii fundaverat virginibus nobilibus, quod cum esset per bella Suecica dirutum, in hoc Eibingense sibi subjectum cum abbatissa sua se transtulerant virgines, toto reliquiarum thesauro mirabiliter detecto, & conservato per ipsos Suecos, nocturnis luminibus circa locum conspectis incitatos, ut Catholicis quærendas reliquias & asportandas permitterent. Ibidem vestis illius erat, & caput cincinnis crinium ex rufo canescentibus obductum, culter quoque hyacinthino instructus manubrio veluti dimidius, a S. Bernardo (ut fertur) donatus Divæ una cum theca ex bubalino corio confecta. Inter libros ingens volumen membranaceum erat Ms. ac bicolumnare, continens omnia Opera S. Hildegardis: sed nusquam illa fabulosa revelatio de hominibus Antichristum præcessuris, quæ contra Dominicanos ac Franciscanos primum concinnata, his temporibus de Societatis hominibus exposita, per calumniatorum nostrorum manus vagatur cum plausu ignorantis plebis. Hactenus Papebrochius. Ceterum non reperio, ossa S. Hildegardis divisa fuisse, aut aliis donata. At de capillis Sanctæ in veneratione habitis apud Trevirenses testantur Acta Miraculorum num. 5. Gelenius etiam in Colonia sua, recensens thesaurum sacrum ecclesiæ SS. Joannis & Cordulæ, ei pag. 445 aliquid annumerat de capillis S. Hildegardis.

[207] [Sancta multis clara miraculis, quæ cessant jubente archiepiscopo:] Sanctam & in vita & post mortem multis claruisse miraculis, habent Vita & Acta Miraculorum; in his tamen num. 10 additur, miracula deinde cessasse, præcipiente archiepiscopo Moguntino, ut a signis cessaret, ne videlicet nimio populi ad Sanctæ sepulcrum confluentis tumultu divinum Officium & religio monialium detrimentum pateretur. His conformia scribit laudatus supra Serarius. Cæterum, inquit, narrat Germanicus vitæ libellus, tot ad illas ejus reliquias divina vi miracula fieri solita, ut propter ingentes hominum concursus valde impediretur virginum quies, in temploque pietas ac religio: venisse igitur Moguntinum archiepiscopum, & Beatæ ipsi præcepisse, mirabilium id genus operum finem ut faceret: ipsamque, ut majoribus obsequendum mortua etiam doceret, paruisse: illorum tamen vel oculatos, vel diligentes ac certos examinatores fuisse non paucos, qui anno Domini MCCXXXIII, Decembris die XVI, suis communita sigillis ea Romam mitterent, & a Sede peterent Apostolica, ut in Sanctorum ac Sanctarum catalogum Beata hæc referretur. Acta hunc in finem confecta de virtutibus Sanctæ & miraculis, quæ jam frequenter laudavimus, & post Vitam edemus, prædicta omnia abunde confirmant.

[208] Illud porro examen institutum esse, eaque Acta confecta jussu Gregorii IX summi Pontificis, [Acta pro canonizatione composita de miraculis,] discimus ex Annalibus ecclesiasticis Odorici Raynaldi ad annum 1237 num. 59. Nam ibi in aliis suis litteris Gregorius IX de illis sic loquitur: Supplicantibus nobis olim dilectis in Christo filiabus abbatissa & sororibus monasterii S. Roberti de Bingia Maguntinensis diœcesis, ut recolendæ memoriæ Hildegardem abbatissam ejusdem monasterii, quæ in vita & post mortem multis dicitur coruscasse miraculis, Sanctorum ascribere catalogo curaremus, deferri ad nos libros ipsius, quos sancti Spiritus revelatione compofuisse creditur, facientes, cum præter Psalterium nullas litteras didicisset, nos præposito majoris ecclesiæ W … decano & A. Scholastico S. Petri Maguntini nostris dedimus litteris in mandatis ut de ipsius vita, conversatione, fama, meritis & miraculis, ac generaliter de omnibus circumstantiis per testes fide dignos inquirerent diligentius veritatem, nobis quod invenirent, cum prædictis libris sub sigillis suis fideliter remittentes. Hæc Pontifex de mandato suo, vi cujus laudata Acta sunt composita.

[209] Verum cum hoc exsecutioni mandatum non fuisset cum tanta accuratione, [sed non satis accurate: hinc Gregorius IX aliud examen,] quantam in re tanti momenti requirebat Gregorius; per litteras modo recitari cœptas aliud jubet examen institui. In his enim litteris, anno 1237 datis, ita pergit: Quorum ad nos inquisitione remissa, quosdam invenimus in illa defectus; cum enim habeatur in depositionibus testium ad nostram præsentiam destinatis, quod eadem multos curaverat dæmoniacos & infirmos, nec personæ, nec loca, nec tempora designantur; neque reperitur in eis, quid vel quæ magistra dixerit, cum tamen dicatur ibidem, majorem partem conventus idem, quod magistra, dixisse. Præterea cum magistra ipsa primo interrogata deposuerit, illam multa signa fecisse, in dictis depositionibus invenitur, tam * dixisse idem, quod testes alii & conventus. Quocirca mandamus, quatenus in inquisitione præfata diligenter ac provide juxta formam illis traditam procedentes, quæ inveneritis, sub sigillis vestris distincte ac prudenter exposita, usque ad nostrum beneplacitum fideliter conservetis. Dat. Viterbii II Non. Maii Pontif. nostri anno XI. Utrum hoc Gregorii IX mandatum exactius fuerit perfectum, nullibi invenio. Forte priores illi miraculorum inquisitores partim erant defuncti, aut ad alias dignitates promoti. Ex testibus etiam non pauci poterant deesse, cum interim quatuor anni post primum examen effluxissent, & provectæ ætatis essent testes complures. Quidquid fuerit causæ, de repetito illo examine nihil invenio.

[210] [aliud etiam Innocentius IV institui jubet:] Innocentius IV, Gregorii successor, anno 1243 alias dedit litteras ad decanum, scholasticum, & alium canonicum Moguntinum, repetens defectus prioris inquisitionis, teste ibidem Raynaldo num. 39, & adjungens sequentia: Mandamus, quatenus si processistis, in inquisitione hujusmodi, recipiendo singillatim super præmissis testes fide dignos, & eorum dicta, prout quilibet per se simpliciter & seriatim deposuit, faciendo conscribi, processum ipsum sub sigillis vestris nobis transmittere studeatis. Alioquin de prædictis omnibus, & novis miraculis, si quæ fecisse dicitur; nec non de vita ipsius per fide dignos inquirentes sollicite veritatem, dicta ipsorum testium, quos singillatim examinare curetis, prout eorum quilibet per se coram vobis pure, simpliciter, & distincte, ac ordinate, quod super prædictis omnibus sciverit, deposuerit, faciatis cum attentione conscribi, nobis illa sub sigillis eisdem fideliter remittentes. Datum Later. VIII Kal. Decemb. Quem hoc mandatum habuerit effectum, ignoro: at certe causa S. Hildegardis ad finem perducta non est sub Innocentio IV, aut sub ipsius successoribus toto seculo XIII; & sic res fiebat semper magis difficilis.

[211] [canonizatio iterum tentata seculo 14, sed numquam perfecta.] Attamen seculo XIV iterum tentata est canonizatio S. Hildegardis, ut refert Trithemius in Chronico Hirsaugiensi ad annum 1317, ita scribens: Joannes Papa vigesimus secundus ad instantiam Petri archiepiscopi Moguntini Willichino abbati Spanheimensi & quibusdam canonicis ecclesiæ Moguntinæ per Apostolica scripta mandavit, quatenus ad Montem sancti Ruperti prope oppidum Bingen, ubi Nahus Rhenum influit, accedentes, de vita, moribus, signis atque miraculis divæ Hildegardis, primæ fundatricis & abbatissæ dicti monasterii, … inquisitionem facerent diligentem: & quidquid invenissent veritate probatum, ad Apostolicæ Sedis examen fideli narratione transmitterent. Inquisitionis peracto scrutinio memorati commissarii vitam præfatæ Monialis religiosam atque sanctissimam, ac multis miraculis, tam post mortem ejus, quam prius, sufficienter comprobatam invenerunt: eamque dignam canonizatione censentes, necessaria pro effectu negotii ad Romanum Pontificem memoratum destinarunt. Pontifex autem, testimoniis sibi destinatis diligenter relectis, ad canonizandam Virginem non fuit difficilis, quemadmodum Apostolico scripto factus sum certior, quamvis optatum a multis negotium non perduxit ad effectum. Ejus quoque prædecessor, Clemens Papa quintus, in eadem re commissarios ante dederat. Hæc Trithemius de tentata seculo XIV canonizatione. At illa semper fiebat difficilior, quia ad mandatum archiepiscopi Moguntini miracula cessaverant, nec testes superesse poterant ad probandum miracula prioribus post mortem annis patrata. Itaque solemnis canonizatio, quæ facile fieri potuisset, si primi delegati ad causam examinandam accuratius processissent, numquam est peracta.

[212] [Memoria Sanctæ a seculo 15 Martyrologiis inserta,] Verumtamen martyrologi a seculo saltem XV S. Hildegardem celebrare cœperunt, ita ut verisimile sit, cultum ipsius fuisse permissum, etiamsi canonizatio non fuerit solemniter celebrata. Codex Hagenoyensis, exhibens auctum nonnihil Usuardi Martyrologium, & anno 1412 exaratus, apud Sollerium nostrum in Usuardi auctariis hoc die sic habet: In monasterio S. Ruperti in Pingwia, Maguntinæ diœcesis, sanctæ Hildegardis sanctimonialis & prophetissæ. Ibidem Hildegardis virginis meminit matricula Cartusiæ Ultrajectinæ. Longius elogium contexuit Grevenus hoc modo: Apud Pinguiam in diocesi Maguntinensi, depositio sanctæ memoriæ Hildegardis virginis, quæ tempore S. Bernardi abbatis odorem suæ sanctitatis late sparsit, adeo ut plurimi Romani Pontifices ei scribentes, se & Ecclesiam Romanam orationibus illius commendaverint: cumque Latini sermonis esset ignara, Spiritu sancto docente, omnia, quæ scripsit, Latine exceptoribus dictavit. Molanus eamdem celebrat his verbis: Apud Bingam, sanctæ Hildegardis virginis, quæ tempore S. Bernardi abbatis odorem suæ sanctitatis late sparsit. Accedit Baronius in Martyrologio Romano, ita scribens: Apud Bingiam in diœcesi Maguntinensi sanctæ Hildegardis virginis. Baronium secuti sunt omnes, qui Martyrologium Romanum variis idiomatibus exhibent.

[213] In Florario Sanctorum Ms., quod seculo XV compositum, [& cultus circa idem tempus verisimiliter inchoatus.] de S. Hildegarde ad XVII Septembris hæc habentur: In Brugis (lege Bingis) depositio sanctæ Hildegardis virginis anno ætatis suæ LXXXII, anno salutis MCLXXXI, imo 1179. Petrus de Natalibus, episcopus Equilinus, qui floruit seculo XIV, de S. Hildegarde virgine multo prolixius dat elogium, in quo nihil invenio corrigendum præter diem obitus male fixum X Cal. Julii. Mitto tamen istud elogium, quia omnia ibi dicta jam abunde sunt exposita. Menardus in Martyrologio Benedictino ad hunc diem sic habet: Apud Bingiam, in diœcesi Maguntinensi, sanctæ Hildegardis virginis & abbatissæ. Wion ad eumdem diem: Apud Bingam depositio S. Hildegardis virginis & abbatissæ, quæ tempore S. Bernardi abbatis odorem suæ sanctitatis late sparsit. Hi cum aliis pluribus S. Hildegardi dant titulum abbatissæ, quia cœnobio a se fundato præfuit. Attamen abbatissæ titulo ipsa numquam usa videtur, nec viventem umquam abbatissam ab aliis dictam inveni; sed frequenter magistram monialium, alias præpositam, alias priorissam. Quæ vero post Sanctam cœnobio ipsius Rupertino præfuerunt, abbatissæ fuerunt dictæ. Bucelinus in Menologio Benedictino affert gestorum plerorumque compendium, quod in paucis corrigi potest ex disputatis in hoc Commentario. De cultu S. Hildegardis Trithemius de Viris illustribus lib. 3 cap. 334 breviter hæc scribit: Cujus festum agitur IV Calendas Octobris; sed verisimiliter legendum est XV Calendas Octobris, sive die XVII Septembris. Cultum hunc seculo XIV aut XV inchoatum suspicor, quia nomen Hildegardis tunc Martyrologiis insertum.

[Annotata]

* forte tantum

VITA
Auctoribus Godefrido & Theodorico monachis.
Ex editione Coloniensi & Surii, collata cum Ms. Bodecensi.

Hildegardis virgo, magistra sororum Ord. S. Benedicti in Monte S. Ruperti juxta Bingium in diœcesi Moguntina (S.)

BHL Number: 3927

A. Godefrido.

PRÆFATIO.

Dominis venerabilibus Ludovico a & Godefrido abbatibus, Theodoricus humilis servorum Dei servus, salutem cum devotis orationibus. Authoritatis vestræ præceptum accepi, ut post Godefridum, [Præfatio Theodorici in Vitam totam.] virum ingenio clarum, Vitam sanctæ ac Deo dilectæ Hildegardis virginis, (quam ille honesto stylo inchoavit, sed non perfecit) in ordinem redigerem, & quasi odoriferis floribus serta contexens, visiones ejus, gestis suis insertas, sub divisione librorum, in unius corporis formam redigerem. Visum est mihi hoc opus viribus meis nimis arduum, quin etiam & verecundum, ut scilicet quasi quidam arbiter sederem, & de alieno opere sententiam tenerem. Cum ecce dubio & anxio influxit animo, quod vires, quas imperitia denegat, charitas ministrat; & melius esse, cum pudore hominum ferre ridiculum, quam obedientiæ subire periculum. Itaque parui eo modo, ut præfati viri liber, primæ positionis locum obtinens, nullam suæ dispositionis patiatur jacturam: deinde secundus liber, visionum pulcherrimum & admirabilem textum; tertius, miraculorum, quæ mirabilis Deus per eam operari dignatus est, a nobis digestam, divisam & ordinatam contineret scripturam. Ita præcedentis scriptoris non minuetur gloria, & ad veram sapientiam, cœlestemque visionem & divinam virtutem legentium incitabitur memoria. Quis enim bonus non magis incitabitur magnis affectibus ad vitam perennem, sancte & pie & juste vivendo, anhelare; cum viderit Gemmam præclaram, tot ornamentis virtutum, videlicet virginitatis, patientiæ simul & doctrinæ, tam insigniter radiare? Idcirco dedimus operam, ne in absconso vel sub modio accensa Lucerna Christi poneretur, quasi occultanda, sed super candelabrum posita, luceret omnibus, qui in domo Dei sunt, vitæ, verborum & morum splendifluis exemplis imitanda. Quod si quid in hac re indocta obsequentis peccavit temeritas, benigna jubentium dominorum indulgeat charitas: totumque suo delictum asscribat studio, quæ tam gravi nos imbecillos voluit onerare operis negotio b.

ANNOTATA.

a Præfatio deest in codice Bodecensi. Qui fuerint duo illi abbates, Ludovicus & Godefridus, aliis divinandum relinquo.

b Hactenus locutus est Theodoricus, tum sequetur toto libro primo dictio Godefridi. Titulos capitumantiquæ divisionis, datos in editione Coloniensi, sed a Surio omissos, hoc loco dare possem, sed quia nimis multa & minuta sunt capita, titulis historiæ nihil addentibus Vitam augere nolo.

LIBER I.
De gestis Sanctæ.

CAPUT I.
Sanctæ natales, pueritia visionibus illustrata: vita monastica sub Jutta magistra.

In Romana republica regnante Henrico a, fuit in Galliæ citerioris partibus virgo, tam generis quam sanctitatis ingenuitate illustris, nomine Hildegardis, patre Hideberto b, matre Mechtilde progenita. Qui licet mundanis impliciti curis & opulentia conspicui, [Sanctæ natales: visiones in ipsa pueritia cœptæ: vita monastica:] Creatoris tamen donis non ingrati, Filiam prænominatam divino famulatui manciparunt, eo quod jam ineuntis ætatis ejus præmatura sinceritas ab omni carnalium habitudine multum dissentire videretur. Mox namque ut poterat primam tentare loquelam, tam verbis quam nutibus significabat his, qui circa se erant, secretarum visionum species c, quas præter communem cæteris adspectum, speculatione prorsus insolita intuebatur. Cum * jam fere esset octo annorum, consepelienda Christo, ut cum ipso ad immortalitatis gloriam resurgeret, recluditur in Monte sancti Disibodi, cum pia Deoque devota fœmina Jutta *, quæ illam sub humilitatis & innocentiæ veste diligenter instituebat, & carminibus tantum Davidicis instruens, in psalterio decachordo jubilare præmonstrabat. Cæterum præter simplicem psalmorum notitiam, nullam literatoriæ vel musicæ artis ab homine percepit doctrinam, quamvis ejus extent scripta non pauca, & quædam non exigua volumina. Verum hoc ex ipsis potius dictis in promptu est declarare. Ait enim sic in libro suo, qui Scivias prænotatur: Cum quadraginta duorum annorum, septemque mensium essem, maximæ coruscationis igneum lumen aperto cœlo veniens, totum cerebrum meum transfudit, & totum cor, totumque pectus meum, velut flamma, non tamen ardens, sed calens, ita inflammavit, ut sol rem aliquam calefacit, super quam radios suos ponit. Et repente intellectum expositionis librorum, videlicet Psalterii, Euangelii, & aliorum Catholicorum, tam veteris quam novi Testamenti voluminum sapiebam, non autem interpretationem verborum d textus eorum, nec divisionem syllabarum, nec cognitionem casuum aut temporum habebam.

[3] Sed ut ad propositum redeam, Virgo Christi voto monasticæ professionis & sacri velaminis benedictione provecta * crescebat, [virtutes eximiæ: crebri morbi.] & ibat de virtute in virtutem, annitente & congaudente provectibus ejus supra prænominata * matre venerabili, quæ jam ex discipula magistram, ac præviam semitarum excellentium, eam fieri cum admiratione cernebat. Flagrabat siquidem in ejus pectore charitatis benignitas, quæ nullum a sua latitudine excluderet. Turrim quoque virginitatis murus tuebatur humilitatis: hinc cibi potusque parsimonia vestium vilitate fovebatur: inde tranquillitas cordis pudibunda silentio * ac verborum parcitate monstrabatur: quæ omnia sanctarum monilia virtutum, summi fabricata manu Artificis, patientia custos in Sponsa Christi exornanda fervabat. Sed quoniam vasa figuli probat fornax, & virtus in infirmitate perficitur: non defuerunt ei ab ipsa fere infantia crebri & pene continui languorum dolores, ita ut pedum incessu perraro uteretur: & cum tota carnis materia fluitaret, vita illius esset quædam pretiosæ mortis imago. Quantum vero exterioris hominis viribus deerat, tantum interiori per spiritum scientiæ ac fortitudinis accedebat: & corpore tabescente, mirum in modum fervor spiritus inæstuabat.

[4] Cumque in sancto proposito multis annis succrescens, [Jubente Deo scribere incipit visiones suas:] soli Deo complacere satagaret, jamque tempus instaret: quod ad multorum provectum vita ejus ac doctrina patesceret, commonetur divinitus, voce ad eam facta, ut de cætero, quæ videret & audiret, scribere non cunctaretur. Illa vero per fœmineam verecundiam, & vulgi vaniloquia, & temeraria hominum judicia trepidante, cum quæ ostensa sunt cœlitus secreta, revelare stimulo acriori coarctaretur non hæsitare, tandemque dum longa ægritudine tabefacta decubuisset, primo cuidam monacho, quem sibi magistrum proposuerat, & per eum abbati suo, cum metu & humilitate causam hujus flagelli aperuit. Ille rei novitatem insolitam mente pertractans, quanquam Deo nihil impossibile esse cognosceret, adhibitis de collegio prudentioribus, experiendum judicavit, quod audiebat: ac de scripturis & visionibus ejus quædam sciscitatus, ea, quæ Deus daret, monuit declarare. Mox ut illa scribendi opus, quod non didicerat, attentavit, redeunte virium sibi solita possibilitate *, de lecto languoris erigitur. Tunc abbas, accepta inusitati miraculi certitudine, non suo contentus judicio, rem ad publicam notitiam vidit * esse proferendam: veniensque ad matricem sedem Moguntinam *, coram venerabili archipræsule Henrico & capitaneis ecclesiæ, quod cognoverat, exposuit. Scripta quoque, quæ Virgo beata nuper ediderat, ostendit.

[5] [scripta ipsius Treviris examinata & laudata ab Eugenio III.] Per idem tempus sanctæ Romanæ Sedis Antistes, felicis memoriæ Eugenius, celebrato Rhemis universali concilio e, per Adelberonem Trevirorum archiepiscopum devocatus *, Treviri morabatur. Visum est pontifici Moguntinæ civitatis & majoribus cleri, ad Apostolici cognitionem esse * veniendum, quatenus ipsius authoritate nosceretur, quid de compertis recipiendum aut refutandum foret. At Papa summæ discretionis, auditu tantæ novitatis attonitus, cum Deo sciret cuncta esse possibilia, rem diligentius investigare gestiens, venerabilem Virduni præsulem f, & cum eo Adelbertum g primicerium, aliasque personas idoneas dirigit ad cœnobium, sub quo eadem Virgo tot annis degebat * inclusa, ut sine strepitu vel curiositatis acumine, quid rerum * esset, ab ipsa sciscitarentur. Quibus humiliter inquirentibus, cum illa simpliciter, quæ de se erant, aperuisset, ad Apostolicum redierunt, & magna ipsius, magna cunctorum adstantium expectatione, quæ audierant, retulerunt. His Papa recognitis, jubet repræsentari scripta beatæ Hildegardis, quæ sibi de præfato cœnobio perlata susceperat, & ex manibus propriis tenens, ipseque recitatoris vice functus, archiepiscopo & Cardinalibus, omnibusque, qui de clero aderant, publice legit, ac responsa virorum, quos ad hæc indaganda miserat, pronuncians, omnium mentes & voces in laudem Conditoris, & congratulationem excitavit. Aderat etiam ibidem sanctæ recordationis Bernardus abbas Clarevallis, quo mediante, cæterisque annitentibus, monebatur summus Pontifex, ne tam insignem Lucernam silentio tegi pateretur, sed gratiam tantam, quam tempore ipsius Dominus manifestare vellet, sua authoritate confirmaret. Ad hæc reverendus Pater patrum, tam benigne, quam & sagaciter, assensum præbens, literis salutatoriis beatam Virginem visitavit, in quibus concessa sub Christi & beati Petri nomine licentia proferendi, quæcunque per Spiritum sanctum cognovisset, eam ad scribendum animavit. Sed & locum, quo illa fovebatur, honoravit, datis ad Abbatem h & fratres cœnobii gratulatoriis ex suo nomine literarum apicibus.

ANNOTATA.

a Tempus natæ Virginis propius exponitur in Commentario num. 7, & locus num. 8. Vocatur Gallia citerior respectu Germaniæ. Ms. Bodecense sic incipit: Henrico hujus nominis quarto Augusto &c.

b In Ms. Bodecensi: Patre Hildeberto, matre Mathilde &c.

c De visionibus Sanctæ ab ipsa infantia consule Commentarium § 2, ubi etiam num. 9 de tempore, quo tradita est vitæ monasticæ sub disciplina B. Juttæ.

d Quam mirabiliter a Deo illuminata fuerit, & quot stimulis ad scribendum excitata, fuse ostendi in Commentario num. XI & seqq. Deinde num. 19 probavi, ipsam adjutore monacho usam esse ad componenda Opera sua.

e Fuit Eugenius III Treviris sub finem anni 1147 & anno 1148 ante concilium Remense, ut ostendi in Commentario num 27, ubi vide omnia hæc exposita.

f Albero vocabatur, & episcopatum ultro dimisit anno 1156. Deinde defunctus dicitur anno 1158. Beati honoratur titulo in Gallia Christiana Sammarthanorum inter episcopos Virdunenses. Castellanus vero Alberonem ut venerabilem memorat ad 2 Novembris, ubi de cultu inquiremus.

g Hic Alberoni in episcopatu successit anno 1156, & scripsit ad S. Hildegardem, ut dictum in Commentario num. 60.

h Nimirum ad Cononem abbatem S. Disibodi. At hæ litteræ numquam videntur editæ.

* in Ms. cumque

* ibidem Juttha

* in Ms. perfecta

* Ms. nominata

* Ms. pudibundi silentii

* Ms. potestate

* Ms. judicavit

* ibid. Moguntiam

* Ms. vocatus

* Ms. de his esse

* Ms. tegebatur

* Ms. quod verum

CAPUT II.
Fundat cœnobium in Monte S. Ruperti prope Bingium, illudque cum Sororibus suis inhabitat: pergit perpetuis visionibus illustrari.

[Cum locus deesset aucto monialium numero,] Igitur beata Hildegardis cum fiducia humillima verbis, quæ non ab homine, neque per hominem acceperat, aperuit & perfudit tam sanctæ opinionis odorem bonum longe lateque fragrantem. Tunc confluebant * ad eam filiæ nobilium non paucæ, sub habitu religionis regularibus semitis instituendæ. Cumque omnes unum reclusionis habitaculum vix caperet, jamque de transferendis & ampliandis earum mansionibus consilium versaretur; demonstratur illi per Spiritum * locus, ubi Naha a fluvius Rheno confluit, videlicet collis a priscis diebus sancto Ruperto b confessori ex nomine attitulatus, quem ille olim patrimonii jure possederat, ibique cum beata genitrice sua, Bertha nomine, & sancto Wiberto confessore, vitam feliciter in Dei opere ac famulatu consummavit, ac de sepultura ejus ac reliquiis loco nomen inhæserat. Itaque dum Virgo Dei locum transmigrationis, quem non corporalibus oculis, verum intima visione cognoverat, abbati suo & fratribus designaret, sed illis hæsitantibus, eo quod discessum ejus moleste ferrent, ne jussum Dei peragere impediretur, decidit, ut pridem *, in lectum prolixi languoris, de quo non antea surrexit, quam abbas & cæteri divino se nutu urgeri conspicerent ad consentiendum, nec obstarent, sed pro posse anniterentur. Ex quibus Arnoldus ex laico monachus, qui forti obstinatione renitendo cæteros ad obsistendum videbatur animare, dum esset in prædio ecclesiæ villa Wilara, tanta vexatione subito percussus est corporis, ut de vita quoque desperaret, linguamque in immensum turgentem ore continere non posset.

[7] Postulavit ergo nutibus quibus poterat, ut ad sancti Roberti ecclesiam deferretur: [Sancta, novum in Monte S. Ruperti] moxque, ut illic vovit, quod ulterius non obstaret, sed pro posse anniteretur, protinus recepta incolumitate, cœpit adjutor esse præparantium mansiones, & propriis manibus dissipare vineta, ubi domus ædificarentur, sanctimonialium receptaculis aptæ. Ipsa vero, cujus migrationi hæc habitacula præparabantur, dum propter moras divinæ visionis exequendæ jaceret gressuum penitus officio destituta, & tanquam saxea rupes, de lecto, in quem deciderat, nullatenus moveri posset, non satis credulus abbas referentibus, intravit, ut videret. Cumque totis viribus per se conaretur, vel de capite illam sustollere, vel de latere in latus reclinare, nihilque conando penitus efficeret, tam insolito stupefactus miraculo, cognovit non passionis humanæ, sed divinæ correptionis esse, quod gerebatur, nec ulterius * contraeundum fore cœlesti edicto, ne deterius quippiam & ipse pateretur. Quoniam vero locus prænominatus partim ad Moguntinæ Ecclesiæ canonicos pertinebat, & fundus cum oratorio sancti Roberti possessio erat comitis Bernhardi de Hildensheim, facta per interventum fidelium legatione, Virgo Dei præscia licentiam sibi & sororibus suis obtinuit illic inhabitandi.

[8] [exstruit cœnobium, miro morbo coacta,] Igitur post longam gradiendi defectionem, dum jam utrinque deliberatum esset, ut cum consororibus * dimitteretur ad locum, quem in spiritu præviderat, ingressus abbas ad jacentem & afflictam, dixit, ut in nomine Domini surgeret, abitura ad mansionem sibi cælitus prædestinatam. Tunc illa dicto citius surgente, tanquam nihil tam prolixo tempore debilitatis sensisset, stupor & admiratio cunctos, qui aderant, apprehendit. Nec immerito, cum & ea, quæ circa decumbentem fieri * visa erant, non minus essent stupenda, quia ex quo locum mutandi cælitus accepit mandatum, quoties res ad effectum tendere videbatur, toties illa levamen passionis in suo corpore sentiebat: ac vice mutata, quoties obnitentium contradictione cassari negocium cernebatur, toties ista, licet absens, intensiore gravamine laborabat. Aliquando de stratu repente consurgens, cunctosque reclusionis angulos & habitacula perambulans, loqui omnino non poterat: rursumque ad lectum rediens, deficiente gressu, loquebatur ut prius. Quo languoris genere non tunc solum laboravit: sed & quotiescunque fœminea trepidatione tardasset vel dubitasset supernæ voluntatis peragere negocia, hoc certitudinis in se capiebat argumentum.

[9] [illudque cum suis monialibus inhabitat,] Tandem ergo Dei Famula cum decem & octo puellis Deo sanctis * pristinæ habitationis loco decedente, quantum his, quos deserebat, doloris & luctus derelinquebat, tantum regioni, ad quam accedebat, gaudii & exultationis afferebat. Fuerant namque illi de Bingensi * oppido & contiguis villis multi honoratorum, & de plebe non exigua multitudo, qui eam cum grandi tripudio & divinis laudibus exceperunt. At ipsa cum suo (immo Christi) grege pusillo paratum sibi locum ingressa, divinam, quæ cuncta dispensat, sapientiam devota cordis alacritate magnificabat, & commissas tutelæ suæ sanctimoniales virgines materno affectu fovebat, & regularibus institutis prudenter imbuere non cessabat. Et ne alieni juris possessionem videretur invasisse vel occupare, de donariis fidelium, quæ fama nominis ejus adducti deferebant, locum suæ habitationis, partim dato precio, partim facto concambio, a proprietariis prædictis obtinuit. Quem quia liberum suscepit, liberum manere perpetuo constituit; ita ut patrocinio tantum Moguntinæ ecclesiæ subjectus, non alium, quam sedis ipsius archiepiscopum haberet defensorem, ne, si laicum advocatum assumeret, ovili lupum videretur inducere: quo fere generali morbo per orbem plurimæ vexantur ac vastantur ecclesiæ. Erga prælatos cœnobii, de quo migraverat, hoc tantum subjectionis sibi suisque filiabus retinuit, ut quæ de spiritualibus, hoc est, de ordinis tenore & de monachatus professione quærenda essent, ab eis potius, quam aliunde susciperent: & prout res & tempus posceret, sacerdotes de ipso cœnobio susciperent, quos propria & libera electione c nominatim expetivissent: qui eas tam in cura animarum ac divinis exequendis officiis, quam in temporalium procuratione sustentarent.

[10] Quæ omnia non solum permissu, sed & consulto venerabilis Henrici atque Arnoldi d Moguntinæ metropolis archipræsulum, [& sub protectione solius archiepiscopi constituit.] sed & scriptis eorundem cum consensu abbatum, decreta & confirmata sunt: ne quid potestatis in prædia sancti Ruperti sibi usurparet ecclesia sancti Disibodi, privilegiorum authoritate, immo, ut pressius dicam, superni Numinis interdicto vetitum est: siquidem hæc ipsa Virgo, dum revelatione intima cognosceret, pro tali negotio eundum sibi esse ad idem cœnobium, & instar Jonæ prophetæ trepidatione quadam detineretur, divinæ castigationis flagello tacta, pene languit usque ad mortem. Quo verbere commonita, se fecit in oratorium deportari, ibique se, quo Deus jubebat, ituram, si correptio cessaret, devovit. Deinde petiit, ut equo imposita, & manibus sustentata deduceretur: moxque ut viæ pauxillum deducta est, receptis viribus, letabunda procedebat. Perveniensque ad Montem prænominati confessoris, cui * venire compulsa esset, exposuit, atque locum suæ habitationis cum allodiis ad se pertinentibus, ab illis * cœnobii fratribus absolvit, relicta illis plurima portione possessionum, quæ illi cum sororibus susceptis traditæ fuerant, & insuper pecuniarum non modica quantitate, ne quid usquam justæ querelæ relinqueretur.

[11] Verum, ut ea, quæ series narrationis exigit, repetam, [Contemplationi sic erat addicta,] beata Hildegardis, quamvis in se Liæ e parturientis crebros dolores sustineret, nihilominus speciosæ Rachelis oculos claros lumine speculationis internæ pascebat: & quæcunque interius adspexisset, dictis & scriptis, prout noverat expedire, pandebat. De quo genere speculandi seu videndi modo (qui perrarus ac pluribus etiam excellentium Sanctorum noscitur in hac mortalitatis umbra incompertus fuisse) res poscit ut aliqua dicantur *: quod ipsius verbis potissimum, quantum vel ipsa pandere potuit, cognoscatur. Sic enim dicit in epistola, qua ad Wibertum Gemblacensem f monachum, de his, quæ de ea relatu famæ audierat, sciscitantem, rescripsit: Deus (inquit) ubi vult, ad gloriam nominis sui, & non terreni hominis, operatur. Ego quidem * trementem timorem habeo, quoniam nullam securitatem ullius possibilitatis in me scio. Sed manus meas ad Deum porrigo, quatenus velut penna, quæ omni gravedine virium caret, & quæ per ventum volat, ab ipso sustinear: nec ea, quæ video, perfecte scire possum, quamdiu in corporali officio sum, & in anima invisibilis *, quoniam in his duobus homini defectus est. Ab infantia autem mea, ossibus & nervis ac venis meis nondum confortatis, visionem hanc in anima mea usque ad præsens tempus semper video, cum jam plusquam LXX annorum sim: animaque mea, prout Deus vult, in hac visione sursum in altitudinem firmamenti, & in vicissitudinem diversi aëris ascendit, atque inter diversos populos se dilatat, quanvis in longinquis regionibus & locis a me remoti sint. Et quoniam hæc tali modo in anima mea video, idcirco etiam secundum vicissitudinem nubium & aliarum creaturarum ea conspicio. Ista autem nec exterioribus oculis video, nec exterioribus auribus audio, nec cogitationibus cordis mei, nec ulla collatione quinque sensuum meorum percipio: sed tantum in anima mea, apertis exterioribus oculis, ita quod nunquam in eis defectum ecstasis passa sum, sed vigilanter die ac nocte ea video.

[12] [ut cum ea & cum perpetuis visionibus tamen jungeret vitam activam.] Itaque sicut ex verbis præcedentibus colligimus, vere mirus & perrarus * huic sanctæ Virgini speculationis adfuit modus. Nempe ad similitudinem sanctorum animalium, quæ vidit Ezechiel g, ipsa certum pennatum animal ibat, & non revertebatur: & iterum ibat, & revertebatur: quia ab activa vita, quam apprehenderat, ad quælibet infima non revertebatur: & a contemplativa, quam, carne obsita, jugiter tenere non poterat, in activam vitam revertebatur. Quasi enim ei de activæ vitæ modo diceret Deus, Non te deseram neque derelinquam, a bono proposito non permisit eam redire: & iterum, quasi de contemplativæ vitæ modo ei diceret, Averte oculos tuos, quia ipsi me avolare fecerunt, de speculatione suæ incomprehensibilis Majestatis ad actualis vitæ laborem eam permisit redire. Averte (inquit) oculos tuos a mea contemplatione, quia ipsi me avolare faciunt, dum me in hac vita ad perfectum comprehendere non sufficiunt. Unde & Psalmista ait: Accedit homo ad cor altum, & exaltabitur Deus: quia quo altius puro corde quæritur, eo sublimius, quam sit incomprehensibilis, comprehenditur. Eo modo beata Virgo in carne adhuc posita, & per activam laborabat, & per contemplativam in ipsam Divinitatis lucem totis desideriis inhiabat. Sed hic primo libro ponentes terminum, benedicamus Dominum, qui Ancillam suam ab ipso ortus sui principio electam respexit, & eam dilectam usque ad claritatem visionis suæ provexit.

ANNOTATA.

a Nava Latine, aut Navus dicitur, vulgo Naw. Modicus est amnis in Palatinatu inferiori, & prope Bingium, juxta quod cœnobium fuit conditum, in Rhenum influit. Locus expositus est in Commentario num. 22.

b De S. Ruperto Bingii duce & B. Bertha ejus matre actum est apud nos ad 15 Maii.

c Pro libertate electionis ad Alexandrum Papam recurrit aliquando Sancta, ut dictum in Commentario num. 157. Itaque, cum Alexander creatus sit Pontifex anno 1159, non uno aut altero anno laboravit Sancta, sed plus quam toto decennio, ut omnia recte ordinarentur.

d De Henrico & Arnoldo archiepiscopis actum est in Commentario variis locis.

e Respicit auctor ad frequentes Liæ partus, non ad difficultatem, quæ major fuit Rachelis.

f Habemus responsum S. Hildegardis ad multas quæstiones Guiberti Gemblacensis monachi, ut dictum est in Commentario num. 116. At Epistolam hic citatam necdum editam vidi; & plures ad Guibertum ineditas esse, observavi num. 194.

g Locus in Ms. sic exprimitur: Quæ Ezechielis prophetia tangit, ipsa certe tamquam pennatum animal &c.

* Ms. circumfluebant

* Ms. Spiritum sanctum

* Ms. prius

* Ms. nec sibi ulterius

* Ms. addit suis

* Ms. geri

* Ms. sacratis

* Ms. Binguensi

* Ms. quomodo

* Ms. illius

* Ms. aliquid dicatur

* Ms. addit semper

* Ms. invisibili

* Ms. perdius

LIBER II.
De visionibus Sanctæ.

A. Theodorico.

PROLOGUS.

[Auctor de visionibus scripturum se dicit.] Grandem quidem materiam ingenia parva non sufferunt: sed charitas & obedientia, quibus me totum semper vobis debere profiteor, Ludovice & Godefride abbates optimi, mentem meam etiam de impossibilibus ad possibilem facultatem efferunt. Unde quanvis nullo fretus ingenio, tamen præceptis vestris in charitate Christi obtemperavi, & libellum secundum de Vita beatæ Hildegardis virginis, secretis & arcanis visionibus quasi quibusdam amœnis floribus respersum, ab eo loco, quo præcedentem librum Godefridus a bonæ memoriæ terminavit, ordinare & perficere, Deo favente, curavi. In quo ex verbis ipsius Deo dilectæ Virginis tanta elucet claritas prophetiæ, ut nihil minus ab antiquis patribus videatur percepisse gratiæ. Nempe sicut legitur de Moyse, quod indesinenter fuerit in tabernaculo, sic & ipsa in visionum cælestium morabatur umbraculo: videlicet ut, sicut ille, sic ista a Deo, ut aliquid disceret, aut auditores suos aliquid doceret. An non morabatur in cælesti tabernaculo, & transcenderat nebulam totius carnalitatis, cum dictatum & verba Euangelii Johannis, In principio erat Verbum, & cætera, eam docuit Spiritus veritatis? Ipse enim Spiritus sanctus, qui in cor Johannis profluxit, quando hanc profundissimam revelationem de pectore Jesu suxit, per divisivam suæ dignationis gratiam hoc istam voluit discere, quod ille dignus fuit dicere. Sed de his iterum loqui differamus, & proposita, adspirante ipso Spiritu, disseramus. Nec moveat lectorem, quod quædam, quæ in præcedenti libro Vitæ ejus præscripta sunt, eadem in subsequenti etiam Opere visionum ejus, nihilominus descripta sunt: quia dignum judicavimus, ut & qualitas ordinis in recitatione historiæ ejus servaretur, & authoritas vel integritas verborum, quæ per Spiritum sanctum prolata sunt, in descriptione visionum ejus nullatenus mutilaretur b.

ANNOTATA.

a Godefridus ille primum librum scripsit, excepto prologo. Reliqua omnia sunt Theodorici, qui hæc scribit.

b Præcipua ratio repetitionis est diversitas scriptorum. Noluit Theodoricus librum primum mutilare iis, quæ erant allata de visionibus, nec ea hic omittere voluit. Prologus ille in Ms. Bodecensi erat omissus.

CAPUT I.
Sancta Latini sermonis ignara, libros tamen Latine scribit: visionibus a pueritia gaudet: eas cogitur scribere: multos consilio juvat & monitis, & suas recte dirigit.

[Sanctæ scripta prophetica.] Igitur beata Virgo in loco, ad quem visu divino migraverat, librum visionum suarum, quem apud Montem sancti Disibodi inchoaverat, consummavit a, & quædam de natura hominis & elementorum, diversarumque creaturarum, & quomodo homini ex his succurrendum sit, aliaque multa secreta prophetico spiritu manifestavit. Patet etiam, quam eleganter epistolis, de diversis provinciis ad se directis, responderit, si quis tenorem verborum ejus, ex revelatione divina b prolatorum, altius considerare voluerit. Sunt tamen in unum volumen compilatæ & suæ, & illæ, quæ ad se fuerant * destinatæ. Quis vero non miretur, quod cantum dulcissimæ melodiæ mirabili protulit symphonia, & literas non prius visas cum lingua edidit antea inaudita c? Præter hæc, Euangelia quædam exposuit, aliasque typicas expositiones composuit: quæ omnia quia ei clavis David aperuit, gratulari merito & cantare animæ suæ licuit, quod eam Rex in cellaria sua introduxerit, ut inebriaretur ab ubertate domus suæ, & potaretur torrente voluptatis suæ: unde & ipsa, sicut scriptum est, a timore Domini concipiens, pareret spiritum, & salutes d super terram faceret. Magnum est etiam illud & admiratione dignum, quod ea, quæ in spiritu audivit vel vidit, eodem sensu & eisdem verbis, circunspecta & pura mente, manu propria scripsit, & ore edidit e, uno solo fideli viro symmysta contenta, qui ad evidentiam grammaticæ artis, quam ipsa nesciebat, casus, tempora & genera quidem disponere, sed ad sensum vel intellectum eorum nihil omnino addere præsumebat vel demere. De hoc certe etiam ad Adrianum Papam f scripsit, quod sic in cælesti visione sibi dictum audivit: Cum desuper tibi ostensa ad formam humanæ consuetudinis non protuleris in Latina lingua, quia hæc consuetudo tibi non est data, ille qui limam habet *, ad aptum sonum hominum explere non negligat.

[15] [Visio ipsius singularis:] Congruum autem videtur, ut hoc in loco scripta visionum ejus aliqua inseramus: & ex his, quam convenienter sententia illa de Canticis, Dilectus meus misit manus suas per foramen, & venter meus intremuit ad tactum ejus, sibi adaptari queat, videamus. Hæc scripta ita se habent. In mystica (inquit) visione & in lumine charitatis * de sapientia, quæ nunquam deficiet, verba hæc sic audivi & vidi: Quinque toni justitiæ humano generi a Deo missi intonant, in quibus salus & redemptio credentium constat. Et hi quinque toni excellentiores omnibus operibus hominum sunt, quia omnia opera hominum de his nutriuntur, qui sunt, qui in sonis non eunt, sed cum quibus omnia opera hominis in quinque sensibus corporis ejus perficiuntur. Et de illis talis ratio est: Primus tonus per fidele Abel sacrificium, quod Deo immolavit, opere completus est. Secundus autem, quando Noë per præceptum Dei arcam ædificavit. Tertius vero per Moysen, quando ei lex data est, quæ punctum * circuncisionis Abrahæ fuit. Sed in quarto tono Verbum summi Patris in Virginis uterum descendit, & carnem induit: quia idem Verbum cum aqua limum coagulaverat, & sic hominem formaverat: unde & omnis creatura per hominem ad ipsum clamavit, qui eam fecerat, sicque propter hominem Deus omnia in se portavit. Alio enim tempore hominem creavit, alio autem ipsum portavit: ut omnes, quos consilium serpentis perdiderat, sibi attraheret. Quintus autem tonus perficietur, cum omnis error & irrisio finietur: & tunc homines videbunt & cognoscent, quod nullus citra Dominum * quicquam facere possit. Hoc vero * in quinque tonis a Deo missis vetus & novum Testamentum perficietur, ac mirificus numerus hominum complebitur. Et post hos quinque tonos Filio Dei quoddam lucidum tempus dabitur, ita quod ab omni carne palam cognoscetur. Postea Divinitas in semetipsa operabitur, quandiu vult.

[16] Sapientia quoque in lumine charitatis docet, & jubet me dicere, [quomodo ab infantia visiones habuerit,] quomodo in hac visione constituta sum. Et ego verba hæc non dico de me, sed vera Sapientia ista dicit de me, & sic loquitur ad me: Audi, o homo, verba hæc, & dic ea, non secundum te, sed secundum me: & docta per me, hoc modo dic de te: In prima formatione mea, cum Deus in utero matris meæ spiraculo vitæ suscitavit me, visionem istam infixit animæ meæ. Nam post Incarnationem Christi anno MC doctrina Apostolorum & ardens justitia, quam in Christianis & spiritualibus constituerat, tardare cœpit, & in hæsitationem vertebatur. Illis temporibus nata sum, & parentes mei cum suspirio * Deo me vovebant, ac tertio ætatis meæ anno tantum lumen vidi, quod anima mea contremuit: sed præ infantia de his nihil proferre potui. In octavo autem anno ætatis meæ in spiritualem conversationem Deo oblata sum, & usque in quintum decimum annum sui multa videns, & plura simpliciter loquens, ita quod & admirabantur, qui hæc audierunt, unde venirent, & a quo essent. Tunc & ego in me ipsa admirata sum, quod cum infra * in anima vidi, exteriorem etiam visum habui: & quod hoc de nullo homine audivi, atque visionem, quam in anima vidi, quantum potui, celavi: multaque exteriora ignoravi de frequenti ægritudine, quam a lacte matris meæ hucusque passa sum, quæ carnem meam maceravit, & ex qua vires meæ defecerunt. His valde fatigata, a quadam nutrice mea quæsivi, si aliqua, exceptis exterioribus, videret: & nihil mihi inde respondit, quoniam nihil * videbat. Tunc magno timore correpta, non audebam hæc cuiquam manifestare, sed tamen plura loquendo, dictando, de futuris solebam enarrare. Et quando hac visione pleniter perfundebar, multa, quæ audientibus aliena erant, loquebar. Sed cum vis visionis aliquantulum cessit, in qua me plus secundum mores infantis, quam secundum annos ætatis meæ exhibui, valde erubui, & sæpe flevi, & multoties libenter tacuissem, si mihi licuisset. Præ timore autem, quem ad homines habebam, quomodo viderem, nulli dicere audebam. Sed quædam nobilis fœmina, cui in disciplina eram subdita, hæc notavit, & cuidam sibi notæ monachæ g aperuit.

[17] [easque scribere cœperit, ac scripta fuerint examinata.] Eidem fœminæ Deus per gratiam suam quasi rivulum ex multis aquis infudit, ita quod bonis operibus quietem non tribuit h, quousque bono fine præsentem vitam finivit, cujus etiam merita Deus per quædam pulchra ostendit signa. Post cujus finem ita permansi videns in quadragesimum ætatis meæ annum. Tunc in eadem visione magna pressura coacta sum palam manifestare ea, quæ videram & audieram. Sed valde timui & erubui proferre, quæ tam diu silueram. Venæ autem medullæ * meæ tunc plenæ virium erant, in quibus ab infantia & juventute mea defectum habebam. Ista cuidam monacho magistro meo intimavi, qui bonæ conversationis & diligentis intentionis ac veluti peregrinus a sciscitationibus morum multorum hominum erat. Unde & eadem miracula libenter audiebat: qui admirans mihi injunxit, ut ea absconsa * scriberem, donec videret, quæ * & unde essent. Intelligens autem, quod a Deo essent, abbati suo intimavit, magnoque desiderio deinceps mecum in his laboravit. In eadem visione scripta Prophetarum, Euangeliorum, & aliorum sanctorum quorumdam philosophorum, sine ulla humana doctrina intellexi, ac quædam ex illis exposui, cum vix notitiam literarum haberem, sicut indocta mulier me docuerat. Sed & cantum cum melodia in laudem Dei & Sanctorum absque doctrina ullius hominis protuli & cantavi, cum nunquam vel neumam i, vel cantum aliquem didicissem. Hæc ad audientiam Moguntinæ ecclesiæ allata cum essent & discussa, omnes ex Deo esse dixerunt, & ex prophetia, qua olim prophetæ prophetaverant. Deinde scripta mea Eugenio Papæ k, cum Treberi esset, allata sunt, qui ea gratanter coram plurimis legi fecit, ac per seipsum legit, multumque de gratia Dei confidens, benedictionemque suam cum literis mihi mittens, præcepit, ut ea, quæ in visione viderem vel audirem, scriptis attentius commendarem.

[18] [Sancta mirabili modo a Deo visitata,] Itaque * beatæ Virginis pulcherrima visione, & sui timoris, quem ad accessum Spiritus sancti capiebat, recitatione, de Apostolici quoque benedictione, & de percepta ab eo scribendi permissione, patenter colligimus, quod ille dilectus suus Sponsus cælestis Jesus Christus vere misit manum suam, id est, operationem & inspirationem Spiritus sancti, per foramen, hoc est, per occultam gratiam suam, & venter ejus, scilicet mens sua, ad tactum ejus, hoc est, ad infusionem gratiæ suæ intremuit, ob insolitum vigorem spiritus & pondus, quod interius sensit. Quid aptius? quid convenientius? Certe sicut per illum in Helia l sibilum auræ tenuem * frequentior visitatio signatur: ita divini Spiritus saporem toties degustabat mens ejus, quoties in contemplationis sublimitate suspendebatur. Et quid fecit? Surrexi, inquit, ut aperirem Dilecto meo. O vere beata Virgo! quæ, sicut scriptum est, quia dilexit cordis munditiam, propter gratiam labiorum suorum habet amicum Regem, id est, Christum, a quo tale percepit donum. Secundum mensuram enim, quam sibi dare Spiritus sanctus voluit (nam sicut spirat, ubi vult, sic etiam dividit singulis, prout vult) quin surgeret & Dilecto aperiret, recusare non poterat: & nunc voce, nunc literis, pessulum ostii sui aperiens Dilecto, foris exequebatur, quod intus audivit. Quid intus audivit? Deriventur foras fontes tui, & in plateis aquas tuas divide.

[19] Igitur dum ad hunc modum bonorum operum rivis affluentibus quasi paradisi fluminibus irrigaretur, [multos consilio, doctrina, exhortatione juvat,] non modo tota vicinia, verum etiam ex omni tripartita Gallia atque Germania confluebant ad eam undique utriusque sexus populorum examina, quibus per gratiam Dei utriusque vitæ affatim accommoda impendebat exhortamina. Ad salutem enim animarum suarum proponebat eis & solvebat quæstiones sanctarum Scripturarum m. Plurimi consilium ab ea percipiebant necessitatum corporalium, quas patiebantur: nonnulli quoque benedictionibus suis a languoribus alleviabantur. Quia vero prophetico spiritu cogitationes & intentiones hominum cognoscebat, quosdam perversa & frivola mente ad se, quasi ad explorandum, accedentes redarguebat: qui dum spiritui, qui loquebatur, non valerent resistere, correpti & emendati, cogebantur a pravo incepto desistere. Sed & Judæos, dum ad se venirent causa interrogationis, convictos de lege sua, ad Christi fidem exhortabatur verbis piæ admonitionis. Omnibus enim, juxta Apostolum, omnia facta, extraneis quidem adventantibus, quanvis reprehensibilibus, blande & leniter, prout eis videbat competere, loquebatur.

[20] Secum autem commorantes puellas cum multo dilectionis ac maternæ dulcedinis affectu castigabat, [& subditas suas diligenter & mansuete regit.] quoties vel rancor cujuslibet controversiæ, vel dolor secularis tristitiæ, sive desidia, aut negligentia in eis oriebatur. Denique voluntates, intentiones & cogitationes earum in tantum perspiciebat, quod in officiis etiam divinis, secundum qualitatem cordis sui, propriis benedictionibus eis * respondebat. Prævidebat enim in spiritu vitam hominum & conversationem, necnon & vitæ præsentis quorundam consummationem, ac secundum qualitatem morum & meritorum, gloriam & pœnas animarum eorum: quæ tamen tanta mysteria nulli, præterquam illi soli homini revelabat, cui (ut prædiximus) omnia secreta sua manifestabat. Sicut denique tempus tacendi, ita noverat, quid & ubi, & cui, & cur, quomodo, & quando tempus esset loquendi. In his autem omnibus summam omnium virtutum servabat humilitatem. Et sciens, quia Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam, semper gratiæ divinæ omnipotentem laudabat benignitatem.

ANNOTATA.

a Loquitur auctor de primo Opere Scivias dicto, quod anno 1141 in Monte S. Disibodi inchoavit, & circa 1151 in Monte S. Ruperti finivit.

b De Epistolis, quæ æque ac alia Opera spiritu prophetico scriptæ sunt ex visionibus divinis, multa dedimus § 4 & seqq.

c De Opere musico, quod Sancta composuit, consule Commentarium num. 191, ubi & reliqua ipsius Opera enumeravi.

d Ultima verba in Ms. sic leguntur: Concipiens pareret, & spiritum salutis super terram faceret.

e Audita Latine scripsit, visa, opinor, Germanice aut scripsit aut adjutori suo Latine vertenda oretenus exposuit. Consule dicta in Commentario num. 19 & 20.

f Epistola data est ad Anastasium Papam, quæ allegatur, ut observavi in Commentario num. 50. Scripsit tamen Sancta etiam ad Adrianum IV, indeque factum puto, ut ex Epistolis in codice conjunctis unam pro altera nominaverit auctor.

g In Ms. legitur, Cuidam noto sibi monacho aperuit. Hæc lectio verior videtur: nam fæmina, cui Sancta rem aperuit, fuit B. Jutta magistra ipsius, & hæc verisimiliter directori suo.

h Hæc de B. Jutta, de qua ad 22 Decembris agemus, iterum rectius habentur in Ms. hoc modo: Ita quod corpori suo in vigiliis, jejuniis, & cæteris bonis operibus quietem non tribuit.

i In Ms. neuma, quod pro modulatione sumitur.

k De examine scriptorum Treviris facto consule Commentarium num. 27 & 28. Reliqua vero de visionibus ipsius § 2 exposita sunt,

l Sibilus auræ tenuis 3 Reg. 19 ℣ 12 significabat Eliæ visitationem Domini.

m Quot quamque diversæ de sacris Litteris, de rebus theologicis, de arcanis & occultis, quæstiones S. Hildegardi proponerentur, videri potest ex disputatis in Commentario § 6, 7 & 8.

* Ms. venerant

* Ms. scientiam haberet

* Ms. claritatis

* forte pactum

* Ms. contra Deum

* ibid. modo

* Ms. suspiriis

* forte intra

* Ms. nihil horum

* Ms. & medullæ

* Ms. absconse

* Ms. quæ essent &c.

* Ms. Igitur ex &c.

* Ms. tenuis

* Ms. benedictis sine eis

CAPUT II.
Sancta in visione discit locum ad fundandum monasterium, eaque occasione multa patitur: Deum tamen in omnibus adjutorem habet & consolatorem.

[Sancta visionem de loco mutando celans, graviter ægrotat,] Tantis ac talibus gratiarum adornatam dotalibus Sponsus cælestis Sponsam suam dilectam, licet crebris inviseret visitationibus, tamen, ut scriptum est, quanto magna erat, humiliaret se in omnibus, permisit eam sæpe variis ægritudinum vexari passionibus. Quod ut evidentius pateat, textus visionum ejus producatur in medium, ut & virtus in infirmitate perfecta non lateat, & lectoris etiam, dum alternis uti delectatur, allevietur tædium. Vis scire, quid perpessa fuerit pro eo, quod non manifestaverit ostensam sibi cælitus visionem, propter suam de loco, in quo tunc erat, in alium transmigrationem? Audi ipsam ita scribentem: Quodam (inquit) tempore ex caligine oculorum nullum lumen videbam, tantoque pondere corporis deprimebat, quod sublevari non valens, in doloribus maximis occupata jacebam: quæ ideo passa sum, quia non manifestavi visionem, quæ mihi ostensa fuit, quod de loco, in quo Deo oblata fueram, in alium cum puellis meis moveri deberem. Hæc tam diu sustinui, donec locum, in quo nunc sum, nominavi: & ilico visu recepto, levius quidem habui, sed tamen infirmitate nondum ad plenum carui. Abbas autem meus, & fratres & populus ejusdem provinciæ, cum percepissent de hac mutatione, quid hoc esset, quod de pinguedine agrorum & vinearum & de amœnitate loci illius ad inaquosa, ubi nulla essent commoda, ire vellemus, mirum habuerunt: & ne hoc fieret, sed ut nobis resisterent, in invicem conspiraverunt. Me quoque quadam vanitate deceptam esse dicebant. Cumque hæc audissem, cor meum contritum est, & caro mea & venæ aruerunt: & per dies plurimos lecto decumbens, vocem magnam audivi, me prohibentem, ne quicquam amplius in loco illo de visione hac proferrem vel scriberem.

[22] Tunc quædam nobilis marchionissa, nobis nota, archiepiscopum Moguntinum adiit, & ei hæc omnia, [in mutando autem loco plurimas patitur oblocutiones,] aliisque sapientibus manifestavit. Qui dixerunt, quod nullus locus, nisi per bona opera sanctificaretur: unde & hoc, ut fieret, conveniens videtur *. Tunc antiquus deceptor per multas irrisiones me excribravit, ita quod multi dixerunt: Quid est hoc, quod huic stultæ & indoctæ fœminæ tot mysteria revelantur, cum multi fortes & sapientes viri sint? In dispersionem itaque vertetur. Multi enim de revelatione admirabantur, utrum a Deo esset, an de inaquositate aëreorum spirituum, qui multos seducunt. Et ita in isto loco a cum viginti puellis nobilibus, & de divitibus parentibus natis, mansi, nullam * habitationem seu habitatorem hic inveniens, excepto veterano quodam & uxore ejus ac filiis. Tanta quoque adversitas tribulationum & pressura laborum super me cecidit, velut cum tempestuosa nubes solem obtegit, ita quod valde suspirans & lachrymas fundens, dixi: O, o, Deus nullum confundit, qui in ipsum confidit. Sed iterum Deus gratiam suam mihi adhibuit, quemadmodum cum sol recedentibus nubibus apparet, & velut cum mater flenti infanti lac præbet, unde ipse post fletum gaudet. Tunc in vera visione vidi, quod tribulationes istæ in exemplo Moysis super me venissent: quia cum ille filios Israel Ægypto trans mare rubrum duceret in desertum, ipsi contra Deum murmurantee, Moysen quoque valde afflixerunt, quanvis eos Deus mirificis signis illustrasset. Ita Deus aliqua parte me affligi permisit a communi populo, a propinquis meis, & ab aliquantis, qui mecum manserunt, cum eis necessaria defuerunt, nisi quantum nobis per gratiam Dei in eleemosynis dabatur: quia sicut filii Israel Moysen afflixerunt, ita & isti super me caput moventes, dixerunt: Quid prodest, quod nobiles & divites puellæ de loco, in quo eis nihil defuit, in tantam penuriam devenerunt? Nos vero gratiam Dei nobis succurrere expectabamus, qui hunc locum nobis * ostenderat.

[23] Post pressuram doloris hujus, gratiam suam Deus super nos pluit. [postea modo prospera habuit, modo adversa.] Nam multi, qui nos prius contemnentes inaquosam inutilitatem nominaverant, venerunt ad nos undique adjuvantes, & benedictionibus nos replentes. Multi etiam divites mortuos suos in honore apud nos sepelierunt. Plurimi quoque visionem hanc in fide cognoscentes, magno desiderio ad nos venerunt, sicut per Prophetam dictum est: Venient ad te, qui detrahebant tibi. Tunc spiritus meus revixit, & quæ prius in dolore fleveram, nunc, quia Deus in oblivionem me non duxisset, præ gaudio flevi, cum locum istum extollendo, & multis utilibus * rebus & ædificiis multiplicando confirmavit. Sed tamen Deus noluit, quod in plena securitate constanter perseverarem, sicut ab infantia mea in omnibus causis meis fecerat, cum nullam securitatem gaudii vitæ istius mihi dimisit, per quod mens mea elevari posset. Nam cum librum Scivias scriberem, quandam nobilem puellam, supradictæ marchionissæ filiam, in plena charitate habebam, sicut Paulus Timotheum, quæ in diligenti amicitia in omnibus se mihi conjunxerat, & in passionibus meis mihi * condoluit, donec ipsum librum complevi. Sed post hæc propter elegantiam generis sui, ad dignitatem majoris nominis * se inclinavit, ut mater cujusdam sublimis ecclesiæ nominaretur: quod tamen non secundum Deum, sed secundum honorem seculi hujus quæsivit. Hæc in alia regione a nobis remota, postquam a me recessit, vitam præsentem cum nomine dignitatis cito perdidit b. Aliæ etiam quædam nobiles puellæ similiter fecerunt, se a me separantes: ex quibus quædam postea tam negligenter vivebant, quod multi dixerunt, quia opera earum ostenderent, quod in Spiritum sanctum, & in hominem, qui de Spiritu sancto loquebatur, peccassent. Ego autem & diligentes me admirabamur, cur tanta persecutio super me veniret, & Deus consolationem mihi non adhiberet, cum in peccatis perseverare non vellem, sed bona opera, Deo adjuvante, perficere desiderarem. In his librum Scivias complevi, sicut Deus voluit.

[24] [Observatio de spiritu prophetico Sanctæ,] Ex præcedenti visionis descriptione & beatæ Virginis liquet afflictione, quod locum, quem sibi præmonstratum, & pro quo retardantem cæcitate castigavit, ipse Dominus elegit & præelegit in hæreditatem sibi, ut nomen suum sanctum impensius glorificaretur ibi, tum propter S. Ruperti merita, & secum ibi in Christo quiescentium, tum propter profectum sanctæ Virginis, & secum illuc venientium. Inter hæc subit mentem veteris historiæ recordatio, & pulchra se nobis offert de Delbora * prophetissa c, & loco, in quo sedit, ad nostram prophetissam & locum nostrum comparatio. Sic enim Origenes dicit: Præstat non minimam consolationem mulierum sexui, & provocat eas, ne pro infirmitate sexus desperent, etiam prophetiæ gratiæ capaces se fieri posse: sed intelligant & credant, quod meretur hanc gratiam puritas mentis, non diversitas sexus. Delbora quippe, quæ apes interpretatur, in prophetiæ forma versatur. Certum namque est, quod omnis prophetia suaves cælestis doctrinæ favos & dulcia divini eloquii mella componat, ut Davit dicit: Quam dulcia faucibus meis eloquia tua super mel ori meo! Hæc inter Rama & Bethel sedere dicitur: & Rama, excelsa: Bethel, domus Dei interpretatur. Nihil enim humile, nihil dejectum erga prophetiæ sedem reperitur. Sicut & apud Salomonem sedes sapientiæ, vel in portis civitatum consistit, vel in murorum mœnibus habitat, vel in turribus libere agit. Hoc modo prophetia in beata Hildegarde inter domum Dei & excelsa dicitur habitasse, quod nunc videri etiam in promptu sit localiter: potest tamen accipi & spiritualiter. Docet enim te, o sancta anima, quæcunque ibi habitas, quæ super terram sunt, respuere, & quæ in cælorum excelsis sunt, ubi Christus in dextera Dei sedet, quærere. Illuc te prophetia ejus hortatur ascendere, illuc auditores suos molitur imponere. Benedicta ergo gratia Dei * de loco suo, de cujus emancipatione, quam in spiritu prævidit beata Virgo, dicit ita in scripto suo.

[25] [quæ in adversis Deum semper habuit adjutorem,] Vidi in visione, & docta & coacta sum, ut prælatis meis revelarem, quod locus noster cum suis pertinentiis loco, in quo Deo oblata fueram, absolvendus esset, præterquam quod subjectionem & obedientiam Deo ibi servientibus deberemus, quandiu bonam fidem erga nos inveniremus d. Hæc abbati meo e intimavi, sed infirmitate correptus, nihil inde disposuit, quoniam & * post paucos dies vitam finivit. Ad abbatem vero succedentem & Moguntinum archiepiscopum & majores ecclesiæ cum hæc pervenissent, in fide & charitate ea susceperunt, atque ita fieri cum sigillo scripturæ confirmaverunt. Inter hæc a quibusdam multas infestationes pertuli, sicut Josue, quem præ aliis victorem inimici conabantur ducere in confusionem: sed sicut Deus ipsum adjuvit, ita me & filias meas liberavit. Sed sicut Joseph fratres sui invidebant, quod a patre plus aliis amaretur, ac ipsum vendentes, tunicam ejus scissam patri retulerunt, dicentes, quod fera illum devoraverit: ita & quidam malevoli tunicam gratiæ & laudis Domini in nobis scindere volebant: sed Deus nobis succurrit, sicut Joseph in honorem restituit. Quanvis autem multam pressuram haberemus, tamen per gratiam Dei augmentabamur, sicut & filii Israel, qui quanto plus opprimebantur, tanto magis crescebant. In gaudio itaque cordis mei ad Deum adspiciebam, & quia in tribulationibus mihi adstiterat, secura esse volebam.

[26] Hic opportune considerare possumus, quod beata Virgo, [consolatorem, eumdemque castigantem] licet corpore infirmitatis attritione, diabolicæ quoque & humanæ infestationis prægravaretur vexatione, semper tamen divina roborari & confirmari meruit consolatione. Siquidem Spiritus sanctus gratiam suam multis profuturam in electo Vase suo volens conservare, omnis fæculentiæ rubiginem lima correctionis in ea studuit elimare, ut ex castigatione proficiens, voluntatem Domini diligenter investigaret: & juxta Apostolum, rationabile obsequium Deo reddens, totum vitæ suæ cursum ad ejus sententiam ordinaret: & merito. Gratuito enim suo dono naturæ & gratiæ simul illustrans eam bono, præparabat ei gratiam in abundantia magna & gloria, gratiam in terris, gloriam in cœlis, gratiam sublimium meritorum, gloriam ineffabilium præmiorum dabat. Inde est, quod a terrenis castigabatur, sicut scriptum est: Flagellat Deus omnem filium, quem recipit, ut in ea meritorum augerentur merita, sicut & in subsequenti visione declaratur, quam describit ita:

[27] In lectum ægritudinis quodam tempore me Deus stravit, [morbo plane mirabili.] & aëris pœnis totum corpus infudit, ita quod venæ cum sanguine, caro cum liquore, medulla * cum ossibus in me aruerunt, velut anima mea a corpore eximi deberet. In isto strepitu triginta dies fui, ita quod ex calore aërei ignis venter meus fervebat. Unde quidam hanc ægritudinem pro pœna computabant. Virtus quoque spiritus mei, carni meæ infixa, defecit, nec ex hac vita translata, nec pleniter fui in ea. Corpus etiam meum immutatum sternebatur in terram super cilicium, nec tamen vidi finem meum, cum & prælati mei, filiæ & proximi, cum planctu magno venirent, & obitum meum viderent. At ego in vera visione aciem magnam angelorum, humano intellectui innumerabilem, per hos dies interdum vidi, qui de exercitu illo erant, qui cum Michaële contra draconem pugnabant, & hi sustinebant, quid de me Deus fieri juberet. Sed unus fortis ex eis, clamabat ad me, dicens: Ei, Ei, aquila, quare dormis in scientia? Surge de dubitatione. Cognosceris, o gemma in splendore, omnes aquilæ videbunt te, sed mundus lugebit, vita autem æterna gaudebit: & ideo aurora ad Solem surge. Surge, surge, comede & bibe. Mox acies tota clamabat voce sonora: Vox gaudii, nuncii siluerunt, nondum venit tempus transeundi: Puella, ergo surge. Statim corpus meum & sensus mei ad præsentem vitam mutabantur. Quod filiæ meæ, quæ prius fleverant, cernentes, de terra me levantes, in lectum reposuerunt, & sic pristinas vires recepi. Pœnalis autem infirmitas a me pleniter non recessit: sed tantum spiritus meus de die in diem plus, quam prius, in me confortabatur. Nam pessimi aërei spiritus, quibus pœnales cruciatus hominum injuncti sunt, pœnam hanc, quæ mihi ab eis, ut Deus permisit, inferebatur, subministrabant, sicut & tortores fecerunt, qui beato Laurentio & aliis martyribus prunas apponebant, qui & ad me festinantes, voce magna clamabant: Seducamus istam, ut de Deo dubitet & blasphemet, cur eam tantis pœnis implicet. Sicut enim in Job permissione Dei factum est, quod satan corpus ejus ita percussit, quod vermibus scateret: ita aërius ignis subintrans, carnem meam consumpsit: quod & Jeremiæ accidit, qui dolorem suum flebiliter planxit. Sed diabolus ei persuadere non potuit, quod Deum blasphemaret. Ego vero mollis in carne, timida in mente, de pœnis istis plurimum terrebar. Sed Deus me confortavit, quod eas patienter ferebam, atque in spiritu meo dixi: O, o Domine Deus, omnia, per quæ me tangis, bona esse scio, quoniam cuncta opera tua, bona & sancta sunt, quoniam hæo ab infantia mea promerui. Sed tamen confido, quod animam meam in futura vita sic cruciari non permittas.

ANNOTATA.

a Loquitur de loco sibi ostenso, sive de Monte S. Ruperti, licet verbum mansi contrarium videatur innuere; sed mansi idem ibi est ac habitare cœpi. At Sancta, cum dicit cum viginti puellis, videtur contraria biographo num. 9, ubi dicit, eam ex Monte S. Disibodi discessisse cum decem & octo puellis. Utrumque erit verum, si duæ se adjunxerint in adventu ad Montem S. Ruperti.

b Hæc abbatissa, de cujus recessu Sancta doluit, videtur esse soror Hartvici Bremensis archiepiscopi, qui mortem ipsius ad S. Hildegardem perscripsit, ut dictum in Commentario num. 46.

c De Debbora videri potest liber Judicum cap. 4.

d In Ms. est, quam diu bonum videre illorum erga nos inveniremus.

e Hic abbas S. Disibodi verisimiliter fuit Cono aut Cuno, anno 1155 defunctus, quando successit Helingerus.

* Ms. videretur

* Ms. nullamque

* Ms. addit solum

* vox utilibus non est in Ms.

* non est in Ms. mihi

* Ms. majorem

* Debbora

* Ms. gloria Domini

* Ms. quia etiam

* Ms. medullæ

CAPUT III.
Morbi mirabiles Sanctæ, instructio monialium, conversio male suspicantis philosophi: visiones variæ.

[Sancta morbo aliisque malis vexata, laborare non cessat,] Cumque in his doloribus adhuc laborarem, in vera visione admonita sum, ut ad locum, in quo Deo oblata eram, irem, & verba, quæ Deus mihi ostenderat, proferrem: quod & feci: ac in eodem dolore ad filias meas redii. Ad alia quoque loca congregationum iter arripui, ac verba, quæ Deus jussit, explanavi. In his omnibus vas corporis mei quasi in clibano coctum est, sicut & Deus multos probavit, quos verba sua proferre jussit: unde laus sibi sit. Qui & magnum auxilium in duabus filiabus meis & aliis mihi præbuit, quod passionibus meis infatigabiliter condolebant. Unde & suspirens Deo gratias egi, quod homines tædium mei non habebant. Si enim tantam pressuram dolorum, qui a Deo non essent, in carne mea habuissem, tam diu vivere non potuissem. Quanvis autem in his cruciarer, in superna visione tamen dictavi, cantavi, ac scripsi, quæ Spiritus sanctus per me proferre volebat a. In his autem languoribus triennio finito, vidi, quod Cherubim in flagrante igne, in quo speculum mysteriorum Dei est, aëreos spiritus, qui me torquebant, quasi igneo gladio insequebatur, ita quod a me fugerent, clamantes: Ah, Ah, Væ, Væ. Num ista, ista sic abibit, quod eam non rapiemus? Mox spiritus meus in me pleniter revixit, corpusque meum in venis & medullis recreatum est, sicque tota convalui.

[29] Ecce qualiter sancta Virgo duplici modo nunc languorum doloribus cruciata, [& demum divinitus post multam patientiam liberatur:] nunc dæmonum terroribus vexata b, sub defensione angelica glorificabatur. Denique ex una parte, qua laborabat infirmitate, fœmina miræ innocentiæ munivit se virtute patientiæ, & quasi ejus molestiæ sermo divinus blandiretur, Sufficit, inquiens, tibi gratia mea, nam virtus in infirmitate perficietur: libenter gloriabatur in infirmitatibus, ut inhabitaret in se virtus Christi: & eo præsumebat se diligi, quo merebatur argui. At ex altera parte, quæ dæmonum irritabatur arte, Bellatrix egregia iterum se doctrinæ Apostolicæ armavit custodia. Qua? Galeam, inquit, salutis assumite, & gladium spiritus, quod est verbum Dei. Et iterum: Induite vos armaturam Dei, ut possitis stare adversus insidias diaboli, quia non est nobis colluctatio adversus carnem & sanguinem, sed adversus principatus & potestates tenebrarum harum. Hac itaque magna bellandi arte, & his armis Propugnatrix invicta decertabat: & adhuc carne inclusa, & in terris posita, contra spiritualia nequitiæ in cælestibus dimicabat. Quapropter & ipsi principes tenebrarum horruerunt, quando tanta arte instructam & omni armatura fortium vallatam Fœminam contra se procedere viderunt. Horruerunt, inquam, & Væ suum conclamantes, cum confusione fugerunt, quoniam timor & tremor super eos venerunt, cum viderunt cherubin terribilem, ut castrorum aciem ordinatam, Famulam quidem Dei protegentem, se flammea framea, ne eam vexarent, prosequentem. Itaque admirati sunt, conturbati sunt, commoti sunt, tremor apprehendit eos, ita ut dicerent: Castra Dei sunt hæc, fugiamus Israëlem. Et statim fugerunt. Ita inter superos & inferos spiritus Athleta Dei luctabatur, propulsatisque adversariis, læta semper victoria gloriabatur. Nec illud silendum, quod cum quadam vice febribus laboraret, quosdam Sanctos vidit, qui dicebant: Vindica Domine sanguinem Sanctorum tuorum. Et alii ad ipsam: Dolorem, inquiunt, quem pateris bona voluntate sufferre debes. Et ecce alii Sancti ita inter se conferebant: Nobiscum ibit, an non? Et alii respondebant: Præterita, præsentia, & futura nondum permittunt eam: sed tamen cum opus perfecerit, nobiscum eam tollemus. Tunc simul omnes clamabant: O felix anima & certissima, surge, surge sicut aquila, quia sol te produxit, & nescisti. Et ilico convaluit.

[30] Nec solum cum molestiam languorum vel sævitiam dæmonum, [philosophum male suspicantem convertit: monialium tentationes divinitus noscit.] sed etiam cum insectationes incurrit hominum, affuit ei Dominus, & corda adversariorum convertit in melius, sicut ipsa describit de conversione philosophi, primo sibi, immo Deo contrarii, in quo vere postea facta est mutatio dexteræ Excelsi; & cum vanitates, quæ per deceptionem satanæ oriebantur in cordibus puellarum suarum, removit exhortationibus sanctarum Scripturarum, de quibus ita dicit: Quidam philosophus, de divitiis honoratus, cum de his, quæ videram, diu dubitasset, tandem ad nos venit, & locum nostrum ædificiis, allodiis, & aliis necessariis valde ornavit: unde anima mea exhilarata fuit, quia Deus in oblivionem nos non adduxit. Acri enim scrutatione, sed sapienti, exquisivit, quæ essent vel unde essent visionis hujus scripta, donec inspiratione divina pleniter credidit, & qui prius malitiosis verbis nos spreverat, cum Deus injustitiam in corde ejus suffocasset, majoribus benedictionibus ad nos conversus fuit: sicut & Pharaonem Deus in mari rubro submersit, qui filios Israël capere voluit. De hujus immutatione multi admirati, magis crediderunt, & per ipsum sapientem Deus benedictionem suam super nos fudit, sicut unguentum, quod descendit in barbam, barbam Aaron. Unde & omnes nos eum patrem nominavimus. Hic & qui tantus princeps in nomine suo fuit, petiit, ut apud nos sepeliretur, & ita factum est. Tunc mens mea solidata est, & curam egi filiarum mearum in necessariis tam corporum quam animarum, sicut a magistris mihi erat statutum. Ad veram ergo visionem adspiciebam magna solicitudine, quomodo aërei spiritus contra nos pugnarent: vidique, quod iidem spiritus quasdam nobiles filias meas per diversas vanitates, quasi in rete perplexerant. At ego per ostensionem Dei eis hoc innotui *, ipsasque verbis sanctarum Scripturarum & regulari disciplina, bonaque conversatione circumfodi & munivi. Sed quædam ex eis, torvis luminibus me adspicientes, verbis occulte me laniabant, dicentes, quod importabilem strepitum regularis disciplinæ, quo eas constringere vellem, sufferre non possent. Sed Deus in aliis bonis sapientibusque sororibus, quæ in omnibus passionibus meis mihi adstiterunt, solatium adhibuit, sicut in Susanna factum est, quam Deus a falsis testimoniis liberavit. Quanvis autem hujusmodi tribulationibus frequenter fatigarer, tamen librum Vitæ meritorum c, divinitus mihi revelatum, per gratiam Dei ad finem perduxi.

[31] [Virtutes Sanctæ: ejus disputatio] Sic inter adversa & prospera se agebat Virgo Deo devota, ut nec in prosperis elevaretur, nec in adversis deprimeretur: sed in utroque unum & eundem servans vigorem, nec vituperio concutiebatur, nec laude seducebatur. Intentum enim, tanquam arcum, animum ad omnem disciplinam habebat: quo non languescente, authoritate modo mansueta, modo severa, se suosque regebat. Erat quippe in ea comitate condita gravitas, & ex ejus lingua melle dulcior orationis profluebat suavitas. Habebat vero in omnibus sanam doctrinam, sicut de natura hominis, de conflictu carnis & spiritus, de sanctorum patrum exemplis scribit, quod percepit per revelationem divinam. In vera, inquit, visione vidi figuram hominis, qui quanvis in duabus naturis d sit animæ & corporis, unum tamen ædificium est, velut cum homo ex lapidibus domum componit, de cinerosa quoque materia eam tegit, & confirmat, ne cadat & confundatur. Homo enim opus Dei est, & cum omni creatura est, ac omnis creatura cum ipso est. Sed opus hominis, quod sine vita est, operi Dei, quod vita est, simile non est, sicut vas figuli, ædificationibus fabri simile non est. Natura vero animæ ad infinitam vitam adspicit: corpus autem caducam vitam amplectitur: nec unanimes sunt, quia quanvis simul sint in homine, in duo tamen dividuntur. Hac similitudine cum Deus Spiritum * suum per prophetiam & sapientiam, vel per miracula in hominem mittit; carni illius sæpe dolores infligit, quatenus. Spiritus sanctus ibi habitare possit. Si autem eam doloribus non constringit, tunc secularibus moribus facile admiscetur: sicut in Samsone & Salomone aliisque accidit, qui in suspiriis spiritus defecerunt, ad delectationem carnis se inclinantes: quia prophetia, sapientia & miracula in gaudio jucunda sunt. Sed cum homo interdum delectationem carnis per suggestionem diaboli colit, sæpe dicit: Ah immundo fœtore fæcis fœteo. Quid est, quod spiritus carnem affligit? Quia ipse spiritus gustum peccati ex natura sua odio habet. Cum autem caro desideria animæ frangit propter frequentem delectationem, in qua per fœtorem peccati se involvit, ita quod spiritus propter eandem molestiam suspirare non potest, tunc caro affligit spiritum, & afflictio hæc in duas partes per gratiam Dei dividitur.

[32] Conflictus vero iste, qui dictus est de figura, quæ homo est, [de pugna carnis & spiritus, & de carne] in Abel incepit, quem frater suus odio habuit: & in Noe, qui a filiis * suis injuriam pertulit: & in Abraham, qui de amicis opprobria sustinuit: & in Jacob, qui propter fratrem suum profugus fuit: atque in Moyse, qui ab amicis afflictus est, quia inimicis consenserunt. Hæc afflictio quoque inter discipulos Christi erat, quia propter duritiam infidelitatis caro unius * spiritum suffocavit. Cæteri autem cum spiritu in afflictione contra carnem erant. Zachæus quoque Euangelicus cum spiritu in afflictione contra carnem fuit. Juvenis autem, qui in Euangelio cum Christo loquebatur, contra carnem cum spiritu in afflictione non erat: unde & a Filio Dei fugit. Saulus etiam in incredulitate sua spiritum primitus continuit: sed Deus malum hoc in ipso dissipavit, sicut de cælo satanam in abyssum projecit, & de Saulo Paulum fecit. Abel autem, qui in affluenti desiderio animæ immolavit, sanctificatus est: Cain autem repudiatus, quia caro spiritum ejus per odium suffocavit. Noë etiam justificatus, quia Deo sacrificavit. Sed filius ejus spurcitiæ carnis patrem deridendo respondit: & ideo libertate caruit, nomine filii indignus, servus vocatus est. Abraham quoque multiplicatus est, quoniam Deo obediens, carnem suam contra carnis jura diligenter affligebat. Hic in alienam gentem conversus est. A filiis autem & amicis ejus libertas illorum, qui sibi resistebant, evanuit: a filiis quippe Israel ejecti sunt, qui liberi extiterunt. Jacob quoque Deo dilectus, quia in desiderio animæ justitiam semper bibit, in benedictionibus Dei perseveravit. Esau autem frater ejus benedictione spoliatus est, propter odium, quod ad ipsum habuit. Moyses famulus & amicus Dei, quæ in mysteriis & miraculis habuit & servavit, responsum carnis in se oppressit. Unde qui eum odio habebant, perierunt, nec in terram promissionis pervenerunt. Apostoli carnem suam opprimebant. Sed Judas in desiderio animæ totus cæcus fuit, qui Christum magis sequebatur, ut a populo honorificaretur, quam ut in eum crederet; sicut & discipuli, qui desiderium animæ pleniter non habebant, doctrinam quidem Christi libenter audierunt, sed quoniam in spiritu tædiosi erant, cum perfectionem justitiæ ejus sufferre non possent, ab eo fugerunt.

[33] Zachæus in jucunditate carnis afflictionem spiritus contra carnem habuit, ita quod opera sua sibi displicuerunt. Unde cum de Filio Dei audisset, quod justus esset, ilico ad eum cucurrit, & in eum credidit, [affligenda, ut prævaleat spiritus.] quia peccata sua prius per spiritum planxit. Sed juvenis in Euangelio positus, divitiis oneratus, famam rerum libenter audiens, ad Dei Filium venit, quærens, quid facturus esset: sed cum perfectum responsum accepisset, in tristitiam corruit: & quia caro spiritum suffocavit, a Christo recessit. Saulus quoque importunus corde indurato contra fidem Christi cornua superbiæ erexit: sed Deus illum stravit, carnis voluntatem in eo mortificavit, & ad bonum eum convertit. Ego autem paupercula forma hos præcipue dilexi & invocavi, qui carnem suam in spiritu afflixerunt, & ab his declinavi, qui se contra spiritum induraverunt, & eum suffocaverunt. Nec unquam requievi, sed in tribulationibus plurimis fatigata fui, donec rorem gratiæ suæ super me pluit, sicut familiari suo dixit: Inimicus ero inimicis tuis, & affligentes te affligam, & præcedet te angelus meus. Et iterum: Famulo meo præstiti honorem magnum, & omnes inimicos ejus humiliavi. Sed & in plurimis injuriis Deus ita me constrinxit, quod cogitare non audebam, quanta benignitas gratiæ ejus erga me foret, cum tamen magnas contrarietates illis occurrere videbam, qui veritati Dei resistebant. Et de tribulationibus & pœnis, quas de aëreo calore passa sum, corpus meum ita conculcatum est, sicut limosa terra, cum aqua conglutinatur. Magnæ profecto esset utilitatis, indagare obscuritatem eloquiorum tantæ sublimitatis, si non esset nobis indictum, potius textum visionum sanctæ Virginis scriptis exarare, & historiam vitæ ejus aliquibus verbis explanare. Exercet * enim sensum nostrum, ut fatigatione fieret dilatatus: & quod capere non posset ociosus, caperet exercitatus, nunc vero, quia ad alia festinamus, visiones ejus carptim intento calamo perscribamus, ait enim.

[34] [Visio Sanctæ de hominibus diversis:] Tres turres in visione adspiciebam, per quas Sapientia quædam occulta mihi manifestavit. Prima tria habebat habitacula. In primo nobiles puellæ cum quibusdam aliis erant, quæ in ardenti charitate verba Dei ex ore meo audiebant, atque in hoc quasi esuriem semper habebant. Sed in secundo aliæ quædam stabiles & sapientes fuerunt, quæ in cordibus suis veritatem Dei amplectebantur, dicentes: O, quandiu ista nobiscum perseverabit? Et ex hoc fatigatæ non sunt. In tertio vero habitaculo fortes armati ex communi populo erant, qui vehemens ad nos iter facientes, in admirationem de prædictis miraculis ducti sunt, magnoque desiderio ea amaverunt, & hoc sæpe faciebant, sicut communis populus in firma & forti turri alicujus principis defensionem quærit, ut ab inimicis muniatur. In secunda vero turri tria habitacula erant, quorum duo arida in siccitate fuerunt, & eadem siccitas quasi densa nebula apparebat. Et qui in his duobus habitaculis fuerunt, in unum consentientes, dixerunt: Quæ & unde sunt ista, quæ hæc quasi de Deo loquitur? Durum est nobis aliter vivere, quam qui nos præcesserunt, aut qui adhuc vivunt. Quapropter ad illos, qui nos cognoscunt, convertemur, quia in aliis perseverare non possimus. Sicque ad præfatum communem populum e, & nec in illo, nec in præfata turri ullius utilitatis erant. Et in vera visione audivi vocem ad ipsos dicentem: Omne regnum in se ipsum divisum desolabitur, & domus supra domum cadet. In tertio autem ejusdem turris habitaculo communis populus fuit, qui multiplici amore verba Dei, quæ de vera visione proferebam, dilexit, ac in tribulationibus mihi adstitit, quemadmodum publicani Christo adhæserunt. Sed & tertia turris tria propugnacula habebat, quorum primum ligneum fuit, secundum ex fulgentibus lapidibus ornatum, tertium de sepi factum. Aliud autem ædificium in visione mihi occultatum est, ita quod verba de eo nunc non dico: sed in vero lumine audivi, quod futura scriptura, quæ de illo exarabitur, fortior & excellentior præcedentium erit.

[35] Subsequenti demum tempore mysticam & mirificam visionem vidi, [alia, in qua intelligentia Euangelii imbuitur:] ita quod omnia viscera mea concussa sunt, & sensualitas corporis mei extincta est, quoniam scientia mea in alium modum conversa est, quasi me nescirem. Et de Dei inspiratione in scientia * animæ meæ quasi guttæ suavis pluviæ spargebantur: quia & Spiritus sanctus Johannem Euangelistam imbuit, cum de pectore Jesu profundissimam revelationem suxit, ubi sensus ipsius sancta Divinitate ita tactus est, quod absconsa mysteria & opera aperuit, In principio, inquiens, erat Verbum, &c. Nam Verbum, quod ante creaturas sine initio fuit, & quod postea sine fine erit, omnes creaturas procedere jussit, & opus suum in ea similitudine produxit, sicut faber opus suum fulminare facit: quia quod ante ævum in prædestinatione sua fuit, modo visibiliter apparuit. Unde & homo opus Dei cum omni creatura est. Sed & homo operarius Divinitatis, & obumbratio mysteriorum Dei esse, atque in omnibus sanctam Trinitatem revelare dicitur, quem Deus ad imaginem & similitudinem suam fecit. Sicut enim Lucifer in malignitate sua Deum dispergere non potuit, ita nec statum hominis destruere valebit, quanvis in primo homine id tentavit. Omnem itaque * dictatum & verba Euangelii hujus, quod de initio operis Dei est, prædicta visio me docuit, & me explanare fecit. Vidique, quod eadem explanatio initium alterius Scripturæ (quæ necdum manifestata erat) esse deberet, in qua multæ scrutationes creaturarum divini mysterii quærendæ essent f.

[36] Ecce quantum scribentes progressi sumus, tantum nobis insignium visionum, [observatio auctoris in laudem Sanctæ.] actuum & verborum sanctæ Virginis auctus est cumulus. In quibus summæ gratiæ tanta exuberat doctrina & veritas, ut eam summo opere non amplecti, omni conamine non venerari, ingens sit obstinatæ mentis temeritas. Quis enim nisi Spiritus divinus, gratiarum largitor optimus, tam profluo fonte sapientiæ salutaris eam potavit, quod affluentia spiritualis doctrinæ, quasi flumen aquæ vivæ tam largiter de ejus corde emanavit? Penna siquidem internæ contemplationis in ipsa abdita volavit supernæ visionis, ubi didicit Euangelium Johannis. Et quis sapiens ambigat, hanc Sanctam sedem fuisse æternæ Sapientiæ, cui revelavit Deus tantum thesaurum internæ scientiæ? Certe moralis disciplinæ honestas, quæ sibi familiaris fuit, ita naturales animi sui motus composuit, ut amore divinæ speculationis rationabili progressu ad superna proveheretur, ubi læto cordis jubilo sponso suo Christo proclamare delectaretur: Trahe me post te, curremus in odore unguentorum tuorum: ubi inter habentes tres citharas caneret canticum Moysis servi Dei, & canticum Agni, Legis scilicet & Euangelii. Et nos igitur secundi libri termino hic fixo, etiam canticum laudis Domino canamus, dum tam vastum pelagus visionum sanctæ Virginis enavigamus. Interim autem respiremus, & ad miraculorum ejus libellum describendum vela navigii nostri, Spiritu sancto favente, reparemus.

ANNOTATA.

a In Ms. tantum: quæ proferre volebam.

b Post vocem vexata, in Ms. aliqua adduntur hoc modo: non solum non superabatur; verum etiam multiplici victoria sub defensione angelica glorificabatur.

c Vide dicta de hoc Opere in Commentario num. 192.

d Id est, duabus constat partibus. Modus ille loquendi, quo animam & corpus duas vocat naturas, frequentius occurrit in Sanctæ scriptis. At nihil censenda est intelligere illo loquendi modo, nisi duas partes, ut liquet ex sequentibus verbis, ubi dicit unum esse ædificium.

e Dictio, quæ hic imperfecta est, in Ms. perfecta est hoc modo: Sicque ad præfatum communem populum se convertebant, &c.

f Huc usque codex Bodecensis, ex quo lectiones variantes dedi. At sequens caput, & totus liber tertius in illo deest.

* Ms. hoc in eis notavi

* in Ms. Filium mendose

* imo a filio

* Judæ

* Ms. exerceret

* Ms. scientiam

* Ms. omne quoque

LIBER III.
De miraculis & morte beata.

PROLOGUS.

[Auctor generatim miraculorum copiam laudat.] Decursis jam duobus libris superioribus de beatæ Hildegardis virginis vita & visionibus, subsequenter de miraculis ejus & virtutibus scribere ulterius mihi quidem non est pigrum, vobis autem necessarium, o Ludovice & Godefride abbates clarissimi. Itaque hunc tertium aggredior ordinare librum, non securitate efficientiæ, sed præsumptione susceptum obedientiæ. Sed quare vobis necessarium? Utique, quia valida causa est amor sanctus, quo sicut eam in vita dilexistis, ita & in morte ab ea non separari pio affectu proposuistis. Hoc itaque sancto amore affectis vobis fuit necessarium, quod per me vestrum vicarium gesta ejus ad notitiam pervenirent futurorum hominum, ut pro his glorificarent Dominum, qui in Sanctis suis mirabilis, mirabiliter in ea operatus est, ut in omnibus bonis esset immutabilis. Quicquid enim de ea dici potest, totum est jucundum & amabile, totum decorum, utile & honorabile, quia non solum omni morum sanctitate, vel mysteriorum Dei interna contemplatione, verum etiam spectabilis fuit & est miraculorum insignium operatione, quorum numerum excedens tanta habetur copia, quod eam verbis vix possunt extollere etiam præclara ingenia. Sed tamen ad enarranda pauca de pluribus, si vobis orantibus Dominus dignetur nobis in altum ductis Spiritus sui auram prosperam dare, secundo verbi cursu portum salutis speramus intrare. Valete.

CAPUT I.
Sancta varios patrocinio suo sanat ægrotos, etiam aliquos absentes: exponit litteras divinitus productas: adit multa loca pro populi salute.

[Ægroti varii,] Igitur curationum tam potens gratia in Virgine enituit beata, ut nullus fere ægrotus ad eam accesserit, quin continuo sanitatem receperit. Quod ex subjectis satis patebit exemplis. Puella quædam nobilis Hildegardis parentes, domum & seculum reliquerat, & sanctæ Hildegardis piæ matris magisterio ad votum adhæserat. Hæc quodam tempore, cum tertianis febribus vexaretur, nec ullo remedio curaretur, unicum sibi incidit consilium, ut sanctæ Virginis imploraret auxilium. Quæ juxta verbum Domini, Super ægros manus imponent, & bene habebunt, manum sibi imponens cum benedictione & precibus, sanavit eam, propulsatis febribus.

Subsequenti tempore quidam frater Roricus, qui in quadam cella sub monachico habitu & proposito religiose conversabatur, simili modo tertianis acriter torquebatur. Qui audiens in prædicta sorore factum miraculum, devote & humiliter ejus petiit & obtinuit benedictionis signaculum: ex quo statim febris fugata est, ægrotus curatus est.

In eodem cœnobio Bertha quædam ancilla sororibus sedule serviebat, quam tumor colli & pectoris vehementer angebat. Siquidem ad hoc dolor processerat, quod nec cibum, nec potum capere, nec salivam deglutire poterat. Hæc ad Famulam Dei adducta, signis potius quam verbis, morbi, morti jam proximi, flagitavit remedia. Cui illa compatiens, etiam propter boni servitii sui assiduitaten, signo sanctæ Crucis locis dolentibus contrectatis, optatam reddidit sanitatem.

[39] Suevus quidam de vico Dalevingun toto corpore intumuit: [interque illos etiam absentes,] & audita fama ejus, emenso magno itinere, ad eam veniens, spe sua frustratus non fuit. Denique per aliquot dies charitative eum secum detinuit, & manibus suis languidum contrectans & benedicens, per gratiam Dei pristinæ incolumitati restituit.

Infans quidam de Rudenesheim a Simon, septem hebdomadas natus, miserabili motu membrorum omnium fuit agitatus: qui a nutrice sua delatus, precibus ejus, Deo annuente, est sanatus.

Non solum autem vicinis, sed etiam subveniebat longe positis. Quidam enim Arnoldus de Waccherneim, olim sibi notus, guttur ita dolens, quod halitum suum difficulter trahebat, quia per se non poterat, orationum ejus suffragia devote expetebat. Quæ confidens de Dei misericordia, aquam benedixit, amico misit: quam ut gustavit, dolor (Dei dono) eum dimisit.

Mulieris cujusdam Hazechæ filia in Binga infirmabatur, & post triduum nihil loquebatur. Cumque mater currens pro filia, sanctæ Virginis auxilium peteret, nihil aliud quam aquam benedictam ab ea accepit: qua illa gustata, statim vocem & vires recepit.

In eodem castro juvenis tanta ægritudine detinebatur, quod jam in extremis esse putabatur: huic præfata mulier, cujus filia convaluerat, quam adhuc reliquam habuit aquam, in potu dedit, & faciem inde abluit: & protinus receptis viribus convaluit.

[40] [ope Sanctæ sanitatem] In episcopatu Trevirorum Lutgardis quædam nobilis puella, cum adolescentuli cujusdam ad carnem speciosi vehementi amore deperiret, quia copiam explendæ voluptatis suæ præ sui custodia habere nequiret, parentes ejus, causa rescita hujusmodi defectionis, consilium & auxilium sanctæ Virginis per nuncium fideliter expetierunt: & pro desiderio cordis sui efficaciter exaudiri meruerunt. Ipsa enim, oratione præmissa ad Deum, panem profusis lachrymis benedixit de sua mensa, quem puellæ missum cum dedissent ad comedendum, ilico ardoris illius penitus in ea refriguit incendium.

Matronam etiam Sibyllam de civitate Lausanensi trans Alpes b, quæ ejus adjutorium per nuncium expostulavit, missis ei subjectis literis, a profluvio sanguinis liberavit. Hæc, inquit, verba circa pectus & umbilicum tuum pones in nomine illius, qui omnia recte dispensat: In sanguine Adæ orta est mors, in sanguine Christi extincta est mors. In eodem sanguine Christi impero tibi, o sanguis, ut fluxum tuum contineas. Itaque, ut dixit unus, matrona præfata hoc modo est liberata.

[41] [obtinent.] Nec hoc prætereundum, quod cum particulæ crinium vel vestimentorum ejus quibuscunque languidis apponebantur, pristinæ incolumitati restituebantur. Denique uxor Scolteti c Bingensis, cum partu diutius laboraret, & de vita jam desperaret, ad monasterium Virginis Dei ocyus curritur: si aliquid ad subveniendum esset tantopere laboranti, quæritur: puellæ ejus restem capillorum ejus, quam aliquando servaverant, obtulerunt: & ut hac ad nuda circuncingeretur, admonuerunt. Quod ut factum est, illa, partu feliciter edito, morte liberata est.

Similiter & aliæ duæ matronæ per eandem restim liberatæ sunt simili parturitionis labore.

Nec minus profuit duabus de Sudernesheim mulieribus, quas propter mentis amentiam cum parentes ad loca sancta circunducerent, & nihil proficerent, tandem ut, puellis transmissis, ipsa resti circuncinctæ fuerunt, ilico sospitatem mentis & corporis receperunt,

[42] [Absentem, monet de periculo; alterum sanat:] Quid illud, quod eadem Virgo etiam per visum eos præmunire in necessitatibus voluit, quos in orationibus commendatos habuit? Juvenis de Ederich Rudolphus noctu in parva villa fuit hospitatus: qui cum tempore quietis cubitum iret, suffragia sanctæ Virginis fuit precatus. Mira res! Illa eodem schemate & habitu, quo in corpore fuit, per visum ei apparuit, & quod periculum vitæ ab insidiantibus sibi inimicis incurreret, si non citius recederet, aperuit. Qui statim ut de loco cum quibusdam sociis discessit, quosdam illic remorantes hostium phalanx circa mane oppressit: qui se stulte egisse cognoverunt, quia tempestive ad visionem ejus non recesserunt.

Quanvis sit miraculosum, non tamen est incredibile, quod sanctæ Virgini adhuc in carne degenti, hominibus impendere beneficia in spiritu fuit possibile, cum ad declarandum ejus meritum Christus ei tam absentium quam præsentium desideria revelare dignatus est per spiritum. Nam militem quendam, juxta Andernacum d in extremis jacentem, cum amici ejus inviserent, & de rebus suis consultarent, forte affuit hora, ut signo audito, relicta ad custodiam sola fœmina, ipsi ad ecclesiam properarent. At ille silentium nactus, toto corde altis suspiriis Deum invocavit, & ut per merita hujus sanctæ Virginis sanitatem sibi conferret, suppliciter postulavit. Nec mora: finita oratione, recreari meruit tali visione. Videri sibi videbatur venerabilem Virginem ad se ingredientem, &, si sanus fieri vellet, blanditer inquirentem. Quod ut oppido se desiderare retulit, illa capiti suo manum imponens, subintulit: In nomine ejus, qui dixit, Super ægros manus imponent, & bene habebunt, infirmitas hæc a te recedat, & esto sanus. Quo dicto, visio disparuit: & æger de lecto surgens cum admiratione omnium, qui cognoverant, convaluit.

[43] Non abs re videtur etiam referre, quod de presbytero quodam factum est, [litteras in corporali divinitus scriptas exponit:] quia & quædam sanctæ Virginis virtutum in eo portio est, & res digna miraculo recte memoriæ in exemplum mandatur, quo negligenter quilibet vivens, Deo volente, emendetur. Res in Suevia vico Rudesheim ita gesta est. Presbyter ille quadam vice, peracto jam die, cum nox instaret, intravit ecclesiam, ut lumen Sanctis daret, cum ecce vidit super altare duas candelas ardentes radiare. Venerat secum unus juvenis scholaris, in adjutorium divini servitii sibi assiduus & familiaris. Ad quem cum diceret, quare candelas extinguere neglexisset, & ille responderet, quod eas extinxisset: accessit sacerdos ad extinguendum, & invenit pallam altaris explicatam, sicut evolvitur ad divinum Sacramentum agendum. Cumque staret stupefactus, juvenis ille corruens in terram, clamavit, & ipse in ecstasi factus: Gladius Domini occidit nos. Quem cum presbyter percussum putaret, festinavit ut eum a terra levaret. Sed ille nullam habens læsionem protulit hunc sermonem: Si literas, quæ in palla altaris sunt, viderimus, non moriemur. Existimans autem eum hoc præ timore ignoranter clamare, accessit iterum ad altare: & in loco, quo sacra conficiuntur, invenit in palla e quinque literas f in modum crucis absque humano opere scriptas, scilicet in expansione. A. P. H. in erectione, K. P. D. His visis, & diligenter notatis, juvenis viribus receptis erigitur. Sacerdos, palla complicata, & candelis extinctis, domum stupidus revertitur. Literæ septem diebus duraverunt, octavo die & deinceps non comparuerunt. Quod secum mirans, religiosis & sapientibus factum innotuit. Sed quid portenderet, a nullo homine experiri potuit, donec post sedecim tandem annos, cum fama toti mundo beatam Hildegardem Spiritu sancto illustratam divulgaret, veniens ad eam, cognoscere meruit, sicut ipsa per Spiritum sanctum didicit, quid tantum oraculum designaret. Sicut enim quondam Daniel in pariete visas, sic ipsa in palla descriptas, in hunc modum exposuit literas: K. Kyrium. P. Presbyter. D. derisit. A. Ascendat. P. Pœnitens. H. Homo. Quod ille audiens, timore correptus, peccatricem accusat conscientiam: & correctus & monachus effectus, præteritæ vitæ negligentias emendare aggreditur per pœnitentiam, & sicut sancta Virgo literas exposuit, ad altiorem & districtiorem vitam ascendens, perfectum Dei servum se in sancta conversatione exhibuit.

[44] Inter hæc etiam illud de ipsa est notabile, quod Coloniam g, Trevirim, Metim, Herbipolim, Babenberg, Spiritu divino non modo acta, sed coacta, [varia loca, jubente Deo adit: alia miracula.] veniens, clero & populo, quæ Deus voluit, annunciavit, & in monte sancti Disibodi, Siberg, Everbach, Hirsaugia, Zuifelden, Mulenbrunnen, Rudenkyrchen, Kitzingen, Crutendal, Herde, Werde, Andernacho, in monte sanctæ Mariæ, in Elsim & Winkelo, quæ ad utilitatem animarum pertinebant, juxta ea, quæ ei Deus revelaverat, manifestavit.

Interea cum juxta villam Rudesheim, Rheni fluenta navigio sulcaret, & ad contiguum monasterium sanctimonialium properaret, quædam mulier cæcum puerulum gestans in ulnis, navi appropinquavit, & ut ei sanctas manus imponeret, flebiliter acclamavit. Quæ pio affectu memor illius, qui dixit, Vade ad natatoria Syloë, & lava, aquam fluvii sinistra hausit, & benedixit manu dextera: quam ut oculis pueri injecit, divina favente gratia, visum recepit.

Alio tempore homo quidam, qui caducum morbum acriter patiebatur, venerabilem Virginem, ut sibi subveniret, anxius deprecabatur. Quæ salubri benedictione ita eum consignavit, quod a die illa & deinceps idem morbus amplius eum non gravavit. Quod cum domi nunciasset in se factum miraculum, gavisi sunt domestici ejus, Deoque gratias egerunt.

ANNOTATA.

a Rudesheim oppidum est ad oppositam Rheni ripam prope Bingium.

b Lausanna civitas est Helvetiæ, olim episcopalis, sed modo ab hæreticis possessa. Non Germanis proprie, sed potius Italis trans Alpes sita est.

c Id est, prætoris.

d Antenacum vocatur a Baudrando, estque oppidum ad Rhenum Electoris Coloniensis, situm in confinio ditionis electoris Trevirensis, aliquot milliaribus infra Confluentiam.

e Palla in tota hac relatione significat linteum, cui tempore Missæ sacra Hostia imponitur, quod alias modo corporale vocamus.

f Quinque tantum sunt litteræ, etiamsi bis tres simul legantur, quia P. media bis legitur, & hoc modo ponuntur

g De locis his aliisque, in quibus Sancta fuit, egi § 12.

CAPUT II.
Diuturnus S. Hildegardis morbus: mulier nobilis, quæ a dæmone obsessa, & frustra ad varia loca fuerat ducta, in ejus monasterio liberatur.

[Sanctæ morbus diuturnus: disserit de modo, quo dæmon homines obsidet,] Inter cætera autem virtutum insignia, data est a Domino sanctæ Virgini ab obsessis corporibus dæmones ejiciendi gratia, sicut de quadam nobili & adhuc teneræ ætatis fœmina describit factum ipsa venerabilis Mater, ait enim: Posteaquam me visio docuit dictatum & verba Euangelii Johannis, in lectum ægritudinis decidi, de cujus pondere nullo modo me levare potui. Hæc de flatu australis venti in me afflata est; unde corpus meum tantis doloribus conterebatur, quod anima vix sustinebat. Post dimidium annum idem flatus corpus meum ita perforavit, quod in tanto agone fui, quasi anima de hac vita transire deberet. Tunc alius ventosus flatus aquarum huic calori se admiscuit: unde caro mea aliqua parte refrigerabatur, ne ex toto combureretur. Sic per integrum annum afflicta sum, sed tamen in vera visione vidi, quod vita mea in temporali cursu necdum fineretur, sed adhuc aliquantulum protraheretur. Interea mihi relatum est, quod in inferioribus Rheni partibus a nobis remotis quædam nobilis fœmina a diabolo esset obsessa. Nuncii quoque de hac ad me sæpius venerunt. At ego in vera visione vidi, quod ipsa permissione Dei quadam nigredine & fumo diabolicæ conglobositatis obsessa erat & obumbrata, quæ totam sensualitatem rationalis animæ illius opprimebat, nec eam elevato intellectu suspirare permittebat, velut umbra hominis aut alterius rei, vel fumus opposita obtegit & perfundit. Unde hæc rectos sensus & actus perdebat, & inconvenientia sæpius clamabat & faciebat. Sed cum hoc malum jussione Dei in illa attenuabatur, tunc levius gravabatur. Et me cogitante & scire volente, quomodo diabolica forma hominem intraret, vidi, & responsum audivi, quod diabolus in forma sua, ut est, hominem non intrat a, sed cum umbra & fumo nigredinis suæ obumbrat & obtegit. Si enim forma illius hominem intraret, citius membra ejus solverentur, quam stipula a vento dispergatur. Quapropter Deus non permittit, quod hominem in sua forma intret. Sed supradictis perfundens, ad insaniam & inconvenientia evertit, & per eum, quasi per fenestram vociferatur, & membra illius exterius movet, cum tamen in eis in forma sua interius non sit, anima interim quasi sopita, & ignorante, quid caro corporis faciat.

[46] Deinde vidi prædictæ artis & perversitatis agmen malignorum spirituum, [& de malitia, qua hominibus nocent. Mulier obsessa,] qui totum mundum pertranseunt, quærentes, ubi inveniant eos, per quos schismata & diversitates morum faciant. Hi ab initio, ut creati sunt, coram justissimis angelis Deum contempserunt, dicentes: Quis est iste, qui tantam habet potestatem super nos? Hoc in invidia, odio & irrisione dicentes, adhuc in his perseverant, & omnia in his faciunt, quia errorem irrisionis primi inceperunt. Quoniam vero Deus populum per istos purgare vult, permissione & jussione ejus stuporem in aëre commovent, ac per spumam aëris pestilentiam evomunt, atque inundationes & pericula in aquis faciunt, bella excitant, adversitates & mala producunt. Hæc Deus tunc fieri permittit, cum homines per arrogantiam criminibus ac homicidiis involvuntur. Sed cum Deus populum suum sic purgaverit, eosdem spiritus in confusionem ducit, sicut in præfata muliere contigit. Cum enim nequam spiritus, Deo permittente, plures per eam, propter pravos mores & peccata, quæ eis persuaserat, palam confunderet, quibusdam exterritis, & per hoc pœnitentibus, idem malignus spiritus confusus est. Nam Deus amicos suos adversitatibus & infirmitatibus affligi permittit, ut a malis purgentur, unde inimici confunduntur, cum electi per purgationem fulgentiores lapides coram Deo efficiuntur. Cumque mulier illa per plurima loca ad Sanctos esset deducta, spiritus, qui eam oppresserat, devictus meritis Sanctorum & votis populorum, vociferabatur, quod in superioribus Rheni partibus Vetula quædam esset, per cujus consilium expellendus foret. Quod amici ejus percipientes, octavo anno fatigationis suæ ad nos eam, sicut Dominus voluit, perduxerunt.

[47] [de qua ad Sanctam scribit abbas Brunvillarensis,] Operæ precium est, hoc in loco, antequam verba Virginis Christi ulterius persequamur, epistolas inserere, quas abbas de Brunwilre b sibi, & ipsa vicissim illi, de hac dæmoniaca voluit mittere, ut ex his apertius intelligatur & diaboli nequitia, & laudentur propensius, licet occulta, semper tamen justa, Dei judicia. Cum enim post septem annos ipsa mulier Brunwilre adduceretur, ut ibi meritis sancti Nicolai liberaretur, nequam spiritus conjuratus, dixit, se suum non relicturum vasculum, nisi per cujusdam vetulæ in superioribus Rheni partibus, sicut ipsa supra dixerat, consilium & auxilium, nomen ejus evertens, & quod Scrumpilgardis vocaretur, deridens. Itaque consilium inierunt, & literas deprecatorias in hunc modum ei miserunt: Hildegardi dominæ & matri venerandæ, totisque visceribus amplectendæ Christi sponsæ, & Regis altissimi filiæ, G. qualiscunque Brunwilarensis cœnobii provisor, cum suis fratribus in valle lachrymarum sedentibus, ut possunt, in orationibus omnimodæ dilectionis devotum famulatum. Quanvis, amantissima Domina, facie nobis sitis incognita, virtutum tamen vestrarum fama nobis estis celeberrima: & licet absentes simus corpore, spiritu tamen vobis præsentes sumus assidue, & qualis sit erga vos nostræ dilectionis affectus, novit scientiarum Dominus. Auditum est itaque in terra nostra, & celebri sermone vulgatum verbum hoc, quod factum est de vobis a Domino, qui * fecit vobis magna, qui potens est, & sanctum nomen ejus. Sed quibus quantisque miraculis in vobis clarescat fons vividæ lucis, tam nomen, tam clerus, quam populus, & rerum protestatur eventus. Nam in vobis fulget opus non humanum, sed divinum, gratia præcedens, donum præpollens, quod non dictat humana ratio, sed quod procedit ex fonte lucidissimo. Sed quid moramur? Flere magis libet, quam loqui. Ergo sanctitatis vestræ, o Domina piissima, dulcedo non reputet temeritati, quod in simplicitate cordium, sed nimia necessitate compellente, aperire vobis causam necessitatis nostræ præsumimus, quoniam a vobis bonum consilium recipere non dubitamus. Nam quædam nobilis fœmina a maligno spiritu per aliquot annos obsessa, per amicorum manus ad nos deducta pervenit, quatenus adjutorio beati Nicolai (sub cujus patrocinio sumus) ab hoste imminenti liberaretur. Sed versutia & nequitia callidissimi & nequissimi hostis tot hominum fere millia duxit in errorem & dubium, quod Ecclesiæ sanctæ maximum timemus detrimentum. Nam omnes nos cum multitudine populi pro liberatione fœminæ istius jam per tres menses multis modis laboravimus, & quod sine mœrore dicere non possumus, peccatis nostris exigentibus, nihil profecimus. Omnis itaque spes nostra post Deum in vobis est. Dæmon enim iste nunc quadam die conjuratus, tandem manifestavit nobis mulierem hanc obsessam liberandam esse per virtutem vestræ contemplationis, magnitudinem divinæ revelationis. Nunquid & magna in ejus liberatione intendit Deus? Utique. Itaque largissima benignitas nostri Redemptoris laborem nostri negocii & mœroris, sed & lætitiæ & exultationis, per vos plenissime consummare dignabitur, ut omnis error & infidelitas hominum adnihiletur, & obsessa famula Dei liberetur, ut cum Propheta dicamus: A Domino factum est istud, & est mirabile in oculis nostris, &: Laqueus contritus est, & nos liberati sumus. Quidquid ergo Deus de his vobis insinuaverit, seu visione revelaverit, nobis Sanctitas vestra literis designare studeat, obnixe & humiliter deprecamur. Vale.

[48] Cumque beata Hildegardis literas istas suscepisset, diligenterque perspexisset, [& de qua liberanda consilium dat S. Hildegardis,] rogantibus pie condolens, omnes sorores monuit, ut pro præfata necessitate publicis & privatis orationibus humiliter insisterent: ipsaque, oratione præmissa, oculos mentis ad Dominum elevabat: & responsum hoc, secundum quod in vera visione vidit & audivit, & non per alium, quam per inexhaustam sapientiam dictatum, ita rescribit: G. ecclesiæ Brunwillarensis Abbati, H. Cum flagellis Dei sim longa & gravi ægritudine constricta, vix aliquantulum petitioni vestræ respondere valeo. Hæc a me non dico, sed ab illo, qui est. Diversa genera malignorum spirituum sunt. Hoc vero dæmonium, de quo quæritis, has artes habet, quæ moribus hominum in vitiis assimilantur: unde & cum hominibus libenter manet, ac ideo etiam Crucem Domini & reliquias Sanctorum, ac cætera, quæ ad servitium Dei pertinent, aliquantum negligit, & deridet, nec multum pertimescit. Ea quidem non diligit, sed fugere dissimulat, velut aliquis stultus & negligens homo verba & minas, quæ sibi a sapientibus inferuntur, parvipendit: quapropter & difficilius, quam aliud dæmonium, expellitur. Nam nisi in jejuniis, flagellis, orationibus, eleemosynis, ac ipso jussu Dei * ejicietur. Audite ergo, & non responsum hominis, sed ipsius, qui vivit. Eligite septem boni testimonii, & quos vitæ meritum probat, sacerdotes in nomine & ordine Abel, Noe, Abraham, Melchisedech, Jacob, & Aaron, qui viventi Deo sacrificium obtulerunt, septimum in nomine Christi, qui seipsum Deo Patri in cruce obtulit: & jejuniis, flagellis, orationibus, eleemosynis, & Missarum celebrationibus præmissis, humili intentione & habitu sacerdotali, cum stolis ad patientem accedant, & eam circunstantes, unusquisque eorum virgam in manu teneat, in figura virgæ, qua Moyses Ægyptum, mare rubrum, petramque præcepto Dei percussit, ut sicut Deus ibi per virgam miracula ostendit, ita & hic pessimo hoste virgis ejecto, seipsum glorificet. In figura septem donorum Spiritus sancti septem sacerdotes erunt, ut Spiritus Dei, qui in initio ferebatur super aquas, & qui inspiravit in faciem hominis spiraculum vitæ, spiritum immundum ab homine fatigato exsufflet. Et primus, qui in nomine Abel erit, virgam in manu tenens, dicat: Audi maligne & stulte spiritus, quicunque in homine isto habitas, audi verba hæc non per hominem præmeditata, sed per illum, qui est, & qui vivit, manifestata, &c. Cumque sancta Virgo literas istas, Spiritu sancto revelante, perfecisset, per manus ejus, qui occulte quæsierat, sicut in libro Scivias dicit, ad monasterium, ubi mulier tenebatur, misit, ut super eam humiliter recitarentur. Cumque venisset lector ad locum illum, ubi in finem scriptum est: Et ego indocta & paupercula fœminea Forma, o blasphemiæ & derisor spiritus, tibi dico in illa veritate, qua ego paupercula & indocta Forma de lumine sapientiæ hæc vidi & audivi, & per eandem sapientiam tibi præcipio, ut de ista homine in vera stabilitate, & non in turbine instabilitatis tuæ exeas: idem nequam spiritus totus infremuit, ac tantos ululatus cum horridis clamoribus ejulando emisit, quod adstantibus maximos terrores incussit. Et dum his fere per dimidiam horam bacchando ininstitisset, tandem, ut Deo placuit, vas, quod diu possederat, reliquit. Mulier cum se esse liberatam sensit, manus adstantibus porrexit, ut eam erigerent, quia vires non habuit.

[49] [cum exiguo tempore fuisset libera, redeunte dæmone, mittitur] Tunc ante principale altare sancti Nicolai se prostravit, & gratias Deo pro liberatione sui egit, populis hæc cernentibus, &, ut vulgus solet, perstrepentibus, sed & gratias & laudes Deo cum signorum pulsationibus resonantibus, fratribus quoque hymnum, Te Deum laudamus, canentibus: heu, quod miserabile dictum est, idem antiquus hostis occulto Dei judicio rediit: & vas, quod reliquerat, repetiit. Unde fæmina tota contremiscens, & cum stridore & clamore se erigens, plus quam prius insanire cœpit. Unde exterritis, qui aderant, & mœstitia completis, nequam spiritus interrogatus, cur repetere ausus fuisset creaturam Dei, quam reliquerat, respondit: Signum Crucifixi exterritus fugi. Sed cum nescirem, quo irem, vas meum vacuum & non signatum repetii. Cumque præfatis literis & conjurationibus sanctæ Virginis, ut exiret, cogeretur, frendens clamabat, quod non nisi in præsentia ejusdem Vetulæ egrederetur. Tunc, qui sanioris erant consilii, amicis & tutoribus fœminæ persuaserunt, ut ad beatam Virginem eam perducerent. Accepta itaque abbatis & fratrum benedictione cum commendatitiis literis, cœperunt illo ire. Literæ autem in hunc modum erant: H. venerabili dominæ, omni gratiarum actione dignæ, G. Brunwillarensium abbas indignus, cum suis fratribus vivere, proficere, mundum pede subter habere, & quidquid famulæ Christi excellentius optari potest. Quod Dominus vos respexit, gratiamque suam infudit, jam totus mundus novit. Sed nos, qui hactenus per nuncios nostros & literas pro necessitate mulieris, maligno spiritu obsessæ, Sanctitati vestræ locuti sumus, nunc saltem per personam ipsius cum magna spe ad vos directam, urbem necessitatis repetimus, & preces precibus devote superaddimus, ut, quo magis est vobis vicina corporaliter, eo amplius sitis ei propitia spiritualiter. Nam dæmon literis vestris, quas Spiritu sancto dictante misistis, conjuratus, vas possessum per brevem horam reliquerat: sed heu, nescimus quo judicio Dei, rediit, vasque derelictum denuo invadens, illud nunc acrius, quam prius, fatigat. Nobis autem eum iterum conjurantibus, & fortiter ei insistentibus, tandem respondit, quod vas possessum non nisi in præsentia vestra relinquet. Eapropter ipsam ad Sanctitatem vestram mittimus, ut quod nos, peccatis exigentibus, non meruimus; per vos compleat Dominus, & antiquo hoste ejecto, ille, qui potens super omnes est, in vobis glorificetur. Valeat materna dilectio vestra.

[50] [ad Sanctam, ubi post multa pietatis exercitia,] His epistolis prælibatis, congruum videtur, ut ad hoc, unde paululum deflexit, oratio revocetur, & videamus, quomodo Deus ad Virginis suæ glorificationem tam diu hujus fœminæ distulit liberationem. Poterat enim Omnipotens & per alios Sanctos, ad quos circunduducta tot annis fuerat, pro obsessa facile, quod petebatur, præstare. Sed gloriam hujus miraculi in sanctam Virginem transferens, meritorum ejus qualitatem evidenter voluit cunctis suo tempore manifestare. Quod qualiter acciderit, ex verbis ipsius melius cognosci poterit. De adventu, inquit, præfatæ mulieris multum exterritæ fuimus, quomodo eam videre vel audire possemus, de qua plurimus populus per tot tempora erat commotus. Sed Deus rorem suavitatis suæ super nos pluit, & absque horrore & tremore in habitacula sororum absque adjutorio virorum eam locavimus: & deinceps nec pro horrore, nec pro confusione, qua dæmon supervenientes pro peccatis confudit, nec pro irrisoriis vel turpibus verbis, quibus nos superare voluit, nec pro pessimo flatu suo, ei ullatenus cessimus. Et vidi, quod in ipsa muliere tres cruciatus passus est: primum, cum illa de loco ad locum Sanctorum ducta est: secundum, cum communis populus eleemosynas pro ea dabat: tertium, cum per orationes spiritualium ex gratia Dei abire compulsus est. Itaque a Purificatione sanctæ Mariæ nos & comprovinciales nostri utriusque sexus, jejuniis, orationibus, eleemosynis, & corporum castigationibus usque in Sabbathum Paschæ pro ipsa laboravimus. Interim per Dei potentiam coactus immundus spiritus, multa de salute baptismi, de Sacramento Corporis Christi, de periculo excommunicatorum, de perditione Catharorum c, & his similium ad confusionem sui, ad gloriam Christi, coram populo, quanvis invitus, protulit: unde multi fortiores ad fidem, multi promptiores effecti sunt ad peccatorum emendationem. Sed, ubi illum falsa proferre in vera visione vidi, illum statim redargui: unde mox conticescens, dentibus in me frendebat: loqui vero illum propter populum non prohibui, cum vera proferebat.

[51] Denique Sabbatho sancto, cum fons baptismatis consecraretur, [prorsus liberatur in Sabbato sancto.] per flatum sacerdotis, quem in fonte mittit, cum verbis, quæ Spiritus sanctus rationalitati hominis & doctoribus Ecclesiæ infudit, quoniam in prima creatione Spiritus Domini aquas movit, sicut scriptum est: Spiritus Domini ferebatur super aquas: mulier illa præsens ibi erat, atque timore magno correpta, ita contremuit, quod terram pedibus perfodit, & de horribili spiritu, qui eam oppresserat, sufflatum sæpe emisit. Mox in vera visione vidi & audivi, quod vis Altissimi, quæ sanctum baptisma obumbraverat, & semper obumbrat, ad diabolicam conglobositatem, qua fœmina illa fatigabatur, dixit: Vade satana de tabernaculo corporis mulieris hujus; & da in eo locum Spiritui sancto. Tunc immundus spiritus per verenda loca fœminæ cum egestione horribiliter egressus est, & ipsa liberata est, ac deinceps sana in sensibus animæ & corporis permansit, quamdiu in præsente seculo vixit. Quod postquam in populum divulgatum est, omnes cum canticis laudum & verbis orationum dicebant: Gloria tibi, Domine. Itaque ut Deus permisit, quod satan totum corpus Job horrore & fœtore vermium perfunderet, & ut ille æstimabat, quod per deceptionem suam, qua honorem Dei abnegaverat, istum etiam superare posset, Deo animam ejus custodiente, tangere eum non potuit, quia Job Deum in fide non dereliquit, unde & confusus ab eo discessit, quia Deus per ipsum satan superavit, ut sciret, quoniam Deo nullus prævalere posset; sic & hæc mulier cum maligno spiritui ad vexandum tradebatur, Deus non permisit, quod anima ejus in bona fide deficeret; unde & inimicus in ea confusus est, quia a justitia Dei eam avertere non potuit. His & hujusmodi verbis, Virgo Dei divinæ misericordiæ opera, propter se & per se celebrata, nihil sibi attribuens, leniter, suaviter, verecunde & humiliter referebat: quia virtutum jactantiam fugere, virtutis loco ducebat.

ANNOTATA.

a Hæc non congruunt cum sententia theologorum. Vide itaque Benedictum XIV in Opere frequenter laudato lib. 4 part. 1 cap. 29 num. 2.

b Cœnobium est Ordinis Benedictini, unius horæ intinere Colonia distans, quod Brunvillarium aut Brunwillarium, aut etiam Bruwiler vocatum reperio. Secundum Catalogum abbatum, quem tom. 3 Galliæ Christianæ col. 759 & seqq. dat Dionysius Sammarthanus, abbas hic laudatus debuit esse Geldolphus, cujus mors figitur anno 1177.

c Novatiani hæretici, qui orti sunt seculo 3, se Græco nomine Catharos sive puros dixerunt. At hi Cathari, qui seculo 12 fuerunt in variis Europæ provinciis, longe sunt diversi. Ne dicta repetam, videri possunt ea, quæ de Catharis seculi 12 & 13 observavit Henschenius tom. 3 Aprilis pag. 679.

* forte quia

* deesse videtur non

CAPUT III.
Gravis morbus Sanctæ, quæ in visione sanatur: beneficia variis præstita: mors & sepultura miraculis honestata.

[Gravis Sanctæ morbus: invisit varias congregationes:] Unde & post hujus virtutis tam humilem & nihil omnino de se præsumentis recitationem, quasi cum Apostolo diceret, Ne magnitudo revelationum extollat me, datus est mihi stimulus carnis meæ, angelus satanæ a, qui me colaphizet, statim subnectit eam, quæ subsecuta eam fuit, quasi vere stimulus contra extollentiam, totius carnis suæ debilitationem. Post hæc, inquit, nimirum post mulieris illius liberationem, magna ægritudo iterum invasit me, ita quod venæ meæ cum sanguine, ossa cum medullis emarcuerunt, & viscera mea infra * me distracta sunt, totumque corpus meum ita elanguit, sicut herbæ viriditatem suam in hyeme perdunt. Et vidi, quod nequam spiritus inde irridebant, cachinnando dicentes: Vah ista morietur, & amici ejus flebunt, cum quibus nos confudit. Ego autem exitum animæ meæ adesse non vidi. Infirmitatem autem istam plusquam quadraginta dies & noctes patiebar. Inter hæc in vera visione mihi ostensum fuit, quod quasdam congregationes spiritualium hominum, virorum ac mulierum, inviserem, eisque verba, quæ Deus mihi ostenderet, manifestarem. Quod dum tandem facere tentarem, nec vires corporis haberem, infirmitas mea aliquantulum lenita est: & præceptum Dei exequens b, dissensiones, quas quidam inter se habebant, sedavi. Has vias, quas Deus mihi præcepit, cum negligerem propter populi timorem, dolores mihi corporis sunt augmentati, nec cessabant, quousque obedivi: sicut & Jonæ contigit, qui valde afflictus fuit, quo usque ad obedientiam se reclinavit.

[53] Supernam post hæc Sponsa Christi meruit visitationem, [sanitas eidem in suavi visione restituta.] qua tantam percepit consolationem, ut ex ejus delectatione diceret, se repletam fuisse inæstimabilis gaudii exultatione. Pulcherrimus, inquit, & amantissimus vir in visione veritatis mihi apparuit, qui tantæ consolationis fuit, quod omnia viscera mea velut odore balsami ejus adspectus perfudit. Tunc gaudio magno & inæstimabili exultabam, semperque eum prospicere desiderabam. Et ipse his, qui me afflixerunt, præcepit, ut a me discederent, dicens: Abscedite, quia nolo, ut amplius eam sic torqueatis. Qui cum magno ululatu recedentes, clamabant: Ah quod huc venimus, quia confusi recedimus. Mox ægritudo, quæ me inquietaverat, velut aquæ, quæ per procellosos ventos inundatione commoventur, ad verba viri me dereliquit, & vires recepi, quemadmodum peregrinus, cum in patriam revertitur, possessiones suas recolligit, atque venæ cum sanguine, ossa cum medullis in me reparata sunt, quasi de morte suscitata fuissem. At ego tacui in patientia, silui in mansuetudine, & sicut pariens post laborem, ita loquebar post dolorem.

[54] Post hæc ab abbate meo & fratribus humillima instantia & devotione coacta sum, [Opera quædam scripta:] ut Vitam c sancti Disibodi, cui prius oblata eram, ut Deus vellet, scriberem, quia nihil certi inde haberent. Et oratione cum invocatione Spiritus sancti præmissa, ad veram Sapientiam, in vera visione commonita, prospexi: ac secundum, quod ipsa me docuit, Vitam & merita ipsius Sancti conscripsi. Deinde librum Divinorum operum d scripsi, in quo, ut omnipotens Deus mihi infudit, altitudinem, profunditatem & latitudinem firmamenti vidi, & quomodo sol & luna, stellæ & cætera in illo constituta sunt. Multa & alia scripturarum monumenta, & insignia prophetiæ gratiæque documenta sancta Virgo confecit, sicut superius diximus, in quibus eruditæ a Spiritu sancto ejus animæ ac divinis deditæ indicia colligimus. Plurimum enim emolumenti in eis invenire possunt, qui amorem doctrinæ & scientiæ gerunt, utpote quæ a Deo ordinata, & per ipsam hominibus sunt propalata, in qua Dei Sapientia, quasi in solio potentiæ sublimi authoritate sedebat, & per eam mirabilia faciens, rerum judicia decernebat.

[55] His, prout possibilitas ingenioli suppetebat, a nobis digestis, [beneficia miseris] calamum ad verba sanctarum filiarum ejus vertamus, & quæ de ipsa memoratu digna scripserunt, maxime quæ de beato transitu ejus sunt, viderunt & audierunt, & manibus suis tractaverunt, adjuvante Domino, fideliter & veraciter huic operi annectamus.

Mulierem, inquiunt, quandam acriter a dæmonio muto vexatam, super quam & fratres de Lacu e, plurimum laboraverant, cum ad se magno labore virorum in lecto deportata esset, pia Mater, audaciæ & præsumptioni dæmonis verbis a Spiritu sancto prolatis confidenter resistens, ab orationibus & benedictionibus non cessavit, quousque per gratiam Dei ab hoste maligno eam liberavit.

Simili modo & alia mulier, quæ propter furorem insaniæ diris vinculis ligata fuit, cum ad se adducta fuisset, solvi eam monuit, & statim sub admiratione omnium, qui aderant, sanitate mentis & corporis recepta, cum gratiarum actione remeavit ad propria.

[56] Item de claustro Schefenburch sororem quandam diabolus ad sancta opera, [præstita.] orationes, vigilias & jejunia, ad perceptionem quoqne Sacramentorum, simulans se esse angelum lucis, hortabatur, & criminalium confessione, quibus nunquam subjacuerat, confundere eam nitebatur. Inter quæ etiam ita eam afflixit, quod nomina & aspectum quorumdam hominum & animalium in tantum abhorrebat, quod ipsis visis vel auditis, horribili voce per longam horam perstrepebat. Hæc a Priore & Conventu cum literis ad sanctam Virginem missa, ab ea & confortata, & a diaboli errore est liberata.

Eadem virtute alias duas mulieres a dæmonio obsessas, liberavit, quarum una, cum esset paupercula & cæca, in aleemosynam ejus recepta, in spirituali habitu vitam feliciter consummavit.

[57] [Mors Sanctæ] His itaque præmissis, quia ad finem operis hujus festinamus, finem quoque vitæ sanctæ Virginis, quibus Deus illustraverit, sicut præfatæ sorores eum descripserunt, videamus. Cum beata, inquiunt, Mater Domino multis laborum certaminibus devote militasset, vitæ præsentis tædio affecta, dissolvi & esse cum Christo quotidie cupiebat. Cujus desiderium Deus exaudiens, finem suum, sicut ipsa præoptaverat, spiritu prophetiæ ei revelavit, quem & sororibus prædixit aliquandiu. Itaque infirmitate loborans, octogesimo secundo ætatis suæ anno, XV. Kalend. Octobris, ad Sponsum cælestem felici transitu f migravit. Filiæ autem ipsius, quarum omne gaudium & solatium ipsa erat, funeri dilectæ Matris amarissime flentes assistebant. Nam licet de præmiis & de suffragiis sibi per ipsam conferendis non dubitarent, propter discessionem tamen, per quam semper consolabantur, maximo cordis mœrore afficiebantur. Deus vero, cujus meriti apud se esset, in transitu suo evidenter declaravit.

[58] [& sepultura miraculis illustrata.] Nam supra habitaculum, in quo sancta Virgo primo crepusculo g noctis Dominicæ diei felicem animam Deo reddidit, duo lucidissimi & diversi coloris arcus in firmamento apparuerunt, qui ad magnitudinem magnæ plateæ se dilataverunt, in quatuor partes terræ se extendentes, quorum alter ab Aquilone ad Austrum, alter ab Oriente ad Occidentem procedebant. At in summitate, ubi hi duo arcus jungebantur, clara lux ad quantitatem lunaris circuli emergebat, quæ late se protendens, tenebras noctis ab habitaculo depellere videbatur. In hac luce crux rutilans visa est, primum parva, sed crescendo postea immensa, circa quam innumerabiles varii coloris circuli, in quibus singulis singulæ rutilantes cruciculæ oriebantur cum circulis suis, priore tamen minores conspiciebantur. Et cum hæ in firmamento se dilatassent, latitudine sua ad Orientem magis pertingebant, & terram versus domum, in qua sancta Virgo transierat, declinare visæ, totum montem clarificabant. Et credendum, quod hoc signo Deus ostendit, quanta claritate Dilectam suam in cælestibus illustraverit. Nec defuerunt, antequam sepeliretur, miracula meritum sanctitatis ejus attestantia. Nam duo homines, qui sanctum corpus ejus spe bona tangere præsumpserunt, a gravi infirmitate convaluerunt. Exequiis igitur venerabiliter a reverendis viris celebratis, in venerando loco est sepulta, ubi meritis ejus, omnibus pio corde quærentibus præstantur multa beneficia. Odor quoque miræ suavitatis de sepulchro ejus redolens, dulcedinis suæ fragrantia aliquorum hominum nares perfundit & pectora, Speramus itaque & indubitanter credimus, apud Deum esse memoriam immortalem, qui in hac vita donorum suorum prærogativam ei contulerat specialem, cui laus sit & honor in secula seculorum, Amen.

ANNOTATA.

a Stimulus carnis & angelus satanæ, de quo loquitur Apostolus 2 Cor. 12 ℣ 7, variis modis exponitur. Hic auctor cum aliis multis intelligit corporis infirmitatem, qua vexatus fuerit S. Paulus, ne revelationum suarum excellentia in superbiam erigeretur. Hoc sensu verba recte adaptantur S. Hildegardi.

b Varia Sanctæ itinera exposui in Commentario § 12.

c De scripta Vita S. Disibodi actum est in Commentario num. 188, & num. 113, ubi etiam recitavi partem Epistolæ abbatis id petentis.

d De scripto libro Divinorum operum actum est num. 192.

e Cœnobium Lacense, sive de Lacu, Ordinis S. Benedicti, in finibus Trevirorum, non longe ab Andernaco ponit Bucelinus in Germania sacrapart. 2 pag. 51.

f Anno 1179, ut ostendi in Commentario num. 204.

g Per crepusculum noctis Dominicæ diei intelligenda est aurora sequentis diei Lunæ, ut observavi in Commentario num. 204; non vero aurora diei Dominicæ, ut locus intelligi posset, si nihil obstaret. Itaque obiit Sancta die Lunæ XVII Septembris, circa horam quartam post mediam noctem. Datur quidem crepusculum vespertinum & matutinum: sed hic matutinum intelligi, colligo ex sequentibus, ubi dicitur: Clara lux … tenebras noctis .. depellere videbatur. Nam in primo crepusculo vespertino tantum oriri incipiunt tenebræ; in primo matutino tenebræ sunt, & hæ tantum incipiunt dispelli per modicum lucis. Jam vero Sanctam fuisse defunctam, non die Dominica, ut credidit Pagius; sed die Lunæ primo diluculo, quando nox diei Dominicæ adhuc durabat, necessario dicendum est, quia constat, non esse defunctam ante annum 1179, quo dies 17 Septembris incidebat in diem Lunæ. Nam in Epistola ad Christianum archiepiscopum Moguntinum, laudata in Commentario num. 169, S. Hildegardis meminit de prælatis Moguntinis, qui reversi erant a Roma e synodo, Lateranensi videlicet, quæ habita est mense Martio anni 1179. Vivebat igitur anno 1179, & non potuit ante illum annum, & ante mensem Junium, inchoare annum ætatis suæ octogesimum secundum, ut in Commentario ostendi num. 204. Quapropter, cum argumentis istis certum fiat, non esse defunctam anno 1178, quo dies 17 Septembris erat Dominica, locus omnino exigit explicationem datam; dicendumque, biographum studiose crepusculum noctis Dominicæ diei distinxisse a crepusculo diei Dominicæ; nec dixisse Sanctam die Dominica defunctam esse, sed sub finem noctis sequentis.

* forte intra

ACTA
Inquisitionis de virtutibus & miraculis.
Ex Ms. Bodecensis cœnobii Regularium S. Augustini, diœcesis Paderbornensis.

Hildegardis virgo, magistra sororum Ord. S. Benedicti in Monte S. Ruperti juxta Bingium in diœcesi Moguntina (S.)

BHL Number: 3932

Ex Ms.

[De energumenis liberatis multorum testimonia,] Nos igitur hujus auctoritate mandati a ad monasterium sancti Ruperti personaliter accedentes, testes fide dignos recepimus, in hunc modum de vita, conversatione, fama, meritis & signis, ac aliis circumstantiis beatæ Hildegardis, numerositatem testium refutantes, cum potius tempus, quam testium copia, non possit haberi. Magistra sancti Ruperti in Pinguia, Elsa b nomine, jurata de miraculis beatæ Hildegardis protestatur, quod viderit Mechildem apud tumbam beatæ Hildegardis liberatam a dæmonio obsessam. Vidit Regnissem, Segnissem, nobiles mulieres, eodem loco liberatas a dæmoniis, quæ postea servirent in eodem monasterio per tempora vitæ suæ. Vidit etiam epilepticos ibidem quam plures liberatos. Similiter tertionarii, quaternarii c, apud sepulcrum ejus ad nominis ejus invocationem sunt liberati. Idem jurata dicit priorissa Agnes, soror magistræ. Idem dicit Beatrix custodissa d, Odilia celleraria, Heddewigis conversa mente e ibidem dicunt se vidisse. Sophia cantrix idem dicit. Roricus sacerdos juratus idem dicit, sed addidit, quod cum ad jurandum f venisset ipsam dæmoniacam, & antequam quidquam loqueretur ei, binomium ipsum vocabat, dicendo: Henrice Rorice: quod ante in partibus illis fuerat ignotum. Vidit etiam quatuor corvos in fenestris infra ecclesiam tunc residentes. Requirens a dæmoniaca, qui illi corvi essent, respondit, dicens, quod socii sui, & egressum ejus exspectarent. Quo dicto, hiatum magnum faciens, fumum nigerrimum exhalavit: & sic obsessa liberata, statim non comparuerunt: quod sanior pars ita protestatur. Addidit etiam, quod vidit decem & octo dæmoniacos per invocationem ejusdem Virginis liberatos apud ejus sepulcrum. Daniel sacerdos juratus idem dicit. Episcopus g loci ejusdem juratus idem dicit.

[2] [alia de variis miraculis,] Requisita magistra h Jutta, de ipsa dicit, quod infra triginta annos hæc omnia contigerunt. Beatrix custodissa de Confluentia jurata dicit, quod cum esset annorum duodecim, oblata eidem monasterio fuit, & aliquo tempore cum beata Hildegarde conversata, vidit & audivit, quod sancta Hildegardis diem obitus sui publice in capitulo prædixit, & quod post mortem ejus vidit Mechildem i cæcam, illuminatam per invocationem ejusdem Virginis. Vidit etiam mente captum restitutum sanitati. Item vidit ancillam Metzam, quæ cum terram de ejus sepulcro deportasset, & loco minus honesto locasset, a beata Hildegarde correptam & percussam: sicque compulsa, terraque reposita, & de hoc conterrita *, statim est liberata. Vidit Clementem k sororem, quæ nunc est, quod propter crines beatæ Hildegardis, quos fratri suo dederat, flagellata fuit, donec ab eodem deotissime * crines fuerunt restituti. Vidit etiam laïcam mulierem, cui superexcreverat os in crure, quod ire non potuit. Eodem osse beatæ Hildegardis crinibus linito, statim os evanuit, & sic est curata. In istis crinium articulis major pars & sanior capituli regina l jurata concordat. Vidit etiam eum, qui ex indignatione beatam Hildegardem trusit pede, pede privatum per flagellum Dei. Hoc idem dicit celleraria jurata, quæ beatæ Virgini commorabatur sex annis & amplius; adjiciens, quod quædam tertionaria m ejus auxilium implorans, ipsa aquam per calicem suum eidem transmisit: qua gustata, curata est. Adjecit etiam, quod, cum duæ puellæ servirent refectorio beatæ Hildegardis, dixit illis: Bene cavete vobis per quatuordecim dies, & agite pœnitentiam: & finitis illis diebus, exspiraverunt. Adjecit etiam eadem de quodam clerico, quod ei simili modo contingeret: cui celleraria n Hedewigis conversa jurata concordat.

[3] Mechildis jurata dicit, quod ipsa a matre sua audiverit, [partim a vivente patratis,] se esse cæcam natam, & [cum] beata Hildegardis ad villam Hibingen o, ubi monasterium etiam fundaverat, iret visitatum, occurrit ei mater sua eam deferens, & gratiam beatæ Hildegardis implorans; ipsa vero beata Virgo, cum adhuc in navi esset, aqua Rheni oculos cæcæ liniens, visum ei restituit. Irmingardis requisita & jurata dixit, se hoc idem vidisse. Addidit etiam, quod beata Hildegardis quamdam puellam, quæ in scholarem se transmutaverat, nomine expresso, scilicet Bertrudim *, licet eam ante non viderit; cui dixit: Convertere ad statum meliorem, quoniam annos tuos non ultra novi; acsi diceret, Hoc anno morieris. Sed cum beatam Hildegardim vidisset, compuncta, confessa est, se esse mulierem: & sic conversa, eodem anno mortua est. Cum hac concordant superiores juratæ. Eadem etiam puella propter ejus pulchritudinem, ne a pluribus amaretur, colore tetro se fuscavit, & propterea tota vicinia clamat idem. Adjecit etiam, quod, cum quædam matrona de morte sui mariti esset suspecta, & expurgatio ferri candentis sibi indiceretur, ad beatam Hildegardim cucurrit, factum sibi indicans, beata vero virgo Hildegardis ferrum benedixit candens: & cum ferrum candens deportaret, illæsa permansit. Cui facto publica fama concordat in civitate Pinguiensi. Dixit etiam, quod, cum bis ipsa in extremis laboraret, invocato ejusdem beatæ Virginis auxilio, liberata est. Dicit etiam, quod viderit, ea mortua & viva, ejus nomine invocato, dæmoniacos & epilepticos liberatos.

[4] Hoc idem dicit Hedwigis de Alceia jurata, adjiciens, [partim post mortem,] quod beata Hildegardis in lecto ægritudinis semper fuit perlustrata p; & cum sequentiam instinctu Spiritus sancti, quæ sic incipit: O Virga et diadema per claustrum ambulando decantabat. Cui concordat custodissa, & celleraria juratæ. Item dicit, quod viderit candelam ardentem super tumbam ejus, cum cantabatur Missa pro defunctis. Qua exstincta, Euangelio incepto, per se est accensa, non semel, sed sæpius. Vidit etiam hominem insanum & ligatum & dæmoniacum super tumbam ejus, a quibusdam violenter deductum, a quorum manibus tandem se exemit, & in flumine Naho, quod est in pede montis, se submersit: & cum multi circumstantes crederent, eum esse mortuum, inventa ejusdem Virginis gratia, vivus est extractus. Qui se liberatum a dæmonio confessus est, & ab aqua per manicam beatæ Virginis esse defensum. Huic facto publica fama concordat, & major pars conventus jurata. Rapodo, Hilde, Humbertus, cives Pinguienses dicunt, quod beatam Hildegardim viderint multis diebus, & quod dæmonia ab omnibus q suæ provinciæ, & aliunde venientibus ejecerit, epilepticos curarit, & multa alia signa, quæ fecit, & hoc ipsi viderint, & quod de sanctitate ejus non sit dubitandum. Hartradus juratus concordat cum prædictis, & hoc adjecit, quod quatuor dæmoniacos & epilepticos per merita ejusdem Virginis vidit liberatos. Henricus canonicus Pinguiensis juratus dicit, quod crines beatæ Virginis duabus mulieribus infirmis apposuit, & statim sunt liberatæ: de dæmoniacis & epilepticis concordat cum prædictis, scilicet cum Rapodone, Hilde; Humberto civibus, & cum Hartrado canonico Pinguiensi. Conradus tamen Pinguiensis de visu concordat de dæmoniacis cum prædictis.

[5] [ac de aliis beneficiis] Item magistra r jurata certa relatione, & a melioribus fide dignis, & ab ipsa domina de Dorabecq didicit, quod cum in anniversario sanctæ Hildegardis quoddam lumen, cujus longitudo manum non excessit, quod vix per celebrationem Missæ posset durare, accensum in honore præfatæ Dominæ, quod ab hora vespertina usque ad horam Missæ sequentis diei perduravit: in ejus etiam anniversario tota vicinia confluit & confluxit ad ejus sepulcrum. Intellexit etiam a senioribus monasterii de puero cæco nato s, cui visum restituit aqua Rheni oculis suis linitis, dum inter Ruedesheym t, quod distat a sepulcro ejus per milliare, quod ipsa etiam trepida coram nobis est confessa ita esse. Intellexit enim * a majoribus, quod, cum Wilhelmus Trevirensis archidiaconus, cui cum crines beatæ Hildegardis dati pro reliquiis essent, & in pixidula serica recondidisset, & illam intra ligneam locasset, in ecclesia Dalvanii super altare posuisset ecclesiæ, & his, quæ erant in altari, exustis, pyxidula serica permansit illæsa, ipsa pyxidula lignea penitus combusta. Intellexit etiam, quod quædam mulier nobilis Trevirensis, cum per incantationem cujusdam juvenis mente capta esset, ita quod penitus mente alienata esset, parentes super hoc dolentes ad beatam Hildegardim confugerunt, gratiam ejus quærentes: quæ panem in mensa sua benedixit, & eidem infirmæ transmisit: quo gustato, statim curata est. Quod miraculum vidit Odilia celleraria & Hedwigis conversa juratæ, quæ tunc secum fuerunt in mensa u. Intellexit etiam a majoribus monasterii, quod, quæcumque soror monasterii inania in divino Officio cogitaret, beata Hildegardis eam statim reprehendit; & cum lectiones legerent, eis secundum earum intentionem benedictiones dabat, de verbo ad verbum exprimens earum voluntatem: quarum quasdam vidit, quod idem postea in habitu Cisterciensis Ordinis sunt confessæ.

[6] [& mirabilibus] Item cum quidam injuste excommunicatus in suo monasterio esset tumulatus, & cum propter hoc ecclesia Moguntina divina ibidem suspendisset, & ejici w deberet, ipsa tumulum ejus baculo suo signo crucis signavit, & sic sepulcrum ejusdem adhuc non poterat inveniri. Item cum quidam per homagium diabolo se astrinxisset, ut quolibet anno aliquod animal eidem sacrificaret; animalia primo obtulit, deinde filios, ultra uxorem. Ipsa hoc sentiens, ad beatam Hildegardim confugit, auxilium implorans, rem ei ex ordine exponens. Ipsa vero partem crinium suorum eidem tradidit; & illa secundum ejus mandatum suis crinibus innexuit. Quod dæmon sentiens, marito dixit: Me decepisti: nihil juris in ea habeo propter incantationes Hildegardis. Ipse maritus eam in balneo denudans locavit, ut sic tandem perficeret, quod volebat. Et cum diabolus eam habere non posset, marito collum confregit. Item cum quidam episcopus Maguntinensis, Christianus x nomine, per pulsationem campanarum Pinguiæ reciperetur, ipsas campanas personare intellexit, unam hæc verba, Pastor luge; alteram, in salute tua cito fuge. Hæc verba videbantur esse ad episcopum… Quasi in persona episcopi: Abeo, terram in confusione relinquo. Et hæc verba præsentibus sororibus dixit in spiritu. Cum qua concordat priorissa Agnes, * custodissa Odilia, Sophia, & aliæ quamplures juratæ. Mechildis etiam jurata dicit, quod ipsa diu vexabatur a dæmonio, & dicit, quod per invocationem beatæ Hildegardis sit liberata, & quod conventus eam sic vexari & liberari viderit, qui adhuc hodie ibidem fuit.

[7] Dicit etiam, quod viderit alios dæmoniacos & quaternarios & tertiarios ibidem liberatos: [multis. Testimonium de stirpe, pueritia, vita religiosa,] cum qua concordat Jutta, ita quod addidit, puerum quemdam epilepticum, pro quo apud tumbam beatæ Hildegardis exoravit, esse liberatum, & quod carpentarius castri mastri * suæ, cum mente captus esset, invocata beata Hildegarde, auxilio ejus est liberatus: cum qua concordat publica fama ejusdem loci. Mechildis jurata dicit, quod viderit beatam Hildegardim, & quod ei continue permorabatur, quæ etiam concordat cum Mechilde cæca nata. Deta etiam, quæ post mortem beatæ Hildegardis visum recepit, & in aliis concordat cum magistra. Bruno custos sancti Petri in Argentina & presbyter juratus dicit de vita beatæ Hildegardis, sed * quod per publicam famam audivit, & quod in libello, qui de ejus vita a duobus religiosis, scilicet Gotfrido & Theodorico, qui cum beata Virgine morabantur, statim post ejus obitum est scriptus, legit: quem omnibus modis vera credit continere, scilicet quod a nobilibus parentibus originem duxit; quæ, cum quinque annos haberet, vaccam vidit, & suæ nutrici dixit: Vide, nutrix, quam pulcher vitulus est in vacca illa, albus & diversis maculis in fronte & in pedibus & in dorso distinctus: quod nutrix admirata, statim matri retulit. Mater vero, cujus vacca fuit, præcepit, quod, postquam pareret, partum ei præsentaret. Quo facto, omnia, sicut puella beata Hildegardis prædixerat, vera esse cognovit: quod parentes ejus admirantes, & alienos mores ab aliis hominibus eam habere cernentes, eam monasterio includere disposuerunt: quam octavo ætatis suæ anno cuidam inclusæ, Juttæ nomine, sorori comitis de Spanheim, commendantes, sub beati Benedicti Regula eam servire Domino in Monte sancti Disibodi obtulerunt.

[8] De conversatione vitæ dicit, quod, cum fama de ejus sanctitate late diffunderetur, [gestis, fundatione duorum monasteriorum, insigni fama,] nobiles quamplurimæ puellæ ad eam confluxerunt. Sed cum domus reclusionis habitaculum omnes capere non valeret, a Domino tum commonita, immo coacta, ut ad sanctum Rupertum ducem se transferret. Quod cum abbati per suum confessarium retulisset, & ipse hoc moleste ferret, quibus miraculis licentiam obtinuerit, & ad locum divinitus ostensum transierit, & quomodo in loco ignoto monasterium novum construxerit, & cum decem & octo nobilibus puellis ibidem Domino inservire instituerit, in Vitæ ejus libello plenius invenitur. In quo monasterio quinquaginta dominarum præbendas instituit, & duas sacerdotum: præterea pauperum matronarum septem in honore sancti Spiritus, & in honore beatæ Mariæ. Præterea trans flumen Rheni ad unam leucam aliud monasterium y fundavit, ubi triginta præbendas instituit. De fama dicit, quod tres Apostolici, ejus fama audita, ei scripserunt, Eugenius, Adrianus, Anastasius, quibus & ipsa scripsit: præterea Moguntinus, Coloniensis, Trevirensis, Magdeburgensis z archiepiscopi; patriarcha Hierosolymitanus, episcopi & quamplures, & sanctus abbas Bernhardus Claræ Vallis, ac alii abbates, & præpositi, & ceteri ecclesiarum prælati ei scripserunt: quibus & rescripsit: quæ omnia ex libris Epistolarum ejus colliguntur.

[9] [scriptis libris, iisque examinatis & probatis,] De meritis ejus dicit: Conradus rex, Fredericus imperator, de exitu eorum inquirentes, futura audierunt, & sic ad meliora eos reduxit: quod ex jam dicto Epistolarum libro plenius habetur. Et quod annuatim in ejus anniversarii die multus populus tam vicinorum quam remotorum ad ejus concurrit sepulcrum, salutem animæ & corporis ab ea postulantes. Præterea cum magnum tenemium aa non habuerit, quadragesimo secundo bb ætatis suæ anno libros non paucos scribere incepit Spiritus sancti revelatione, quod plenius in accessu libri ejus Scivias continetur. Librum suum Scivias cc decem annis complevit: librum Simplicis medicinæ, librum Expositionis Euangeliorum, Cælestis harmoniæ cantum, linguam ignotam cum suis litteris, quæ omnia octo annis perfecit: quod plenius in accessu libri Vitæ meritorum colligitur. Postea quinque annis subsequentibus librum Vitæ meritorum scripsit: postremo vero librum Divinorum operum septem annis scripsit, quod per accessum ipsius libri plenius patet. De signis ibi dicit, quod modis omnibus credit, quod signa, quæ in vita ejus per eam Dominus fecit, quæ etiam in Vitæ ejus libello scripta, vera sunt: & plura tam in vita quam in morte ejus miracula per eam Dominus sit operatus, quam hominum memoria habeat. De circumstantiis dicit, quod cum libros ejus, scilicet librum Scivias, librum Vitæ meritorum, librum Divinorum operum, secundum monasterii sui exemplaria conscripsisset, & cum in peregrinatione ad beatum Martinum Thuronis dd ire disposuisset, libros jam dictos secum Parisius ee detulit, &, ut securius in eis studere posset, ab episcopo ff loci, tunc præsidente, per multos labores & magnas tribulationes obtinuit, quod omnes in theologia tunc magistros convocavit legentes, & cuilibet eorum per tres quaternos ipsos libros ad examinandum dedit ab Octava Martini usque ad Octavam Epiphaniæ. Quibus examinatis, episcopo restituerunt: qui magistro Wilhelmo Autissiodorensi, pro tempore suo magistro, eos assignavit: qui & sibi * eos restituit, affirmans, quod esset magistrorum sententia, non in eis esse verba humana, sed divina.

[10] [alia testimonia: cur cessaverint miracula:] Dicit etiam de fama, quod mater sua, cum de monasterio, quod construxerat, ad duo distaret milliaria, in villa, quæ dicitur Lorche gg, cum aliis quampluribus matronis, cognita beatæ Hildegardis sanctitatis fama, eum secum transvexit, suppliciter rogans, ut sibi benedictionis manum imponere dignaretur: quod & fecit. De libris examinatis magister Arnoldus, Scholasticus sancti Petri, idem dicit, quod Bruno, quia tunc Parisius studuit in theologia: magna pars conventus ita concordat cum Brunone, præter ejus accessum ad beatam Hildegardim. Magister Joannes, canonicus Maguntinensis, & nunc præpofitus Pinguiensis, de examinatione librorum concordat etiam cum prædictis, quia eodem tempore Parisius studuit in theologia, dicens, quod pauci jam viventes melius quam ipse de sancta Hildegarde noverint veritatem. Quærentibus etiam nobis a conventu, quare beata Hildegardis modo non faceret signa, dixerunt, quod, cum post mortem ejus Dominus tot miracula ostenderet, & concursus populorum tantus fieret ad sepulcrum ejus, quod religio & divinum Officium per tumultum populi turbabantur in tantum, quod domino archiepiscopo Maguntinensi illud retulerunt. Unde ipse accedens personaliter ad locum, præcepit ei, ut a signis cessaret.

[11] Dicit etiam Roricus sacerdos, supra cum primis testibus numeratus, [libri S. Hildegardis cum his Actis ad Pontificem missi.] quod in membris illius obsessæ hh, quam conjuravit, dæmon apparuit in modum magnæ * muris, & appositis crinibus beatæ Hildegardis de uno membro ad aliud fugit vifibiliter: quod etiam colore nigro, sicut carbo fuscavit. Tandem, cum diu esset fatigatus, abscessit in modum fumi teterrimi, nec ultra cum corvis apparuit. Scripta ii etiam ejus, quæ conventus ita confessus est sua esse, scilicet librum Scivias, librum Vitæ meritorum, librum Divinorum operum, Parisius per theologiæ magistros examinatos; librum Expositionis quorumdam Euangeliorum, librum Epistolarum, librum Simplicis medicinæ, librum Compositæ medicinæ, ac Cantum ejus cum lingua ignota, cum libello, qui de ejus vita conservatus est scriptus, per eumdem Brunonem sacerdotem, sancti Petri in Argentina custodem, virum fidelem & bonæ famæ, & supradicti monasterii procuratorem, sub sigillis nostris clausos transmittimus, vestræ sanctitatis Paternitatem genibus provolutis exorantes, quatenus Lucernam tam eximiam, hactenus quasi sub modio absconsam, nunc super candelabrum ponere velitis, ut luceat omnibus his, qui in domo Dei sunt, nomen ejus Sanctorum catalogo inserendo, aliquibus viris idoneis dantes in mandatis, ut actum auctoritate vestra tam pium opus ad debitum effectum prosequatur, contradictores per censuram ecclesiasticam compescendo. Acta sunt hæc apud S. Rupertum. Datum anno Domini millesimo ducentesimo trigesimo tertio, decimo septimo Calendas Januarii.

ANNOTATA.

a De his Actis egi in Commentario num. 5, ubi observavi, Acta fuisse composita jussu Gregorii Papæ IX, qui ad examen de virtutibus & miraculis S. Hildegardis instituendum delegavit præpositum, decanum & scholasticum Moguntinæ ecclesiæ. At collector Actorum resecuit illa omnia.

b Erat illa cœnobii præfecta, quæ abbatissa diceretur, si jam illo titulo usæ fuissent præfectæ S. Ruperti, uti usæ sunt postea.

c Id est, laborantes febri tertiana & quartana.

d Custodissa est præfecta sacrario.

e Videtur aliquid esse mendi, forte scriptum fuerit una mente.

f Verisimiliter, ad adjurandum.

g Non capio, quis ille sit episcopus, & dubito, an vox non sit mendosa, nisi forte sit chorepiscopus, qui episcopus loci secundum Græcam vocis etymologiam vocatur.

h Cujus loci hæc Jutta fuerit magistra, non additur. Elza erat magistra cœnobii S. Ruperti. Eidem igitur non præerat Jutta. Itaque Jutta forte præerat cœnobio Eibingensi, de quo agetur num. 3; aut forte etiam magistra vocatur, quia præfuerat cœnobio S. Ruperti, & ob senium vel alia de causa præfecturam deposuerat.

i Si omnia recte sint exposita, alia hæc est Mechildis, quam sit illa, quæ num. 3 testabitur, visum sibi puellulæ restitutum.

k Verisimiliter Clementia vocata fuerit.

l Vox regina redundat, aut scriptum fuerit cum Regina.

m Id est, aliqua tertiana febri laborans. Dictio est imperfecta, sed perficietur, si pro implorans legatur implorante.

n Suspicor, deesse hic nomen cellerariæ, quænum. 1 vocatur Odilia, legendumque, ut ibidem, Odilia celleraria, Hedewigis conversa &c.

o Vicus modo vocatur Eibingen, situs ultra Rhenum in Rhingavia. De fundato ibidem monasterio Eibingensi sermo recurret num. 8, & de illa fundatione latius egi in Commentario num. 177.

p Testatur, opinor, ipsam fuisse vultu aut capite divinitus radiante.

q In margine apographi notatum est, forte hominibus. At non video, illam correctionem esse necessariam, si codex clare habuerit, omnibus. Neque enim incredibile est, omnes energumenos, qui ad viventem perducti sunt, malo suo fuisse liberatos.

r Utrum Elza magistra num. 1 laudata, an Jutta num. 2, non exprimitur.

s Mechildis cæca nata num. 3 testatur, se infantem aqua Rheni sanatam, allegans matris suæ testimonium. Hic vero puer cæcus natus dicitur visu donatus. Attamen suspicio esse potest, idem rursum referri miraculum, cum vox Germanica, quæ respondet Latinæ voci infans, æque significet puellum & puellam.

t Hic aliquæ voces sunt omissæ. Verisimiliter scriptum fuerit inter Ruedesheym & Eibingen erat, quod num. 3 dictum est Hibingen, ubi monasterium fundavit: nam hoc num. 8 dicitur ad unam leucam distare a sepulcro Sanctæ. Ruedesheim vero intermedium est utrique loco, & minus distat.

u Ibi nempe viderunt benedicentem pani, misso ad puellam mente captam; at sanationem illius ex aliis intelligere debuerunt, nisi mulier fuisset deducta ad monasterium: quod non asseritur.

w De hisce fuse actum est in Commentario § XI.

x de Christiano archiepiscopo quædam sunt dicta ibidem num. 163 & 171, ubi mors illius relata. Quæ autem hic referuntur, non potuerunt contingere, nisi tempore schismatis: nam in diœcesi Moguntina Christianus numquam fuit post pacem anno 1177 Ecclesiæ restitutam.

y Gesta hæc latius in Vita sunt exposita. Primum monasterium, quod fundavit, & ubi quinquaginta præbendas, id est, reditus pro quinquaginta monialibus nobilibus, fundasse dicitur, est Mons S. Ruperti, ubi ipsa habitavit; alterum est cœnobium Eibingense, quod primo erat subjectum, & de quo videri possunt dicta in Commentario num. 177. De Epistolis quoque late actum est § 4 & seqq.

z Inter editas S. Hildegardis Epistolas nulla occurrit archiepiscopi Magdeburgensis. Attamen inter eos, qui ad Sanctam scripserunt, archiepiscopus Magdenburgensis etiam recensetur a Trithemio in Chronico Hirsaugiensi ad annum 1150, ibique additur; Archiepiscopus Ravennensis, cujus Epistola similiter non est edita, & multi de Italia, cum paucas tantum editas habeamus Epistolas ex Italia ad Sanctam datas. Itaque dicendum, quorumdam Epistolas non fuisse codici Epistolarum insertas, dum ille codex est collectus, nec postea editas, ut ostendi in Commentario num. 195.

aa Vox hæc verisimiliter mendose scripta est, aut plane est barbara. At suspicor, designari intellectum, & hunc esse sensum: Etsi Sancta intellectu naturali nequaquam excelleret, multos tamen scripsit libros ex Dei revelatione.

bb Impleverat Sancta annos quadraginta duos & menses septem, quando cœpit scribere, ut clare habetur ex præfatione ad librum Scivias hic laudata, dictumque in Commentario num. 13 & 14.

cc Anno 1141 cœpit hunc scribere ex allegatoCommentario num. 17. At hujus & reliquorum librorum tempora assignavi num. 191 & 192

dd Notissimum est, sepulcrum & corpus S. Martini in civitate Turonensi multis seculis fuisse maxime celebratum, magnoque peregrinorum concursu honoratum. Verum de his agemus in S. Martino ad XI Novembris. Peregrinationem vero illam S. Hildegardis posterioribus vitæ ejus annis figendam, ostendi in Commentario num. 182.

ee Nimirum Lutetia Parisiorum in itinere occurrebat, & jam eo tempore universitatem habebat maxime celebrem. Vox Parisius frequenter medio ævo ponitur sine immutatione.

ff Episcopus Parisiensis erat Mauritius, qui cathedram illam longo tempore administravit, pluribus laudatus in Gallia Christiana tom. 7 col. 70 & seqq.

gg Vicum Lorich ad oppositam Rheni ripam duobus circiter milliaribus Germanicis infra Bingium in variis tabulis notatum invenio.

hh De hac obsessa, & testimonio Rorici plura num. 1.

ii Hic examinatores, qui a Gregorio IX jussi erant etiam Opuscula scripta S. Hildegardis transmittere, ut liquet ex verbis Gregorii in Commentario num. 208 datis, ad Pontificem se convertunt, & post enumerationem librorum, quos mittebant, flagitant canonizationem.

* forte contrita

* forte devotissime

* adde nominaverit

* forte etiam

* forte deest Beatrix

* forte matris

* forte scilicet

* id est, Hildegardi

* magni

DE B. GANDOLPHO CONFESSORE, PRESBYTERO ORDINIS S. FRANCISCI
POLITII IN SICILIA.

CIRCA AN. MCCLX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Gandolphus conf., presbyter Ord. S. Francisci, Politii in Sicili (B.)

AUCTORE J. S.

§ I. Memoria B. Gandolphi in aliquot Martyrologiis: Vita scripta & edita per modum Dialogi, recudenda sine parergis una cum miraculis: processus pro cononizatione impressus, e quo alia danda.

Politium celebre oppidum Siciliæ in diœcesi Cephalæditana, ad XVI Aprilis dedit nobis civem suum alio loco defunctum, [Beati memoria ad hunc diem recentioribus Fastis inserta:] S. Guilielmum eremitam, hodie vero suggerit B. Gandolphum, Ordinis S. Francisci presbyterum, in Italia quidem natum, sed Politii defunctum, ibique plurimis miraculis celeberrimum. Memoriam hujus Beati primus, quantum novi, in Fastis celebravit Octavius Cajetanus, in Martyrologio Siculo ad hunc diem ita scribens: In Politio S. Gandolfi confessoris, Ordinis Minorum S. Francisci. Secutus est Ferrarius in Catalogo generali, ubi habet: Politii in Sicilia B. Gandulphi Ordinis Minorum. In Annotatis observat, Sanctum vocari a Cajetano, hæc adjiciens: Colitur enim in ea urbe, uti Patronus illius. De quo in Chronico Minorum. Obiit circa annum salutis MCCLIV. Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano ad eumdem diem B. Gandolphum memorat his verbis: Politii in territorio (potius diœcesi) Cæphaludensi beati Gandulphi confessoris, virtutibus & miraculis gloriosi. Franciscus Carrera in Pantheo Siculo B. Gandolphum commemoravit longiori elogio, quod prætermitto. De cultu Beati, qui seculo XIV inchoatus est, & certissimus, latius & commodius agam post Vitam: hoc solum interim observo, non obiisse beatum Gandolphum die XVII Septembris; sed præcipuam Beati festivitatem eo die celebrari.

[2] [Vita scripta a Jacobo episcopo post auditos testes,] Vita B. Gandolphi non statim post obitum illius fuit conscripta. Attamen non tanto post tempore fuit composita, ut non potuerint præcipua facta in hominum memoria perseverare. Auctor quoque multum diligentiæ videtur adhibuisse, ut omnia, quæ Politienses nosse poterant, exacte investigaret, nec dubitandum videtur, quin Franciscanos etiam consuluerit. Vitam autem conscripsit anno 1320, id est, annis circiter sexaginta post mortem Beati, Jacobus de Narnia, episcopus Cephalæditanus, qui apud Pirrum in Sicilia sacra tom. 2 pag. 442 dicitur episcopatum adeptus anno 1304, obiisse vero anno 1324. De Vita ab eo scripta laudatus Pirrus ita scribit: Per id temporis anno eodem (1320) Ind. III, suam perlustrans diœcesim, cum Politium adiisset, ubi a clero populoque illius rogatur, ut venerabile corpus B. Gandolphi Ordinis Minorum, qui anno MCCLX obierat, & tam in Vita, quam post eam, multis coruscabat miraculis, exhumaretur, & honorifico atque decenti locaretur sepulcro, precibus eorum se præbuit difficilem, ne levitatis insimularetur, quod corpus Viri pii, cujus sanctitas testibus non fuisset comprobata, colendum exponeret. Attamen voluit Deus, ut quem gloria & honore coronaverat in cælis, homines venerarentur in terris. Divinitus ergo munitus * est antistes: agnovitque, ex Dei voluntate non esse populi petitionibus resistendum. Ergo tum de vitæ sanctitate, tum de prodigiis diligenter inquirens, publicis omnia tabulis consignari voluit, ac de tota re Dialogum ipse conscripsit &c. Hæc satis insinuant, accuratam in scribendo diligentiam a Jacobo episcopo adhibitam.

[3] Rursum pag. 477 Pirrus de Vita a Jacobo scripta sic meminit: [& cum multis parergis per modum Dialogi, brevius recudenda.] Mox antistes B. Gandolphi acta, gesta & miracula pluribus comprobans testibus, librum de eo, novem lectionibus compactum, per modum dialogi conscripsit. Octavius Cajetanus in Animadversionibus ad Vitas Sanctorum Siculorum tom. 2 pag. 68 de his observat sequentia: Res gestas B. Gandolphi Dialogo complexus est Jacobus Narnia episcopus Cephaludensis anno Christi MCCCXX. Autographum membranis exaratum Politii in argentea lipsanotheca B. Gandolphi servatur. Dialogus ille post mortem Cajetani editus est anno 1632, multisque testimoniis roboratus, ut videbimus inferius. Cajetanus vero, qui authenticum apographum habuit, rationem subjungit, cur ipse Dialogum integrum non censuerit edendum, ita pergens: Sed quoniam ea Vita a Jacobo episcopo, inductis personis, copiosius descripta, multa continet, quæ ad rerum gestarum fidem nullum habere momentum videbantur; nos, iis recisis, alteram Vitam composuimus, plerisque rebus additis, quæ apud Politienses certa fama constant, ut historiæ cupidis faceremus satis. Vera & idonea est ratio non edendi integrum Dialogum, quam allegat Cajetanus, quia Dialogus plura continet ad Beati res gestas minime spectantia, & sic attentio lectoris, Dialogum pervolventis, avocaretur a Beato ad quæstiunculas varias nequaquam necessarias, quæ magnam Dialogi partem constituunt. Quapropter superflua illa similiter rescindam, edamque Vitam B. Gandolphi sine forma dialogi, sic tamen, ut omnia sim daturus ad Beatum spectantia, ipsaque auctoris verba accurate sine ulla mutatione repræsentaturus. Ubi vero superflua quædam omittentur, puncta interposita non modo innuent omissionem, sed etiam in Annotatis verbulo indicabo, quid fuerit omissum.

[4] Porro Vita illa, ut jam innui, impressa est anno 1632 in collectione variorum processuum, [Collectio multorum processuum impressa, quam etiam habuit] qui de vita, gestis & miraculis B. Gandolphi fuerunt instituti sub duobus consequenter episcopis Cephalæditanis, videlicet Martino Mira, & Stephano de Muniera. Prioris episcopatus apud Pirrum tom. 2 pag. 467 inchoatur anno 1607, & extenditur usque ad annum 1619, cui non statim, sed anno 1620 substitutus est alter, anno 1621 consecratus, ac deinde anno 1631 defunctus, ut latius ibidem videri potest. Deinde successit Octavianus Brancifortius, cujus tempore tota collectio impressa est hoc titulo: Processus auctoritate ordinaria, & delegata a sancta Sede Apostolica formatus per illustrissimum ac reverendissimum Fr. Don Stephanum Muniera episcopum Cephaludensem super sanctitate vitæ, miraculis & veneratione piæ memoriæ B. Gandolphi a Binasco, patroni generosæ civitatis Politii, Ord. Minorum S. Francisci &c. Ad hunc titulum breviter observo, unum quidem dumtaxat exprimi episcopum, cujus auctoritate processus formati fuerint; varia tamen in eadem collectione contineri Acta sub decessore ipsius facta. Waddingus, dum scribebat Annales Minorum, eamdem collectionem de B. Gandolpho accepit, ut scribit ipse ad annum 1260 editionis postremæ num. 50, ubi sic habet: Misit mihi nuper senatus Politianus librum auctoritate delegata Sedis Apostolicæ compactum per episcopum Cephaludensem, fratrem Stephanum Muniera de sanctitate, miraculis, & veneratione hujus beati Viri, in quo omnia per modum processus congesta sunt, quæ ad ejus famam posthumam quoquo modo spectare videntur.

[5] [Waddingus, illius summam exhibens.] Tum contenta libro sic breviter exponit: Diligenter describitur sacellum bipartitum, in quo ejus corpus honorifice requiescit; referuntur ornatus, donaria, & tabulæ miraculorum, quorum peculiaris & distincta habetur memoria. Adjicitur Vita & Historia translationis a Jacobo Narniensi, episcopo Cephaludensi descripta, quam nos ad compendium reduximus. Subduntur undecim miracula ante corporis inventionem facta; deinde ducenta quinquaginta duo ab invento corpore usque ad annum MCCCXXII, inter quæ, præter aliqua particularia & præclara prodigia, per suas classes, relatis & nominatis ipsis personis, referuntur duo a vexatione dæmonum liberati; duodecim surdi, cæci viginti novem, muti tres, variis languoribus oppressi quatuor, scrophulis laborantes quinque, brachiis saucii viginti octo, renes & latera dolentes quinque, ventris & sanguinis profluvio ægrotantes tres, herniam & calculos patientes octoginta duo, crurum & pedum infirmitate detenti sexdecim, paralytici decem, hydropici octo, nervis attracti octo; fistula, rheumate, aliisque malis affecti viginti tres, sancti Viri precibus integræ sanitati restituti Post hæc subjungitur examen miraculorum hoc posteriori tempore editorum. Primum expenduntur patrata in ipsa civitate Politii, cujus est patronus; deinde ea, quæ in civitate Castelli Veterani; tertio quæ in oppido Calata-Vulturii; quarto, quæ secundo in supradicta civitate Politii Deus per intercessionem hujus sui Famuli operari dignatus est. Sequitur demum Officium proprium ejusdem Gandulphi, quod in ejus festivitate recitabatur in ecclesia cathedrali (lege in parochiali & primaria oppidi Politiensis) & commemoratio, qua memoriam ejus notis musicis quotidie celebrare solebant &c. Hactenus Waddingus, ex cujus relatione facile colliget lector, in illo libro multa esse ad gloriam B. Gandolphi spectantia, quæ in ordinem reducam, & omniæ huc transferam.

[6] De auctore Dialogi, ex quo gesta in vita habentur, jam supra egi. Post Dialogum vero sequuntur. Miracula ante corporis elevationem facta, quæ verisimiliter eodem tempore, [Ex illa Collectione multa de Beato danda.] & forte etiam ab eodem Jacobo episcopo Cephalæditano conscripta sunt. Hoc tamen ultimum non est certum; quia de Dialogo quidem per Jacobum scripto satis certa reperimus testimonia, non item de Miraculis sine forma dialogi exaratis. Post dicta Miracula sequitur pag. 70 Corporis inventio & translatio, quæ non videtur conscripta ab episcopo; sed a presbytero quodam Politiensi. Nam continet aliqua, quæ facta sunt, postquam episcopus Politio discesserat. Demum pag. 73 subduntur plurima Miracula post corporis elevationem patrata. Hæc auctorem habent presbyterum Politiensem, ut liquet ex relatis ibi pag. 77, apud nos infra num. 45, ubi fit mentio de Sacerdote, per episcopum ad scribenda Sancti miracula deputato. Idem fuerit presbyter, qui elevationis Historiam conscripserit, ut certe verisimillimum est. Porro omnia illa, quia Vitam integram constituunt, consequenter annotatis illustrata dabo. Deinde vero ex variis notariorum Actis, partim Latinis, partim Italicis, breviter colligam spectantia ad cultum Beati, uti & miracula nonnulla posterioribus seculis facta, ut studiosus lector habeat conjuncta, quæ ibidem late dispersa sunt.

[Annotata]

* monitus, opinor

§ II. Quædam in Actis omissa supplentur & examinantur.

[Beatus Binasci in ducatu Mediolanensi natus] Patria B. Gandolphi in Vita nullibi exprimitur. At scriptores Franciscani aliique, qui de Beato agunt, passim affirmant, Binasci in ducatu Mediolanensi natum esse. Hinc ab illis vocatur Gandolphus de Binasco. Attamen Petrus Rodulphius Tossinianensis in Historia Seraphicæ Religionis lib. 1 pag. 103 patriam Beati tam ambigue exprimit, ut magis videatur insinuare, Mediolani natum fuisse, & cognomento familiæ dictum esse de Binasco, aut, ut ipse scribit, de Benasco. Nam supra effigiem Beati hæc posuit verba: Vera B. Gandulphi Mediolanensis effigies. Elogium vero orditur hoc modo: Beatus Gandulphus de Benasco Mediolanensis &c. Eumdem loquendi modum servavit Waddingus ad annum 1260 num. 42, ubi de Beato sic incipit narrare: Obiit hoc anno beatus Gandulphus de Benasco Mediolanensis &c. Sic quidem illi loquuntur: suspicor tamen, non dici ab ipsis Mediolanensem, quia in urbe natum crediderunt; sed quia natus est in territorio aut ditione Mediolanensi. Certe Arturus a Monasterio in Martyrologio & Fremautus in Legendis Belgicis Franciscanorum, etsi Waddingum passim sequi soleant, Binasco natales B. Gandolphi attribuunt. Siculi vero omnes, quos de Gandolpho consului, in Binascum consentiunt. Pro omnibus adduco Cajetanum, qui B. Gandolphi Vitam orditur in hunc modum: Gandolphus in opido Binasco, quod in Gallia Cisalpina haud longe Mediolano distat, ortus est; incertum, quo anno; sed in ea tempora incidit, quibus Ecclesiæ Dei columen, sanctissimus Franciscus, Ordinem suum cælestibus instituit præceptis. Consentit Processus impressus de patria Binasco. Nam pag. 12 inscriptio tabulæ pictæ in Beati sacello habet, Binasci natum esse: & rursum pag. 30 dicitur ea de re constare fama publica & antiqua traditione.

[8] Laudatus mox Tossinianensis B. Gandolphum tali laudat elogio: Beatus Gandulphus de Benasco Mediolanensis, [laudatur brevi elogio] suo tempore concionator devotus, cujus vita semper probata fuit, & mores inculpati, vir magnæ abstinentiæ & assiduæ contemplationis, cui panis & aqua plerumque cibum potumque præbebant. Rudibus vestibus carnem suam edomabat. Otium fugiebat malorum omnium seminarium: in bona opera perpetuo erat intentus, ut malignus spiritus, hostis humani generis perpetuus, eum semper occupatum inveniret. Castitatis fuit perquam studiosus, obedientiæ sanctæ constanter & integre addictus. Paupertate & humilitate facile omnes superabat. Doctrinam ecclesiasticam moribus ornatissimis illustrabat. Divina quoque perfusus sapientia intrinsecus, semper cælestibus fruebatur delectationibus. Porro B. Gandulphus in hoc præcipuus, ut incenderet corda & commoveret animos ad crucem Christi bajulandam: qui cum anno MCCLX concionaretur in oppido Policii provinciæ Siciliæ, obiit in die Sabbati sancti, in hospitali S. Nicolai, sepultusque in cathedrali ecclesia, quia tunc temporis non aderat ibi locus Fratrum, qui postea fuit constructus, concepta jam devotione in B. Gandulphum, vel ab universitate, vel, ut aliis placet, a regina Blanca, sub titulo S. Francisci.

[9] [Creditur obiisse anno 1260, quod certum non est.] Accuratam Vitæ B. Gandolphi chronotaxim dare non possumus, cum illam neglexerit primus biographus, ne mortualem quidem assignans annum. Hac de causa dubito, an plane certo nitatur fundamento assertio Franciscanorum & Siculorum, communi consensu dicentium, Beatum obiisse anno 1260: neque enim ullum potui reperire argumentum, quo omnem eximerem dubitationem, & nonnulli testes in Processu dissentiunt, pauci tamen. Attamen, cum nihil præterea in contrarium reperiam, communi fere opinioni libenter acquiesco. Ex illo autem obitus anno colligitur, natum fuisse Beatum sub finem seculi XII, aut seculo XIII non multis annis provecto. Etenim biographus num. 3 innuit, Gandolphum ad Ordinem S. Francisci venisse, dum hic Sanctus fundator in vivis erat. Certe illis verbis, Audiens … S. Francisci vitam cælibem, tamquam de vivente S. Francisco loquitur. Cum autem hic obierit anno 1226, & Gandolphus non dicatur puer fuisse aut adolescentulus, quando Ordinem ingressus est, verisimile fit, non diu post annum 1200 mundo datum esse. Aliunde etiam verisimile est, non diu admodum ante dictum annum natales B. Gandolphi figendos. De senectute enim ipsius in Vita non fit mentio, ut ætatis quidem fortasse fuerit provectæ, & sexagenarius aut sexagenario major, non tamen septuagenarius aut octogenarius. Verum hæc solum ut verisimilia, non ut plane certa, prosequor. Porro dissentiunt scriptores de loco, ubi Ordinem S. Francisci amplexus est Beatus. Waddingus cum aliis scribit: Sancti Francisci institutum amplexus est in Sicilia. Cajetanus vero cum aliis etiam: Ejus (S. Francisci) militiæ instinctu Dei Gandolphus in Italia nomen dedit. Exinde in Siciliam juvandæ rei Christianæ missus, Panormi aliquamdiu commoratus est. Alterutrum certe verum est, sed utrumque ambiguum.

VITA
Auctore Jacobo episcopo
Ex editione Politiensi anni 1632

Gandolphus conf., presbyter Ord. S. Francisci, Politii in Sicili (B.)

BHL Number: 3261, 3262, 3263, 3264

A. Jacobo episc.

CAPUT I.
Beati virtutes generatim: vita religiosa in Ordine Minorum: propositum vitæ solitariæ: prædicationes, prædictiones, miracula, & pius obitus.

[Virtutes Beati generatim perstrictæ,] Sanctorum a nos ad exemplum nil efficacius provocat, quam si vitam ipsorum & actus, secundum hujus nominis Sancti interpretationem, noscamus. Illum profecto sanctum asserimus, qui, saltem voto, sanguine proprio tingitur in melius firmat propositum, & terrenis minime actibus est affectus. Beatus itaque pater noster Gandolphus sic carnem suam cum vitiis & concupiscentiis crucifixit, ut trabea carne b consumpta, ossa ejus, quasi adhærentia pelli, intuentibus vultum squalidum demonstrarent, sic etiam nimia macie despectibilis videretur, ut vitali tantummodo in ejus corpusculum spiritu, palpitante corpore, migraret; mentem ejus sic ipse Sanctus firmo proposito virtutibus stabilivit, ut de arcta tunc Minorum Regula deserti solitudinem arctiorem, contemplationi amicam peroptaret, & ut antra saxea locum in solatium, liberius Christo serviturus, peteret, terrenis erat corde & corpore jam exutus. Talis namque ejus vita præcesserat, ut, si miraculis caruisset, impossibile utique videretur: & talia secuta fuerunt miracula ingentia. Quod si utrumque sermone dialogico clarius referam, vitam ejus & actus imitabuntur suavius, qui ejusdem exempla toto corde sequi & opere concupiscunt … c.

[2] Gandolphus namque candor lilii fusus d interpretatur: sunt enim aliquæ proprietates in lilio, [& cum qualitatibus lilii collatæ.] quæ sancti Patris actibus coaptantur, candor videlicet, odor, fulgor, & croceus color, reflexio terræ, adhæsio humoris, attractio, distributio, & inopinabilis emptio. Beatus igitur Gandolphus sic corporis puritate canduit, ut deillo dicatur: Candor e est lucis æternæ, & speculum sine macula. Sic odore innocentiæ per exempla bonæ vitæ flagravit, ut sibi * dicatur a Domino: Ecce odor Filii nostri, sicut odor agri pleni, quem Dominus benedixit. Sic in cælesti sapientia per evitationem peccati fulsit in seculo, ut de illo decantet populus: Præ fulgore in conspectu ejus nubes, id est, peccata, transierunt, grando, & carbones ignis, id est, pœnæ peccati. Sic per charitatem ultra, quam credi potest, colore croceo rubuit, ut sibi dicat Dominus: Dilectus meus candidus & rubicundus, electus ex millibus. Sic etiam per humilitatis virtutem reflexit in abdicatione sæculi, ut vere ipsum alloquatur Dominus: Super quem respiciam, nisi super humilem & quietum? Sic per perseverantiam boni propositi Deo hæsit, ut sic dicat Dominus: Cœnabo cum ipso, & ipse mecum. Sic de virtute in virtutem abundantius crevit, ut dicat ipse Domino: Crescere me fecit Dominus in terram paupertatis. Sic divini humoris gratiam proximis distribuit in miraculis, ut de eo dicat Dominus: Domus Dei extruitur, & crescit in manibus ejus. Sic per adoptionem gloriæ de mundo in cælum erupit, ut dicat tibi Dominus: Conjungere Deo, & sustine, ut crescat in novissimo vita tua. Ejus itaque nomen & rei consequens fuit, ut ipsius finis probat eventus, & præclara ejus opera, qualia futura erant, indicant manifeste ejus finem & miracula. Reverendus f pater & dominus dominus Jacobus venerabilis Cephaludensis episcopus, scripsit anno Domini millesimo trecentesimo vigesimo, Indictione 3, tempore translationis ejusdem.

[3] [Ingreditur Beatus Ordinem S. Francisci, in quo] Gandolphus servus & amicus Omnipotentis, doctrinæ Christi non obliviosus factus, sed factor operis, mundi hujus anfractus & vana oblectamenta, quibus præsens solet ætas frequentius implicari, prospiciens, pedemque a talium semitis retrahens, per hujus abrupta sæculi immaculato cupit calle transire. Adeo sibi displicebat, quidquid agebatur in sæculo, ut inquinamenta peccati sibi non deesse putaret, si consilia Christi, velut præcepta, ipsum ad frugem vitæ melioris non adstringerent. Et tandem, suis renuntiatis & propriis g, sub jugo sanctæ obedientiæ loco Domini se homini mancipavit, in cujus manibus & voluntatem propriam abdicaret. Audiens autem Vir beatus sancti Francisci vitam cælibem, & ejus Regulam Euangelicam, verbo luculentam & opere, nominari, sancti Spiritus ductus consilio, sub ejus elegit vita & habitu Domino deservire: sub cujus diligenti observantia Regulæ sic innocenter alitur, ut Ada, veteri homine, continuo spoliatus, Christum indutus, in virum brevi tempore quasi alterum videretur mutatus. Et patris h jam sacer æmulus, taliter in ea per tempora virtutis actibus perseveranter se egit, ut jam nominis ejus fama celebri Sanctus ex fructibus acclametur i …

[4] [multis virtutibus clarescit,] Beatus itaque Gandolphus Spiritum sanctum ex suis virtuosis actibus in se habentem * præsensit, cum futura minabatur prædicendo pericula, intra conscientiam corrigendo enormia, ad virtutum hortando regimina, correctis consilia dando salubria, devotos confirmando in gratiam, & pro omnibus orando gloriam. Sic enim & ipsi Apostoli, prius sanctum recipientes Spiritum, postea prædicabant. Temporalia namque bona sic ipse abdicavit ex intimis, ut sic egressus de sæculo, ut ingressus dives paupertatis præsidio, solis cælestibus gloriaretur. Fidei etiam unitatem sic observare sollicite studuit in vinculo charitatis, ut nunquam se a Dei & proximi societate aliqua culpa disjungeret, uni corde sibi k & animo Deo junctus. Tantam enim * in Christo delectationem prætendit, ut in obitu suo, quod in vita delectabiliter gessit, ostenderit; cum non nisi in cruce Domini, quam nudam * nudus secutus est; & Christi Matris salutatione angelica, eam reiterando sæpius, gloriaretur, singulis dicendo singultibus, Ave. Et eæ erant delectationes ejus usque in finem, ut Spiritum sanctum se induerit habitantem, quem nunquam per culpam repulit; nunquam locum dedit aliqua occasione diabolo: nunquam fomento consentiens secum, dum per inhabitantem Spiritum sanctum potius hostem calcavit fortiter, satellitem & superbum.

[5] Et, quia nequit abscondi civitas super montem posita, [& magna vitæ austeritate.] & ardens lucerna, quin luceat; quatuor famam sanctitatis ejus præcipue in Minorum Ordine extollebant, ciborum cruditas, vestium asperitas, vigiliarum pernoctatio, & disciplinarum castigatio. Ipse enim Vir vitæ venerabilis secunda & quarta & sexta feria, & tribus antiquorum Fratrum quadragesimis l, in annos singulos consuetis, semel in die tantum modico pane sustentabatur & aqua: una tantum vili tunica tectus præter cilicium, quod nuda gestabat in carne. Totam quasi noctem ducebat insomnem amicæ contemplationis dulcedine. Sic etiam mente levabatur in Dominum, ut non nisi præ lassitudine quandoque corporis, fatigatus etiam sine intermissione orando, somno raperetur fortiter. His vero & aliis castigatus quotidie disciplinis, de suæ sanctitatis fama, quod sibi displicebat quamplurimum, Fratres loci audiens quandoque conferentes, honestam fugæ materiam, sibi non modicum necessariam, invenire, si eam sibi Dominus revelaret, intra se cogitare cœpit. Audiens autem in Petraliæ m alpibus montes esse asperrimos, omnis copia penuriæ abundantes, negantes ascendere volentibus iter, hominum sejunctus solatio, in quibus solitaria loca sunt contemplationi amica, vitam sibi cupit solitariam ducere, ut in antro saxeo, sibi providendo a Domino in solatium, vacare liberius Dei possit servitio, locumque, non mentem, mutare disponit n…?

[6] Prodest enim, fili, pro salute animæ interdum loci mutatio, [Deinde solitariam agere vitam cupiens,] dummodo mutetur affectus. Naturæ hominis est etenim, ut sibi stare negetur, eo quod nunquam juxta verbum propheticum in eodem statu permanet, in quo si non proficit, deficit. Vir itaque Dei famulus mandatorum in sæculo complementum perfecerat: sed viam consiliorum in Regula ei * circumaggredi concupivit, ne in mandatis forte aliquando negligenter * existat, quod, qui minima, ut ait Apostolus, negligit, paulatim deficit. Sed tandem, ut magis a corporis contradictionibus omnino quiesceret, & ut de virtute in virtutem proficiens, Deum videat deorum in Sion, ad ultimum perfectionis gradum volens pertingere, seipsum juxta veritatis vocem abnegans, crucem proprii corporis per viam asperiorem accipit, ut sequatur libere Christum ejus o… Vir autem vitæ venerabilis, quamvis perseverare perfecte se forte in Regula existimaret, impulsum tamen timet inanis gloriæ, quæ mundi contagio & hominum consortio in multis fuit casus facilis ad ruinam. Non enim posset quis recte toto corde habitare cum Domino, qui multorum accessibus frequentatur: nec sine causa, Elongavi ecce fugiens, per Prophetam dicitur, & in solitudine mansi, in qua sedebit solitarius & tacebit, ad altum contemplationis conscendens, ut levet se super se: & ideo, Fuge, B. Machario dictum est, homines, & salvaberis.

[7] Licentia tandem sui superioris impetrata & habita, [impetrata licentia, eum in finem transit Politium,] quemdam de Fratribus, Paschalem nomine, qui ejusdem Patris in omnibus sequebatur monita, secum sumens, ad tam pium propositum, sibi divinitus inspiratum, de loco Fratrum Panormo perrexit, Christi nomine invocato. Et cum allectus Servus Dei contemplationis quiete ac dulcedine, gradu concito ad præparata sibi a Deo loca solitaria properaret, corporis lassitudine fatigatus, Domino dirigente, pervenit Politium. Est autem Politium in Siciliæ partibus locus imminens *, frigoribus asper, rebus frugifer, populo habitatus insigni, a Petraliæ montium alpibus milliario sexto. Erat autem in eadem terra religiosa quædem fæmina, Pisana nomine, pauperum hospita, quæ Dei Famulum domum suam recipiens, omnem sibi humanitatem exhibuit p…

[8] [ubi precibus populi detinetur ad concionandum;] Cernens itaque Politii populus sancti Viri verborum eloquentiam, ejus facundam facundiam, vitam admirabilem, & efficacem in moribus disciplinam, ut pro eorum ædificatione tota ibi Quadragesima populo prædicet verbum Dei, & * omnium communiter precibus invitat. Quos, ne tam ipsius impediant propositum, columbina simplicitate precatur. Sed eorum tandem divinitus instantia, suam utilitati communi non præferens, spiritu humilitatis assensit q… Participavit itaque Vir beatissimus bonitatem divinam ex providentia, & ei * idcirco cura sibi de eo fuit: & ejus voluntatis motum cognoscens, ex causa pium ejus propositum impedivit. Præviderat enim Dominus, ut de tanto corporis ejus thesauro Politii terram ditaret munifice, ut in hoc loco insignior ab omnibus & celebrior haberetur.

[9] [socio moribundo loquelam ad confitendum restituit;] Sed cum Servus Dei in Quadragesima verbo prædicationis insisteret, contigit socium ejus, Paschalem nomine, in infirmitate decumbere. Cumque sic gravatus de vita desperaret, & morti jam proximus, diebus quinque persistens in transitu prædicto, locutionis officio nimium angustiari cœpit, & defixo intuitu sic totis oculis Dei Famulum respiciebat quandoque, quasi ejus compassionem saltem peteret, ut velut parturientis dolore detractus, nimium torqueretur. Sed cum morientis spiritus esset pene a corpore absolutus, ipse frater nec mori poterat, nec ad vitam nisi miraculose reduci; nimirum * in modum beatus pater Gandolphus suo compatens * socio, jam lacrimis orationi procumbens, & quod hæc * esset de Fratre jam quasi mortuo, precibus a Domino impetravit. Et tandem ab oratione surgens, continuo socium sic alloquitur: Adjuro te (inquiens) Frater, per Dominum Jesum Christum, uti, si peccatum aliquod, cujus nondum pœnitentiam egeris, seu cujus miseria antiquus hostis te sic miserabiliter corpore cruciat r; aut, ne in æternum pereas, misericorditer te, ut pœniteat, Dominus expectat, mihi tanquam presbytero statim pandas: & ut sic de tanta liberatus angustia, una mecum simul per * te Domini, ut tibi ipse indulgeat, misericordiam imploremus. Ad cujus vocem Frater continuo reviviscens, Gratias Deo, & tibi refero, (inquit) Pater, quod me de pœnis inferni s, & de corporis angustiis, tuis gloriosis precibus Dominus liberavit. Incuria, Pater, seu negligentia peccata quædam confiteri omiseram, quibus me diabolus fatigabat. Quorum confessione facta, & Patris sacerdotis beati absolutione obtenta, factaque reverentia Sancto, inclinato capite dictus Frater migravit ad Dominum t… Hic autem … ad vitam jam prædestinatus erat æternam; … sed præviderat Dominus, beatum Gandolphum pro eo rogare debere, … ne in peccatis decederet, … ut orationibus beati Patris in ejus resuscitatione majus miraculum appareret…

[10] [alteri prædicit mortem infelicem,] Obeunte autem diem ejus socio, alius Frater de sui mandato superioris, Rogerius nomine, beato Viro adjungitur. Erat enim adjunctus socius vagis oculis in aspiciendis mulieribus, verbis vanis ac lubricis, in aliis etiam quamplurimum dissolutus, qui, cum, a talibus ut abstineret, per beatum Virum sæpe commonitus, incorrigibilis penitus videretur, voce scilicet prophetica tam Viri vitæ venerabilis: Quiesce, prædixit, fili, & a talibus resipiscens, animum retrahe: alioquin post meum obitum vitam tuam malo fine concludes. Sed Viro Dei tandem corporis debitum persolvente, miser ille Frater, habitu Religionis deposito, & sæcularis Messanam adiens, ex perpetrato per eum maleficio, patibolo * est affixus u…

[11] Cum autem beatus Gandolphus quarta majoris hebdomadæ feria in majori ecclesia Politii populo prædicans, [hirundines tempore concionis silere jubens, habet obsequentes.] garritu hirundinum nequaquam audiri posset, maximus ex hoc populi tumultus increvit. Attendens itaque Vir vitæ venerabilis, quod ex iis verbum Dei non fructificabat, ad nutum facto silentio, Ex parte Domini nostri Jesu Christi (inquit) vobis, aves, præcipio, quod, donec verbum Dei annunciem, penitus sileatis. In tantum autem hirundines, quasi auscultare volentes, continuo siluerunt: quæ, donec, completo sermone, reverendus Sanctus eis mandavit, non cantarunt w… Beatus itaque pater noster Gandolphus … tribus temporibus insignia miracula, quatuor in vita, & post mortem viginti tria, & post translationem quasi infinita operatus est, ut de ipso recte dicatur: In vita sua fecit monstra, in morte mirabilia… Multos igitur Sanctos legimus, eo quod justi erant, quibus animalia sævissima servierunt… Et ideo, si tanto Patri paruerunt hirundines, non mireris.

[12] Completo itaque tanto prædicationis ministerio, sui obitus præscius, [Mortem prædictam pie obit.] Domino revelante, ejus * corporis dissolutionem sic populo prophetice nuntiavit: Scire volo vestræ honestatis præsentiam, me hic non prædicaturum deinceps; quasi diceret: Me Dominus ad se vocat. Et confestim ad hospitium rediens, corporis cœpit infirmitate gravari. Et videns Christi Confessor, Dominum ad se eum vocare, tamquam athleta Domini fortis, armis cælestibus se protexit Et cum tandem viribus corporis repente se videret destitui, junctis manibus, ex cœpti laboris ne fraudaretur effectu, humiliter Domino supplicavit, ut, si vivere plus in sæculo sibi prorsus negaretur, nihilominus passionis Christi lamenta flendi Dominus præstare spatium dignaretur: & statim Crucem Domini, quam semper in mente gesserat, sibi præsentari mandavit. Quam ulnis amplexus strictissime, sic compassivis suspiriis & gemitibus super eam amicissimi Christi passionem plorabat, acsi corporaliter Christum tunc sibi cerneret crucifixum. Sic etiam impressis in ea labiis osculando, Ave, pluries iterando &, Ave, inenarrabili gemitu, corde, voce, & ore lamentabiliter gemit: qui super eam flens & dolens, magno die Sabbati post Parasceven x feliciter obdormivit in Domino, regnante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat Dominus in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Vita, ut impressa est, hunc præfert titulum: Legenda B. Gandolphi, a reverendissimo Jacobo Narnia, episcopo Cephaludensi, scripta anno Domini MCCCXX, Indict. 3. Prima pars, quæ ad obitum usque pertingit, & in novem lectiones dividitur, dialogus est inter Jacobum & Thomam. Verum omnia, quæ Thomæ nomine dicuntur,ad Beatum non spectant. Hac de causa omitto omnia Thomæ attributa cum iis, quæ Jacobus protulit ad solvendas Thomæ objectiunculas. At nihil omissum est, quod pertinet ad Beatum. Omnia vero connexa sunt eo, quo scripta sunt ordine.

b Pro carne forsan auctor scripserit carnis. Certe dictio sic est magis concinna, & suspicor aliquot menda typothetarum in Vitam irrepsisse. At menda, aut suspicionem de mendis, tantum breviter notabo in margine.

c Hactenus Jacobus generatim sancti Viri decora perstrinxit quasi in præfatione. Tum interloquitur Thomas, & quærit de impositione nominum, quod omittitur cum initio responsi.

d Nec etymologiam, nec qualitates lilii examino, quia ad Beati gloriam non spectat, rectene an secus sint expositæ.

e Locus hic audacius adaptatus est Beato, cum Sapient. 7 ℣ 26 dicatur de increata Sapientia. Alia etiam quædam sequuntur ex sacris Litteris allata, ex quibus nonnulla ibidem de Deo dicta, & in alio sensu Beato accommodata. Hæc studiosus lector facile inveniet, modo attendat vocesin aliquibus modice mutatas esse.

f Dubitari potest, an Jacobus ipse illam observationem scripserit. Nam annotatio esse potest alterius, quæ loco non suo in Dialogum irrepserit.

g Clarius idem dixisset auctor hoc modo: Consanguineis relictis & rebus propriis.

h Nimirum S. Francisci.

i Hic interloquitur Thomas, quærens, quomodo viri sancti cognoscere possint, adesse sibi Spiritum sanctum. Tum ad illa respondet Jacobus, & ad Beatum redit.

k Sibi, opinor, hic, ut alias frequenter, positum pro illi, id est, proximo, ut sensus sit, Beatum uno corde animoque proximo & Deo conjunctum fuisse.

l Tres illæ Quadragesimæ in Regula S. Francisci, apud Prosperum Stellartium edita, cap. 3 sic exprimuntur: Et jejunent a festo omnium Sanctorum usque ad Nativitatem Domini. Sanctam vero Quadragesimam, quæ incipit ab Epiphania usque ad continuos quadraginta dies, quam Dominus suo sancto jejunio consecravit, qui voluntarie eam jejunant, benedicti sint a Domino: & qui nolunt, non sint adstricti: sed aliam usque ad Resurrectionem Domini jejunent. Aliis autem temporibus non teneantur nisi sexta feria jejunare. Ex his liquet, Beatum non modo rigidius jejunasse, quam Regula præscribebat, solo nimirum pane & aqua contentum; sed etiam multo frequentius. Nam quadraginta diebus post Epiphaniam, quibus jejunium non erat præceptum, sed commendatum volentibus, ipse jejunabat, & pro feria sexta singulis hebdomadis tres suo jejunio deputaverat ferias. Ceterum tres illæ Franciscanorum Quadragesimæ non sunt juste quadraginta dierum: nam prima, a festo Omnium Sanctorum usque ad Nativitatem Domini, semper longior est quadraginta diebus: secunda vero aliquando brevior, nimirum quando inter Epiphaniam & Quadragesimam, toti Ecclesiæ communem, non intercurrunt dies toti quadraginta, ut subinde contingit.

m Petralia, aut Petralia superior, oppidum est Siciliæ in monte positum. Alpes hic sumuntur, opinor, pro excelsis montibus. Cajetanus in Vita Petraliam vocat Petram, dicitque Panormo id oppidum distare L passuum millibus hæc adjungens: Id in edito montis vertice situm, rupes circum arduas habet, præruptosque montes asperosque, & rerum copia destitutos.

n Objectio interlocutoris de mutatione loci hic omittitur.

o Omissa hic exempla quorumdam, qui locum mutarunt.

p Hic interlocutor aiebat, non videri necessariam fuisse Beato superioris licentiam: quod recte mox refutatur.

q Disputatio de Dei providentia, cui subsunt omnia, hic resecta est.

r Phrasis nonnihil perturbata videtur. Nam hic rectius subjiceretur: Mihi tamquam presbytero statim pandas. Verum difficulter tota dictio in ordinem redigi potest sine mutatione aliquot vocum. Waddingus ad annum 1260 num. 148 verba B. Gandolphi sic exprimit. Adjuro te per Jesum Christum, ut, si reatum aliquem habeas, nondum per pœnitentiam deletum, propter quem antiquus hostis ita te miserabiliter cruciat, mihi tamquam sacerdoti reveles, ut Dominus, (qui ne pereas in æternum, indulgentissime te expectat, & per angustias has monet) tui misereatur.

s Hæc verba nolim nimis crude lector accipiat, uti neque illa, quæ de omissione quorumdam peccatorum statim sequuntur, acsi satis constaret, Fratrem illum fuisse eo tempore damnationi proximum ob delicta mortifera, in confessione negligenter omissa. Etenim, si rerum adjuncta perpendamus, vix poterimus dubitare, quin B. Gandolphus solus fuerit cum Fratre, quando ipsum allocutus est de confessione facienda. Unde ergo innotescere potuit tale Fratris illius responsum? Certe B. Gandolphus istud non vulgasset. Præterea, si omnino certum esset, moribundum talia protulisse verba; quis certo definiret, graves revera fuisse culpas, quæ Fratrem angebant, & non potius leviores defectus, quos dæmonis tentatio exaggerabat, ut virum in desperationem induceret? Quidquid fuerit, pro certo id habeo, moribundum a Beato ad quietem reductum, loquelaque recepta, iterasse confessionem, & demum placide obiisse.

t Varia ibi satis prolixe disputata sunt de prædestinatione, quæ necessaria non sunt, ideoque pleraque omissa.

u Hic interlocutor objicit, illicitas esse divinationes, & ad illam objectionem respondetur.

w Quæ hic omissa, spectant ad imperium hominum in feras, quæ Sanctis quibusdam paruerunt; & mox alia quædam resecta de gratia miraculorum.

x Si Beatus, ut plerique deinde scripserunt, obiit anno 1260, Cajetanus recte mortem ipsius fixit die 3 Aprilis: Pascha enim anno 1260 incidit in 4 Aprilis.

* id est, ei

* forte habitantem

* forte etiam

* forte quem nudum

* forte etiam

* negligens

* eminens, opinor

* forte eum

* ei redundat

* forte mirum

* compatiens

* quid hoc

* pro

* patibulo

* i. e. sui

CAPUT II.
Auctore incerto, sed contemporaneo.
Sepultura Beati: miracula ante corporis elevationem facta.

A. incerto.

Post a cujus obitum tantus de ore ejus & corpore odor suavissimus exhalabat, ut ejusdem obitus quindecim diebus post locus, in quo migravit ad Dominum, miro modo spiraret odorem. Clerus vero, & populus occurrentes cum reverentia magna, [Locus, in quo Beatus obiit, diu suavem spirat odorem:] qua decuit, ad majorem ecclesiam ejusdem terræ b Politii (ut ipse se sepeliendum, mandaverat) sanctum corpus honorifice portaverunt, & in electo loco per eum, dum viveret, quamvis despecto, cum reverentia posuerunt.

[14] [Ad ejus sepulcrum mutus loquelam obtinet:] Philippus de Larratana, habitator Politii, ab ejus nativitate duas linguas in ore habens, annos fere viginti locutione privatus *. Audiens autem, ad sepulchrum beati Gandolphi cereos accensos sine studio humano visos esse, & multa miracula Dominum per eum dignatum ostendere, cum fide & devotione veniens ad sepulchrum ejus, & prostratus, pro sua sanitate cum lacrymis Dominum devote rogavit. Cumque, præ tristitia locutionis amissæ somno pressus, ibi modicum obdormiret; tandem surgens, cœpit alta voce nomen Domini invocare, & sic Deum in beato Gandolpho laudans, rectam locutionem recepit.

[15] [mulier filium & partum felicem impetrat,] Margarita de Mado a Politio c, cum filios optaret habere, beatum Gandolphum rogans *, ut sibi a Domino impetraret. Nocte vero sequenti Vir sanctus, sibi apparens, Quod tibi postulas, (ait) a Domino impetravi. Ecce dabitur tibi filius, sicut petis. Concepit igitur fœmina: & cum suo tempore pareret, periclitabatur in partu: & morti propinqua *, conquereretur de Sancto; iterum sibi apparens, inquit, Confide filia, quia jam Dominus te adjuvabit. Et interrogante muliere, quis esset; se Gandolphum Dei famulum nominavit. Quod & factum d est.

[16] [surdus auditum:] Jacobus de Flore, a Politio, casu mirabili auditum perdiderat, nec poterat per sex annos aliquod remedium invenire: sed audiens famam sanctitatis Viri Dei, ad sepulchrum ejusdem veniens, aurem, de qua non audiebat, terræ apposuit; & tres stillæ inde sanguinis emanarunt, statimque ibi, nondum recedens, recuperavit auditum.

[17] [mulier liberatur ulcere periculoso,] Scarlata, quædam mulier a Politio, ulcere pessimo, in naso sibi extorto *, de consilio medicorum ipsum oportebat incisione curari; alioquin tota ejus facies rodebatur. Quæ ad sepulchrum beati Gandolphi veniens, ibi prostrata obdormivit. Et ecce quidam in habitu religioso sibi apparens, faciem ejus pallio, quo erat indutus, confricavit. Et cum mulier interrogaret, quis esset; dixit, se vocari Gandolphum. Quæ surgens de tumulo Viri sancti, continuo se sanam invenit.

[18] [vir febribus,] Andreas de Fersio, a Politio, cum longo tempore febribus continuis æstuans, nullum a Sanctis potuisset invenire auxilium, præ ira conditionaliter votum vovit, quod si suis miraculis beatus Gandolphus eum sanaret, ad ejus honorem Missam faceret celebrari, alioquin de cætero eum non adoraret e pro Sancto. Qui dum in fervore febris esset, dicti sui pœnitens, cum devotione & lacrymis, beato Gandolpho se commendans, continuo est curatus.

[19] [mulier sanguinis profluvio,] Alexandrina de Ferraria, habitatrix Petraliæ superioris f, annos quindecim sanguinis profluvio fatigata, ope medicorum cum sanari non posset, ad sepulchrum beati Gandolphi accedens, & centies orationem Dominicam dicens, perfecte se sanam invenit.

[20] [vir decennali infirmitate,] Petrus de Longo, a Politio, nervorum attractione & reumatibus per decennium in lecto jacuit, nec modo aliquo remedium poterat invenire, & tandem auxilium B. Gandolphi petit. Qui sibi de nocte apparuit, &, eo interrogante, quis esset, Gandolphus servus Dei, ait, sum. Qui cum surgere vellet, ut adoraret eum, & requiesceret; beatus Gandolphus eum manu erexit sanum. Et de mane ad sepulchrum ejus veniens, Dominum in Sancto suo glorificavit,

[21] Flaminga, mulier a Politio, cum quodam die Sabbati post Nonam quoddam opus lanificii texeret, [mulier cæcitate,] oculis ejus in albedinem versis, lucem statim perdidit oculorum. Nocte vero sequenti, cum nimio dolore dormire non posset; rapta tamen a somno, præ tristitia obdormivit. Et ecce quidam in habitu religioso sibi apparuit, interrogans eam, si ipsum cognosceret. Sed cum illa eum non cognoscere diceret; Vade (inquit beatus Gandolphus) ad ecclesiam B. Virginis; & votum vove, servitia tali hora ne facias; & illuminaberis. Expergefacta itaque mulier a somno, cum spe & fiducia ad ecclesiam, facto mane, accessit; & super sepulchrum ejus manuducta procumbens, ibidem cum lacrymis diutius orans, lumen oculorum recepit.

[22] Rogerius Capitaneus a Politio, cum rupturam pateretur intestinorum, [vir hernia,] & præ onere ad ambulandum factus esset inhabilis, orationi se dans & lacrymis, super sepulchrum Viri sancti prolixius oravit; & vomitu superveniente, ex ore ejus sanies cum sanguine multo extitit *: & statim restitutus est pristinæ sanitati.

[23] Peregrina, mulier a Politio, filium suum (ut asseruit eum custodiens) infirmitatem dissenteriæ patientem habuit, [puer dissenteria,] ita ut per inferiores partes apertas jam emitteret intestina. Ad sepulchrum tandem beati Viri puerum portavit; & cum lacrymis ipsum Deo & beato Gandolpho devote commendans, profluxus sanguinis miraculose cessavit: & puerum perfecte sanum invenit.

[24] Riccardus de Raila, a Politio, cum rupturam intestinorum graviter adeo pateretur, [vir hernia,] ut etiam respirare nequiret, accedens cum devotione ad sepulchrum Sancti, & ibi pernoctans, de mane se sanum reperit.

[25] Philippa de Capitaneo, a Politio, cum quinque diebus periclitaretur in partu; [mulier partus periculo,] & proquinqua jam morti, desperaret suam vitam, subito partus, viscerum rupturam faciens plicatus, per posteriora volebat exire de ventre. At recordata beati Viri, altis vocibus cum lacrymis suspirando, nomen ejus invocavit devote: & subito partus se vertens, ut debuit, nascitur, & mulier tali periculo liberatur.

[26] Lombarda de Trupella, a Politio, fistulam seu cancrum in mamillis habens, [alia cancro,] ipsarum amputationem expectabat in proximo. Sed memor B. Gandolphi, votum vovens, venit ad sepulchrum ejus: & ibi orans * cum lacrymis, sic mamillæ illi mulieri restitutæ sunt integræ, ut infirmitatis nullum potuisset vestigium invenire.

[27] Saracena de Joanne de Rosa, a Politio, annis quindecim fatigata sanguinis fluxu, [alia sanguinis fluxu,] accedens devote ad sepulchrum beati Gandolphi, ibi diu orans cum lacrymis, sanitatem integram reportavit.

[28] Presbyter quidam, nomine Philippus, a Politio, [presbyter malo dentium,] infirmitatem gravem patiebatur in ore, ex qua infirmitate unus dens de ore ejus cecidit, & de aliis dentibus, qui in eo remanserant, nulla integritatis remanserat spes. Sed Bellasai, mater ejus, vovens *, ut, si sanaret beatus Gandolphus dictum presbyterum, Missam pro ejus honore faceret celebrare, & statim, alium dentem in ore ejus invenit, priore dente in manu matris ejus remanente, & accedens dictus Presbyter ad sepulchrum Beati Gandolphi, de ore perfecte se sanum invenit.

[29] [mulier malo mamillarum,] Benvenuta de Birriola, a Politio, cum quamdam inflaturam maximam in mamillis haberet, & nata fuerint in eis plura & nimia foramina, putredine defluente fœtida, vicinorum consortium habere non poterat; suasu tamen filii B. Gandolpho humiliter se devovit. Et ad sepulchrum ejus accedens, centies ibi Pater noster ad laudem Dei & B. Gandolphi, dixit, & exsurgens inde, perfecte se sanam invenit.

[30] [vir dolore iliorum,] Tudiscus Dente, a Politio, infirmitate yliaca gravissima torquebatur. Et cum multis temporibus nullum posset remedium invenire, beatum Virum humiliter exoravit, ut eum a tali infirmitate dignaretur sanare. Et accedens cum imagine ceræ & candelis ad sepulchrum beati Confessoris, eum * devotione rogavit, ut medicinam salutiferam pro eo daret; alioquin mortem optatam sæpissime impetraret. Et ibi diu orans, subito dolorem maximum viscerum in corpore sentiens, torqueri cœpit gravissime. Confisus misericordiæ Dei, magis atque magis Domini Confessorem humiliter invocabat, & confestim, dolore cessante, sanatus est.

[31] [mulier injusta vexatione,] Bellasai de Joanne, a Politio, per vim domo expulsa, nullum jus a judice poterat invenire. Sed accedens ad sepulchrum beati Viri, humiliter similia verba dixit: Beate Gandolphe, advocatum non habeo, judicem propitium habere nequeo, domum calumniose perdo, fœmina miserabilis ad te recurro, qui Judici æterno semper assistis, causam meam tibi per omnia commendo. Inde recedens, domum desolata revertitur, & tamquam hospita in aliena domo recipitur. Nocte vero sequenti judici Sanctus apparuit, Nisi desolatæ fœminæ, dicens, justitiam facias, scias, te incurrere iram Dei, & in extremo judicio reddes ei coram Judice rationem. Iterum mulieri eadem nocte apparens, Vade (inquit) cras de mane secura ad judicem, & recuperabis domum, quam per calumniam perdidisti. Tali visione judex perterritus, de mane consurgens, continuo jubet advocari fœminam: & mutuo inter se recitant visionem: de injustitia facta tum veniam petit judex, mandans nihilominus, domum sibi restitui: quod & factum est.

[32] [alia lateris paralysi,] Jacoba de Joanne Palmerino, a Politio, supra tres annos uno latere arida, sic inutilis facta est, ut ad nullum opus consurgere posset: sed semper in lecto jacens, paupertate & ægritudine gravabatur. Audiens tandem beati Viri famam miraculis celebrem, cœpit nomen Domini invocare; & Sancto Dei devote se commendans, Unum de duobus, (inquit) Pater, postulo: aut sanitati me pristinæ restitue, aut gratia tua mortem optatam incurram. Et diu lacrymans, obdormivit. Cui Sanctus apparens, Surge, ait, filia, quia tuis precibus te ab infirmitate Dominus liberavit. Et illa continuo surgens, invenit se perfecte sanam, & per seipsam ad sepulchrum Sancti properans, Deum in beato Viro collaudans, vota ibi vovit Domino, & soluta est.

[33] [aliæ rentum malo,] Jacoba de Garofalo, a Politio, cum gravem infirmitatem in renibus pateretur, & ex hoc de lecto surgere non valeret, votum beato Sancto vovit, quod si eam de tali infirmitate sanaret, centies super ejus sepulchrum diceret Pater noster, continuando per annum. Et continuo de mane surgens, perrexit ad tumulum Sancti Dei, & decantans Pater noster, statim ab infirmitate sanatur.

[34] Joanna de Papaleone, a Castronovo g, dum scrophularum h pateretur infirmitatem, [alia strumis in collo,] itaque respirare turgiditate gutturis & deglutire non posset, famam sancti Viri audiens, cum commendare se Sancto deberet, præ ira, cum sanari non posset, asseruit i Proh Dominum nostrum! Et tandem, cum desperata de sua sanitate diffidisset, Sacramentis Ecclesiæ susceptis, dictum pertæsa k, in transitu laborabat. Cum autem ejus vicini, eo quod bona erat, amarissime flerent, subito fœmina reviviscit. Et apertis oculis, Benedictus Dominus, (ait) qui per beatum Gandolphum dignatus est me sanare. Et vicinis interrogantibus, quis esset, Habitatorem Politii, ait, se esse, mihi asseruit. Et continuo surgens fœmina, perrexit Politium; & ad sepulchrum Sancti properans, cum devotione, fide, & oratione ibi continua pernoctavit; sed mane tandem, ad propriam rediens domum, nullum infirmitatis potuit sui gutturis invenire vestigium.

[35] Filii Nicolai de Costa de Rami, a Politio, fratres, [& alii demum gravi infirmitate.] Rogerius & Andreas nomine, quorum alter, scilicet Rogerius, adeo gravem infirmitatem patiebatur in cruribus, ut longissimis temporibus claudicaret l. Accedens tamen pater eorum ad ecclesiam beatæ Virginis, in quo corpus beati Gandolphi erat repositum, cum devotione & lachrymis super sepulchrum Sancti, * orationibus pernoctans cum filiis, ita de mane sani reperti sunt, ut utriusque defectus nullum potuerit pater modicum vestigium reperire.

ANNOTATA.

a In impressis talis hisce præfigitur titulus: Miracula B. Gandolphi ante corporis inventionem facta. Scripta autem sunt ab auctore certe contemporaneo, sed forte non ab ipso Jacobo episcopo: Vide dicta in Commentario num. 6.

b Terra hic sumitur pro oppido.

c A Politio huic scriptori familiare est pro Politiensis.

d Videlicet, ut erat promissum de adjutorio Dei in partu.

e Similia aliquando committunt ægroti impatientes, minime imitanda.

f Petralia Superior dicitur ad distinctionem Petraliæ Inferioris, quæ in valle posita est prope montem, in quo est Superior. Ad hanc tendebat Beatus, ut in vicinis montibus vitam duceret solitariam, quando Politii detentus est ad concionandum.

g Castrum novum oppidum est Siciliæ mediterraneum, & in diœcesi Agrigentina situm.

h Scrophulæ sunt strumæ in collo.

i Id est, protulit iracunde has voces.

k Id est, dicti pœnitens.

l Mendose videtur impressum hoc beneficium. Nam non modo dictio variis locis imperfecta hæret; sed etiam alterius malum non exprimitur, licet ambo videantur sanati.

* adde erat

* rogavit

* adde cum

* exorto, opinor

* forte exivit

* cum ibi oraret

* cum voveret

* forte cum

* adde in

CAPUT III.
Beati corpus anno 1320 elevatum, & gemina ipsius festivitas instituta.

[Cum Jacobus episcopus frequenter rogatus esset, ut Beati corpus elevaret;] Sanctissimi Domini Joannis Papæ vigesimi secundi, serenissimi principis domini Federici a regis Siciliæ tempore, beatissimi Gandolphi confessoris hoc modo inventio facta est. Venerando domino Jacobo Cephaludensi præsule b, jam ut per annos singulos tenetur, diœcesim visitante, hac de causa terram Politii, eo quod locus suæ diœcesis est celebrior, ut plurimum frequentabat. Sed hoc tempore contigit, ut, cum visitationis officio intraret eamdem terram, miraculorum tandem beati Viri fama celebris ostensa, per eum dudum facta miracula revelata, quasi fidelibus ejus inventio celebranda, eorumdem fidelium devotione validus clamor, suæ figura imaginis ante multa tempora ejusdem præsulatus ob devotionem depicta, & habitantium inibi humilis, non semel, sed pluries, facta petitio, ejus assensum quærentium, ut de terra Viri venerabilis corpus & thesaurus incomparabilis levaretur. Hæc & alia inducentia ad dicti præsulis pervenerunt auditum. Et quamvis promptum se pro fidei exaltatione reddere teneretur ad corpus beati Gandolphi, ut thesaurum absconditum, effodiendum, inductivis non obstantibus talibus, se difficilem sæpius exponentibus talia demonstrabat. Cum autem annis singulis præsul ipse talibus frequenter sollicitaretur indiciis, tandem visitationis gratia revoluto tempore, festis Paschalibus Politium usque descendit.

[37] [tandem, auditis testimoniis, illud occulte fodiendo quærit & invenit:] Sed cum die ultimo Sabbati Quadragesimæ sermonem clerus de sancti exhumatione corporis ingereret ex ostensa revelatione divina, ut protinus effoderetur, omnium resedit assensus. Ipse vero episcopus his & aliis sollicitatus assidue, in ecclesia, in qua sancti Viri reliquiæ servabantur, existens, ad fidem sibi aliquam faciendam, non ut inquisitor, sed ut verum probaret esse, quod asserunt, cupiens experiri testimonia, non ut testes c super vita ejus & miraculis cœpit audire. Quorum concors assertio tantam certitudinem beati Viri miraculorum & vitæ inducebat, ut de fide sibi facta, nisi corporis Sancti exhumationi consentiat, divinæ inspirationi proculdubio videretur resistere. Cupiens tandem eorum votis annuere, ut occulte foderent d, & ut per hoc, si appareret clarius, præstaret assensum. Igitur cum sero esset die Sabbati illa, & fores ecclesiæ clausæ essent, ignorantibus ex temporum longinquitate locum fossoribus, mulieris tandem non vocatæ inditio cognoverunt. Locus vero ille, in quo beati Viri reliquiæ servabantur, sic se fossoribus fossilem præbuit, ut modico quasi labore pervenirent ad corpus. Vocato itaque præsule, & quid sit clericis faciendum de eodem invento sancto corpore, sciscitantibus, cum omni, qua diligentia decuit, præsul ipse totum corpus mandavit perquiri. Et factum est, ita quod invento integre e, & mundissimo posito linteo, ad altaris gradus majoris clerici honorifice portaverunt.

[38] Mandat itaque iterum præsul, ut, corpore de incineratione f per venerabilium manus Sacerdotum purgato, diligentissime postmodum lavaretur: & factum est ita. Sed cum sanctissimum illud corpus reverenter aqua lavaretur & vino, [elevat, ac in altari deponit,] cœperunt continuo Viri sancti miracula coruscare mirum in modum. Dum hæc nocte illa Sabbati fere media, talia peraguntur; nidificantes in ecclesia illa hirundines, quasi choraulæ, intervallis competentibus alternatim tribus vicibus cantaverunt. Nec mirum, si in ejus corporis inventione psallebant, quia dum Sanctus viveret, ejus nutu sibi alias pararuut g. Ad quarum decantationem mirabilem una simul cum clericis præsul ipse alta voce TE DEUM LAUDAMUS solemniter decantavit. Elevato itaque de terra corpore, & in altari cum reverentia posito, quanta devotione ubique Siciliæ miraculorum ejus divulgata est fama, qui salutem corporis ejus precibus sunt misericorditer assecuti, testimonium afferunt veritati.

[39] Posthæc autem die tertia ad sedem propriam dicto præsule redeunte, [sequentibus multis miraculis: gemina Beati festivitas instituta.] sit undique populorum concursus. Et qui terra sepulchri sancti Patris liniti, & qui aqua, qua corpus lotum est Viri sancti, aspersi, & qui ejus venerabilibus tacti reliquiis fuerunt, cum sanitate quamplurimi ad proprias domos cum gaudio & lætitia sunt reversi. Cujus obitus festum cum magna die Sabbati post Parasceven, quo Sanctus migravit ad Dominum, festis jam initiatis Paschalibus, non posset commode celebrari: & ideo deliberatione provida Politienses in tertia Dominica mensis Septembris, decimo septimo die ordinaverunt solemnius celebrandum, in hoc exemplum sanctæ matris Ecclesiæ sequentes laudabile, quæ multorum Sanctorum ex causa diei festivitate mutata, continua devotione duobus temporibus eorum festum devotissime ac solemniter agit. Unde Translationis die, secunda feria post Pentecosten h, suo tempore remanente, tempus aliud eis aptum, quo duplici honore devotius suum venerarentur Concivem, deputaverunt, anno videlicet Domini millesimo trecentesimo vigesimo, Indictione tertia, septimo Maii i, sic providente Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat Deus per infinita sæcula sæculorum Amen.

ANNOTATA.

a Joannes XXII pontificatum gessit ab anno 1316 usque ad 1334. Fredericus vero Aragonius Siciliam eodem tempore possidebat, dictus alias rex Trinacriæ, sed nomen Siciliæ regis etiam usurpans.

b Rectius diceretur Jacobus præsul &c. Mox etiam sequens phrasis non est perfecta. At studiosus lector facile perspiciet, quid auctor dicere intendat.

c Id est, non cum omni illa forma, qua testes stricte interrogari solent; sed ut sine illa forma verum investigaret.

d Addendum est, mandat, præcipit, aut quid simile.

e Adde corpore. Et mox in mundissimo &c. Sensus est: Ubi totum corpus erat inventum, & in linteo mundo positum, illud clerici portarunt ad gradus summi altaris.

f Cum sine loculo Beatus fuisset sepultus, terra & cineres ossibus adhærebant. Voluit itaque episcopus, ut ossa expurgarentur.

g Legendum, opinor, paruerunt. Nam in Vita num. XI legitur, siluisse hirundines ad mandatumBeati, ad concionem in eadem ecclesia dicentis.

h Hæc dubitationem ingerunt de die, quo olim peracta est translatio, quoque deinde celebrata, presertim cum libellus impressus tot scateat mendis typographicis, ut illi parum fidere possimus. Inferius innuitur, translationem esse peractam die 7 Maii, si mendum non sit. Waddingus presse inhæret dictis, ita de translationis ejusque festivitatis die scribens: Facta est hæc translatio anno MCCCXX in Sabbato Pentecostes, sed celebratur ibidem 2 feria post Pentecosten. At sic non celebratur translatio illo ipso die, quo peracta est, ut Acta videntur dicere. Octavius Cajetanus in Martyrologio Siculo ad 17 Maii dictam translationem commemorat, quæ erat feria tertia post Octavam Pentecostes anno 1320.

i Dubito, an forte legendum non sit 17 Maii secundum Cajetanum, qui in Actis etiam translationem eodem die peractam scribit, uti & Carrera in Pantheo Siculo. Ambo addunt, nundinas eo die institutas esse.

CAPUT IV.
Miracula post elevationem corporis facta.

[In vino, quo corpus lotum, flores inventi multis salutiferi:] Gualterius Claramontensis, a Politio, vinum, de quo lotum est nocte illa corpus beati patris Gandolphi, in vase fictili colligens, domum suam cum gaudio reportavit. Et dum mane sequentis diei vas illud requireret, totum fere reperit floribus Gelsiminis a quasi undique coopertum. De cujus vasis vino debiles & infirmi aliqui aspersi, perfecte sanati sunt. Vas autem illud usque in diem hodiernum in ecclesia, in qua corpus beati Viri jacet, pro thesauro in testimonium reservatur.

[41] [vinum illud post alia mirabilia,] Religiosa fæmina, Joanna nomine, Rogerii Longi uxor, a Politio, cum magna instantia vinum de vase prædicto impetravit: eoque obtento, in domum propriam, acsi thesaurum obtinuisset incomparabilem, cum ingenti gaudio est reversa. Cum autem digitum super ampullam vitream illius vini poneret, vinum prædictum ad summitatem oris vasis accedens, quam citius pugilli ejus digitum de ore vasis violenter pellebat. Sed cum dicta fæmina tribus jam vicibus ori prædicti vasis digitum iterum atque iterum respondendo *, hoc plurimum miraretur, eo quod quanto sæpius ori vasis digitum poneret, tanto fortius removebatur compulsus. Et ut indignam se reputans manibus propriis vas sancti liquoris detinere, cum magno timore & lacrymis in arca quadam ea, qua potuit, reverentia vas prædictum reposuit. Putans autem religiosa prædicta ex eo, quod tam indigne prædictum vas vini teneret, maximum incurrisse peccatum, cum singultu & lacrymis genuflectens, suppliciter Dominum & beatum Gandolphum, ut sibi parcerent, orationibus & suspiriis deprecabatur.

[42] [in oleum reperitur mutatum.] Cum autem in continua oratione persisteret, & somno aliquantulum sopiret *, cum pene vigilaret, in extasi quasi posita, ecce duo viri, habitu induti Minorum, sibi apparuerunt, & causam tantæ tristitiæ inquirentibus, ipsa religiosa dictis fratribus enarravit. Unus vero illorum, poplite flexo, sibi vas illud instanter petebat ostendi. Sed cum ipsa fæmina sibi penitus ostendere denegaret illud, major eorum sibi petiit arcam, in qua tantum vinum erat reconditum, aperiri. Religiosa vero fæmina cernens virum, statura procerum, vultu decorum, modica canicie venerandum, quo vocaretur nomine b: sed de hoc interrogare eundem cupiens, cœpit non modicum fluctuare. Cui Vir vitæ venerabilis: Ne timeas, ait, Deo devota filia, mihi vinum mei corporis exhibere, quia pro animæ tuæ salute domum hanc curavi sollicite visitare. Et aperta arca, oblatoque sibi vase vitreo, liquor vini in liquorem olei reperit jam conversum. Cujus aliqua parte per virum venerabilem hausta, de residuo vasis olei beatus Gandolphus dictam religiosam unxit, mandans eidem, ut deinceps temporalibus fusis ultro curis amodo non curaret, adjiciens, ut residuum olei cum reverentia reservaret. Quo sibi assignato, & in arca posito, visio sibi monstrata statim disparuit. Fæmina vero continuo surgens, habitu religionis assumpto, & vitam postmodum religiosam ducens, in regula sanctæ Claræ perseverans egit.

[43] Duo ex majoribus clericis Politii secundo inventionis corporis beati Patris die secreto inter se condixerunt, [Clerici, qui conspiraverant ad reliquias abscondendas,] mutuo conferentes, quod pretiosum corporis ejus thesaurum occulte absconderent, ne forte (quod absit) manus sacrilega ipsum ausu nefario temere raperet, & alio asportaret. Et cum factis implere cuperent, quæ animo cogitaverant, mansionarium c illius ecclesiæ, bonæ vitæ hominem, tertium sibi in eorum adjutorium assumere statuerunt: eique pium d ipsorum propositum manifestarunt. Et sic horum trium communicato ad invicem consilio, mediæ noctis silentio ad ecclesiam, ubi corpus erat sanctissimum, perrexerunt. Et ut id inter eos esset secretius, juramento prius firmiter obfirmarunt, pacis osculo sibi etiam dato, & sic venerandum corpus, honorifice linteis involutum, eodem * mansionario ad præparatum locum ferendum secretissime tradiderunt, in quo ipsum recondere disponebant.

[44] Exeuntes itaque de ecclesia omnes tres simul, ab ea longe quasi lapidis jactus, [divinitus impediuntur.] subito ab eis ipse mansionarius est avulsus, &, sicut Deus voluit, disparuit ab eis. Sed cum duo simul ipsi pergentes, tertium quærerent stupentes, non modicum mirabantur de socio sic assumpto, putantes, quod Sancti meritis virtute divina in ecclesia beatas reliquias Dominus assumpsisset. Re sic habita, admirati omnes, simul domum suam mœsto animo redeuntes, cum lacrymis & singultibus atque suspiriis mirum in modum ambulantes, totam noctem duxerunt insomnem, Dominum quoque lacrymis exorantes, ut, ubi remansisset tertius ille, indicaret eis. Sed cum ferventius orarent, fere facta est dies crastina. Cum autem jam aurora claresceret, si de socio possent invenire vestigium, amaro animo ad ecclesiam redeuntes, in quo loco disparuerat, dictum mansionarium, quasi attonitum multumque squalidum corpore, stupidum, & fere exanimem cum sanctis reliquiis, ut sibi traditæ fuerant, sicut Domino placuit, invenerunt: peractisque Deo gratiis, quo iverit, aut ubi fuerit, ab eo subtiliter perquirentes, quod per multa devia peragendo * extra Terræ mœnia, ut sibi visum fuerat, portatus ab alio & reductus, sociis enarravit. Cernentes vero socii miraculum sibi monstratum divinitus, & quod Sanctus reliquias suas ab eo loco, in quo jacuerant, transferri noluit, ad eumdem venientes locum, Spiritus sancti gratia demonstrante, sanctum venerandum corpus honorifice & magnificentius locaverunt ibidem, anno Domini MCCCXXIII e.

[45] [Mulier energumena, ad sepulcrum ducta,] Ricca mulier a Camerata f, cum quibusdam aliis mulieribus spiritu diabolico ducta, artem magicam, in qua dæmonis adjutorium implorabatur, perpetrabat. Et dum in tali scelesto opere occupata persisteret, in intrinsecis corporis miserabilis fæmina subito se sensit torqueri. Cum autem validius torqueretur, voce cœpit alta clamare. Verba nedum inania, verum etiam opprobriosa & illicita, proferebat. Videntes itaque consangunei ejus, ipsam tandem vexatione fatigari enormi, cum fletu magno ipsam a dæmone plangebant invasam. Audientes vero miraculorum beati Gandolphi famam, per Siciliam divulgatam, pro miseræ feminæ liberatione accesserunt Politium. Et dum invasam fæminam, ne alicui noceret, ligarent, Politium venientes, in ecclesiam, in qua corpus sancti Viri erat repositum, vix eam introducere potuerunt. Adducta tam * misera coram sacerdote, per episcopum ad scribenda Sancti miracula deputato, per Dominum nostrum Jesum Christum, & per intercessionem beati Gandolphi, ut, si dæmon est, qui eam detinet, & quando venit, & quomodo invaserit, interrogatur. Qui respondit: Dæmon sum, & in arte magica reprobata vocatus, per hanc, quam cernis, miseram, sic ego veni.

[46] [cum reliquiis Beati dæmon exire compelleretur,] De ejus itaque nomine iterum interrogat presbyter, ut, si unus, vel plures sint. Respondit: Nomen meum Lucifer: non unus, sed sumus tres. In virtute Domini nostri Jesu Christi, & juvante patris nostri beati Gandolphi intercessione, tibi præcipio (inquit presbyter) ut de hujus mulieris corpore continuo exeas. Cui dæmon: Noli mihi molestus esse, quia per hanc vocatus, tuæ vocis imperio non exibo. Et iterum: Ex parte Dei omnipotentis & sanctissimæ Trinitatis (inquit presbyter) te, dæmon, adjuro, & per has sanctas reliquias, quas nunc oculis hujus miseræ offero, ut statim de corpore hujus mulieris exeas. A quarum reliquiarum aspectu sic revolutis oculis & productis retorta facie, & dentium stridore, & membrorum torsione, divertebat intuitum, ut nec sacerdotem, nec etiam sanctas reliquias posset aliquo modo prospicere. Et approximatis reliquiis, dæmon respondit: Noli me vexare: polliceor enim exire continuo, eo quod amplius propter Gandolphum hic nequeo habitare. Et presbyter: Signum a me petitum in tuo exitu facies. Alioquin igne, quem times, & magis reliquiarum præsentia te vexabo. Pete tibi confestim signum (inquit diabolus) quia Christi & Gandolphi nomine jam exuror. Signa (inquit presbyter) hæc tria volo te facere in egressu, scilicet vocis terribilis, spumæ oris, & stridoris dentium. Et dæmon: Polliceor, inquam.

[47] [salva evadit:] Exspectat igitur populus ad promissa modico intervallo. Et ecce subito dæmon in vocem horridam rumpens, spumam in ore miseræ fæminæ faciens, & spissum stridorem dentium, ut promiserat, his peractis signis, a mulieris obsesso corpore exivit. Ad cujus vocem timore perterritus est populus: & miserabilem fæminam dæmon quasi mortuam reliquit. Quæ apertis oculis emisit nimium admiratum: & tandem in ecclesia se esse prospiciens, manus cum lacrymis levat ad cælum. Et attonita, quomodo illuc venerat, a populo sciscitabatur. Interrogata vero, si se sanam cognosceret. Melius (inquit) me nunc hodie habeo, quam tunc pridem. Continuo itaque surgens, & Crucis signo se muniens, de suis culpis veniam petit. Et cito confortata, cælestem Deum in beato Gandolpho collaudans, sana & libera cum gaudio remeavit.

[48] Guilielmus Barberius, a S. Mauro g, possessus a dæmone, [alius energumenus ibidem liberatus.] ligatus etiam teneri non poterat. Sed cum sui eum portarent Politium, ad ecclesiam B. Joannis Baptistæ, quam in via repererant, orandi causa declinarunt parumper. Sed cum ibi pro illius miseri deliberatione beatum invocaverunt Gandolphum, subito dæmon evanuit: & jacens in terra quasi mortuus, miser ille surrexit, a dæmone liberatus. Veniens tandem Politium totus quasi confractus, cum se non posset aliquo modo erigere, vexatus a dæmone super sepulchrum Sancti pernoctavit devote: & de mane fortificatus h non modicum, cum gaudio reversus est.

[49] Ricchardus, filius Miralli, a Traina i, surdus annis sexdecim, [Varii surditate aut aurium] & tremens manibus, accedens ad sepulchrum B. Gandolphi, perfecte sanatus est.

Honesta mulier de Joanne de Florino, a Castelluccio k, surda spatio duorum annorum, & guttur habens crassum, per quod vix poterat deglutire, his duabus infirmitatibus fatigata, non poterat medicorum ope juvari. Accedens tamen ad sepulchrum beati Gandolphi, sana ad propriam domum est reversa.

Margarita de Mastro Blasio, a Gratterio l, annis quindecim auditu carens, veniens ad sepulchrum B. Gandolphi, recuperavit auditum.

Joannes Paschalis, a Bizinio m, ab ipsa sua nativitate videlicet viginti quinque annorum, surdus, nunquam audire potuit. Sed veniens ad sepulchrum beati Viri, cœpit juvare magistros, qui cappellam Sancti fabricabant: & certis horis intrans cappellam, deprecabatur Sanctum pro sua sanitate. Accedens tandem ad altare majus, aliquantulum obdormivit: & de somno surgens, audivit cantare hirundines. Ad quarum cantum cum lætitia surgens, plene recuperavit auditum.

[50] Desiata, filia magistri Guilli de Desiata, a Hiracio n, [defectibus laborantes,] surda tribus mensibus, veniens ad sepulchrum B. Gandolphi perfecte sanata est.

Nicolaus de Russello, a Drepano o, spatio sex annorum surdus, ex qua infirmitate nihil audiebat omnino, veniens tandem ad ecclesiam S. Gandolphi, & ibi diu orans, sanitatem recuperavit auditus.

Bartholomæus, filius Aldoini Carbonarii, a Panormo p, tribus annis surdus, accedens ad sepulchrum B. Gandolphi, perfecte sanatus est.

Jacobus, a Calaxibetta q, supra triginta annos surdus, dormiens domi suæ somniavit recuperasse auditum: & evigilans nihil audiebat, ut prius: sed præ gaudio, quia videbatur sibi recuperasse auditum, iterum obdormivit. In qua dormitione videbatur sibi audivisse campanas. Interrogans autem, cum dormiret, quemdam hominem religiose indutum, pro quo campanæ sonarent. Pro recuperatione (inquit) auditus tui dormientis jam sonant. Hoc audito, nimia affectus lætitia surrexit, eo quod auditum recuperavit in vigilia, ut in somnis sibi fuerat prædictum. Audiens tamen miraculorum famam B. Gandolphi, accessit Politium, & respiciens imaginem dicti Beati, in suo sepulchro depictam, dixit se vidisse in somnis illum eumdem, & laudans Dominum in beato Gandolpho, cum gaudio est reversus.

[51] Ricca mulier, spatio sexdecim annorum utraque aure surda, [sanantur.] veniens ad sepulchrum B. Gandolphi, perfecte se sanam invenit.

Calciaranus, a Badom, filius Madom militis, surdus aure sinistra, nulla medicorum ope sanari poterat annis decem & octo. Accedens tandem ad sepulchrum B. Gandolphi, & ibi diutius orans, perfecte sanatus est.

Laurentius, filius Bonaccursi, a Panormo, tribus annis surdus, nullo modo audire poterat. Accedens tandem ad sepulchrum B. Gandolphi, perfecte sanatus est.

Magister magistri Blasii, a Gratterio, qui ambabus auribus surdus audire non poterat supra duorum annorum spatium, accedens tamen ad ecclesiam sanctæ Mariæ, ubi corpus B. Gandolphi jacebat, & ibi diu orans, perfecte auditus sanitatem recepit.

[52] [Cæci, aut variis] Sibilia de Cuscino, a Caccabo r, habens in oculo dextro albedinem in pupilla sex annorum spatio, quo oculo nihil videre poterat, accedens tamen ad sepulchrum beati Gandolphi cum devotione & fide, inde sana recessit.

Sibilia de Conzo, a Calatanisetta s, oculo dextro spatio sexdecim annorum cæca, quo nihil videre poterat, accedens ad sepulchrum beati Viri, recuperavit visum.

Raynaldus, a Camerata, pedatam t in oculo sinistro habens spatio dierum quinque, quo nihil videre poterat, accedens tamen ad sepulchrum, beati Viri meritis sanatus est.

Joanna de Cayruni, habitatrix Spirlingæ u, oculo sinistro cæca, ita ut novem mensibus illo videre non posset, accedens tandem ad sepulchrum beati Viri, sanata est.

Majorana a Milaccio, habitatrix Panormi, utroque oculo cæca, ita ut spatio annorum quatuor videre non potuerit, sed veniens ad sepulchrum B. Gandolphi, lumen oculorum recepit.

Bartholus de Majorana, habitator Panormi, annis tribus cæcus existens, venit ad sepulchrum B. Gandolphi, & ibi devote orans, lumen oculorum recepit.

[53] [oculorum malis affecti,] Sabella de Boscho, de Castro novo, habens oculum dextrum totaliter dealbatum, ita ut spatio trium annorum illo nihil videre potuerit, veniens tandem ad sepulchrum B. Gandolphi, & ibi devote orans, lumen oculorum recepit, & ibi devote orans, lumen oculorum recepit, & illuminata est.

Matthæus, filius Anselmi, a Platia w, sinistro oculo cæcus fere annis tribus, accedens tamen ad B. Gandolphum, sanatus est.

Andreas Piscis, habitator Panormi, cæcus oculo dextro, quo novem mensibus nunquam videre potuit, veniens tandem ad beatum Gandolphum, statim sanatus est.

Contissa, a Panormo, cæca spatio sex annorum duobus luminibus, videre non poterat; sed accedens ad sepulchrum B. Gandolphi, visum recuperavit.

Bidiata a Gratterio, cæca oculo dextro fere per mensem, sanari aliquo medicamento nequiens; sed veniens tandem ad corpus Beati Viri, & ibi diutius orans, sanata est.

Palma, a Castronovo, infirmitate per menses tres oculi sinistri gravata, quo nullo modo videre poterat, ad beatum Virum accedens, sanata est.

Henricus de Cortisio de Favara, a Calatagerone x, cæcus oculo sinistro spatio novem annorum, & oculo dextro parum videns, nulla medicorum arte sanari poterat. Veniens tandem Politium, & super sepulchrum beati Gandolphi pernoctans oratione & lacrymis, visum integre recuperavit de mane.

Philippa de Cuffia, a Mazaria y, pannum in oculis sic habebat maximum, per quem impediebatur videre. Pergens tamen cum fiducia ad reliquias Sancti, & super sepulchrum ejus orans, liberata est.

Fluri de Calso, a Pittineo z, oculo dextro cæca, quo nullo modo viderat spatio quinque annorum, accedens tamen cum fiducia & oratione ad Sanctum, oculi sanitatem recepit.

Venturella, filia Jacobi de Cali, a Monte Regali aa, spatio trium annorum de oculo sinistro lacrymam nequibat restringere. Audita fama sancti Gandolphi cum fide & devotione accessit Politium in ecclesia, ubi Sanctus jacebat: & devote orans, sanata est, & lacryma restricta est.

[54] Philippa, mulier a Politio, civis Panormitana, spatio XXV dierum cæca oculis, [alii,] cujus cæcitas, dum intraret balneum Thermarum, supervenit: quæ totaliter non videbat, veniens tandem ad sepulchrum beati Viri, cum devotione & fide orans, ibi cum lacrymis pernoctando lumen oculorum de mane recepit.

Matthæus, filius Henrici de Curiscino, pedatam in oculo dextro habens, modo aliquo videre non poterat. Quam infirmitatem adeo graviter sustinebat, ut duorum annorum spatio prædicto oculo aliquo modo non videret. Veniens tandem Politium, & super sepulchrum beati Viri devote orans, illuminatus est.

Gratiana, filia Bonelli a Castro Joanne bb, civis Panormitana, varos seu pedatam in oculo sinistro habebat, quo modicum vel nihil videbat. Veniens tamen ad ecclesiam Virginis, in qua corpus Sancti jacebat, & ibi devote orans, sanata est.

Christiana, uxor Præzavalli, a Panormo, spatio duorum annorum in sinistro oculo lacrymam habens, nulla ope medicorum restringere eam potuit. Veniens tamen ad ecclesiam Virginis, in qua corpus Sancti jacebat, rogans beatum Virum, ut dignaretur eam sanare, tactis sanctis ejus reliquiis, optatam sanitatem assequitur.

[55] Stilla de magistro Joanne de Monteleone, a Mazaria, [visum,] octo annorum spatio cæca, & quoddam foramen in umbilico habens, per quod egrediebatur cibus & potus: quam infirmitatem pudore repleta manifestare nolebat. Audiens autem Viri sancti famam in miraculis virtuosam, votum vovit ejusdem B. Gandolphi visitare sepulchrum. Sequenti tandem nocte Sanctus sibi in visione apparuit, habitu religioso vestitus. Sed cum mulier interrogaret eum, quis esset: Gandolphum servum Dei se esse asseruit. Cum autem dicta fœmina eum pro sua sanitate rogaret, Vade (inquit) Politium & ecclesiam beatæ Virginis visitans, sanaberis, sicut optas. Surgens autem de mane fœmina, pervenit Politium: & dum super sepulchrum Sancti orationibus intenta pernoctaret, Sanctus iterum sibi apparens, Cruce sibi oculum infirmum signavit, & locum infirmitatis alterius. Et statim mulier sana surgens, de mane cum gaudio ad propriam remeavit domum.

Fina, uxor Rogerii de Bisiniano, ab Agrigento cc, pedatam in sinistro oculo, & in utroque pilum habens annorum octo spatio, veniens ad beatum Gandolphum, utroque defectu sana recessit inde.

[56] Manfredina, neptis Agrigentini episcopi novem annorum spatio dextrum oculum album habens, [alii sanationem,] & sinistro modicum videns, Politium ad ecclesiam beatæ Mariæ, in qua corpus beati Gandolphi jacet, accedens, ibique orans cum devotione beatum Gandolphum, utriusque oculi lumen recepit.

Benedicta, filia Nicolai Martini Tignosi, a Politio, oculo dextro carnositate gravata, & sinistro quodam panno a sua nativitate vitiato, videre non potuit. Pernoctans tandem super sepulchrum B. Gandolphi, & sæpius aqua reliquiarum sibi oculos liniens, meritis B. Gandolphi carnositas unius oculi statim disparuit, & pannositas alterius sic recessit, ut visum sancti Viri meritis recuperaverit.

Jacopella, filia Matthæi Cotti, a Calaxibetta, quoddam vulnus in dextro oculo habens annorum spatio quatuor, quæ nullo medicorum remedio poterat liberari. Audiens itaque famam miraculorum beati Gandolphi, votum vovit ejus vigiliam jejunare, & centies Pater noster uno anno pro ejus devotione dicere. Dormiente * vero de nocte, sibi Sanctus apparuit, & pallio ejus oculorum tergens visum, & mulieri liberam se esse a vulnere, quod habebat, dixit: & continuo expergefacta mulier manum apposuit vulneri, & totam faciem illius partis invenit putredine deturpatam. Surgens vero fœmina, & a vulnere reperiens se sanam, accessit Politium, & in cappella B. Gandolphi Deum in Sancto laudavit.

[57] [patrocinante B. Gandolpho, impetrant.] Bartholus, filius Venturæ a Castrobono, habitator Panormi, cæcus duorum annorum spatio non videbat. Accedens tamen cum devotione & fide Politium, & terra sepulchri, aquis reliquiarum S. Gandolphi mixta, liniens visum, lumen recepit: & ad propriam domum cum gaudio rediens, Dominum in Sancto laudavit.

Nicolaus, filius Ricchardi de Artudi, habitator Suteræ dd, albedinem in dextro oculo habens, decem annorum spatio dicto oculo non videbat. Veniens tamen ad sepulchrum beati Gandolphi cum patre, meritis B. Gandolphi sanus reversus est.

Joanninus, filius Jacobi a Castronovo, Bicaris ee habitor, spatio trium mensium sinistrum oculum habens clausum, in quo pedata maxima erat; sed veniens ad sepulchrum B. Viri cum devotione & lacrymis orans, utroque defectu sanus inde recessit.

Petronius, filius Bellicii, habitator Castri veterani ff, cæcus oculo sinistro sex annis, veniens ad Sanctum statim vidit.

Joannes, a Corleone gg, pedatam habens in oculo dextro annorum spatio quinque, sed audiens miracula & famam S. Gandolphi, hæc & similia verba protulit: Si Sanctus & juvare me potest, & si ob sui gratiam de hac infirmitate sanabor, ecclesiam suam annis singulis visitabo. His dictis, cœna facta, ad lectum cum patre accessit, & post dormitionem mane surgens, illius oculi lumen plene recepit.

Juncta, filius Janui, habitator Nicosiæ hh, mensibus quatuor oculo sinistro cæcus, quo nullo modo poterat videre, veniens tandem ad beatum Gandolphum & cum devotione orans, sanatus est.

Thomasia, habitatrix Panormi, quinque annis cæca, accedens cum devotione ad Sanctum perfecte sanata est.

Henricus, filius Bartholomæi de Ganga matrona, a Politio, duobus annis habens pedatam in oculo dextro, sed veniens ad sepulchrum Sancti, sanatus est.

Joannes de Spalla, habitator Mazariæ, oculo dextro cæcus fere tribus hebdomadibus, dormiens in cemeterio majoris ecclesiæ Politii, excitatus a somno, invenit se illuminatum.

ANNOTATA.

a Vox est Italica, flores albos & odoriferos significans. Aliqui Jasminum Latine vocant, Gallice Jasmin.

b Addenda ad sensum explendum vox ignorabat, aut scire cupiebat, vel quid simile.

c Mansionarius est custos & conservator ecclesiæ, sive ædituus.

d Poterat ex qualicumque pietate proficisci tale consilium; sed non ex pietate recte ordinata & justa; cum ipsorum non esset sibi solis sacras reliquias vindicare.

e Ex anno hic notato liquet, furtum reliquiarum non fuisse tentatum statim post inventionem, nisi sit mendum, sed die post celebratam pridie Inventionisfestivitatem.

f Oppidum est Siciliæ.

g Siciliæ oppidum in diœcesi Messanensi hoc nomine vocatur.

h Id est, viribus confirmatus.

i Traina oppidum est in media fere Sicilia, Latine Hemichara aut Imachara alias dictum.

k Castelluzo in tabulis Siciliæ notatur aliquot milliaribus a civitate Cephalæditanæ, in cujus diœcesi est Politium.

l Gratteri ibidem notatum invenio fere inter Politium & Cephalædim.

m Bizini aut Vizini oppidum magis distat Politio, situm versus Syracusas.

n Hieracium civitas est episcopalis in Calabria Ulteriore. Verum cum idem locus sæpe recurrat, suspicor, minus Politio esse dissitum, designarique oppidum aut vicum Giraci in tabulis novis dictum non longe a Politio.

o Drepanum, vulgo Trapano, urbs Siciliæ est maritima & satis nota.

p Panormus item maritima est & notissima Siciliæ metropolis.

q Oppidum est Siciliæ in diœcesi Catanensi.

r Diœcesis Panormitanæ oppidum est, situm fere inter Politium & Panormum.

s Calatanisetta vel Calatanixeta longius Politio distat, utpote situm aliquot milliaribus ab Agrigento.

t Pedata Italis est pedis vestigium. Hic pro vestigio aut macula oculi sumitur.

u Spirlinga oppidum mediterraneum notatur in tabulis aliquot milliaribus a Politio prope Nicosiam.

w Platia, vulgo Piazza, oppidum Siciliæ est in diœcesi Catanensi.

x Oppidum est diœcesis Syracusanæ.

y Mazara urbs est Siciliæ maritima, episcopalis & munita cum portu, & nomen tribuit valli sive provinciæ Mazaranæ.

z Pettina oppidum notatur in tabulis non longe a mari, & aliquot milliaribus a Cephalædi ad Orientem.

aa Mons Regalis civitas est archiepiscopalis, parva tamen, paucis tantum milliaribus Panormo dissita.

bb Castrum S. Joannis, alias Enna dictum, oppidum est mediterraneum in monte positum, spectans ad diœcesim Catanensem.

cc Agrigentum civitas est Siciliæ episcopalis, sita ad fluvium Agragam non longe a mari.

dd Oppidum est Siciliæ mediterraneum in colle positum, & in provincia Mazaræ.

ee Bicari Latine Bicarum, oppidum in mediterraneis notatur in valle Mazaræ.

ff Castrum Veteranum aut Castellum Veteranum ejusdem vallis est oppidum paucis milliaribus distans a mari & a Mazara.

gg Ejusdem quoque vallis oppidum est Corleonis, sed magis in mediterraneis situm, & in diœcesi Montisregalis.

hh Nicosia civitas est in media fere Sicilia in monte posita.

* forte reponendo

* forte sopiretur

* eidem

* forte peragrando

* forte tamen

* i. e. cum dormiret

CAPUT V.
Prosecutio miraculorum ad sepulchrum, aut patrocinio Beati factorum.

[Loquelæ aut oris impedimenta,] Robertus de Guirrisi, a Sancto Mauro, loquelam perdiderat, sed veniens ad Sanctum, recuperavit eam.

Dionysius de Aloysio, a Panormo, dolorem intolerabilem patiebatur in faucibus: ex quo dolore vix comedere poterat, nec os aperire. Ad manus medicorum venire timuit, ne deterius ei contingeret. Veniens tandem Politium ad altare beati Gandolphi: ad quem accedens, ibi somno corripitur, & sibi dormienti beatus Gandolphus apparens: Surge (inquit) aperi os, quod ad laudem Domini sibi Dominus fabricavit, non in blasphemias, sed ad nominis Jesu Christi & Domini laudem, qui te creavit. Surgens itaque dictus Dionysius, & aperto ore, comedit & bibit, non sentiens dolorem in ore, sed Deum laudans recessit gaudens.

Maria de Oliverio, a Tauromino a quasi muta nec comedere potens, tota tremens corpore ad sepulchrum Sancti veniens, sanata est.

[59] [& aliæ infirmitates sublatæ.] Henricus de Bonafata, a Politio, quamdam infirmitatem habens, sanare * non poterat aliquibus medicinis: accedens tamen ad sepulchrum beati Gandolphi, se sanum invenit.

Victoria mulier, a Mistretta b, quadam detenta infirmitate in ore, veniens ad sepulchrum sancti Viri, & ibi diutius orans, sanata est.

[60] [quidam blasphemus primum punitus, deinde pœnitens sanatus:] Joannes de Sophia, a Politio, pastor ovium, cum audiret socios de beato Gandolpho loquentes, incepit modicum deridere & dicere: Causa lucri fit hoc festum. Cum autem injungeretur sibi, ut acciperet quemdam arietem, & ipse vertens se, ut acciperet eum per crura, subito aries illius naribus cornu affixit. Itaque perforatis illi naribus fere usque ad cerebrum, a qua parte sanguinis * nimius instar fluvii emanabat. Sed recordati socii beati Gandolphi, alta voce cœperunt ipsum Sanctum devotissime invocare. Unus autem illorum sociorum, ut obturaret nares defluentes sanguine, (eo quod dictus Joannes videbatur extingui) infulam * ejus naso apposuit, & subito ad invocationem Sancti sanguis cessavit: nec infulam, quam sibi posuerat, in naso sanguine tactam reperit. Nasus vero dicti Joannis adeo remansit contortus, ut rectificari non potuerit, donec ad sepulchrum Sancti pastor ille veniret. Venit vero dictus Joannes ad sepulchrum beati Gandolphi, & Deum in beato Viro laudavit, & sanatus est.

[61] Frater Petrus, filius David Judæ, cancrum habuit in naribus: [nasi cancer sanatus.] in cujus naso natæ sunt fistulæ in corticibus, & adeo putrefactæ sunt nares ejus cum labio superiore, ut clausæ essent ambæ mensibus quatuor: ob quam infirmitatem exsufflare non poterat. Vovit se tandem beato Gandolpho & continuo ceciderunt de naribus ejus crustulæ, sive cortices illæ, & cœpit naribus insufflare, a quibus est sanatus.

[62] Joannuccius, filius Ali Franci, habitator Corleonis, [Laborantes strumis,] annorum duodecim, cum scrophulis natus, ductus a matre ad sepulchrum beati Viri, sanatus est.

Rosa, filia de Job, a Nicosia, strumas seu scrophulas habens spatio fere sex mensium, veluti duo ova, accedens tamen ad sepulchrum beati Viri, sanata est.

Calvina de Gulgano, a Randacio c, scrophulas habens septem annorum spatio, accedens ad sepulchrum beati Viri, sanata est.

Francisca de Marina, a Calatagirone, scrophulas habens spatio fere sex mensium, veniens ad sepulchrum beati Viri, sanata est.

Perna de Bucchivilleri, scrophulas habens fere per quadriennium, ad B. Gandolphum accedens, sanata est.

[63] Matthæus de Camarata, civis Panormitanus (ex quadam phlebotomia d brachium ejus adeo attractum erat, [variis brachiorum] ut digitos illius brachii sinistri extendere non posset ad os, ut posset comedere) accedens tandem ad sepulchrum beati Gandolphi, & ibi diutius orans cum devotione & lacrymis, exurgens tandem de oratione, sanatus est.

Antonius de Casa, a Castro-Joanne, brachium siccum habens octo annorum spatio, accedens ad sepulchrum Beati, sanatus est.

Abinati, a Panormo, non valens erigere brachium præ dolore spatio duorum annorum, accedens ad sepulcrum beati Viri, sanatus est.

Paganus de Sabbato, civis Panormitanus, brachium dextrum habens aridum & attractum a nativitate, veniens ad sepulchrum beati Viri, sanatus est.

Raynaldus de Andrea Cannata, habitator Montis Regalis, sinistrum brachium habens aridum spatio vigintiquinque annorum, veniens tandem ad sepulchrum beati Viri, sanatus est.

Recupus a Pogiboniso, habitator Panormi, dolorem fortissimum habens in brachio dextro, accedens statim ad beati Viri sepulchrum, brachium erexit, & dolor cessavit.

Jacobinus, a Corleone, filius Joannis Vulpe, brachio attracto spatio annorum XIV, veniens ad sepulchrum Beati, plenam sanitatem recepit.

Joanna mulier, uxor Francisci de Taberna, habitatrix Calatanissettæ, ambobus brachiis aridis non poterat se juvare, sed veniens ad sepulchrum Sancti, sanitatem integram assecuta est.

[604] Manzonius, filius magistri Marini aurificis de Panormo, [affectionibus, aliisqne malis,] siccus brachio dextro undecim annis, veniens ad sepulchrum beati Viri, sanus factus est.

Duæ sorores, filiæ Roberti de Rayla, habitatoris Bicari, una quarum brachium sinistrum habens aridum annis duodecim, altera vero latus sinistrum siccum habens & gibbum, accedentes, sanatæ ad proprias domos cum gaudio rediderunt *.

Matthæus, filius Richardi a Sutera, habitator Bicari, brachio & pede contorto attractis novem annorum spatio, veniens ad sepulchrum beati Gandolphi, cum integra sanitate ad propriam est domum reversus.

Campaninus de Gordo, habitator Castri Joannis, spatio unius anni brachium sinistrum habens aridum, ita ut super caput ipsum erigere non valeret, accedens, sanatus est.

Thomasius, filius Richardi de Castro-Joanne, brachium sinistrum aridum habens spatio annorum quatuor, accedens, sanatus est.

Angelonus, filius Mabiliæ, habitator Bicari, brachium siccum habens spatio annorum quinque, accedens, sanatus est.

[65] [sanantur.] Joannes, filius Margaritæ a Puntorno, habitator Hiracii, aridum habens brachium dextrum spatio annorum quinque, accedens, sanatus est.

Presbyter Nicolaus de Gancio, tremorem manuum patiens spatio duorum mensium, accedens, sanatus est.

Amphusus, a Panormo, aridus brachio annorum duodecim spatio, veniens ad sepulchrum beati Viri, assecutus est sanitatem.

Nicolaus de Abbate, habitator Panormi, propter quoddam veneficium male factum remansit aridus brachio, & accedens ad sepulchrum sancti Viri, sanatus est.

Calide Romatica, a Caccabo, habens rheuma in brachio dextro, ita quod ad omne opus inhabilis erat annorum quatuor spatio, veniens ad sepulchrum, cum gaudio rediit sana.

Andreas, filius Constantinæ, a Panormo, siccum habens brachium sinistrum spatio novem mensium, accessit, & sanatus est.

Jordanus, a Calatagirone, sic inutilis erat brachio, ut super caput nequiret ipsum erigere. Veniens ad beatum Virum, sanatus est.

Philippus, a civitate Ipsigro e, brachium sinistrum habens aridum, veniens, statim ipsum erexit.

Ricca, mulier a Gratterio, tremula manibus & capite annorum spatio quatuor, veniens, sanata est.

Rosa Joannis Bartholo, a Gratterio, brachio sinistro impotens annis quinque, veniens ad sepulchrum beati Viri, statim sanata est.

Joannes de Sancto Philippo, a Chomiso f, brachio & pede aridus annis undecim, veniens ad Beatum, integram sanitatem recepit.

Joannes de Assero, siccus brachio sinistro annis novem, veniens ad Sanctum, sanitatem reportavit.

Guilielmus, a Gratterio, a nativitate brachium habens aridum, meritis beati Gandolphi sanatus est.

Rogerius, a Panormo, brachio sinistro impotens, veniens ad sepulchrum sancti Viri, sanatus est.

Bartholomeus de Goffrido, a S. Philippo g, habens apostema sævissimum in brachio dextro, veniens, sanatus est.

Joannes de Chiachritella, habitator Hiracii, renum dolore fortissimo sic torquebatur, ut se unius anni spatio erigere non posset: sed veniens ad sepulcrum Sancti, sanitatem integram reportavit.

[66] Marinus de Faustia, a Palatio Atriano h, patiens infirmitatem iliacam decem & octo annorum spatio, accedens ad sepulchrum Beati, sanatus est. Petrus Pittinarius, a Randatio, aridus uno latere mense uno & medio, medicorum ope se juvare non poterat, [Malum intestinorum, lateris & renum dolores ablati.] sed veniens ad sepulchrum beati Viri, sanus factus est.

Magister Guilielmus de Calatavulturio, habitator Politii, adeo aridus uno latere, ut sine adjutorio non posset se movere, sed veniens ad sepulchrum, sanatus est.

Rogerius de Primo, a Politio, dolore renum per mensem se erigere non poterat: at veniens ad sepulchrum beati Viri, sine dolore aliquo se erexit.

Rogerius Leonardi, a Mistretta, ventris infirmitate gravatus, veniens ad beati Viri sepulchrum sanatus est.

Gratia Mundi Marsagula, a Panormo, tribus mensibus fluxu sanguinis fatigata, veniens ad sepulchrum Viri Dei, & ibi diu orans, se sanam invenit.

Contissa de Sarra, a Panormo, fluxum sanguinis patiens spatio septem annorum, veniens tandem ad beatum Virum, sanata est i.

[67] Philippus de Supparella, ab Alcara k, non poterat lotium emittere sine sanguine annis duodecim, [Calculis,] nec emittere lapidem: sed veniens ad sepulchrum Beati, subito emisit vigintiquinque lapides, & sanus fuit.

Petrus Dulcini, a Randatio, annis quatuor fere lapide vitiatus, ac etiam sine sanguine lotium emittere non poterat. Accedens tamen ad sepulchrum Beati, & super ipsum cum clamore se prosternens, subito eum dolor invasit, & cum dolore viscerum & renum torqueretur, lotium emittendi supervenit voluntas. Et cum illud emittere vellet, emisit lapidem durissimum sanguine cruentatum: & exurgens tandem integram sanitatem recepit.

Bartholomæus Sicillini, habitator Bizinii, mensibus octo vitio lapidis laborans, meritis beati Viri est sanatus.

Henricus de Lazaro, a Corleone, annis quatuor etiam de vitio lapidis est sanatus.

Joannutius, filius Gattanci Bonasia, a S. Philippo, novem mensibus de eodem vitio est liberatus.

Joannes, filius Matthæi ab Alicata, habitator Panormi, anno uno de eadem infirmitate fuit per merita Sancti curatus.

Paulus Matthæi Grandinelli, a Petralia superiore, annis tribus.

Gistanus, a Nicosia, annis quatuor.

Magister Henricus de Pinnica Falcer, a Panormo, surdus & ruptus annis quindecim.

[68] Joannes de Claramonte, a Panormo, tribus annis ruptus. [& hernia]

Philippus, a Nicosia, annis tribus.

Gerardus de Zannot, a Randatio, annis novem.

Jacobus Destanoliva, a Panormo, annis quatuor.

Joannes Guilielmi, a Gratterio, annis quatuor.

Parisius Belihomo annis duobus.

Joannes de Alcimo annis tribus.

Jacobus Riccius de Caccabo, a Corleone, anno uno.

Alaymus de Anselmi, a Bibona l, annis novem.

Guilielmus Gualvagni, a Calatagerone, annis quinque.

Filius Pernæ Salvagerii, ab Agrigento, annis tribus.

Petrus de Nicolao, ab Agrigento, annis decem.

Philippus Nicolai de Grinaldo, a Panormo, annis duobus.

Joannes de Milite, ab Agrigento, mense uno.

Rogerius Matthæi de Astaro, a Panormo, mensibus sex.

Guilielmus Nicolai de Matthia, a Randatio, annis quatuor.

Joannuccius Petri de Calabria, a Nicosia, anno uno.

Petrus Joannis, a Corleone, anno uno & medio.

Stephanus Nicolai, a Panormo, tribus mensibus.

Filius Matthæi de Spagnolo, a Politio, annis duobus.

Filius filiæ Dente a d'Osso, a Politio, annis duobus.

Andreas de Donzella de Fisaulis annis octo.

Fredericus de Simone de Mattiniechio, a Politio, annis tribus.

[69] [laborantes] Nicolaus filius Pirili de Castrobono, a Politio, anno uno.

Philippus, filius Michaëlis de Realis, castellanus Politii, annis duobus.

Simon de Nicolao Charello, a Ciminna m, anno uno & medio.

Matthæus filius Nicolai Costa, a Politio, annis duobus.

Matthæus, filius Stephani Græci, a Politio, annis duobus.

Nicolaus Andreæ, a Politio, annis tribus.

Doniastra, uxor Nicolai Medici, a Siracusa n, annis sex.

Bartholomæus Nicolai de Princi, a Ciminna, anno uno.

Petronius de Guarino, a Ciminna, annis duobus.

Gualterius de Ferrusio, a Petralia superiori, annis tribus.

Andreas Joannis Lombardi, a Spirlinga, a nativitate.

Nicolaus Bellebone, a Caccabo, a nativitate.

Orlandus Furiani annis quinque.

Philippus, a Calatanissetta, annis tribus.

Nicolaus Caputius, a Randatio, annis quindecim.

Philippus de Heradio mensibus novem.

Jacobus Murator, a Petralia inferiori, mense uno.

Magister Baldus, a Drepano, annis octo.

Philippus de Ricomanda, a Mistretta, annis quatuor.

Jacobinus de Politio, a S. Mauro, annis duobus.

Orlandus de Joannebuttaro, a Caccabo, annis viginti.

Castronovus de Pinsali, a Monte majore o, multis annis.

Millorus Marisiæ, a Spirlinga, annis quatuor.

Venutus Guilielmus de Bonnaviri annis decem.

[70] [plurimi sanantur.] Philippus Bonsignore, a Castro-Joanne, mensibus septem.

Nicolettus Raynaldi de Joanne Casso annis quatuor.

Conradus Riccardi de Joanne Nari, a Petralia, annis octo.

Juncta Thomasii Caldarini, a Castro-Joanne, annis undecim.

Pirellus Buzelli, a Calatanissetta, annis quatuor. Jacobinus Andreæ, ab Antiochia p, annis tribus.

Joannutius de Raya, a Randatio, mensibus quatuor.

Filia Petri de Mancialardo anno uno.

Nicolaus Guercius de Luppino multis annis.

Philippus Collisortæ, a Camerata, annis quatuor.

Guilielmus de Nicosia annis duodecim.

Andreas Rogerii de Ferro, a Politio, mensibus octo.

Rogerius Joannis de Copetta, a Randatio, anno uno.

Ambertus Philippi, a Randatio, annis duobus.

Bertholinus Joannes, a Corleone, anno uno.

Joannutius Tancredi, a Bicaro, anno uno.

Simon Guilielmi de Giraldo, a Panormo, annis sex.

Joannutius Jacobi Maronni, a Corleone, anno uno.

Guilielmus Joannis de Capizi, a Castro Joanne, annis duodecim.

Pironnus, filius Riccardi de Taverna, mensibus quatuor.

Nicolaus de Angelino, habitator Galatis q, Andreas de Prozetto, a Castro-Joanne, annis novem.

Julianus de Naro anno uno.

Andreas Joannes, a Panormo, mensibus quatuor.

Jacobinus Joannis Visi, a Catana, annis duobus.

Guilielmus de Randatio annis duodecim.

ANNOTATA.

a Tauromineum, vulgo Taormina, civitas est maritima inter Messanam & Catanam.

b Mistretta vulgo, alias Latine Mistrecta, oppidum est Siciliæ in valle Demonæ.

c Randazzo oppidum mediterraneum notatur in valle Demonæ.

d Vox græca est, quæ sectionem venæ significat.

e Hunc locum in Sicilia reperire non potui, ut dubitem, an nomen recte sit impressum.

f Chomisum inter oppida Siciliæ recenseturapud Placidum Caraffam in Descriptione Sicaniæ.

g Sanctus Philippus oppidum est diœcesis Catanensis.

h Palatium Adriani, vel Adrianum, oppidum est mediterraneum in valle Mazaræ.

i Post hæc tituli instar sequentibus miraculis præfiguntur hæc verba: anno Domini millesimo trecentesimo vigesimo, Indictione tertia, a decimo septimo mensis Maii per totum mensem Julii ejusdem Indictionis, meritis beati Gandolphi, infrascripti homines rupturis intestinorum & lapidibus laborantes sanantur. Annotatio autem videtur spectare ad omnia usque ad finem hujus capitis relata, licet multa ex præcedentibus eodem etiam tempore facta sint, ut liquebit infra ex alia annotatione.

k Apud Marium Aretium in Descriptione Siciliæ reperitur Alcara, & oppidulum vocatur.

l Bibona, aut Bivona, oppidum est in diœcesi Agrigentina.

m Ciminna oppidum est diœcesis Panormitanæ.

n Siracusa, aut potius Syracusæ, urbs Siciliæest maritima & episcopalis.

o Mons Major inter oppida Siciliæ recensetur apud Caraffam jam laudatum.

p Antiochiam in Sicilia nullam inveni. Forte peregrinus ille erat, & in Sicilia degebat.

q Galatis inter oppida Siciliæ recensetur a Caraffa. Duo autem hic simul ponuntur, nomine & patria distincti, qui ambo videntur sanati.

* sanari

* sanguis

* i. e. sudarium

* redierunt

CAPUT VI.
Prosecutio miraculorum eorumdem.

[Crurum,] Bartholus, filius Augustaræ, a Castronovo, crus aridum habens octo annorum spatio, venit ad sepulchrum beati Viri, & cum lacrymis orans, ibi sanitatem est assecutus.

Matthæus de Mancarella, a Calatabellotta a, crura nimis tumefacta habens spatio quatuor mensium, accedens ad sepulchrum Beati, sanatus est.

Presbyter Nicolaus de Iragio de Jardinellis, in crure infirmitatem maximam patiens septem mensium spatio, baculo non poterat se sustentare. Veniens tandem, sanatus est.

Jacobus de Randatio, a Politio, in sinistro crure vulnus horribile patiens novem annorum spatio, accedens, sanus factus est.

Guidottus de Milano Lamericus, civitatis Panormi, crura habens tumefacta annis quatuor, veniens ad sepulchrum, sanus factus est.

Maynectus de Majorana, a Randatio, in crure dextro guttam frigidam patiens, ad sepulchrum Sancti veniens, sanatus est.

Susanna mulier de Casali S. Gregorii, infirmitatem in cruribus patiens annis quinque, veniens ad beatum Gandolphum, sanata est.

Nicolaus Formarius, a Caccabo, rheuma in crure sinistro patiens annis vigintiquinque, veniens ad sepulchrum beati Viri, sanatus est.

Jorlandus de Canuscetta, a Gratterio, rheuma in crure sinistro patiens, veniens ad sepulchrum Sancti, sanatus est.

Andreas, filius Joannis Mantoni, a Politio, anno uno claudicans, veniens ad sepulchrum beati Viri, perfecte sanatus est.

[72] [pedum,] Joannutius, filius Gorbi Sala, habitator Grutticelli b, pede torto veniens ad sepulchrum beati Viri, continuo est rectificatus.

Guilielmus, filius Laurentii de Cephalo, civis Panormitanus, tribus annis claudus, cum matre ad sepulchrum Sancti veniens, statim sanatus est.

Filius Nicolai de Gemma, a Politio, pedem habens altero longiorem a nativitate sua, veniens ad sepulchrum Servi Dei, pedes obtinuit rectificatos.

Seraphina, mulier de Joanne Cassata, a Collisano c, novem annis habens pedem dextrum tortum & curvum, accedens, sanata est.

Guilielmus Garbetta, a Calatagirone, habens pedes tumefactos, veniens vero ad sepulchrum Sancti, perfecte sanatus est.

Andreas Salinello, a Gangio d, tribus annis se erigere non potuit. Accedens tandem ad sepulchrum Sancti, se erexit.

[73] [genuum,] Jacobinus de Medica, a Caccabo, in genibus rheuma dolorosum patiens spatio sex annorum, veniens ad sepulchrum Servi Dei, sanatus est.

Henricus, filius Joannis Taravelli, habitator Capaci e, rheuma in genua V annis habens, accedens, sanatus est.

[74] Cantissa, mulier a Corleone, tremens corpore fere per biennium, [tremoris & paralysis,] veniens ad sepulchrum, sanata est.

Bella de Calatagirone, tremens capite fere per sex annos, veniens ad sepulchrum, sanata est.

Margarita de Traina, tota tremula corpore spatio duorum annorum, accedens, sana facta est.

Ventura de Magistro Salamone, a Panormo, tremore corporis tremulenta annis triginta, veniens, sanata est.

Flora de Drisia, a Castro-Joanne, tremore pedum & manuum & capitis paralysis morbo annis quinque fatigata, veniens sanata est.

Agnesia de Perna, a Corleone, paralytica per triennium, veniens ad sepulchrum Sancti, perfecte sanata est.

Divitia de Sparsia, a S. Philippo de Argirio, tremulenta corpore fere mensibus octo, ita ut ad omne opus inhabilis esset, veniens ad sepulchrum sancti Viri, perfecte sanata est.

Venturina, mulier a Randatio, paralysim annis quatuor passa est. Accedens tandem ad sepulchrum Viri Dei, perfecte curata est.

Margarita de Suriano, a Caronia f, per annum unum tremore corporis fatigata, veniens ad ecclesiam beati Viri, sanata fuit.

Miralla, mulier de Traina, annis undecim fatigata paralysi, cum Sanctus sibi in somnis apparens, Surge, dixisset, statim surrexit, & se perfecte sanam invenit.

[75] Stephanus de Catania, a Calatanissetta, hydropicus fere per septennium, [hydropis,] veniens ad sepulchrum beati Viri, sanatus est.

Stilla, filia Joannis de Perco de Biviano, hydropica quatuordecim annis, veniens ad sepulchrum beati Gandolphi, perfecte sanata est.

[76] Muscata, mulier de Crivaro, a Hiracio, spatio annorum duodecim attracta se movere non poterat, [contractionis membrorum,] sed veniens ad sepulchrum, sanata est.

Filius Matthæi Spitalera de Luppino, corpore totaliter attractus & gibbosus, accedens, sanatus est.

Roma de Fronduto, a Hiracio, sic erat debilitata membris & attracta, ut de lecto surgere non valeret: sed veniens, sanata est.

Silvia de Calatabellotta sic gibbo depressa se inclinabat, ut sursum numquam respicere potuerit. Veniens tandem ad sepulchrum, sanata est.

Sabella Jo. Lombardo, a Mazara, sic erat attracta per septennium, ut modo aliquo convalescere nequiret. Veniens tandem ad sepulchrum beati Viri, sanata est.

Susanna de Trovilis, duobus annis lecto contracta jacens, veniens ad ecclesiam B. Gandolphi, se sanam invenit.

Rogerius, filius Nicolai Malandrini, a Racchuia g, septem mensibus confractus corpore, se erigere non potuit: veniens sanatus est.

Mabilia de Regina, a Panormo, annis quatuordecim renibus totaliter confracta h, accedens cum devotione ad Sanctum, sanata est.

[77] Joanna de Pintaguerra, a Politio, fistulam in tibia patiens quindecim annis, [fistularum,] ipsa * ligatum medicamen tenebat. Et cum oraret super sepulchrum Beati, audivit Corpus Christi laudari in altari majore: & cum ipsum adoraret, & pro sua sanitate Christum rogaret, pannus, quo tibia ligata erat, per seipsum miraculose cecidit: & dicta puella a fistula se sanam invenit.

Jacobina, filia Guidonis, civis Panormitana, quinque annis fistulam habens, veniens ad sepulchrum Beati, sanata est.

Dulcimagna, a Panormo, tribus mensibus fistulam habens, accedens ad sepulcrum Sancti cum devotione, sanata est.

[78] [rheumatum;] Joannes Sautisi, a Castronovo, annis sex rheuma maximum patiens, veniens ad sepulchrum beati Gandolphi, sanum se reperit.

Rosa de Panzica, a Calaxibetta, toto corpore rheumatibus macerata, cum devotione ad ecclesiam Beati se conferens, sanata est.

Novella, mulier a Nicosia, totaliter affligebatur rheumatibus: & ad sepulchrum Sancti accedens, perfecte est sanata.

Antoninus de Gulielmo, a Messina i, quinque mensium spatio rheumatibus utroque brachio aridus & cruribus, ad sepulchrum Viri Dei veniens, sanata est.

[79] [& aliorum morborum mala sublata.] Rosa Nicolai de Lumina, a Nicosia, tortas manus habens, veniens ad sepulchrum, lacrymisque orans, sanata est.

Richarda Prena, a Panormo, vituperosam infirmitatem patiens, videlicet quod illud instrumentum, ubi recipitur embryo, quod alio nomine vocatur matrix, extra vas ejus egrediebatur, instar unius cucumis, duobus annis, veniens ad sepulchrum Sancti, sanata est.

Petrus de Chundrisi, habitator Casalis Boli k, habens apostema siccissimum sub ascella mensibus quinque, veniens, sanatus est.

Petrus de Gancio, a Politio, apostema habens in ventre ad modum unius panis, veniens, sanatus est.

Calzaranus de Baldo, Panormitanus, febricitans septem diebus, & vovens se beato Gandolpho, venire scilicet ad eum, statim surrexit sanus.

Laurentius, filius Nicolai de Guccio, a Calatavulturio l, vituperosam infirmitatem patiens, videlicet intestinum per partes inferiores egrediebatur, nec remitti poterat intro per octo vel decem dies: & hæc passus est duorum annorum spatio, cum medicinæ multæ ei applicatæ fuerint. Veniens * tandem ad sepulchrum beati Viri, intestinum rediit ad primum locum, & perfecte sanatus est.

Sibilia de Austerino, a Hiracio, a nativitate sua dolore corporis adeo gravabatur, ut erigere se non posset: & veniens sanata est.

Jacobina, puella a Gancio m, a nativitate sicca latere, ad nullum opus utilis habebatur: accedens tandem, sanata est.

Richardus, ab Alicata n, febribus continuis laborans, parum terræ tumuli Sancti ad se faciens portare, & hanc aquam * mixtam bibens, statim sanus de lecto surrexit.

Benedictus, frater dicti Richardi, ab Alicata, in extremis quasi laborans, mente, cum ore nequiret beatum Gandolphum invocare, ex intimis suspiriis clamavit: & subito (sicut Deus voluit) de lecto surgens, se sanum invenit.

Pannutius, ab Alicata, infirmitate quassatus, multo tempore in lecto decumbens, ad invocationem Sancti se contulit: & consecutus integre sanitatem, sanctas reliquias visitavit.

Puerum annorum tredecim, a Drepano, a lepra mundavit. Adamus, ab Alicata, filium suum cuidam fratri Minori obtulit, ut beatum Gandolphum pro illius sanitate rogaret. Et dum frater ante altare preces pro puero funderet, de intestinorum rupturis jam dictus frater *, dictam infirmitatem patiens, liber effectus est.

Rubertus, ab Alicata, fistulam in crure sævam patiens, cum non potuisset sanari temporali remedio, filamenta linita terra tumuli sancti Patris loco unguenti ulceri figens, subito est sanatus.

[80] Multa etiam miracula per Servum suum Dominus dignatus est ostendere, [Aliqua miracula non vulgata: tempus, quo præcedentia facta.] quæ duabus de causis scripta non sunt in libro hoc: quarum una est, ad non generandum lectori fastidium, alia, quia infirmitates occultas, narratione verecundas, sani non publicant. Hæc autem sunt quatuor, quæ fecit in vita, viginti tria, quæ fecit post mortem, ducenta triginta octo o post translationem, a decimo Maii usque ad totum mensem Augusti sequentis immeditate, tertiæ Indictionis, anno Domini MCCCXX. Et alia duo p anno Domini MCCCXXII.

ANNOTATA.

a Calatabellota oppidum est in valle Mazaræ.

b Gruttæ, vulgo le Grotte, oppidum est in diœcesi Agrigentina. An vero Gruticellum sit idem locus, an alius, mihi non constat.

c Colisanum alias scribitur, estque oppidum fere inter Cephalædim & Politium.

d Gangium in mediterraneis vallis Demonænon longe admodum a Politio in tabulis notatum invenio duplex, videlicet novum & vetus, vulgo Gangi dictum.

e Capaci vicus, aut villa, in novis tabulis notatur non longe a mari Thyrreno, & aliquot milliaribus a Panormo in Occidentem.

f Caronia inter oppida Siciliæ recensetur apud Caraffam.

g Forte legendum Rachudia, quod inter oppida numeratur apud laudatum Caraffam.

h Forte scriptum fuerit contracta, & ante contractus, cum agatur de contractis.

i Latine Messana, notissima est urbs Siciliæ ad fretum Mamertinum, quo separatur a Calabria.

k Varia loca Siciliæ invenio dicta Casale; at nullum reperi cum Boli cognomine. Locum tamen noverint incolæ.

l Calatavulturium oppidum in mediterraneis est, aliquot tantum milliaribus distans Politio.

m Gancium idem forte est cum Gangio, supra ad lit. d assignato.

n Alicata maritima est ad mare Africanum.

o Ducenta triginta octo, quæ notantur factaanno 1320 a die 10 Maii usque ad finem Augusti, numeris appositis distinguuntur in libello impresso. Numeri illi quidem perveniunt usque ad 250; sed hoc factum errore imprimentium, ut notatur in corrigendis. Attamen cum duobus ultimis, quæ facta anno 1322, omnia post translationem sunt 240.

p Hæc sunt duo posteriora. Recentiora quædam ex processibus dabo inferius.

* in ipsa

* Cum veniret

* forte aqua

* forte puer

APPENDIX
DE CULTU, RELIQUIIS ET MIRACULIS RECENTIORIBUS.

Gandolphus conf., presbyter Ord. S. Francisci, Politii in Sicili (B.)

AUCTORE J. S.

CAPUT I.
Gemina quotannis Beati festivitas, magna cum solemnitate & populi concursu: alia in honorem Beati per annum fieri solita.

[Præcipua Beati festivitas constanter] Vita data num. 39 testatur, anno 1320, quando elevatum est Beati corpus, geminam institutam esse ipsius festivitatem. De præcipua, qua Beati natalis, sive obitus dies, celebratur, a tempore Paschali ad mensem Septembrem translata satis ambigue auctor loquitur, dicens: Politienses in tertia Dominica mensis Septembris decimo septimo die ordinaverunt solemnius celebrandum, nimirum, festum præcipuum. Waddingus ex hoc loco, opinor, ait: Dies vero natalitius (celebratur) Dominica III mensis Septembris. At persuasum habeo, festivitatem non celebrari Dominica tertia mensis Septembris, nisi concurrat cum die XVII ejusdem mensis. Nam in Processu impresso plurimi testes, juridice interrogati, constanter & concordi testimonio asserunt, festivitatem B. Gandolphi ab immemorabili tempore celebratam fuisse die XVII Septembris. Ita pag. 162 testatur Josephus Tamburellus, sacerdos Politiensis, & sacræ theologiæ doctor, die XVII Septembris quotannis ex antiquissima traditione Politii celebratam fuisse festivitatem illam, additque, suo etiam tempore, id est, anno 1613, celebrari; nec ullam haberi memoriam in contrarium. Idem testatur, Officium celebrari ab omnibus ecclesiasticis, tam secularibus quam Regularibus, ritu duplici de communi Confessoris non pontificis cum Missa, Os justi &c. Idem pag. 167 testatur Thomas Sponsellus, sacerdos item Politiensis, ac pag. 173 Franciscus Mistretta J. U. D., & sacerdos Politiensis, pluresque alii eodem anno interrogati, quorum enumerationem brevitatis causa omitto.

[2] Eadem rursum affirmarunt alii testes, anno 1621 interrogati, quorum primus est pag. 257 Laurentius lo Ciraulo, sacerdos Politiensis, quem facile decem alii concordi voce sequuntur eodem anno, [a seculo XIV celebrata est die 17 Septembris:] sed diebus diversis. Addunt illi, festivitatem illam passim credi celebratam ultra trecentos annos; & recte, opinor, quia mense Octobri & Novembri anni 1621, quibus auditi fuerunt illi testes, annus unus supra trecentos ab institutione illius festivitatis erat elapsus. Accedit Bulla Clementis Papæ VIII, data anno 1595, qua indulgentias concedit plenarias illis, qui ecclesiam beati Gandolphi civitatis Politii, Cephaludensis diœcesis, in festo ejusdem beati Gandolphi, die XVII Septembris ibi celebrari solito, a primis Vesperis usque ad occasum solis ejusdem festi singulis annis devote visitaverint &c. Hæc, quibus consonant martyrologi Siculi, omnino sufficiunt, ut intelligamus Beati festivitatem semper die XVII Septembris celebratam fuisse, præsertim cum in toto Processu impresso nihil invenerim, quo insinuetur, festivitatem illam umquam fixam fuisse Dominica tertia Septembris, præter ambiguam locutionem supra datam, quæ æque designat diem XVII Septembris, quæque fortasse sic exponenda erit, ut Politienses Dominica tertia post elevationem corporis pro festivitate elegerint diem XVII Septembris. Dubitandum porro non est, quin Politienses ab episcopo suo, qui post corporis elevationem discesserat, facultatem acceperint festivitatis diem statuendi. Præterea multi testes in Processu asserunt, opinionem esse Politiensium, festivitatem non fuisse inchoatam sine consensu Summi Pontificis. Et sane verisimile est, Jacobum de Narnia, episcopum Cephaludensem, qui tarde & caute anno 1320 ad corporis elevationem processit, nihil ea in re fecisse, inconsulto Pontifice.

[3] De festivitate illa B. Gandolphi, ab omni hominum memoria semper celebrata, [celebratur autem Officio de communi ab omnibus ecclesiasticis,] & numquam intermissa, plurimi testes in Processu nominati consentiunt, nullo repugnante. Omnes similiter testantur, celebratam fuisse festivitatem cum Missa & Officio de B. Gandolpho, a clero seculari & Regulari. Observant ulterius testes anno 1613 auditi, Officium fuisse de communi confessorum non pontificum a tempore recepti concilii Tridentini. Adjungunt illi, ante concilium Tridentinum in usu fuisse Officium particulare & proprium de S. Gandolpho. Hujus autem Officii pars magna in Processu edita est pag. 209 & sequentibus. Unius ex prioribus antiphonæ partem huc transfero: Patris Gandolphi adsunt solemnia: miris miraculis pollet assiduus: flos est oblatus regno Siciliæ. Mitto reliqua, cum quia Officium mutilum est, multaque mendose videntur impressa, tum quia nihil faciunt ad gesta Beati confirmanda aut elucidanda.

[4] Ad augendam porro celebritatem festivitatis B. Gandolphi accedit solemnis processio longi agminis per civitatem, [& honoratur solemni processione cum Beati corpore, quæ etiam fit] in qua Beati, ut Patroni, corpus, thecæ argenteæ inclusum, honorifice defertur sub umbella, & multo lumine comitante. Nam præcedunt diversæ turmæ & societates secularium, deinde religiosi Ordines, tum clerus universus. Umbellam vero portant & comitantur cum cereis accensis viri primarii & præcipui civitatis magistratus. De hac processionis solemnitate, & de ingenti multitudine populi, ex aliis etiam Siciliæ locis ad festivitatem confluente, testes in Processu consentiunt. Addunt vero testes illi, qui anno 1613 interrogati sunt, similem quoque cum reliquiis Beati processionem per urbem institui in Pentecoste, quando celebratur B. Gandolphi inventio & elevatio. Verum de illa nihil invenio in testimoniis eorum, qui anno 1621 examinati fuerunt. Attamen illustrissimus Stephanus de Munyera, episcopus Cephalæditanus, qui anno 1621, non solum ut ordinarius, sed etiam ut delegatus Sedis Apostolicæ, de cultu B. Gandolphi inquisivit, non solum confirmavit festivitatem præcipuam, sed illam etiam, quæ ob corporis elevationem in Pentecoste celebratur.

[5] [in festo translationis: utraque festivitas anno 1621 confirmata.] Etenim litteræ ipsius datæ Politii die XXI Novembris, V Indict., MDCXXI, sic habent in Processu pag. 334: Stante supplicatione porrecta ex parte magistratus civitatis Politii, regni Siciliæ, sanctissimo Domino Papæ Gregorio XV, & provisione, quod fiat solitum circa venerationem servi Dei Gandolphi, facta per præfatum Sanctissimum Urbis * Romæ VI Aprilis MDCXXI; & juribus adductis, articulatis & probatis per dictum magistratum, & coram nobis Politii degentibus ex causa prædicta ob intimationem, eis a nobis factam, ad ostendendum rationes, quibus moti sunt magistratus & populi & clerus ad venerationem & cultum publicum prædicti servi Dei Gandolphi; quibus probationibus & scripturis constat, vera esse ea, quæ fuerunt expressa in supplicatione prædicta, porrecta præfato Sanctissimo: illisque visis & consideratis, causa cognita, consulte decernimus, tam auctoritate ordinaria nostra, quam delegata a sancta Sede Apostolica in his fungentes, quod deinceps circa venerationem prædictam, & cultum publicum, celebrationem Missarum, & festivitatem XVII die Septembris, & in festo Pentecostes, & aliis diebus solitis, serventur ea, quæ hactenus servata fuerunt ex immemorabili consuetudine, jam satis ostensa, usque ad aliud mandatum Apostolicum: mandantes omnibus subditis nostris, ut ita observent, observarique faciant, nihil prorsus innovando in præjudicium dictæ immemorabilis consuetudinis & possessionis, in qua hactenus magistratus & clerus prædicti extiterunt. Hæc non solum ab episcopo subscripta est ordinatio; sed statim etiam a notariis transcripta, & multis subscriptionibus roborata.

[6] [At in festo translationis non videtur dici Officium.] Ex dictis autem litteris habemus, cultum B. Gandolphi immemorabilem legitima auctoritate confirmatum esse; nec modo probatam esse præcipuam festivitatem, sed aliam etiam in Pentecoste haberi solitam. Non additur tamen in litteris, quid in Pentecostes festivitate ad honorem B. Gandolphi fieri soleret. At jam vidimus, reliquias ipsius in illa quoque festivitate magno cum splendore transferri solitas in solemni per urbem processione. Verum non inveni testes, qui assererent, Officium & Missam de B. Gandolpho in festo translationis fuisse celebrata. Obstiterit, opinor, festivitas Pentecostes, quominus in Officio & Missa de B. Gandolpho aliquid fieret. Videtur tamen aliquando etiam translationis festum Officio honoratum fuisse. Certe in Processu pag. 211 multa recitantur ex Officio proprio sub hoc titulo: In translatone beati Gandolphi. Antiphona vero prima ad Vesperas sic habet: Gaudeamus omnes in Domino: diem festum agat hæc concio, quem Gandolphi patris dedit inventio. Alleluia. Hæc videntur insinuare, recitatum aliquando fuisse translationis Officium, nisi compositum quidem fuerit, sed in usum numquam inductum. Cajetanus in Actis de Officio translationis non meminit, sed nundinas ea de causa institutas dicit, ita scribens: Magna dein cum veneratione beati viri Gandolphi corpus in ara locatum est XV Kal. Junias, qui dies sacro Pentecostes mysterio sacer erat. Eam Politienses ob causam iisdem feriis in sancti Viri memoriam nundinas quotannis celebrant. Ita quidem Cajetanus; sed anno 1320 Pentecostes Dominica erat VIII Maii, ita ut VII Maii contigerit, si facta sit in pervigilio Pentecostes, ut factam dicit ipse Cajetanus. Waddingus tempus ita exprimit: Facta est hæc translatio anno MCCCXX in Sabbato Pentecostes, sed celebratur ibidem 2 feria post Pentecosten.

[7] Præter duas festivitates jam dictas, singulis quoque hebdomadis aliquo cultu honoratur B. Gandolphus, [Alia fieri solita in honorem Beati,] imo & diebus singulis. Hic quoque cultus approbatus est in datis episcopi litteris, cum jubeat, consueta servari, non solum in festivitatibus, sed & aliis diebus solitis. Quænam autem hæc sint, breviter exponam. Testes, anno 1613 examinati, unanimi voce affirmant, in sacello B. Gandolphi semper lampades aliquot accensas ardere, quotidie ibidem Missas celebrari, singulis autem diebus Mercurii, sive feriis quartis, cantari Missam votivam de B. Gandolpho, sumptus ad id suggerente civitate; post Missam vero reliquias Beati populo osculandas præberi. Hæc testes complures, quorum nomina brevitatis causa omitto.

[8] Æquali aut majori etiam consensu testes asseruerunt, tam suo tempore, [ad cujus reliquias magnus est concursus.] quam ab omni hominum memoria, magnum fuisse hominum concursum ad sepulchrum B. Gandolphi, non Politiensium tantum, sed etiam peregrinorum, qui se Beati patrocinio commendant, multaque in sacello ipsius offerri dona votiva in testimonium beneficiorum, ipsius intercessione obtentorum. Addunt testes anni 1613, in supplicationibus, quæ fiunt diebus rogationum, cantari etiam orationem de B. Gandolpho. Præterea hi testantur, in publicis necessitatibus aut calamitatibus civitatis suæ Politienses ad B. Gandolphum confugere consuevisse tamquam ad Patronum; vel exponendo corpus ipsius in sacello ad publicam venerationem, vel cum illo supplicantium ritu extra civitatem procedendo. Reliquias ejusdem Beati deferri etiam ad personas primarias, dum graviter ægrotant, iidem observant; idque inferius videbimus, ubi agetur de miraculis recentioribus, ac demum nomen Gandolphi pueris non raro imponi in honorem Beati.

[Annotata]

* forte in Urbe

CAPUT II.
Sacellum B. Gandolphi: corpus honorifice servatum, & sæpius visitatum.

[Beati corpus quod integrum non est,] Acta data num. 13 docent, B. Gandolphum sepultum esse Politii in majori ecclesia, quæ Sanctissimæ Virgini Mariæ sacra est, ut deinde in Miraculis dicitur. Jacuit ibi in terra sepultus annis circiter sexaginta, ut creditur, (nam de anno mortuali certa non habemus documenta) & demum anno 1320 de terra levatum est corpus, mandante & præsente Jacobo episcopo Cephalæditano, ut Acta habent cap. 3, sed satis confuse. Waddingus existimat, eo tempore corpus inventum esse integrum absque ulla offensione. In eam opinionem verisimiliter deductus est ex Actis, in quibus inventionem & elevationem satis confuse cap. 3 narrari, jam dixi. Ego vero ex iisdem Actis potius colligo, corpus inventum esse non integrum, sed in ossa dissolutum. Etenim, ubi fossores corpus detexerant, clerici præsentes episcopum rogarunt num. 37, quid faciendum esset de eodem invento sancto corpore: ille vero mandavit, ut totum corpus perquireretur. Et mox corpus, non integrum, sed integre inventum dicitur; id est, omnia ossa integri corporis inventa sunt. Hæc autem expositio abunde confirmatur ex Processu, cum nullus testium asserat corpus integrum aut incorruptum fuisse, quando inventum est; sed omnes de corpore loquantur, tamquam de ossibus separatis. Idem satis colligitur ex relatis num. 44 de conatu illorum, qui sacrum corpus abscondere nitebantur, quique illud jam extra ecclesiam tulerant. Hoc ipsum factum etiam ostendit, pretiosum illum thesaurum non statim post inventionem tanto studio custoditum fuisse, quanto postea conservari cœpit.

[10] [servatur in sacello ipsi dicato,] Constat ex multorum testimoniis in Processu relatis, corpus B. Gandolphi ab aliquot saltem seculis honorifice servari in sacello particulari dictæ ecclesiæ, quod Beato dicatum est. At nullibi invenio, quo tempore istud sacellum Beato consecratum sit, aut sacræ Beati reliquiæ ad illud delatæ: neque enim id factum videtur illo ipso tempore, quo corpus fuerat inventum. Quidquid vero sit de tempore, certum est multorum testimoniis, sacellum dici B. Gandolphi, illudque duplex esse, anterius nimirum sive exterius, & interius. In sacello interiori depositum est Beati corpus in tumba marmorea, cui arca ex argento, aut laminis saltem argenteis vestita, quæ sacras continet reliquias, habetur inclusa. Exterius sacellum rursus duplex aliqui testes faciunt. At sive unum dicamus, sive geminum, in illo pendent lampades ardentes, multaque dona votiva Beato oblata. In illo etiam est altare, in quo sacrosanctum Missæ sacrificium quotidie offertur.

[11] [quod anno 1621 visitavit episcopus.] Pleniorem sacelli descriptionem subministrat Processus, in quo pag. 7 refertur sacelli & deinde corporis visitatio, facta die XVIII Octobris anni 1621, quam huc transfero. Die XVIII Octobris, quintæ Indictionis, MDCXXL, illustrissimus & reverendissimus dominus, frater don Stephanus Munyera, tum pro exoneratione sui pastoralis officii ordinarii, tum pro observatione mandati sanctæ Sedis Apostolicæ, sibi Romæ directi die VI Aprilis MDCXXI, accessit ad majorem ecclesiam hujus civitatis Politii, associatus a clero, magistratu, & nobilibus, ac ejus curia & familia: & facta oratione ante altare Sanctissimi Sacramenti, sanctum Missæ sacrificium celebravit, &, ea finita, atque sacra Communione refectis clericis, magistratu, atque officialibus curiæ, & aliis de familia ipsius illustrissimi domini episcopi, ac pluribus de populo, pontificalibus indutus vestibus, accessit ad capellam, quæ beati Gandolphi nuncupatur, constitutam in ipsa majori ecclesia: ibique precibus Deo fusis, mandavit fieri descriptionem dictæ capellæ, quæ in duabus capellis consistit.

[12] [Sacelli exterioris descriptio,] In prima, quæ dicitur anterior, adest altare decenter ornatum cum cruce, candelabris sub serico baldachino: & ante ipsum erant lampades accensæ. Et in ipsa capella adest vetusta effigies, in tela depicta, servi Dei Gandolphi, Ordinis Minorum S. Francisci, cum miraculis ad modum tabellarum circa eam. In prima est effigies dicti Servi Dei, orantis ad Crucifixum. In secunda est imago dicti Servi Dei, prædicantis populo. In tertia adest eadem imago, suscipiens sanctissimum Eucharistiæ Sacramentum a sacerdote ante altare. In quarta est eadem effigies in modum defuncti, & duæ campanæ, quæ ultro videntur sonare, & duo angeli, suscipientes ejus animam. In quinta est pictura sepulcri cum funalibus appensis, & cum concursu populorum & infirmorum. In sexta est depictus fons cum gelsimino, & multitudo infirmorum & vexatorum a spiritibus immundis. In septima est depicta processio solemnis cum arca sub baldachino. In octava est pictura Servi Dei, a quo mulier petere videtur pro salute filii ab equo pressi. In parietibus primo extat imago dicti Servi Dei magna, & aliarum personarum, ei deferentium mulierem, quam benedicendo videtur a dæmonum vexatione liberare, cum inscriptione subter mulierem: “Valde a dæmonibus vexatam, ab ea pro usu magiæ invocatis, liberat.” Liberatio hujus mulieris relata in Actis num. 45. Sic prodigium de gelsimino sive jasmino refertur in Actis num. 40. In Actis etiam referuntur alia quædam in tabellis depicta, ut suis locis breviter insinuabo. At quod habetur de puero per equum presso, in Actis non legitur.

[13] Et secus est alia imago parva dicti Servi Dei, [& tabellarum in eo appensarum] ante quam videtur quidam genuflexus, & manu tangere videtur os imago Servi Dei, cum hac inscriptione: “Muto, duas habenti linguas, loquelam tribuit” (in Actis num. 14.) Et sub dicta figura adest alia imago parva Servi Dei, tangentis narem mulieris, ante pedes ejus prostratæ, in qua adest inscriptio hæc: “Mulieri fistulam in naricibus * habenti, in somnis apparuit, quæ a somnis sana surrexit” (in Actis num. 17.) Item adest alia effigies beatæ Mariæ super altare, & ante est fons cum gelsimino, ad quem videtur concurrere multitudo infirmorum, & cæcorum, & vexatorum a dæmonibus, cum hac inscriptione: “Vas, in quo repositum fuit vinum, ex quo lota fuerunt ossa Beati, gelsiminum produxit, a quo multi sanantur”. Item & altera imago parva dicti Servi Dei, benedicentis puerum ab equo pressum, & mulieris eum deprecantis, cum tali inscriptione: “Puerum quasi mortuum sub equi pedibus, matris precibus sanum restituit.” Hoc, cum in Actis non reperiam, recentius credo. Deinde subsequitur alia imago parva dicti Servi Dei, tangentis infirmam in lectulo, cum sequenti inscriptione: “Mulierem, per octo annos fluxum sanguinis patientem, liberat”. Hoc forte etiam novum, cum in Actis non habeatur cum iisdem adjunctis. Et desuper eadem alia imago parva dicti Servi Dei, manum extendentis super mulierem genuflexam, cujus inscriptio dicit: “Quædam mulier oculorum cæca lumen recepit”. Talis est in Actis num. 21. Et sequitur alia imago magna Servi Dei, vocati a pluribus, & accedentis ad infirmum agonizantem, cum assistentia parochi, cum crucifixo in manibus, & mulierum & viri plorantis, cum inscriptione sequente: “Agonizantem in extremis liberat, qui statim a lecto surgit”. Hoc cum omnibus adjunctis non reperio in Actis.

[14] Et in alia parte parietis adest effigies magna prædicti Servi Dei, [ob beneficia per Beatum præstita.] prædicantis populo, & annuentis multitudini hirundinum, (in Actis num. XI.) Et sequitur alia figura parva altaris, & super ipsum ossa quædam, & a tergo duo ligones, & prope altare effigies cujusdam pontificis & clericorum, & super altare multitudo hirundinum. Inventio corporis exprimitur, relata in Actis num. 37 & seqq. Et supra in altum adest effigies magna dicti Servi Dei demortui, amplexantis Crucifixum supra stratum asperum, & subter caput duæ tegulæ, & desuper duo angeli suscipientes animam, & a tergo duæ campanæ, quæ ultro sonare videntur. Est morientis imago. Vide Acta num. 12, ubi tamen nihil legitur de campanis ultro sonantibus. Prodigium hoc adjungit traditio, quæ an satis certa sit, ignoro. Testes quidem non pauci in Processu idem asserunt. At illi nihil scire potuerunt præter traditionem popularem. Item in eadem cappella adsunt undecim tabellæ appensæ, partim vetustæ, partim recentes, significantes quædam miracula. In una adest effigies Servi Dei, luce & nube circumfusi, apparentis infirmo deprecanti, cum inscriptione horum versuum:

Aspicis hunc ægrum, febris quem torret anhela,
Qui tenens animam jamjam diffundit in auras:
Dum votum supplex Gandolpho nuncupat, ultro
Ille vocatus adest, & morbum corpore pellit.
      1599.

Cyfræ in fine positæ, annum sanationis insinuant. Itaque hoc ex recentioribus miraculis est, referendum cap. 3; quale & aliud subjungitur. Et in alia tabella est imago infirmæ, ad quam defertur sacra reliquia cum multitudine associantium funalibus accensis, & super illis imagines S. Sebastiani, Dei Servi Gandolphi, Sanctissimi Sacramenti, B. Mariæ, SS. Cosmæ & Damiani, & sancti Caroli, cum hac inscriptione. Inscriptio Italica significat sanationem dominæ Annæ Duarez, quæ referetur cap. 3. Finitur his verbis Latinis: Anno Domini MDCXVI votum fecit, & gratiam recepit. Tum subditur: Et aliæ novem tabellæ sunt cum effigie Servi Dei, apparentis nonnullis personis orantibus, Religiosis, sæcularibus, & infirmis, absque inscriptionibus. Hactenus de sacello anteriore.

[15] [Interius sacellum cum suis tabellis,] Mox pergit auctor ad sacellum interius hoc modo: Et in alia capella interiori, quæ ferreis cancellis ante obseratur, in quam ingressus est ipse illustrissimus dominus episcopus cum ejus curia & familia, ac reverendo vicario Politii, magistratu secreto & procuratoribus dictæ capellæ: in qua adest supra quoddam altare sepulchrum marmoreum, insculptum a parte interiori cum effigie dicti Servi Dei demortui, ac subtus effigies ipsius populo prædicantis: & deinde ejus arca in processione ducta: & tertio sculptura sepulchri cum concursu fidelium: & ante ipsum sepulchrum lampades ardentes argenteo vase. Ac sepulchrum ipsum operitur magno serico, quod Damascum nuncupatur, cum floccis aureis pendentibus, & cum effigie magna Servi Dei, redimita filis ac telis aureis. Ex parte vero posteriori sepulchri adest clausura lignea, depicta ad modum decem & octo tabellarum. In prima adest effigies dicti Servi Dei in actu defuncti. In secunda adest effigies dicti Servi Dei apparentis claudo. In tertia adest effigies ejusdem, tangentis infirmum, cum inscriptione sequenti, videlicet: “Joannes a Calaxibetta, surdus per triginta annos, in somnis a Sancto sanatur”. Refertur in Actis num. 50; sed ibi Jacobus vocatur, verisimiliter quia nomen initio non fuerat integre scriptum. In quarta adest effigies mulieris, orantis ad sepulchrum, cum inscriptione hac: Contissa a Panormo, cæca (spatio) sex annorum, sanatur. (Vide Acta num. 53.) In quinta adest effigies Servi Dei, apparentis ad quemdam orantem, cum tali inscriptione: “Petrus de Cundisi, habens apostegma * sub ascella, veniens sanatur”. In Actis num. 79 Petrus de Chundrisi scribitur. In sexta aderat imago Servi Dei prædicti, apparentis cuidam claudo, oranti in grabato, & altari * genuflexo, cum hac inscriptione: “Matthæus de Mancarella a Calatabillotta, crura habens tumefacta, accedens ad sepulchrum, sanatur. (In Actis num. 71.)”

[16] In septima est imago prædicti Servi Dei cum inscriptione hac: [beneficia testantibus,] Sanctus Gandolphus. Et subtus sunt insignia cujusdam præsulis, & inscriptio: “Illustrissimo & reverendissimo domino meo colendissimo, Felici Centino, sanctæ Romanæ Ecclesiæ presbytero Cardinali Asculano, Joseph Sponsellus doctor physicus Politiensis MDCXII.” Et secus ipsum aderat octava tabella cum hac inscriptione: “Sancti Gandolphi, orti in Gallia Cisalpina, in oppido Binasci, Ordinis Minorum, ad veritatem expressa effigies. Qui dum Panormi in Sicilia commoratur, divinarum rerum commentatione, jejuniis, ceterisque corporis afflictionibus, magnum sanctitatis nomen adeptus, fama percrebescente, fugiendum ratus, obtenta a superioribus facultate, Politium (Deo volente) pervenit, ubi Jesu Christi Euangelium magno spiritu prædicans, multis virtutibus ac miraculis clarus, pie sancteque obiit anno Domini MCCLX, Sabbato ante Resurgentis Domini diem, annis triginta quatuor post obitum seraphici patris sancti Francisci. Sacræ ejus reliquiæ a Jacobo Narnia Cephaludensi episcopo, civibus Politiensibus, signis contestantibus, inventæ sunt anno MCCCXX, die XVII Maii, Joanne XXII Pontifice Maximo, & Federico II Siciliæ rege”. In nona tabella adest effigies Servi Dei cum gelsimino in manibus, benedicentis mulieri genuflexæ, & cum hac inscriptione: “Agnesa de Renna a Corleone paralytica perfecte sanitatem recepit”. (In Actis num. 74 scribitur, Agnesia de Derna &c.) In decima adest effigies dicti Servi Dei, alii homini apparentis, cum hac inscriptione, videlicet: “Antonius Gulielmo a Messana, brachiis aridus & cruribus, veniens sanatur”. In Actis num. 78 Antoninus.

[17] In undecima adest dicta effigies dicti Servi Dei, [in quo corpus in tumba tribus clavibus obserata.] apparentis duobus genuflexis, cum inscriptione hac: “Bartholomeus Guglielmi a Bizini, laborans ex vitio capitis, perfecte sanatur”. Hoc in Actis non reperio. In duodecima est effigies Servi Dei prædicti, gelsiminum manu tenentis, ac mulieri mamillam tangenti apparentis, & inscriptio dicit: “Lombarda de Tropella a Politio, fistulam in mamillis habens, veniens ad Sanctum sanatur”. (Num. 26 in Actis.) In tertia decima adest imago ejusdem Servi Dei, cum cruce in manibus, pœnitentis in eremo. In quarta decima perspicitur effigies prædicta, comparens cuidam presbytero genuflexo. In quinta decima effigies sepulchri, ad quod videtur genuflexa mulier, cum hac inscriptione: “Joanna de Sancte a Castronovo, patiens guttam, venit ad sepulchrum, & subito sanatur”. Hoc in Actis non legitur. In ultima est effigies dicti Servi Dei, apparentis cuidam genuflexo, cum inscriptione: “Andreas de Salivella a Gancio, triennio se erigere non valens, ad sepulchrum sanatur”. (in Actis num. 72.) Quæ clausura tribus vectibus ferreis obseratur: quorum una clavis penes dictum reverendum vicarium, alia penes magistratum, & alia penes capellanum detinebatur. Tossianensis jam ante laudatus lib. 1 fol. 103 de servato corpore ita scribit. Corpus ejus ab incolis præcipua colitur veneratione. Cum ego essem Policii anno MDLXXXIV, cupiens videre illud venerabile corpus, sub tribus clavibus asservatum: quarum alteram tenet guardianus conventus; mirum fuit videre confluentem turbam hominum & mulierum, cum primum rescivissent: qui ad conspectum tam magni thesauri tundebant pectora, Sanctum invocantes, cujus meritis incolæ magna commoda reportant. Ita ipse, unam ex tribus clavibus attribuens Guardiano, qui in Processu non nominatur inter tres clavium custodes. Sed fieri potest, ut una ex tribus multiplicata sit apud plures. At videamus modo, quo in statu episcopus invenerit sacras reliquias.

[18] [Aperta tumba, circumfertur in theca argentea corpus Beati,] Jussitque, ait auctor, illustrissimus dominus episcopus aperiri dictam clausuram. Qua reserata, intus primo inventa est imago vetustissima ejusdem Servi Dei prædicti Ordinis. Deaurata item & lintea quædam mantilia reperta sunt, tum etiam arca lignea, panno intus ornata, in qua conservatur arca argentea, supra quam erat insculptum caput dicti Servi Dei, & circa arcam effigies duodecim Apostolorum, ac B. Mariæ Virginis & angeli Gabrielis, divi Francisci & divi Antonii de Padua. In qua arca assenserunt magistratus & clerus conservari reliquias & ossa dicti Servi Dei, quæ venerari hactenus consueverunt, & per magistratum & clerum ac populum, adhibita pia veneratione, coli. Et eis devote instantibus, mandavit illustrissimus dominus episcopus, ut arca ipsa processionaliter duceretur per civitatem. Quo mandato suscepto, incepta est solemnis processio, primo confraternitatum laïcorum cum earum insignibus, secundo Regularium, tertio cleri sæcularis. Subsecuti sunt magistratus, hastas baldachini gestantes, sub quo deferebatur a sacerdotibus ipsa arca: & circa eam pueri nudati quamplures, ac nobiles, funalibus accensis, nudato capite, omnes incedebant, hymnis & psalmis Deum deprecantibus omnibus clericis. Deinde prosequebatur idem illustrissimus dominus episcopus pontificaliter indutus cum mitra & baculo, assistentibus paratis, subsequente magno ac numeroso populo, devote & discooperto capite incedente. Et circumducta processione ipsa per dictam civitatem, reversa est ad ipsam ecclesiam majorem.

[19] [quod deinde visitatur: ossa aliaque reperta in theca.] Et appulsa arca fuit deposita coram magistratu, populo, & clero: in qua repertæ sunt bursæ sericæ, in quibus asservantur ossa prædicti Servi Dei. In prima os capitis; in secunda ossa majora; in tertia ossa minora. Quæ omnia veneratus, & devote deosculatus est dictus illustrissimus dominus episcopus; & bursam capitis clerus & populus, eam manibus tenente reverendo vicario. Fuerunt etiam repertæ in alia bursa scripturæ pertinentes ad dictum Servum Dei … Et finita veneratione, fuerunt omnes bursæ ossium reconditæ in ipsa arca, quæ iterum fuit obserata & processionaliter ducta ad pristinum locum in dicta capella &c. Scripta hæc sunt eodem tempore a notario, qui etiam prolixe enumeravit scripturas in eadem arca inventas, inter quas est Vita a nobis recusa. Aliæ quædam, item in Processu editæ, spectant ad præcedentes aliquot earumdem reliquiarum visitationes, quas ex eis breviter ordine recensebo.

[20] [Ossa Beati ante variis] Prima visitatio, in dictis scripturis relata, est anni 1523, cujus Acta leguntur in Processu pag. 242. Arcam tunc aperuit, multis testibus præsentibus, Franciscus de Nicchio, vicarius generalis episcopi Cephalæditani, ut melius atque congruentius, inquiunt Acta, præsens arca, vetustate quasi deleta & abolita, ornari atque decorari potuisset. Aperta autem arca, invenit involutum caput suum distincto atque separato linteamine; similiter crura & brachia sacculo diverso insimul alligata; residuum præfati corporis alio varioque sacculo conservatum; omnia vero cooperta majori linteamine. Ubi omnia lustraverat, ossa suis locis reliquit, excepto capite, quod formæ argenteæ imponi voluit. Octavianus Præconius, episcopus Cephalæditanus eamdem arcam aperuit anno 1579. Invenit, ut habent Acta in Processu pag. 239, caput & ossa in diversis sacculis lineis intus dictam arcam, sed ordinavit, quod caput prædicti corporis pro majori veneratione reponatur in ejus incasto argenteo, existente in summitate & in capite dictæ arcæ, & prædictum incastum, ubi poni debebat dictum caput, clauderetur in modum, quod nullatenus aperiri posset. Ordinavit etiam prædictus reverendissimus dominus episcopus, quod super sacculos, in quibus sunt prædicta ossa, fiant alii sacculi linei mundiores ob majorem reverentiam &c.

[21] Anno 1590 Franciscus Gonzaga, tunc episcopus Cephalæditanus, [vicibus lustrata.] postea Mantuanus, arcam similiter aperuit, ut legitur in Processu pag. 248. Causa aperiendi erat, quod aliquid tunc vellent apud Sedem Apostolicam agere pro canonizatione B. Gandolphi: nam illustris quædam domina, nomine Elisabetha la Farina, testamento suo reliquerat notabilem pecuniæ summam, pro canonizatione expendendam. Itaque voluit episcopus hunc in finem, rogante magistratu Politiensi, scripta de vita & miraculis Beati in arca quærere, & simul sacra ossa visitare. Invenit scripta, prout jam antea fuerant inventa. De ossibus inventis hæc dicit. Insuper & in eadem arca conditos reperimus duos sacculos albæ telæ compositos, quibus recondita sunt ossa prædicti B. Gandolphi: ac etiam sejunctim mentum dicti Beati tela contectum. In eadem arca reposuimus caput ejusdem Beati, quod supra arca intus caput argenteum conditum, non sine amissionis periculo, extitisse cognovimus &c. Rursum anno 1597 sacrum illum thesaurum lustravit Emmanuel de Quero, episcopus Cephalæditanus, omniaque ossa decenter condita reperit, & sine mutatione reliquit, ut habet Processus pag. 245. Idem anno 1607 fecit Martinus Mira, episcopus Cephalæditanus, teste Processu pag. 251. Rursus anno 1614 aperta fuit arca, ut per Philippum Clariana notarium exemplar Vitæ ex authentico, in arca conservato, exscriberetur, illudque traderetur Patribus Societatis Jesu, qui Sanctorum Siculorum Vitas Panormi erant scripturi, prout fecit Octavius Cajetanus. Legitur hoc in Processu pag. 228. Successit demum visitatio anni 1621, jam prolixius relata; nec dubito, quin fuerint aliæ plures: sed operæ pretium non facerem, si omnes scrupulosius investigarem.

[Annotata]

* al. naribus

* l. apostema

* alteri

CAPUT III.
Antiquæ imagines, altaria, ecclesiæ & cultus in aliis etiam locis: miracula quædam recentiora.

Joannes Blandus, vicarius foraneus, & canonicus cameralis Politiensis in Processu pag. 152 generatim testatur, B. Gandolphum non solum Politii & in locis vicinis pro Sancto haberi, sed per totum quoque Siciliæ regnum: [Titulus Sancti in multis locis B. Gandolpho datus: imagines ejus vetustæ, ecclesiæ,] idque dicit colligi ex multis imaginibus vetustis, cum titulo Sancti pictis, quales attribuit Panormo, Alicatæ, Castello Veterano. Nominatim vero testatur de antiqua imagine in conventu fratrum Minorum Politii servata, cui trecentorum fere annorum antiquitatem attribuebat anno 1613, cum hac inscriptione Sanctus Gandolphus. Unam nobis cum ceteris instrumentis transmissam hic exhibeo. Idem plures assignat Politii, & præcipue in ecclesia S. Nicolai, ubi Beatus abiisse dicitur, & ubi campanæ sponte dicuntur sonuisse, dum moriebatur. Prodigium hoc in una ibidem Italicis asseritur verbis, quæ facio Latina: Quomodo supra fascem sarmentorum defunctus sit S. Gandolphus, & campanæ auditæ sint sonare. Jam monui, hoc prodigium in Vita non legi, ita ut fortasse ex pictura ortum habuerit. Alter testis, eodem anno 1613 auditus, nimirum Josephus Tamburellus, sacerdos Politiensis, pag. 161 consentit de titulo Sancti attributo B. Gandolpho, & de imaginibus variis. Adjungit vero, extra civitatem Politiensem in via publica versus Panormum exstare ecclesiam vetustam, quæ tunc instaurabatur, nomini B. Gandolphi dicatam. De hac ecclesia, quæ medio tantum milliari aberat Politio, primus testis dicit, eam instaurari nomine S. Gandolphi, & Beati imaginem in ejus altari esse positam. Tertius testis pag. 171 rursum clare edicit, illam ecclesiam fuisse dedicatam B. Gandolpho, eique consonant plures deinde auditi.

[23] [altaria, in aliis etiam] Prior conventus Carmelitarum pag. 219 testatur, in ecclesia sua extra mœnia civitatis Politii pictam exstare imaginem cum diademate & hac inscriptione Sanctus Gandolphus. Sic pag. 220 testatur Guardianus fratrum Minorum Conventualium, in sua ecclesia Politii pervetustam exstare B. Gandolphi imaginem cum diademate, & in altari. Quam, inquit, depictam arbitror, ut ex vetustate picturæ apparet, & proborum hominum fama colligitur, quo tempore fuit hoc templum constructum. Ac dicti sancti Gandolphi veram esse imaginem, communi consensu fertur, prout etiam ejus nominis adest nota, juxta ejus manus posita, majoribus litteris descripta, in qua legitur: Sanctus Gandolphus. Hæc eadem est, quæ supra memoratur. Sic prope Alicatam in sacello S. Joannis Baptistæ Hierosolymitani, ut vocatur in Processu pag. 222, apparet depicta quædam pervetusta imago Divi cujusdam Ordinis Minorum Cappuccini cum diademate circa caput, quemadmodum alii Sancti manent, dextera benedicentis, sinistra vero librum gestantis, cum hac prope humerum dextrum inscriptione, videlicet Sanctus Gandolphus, ut testatur Emanuel Tauromina, vicarius Alicatensis. Pag. 224 Bonaventura de Sacca, Guardianus conventus S. Mariæ Angelorum, Ordinis Minorum regularis Observantiæ, Panormi existentis, testatur, qualiter in dicto conventu, B. Gandolphi … suo cum altari imago reperitur, ac etiam in arbore, in qua nostræ religionis Beatorum imagines sunt depictæ, inquit, &c. Ibidem pag. 225 Patres Ordinis Minorum conventus sancti Francisci Panormi testantur, qualiter beatus Gandolphus a Binasco.. eo, quo solent Beati, cultu semper veneratus est, … in hac felici urbe Panormi in ecclesia S. Mariæ Misericordiæ, … ubi depicta apparet simul cum nomine ejus venerabilis imago, quam, inquiunt, nostro judicio pictam fuisse tunc existimamus, quando diebus illis in Domino obdormivit. Ita etiam pariter in nostramet ecclesia in quodam muro sub choro prope Sanctam Mariam ex Succursu … similis priori videtur imago, cui scriptum nomen est, Beatus Gandolphus. Et in cornu altaris majoris lævo extat altare cum imagine ad Beati honorem dicatum. Et tandem in tribona majore eminentius ex polita manu … extat etiam Beati imago &c.

[24] Ecclesiam aliquam B. Gandolphi fuisse in oppido, [civitatibus Siciliæ, & cultus in Castello Veterano,] quod dicitur Castellum Veteranum, situmque est prope Mazaram, varii testes anno 1613 Politii affirmarunt. At idem certius & distinctius habemus ex testibus aliis, qui in ipso Castello Veterano de eadem re interrogati sunt anno 1612, mense Martio, Indictione 10. Nam, sex testibus in idem consentientibus, ecclesia monialium Sanctissimæ Virginis Annuntiatæ, olim dicata fuerat B. Gandolpho, dictaque fuerat B. Gandolphi ecclesia; sed postmodum, ædificato ibidem monialium monasterio, cum huic tradita esset ecclesia, nomen paulatim mutaverat, & pro S. Gandolphi, ut ante vocabatur, tunc nominabatur Annuntiatæ, aut Sanctissimæ Virginis Annuntiatæ. Laudati testes ulterius asserunt, festivitatem B. Gandolpi in dicta ecclesia olim magna cum solemnitate celebratam fuisse, & insigni concursu populi honoratam. Addunt, in eadem ecclesia antiquam esse tabulam pictam, in cujus medio est imago sanctissimæ Virginis, ad dexteram B. Gandolphi & ad sinistram S. Georgii, sub imagine porro B. Gandolphi scriptum haberi, S. Gandolphus.

[25] Præterea quinque testes consentiunt, antiquam esse traditionem, [ubi muto loquelam restituisse creditur,] B. Gandolphum aliquo tempore habitasse in illa civitate, ibique miraculis claruisse, ac nominatim muto loquelam restituisse, eaque de causa in summa fuisse veneratione. Testimonia compendio relata latius videri possunt in Processu pag. 126 & sequentibus. Quod autem spectat ad commorationem Beati in Castello Veterano, illa improbabilis non est, etiamsi in Vita non asseratur: nam in Vita nihil fere habemus de locis, in quibus Beatus vivens habitavit.

[26] [& alia fecisse miracula: loquela puellulæ obtenta Calatavulturii.] Restant referenda de B. Gandolpho nonnulla beneficia, ad quæ paulatim accessimus, dum testimoniis incolarum Castelli Veterani mutum ibi sanatum, sive loquela donatum vidimus. Addunt aliqui ex illis testibus, alia etiam miracula, ibidem a Beato patrata; sed nullum nominatim exprimunt. Illud ex testimoniis ipsorum conjicere possumus, temere aut falso jurantes per B. Gandolphum severe punitos fuisse. Nam dicunt, tantam Beati fuisse venerationem & reverentiam, ut, quando quis jurabat per B. Gandolphum, statim aliquis admirabundus reponeret: Jurasti per sanctum Gandolphum, & non peristi? Anno 1615 tres etiam testes interrogati fuerunt in oppido, Calatavulturio dicto, & Politio non nisi ad aliquot milliaria dissito, ut in Processu legitur pag. 138 & seqq. Puellula erat trium annorum & fere dimidii, nomine Dominica, quæ numquam fuerat locuta, sed linguam suam perpetuo arrodebat. Margarita puellæ mater, vidua Dominici Græco, ardenti desiderio invocavit B. Gandolphum, ut loquendi gratiam filiæ suæ impetraret, aut morte salutari animam illa Deo traderet. Ab eo tempore, ut mater cum aliis duabus juramento testata est, paulatim loqui cœpit, valebatque & optime loquebatur, quando tres illæ prædictum testimonium dederunt. Beneficium id spectat ad seculum XVII, ut satis colligitur ex tempore dati testimonii, sed annus ipse non exprimitur.

[27] [Miracula Beati continuata etiam seculo XVI: energumeni] Redeo modo Politium, ubi anno 1613 quatuor viri ex magistratu Politiensi in Processu pag. 3 generatim affirmant, miracula B. Gandolphi semper continuata fuisse a morte ipsius usque ad sua tempora. Hoc verum omnino esse existimo, licet beneficia illa, quæ contigerunt post annum 1322 usque ad finem fere seculi XVI minus sollicite videantur collecta & scriptis mandata. Præterea varii testes ex illis, qui anno 1621 sua dederunt testimonia, generatim testantur, frequenter audivisse se de ægrotis sanatis, & de energumenis liberatis patrocinio B. Gandolphi. Adjungunt aliqui, non raro vidisse se tempore supplicationis, quæ cum reliquiis Beati bis quotannis instituitur, energumenos adduci ad thecam B. Gandolphi, liberatosque & Deum laudantes discedere, quando ipsi in supplicatione erant præsentes. Antoninus Bartucello modo magis particulari testatur pag. 289, vidisse se ab annis circiter sexaginta, id est, circa annum 1561, adduci hominem a dæmone obsessum, qui prope arcam consistens, stridebat, & modo valde inusitato se torquebat, instabatur, & spumam in ore habebat, ac demum versus arcam spuebat. Finita vero processione, dum reliquiæ ad ecclesiam erant reductæ, dictus homo, in ecclesiam ingressus mortui instar cadebat: sed paulo post se erigebat, laudans Deum & B. Gandolphum, cujus patrocinio se dæmonis vexatione liberatum agnoscebat.

[28] [varii ipsius patrocinio liberati,] Eadem adjuncta idem testis refert de femina energumena, quam in supplicatione adductam vidit, & deinde in templo lapsam & liberatam, annis circiter quadraginta ante datum testimonium, sive circa annum 1581. Tertium exemplum laudatus testis subjungit de Philippa la Perdicca, quam aut neptem aut cognatam suam fuisse dicit. Hanc simili modo circa annum 1601 liberatam testatur, asserens omnia se vidisse tam ante quam post trium illorum liberationem. Particularia hæc facta generali aliorum testimonio de energumenis frequenter liberatis confirmantur. Tribus relatis prorsus similis est liberatio alterius energumenæ, quam pag. 262 vidisse se testatur Laurentius lo Ciraulo sacerdos. Attamen hæc rursum alia est, quia contingere debuit anno 1603, cum testetur factam octodecim annis ante annum 1621. Philippus de Porcariis, eodem anno 1621, die 2 Novembris, testatus est aliud factum particulare, quod narrat pag. 310 quodque compendio huc transfero. Laudatus testis circa annum 1611 quadam vespera circa horam tertiam post occasum solis invenit ancillam suam, Gandolpham Campanara, adeo turbatam & stridentem, ut crederet a dæmone correptam, quemadmodum ipsa etiam dicebat. Qua de causa, juvante servo Joanne Philippo de Gregorio, ipsam duxit ad sacellum B. Gandolphi, ubi corpus servatur, accersito etiam domino Vincentio Perdicaro sacerdote. Cœpit hic Dei & servi ipsius Gandolphi nomine præcipere dæmoni, ut egrederetur. Et post moram aliquam dæmon egressus est, inquit, tantum edens strepitum, ut videretur ipsi testi totum ecclesiæ majoris tectum disrupisse. Aliud rursus factum particulare pag. 304 testatur Leonardus Selvaggio de Margarita, conjuge Marii Xiacchitano, dicens illud contigisse ante annos fere quinque, id est, anno 1616. Erat in annua supplicatione laudatus testis, ibique dictam Margaritam primum a dæmone vexatam, & deinde liberatam vidit.

[29] Mattuccius de Curatolo, civis Politiensis, eodem anno 1621, [pluvia tempore siccitatis obtenta.] die XXX Octobris, interrogatus, aliquot B. Gandolphi beneficia particularia juratus narravit, ut habet Processus pag. 299. Primum erat sexaginta fere annis præteritum, ita ut factum videatur anno 1561; alterum annis fere quinquaginta & sex, ac figendum consequenter anno 1565. Utroque anno magna erat aquæ penuria mense Majo. Hac de causa agmen supplicantium Politiensium cum corpore B. Gandolphi processit extra civitatem ad pluviam impetrandam. Hanc vero gratiam utraque vice tam cito obtinuerunt per subitam aëris mutationem, ut jam pluere inciperet, priusquam totum supplicantium agmen rediisset, ut testatur Mattuccius, qui adfuisse se dicit. Idem subjungit, adfuisse se tertiæ supplicantium cum corpore B. Gandolphi ad Patres Cappucinos processioni, quando eadem erat aquæ penuria in locis vicinis, ita ut Calatavulturienses longo etiam agmine advenirent ad venerandum B. Gandolphum. Rursum, necdum finita processione, repente delapsa est pluvia, quam prodigiosam credidit testis, quia nullam in aëre deprehendit pluviæ causam. Hoc factum fuisse ait quindecim circiter annis, antequam testaretur, & hac de causa figendum est anno 1606, mense Majo.

[30] Laurentius lo Ciraulo, sacerdos Politiensis, anno 1621, [Franciscanus graviter ægrotus,] mense Octobri, aliud testatus est Beati beneficium, in Processu relatum pag. 262. Vincentius de Martino, Ordinis Minorum de Observantia, gravi decumbebat morbo, & desperatus a medicis. Deferuntur ad infirmum reliquiæ B. Gandolphi, quem ille cum fiducia invocabat: ac derepente, pulso morbo, recte se habet, & convaluit. Hujus sanationis gratia tabellam appendit in sacello B. Gandolphi, ut observat laudatus testis, qui ait se adfuisse, ac vidisse graviter ægrotantem & subito sanatum. Ex tabella autem appensa colligo, eamdem esse sanationem, quæ in descriptione sacelli narratur num. 14, quatuor versibus expressa, ubi figitur anno 1599, quod congruit cum dictis testantis anno 1621, & dicentis eam contigisse ante annos fere viginti & duos.

[31] Sanationem Joannis de Vigintimiliis, marchionis Hieracii & principis Castriboni, utpote celebrem & notam, plurimi testes in Processu narraverunt, inter quos laudatus Laurentius lo Ciraulo pag. 263 testatur se adfuisse, [& marchio Hieracii, allatis Beati reliquiis, sanantur.] vidisseque & graviter ægrotantem, & repente sanatum, simulac, allatis reliquiis, Beatum invocaverat. Verum, cum pag. 115 habeamus Latinum testimonium a notario scriptum, & ab ipso marchione ejusque conjuge, quando venerunt ea de causa Politium, anno 1608 die VIII Maii subscriptum, mitto brevitatis causa multorum testimonia, & ex illo, missis etiam superfluis, factum breviter refero. Illustrissimus & excellentissimus dominus, don Joannes de Vigintimiliis, marchio Hieracii, & princeps Castriboni, maxima & gravissima oppressus infirmate, vovit pro sua salute B. Gandolpho, cujus reliquiam petiit cum licentia … episcopi Cephaludensis sibi offerri. Qua quidem licentia obtenta, prædictam reliquiam… Franciscus Mistretta, tunc vicarius… Politii, cum maxima sacerdotum & nobilium hujus prædictæ civitatis comitiva sibi detulit. Et facta per ipsum … principem debita reverentia, intercessione B. Gandolphi gratiam suæ salutis a divina Majestate consecutus est: & vovit simul cum illustrissima & excellentissima domina, donna Dorothea, ejus dilectissima uxore, personaliter se conferre huc Politium, & visitare arcam, in qua sunt reposita ossa … ejusdem B. Gandolphi. Factum hoc contigit anno 1605, ut ex recitato partim instrumento, & dictis aliorum testium clarum est. Venit autem marchio cum conjuge Politium anno 1608, obtentaque ab episcopo licentia, arcam ipsis aperuit Joannes Blandus, vicarius Politiensis, videruntque Beati reliquias: quas quidem reliquias præfati principes illustrissimi omni, qua decet, reverentia deosculati sunt: & ei obtulerunt, & præsentaverunt lamperium (id est, lampadem) magnum argenteum &c.

[32] [Quidam gravi periculo liberatus, deinde febri,] Leonardus Selvaggio, jam supra laudatus, pag. 303 narrat factum mirabile, in quo divinam agnoscit providentiam, patrocinio B. Gandolphi propitiam sibi, ut certe credidit, & pie potuit credere. Eques redibat Panormo Politium, portans secum aliquas figuras argenteas pro arca B. Gandolphi, & comites habebat similiter equitantes. Cum autem venisset ad locum, ubi duplex erat via, altera superior, altera inferior juxta mare, & socii omnes pergerent via superiore, ipse eos sequi voluit, & equum cogere, ut eamdem teneret viam. Verum nullo modo equum inducere potuit, ut via illa pergeret, ita ut equo cesserit, & siverit illum incedere per viam inferiorem juxta mare. Non diu post, cum semper pergeret, unus ex sociis cursu accedit, nuntiatque socios novem, qui viam superiorem tenuerant, a Turcis captos esse, & se solum effugisse. Credidit igitur Leonardus, patrocinio B. Gandolphi factum esse, ut equus noluerit parere, & sic evaserit. Res contigit anno 1606, sive quindecim annis ante datum testimonium. Post hæc laudatus testis subjungit alterum beneficium, patrocinio B. Gandolphi acceptum ab annis fere duodecim, id est, circa annum 1609. Laborabat tunc graviter febri quartana, omissisque remediis naturalibus, quæ non credebat profutura, opem B. Gandolphi precibus implorabat, & subito se perfecte sanatum sensit.

[33] [alius gravi infirmitate,] Aliam ejusdem anni sanationem testatur Laurentius lo Ciraulo, sacerdos jam laudatus, qui reliquias B. Gandolphi ad ægrotum portatas comitatus est, & repentinam sanationem vidit. Decumbebat gravi pressus morbo dominus Franciscus Gagliardo, civis Politiensis, petebatque ut Beati reliquiæ ad se deferrentur. Allatas reliquias veneratus, & ope Beati implorata, subito convaluit & in gratiarum actionem componi jussit quatuor figuras argenteas, arcæ B. Gandolphi adjiciendas.

[34] Ad annum 1611 videtur spectare geminum beneficium, [puer primum malo caduco, deinde loquelæ impedimento,] præstitum Petro puero Politiensi, filio Hortensii de Trapina, qui utrumque juratus asseruit anno 1613, dixitque duos fere effluxisse annos a tempore, quo ille filiolus gemino laborabat defectu. Puer malo caduco tam graviter laborabat, ut pedibus non posset consistere, & globi instar factus esset. Adhibitis frustra medicis, cum malum videretur immedicabile, ad B. Gandolphum parentes confugerunt. Itaque, quando agmen supplicantium corpus B. Gandolphi per civitatem portabat, puerum nudum more ibi usitato nutrici commiserunt, ut illum arcæ reliquiarum tangendum applicaret. Fecit hoc nutrix, sensitque puerum se erigere, simul atque arcam attigerat. Finita supplicatione, puer domum portatus, cum vestibus induendus esset, pedibus alacer constitit, & sine ulla difficultate incessit. Ablato illo malo, supererat alius puero defectus, nam præ impedimento aliquo oris aut gutturis voces proferre non poterat, volensque loqui, non intelligebatur. Post aliquod tempus, mandante episcopo, aperta est arca reliquiarum B. Gandolphi, præsente pueri patre. Hic ea occasione modicum cepit fragmentum ex panno rubro, quo arca erat cooperta. Domum reversus, exiguum illud panni frustum collo filii sui alligavit: & sic ille confestim loqui cœpit, ac voces proferre claras, prout perfecte loquebatur, & sanus erat, quando anno 1613 pater de utroque facto juratum dedit testimonium. Res tota latius narratur in Processu pag. 149.

[35] Anno 1612, noctu inter dies XXVII & XXVIII Decembris, [mulier gangræna,] facta est insignis sanatio Joannæ Marrocco, viduæ annorum sexaginta quatuor, quæ gangræna aut cancro ad extremum vitæ discrimen erat perducta. Sanationem testata est sub initium anni 1615 ipsa Joanna, dixitque se malo illo laborare cœpisse & laborasse mense Octobri ante duos annos & tres circiter menses, donec noctu inter festivitatem S. Joannis Euangelistæ & Sanctorum Innocentium sanaretur. Accedit testimonium filiæ ipsius Beatricis Marocco, & Petri de Præconio, medici chirurgi, qui laborantem sanare frustra erat conatus. Rem ex horum testimoniis, in Processu relatis a pag. 118, compendio trado. Cancer mense Octobri invasit pectus dictæ Joannæ, quæ ex illo coacta est decumbere, & adhibere medicos. Hi fuerunt Petrus Precone chirurgus, & filius ipsius Gandolphus Precone medicus. Non obstante horum cura, malum semper crevit, & totum pectus occupavit, ita ut in festo S. Joannis Euangelistæ etiam instatum esset collum totum usque ad os. Jam dixerat chirurgus, ipsam sanari non posse, nisi sanaretur emplastro illo, quod ultimum pectori imposuerat. At neque illud proderat, & ad vesperam festivitatis S. Joannis credebat se morti vicinam. Cœpit igitur duabus horis post solis occasum multo cum planctu invocare B. Gandolphum, idque continuavit usque ad mediam fere noctem. Inter orandum dormire cœpit, & mane evigilans, deprehendit pectus suum carere emplastro; vocansque filiam, simul cum ipsa agnovit, pectus omni inflatione carere, & prorsus esse sanatum. Gratias egit Beato, tenensque biduo lectum ad instaurandas vires exhaustas, tertia die sana surrexit, ac gratiarum actionem in Beati sacello repetiit, quando primum egressa est domo.

[36] Anno 1613, quo testes hi fuerunt auditi, mense Januario B. Gandolphus aliud beneficium præstitit dominæ Isabellæ Trabona, uxori, domini Philippi Trabona, in partu gravissime periclitanti, ut fuse narratur in Processu a pag. 142 testimoniis Agathæ de Vizini obstetricis, [alia gravi partus periculo,] quæ parturienti adstiterat; domini Artalis Perdicarii sacerdotis, ac fratris dictæ Isabellæ, qui reliquias B. Gandolphi ad periclitantem attulerat; alterius, qui eas erat comitatus, & ipsius Isabellæ, quæ gravissimo vitæ periculo erat defuncta. Rem in pauca contraho. Tantus erat parturientis labor, ut proles, ante per obstetricem baptizata, jam defuncta esset quatuor horis ante adventum reliquiarum, & obstetrix nullum sciret remedium ad partum promovendum. Deinde frater parturientis advenit cum reliquiis, easque ipsi imposuit, Beatum eodem tempore invocanti cum obstetrice. Hoc facto, sine difficultate prolem mortuam statim peperit.

[37] [puer hernia,] Eodem anno 1613 in festo Resurrectionis Dominicæ instituta est processio per urbem cum reliquiis B. Gandolphi, eo quod novum ipsi constructum esset sacellum, in quod reliquiæ erant inferendæ. Ea autem occasione beneficium obtentum est Joanni Jacobo Gallegra, puero trienni, hernia gravissima laboranti, cui per biennium remedia frustra erant adhibita. Mater ipsa, dicta Joanna Precone, puerum portavit ad sacellum B. Gandolphi, curavitque ipsum tangendum arca reliquiarum ad sacellum portata. Puer vero, ubi relatus erat domum, inventus est omnino sanus. Hoc testati sunt eodem anno Vincentius Lampsasona, doctor medicus Politiensis, & Petrus Antonius Trabona, sicut latius videri potest in Processu pag. 147 & seqq.

[38] [puer ad extrema deductus febri continua,] Anno 1614, die XVII Septembris in ipsa B. Gandolphi festivitate, sanatus est Nardus, puer quadriennis, filiolus Sancti de Joanne, quando morti videbatur proximus, ut anno sequenti cum juramento testati sunt pater & mater pueri, ex quorum testimonio tempus clare colligitur. Referuntur illorum asserta in Processu a pag. 121, quorum compendium huc transfero. Laborabat Nardus puer febri continua, & omnem jam perdiderat sensum ea nocte, quæ festivitatem B. Gandolphi præcedit, ita ut parentes eadem nocte moriturum crederent & jam pararent funeri necessaria. Illucescente die, pater ad sacellum B. Gandolphi se contulit, & Beatum cum lacrymis pro salute filii sui oravit. Deinde sumpsit nonnihil aquæ lustralis, rogavitque presbyterum Matthæum Bartucello, ut reliquiis B. Gandolphi aquam illam contingeret. Ubi id factum erat, aquam ille continuo domum portavit, ut filio bibendam daret. Tentavit moribundo aquam infundere; sed non potuit. Quare guttas aliquas collo affudit moribundi, qui id sentire videbatur. Post horæ quadrantem, plangente patre, puerulus improviso potum petiit. Parentibus igitur simul genua flectentibus, & B. Gandolphum invocantibus pro salute pueri, candelamque hunc in finem voventibus, pater ipsi infudit omnem illam aquam lustralem, quæ Beati reliquias contigerat. Mox puer melius habuit, & intra duos tresque dies omnino convaluit. Qua de causa cum gratiarum actione votum suum impleverunt.

[39] [virgo pleuritide,] Sanationem Annæ Duarez, factam anno 1616, testes referunt, eamque testatur tabella in Beati sacello appensa, ut dictum est num. 14. Laurentius lo Ciraulo sacerdos, qui comitatus est reliquias B. Gandolphi ad graviter ægrotantem portatas, pag. 264 testatur, ipsam post venerationem reliquiarum & invocationem Beati, mox cœpisse melius habere, & perfecte sanatam esse. Consentit pag. 269 Petrus Gabrieli sacerdos, qui reliquias ad ægrotantem tulit, sed in hujus testimonio Joanna vocatur, errore forsan typographico. Inscriptio tabellæ, quæ hujus beneficii gratia in sacello appensa est, ex Italica in Processu pag. 10 Latina facta sic habet: Domina Anna Duarez de Figueroa, filia capitanei Duarez, vitæ suæ fini propinqua magno cum dolore ex pleuritide, derelicta a medicis ut moritura, commendans se Domino nostro Deo, sanctissimæ ipsius Matri, præsentibus Sanctis, & particulariter B. Gandolpho, ubi hujus reliquiæ ad ipsam fuerunt portatæ, illas venerans, subito multum fuit recreata, ac deinde convaluit, ita ut infinitas egerit gratias Deo Domino nostro, sanctissimæ Matri, præsentibus Sanctis, & glorioso sancto Gandolpho, cui laus sit perpetua.

[40] [ac demum effusione sanguinis e naribus.] Philippus de Porcariis in Processu pag. 311 juratus refert beneficium, sibi a biennio sere collatum, & idcirco figendum anno 1619. Infirmus erat, & multum e naribus emittebat sanguinem, quem nullo poterat remedio sistere. Itaque, cum haberet frustum arcæ veteris, in qua reliquiæ B. Gandolphi olim fuerant conservatæ, illud admovit vultui suo, Beati opem implorans: & confestim stetit sanguis, ac æger perfecte sanatus est. Hactenus de recentioribus B. Gandolphi beneficiis & miraculis. Verisimile est, hisce etiam alia accessisse post annum 1621, quo facta fuit inquisitio per Stephanum episcopum. At recentissima illa, si qua fuerint scriptis mandata, ad notitiam nostram necdum pervenerunt.

DE B. PETRO ARBUESIO, CANONICO REGULARI, MARTYRE,
CÆSARAUGUSTÆ IN HISPANIA,

Anno MCDLXXXV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Petrus Arbuesius, Canonicus regularis Mart., Cæsaraugustæ in Hispania (B.)

AUCTORE C. S.

§ I. Memoria in Martyrologiis: cultus: Vita a recentioribus scripta: ejusdem compendium excudendum.

Cæsaraugusta, quam indigenæ Zaragoçadicunt, vetusta Hispaniæ Tarraconensis civitas, [Hoc die, quo obiit, colitur] archiepiscopatu insignis & Aragoniæ regni caput, in ecclesia sua metropolitana S. Salvatoris religioso splendidoque cultu asservat corpus B. Petri de Arbues, communiter Magistri Epilæ appellati, quem ejusdem basilicæ canonicum Regularem, & primum Aragoniæ inquisitorem, Judæi per conductos sicarios ibidem coram altari principe orantem anno Christi 1485 confoderunt, unde biduo post beatam animam hac XVII Septembris exhalavit. De eo ad præsentem diem Joannes Tamayus Salazar in Martyrologio Hispanico sic meminit: Cæsaraugustæ in Hispania B. Petri Arbuesii martyris, qui cum primus fuisset illius urbis inquisitor apostolicus contra hæreticam pravitatem, dum adversus illius reos ex officio constanter inquirit, intra sedis metropoliticæ angulos ab iisdem hæreticis confossus, spiritum Creatori intrepidus agonista purissimum emisit. Eumdem Martyrologio suo universali inseruit Castellanus, ubi etiam tempus inflictorum vulnerum & mortis ex iisdem obitæ recte distinxit verbis, quæ ex Gallicis Latina subjungo.

[2] Cæsaraugustæ B. Arbuesius inquisitor, qui hoc die (XVII Septembris) mortuus est ex lethiferis plagis, [officio & Missa Cæsaraugustæ] quas Judæi sicarii ipsi inflixerant ea nocte, quæ inter diem XIV & XV hujus mensis intercessit, dum in Matutino Officio caneretur Invitatorium Venite in ecclesia S. Salvatoris, cujus erat canonicus. In Romano Martyrologio nondum locum obtinuit, neque Sanctorum albo a summo Pontifice per canonizationem adscriptus est. Recte tamen eum a laudatis martyrologis cum Beati titulo memorari constat ex iis, quæ de legitimo ipsius cultu plus quam centum annis ante Urbani VIII Pontificis decretum incepto continuatoque, & de ejusdem solemni beatificatione per Alexandrum VII Papam anno 1664 facta inferius dicturi sumus. Interim hic præmisisse suffecerit, laudatum Alexandrum in prædicto Brevi concessisse, ut de eo sub ritu duplici recitetur Officium, & Missa celebretur de martyre non pontifice singulis annis juxta rubricas Breviarii & Missalis Romani die XVII Septembris, qua spiritum Creatori reddidit.

[3] [& in aliquot aliis locis] Hæc vero (inquit ibidem Pontifex) in locis dumtaxat infrascriptis; nempe in cathedrali ecclesia Cæsaraugustana, ubi canonicus martyrii palmam consecutus est, ejusque corpus requiescit, in ecclesiis generalis inquisitoris Hispaniarum, ac S. Martini inquisitionis regni Aragoniæ, ubi primus inquisitoris munus obivit, & a qua ex Apostolica auctoritate munus idem accepit; necnon in matrice ecclesia oppidi de Epila, ubi natus est; & quantum ad Missas attinet, etiam a sacerdotibus confluentibus. Hæc anno 1664. Deinde anno 1694 adornatum est aliud de eodem Beato Officium, de quo in calce ejusdem typis editi exemplaris, quod præ manibus habeo, sequentia legere est: Cæsaraugustana. Suprascriptas Lectiones secundi Nocturni proprias, & Orationem beati martyris Petri de Arbues, prout supra jacent, ab Eminentissimo & reverendissimo domino Cardinale Casanate ex præscripto sacrorum rituum Congregationis denuo revisas & correctas, eadem sacra Congregatio approbavit, & in posterum in metropolitana ecclesia Cæsaraugustana, aliisque locis, quibus Officium cum lectionibus & oratione propriis prædicti Beati ex indulto Apostolico hactenus concessum reperitur, recitari & imprimi posse concessit, die XVII Julii MDCXCIV. Subnotatum erat: A. Cardinalis Cybo. Et infra: B. Inghiramus Sac. Rit. Congreg. Secret.

[4] Idem Officium atque Oratio anno 1696 ad alia denique loca multo ampliora extensa fuerunt, [in Hispania, & Bononiæ] dum scilicet, ut in eodem exemplari legitur, lectiones illius proprias & orationem ad humillimas preces archiepiscopi & capituli ecclesiæ metropolitanæ prædictæ (Cæsaraugustanæ) sacræ rituum Congregationi a R. P. M. Fr. Bernardo de Cariñena & Ypença, vicario generali Ordinis B. M. Virginis de Mercede porrectas, sacra eadem rituum Congregatio in omnibus regnis Aragonum, in Hispaniis tantum, in civitate Bononiæ, in omnibus ecclesiis generalis inquisitionis Hispaniarum, necnon in omnibus civitatibus, in quibus tribunalia inquisitionis existunt, & in quibus, sicut & in omnibus enarratis regnis, ecclesiis, civitatibus & locis fit Officium prædicti Beati de Communi unius martyris, ad relationem Eminentissimi & reverendissimi Cardinalis Coloredi, recitari ac imprimi posse benigne concessit. Die XXIV Novembris MDCXCVI. Subnotatum denuo erat: A. Cardinalis Cybo. Et infra: B. Inghiramus Sac. Rit. Congreg. Secret.

[5] Per Bononiam hic Bologna designatur, ditionis Pontificiæ celebris civitas in Romandiola, [in Italia: olim colebatur die 15.] ubi Officium & Missa de B. Petro Arbuesio celebrare haud dubie concessum est, quod Beatus in ea civitate philosophiæ ac Theologiæ studuerit, & utriusque magisterium adeptus, eas publice professus fuerit, uti ex dicendis constabit. Lectiones primi Nocturni præscriptæ sunt ex Epistola B. Pauli apostoli ad Romanos: Fratres debitores sumus &c.: secundi Nocturni suis locis Commentario inserentur: pro tertio denique Nocturno assignatur Homilia super Euangelium: Nihil est opertum, quod non revelabitur &c.; ut in festo S. Calisti, die XIV Octobris. Oratio vero hæc est: Præsta, quæsumus, Omnipotens Deus, ut B. Petri martyris tui fidem congrua devotione sectemur, qui pro ejusdem fidei defensione martyrii palmam meruit obtinere. Per Dominum &c. Ante solemnem beatificationem colebatur, non hac die XVII Septembris, qua obiit, sed XV ejusdem, qua a sicariis confossus fuit. Ita discimus tum ex Joanne Mariana lib. 25 Historiæ cap. 8, aliisque, tum ex libro Informationum infra sæpe laudando, ex quo sequentia accipe: Testis XXXIV ad articulum XIX testatur de visu, fideles cum notabili concursu in civitate Cæsaraugustana colere diem hujus Servi Dei, tamquam unum ex diebus majoris festivitatis, pulsando campanas metropolitanæ ecclesiæ ac incessanter tota die XV Septembris a suis primis Vesperis, sicut fit in die S. Valerii ac S. Vincentii, quibus fit hæc magna solennitas, tamquam patronis principalibus cathedræ episcopalis Cæsaraugustanæ. De celebri ejusdem cultu inferius multo plura dabimus.

[6] Beati nostri Vitam a nullo synchrono vel suppari scriptam reperi, [Vitam a recentioribus scriptam] aut ab aliis laudari legi; unde non immerito conqueritur Didacus Garzia de Trasmiera mox laudandus, ex ejusmodi scriptorum inopia pauca ex gestis illius ad posterorum notitiam pervenisse. Recentiores tamen multi, præsertim Hispani, de eodem meminerunt, quos magno numero recenset Tamayus in Notis ad Martyrologium supra citatum. Inter ceteros vero vitam, mortem ac miracula carmine heroïco exposuit Vincentius Blascus de Lanuza, canonicus pœnitentiarius Cæsaraugustanus, in Opusculo, quod Peristephanon, seu de coronis Sanctorum Aragonensium inscripsit, & in libros quinque partitum Cæsaraugustæ vulgavit anno 1623. Post hunc Didacus Garcia de Trasmiera, inquisitor Valentiæ, Siciliæ & Toleti, Vitam Hispanice stilo ligato composuit, quæ primo Monteregali anno 1647, id est, sedecim circiter annis ante solemnem ipsius beatificationem, excusa est, ac deinde cum supplemento aliquo una cum beatificationis Bulla anno 1664 Matriti recusa.

[7] [non dabo, sed ejusdem compendium] Alteram denuo Vitam, Hispanico similiter sermone, anno 1690 Cæsaraugustanis typis publicavit Joannes Gracianus y Salaverte, Ordinis S. Mariæ de Mercede, provinciæ Aragoniæ historiographus, qui se per matrem suam ex Elisabetha Beati sorore ortum ducere testatur. Hasce Vitas in Museo nostro habemus quidem; sed cum earum auctores exiguam ab ætate, qua scripserunt, auctoritatem sibi conciliare possint, multaque in iis ex conjectura dixisse atque exornasse videantur, satius duxi easdem ad concinnandum Commentarium adhibere, quam Latine versas excudere. Idem de Vita metrica, Peristephano inserta, statui; eoque magis, quod hæc suis poëticis phrasibus crebro ad nauseam scateat, & poëmatum more gesta liberaliori stilo amplificet. Hinc præplacet mihi ejusdem Vitæ breve compendium tempore beatificationis Romæ anno 1664 Italice editum, & illustrissimo domino Joanni Vaguer, canonico ecclesiæ metropolitanæ Cæsaraugustanæ, & procuratori causæ ejusdem beatificationis inscriptum, quod Latinitate donatum subjungam. Præplacet, inquam, mihi hoc compendium, quia verisimilius ex Actis beatificationis concinnatum est, ideoque erroribus minus obnoxium debet videri.

[8] [Romæ editum: miracula, aliaque aliunde recensebo.] Verumtamen quia laudatum compendium in Beati morte desinit, omissis miraculis, aliisque, quæ post eam contigerunt, & ad ejusdem cultus initium & augmentum pertinent, hæc ex citatis Vitis Latine subjungam, ne qua parte lectores defraudem. Ad eumdem finem, uti & ad Commentarium de Vita conscribendum, utile mihi erit Ms., quod Papebrochius noster ex libro Informationum apud P. Procuratorem generalem Romæ descripsit, & ad hunc diem deposuit, in quo pro impetranda beatificatione ipsius multa de vita, moribus, martyrio, miraculis & cultu antiquo perstringuntur, & nomine Philippi IV Hispaniarum regis, reverendissimi domini inquisitoris generalis Hispaniæ, aliorumque, quorum intererat, nomine probanda exhibentur. Suo item loco Breve beatificationis, modumque ac solemnem pompam, quibus ea Romæ in Vaticana S. Petri basilica publice celebrata est, in Commentario recensebo. Alios denique auctores, qui de eodem B. Petro scripserunt, per decursum laudabo.

§ II. Beati patria: parentes nobiles, majores, fratres & sorores: pia educatio: studia litterarum præsertim Bononiæ: magisterii & doctoratus laurea.

[Beatus nascitur Epilæ in Hispania,] Beatum Petrum Arbuesium primam lucem Epilæ aspexisse, convenit pene inter omnes, qui de ipsius patria meminerunt, atque ita etiam asseritur cum in Ms. instrumento supra num. 8 laudato, tum in Bulla beatificationis, verbis num. 3 recitatis, tum denique in Officio ejusdem proprio. Est autem Epila exiguum Hispaniæ oppidum seu castrum in Aragonia ad Salonem fluvium, indigenis el Xalon dictum, septem milliaribus Hispanicis, teste Didaco Garçia Trasmiera in Vita, versus Occidentem dissitum Cæsaraugusta, in cujus diœcesi est. Vincentius Blascus & Joannes Gracianus illam eamdem esse putant cum antiqua Segontia, quam Itineraria Antonini imperatoris in itinere, quod Emerita Cæsaraugustam ducit, ab hac ultima sedecim millia passuum distantem exhibent. Dixi, pene inter omnes de hac Beati patria convenire: nam canonici Cæsaraugustani in libello supplice Paulo V Pontifici anno 1614 pro impecranda ipsius canonizatione oblato, eumdem Cæsaraugustanum facere conati sunt his verbis: Petrus Arbuesius Cæsaraugustanus, vulgo Magister Epila eam ob causam fortasse dictus, quod illustris suæ gentis origo ex hujus nominis oppido esset &c. Verum hæc canonicorum opinio nullum, quem sciam, suffragatorem habet, totque convellitur testimoniis contrariis, ut neminem debeat morari.

[10] Porro ab Epila patria sua, simul & a magisterio Theologiæ, [(unde Magister-Epilæ appellatus est)] quo ornatus fuit, B. Petrus communiter Magister-Epilæ, Hispanice el Maestro-Epila, appellatus est, ut hoc nomine potius, quam Petri de Arbues, in Hispaniis veniat. Hinc Alexander VII Papa in Brevi beatificationis ait, confectos esse processus de martyrio &c Servi Dei Petri de Arbues, alias Magistri Epilæ nuncupati. De hisce laudatus Blascus poëta lib. 3 sic cecinit:

Inter nostrates antiqua Seconcia terras
Molles cantati ad ripas constructa Salonis,
Epila post dicta, immutato nomine prisco,
Et rege Alfonso Machometis libera vinclis,
Turribus ac muris circumvallata vetustis,
Nobilibus fœlix dominis, & fertilis agris,
Munera & omniferos terræ fusura nitores,
Frugum altrix, Divumque parens fœcunda virorum,
Mastrepilam sanctum genuit, quod Rector Olimpi
Languenti mundo postremo tempore sidus
Concessit. Genuitque alios Seconcia multos
Et celebres tulit ipsa viros armisque togaque,
Et verbo & versu claros, studiisque Minervæ
Egregios; instar quorum Mastrepila noster
Nunc erit, immensum patriæ lumenque decusque.
Quem Epila nascentem vidit, nutrivit, eumque
Audivit teneros fundentem ad inania fletus,
Et flentem in dulces pellexit carmine risus,
Plena coralliferis distillans ubera labris.

Hactenus ipse, insignes Epilæ laudes congerens, quas non vacat hic examinare.

[11] Annum B. Petri natalem ibidem præmiserat his verbis: [circa annum 1441,]

Tempus erat, quando sol jam transegerat annos
Quadraginta quatercentos post mille duosque.

Eidem anno 1442 nativitatem illius illigat Joannes Gracianus Salaverte in Vita cap. 1, num. 3; cui proxime accedens Didacus Garzia Trasmiera, eam uno anno citius, nempe 1441, auctor vero Compendii edendi anno 1440 affigit. Magis discrepat Ms. instrumentum in causa Beatificationis confectum anno 1622, quod num. 8 laudavimus, in quo B. Petrus natus dicitur in oppido, Epila nuncupato, Cæsaraugustanæ diœcesis de anno MCCCCXXXV, vel circa. Verum illa ipsa correctio vel circa satis indicat, de natali anno tum non satis constitisse; ideoque cum Didacus Garzia, Joannes Gracianus & Compendii auctor serius scripserint, & quidem duo ultimi post beatificationem, quando interim aliquid certius de natali ejus tempore potuit comperiri, verisimilius est, felicem illum ortum in unum e tribus istis annis 1440, & duobus sequentibus incidisse, aut certe propius ad eos accessisse.

[12] [ex nobilibus parentibus, Antonio Arbues] De parentibus, quibus natus est, liber Informationum in causa beatificationis sic habet: Articulat, ac probare vult & intendit (procurator causæ) qualiter in oppido, Epila nuncupato, Cæsaraugustanæ diœcesis de anno MCCCCXXXV, vel circa, ex Christianis & honestis parentibus, Antonio de Arbues & Sancta Ruiz legitimis conjugibus & ex puro sanguine procreatus ac natus fuit, in figura legitimi matrimonii, Petrus de Arbues, dictus deinde Magister de Epila; qui juxta ritum S. R. E. baptizatus, & deinde confirmatus fuit. Et ita fuit, erat & est veritas, publicum & notorium; & de præmissis omnibus & singulis antiquæ extant memoriæ & traditiones ac publica vox & fama. Eosdem parentes nominat auctor Compendii, quos non minus nobilitate familiarum, unde nati erant, quam pietate spectabiles fuisse affirmat. In Officio ipsius proprio, omissis eorumdem nominibus, de generis nobilitate fit mentio in hunc modum: Petrus cognomento de Arbues, Epilæ in Aragonia natus, a piis honestisque parentibus, una cum sanguinis claritate hausit & pietatem.

[13] [& Sancta Ruiz; patris majores] Antonium Arbues & Sanciam Ruys pariter nominat Didacus Garzia Trasmiera & de utriusque nobilitate consentit. Joannes Gracianus Salaverte etiam aliquot B. Petri majores, ejusdemque fratrem ac sorores sic recenset: Ejus pater vocabatur Antonius Arbues, mater Sancia Ruiz, ambo ex illustri sanguine antiqui nobiles *; ut testantur scuta gentilitia Arbuesiorum, quæ in campo aureo tres vittas cæruleas exhibent. Exstant præclara de progenitoribus eorum monumenta in archivis excellentissimorum comitum de Aranda. Dominus Petrus de Epila Arbues matrimonium iniit cum domina Constantia de Ahones: erant autem Ahones prædivites, unaque ex primariis familiis regni. Dominus Petrus Ahones fuit avunculus (vel patruus, Hispanice enim est Tio) regis Jacobi, cognomento Victoris; & ex eadem familia duo episcopalem cathedram Cæsaraugustanam tenuerunt. Ejus scutum gentilitium habet campanam elinguem in campo rubro. Inter alios liberos genuit dominum Petrum de Epila Arbues: ut constat ex testamento confecto Epilæ per Sancium Ladraz die XIII Januarii anni MCCCLIV.

[14] [aliquot recensentur,] Dominus Petrus de Epila Arbues uxorem duxit dominam Joannam Suñen, filiam dominorum de las Pedrosas: ita constat ex testamento ejusdem domini Petri, facto Epilæ per Rodriguem de Sadaba, istius loci notarium, die XV Augusti, anno MCCCLVII. Dominus Gonsalvus Arbues, filius domini Petri, conjugem habuit dominam Joannam Ximenez de Villa nova, filiam domini Ximen Garziæ de Villa nova, vicini * Epilæ, & dominæ Romeæ Ferran Muñoz de Pampelona, ex illustri familia civitatis Calatayudæ: ut asserit ultimum testamentum domini Gonsalvi conscriptum Epilæ die XXIX Julii anni MCDXXIV per Martinum de Salamanca notarium. Dominus Gonsalvus procreavit filium dominum Antonium Arbues, B. Petri Arbuesii patrem, qui matrimonio sibi junxit Sanciam Ruiz ex nobili familia de Sabada. Hi duos filios genuerunt, quorum primogenitus vocabatur Antonius, secundus Petrus; atque hic fuit Inquisitor noster & martyr.

[15] Filias vero quinque protulerunt; dominas Joannam, [uti & Beati frater & sorores.] Eleonoram, Isabellam, Sanciam & Beatricem. Joanna nupsit domino Joanni de Medrano de Epila; Eleonora in familia de Garcias de Vera, Isabella domino Antonio Salaverte, Catholico regi a secretis, Sancia in familia de Francias. Ita dominus Antonius Arbues testatur in testamento suo, scripto Epilæ die XXIV Februarii anno MCDLXXXV per Antonium de Abiego notarium Epilensem; & Sancia Ruiz in suo item testamento, confecto per Martinum Marin die XXVII Julii anni MCDLXIV. In hisce omnibus filiabus copiose dotandis pater familiæ suæ opulentiam manifestavit. Earumdem liberi cum illustribus familiis juncti fuere; scilicet cum familia de Sesse, Perez de Alfaro, Urries, Salaberte, multisque aliis distinctæ nobilitatis; quæ nostri Martyris inquisitoris nobilitatem evidenter demonstrant. Hactenus laudatus Joannes Gracianus, ex cujus fide ea dicta sunto.

[16] De Petri nomine in sacro baptismatis fonte ipsi imposito inter omnes pariter convenit, [Pietate & litteris imbutus,] uti & de Christiana sub piis parentibus institutione, de qua in instrumento Informationis ad beatificationem sic legitur: Item qualiter dictus Antonius & Sancta conjuges eumdem Petrum, ipsorum filium legitimum & naturalem, in fide Catholica Christianæ doctrinæ rudimentis erudierunt, procurando, ut bonos decet Catholicos, ut in operibus virtutum se exerceret. Præterea a primis eum annis Grammaticæ elementis operam gnaviter dedisse, eodemque tempore tam in hisce quam in virtutum studio felices progressus fecisse, biographi ejus affirmant; idque Didacus Garzia & Joannes Gracianus satis prolixe, ex conjecturis, ut existimo, exponunt atque exornant. Hæc omnia Officium ejusdem proprium breviter complectitur his verbis: A piis & honestis parentibus una cum sanguinis claritate hausit & pietatem: ab ipsis enim incunabulis optimis moribus imbutus, pueritiam ita transegit, ut nihil prius in ætate illa sibi duxerit excolendum, quam litteras & Christianas virtutes. Vide etiam Compendium Vitæ edendum num. 1.

[17] Si laudato Joanni Graciano credimus, beatus Adolescens præceptis Grammatices jam probe imbutus, [forsan Oscæ, certe Bononiæ philosophiæ & theologiæ] Oscam, quæ Aragoniæ civitas est, vulgo Huesca vocitata, a parentibus suis missus, ibidem in ejusdem tum celebri universitate philosophiam audiit, atque inde ad paternam domum Epilam regressus, Bononiam se contulit, sacræ theologiæ studendi gratia in collegio Hispanico, cujus alumnorum numero erat adscriptus. Verum de philosophicis placitis ab ipso Oscæ exceptis nihil reperi apud alios, ex quibus auctor Compendii Vitæ eum philosophiam æque ac theologiam Bononiæ audisse diserte affirmat; quod etiam Vincentius de Lanuza non obscure innuit. Hinc mihi ista Beati in Oscensi universitate institutio ut minimum dubia apparet. De Bononiensi in Italia consentiunt omnes, de eaque in instrumento pro beatificatione sequentia legere est: Item qualiter idem Petrus, adolescens factus, missus fuit ad civitatem Bononiæ studendi causa; ubi litteris operam dando, ac multum in theologia proficiendo, meruit tandem in magistrorum numerum adscribi. Item qualiter adhuc in eadem civitate existens, in collegam insignis collegii, Hispaniarum nuncupati, electus fuit, in quo eximiæ virtutis specimen dando, maxima de illo concepta fuit exspectatio.

[18] [operam navat, & laurea magisterii] Consonat Officium proprium, quod ita habet: Adolescens liberalibus disciplinis eruditus, Bononiæ in collegio Hispanorum adscriptus, doctrina & eruditione adeo excelluit, ut inde magistralem sacræ theologiæ lauream reportaverit. Compendii auctor, aliique observant, eum philosophiæ magisterio ante exornatum fuisse; de quibus omnibus, uti & de tempore, quo ea contigerint, Didacus Garzia § 4 Hispanice habet, quæ Latine subjungo. Advenit Bononiam Petrus noster, ubi tam eximia in litteris specimina coram collegii (Hispanici) moderatoribus dedit, ut sine difficultate approbata ipsius scientia, ad probandam pariter natalium conditionem admissus sit, quod quidem ipsi facile factu fuit, cum ex nobilibus & honestis parentibus natus esset. Præbendam theologicam collegii adiit anno MCDLXVIII. Multo ante philosophiæ magister creatus fuerat; utque per omnes exercitiorum gradus ascenderet, sacræ theologiæ doctoratum adeptus est anno MCDLXXIII, die XXVII Decembris, qui annus secundus erat (imo tertius) Pontificatus Sixti IV; ut constat ex Annalibus celebris doctissimæque universitatis Bononiensis.

[19] [& doctoratu donatur:] In instrumento quoque doctoratus ejus insolitam clausulam, magnæ æstimationis, quæ de ejusdem scientia in Italia concepta erat, testimonium adscripserunt, quæ cum singularis mihi videretur, volui eam eodem Latino idiomate hic referre. Dicunt itaque: “Multiplicia virtutum dona, quibus personam ipsius, artium & philosophiæ magistri Petri de Arbues, Altissimus multipliciter insignivit” &c. Ad eadem tempora prædicta refert Joannes Gracianus in Vita cap. 4, licet uno in loco annus 1663, pro 1673 ex typothetarum forte incuria, notatus sit. Addit & alterum ex eodem instrumento Bononiensi testimonium, in quo scilicet dicitur “venerabilis atque eximiæ sapientiæ vir, & artium atque philosophiæ magister, Petrus Arbues” &c. Verum hæc omnia juverit nonnihil expendisse. Quod ad annos aditi collegii Hispanici Bononiæ, & doctoris laureæ acceptæ attinet, facile ipsis credidero; cum id ex Bononiensibus tabulis potuerint addiscere, nec quidquam in contrarium occurrat. Atque hac ratione Beatus secundum dicta num. XI annum ætatis suæ trigesimum egisse, aut uno vel altero superasse potuit, dum sacræ theologiæ doctor creatus est.

[20] [ibidem fuit collegii Hispanici alumnus.] Non ita assentiri iisdem possum, dum aiunt, illum, mox ut Bononiam advenit, philosophiæ magisterio ante alibi insignitum, in collegii Hispanici alumnum cooptatum fuisse: obstat enim auctor Compendii, de quo num. 17 meminimus, cui etiam eatenus favet instrumentum ex libro Informationum descriptum & eodem numero relatum, quod de opera ab eo studiis navata Bononiæ prius agat, quam de ejusdem in prædictum collegium admissione; atque ita satis insinuet, hanc istius operæ præmium fuisse. Ceterum sæpe memoratum collegium auctorem habuit Ægidium Albernotium, archiepiscopum Toletanum, & Sacræ Romanæ Ecclesiæ, de qua optime meritus est, Cardinalem S. Clementis, qui illud post medium seculi XIV in celeberrima illa Bononiensi academia erigendum curavit fundavitque, & inter ceteros ejusdem alumnos, duos Aragones perpetuo recipi mandavit. Videri de illo potest Ciaconius in Vitis Pontificum & Cardinalium tom. 2, ubi insigne magni illius viri elogium pro meritis exhibetur. Porro B. Petri virtutes, quibus Bononiæ emicuit, celebrant duo Hispani scriptores jam crebro laudati, & pro insigni ipsius humilitate, ex Processu anno 1613 confecto citant doctoris Joannis Cerciti, prædicti collegii alumni, testimonium: sed non satis distinguunt, utrum hic eo anno testimonium ex aliunde cognitis dixerit, an, quod ipse viderat, scripto olim testatum reliquerit, quodque deinde alii in Processu recensuerunt. Addunt denique Beatum nostrum Bononiæ publice summaque cum laude docuisse. Hæc autem ipsius mora Bononiæ haud dubie causa fuit, cur ejusdem Officium proprium a Sacra rituum Congregatione anno 1696, ut num. 4 & 5 dictum est, ad hanc etiam civitatem fuerit extensum.

[Annotata]

* Hispan. Infançones

* vel incolæ

§ III. Fit canonicus Regularis Cæsaraugustæ, deinde inquisitor: trucidatur ex odio fidei: annus, dies & adjuncta mortis.

[Fit canonicus Regularis Cæsaraugustæ,] Interea dum B. Petrus Bononiensibus academicis præluceret, metropolitanæ ecclesiæ Cæsaraugustanæ S. Salvatoris canonicus electus est. Florebat in ea ecclesia insigne canonicorum Regularium collegium, in quod deinde, teste Gabriele Pennotto in Historia tripartita sacri Ordinis canonicorum Regularium lib. 2, cap. 31, num 3, anno 1604, procurante Philippo II Hispaniarum rege, canonici seculares successerunt. At certe hic aut in anno, aut in numero regis erratum est, cum Philippus II anno Christi 1598 vita functus sit, succedente ipsi Philippo ejus nominis tertio, quo regnante id factum esse etiam asserit Didacus Murillo Tractatu 2 de Excellentiis ecclesiæ metropolitanæ Cæsaraugustanæ cap. 30. Utut est, constat, in laudata ecclesia canonicos Regulares resedisse, dum B. Petrus in eorumdem collegium cooptatus fuit. Ita liquet ex libro Informationum, ubi dicitur: Electus deinde fuit in canonicum Regularem Ordinis S. Augustini, ecclesiæ metropolitanæ Cæsaraugustæ, per archiepiscopum, capitulum & canonicos ejusdem ecclesiæ, ubi de anno MCDLXXVI solennem professionem, ut moris est, emisit; Regulari observantiæ, quam professus fuerat, exactissime incumbendo, & indies laudabiliter proficiendo. Pari modo in libello supplice pro canonizatione obtinenda per canonicos metropolitanos ecclesiæ Cæsaraugustanæ Paulo V Papæ anno 1614 oblato de eodem legitur: Canonicorum Regularium Ordinis S. Augustini institutum in hac ipsa ecclesia professus, cum singulari doctrina & eruditione sacrarum Scripturarum … morum gravitatem & vitæ innocentiam conjunxit. Consonant lectiones Officii illius, in quibus, omisso tamen anno professionis, legitur: Mox in canonicum metropolitanæ ecclesiæ Cæsaraugustanæ adscitus, Regularem, quam voverat, observantiam constantissime semper retinuit.

[22] De anno consentit etiam auctor Compendii num. 2 & 293, [ubi professionem edit anno 1476.] ubi & diem, quo professus est, IX Februarii, & tempus, quo primum electus, XXX Septembris, annumque 1474 assignat. Consonant pariter Didacus Garzia & Joannes Gracianus, quorum hic electionem de regulari habitu assumpto interpretatur, dicens: Induerunt illum habitu suo die XXX Septembris anno MCDLXXIV. Uterque item scriptor ait, Joannem Aragoniæ, Joannis II regis filium, Cæsaraugustanum episcopatum tum tenuisse; quod consentaneum est dictis Didaci Murillo, secundum quem in Tractatu de Excellentiis ecclesiæ metropoliticæ Cæsaraugustanæ, laudatus Joannes, cum sacerdotio initiatus non esset, administratoris nomine eidem archiepiscopatui ab anno 1460 usque ad XIX Novembris anni 1475 præfuit. Priorem, sub quo professionem emisit, liber Informationum sic indicat: Solemni emissa professione canonicorum Regularium S. Augustini de anno MCDLXXVI in manibus doctoris Michaëlis Ferrer, Prioris sanctæ ecclesiæ Cæsaraugustanæ, vere canonicum Regularem se præbuit inter omnia observantissimum sui instituti, ac Religiosum admirabilis exempli factis & verbis.

[23] [Constituitur primus inquisitor] Laborabant eo tempore Catholici reges Ferdinandus V & Elisabetha, ut nefariam Mahumeticam sectam & Judæorum perfidiam, qui etiam post susceptum, seu ficto seu sincero animo, baptismum, superstitiosis ritibus suis clam operabantur, e regnis suis eliminarent. In hunc finem, annuente summo Pontifice, sacrum Inquisitionis tribunal erexerant, quod in hujusmodi sceleratos animadverteret. Itaque R. P. Thoma de Turrecremata, Ordinis Prædicatorum, generali Hispaniarum inquisitioni præfecto, in alios virtute & doctrina præstantes viros diligenter inquirebant, quibus id muneris variis in locis tuto digneque posset committi. Cumque iis dotibus B. Petrus Arbuesius præ ceteris floreret, is una cum Gasparo Inglario, Ordinis Prædicatorum, a laudato Thoma primus Aragoniæ inquisitor renunciatus est anno 1484 die IV Maji, teste Compendii auctore. Tanti Viri ad tam grave officium electio ipsis regibus Ferdinando & Elisabethæ in Officio Beati proprio adscribitur his verbis: Suæque non modo, sed alienæ etiam saluti, pari studio ac solicitudine invigilans, virtutibus omnibus sic enituit, ut Ferdinandus & Elisabetha, Catholici Hispaniarum reges, cum vellent e suis finibus Judaicam exterminare perfidiam, ipsum fidei inquisitorem in Argonia primum eligendum curaverint. Consonat liber Informationum, cujus verba mox dabimus.

[24] [in regno Aragoniæ, quo munere] Eidem prorsus anno id etiam illigant Didacus Garzia & Joannes Gracianus; adduntque ipsum, cum tanto muneri se imparem diceret, ex humilitate non parum reluctatum fuisse, ne acceptaret: quod quidem Gracianus, Joannem Gomez, oculatum testem annorum 70, in primo Processu testatum reliquisse asseverat. De eodem munere ipsi imposito, & insigniter obito, sequentia habet liber Informationum: Virtutibus cardinalibus ornatus fuit. Primo virtute prudentiæ claruit, optima media eligendo ad consequendam divinam gloriam & æternam felicitatem; & in ea excellere ita reputatus est, ut, cum gloriosæ memoriæ Ferdinandus & Elisabeth, Hispaniarum reges Catholici, expelli fecissent a suis regnis omnes Mauros & Judæos, qui Catholicam fidem profiteri recusarent, novis factis instructionibus pro inquisitoribus hæreticæ pravitatis, ad instantiam eorumdem regum, venerabilis Vir iste fuit * primus, qui deputatus fuit inquisitor in regno Aragonum per R. P. Thomam de Turrecremata, fratrum Ordinis Prædicatorum, generalem Hispaniarum inquisitorem. Justitiam in eodem officio ac aliis sibi injunctis intrepide administravit, in turbinibus causarum nec lacrymis, nec precibus frangi patiens, constanter jus suum cuique tribuendo.

[25] Fortitudinem ostendit in aggrediendo ardua propter amorem Dei; [strenue fungitur. Virtutes,] in tantum, ut, dum aliquando a benevolis amicis moneretur, ut caveret a summa Judæorum invidia, in se excitata, in suo exercendo officio sanctæ inquisitionis; respondere solitus fuerit, nihil solicitum esse, quid ab hominibus sibi posset accidere, dummodo Deo immortali & Christianæ religioni suum officium præstaret. Temperantiam magnam exercuit tam in moderandis & coërcendis delectationibus & concupiscentiis circa bona sensibilia, quam in ciborum usu; corpus macerando, ut spiritui & rationi subjectum permaneret, omnes corporis illecebras contemnendo. Et rursus post aliqua: In assumpto munere & officio inquisitoris adeo mirabiliter magna cum constantia se gessit, ut palam omnibus accuratus æmulator exaltationis sanctæ fidei, & acerrimus persecutor hæresum apparuerit, ejusque diligentia ac solicitudine brevi tempore multi hæretici, apostatæ & relapsi debitam suorum criminum pœnam luerint, uberrimum fructum & evidentem utilitatem demonstrando, quæ tunc & in futurum indies excrescere debuisset ex ipsa erectione tribunalis sanctæ inquisitionis in istis regnis. Hactenus laudatum instrumentum, ex quo & alias ejusdem virtutes, quas postulator causæ probandas suscepit, juverit hic subjunxisse.

[26] Sic itaque in eodem legitur: Iste Servus Dei in fide Catholica semper vixit, [quibus eluxit,] ac usque ad mortem constanter perseveravit, sanam veramque doctrinam non solum retinuit, sed etiam alios perseveranter docuit, tam in publicis quam in privatis sermonibus, omnes in vera fidei cognitione ac perfecto Dei amore instruendo, diversimode pro ipsa fide & incessanter se exercendo, & multa pro ea augenda & conservanda patiendo… Totam & maximam spem in Deo posuisse ostendit, cum divino auxilio & meritis Christi Domini per opera meritoria vitam æternam se consecuturum sperando: & tali fiducia fretus, omnia ob id temporalia contempsit, ut cælestia adipisceretur; & ob id summos labores & ærumnas passus fuit. Libenter orabat, & ad cælestia contemplanda rapiebatur… Magna caritate dotatus fuit erga Deum, ob ejus amorem peccata vitando, mandata ipsius servando, & ob id mundana despiciendo ac Christum Dominum sequendo, Religiosam ac regularem vitam elegit, ut illi serviret: prout eadem caritate proximum dilexit, summopere curando, ut universaliter omnes in Christianæ fidei observantia perseverarent, cunctos verbo, operibus & exemplo instruendo ad æternam vitam consequendam…

[27] Paupertatem quam maxime amavit, Religiosam vitam ob id eligendo, [breviter memorantur.] & liberalem se cum pauperibus ostendendo, operaque misericordiæ tam corporalis, quam spiritualis in illos exercendo… Profunda humilitate dotatus fuit, adeo se mitem & humilem reddendo, ut cum inferioribus æqualis & cum æqualibus inferior videretur… Orationi & contemplationi admodum deditus fuit, diurnis ac nocturnis officiis devote & sine intermissione continuo interessendo. Hæc ibi; quibus Joannes Gracianus cap. 6, num. 41 addit, eumdem etiam spiritu prophetico donatum, Magistro Martino Garciæ canonico, viro insignis pietatis & doctrinæ, inquisitoris officium & episcopatum Barcinonensem prædixisse. Præterea ait, vaticinatum eumdem esse, florentissimum regnum urbemque Granatensem e Maurorum jugo ereptum iri, Judæos expellendos, & sacræ inquisitionis officium magis exaltandum. Verum hæc ultima vaticinia Beatus post obitum suum edidit, ut infra videbimus: primum autem unde Joannes Gracianus Salaverte didicerit, ignoramus.

[28] [Sicarii a Judæis conducti,] Tam insignes porro beati Inquisitoris virtutes, quæ bonorum omnium venerationem ipsi conciliabant, implacabile Judæorum odium, quibus invicta beati Viri constantia sanctaque severitas gravis erat, in eumdem concitarunt. Scelerati itaque illi nocturna conventicula agentes, de invisæ sibi inquisitionis ministris, Petro præsertim (nam Gaspar Inglarius jam ab exeunte Januario anni 1484 obierat) e medio tollendis deliberare cœperunt. Præcipuos factionis auctores Gracianus quemdam Rabbinum & aliquot divites mercatores, Gasparum Sanctæ crucis, Matthæum Ram & Petrum Sanchez nomine fuisse, nescio ex quo monumento affirmat. Illud certum est, B. Petri cædem a Judæis decretam fuisse, & conductos sicarios, qui exsecutioni mandarent. Horum primus fuit Joannes de Labadia, ad omne facinus comparatus, quique eo majori odio beatum Inquisitorem persequebatur, quod soror illius non multo ante in sacri tribunalis carcerem conjecta fuerat & morte damnata, ut habet Vitæ Compendium num. 9. Secundus appellabatur Joannes Sperandius, filius Salvatoris Sperandii, qui, teste Graciano, in ejusdem tribunalis carceribus detinebatur. Hisce duobus addit idem Gracianus Vitalem Durantium, natione Gallum, Tristanum Leonis, Antonium Gran Valentinum, & Bernardum Leofan Tolosanum, omnes nefarios homines, ex innocentum oppressione vivere assuetos.

[29] [Beati vitæ insidiantes] Non tam occultas tamen machinationes suas habuerunt, quin in suspicionem venerint apud Catholicos, quorum aliqui, inter quos Gracianus fuisse scribit Antonium Salaverte, Catholico regi a secretis, ipsum de instanti periculo monuerunt, rogaruntque, ut ab eorum insidiis caveret. Verum ille hisce nihil territus, & pro Christo sanguinem fundere paratus, non secus ac prius munere suo strenue fungi perseverabat. Sicarii itaque, ut conceptum facinus complerent, nocturno tempore per fenestram cubiculi, in quo dormiebat, intrare conati sunt; sed deprehensi, & clamantium vocibus prohibiti fuerunt, ut habent Surita tom 4 Annal., lib. 20, Didacus Murillo in Tractatu de excellentiis Cæsaraugustanis, cap. 22, Didacus Garzia, & Joannes Gracianus in Vitis. Addunt tres primi scriptores, eosdem sicarios eadem nocte sese ad metropolitanam ædem contulisse, ut cujus domum perfringere non potuerant, eum ad matutinum Officium venientem trucidarent; eoque non invento, sacrilegam cædem in posteram noctem distulisse. Verum hæc aliunde nequeo confirmare.

[30] [eum noctu inter diem 14 & 15 Septembris] Tandem ea nocte, quæ inter diem XIV & XV Septembris intercessit, nefarii parricidæ in ipsa metropolitana ecclesia execrabile cœptum perfecerunt. Libet hac super re Officii verba recensere. Cum igitur sacrum inquisitionis munus pari animi ardore & fidei Catholicæ emolumento perageret, magnum sibi contraxit odium ab iis, qui Judaicam perfidiam mordicus asserebant, in eamque relapsi fuerant. De quorum insidiis per amicos & consanguineos certior factus, eisque suadentibus, ut, si vitæ consulere vellet, suscepto se ministerio abdicaret, constanter respondit, libenter se talem ob causam mortem subiturum, idque unice optare, se ex malo sacerdote bonum fieri martyrem. Nec abfuit optatis eventus; quippe nefarii illi homines, habito sæpe inter se conventiculo, necem in Dei Servum machinati sunt, conductisque ad scelus perpetrandum sicariis, Petrum ante chorum metropolitanæ ecclesiæ orantem, in principio nocturni Officii, cum ea psalmi verba decantarentur; “Quadraginta annis proximus fui generationi huic, & dixi, Semper hi errant corde”, iterato vulnere lethaliter affecerunt. Biduo supervixit, Deo gratias agens, quod pro fidei defensione mortem mereretur oppetere; eumdemque pro interfectoribus suis deprecans, post recepta Ecclesiæ Sacramenta, decimo quinto Kalendas Octobris, anno a reparata salute MCDLXXXV obdormivit in Domino.

[31] Hisce plane consona sunt, quæ de eodem argumento habet liber Informationum, [in ecclesia orantem lethaliter vulnerant;] & hic subjungo. Ex integritate vitæ & vero zelo sanctæ Catholicæ fidei in exercendo dicto officio inquisitoris admodum formidabilis extitit Judæis, qui propterea intestino odio illum ac novum tum erectum tribunal inquisitionis persequentes, in ipsius necem conspirarunt, quasi persuasum sibi habentes, ex illius interitu tribunal illud evanescere debuisse. Et propterea iniquis compertis sicariis, duo ex illis noctis tempore furtim ingressi ecclesiam Cæsaraugustanam, hora Matutinorum aggressi sunt Servum Dei genuflexum, orantem ante altare majus & sanctissimum Sacramentum a latere Epistolæ. Et dum canebatur in choro versiculus Invitatorii in Matutinis, “Quadraginta annis proximus fui generationi huic;” & ipse Servus Dei recitans angelicam salutationem, proferebat verba; Benedictus Fructus ventris tui; alter & primus ex facinorosis sicariis prædictis, evaginato gladio, graviter eum in cervice percussit, & statim, eo relicto, aufugit: alter vero superveniens, gladio similiter evaginato, semel atque iterum transfixit eumdem venerabilem Virum. Qui vulnera hujusmodi a sacrilegis istis patienter sufferendo, reiteratis vicibus repetendo; Laudetur Christus, quia morior pro sua sancta fide; & alia in honorem & laudem Dei replicando, tandem die Sabbati XVII Septembris MCDLXXXV obdormivit in Domino.

[32] De anno martyrii conveniunt omnes præter Joannem Marietam in Historia ecclesiastica Sanctorum Hispaniæ, [ex quibus vulneribus ipse anno 1485] ubi lib 2, cap. 60 manifesto errore illud ad annum 1537 retulit. De die etiam, quo in ecclesia a sicariis confossus, ac deinde defunctus est, dissentit a ceteris Hieronymus Surita lib. 20 Annalium cap. 65, ubi scribit, B. Petrum ex acceptis vulneribus obiisse die Jovis, quæ erat XIV Septembris, media nocte, eademque fere hora, qua vulneratus fuerat nocte præcedenti. Anno 1485, ad quem Beati mortem nobiscum refert Surita, dies XIV Septembris, non erat dies Jovis sed Mercurii, ideoque videtur voluisse eam partem noctis indicare, quæ diem XV inchoaverat. In hanc autem opinionem induci potuit ex eo, quod sua ætate B. Petri nostri festum non die XVII sed XV Septembris, quo non mortuus, sed lethaliter sauciatus fuit, Cæsaraugustæ celebraretur, ut num. 5 observavimus. Porro, ut cetera mittam, annum diesque inflictorum vulnerum & mortis ex hisce obitæ adversus Marietam atque Suritam invicte probant duo instrumenta non multo post hanc a notariis publicis Cæsaraugustæ conscripta, quæ ex Hieronymi Blancæ Commentario rerum Aragonensium paragrapho sequenti integra recitabimus, & ex quibus interim pauca hic delibamus.

[33] Primum itaque sic habet: In Dei nomine. Amen. [die 17 Septembris moritur,] Noverint universi, quod anno a Nativitate Domini MCDLXXXV, die videlicet intitulata, decima septima mensis Septembris apud civitatem Cæsaraugustæ, in sede (id est ecclesia metropolitana) ejusdem civitatis Cæsaraugustanæ, inter altare & chorum dictæ sedis, ubi reverendus magister Petrus Arbues, alias Epila, quondam sacræ theologiæ professor, inquisitor quondam sanctæ fidei, a sancta Sede Apostolica specialiter deputatus, fuerat vulneratus, & ceciderat ex ictibus & vulneribus sibi decimo quinto die prædictorum mensis & anni hora Matutinarum illatis. De quibus vulneribus die præsenti decimaseptima ab hac luce transmigravit, & obdormivit in Domino. Eadem in altero quoque instrumento leguntur, in quo additur, obiisse illum eadem quasi hora, qua fuerat vulneratus. Hisce consonat Officium proprium num. 30 relatum, auctor Compendii edendi, Didacus Garcia, Joannes Gracianus, Hieronymus Blanca in Commentario rerum Aragonensium, aliique. Erat autem dies XVII Septembris anni 1485 Sabbatum, ut habet liber Informationum num. 31 citatus.

[34] [domum suam ante delatus.] Nescio pariter, unde didicerit idem Surita, quod ibidem ait, dum canonici circa beatum Martyrem sanguine suo aspersum in solo jacentem, adstarent, e vicina domo accurrisse civem quemdam nomine Emmanuelem de Ariño, qui primus sublatum in brachia, ad sacristiam portaverit. Suritam hac in parte secutus est Didacus Murillo: verum Didacus Garzia laudans antiquissimum librum, ejusdem ecclesiæ capituli gesta continentem, asserit, canonicos quidem tam inexspectato casu, reique acerbitate vehementer perculsos, nec suis ipsis oculis satis fisos, aliquantulum jacenti adstitisse; at mox rei veritate comperta, eumdem ab ipsorum quatuor sublatum ac diligenter curatum fuisse. Librum vero illum ipse tam vetusti characteris esse ait, ut tempore, quo res contigit, scriptus fuisse possit videri. Auctor Compendii nostri pari modo affirmat, beatum Inquisitorem a laudatis canonicis, qui ex choro, ubi Matutinum officium inchoaverant, ad eum accurrerant, domum suam reductum fuisse; ubi post biduum ad cælos evolavit, quod verisimilius apparet.

[35] [Quid de prodigio æris campani in Vililla?] Non magis scio, quam certis testimoniis nitatur prodigium æris campani de Vililla, quam alii Belillam appellant, quæ teste Murillo supra citato, locus est, octo aut novem milliaribus Hispanicis Cæsauragusta dissitus. Aiunt enim aliqui, eam campanam eadem nocte ac tempore, quo beatus Inquisitor a nefariis perfossus est, sponte sua sonuisse, donec validus funis, quo lingua seu malleus ipsi adhærebat, continuo impulsu spontaneo ruptus sit. Alii id in ipsa Beati morte contigisse arbitrantur; neque dubitat Didacus Garzia asserere prodigium hoc a tot historicis memorari, ut de eo non supersit dubitandi locus etiam scrupulosæ incredulitati. De eodem etiam mentio fit in libro Informationum his verbis: In iisdem nocte & hora, quibus Servus Dei a facinorosis illis percussus fuit, prodigiose cœpit de se per se solam pulsari campana, vulgo dicta della Vilella, tanta vi & festinatione, ut non cessaverit, quousque funes, quibus alligata erat lingua, rupti fuerunt. Utrum hæc in Processu satis probata fuerint, ignoro; sed in Compendio nostro nihil de iisdem legitur. Facilius creditu est, quod iidem aiunt, Cæsaraugustanos, audita beati Viri cæde, usque adeo in Judæos exarsisse, ut, nisi magistratus, & ipse prorex ac archiepiscopus Alphonsus impedivissent, Judæos omnes igne aut ferro exstincturi fuissent. Capti tamen postmodum scelerati sicarii, sacrilegæ cædis pœnas luerunt.

[Annotata]

* fuerit

§ IV. Ecclesiæ metropolitanæ Cæsaraugustanæ luctus: Beati honorifica sepultura: sanguinis ibidem ante effusi, effervescentis & multiplicati prodigium.

[Ecclesia metropolitana luget per annum.] Quæ post B. Petri vulnerationem mortemque Cæsaraugustæ facta sunt, Trasmiera & Salaverte pluribus pergunt exponere, librum de gestis capituli crebro laudantes. Ex his sequentia accipe. A die, quo Beatus confossus fuerat, cessatum est triduo a divinis, altariaque pullis vestibus cooperta sunt; & postquam hac in parte dispensatum fuit & reconciliata ecclesia, Horæ canonicæ submissa voce & clausis januis dictæ fuerunt. In Nocturno officio dictus est psalmus 108, Deus, laudem meam ne tacueris; & antequam Officium inchoaretur, indutus pulla veste sacerdos, crucem manibus tenens, duobus pueris tædas gestantibus, faciesque pullo velo coopertis, comitatus, ante altare psalmos Miserere, aliosque recitabat, universo clero interim genuflexo. Hic ritus per annum integrum duravit usque ad diem XXIX Septembris subsecuti anni 1486. Ita fere ipsi. Interim Petrus post biduum ab acceptis vulneribus sanctissime obiit, ut diximus, die XVII Septembris, sive post horam duodecimam noctis, quæ inter hunc diem & XVI media intercessit, ejusque venerabile corpus sacris cononicorum Regularium vestibus indutum, ad sacristiam ecclesiæ metropolitanæ delatum est.

[37] Eodem die, qui in Sabbatum inciderat, sepultum esse scribit Murillo; [Beati corpus cum pompa sepelitur:] idque optime convenit cum libro Informationum, in quo miraculum sanguinis illius effervescentis, quod ex authentico instrumento inferius dando, die XXIX Septembris factum esse constat, duodecimo post ejusdem sepulturam die contigisse dicitur. Funus illius præsentia sua cohonestarunt præter canonicos ecclesiæ metropolitanæ S. Salvatoris, canonici S. Mariæ a Columna, vulgo del Pilar dictæ, parœciæ, & Religiosi ordines omnes, atque ipse etiam serenissimus Alphonsus Aragoniæ, archiepiscopus Cæsaraugustanus & prorex, cum omnibus consiliariorum collegiis, nobilibus & consulibus civitatis, & res ingenti cum pompa funebri peracta est. Sepulturæ locum elegerunt eum ipsum, in quo Beatus perfossus cecidit, ubi egesta terra sacrum corpus in saxeo loculo inhumarunt. Tum vero celebre istud sanguinis, quem impiorum gladiis ibidem Martyr effuderat, effervescentis & mirabiliter multiplicati, inspectante frequenti populo, prodigium contigisse testatur liber Informationum, unde sequentia transcripsi.

[38] Statim ac Servi Dei corpus in tumulo collocatum fuit, [ejusdem sanguis ibidem ante fusus, mirabiliter] totus sanguis, in loco percussionis effusus, revixit ac fervere cœpit, acsi tunc effusus fuisset. De eodem prodigio paulo prolixius pauloque aliter denuo mentio fit ibidem in hunc modum: Servus Dei Petrus de Arbues de Epila sub die XV Septembris MCDLXXXV noctis tempore inter chorum & altare ecclesiæ cathedralis Cæsaraugustanæ letaliter vulneratus, ex eisdem ictibus die XVII ejusdem obdormivit in Domino. Corpore illius ad sepeliendum delato ad eamdem ecclesiam, in effodienda sepultura in eodemmet loco inter chorum & altare, ubi fuerat vulneratus, & ubi ad præsens honorabile ipsius reperitur sepulcrum, ante & post humationem corporis, ad eamdem ecclesiam translati, sanguis ex præfatis vulneribus sub die XV Septembris in ipso loco effusus, & ex præcendentis temporis distantia jam exsiccatus, fervens & quasi ex vivo corpore profluens, currere cœpit cum magna abundantia super solo & pavimento loci præfati, numeroso affluente populo ad id visendum, tamquam ad mirabile: unde multæ ac diversæ personæ pro devotione ad intingendum sudaria & linteamina in dicto sanguine accurrebant, factum hujusmodi pro evidenti ac prodigioso miraculo universaliter reputando. Quod ipsum factum amplioribus verbis concludenter probant octo testes de visu, illo tempore ad futuram rei memoriam examinati.

[39] [effervescit & multiplicatur;] Utriusque narrationis discrimen in eo est, quod in prima miraculum contigisse dicatur statim ac Servi Dei corpus in tumulo collocatum fuit; in secunda vero ante & post humationem ejusdem sanguis exsiccatus fuisse. Verum utraque facile conciliabitur, si vocem statim cum aliqua latitudine temporis accipiamus. Certe huic prodigio certam fidem facit instrumentum jam alias laudatum, quod inter alios exhibet Hieronymus Blanca in Commentario rerum Aragonensium ad annum Christi 1485, unde illud totum huc transfero. In Dei nomine. Amen. Noverint universi, quod anno a Nativitate Domini millesimo quatuorcentesimo octuagesimo quinto, die videlicet intitulata, decima septima mensis Septembris apud civitatem Cæsaraugustæ, in sede (id est in ecclesia metropolitana) ejusdem civitatis Cæsaraugustanæ, inter altare & chorum dictæ sedis, ubi reverendus magister Petrus Arbues, alias Epila, quondam sacræ theologiæ professor, inquisitor quondam sanctæ fidei, a sancta Sede Apostolica specialiter deputatus, fuerat vulneratus, & ceciderat ex ictibus & vulneribus, sibi decimo quinto die prædictorum mensis & anni, hora Matutinarum illatis; de quibus vulneribus die præsenti decima septima ab hac luce transmigravit & obdormivit in Domino. In quo loco effuserat * sanguinem.

[40] [quod probatur] Qua de causa ecclesia erat polluta, taliter, quod in ea Officia divina celebrare non poterant. Pro cujus reparatione secundum ordinem sanctæ matris Ecclesiæ dicta ecclesia fuit reconciliata cum cæremoniis ecclesiasticis. Et deinde tam in dicta decima quinta die, quam decima sexta & præsenti die prædictorum mensis & anni, dictus locus, ubi dictus sanguis fuerat effusus, fuit per quam plurimas & diversas personas ecclesiasticas & laïcas visus, perspectus & valde bene recognitus, qualiter vix poterat cognosci, quod esset signum sanguinis; & si aliquid videbatur de dicto sanguine, erat quasi nihil, & deperdito quasi in totum colore dicti sanguinis; & erat adeo desiccatum, quod erat impossibile cum aliqua papyro aut panno lini, neque lanæ, nec alia quavis re aliquid ex dicto sanguine accipi. Et sic de prædictis multi & diversi Christi fideles fidem & relationem faciebant & fecerunt publice. Antequam progredior, quia difficile creditu apparet, sanguinem eodem die, in cujus nocte fusus erat, usque adeo evanuisse, observasse juverit, eum verisimiliter jam tum abstersum fuisse seu ecclesiæ reconciliandæ causa, seu jussu archiepiscopi proregis aut magistratuum, ne ejusdem conspectus populum, in Judæos, ut diximus, beati Martyris cæde graviter commotum, vehementius concitaret. Nisi forte alteri prodigio adscribendum sit, eum sanguinem tam subito evanuisse. Pergo reliqua recensere.

[41] Et quia tunc dicta decima septima die, Domino Deo altissimo disponente, [ex instrumento authentico] ut major memoria de dicto reverendo patre, domino magistro Petro de Arbues, alias Epila, inquisitore sanctæ fidei haberetur (qui pro exaltatione sanctæ fidei & pro extirpatione hæreticæ pravitatis, fama publica referente per totam dictam civitatem, dictam mortem passus est) dictus sanguis in dicto loco ante chorum dictæ sedis, ubi effusus fuerat, revenerat, & effluebat, tamquam si de recenti expressus fuisset. Ubi totus populus velociter currebat ad accipiendum ex dicto sanguine; quidam cum papyro, & alii cum panno lini, & aliis diversis modis: & erat tam magna velocitas & decursus gentium ad levandum prædicta & accipiendum ex dicto sanguine, quod vix homo poterat inter gentes, nisi cum magna vi & cum magno exercitio accedere & intrare ad dictum locum & ad dictum sanguinem: tali modo, quod apud omnem populum communiter illud pro evidentissimo miraculo reputabatur.

[42] Ideo cum prædicta evidentissime viderentur esse in exaltationem sanctæ fidei Christianæ, [a notario publico coram testibus] & in honorem & gloriam fidelium Christianorum, defensionem fidei Christianæ, & confusionem persecutorum illius, & aliorum malorum, & quia memoria est labilis; ut de prædictis in futurum de tam magno & maximo actu perpetuo memoria habeatur, reverendus magister Martinus Garsiæ, sacræ theologiæ professor, dictæ sedis Cæsaraugustæ canonicus, tamquam procurator multum venerabilis capituli canonicorum dictæ sedis, requisivit per me notarium & testes infra scriptos fieri ocularem inspectionem & recognoscere dictum sanguinem, & de prædictis facere publicum instrumentum. Et ego Petrus Lalueza notarius tunc accepi quemdam * papyrum album * in manum, quem in præsentia testium infra scriptorum & maximæ multitudinis populi, qui ibidem cum maxima anxietate ad dictum locum congregati pro videndo dictum sanguinem, & de eo accipiendo erant, publice docui dictum papyrum album, & postea illum posui & … (desunt hic aliqua, detrita forsan in autographo, ut similibus signis etiam Blanca annotavit) cum illo tetigi in terra in illo loco, ubi erat dictus sanguis; & cum illo in continenti cepi de dicto sanguine, & ex illo dictus papyrus fuit unctus, & illum publice docui * testibus infra scriptis, & omnibus ibidem assistentibus circumquaque: in quorum omnium præsentia prædicta fuerunt acta, & aperte prædicta fuerunt visa. Et ante confectionem hujusmodi instrumenti maximus numerus gentium dictæ civitatis de dicto sanguine acceperant, & illum publice per totam civitatem demonstraverant & publicaverant.

[43] Ex quibus omnibus & singulis instatus & requisitus per dictum reverendum magistrum Martinum Garsiæ, [eodem tempore conscripto.] procuratorem prædictum, hujusmodi publicum confeci & testificatus fui instrumentum in testimonium & memoriam omnium & singulorum præmissorum, quæ fuerunt acta loco, die, mense & anno, quibus supra in principio recitatis. Præsentibus testibus ad prædicta magnificis & venerabilibus viris, dominis, Joanne Lupi de Alberuela, Martino de Turrellas, Bartholomæo del Molino juris perito, civibus; Garsia Baylo, portionario sedis Cæsaraugustæ, Dominico Catalan, Jacobo Carnoy & Martino Perez, notariis, habitatoribus præfatæ civitatis Cæsaraugustæ.

Sig✠num mei Petri Lalueza, notarii publici civitatis Cæsaraugustæ, auctoritateque regia per Aragonum & Valentiæ regna; qui prædictis interfui: & quia in partem scripsi, & in partem scribi feci, unumque instrumentum publicum, mandato reverendi patris domini magistri Joannis Talauera, fratris Ordinis Prædicatorum, inquisitorisque sanctæ fidei, instante venerabili Petro de Fuentes, procuratore fiscali sanctæ inquisitionis fidei Catholicæ, mihi facto, die secunda mensis Octobris de anno prædicto, computato a Nativitate Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo quinto, instrumento publico mediante, ac per discretum Jacobus * Frances notarium publicum Cæsaraugustæ recepto, in hanc publicam formam extraxi & tradidi, ipsumque testimonium præmissorum meo solito signo signavi & clausi. Hactenus laudatum instrumentum apud Blancam, ex quo illud suis Annalibus inseruit Bzovius: correctis mendis Grammaticalibus, quæ servanda censuimus, ut genuinum daremus. Idem instrumentum contractum edidit etiam Odoricus Raynaldus, item in Annalibus ad hunc annum.

[44] [Idem prodigium] Renovatum hoc ipsum sanguinis prodigium est eodem anno 1485 die XXIX Septembris, ut fidem facit instrumentum alterum publicum, quod ex laudati Hieronymi Blancæ Commentariis totidem verbis subjungo. In Dei nomine. Amen. Noverint universi, quod anno a Nativitate Domini millesimo quadringentesimo octuogesimo quinto, die videlicet intitulata, vigesima nona mensis Septembris, apud civitatem Cæsaraugustæ, & inter altare & chorum dictæ sedis, ubi decima quinta prædictorum mensis & anni reverendus magister Petrus Arbues, alias Epila, sacræ theologiæ professor & inquisitor sanctæ fidei, fuerat vulneratus & ceciderat & effuserat * sanguinem ejus corporis ex ictibus & vulneribus sibi illatis, ex quibus decima septima die prædictorum mensis & anni, hora Matutinarum, eadem quasi hora, qua fuerat vulneratus, emiserat spiritum; qui, fama publica referente, pro exaltatione sanctæ fidei Christianæ, & extirpatione hæreticæ pravitatis dictam mortem passus fuit.

[45] [eodem anno die 29 Septembris] Celebratis Vesperis submissa voce & januis clausis propter obitum dicti reverendi patris Inquisitoris ex dictis vulneribus, prout tunc temporis propter tam pessimum delictum in dicta sede Officium divinum solitum erat celebrari; & dicto jam psalmo: “Deus laudem meam ne tacueris” &c., & aliis orationibus, quæ eo die in dicta ecclesia per reverendos & venerabiles dominos canonicos, portionarios & alios beneficiatos & clericos in dicta sede dicuntur & celebrantur, cruce & faciebus infantium (puerorum scilicet, qui choro inserviunt) ejusdem sedis velatis (in signum luctus ob sacrilegam cædem ibidem patratam) cum certis cæremoniis; existendo ego Petrus Lalueza notarius infrascriptus, & plures & diversi Christi fideles in dicta sede, nonnulli de ibidem existentibus devotione ducti, cupientes dictum sanguinem ex corpore dicti reverendi patris Inquisitoris effusum ex ictibus & vulneribus, de quibus obdormierat in Domino, videre; accesserunt ad prædictum locum, ubi dictus sanguis effusus erat. Qui locus, ut ne inreverenter tractaretur, stabat coopertus cum quodam panno lanæ, vulgo nuncupato Repostero vel Razel (tapetis id genus esse existimo.)

[46] Et acceperunt de dicto panno & scoperierunt *, [renovatur coram pluribus,] & manifestum & patentem fecerunt illum locum, ubi dictus sanguis effusus fuerat. Ad quem locum (attento, quod dictus reverendus magister Petrus Arbues, alias Epila, inquisitor prædictus, fuit & est mortuus, & vitam suam, hujusmodi fama publica referente, pro defensione sanctæ fidei & extirpatione hæreticæ pravitatis dedit & posuit) multi & plurimi de ibidem existentibus continuo volociter cum magna affectione & devotione cucurrerunt pro videndo dictum sanguinem. Inter quos ego notarius infrascriptus ad eumdem locum accessi & me appropinquavi, & illum locum & dictum sanguinem ibidem effusum ego dictus notarius & testes infrascripti cum multis & diversis ibidem circumstantibus, bene, attente & cum maxima attentione recognovimus & perspeximus. Et vidimus signum dicti sanguinis ibidem expersum satis magnæ quantitatis & latitudinis, & quasi in quodam angulo cujusdam lateris, ubi dictus sanguis erat, aperte & manifeste vidimus dictum sanguinem magis rubeum & coloratum, quam in aliis partibus; in tantum, quod in illa parte videbatur & demonstrabatur, quasi esset recenter effusus & noviter designatus: taliter quod apud circumstantes (attento, quod quindecim dies erant completi, quod dictus sanguis fuerat effusus, & diebus præteritis fuerat visus in totum desiccatus) pro evidenti miraculo reputabatur, & fuit reputatum.

[47] Et tunc pro majori verificatione ego notarius infrascriptus in præsentia testium infrascriptorum & aliorum ibidem circumstantium, [ut ostenditur ex simili instrumento,] cum quodam panno lini publice tetigi in dicto loco, ubi dictus sanguis videbatur magis coloratus & magis rubeus & quasi recens; & dictus pannus fuit unctus de dicto sanguine. Et hoc idem iterum in continenti feci cum quadam papyro alba, quæ in tangendo cum ipsa supradictum locum, ex dicto sanguine fuit uncta; & hoc publice & patenter in præsentia ultra numerum viginti personarum. Et cum a dicto loco me separarem, omnibus ibidem in dicta sede publice dictum sanguinem per me receptum demonstrando, magnificus Garsias Montannes domicellus dictæ civitatis, Cæsaraugustæ commorans, dixit; quod cum attentis prædictis signis, & aliis plurimis de dicto sanguine his diebus præteritis visis, evidentissime appareret, quod prædicta essent & redundarent, & manifeste demonstrarent, quod … (hic denuo nonnullæ voces exciderunt) dictus reverendus magister Petrus Arbues, alias Epila, inquisitor prædictus, pro defensione sanctæ fidei, & extirpatione hæreticæ pravitatis mortem passus erat.

[48] Ideo de prædictis pro exaltatione sanctæ fidei Christianæ, [de ea re facto, aliisque] & in memoriam futurorum publicum per me notarium infrascriptum requisivit fieri instrumentum unum & plura & tot, quot inde essent necessaria & oportuna in testimonium præmissorum. Quæ fuerunt acta loco, die, mense & anno, quibus supra in principio recitatis; præsentibus testibus ad prædicta honorabilibus, Joanne Montañes, scutifero, habitatore villæ de Velchite, Christophoro de Quiros, & Martino Sanz de Ledonia, de domo illustris & reverendissimi domini archiepiscopi Cæsaraugustæ. Huc usque instrumentum apud laudatum Blancam. De eadem re mentio fit in libro Informationum, in quo post verba de prima sanguinis prodigiosa multiplicatione, num. 38 primo loco data, mox sequitur: & quod mirabilius est, duodecim post diebus, advenientibus quibusdam curialibus, una cum Petro Sanuza notario levantibus tapetum, quo cooperiebatur sanguis hujus Martyris, visus fuit adeo recens & rubicundus, ut absque difficultate potuerint eodem intingi linteum & quoddam folium papyri; quasi sanguis justi Abel voces adversus sicarios levans, dum innocens percussus, mitis & patiens de nullo conquestus extitit. Notarius, qui hic Sanuza dicitur, apud Blancam se scribit Lalueza; ideoque in alterutrum locum error irrepsisse dicendus est.

[49] [testimoniis. Alterutrum aut utrumque ab Apostolica Sede probatum est.] Haud dubie non viderat ista Joannes Mariana, dum lib. 25, cap. 8 Historiæ Hispaniæ de memorato prodigio tam dubie locutus est, Corpus, inquiens, eodem loco, ubi vulnera sunt inflicta, sepulchro illatum; quo tempore fervere sanguis visus est, nisi oculorum ludibria fuerunt. Non fuisse ludibria, instrumenta, quæ produximus, satis superque declarant: addo tamen, quæ Didacus Garzia cap. 12 pro primo sanguinis effervescentis miraculo tam supra dicta, quam alia monumenta laudans, ait in hunc modum: Hujus rei confecta sunt publica instrumenta per notarios Petrum de Lalueza, Jacobum Frances, Joannem de Anchias, & Anticum de Vages. Deinde anno MDXXXVII, quinquaginta (& duobus) annis postquam contigerat, sex gravissimi testes oculati idem testati sunt in Processu sub Frederico Portugallio facto. Utrumque denique, aut certe alterutrum miraculum in processu beatificationis ipsius Romæ probatum fuisse, habemus ex Officio ejusdem proprio, in cujus lectione 6 legitur: Non defuerunt post mortem prodigia, quorum illud imprimis memorabile ac Apostolicæ Sedis judicio comprobatum, multiplicatio nimirum & effervescentia effusi cruoris in eodem ecclesiæ metropolitanæ loco, in quo Martyr passus fuerat.

[50] [Quod de eodem sanguine in flores verso] Ut vero hæc tam certis testimoniis nituntur, ut in dubium revocari prudenter nequeant, ita aut ad fabulas rejiciendum est, aut certe non nisi per metaphoram accipiendum aliud ejusdem sanguinis prodigium, quod Joannes Gracianus Salaverte cap. 14 Vitæ commemorat. Ait siquidem, sacrum ipsius sanguinem, dum effervescere, ut supra diximus, & multiplicari cœpit, tam in pavimento, quam in charta, & linteis, quibus exceptus fuerat, in rosas aliosque purpureos flosculos mirabiliter conversum fuisse. In hanc sententiam laudat historiographos illius; sed nullum memorat præter Blascum de Lanuza & Hieronymum Manzanum, quorum primum in Peristephano sic canentem inducit:

Innocuus sanguis (virgultum seu vere rubenti
Solvitur in flores) fusus per viscera terræ.

Similia denuo habet in hymno Hispanico, uti & Manzanus in suo, apud eumdem Salaverte laudatis. Sed ex ipso Blasci contextu Latino manifestum est, ipsum de virgulto in florem erumpente, non de sanguine in eumdem converso loqui, nec de sanguine B. Petri, sed Abelis agere.

[51] [dicitur, aut tropus est, aut fabula.] Id ut pateat, juverit aliquot ipsius versus recitasse. Sic ergo ait:

Rusticus ut quondam Chaimus * truncavit Abelum,
Pastorem sanctum, invidia instigatus acerba,
Innocuus sanguis (virgultum ut vere tepenti
Solvitur in flores) fusus per viscera terræ,
Vindictam quærens, clamores misit in arces
Cælituum, pœnæ repetens pro morte secures;
Sic sacer Arbuesi sanguis, sic sanguinis undæ
Ad Dominum clamant, tollunt ad celsa Parentis
Atque Redemptoris Christi ad palatia regni
Ingentes gemitus: terra & madefacta cruore,
Impellit motu sonitus in sidera multos.

Aliter quidem loquitur in hymno Hispanico, sed tropo, poëtarum more, ibi usus esse dicendus est, cum ipse tom. 2, lib. 2 Historiæ Aragoniæ, cap. 12 rursum agens de effervescenti sanguine, de floribus ne verbo quidem meminerit. Idem de Mansano esto judicium: nam nihil tale accidisse indubium est ex unanimi de ea re silentio tam in instrumentis authenticis, quam in ceteris monumentis supra allatis.

[Annotata]

* effuderat

* quamdam

* albam

* i. e. ostendi

* Jacobum

* effuderat

* i. e. nudarunt

* Cainus

§ V. Cultus ejus non diu post mortem inchoatus: sepulcrum marmoreum ab Hispaniæ regibus Ferdinando & Elisabetha ipsi erectum: lampades ex decreto civitatis appensæ: cultus inter casus exceptos in decreto Urbani VIII PP. declaratus.

[Non diu post mortem cultus ipsi] Pia B. Petri vita, gloriosa mors ex odio fidei ipsi illata, & prodigium effusi sanguinis publice contestatum, non potuit non Cæsaraugustanorum venerationem conciliare & excitare fiduciam, ut, quem Dei amicum in cælis jam esse minime dubitarent, ejus potens patrocinium religiosis obsequiis invocarent. Certe ita factum asseritur in libro Informationum, unde sequentia excerpsi. Venerabilis Vir tam dum in humanis fuit, quam etiam post mortem, communiter reputatus fuit, prout etiam hodie reputatur ab omnibus Christi fidelibus, etiam principibus ac personis ecclesiasticis, pro viro ornato supradictis omnibus virtutibus, justo, sancto & Dei amico, illum pro tali venerando, prædicando, & suis necessitatibus atque infirmitatibus apud Deum implorando, preces effundendo, illius imagines cum splendoribus publice & palam, etiam in ecclesiis, pingendo ac pingi faciendo, talesque imagines tamquam Sancti venerando, vestes & reliquias ipsius, ut Sancti summa cum devotione habendo, omniaque alia ac singula agentes & exercentes, quæ agi & exerceri solent erga eminentes Sanctos & Dei amicos. In quorum comprobationem quamplures extant & gravissimi scriptores, qui de præclara sanctitate & miraculis hujus Servi Dei ampla præbent testimonia in eorum scriptis, quæ hic loco articulorum (procurator causæ) repetit & producit.

[53] Laudata testimonia non sunt in Ms. nostro, sed varia alii recitant, [a populo exhibetur,] quorum unum ex Joanne Graciano subjungo. Multi, inquit, de inclyto Martyre honorifice meminerunt: & primo quidem dominus Martinus Garzia, synchronus doctor & canonicus ecclesiæ Cæsaraugustanæ, qui ipsi in officium inquisitoris successit, ac deinde episcopus Barcinonensis creatus est, in Sermone 39 ait: “Sicut duo Apostoli in Ecclesia Dei, scilicet Petrus in Oriente, & Jacobus in Occidente, sic duo Martyres & inquisitores, unus in Oriente, sanctus Petrus Veronensis, alius … in Occidente B. Petrus Cæsaraugustanus, qui mortui pro fide Christi uterque, Orientem & Occidentem illustrarunt”. Ex sanctitate Petri gravitatem cædis ejusdem multum etiam ampliavit Joannes de Colmenares, Ordinis S. Bernardi abbas Daquilar & inquisitor generalis Aragoniæ, in sermone, quem habuit, dum sacrilegi ipsius sicarii seculari judici traderentur, cujus Ms. exemplar a Pinio nostro ex Hispaniis allatum præ manibus habeo. Sed necesse non est plura scriptorum testimonia hic recensere pro virtutibus ipsius, quas Sedes Apostolica jam probavit. Redeo ad librum Informationum.

[54] [& sepulchrum illius beneficiis illustratur.] In eo post pauca de cultu mox post sepulturam ipsi exhibito, impetratisque ejusdem patrocinio a Deo beneficiis, sic denuo legitur: Tanta fuit Christi fidelium devotio & pietas erga Servum Dei, ut a numerosa frequentia populi ejus sepulcrum visitatum & veneratum fuerit & sit, devotas preces ibi effundendo, & a quam plurimis diversis morbis & languoribus affectis ad illud habitus recursus cum notabili concursu pro obtinenda ex illius intercessione apud Deum sanitate; illaque obtenta, votivas tabellas ibidem affigendo, quæ una cum cereis, vestibus & aliis donariis in magna quantitate adhuc appensæ extant. Inter hæc anno a beati Martyris nece, quo ecclesia metropolitana, ut supra diximus, luxit, jam elapso, exsequiæ ipsius die XXVIII (alii habent XXIX) Septembris cum tanto populi concursu tantoque apparatu & pompa solemniter celebratæ fuerunt, ut, teste Surita in Annalibus, populo festum cujusdam gloriosi martyris ab Ecclesia jam canonizati agi videretur. De eadem solemnitate etiam agit Didacus Garzia in Vita Hispanica, laudans antiquissimum regestum ejusdem ecclesiæ, ex quo recitat sequentia: In die festi erexerunt tumbam supra corpus ejus, ubi sepultum est, & quadraginta cereis cinxerunt.

[55] [Ferdinandus & Elisabetha, reges Catholici,] Crevit deinde etiam magis magisque populi erga Beatum devotio atque fiducia & beneficiorum numerus, quibus moti Catholici reges Ferdinandus & Elisabetha nobile ipsi mausoleum suis expensis fieri curarunt, ut in eodem libro Informationum legitur hoc modo: Attenta universali devotione erga Servum Dei, & concursu populi, felicis recordationis Ferdinandus & Elisabeth, Hispaniarum reges, sumptuosum sepulcrum alabastri cum figura ejusdem venerabilis Viri, eorum expensis construi fecerunt, prout adhuc in lapide marmoreo publice extat memoria. De eodem in Officio ipsius proprio sic legitur: Ejus corpus ibidem Ferdinandus & Elisabetha regali munificentia elaborato marmore sepeliendum curarunt. Didacus Garzia, & Joannes Gracianus id anno 1487, id est, biennio post Beati obitum, factum esse affirmant. Horum prior præterea asserit, historiam cædis ipsius in eadem marmorea tumba insculptam exhiberi, quod plane conforme est dictis Vincentii Blasci de Lanuza, qui de eodem mausoleo lib. 5 Peristephani sic cecinit.

[56]

Hinc caput extollit moles, supereminet ampla [mansoleum marmoreum]
Lamina, quæ inscriptum servet per secula nomen,
Quæ narret mortis tempus, quæ clausa sepulchro
Membra Petri monstret; donec suprema dierum
Nubiferos montes urat, disperdat & orbem.
Hinc surgit moles magna: omnia nobile marmor,
Historiæ Petri positis hinc inde figuris,
Contegit insculptum. Truculentæ mortis imago
Ad vivum depicta patet: circumdata clathris
Marmora visuntur, variis ornata triumphis
Factorum Arbuesi patris.

Ita ipse: inscriptiones ejusdem sepulcri exhibet Joannes Tamayus in Martyrologio Hispanico ad hunc diem, ubi hæc habet: Primum & antiquius (epitaphium) quod jussu Catholicorum regum in parte interiori (sepulcri) super ipsum corpus B. Petri Arbuesi martyris, lapide marmoreo plano superscriptum, inventum est, cum ex commissione Apostolica die XXX mensis Januarii anno a Christo Domino nato MDCXXIII monumentum apertum est, est hujusmodi:

HIC. JACET. REVERENDUS. MAGISTER.
PETRUS. ARBUES. EPILA. ORIUNDUS.
HUJUS. ALMÆ. SEDIS. CANONICUS.
HÆRETICÆ. PRAVITATIS. INQUISITOR.
INTEGERRIMUS. EODEM. IN. LOCO. AB.
HÆRETICIS. INTEREMPTUS.
XV. KALEND. OCTOBRIS. AN. M. CCCC. LXXXV.

[57] Ejusdem sententiæ est epitaphium secundum, literis majusculis in exteriori parte & suprema sepulchri insculptum, [ipsi erigi suo ære curant.] quod vitam, officia, munera, mortem, causam agonis, tempus etiam illius, declarat hac serie:

REVERENDUS. MAGISTER. PETRUS. DE. EPILA.
HUJUS. SEDIS. CANONICUS. DUM. IN. HÆRETICOS.
EX. OFFICIO. CONSTANTER. INQUIRIT. HIC. AB.
EISDEM. CONFOSSUS. EST. UBI. ET. TUMULATUS.
ANNO. DOMINI. M. CCCC. LXXXV. XVII. SEPTEMB.
EX. IMPERIO. FERDINANDI. ET. ELISABETHIS.
IN. UTRAQUE. HISPANIA. REGNANTIUM.

Postmodum vero in fronte ejusdem sepulchri, singulari lapide tertium epitaphium conscriptum construi jussit Elisabetha, Catholica Hispaniarum regina, ob singularem devotionem, qua sanctum Martyrem prosequebatur, sic:

EADEM. ELISABETH. HISPANIARUM.
REGINA. SINGULAKI *. IN. CHRISTUM.
PIETATE. EJUS. CONFESSORI. SEU.
POTIUS. MARTYRI. PETRO. ARBUES.
S. I. C. M.

[58] Anno quinto post Beati martyrium, Christi 1490, [Votivis lampadibus sepulcrum illustratur] ex decreto publico civitatis prædictum sepulcrum ejus perpetua lampade votiva honoratum est. In hanc sententiam laudat Didacus Garzia de Trasmiera librum de gestis capituli metropolitani fol. 60, unde recitat sequentia Hispanice, quæ Latine reddo. Anno MCDXC civitas congregato capitulo & concilio, sanxit, ut conficeretur lampas argentea quinquaginta unciarum, quæ ante sepulcrum gloriosi Magistri Epilæ poneretur, & altera lampas fieret cum suo vase, quæ diu noctuque semper arderet, quamque cum vase suo ceterisque necessariis perpetuo curaret civitatis quæstor: atque ita factum est, positumque est vas argenteum & altera lampas. Hæc argentea lampas ex voto ob sedatam, quæ Cæsaraugustæ sævierat, pestem a civitate oblata dicitur in libro Informationum, fuisseque ponderis unciarum quinquaginta, cum annuo onere quod ex bonis civitatis persolverentur quolibet anno quatuor robæ olei, constituentes CXLIV libras. Huc pariter spectant, quæ in eodem libro denuo paulo aliter leguntur his verbis: Quatuor aut quinque annis post felicem transitum Servi Dei tanta excrevit populi devotio erga ejus sepulcrum, ut publico consilio, communi voto & decreto civitatis Cæsaraugustanæ deliberatum fuerit, ut ponerentur luminaria perpetua aliquot lampadum juxta sepulcrum, quæ continuo in ejus venerationem arderent, eisdem modo ac forma, quibus honorantur alii venerabiles martyres, illum in Patronum eligendo pro beneficio recepto liberationis a contagione pestis, tunc in illis partibus grassantis.

[59] [ex decreto civitatis cultus ejus] Surita juratos civitatis (ita quemdam magistratum suum Cæsaraugustani vocabant) sub quibus istud sancitum est, nominat Petrum Torellas, Laurentium Molon & Albertum de Oriola. Ad eam lampadem deinde etiam aliæ votivæ & anathemata accesserunt: Gracianus enim ex libro visitationum ejusdem ecclesiæ scribit, anno 1548 ad Beati sepulcrum sex argenteas lampades & magnam copiam anathematum pariter ex argento, imaginum, manuum, pedum, oculorum, aliaque pretiosa donaria pependisse. De annuo festo ipsius, die XV Septembris quotannis solemniter agi solito, jam egimus supra num. 5, quem consule. Interea, dum B. Petri cultus nova indies incrementa caperet, causaque beatificationis ejus apud Apostolicam Sedem, ut infra dicemus, jam ageretur, ab Urbano VIII Papa anno 1625 decreta edita, annoque 1634 confirmata fuere, quibus omnis cultus publicus servis Dei, a Sede Apostolica nondum canonizatis aut beatificatis, exhiberi vetabatur, præterquam iis, qui aut per communem Ecclesiæ consensum, vel immemorabilem temporis cursum, aut per Patrum, virorumque sanctorum scripta, vel longissimi temporis scientia ac tolerantia Sedis Apostolicæ, vel ordinarii, coluntur.

[60] [inter casus exceptos in Decreto Urbani VIII] Hinc cum reverendissimus dominus Petrus Franciscus de Rubeis, promotor fidei, contra cultum, quem Cæsaraugustani B. Petro exhibere pergebant, protestaretur, Joannes Franciscus Campodarbe, procurator causæ canonizationis ejusdem, anno 1652, die XXIII Martii obtinuit decretum, per quod, Innocentio X summo Pontifice annuente, declaratum est, constare de casu excepto in decretis laudati Pontificis Urbani VIII. Et sane difficile non fuit Cæsaraugustanis immemorabile cultus tempus probare. Etenim cum hoc ex Urbani declaratione tempus sit, quod centum annos excedat, cultus vero non diu post martyrium, anno 1485 toleratum, ex dictis cœperit, & perseveraverit, si ab hoc anno usque ad annum 1634 (quem pro termino assumendum esse, Benedictus XIV Pontifex Maximus feliciter regnans, probat in præclaro suo Opere de Servorum Dei beatific. & Beatorum canonizat. lib. 2, cap. 22) si, inquam, ab anno 1485 usque ad 1634 numeres, annum cultus ipsius circiter quadragesimum nonum supra centesimum cucurrisse deprehendes.

[61] [ab Innocentio X declaratur.] Exstat hujus declarationis decretum sacræ rituum Congregationis, instrumento publici notarii ejusdem sacræ Congregationis insertum, apud Joannem Salaverte in Vita Hispanica, unde huc transfero. Relato per Eminentissimum D. Cardinalem Sachetum particulari processu super casu excepto a decreto felicis recordationis Urbani VIII, in SS. Inquisitione edito super cultu non adhibito, cum pronuntiatione archiepiscopi Cæsaraugustani a Congregatione sacrorum rituum proposita, delegati in causa servi Dei Petri de Arbues, alias M. Epilæ, visum fuit Eminentissimis Patribus, citato * R. Patre D. Fidei promotore, constare dicto Servo Dei cultum exhibitum fuisse, & ad præsens exhiberi, & comprehendi inter exceptos a decretis SS. Inquisitionis, & proinde præfatis decretis nequaquam contrarium esse, & posse ad ulteriora procedi, si S. D. N. placuerit. Die XXIII Martii MDCLII. Prout facta relatione per Eminentissimum D. Cardinalem Capponium die XXIX Aprilis MDCLII Sanctissimus annuit.. Federicus episcopus Albanensis, Cardinalis Cornelius. Loco ✠ sigilli. Bernardinus Roccius S. R. C. secretarius.

[Annotata]

* singulari

* al. citra

§ VI. Aliquot Beati apparitiones, & patrocinium adversus pestem: varia morborum genera sanata: duo mortui vitæ redditi.

[Ex multis miraculis aliqua referuntur.] Jam sæpe de miraculis beneficiisque per B. Petri patrocinium patratis & obtentis generaliter meminimus: nunc ad particularia veniamus. In libro Informationum duo de iis Processus auctoritate ordinaria antiquitus formati fuisse dicuntur, unus anno quinto post Beati martyrium, sive Christi 1490, alter anno 1537. De priori etiam meminit Didacus Garzia, asserens, hunc Processum apparitionum beati Maestre Epilæ inscriptum esse. Ex his miraculis plurima versu heroïco celebravit Vincentius Blascus de Lanuza; sed cum is ante beatificationem scripserit, & ex metri lege atque licentia, facta nonnumquam nimium ornaverit, perstrinxeritve, malo Joannem Gracianum Salaverte in Vita sequi, ejusque dicta ex Hispanicis Latine reddere, & ubi necesse fuerit, illustrare, & confirmare ex libro Informationum, sive Ms. nostro inde deprompto, in quo multa hujusmodi miracula breviter perstringuntur, deinde ulterius probanda. Itaque laudatus Salaverte ab apparitionibus exorsus, caput 13 inscripsit: Apparitiones inclyti Martyris: est contra pestem patronus; ac mox progressus est verbis, quæ subdo.

[63] Cælestium incolarum apparitiones singularia argumenta sunt ipsorum gloriæ, [Beatus apparens cuidam presbytero,] fomenta nostræ fidei, speique æterni præmii & resurrectionis corporum in die novissimo. Ego eas devotis Sancto nostro exponam, quæ in variis processibus de apparitionibus ejus & miraculis approbatæ fuerunt. Die Veneris XIX Februarii anno MCDXC, post Martyris mortem quinto, venerabilis dominus Blascus Galvez dicti loci (Aquilon) vicarius, qui in obsequiis sancti Inquisitoris fuerat, & ob insignem suam virtutem magni ab ipso habitus, coram doctore Petro de Oropesa, archiepiscopatus vicario generali serenissimi domini Alphonsi de Aragonia, positis ante se tactisque sanctis Euangeliis & corporalibus (id est linteis, in quibus Corpus & Sanguis Christi in Missa reponitur) & juratus dixit, rogavit, postulavitque judicem commissarium, ut supra Corpus Domini jurare sibi liceret, & reipsa dixit sequentia: Anno CDLXXXVI vel LXXXVII (supra millesimum) quadam die Quadragesimalis jejunii hora septima matutina, cum in regio palatio Aljaferia essem, beatus magister Petrus Arbues inquisitor mihi apparuit in suo habitu canonicali, vocavitque me: Domine Blasce. Ad præsentiam Viri præ timore concidi, moribundi instar palpitans. Antequam progredior, observo, mirum videri debere, Blascum Galvez, cum cetera tempora recte meminisset, de anno, a quo non multum aberat, dubitasse. Quam ob rem suspicari licet, dubium istud ipsius potius Graciani fuisse, non discernentis, an in Ms. suo annus LXXXVI, an LXXXVII legeretur. Nunc narrationem resumamus.

[64] [aliqua monita tradit.] Post brevem observationem, quæ ad propositum nostrum non facit, sic progreditur Salaverte, sive Blascus apud ipsum: Elapso biduo, secundo mihi apparuit in eodem palatio in extremitate quorumdam graduum; & licet præsentia Martyris percellerer, magis tamen animatus fui, cum me proprio meo nomine compellans, diceret: Domine Blasce, vade, loquere fratri meo magistro Martino Garzia & inquisitoribus. Videbaturque mihi in aurem loqui: & quæcumque mihi dixit, ipsis declaravi, ut jusserat. Erant autem quædam spectantia ad exercitium sacri officii promovendum, & ad grandem gloriam, qua fruebatur, quamque inquisitoribus obventuram sperabat in præmium laborum, quos Dei causa subibant in causa sanctæ Fidei. De hac eadem apparitione in libro Informationum inter cetera, quæ procurator causæ probanda assumpserat, sic legitur: Post ejus gloriosum transitum ad cælum visibiliter apparuit cuidam sacerdoti, qui, dum viveret, ei servierat, magno circumdatus splendore & claritate, manifestans gloriam & beatitudinem consecutam. Eadem etiam refertur apud Didacum Garzia in Additionibus, ex libro, anno 1652 edito per doctorem Michaëlem Antonium archidiaconum Cæsaraugustanum, ex quo eam forte didicit Salaverte. Ad aliam progredior apparitionem, eidem Blasco Galvez oblatam.

[65] [Eidem secundo apparens in gloria, varia mandat,] Eodem anno, inquit laudatus Salaverte, in nocte Natalitia Domini, omni ex parte fortunata venerabili presbytero vicario in Aquilon, cum hic in sua ecclesia hora noctis undecima degens, & per humilem portam egrediens, caput inclinaret, & in tertio scalarum gradu pedem poneret, ibi solis instar splendor ejus oculos subito perstrinxit, & lucis copia excæcavit: & exclamanti; Jesus; gloriosus Martyr reposuit: Sit cum omnibus. Audita vox, aiebat (Blascus) erat suavis, blanda, sancto magistro Petro Arbues propria, qualem ego cognovi. Ad hæc tantus me sudor occupavit, quantum numquam alias senseram, quod Sanctus advertens, meque animans, dixit: Domine Blasce, ne timeas. Et multum me recreans, mandavit, ut archiepiscopum dominum Alphonsum certiorem facerem de nonnullis rebus, patri suo regi Catholico significandis, prædicens ipsi & Catholicæ reginæ felices in humanis successus, vitam longam & gloriam æternam pro meritis, favore & protectione inquisitioni præstitis: perseveraret sacrum tribunal ad defensionem fidei & inimicorum terrorem: nullum inter novos subditos Maurum paterentur, nec in iis expellendis ullum modum facerent; archiepiscopum monerem, ut sacram inquisitionem promoveret, nec eidem adversantibus aures præberet. Præterea ait: Dic inquisitoribus, commendare me ipsis, ut sacro officio strenue fungantur, cum per hujusmodi labores ego in æterna gloria inter martyres locum obtinuerim.

[66] [suum adversus pestem patrocinium spondet,] Inter prosperos autem successus, quos Beatus regibus Ferdinando & Elisabethæ verbis mox recitatis spopondisse dicitur, præcipuus fuisse videtur urbis & regni Granatensis expugnatio, quod, Mauris subactis, ditioni suæ feliciter adjecerunt, ut inter alios videri potest apud Odoricum Raynaldum in continuatione Annalium ecclesiasticorum Cæsaris Baronii, ad annum Christi 1491 & sequentem. Ad Salaverte redeamus; qui, aliquibus interjectis, quæ sciens prætereo, ita demum prosequitur: Ad hæc ait mihi (Beatus scilicet:) Ego Petrus Arbues hanc gratiam obtinui, ut, qui Redemptori nostro Jesu, & ejus sanctissimæ Matri Mariæ, sanctoque Sebastiano, cui ego plurimum devotus fui, se commendaverit, sive is vir seu mulier fuerit, si tacto tumulo meo, flexis genibus, signum Crucis pie formaverit, & semel orationem Dominicam in honorem Domini Jesu Redemptoris nostri, & salutationem angelicam in honorem Virginis Mariæ recitaverit, dixeritque: Ora pro me beate Petre Arbues, ut digni efficiamur promissionibus Christi; is liber a peste sit, quæ jam exorta est, ut videbis. Supradictis vocibus per beatum magistrum Petrum Arbues prolatis, & a me auditis, locuta a sinistris est altera vox magis gracilis tenuisque, haud dubie ab angelo, S. Sebastiano, vel S. Petro martyre inquisitore (Veronensi scilicet) magnis ejus patronis & amicis producta; dixitque sequentia: Conferendo semper eleemosynam ad promovendum sacellum, quod ipsi exstruendum est, ipsumque religiose colendo, optima sanitate frueris: hanc gratiam consecutus est per mortem, quam pro fide Domini nostri Jesu Redemptoris tuenda toleravit.

[67] Utriusque vocibus auditis, recepi animum, cumque neminem viderem, [ejusdemque berniam sanat.] dixi: Non credent mihi. Respondit eorum alter, videlicet gloriosus Petrus Arbues, multumque suaviter ait: Imo facient. Si non crediderint tibi, testaberis, qua hernia, (malo incurabili) laboraveris, & per manum meam sanatus sis. Laudetur Dominus noster Jesus, amen. Addit venerabilis sacerdos, sese illum Sanctum appellasse; Martyrem vero reposuisse: Domine Blasce, ne me Sanctum vocaveris; Respondit is: Et quare Domine? Cui inclytus Martyr retulit: Spero me futurum. In fine colloquii sanctus Inquisitor mandavit, gratiam, quam a Deo impetraverat, in duabus scedulis scribi, earumque unam ad valvas ecclesiæ metropolitanæ S. Salvatoris, alteram ad S. Mariæ del Pilar appendi. Bonus sacerdos, curata hernia sua, qua viginti quinque annos laboraverat, sine alio medico & medicina tam perfecte sanatus permansit, acsi eo morbo numquam afflictus fuisset. Dictis ejus fides adhibita est, & in utraque re (herniæ scilicet curatione, & Beati patrocinio contra pestem) Dei gloria manifestata est. Ab eodem venerabili presbytero orta est pia fidelium consuetudo prodigiosum ipsius tumulum tertio circumeundi, & ad ejusdem angulos recitandi preces, quas Sanctus edocuit. Ceterum B. Petri patrocinium tempore pestis feliciter, ut ipse promiserat, imploratum fuisse, liquet ex iis, quæ num. 56 de publico civitatis decreto dicta fuerunt.

[68] Quarta apparitio, prosequitur Salaverte, obtigit Mariæ de Ciria, [Apparet mulieri, cujus os distortum] uxori Simonis Blasci, incolæ augustæ celebrisque civitatis Calatayudæ (vulgo Calatayud Hispaniæ civitas est in Aragonia, quidam eam Novam Bilbilim Latine appellant.) Conflictabatur ista domina quadam infirmitate gravissima, ex qua os distortum, magnoque cum cruciatu & fœditate ad aurem contractum permanserat. Quatuordecim annos in vehementissimo illo dolore transegerat, nec ullum in humanis remedium repererat, cum audita fama prodigiorum S. Petri Arbuesii, ad ipsius patrocinium reverenter accurrit; novenam ad ejusdem miraculosum sepulcrum exegit. Quadam die in deliquium animi velut exanimis delapsa, in ista vitæ parenthesi sanctissimam Mariam cum pretiosissimo Filio suo in ulnis conspexit, & ad ejus latus heroïcum Martyrem sui martyrii vulneribus insignitum, tam vividis, tam recentibus, quasi a Judæis tum primum inflicta fuissent.

[69] [in naturalem situm restituit. Mutus & surdus] Videbatur sibi (Maria de Ciria) coram cælorum Regina & sancto Martyre in genua procumbere, prostrataque supplicare, ut se sanarent. Finita prece, sui denuo compos facta, subito se sanatam deprehendit sine ullo tanti mali vestigio, quod tot annis passa fuerat. Stupendum hoc miraculum Ecclesia approbavit; nempe sacra rituum Congregatio habita coram Alexandro VII Papa, die XXV Septembris anni 1661, in cujus decreto infra dando dicitur constare de… miraculo … instantaneæ sanationis Mariæ de Ciria ab ore torvo. Quo autem anno miraculum istud contigerit, nusquam reperi. Ad Joannem Salaverte redeamus. In Processu, inquit, confecto, moderante S. Petri navim Paulo III, archiepiscopatum vero Cæsaraugustanum domino Federico de Portugallia, postulante invincibili imperatore Carolo V, sequens S. Petri Arbuesii miraculum & apparitio comprobata sunt. Bernardus Frances, incola antiquæ civitatis Ainsæ, quod castrum & municipium est regni Subrarbiæ (vulgo Sobrarve, nunc tractus in Aragoniæ regno) natus erat surdus & mutus, & multis annis permansit.

[70] [auditu & loquela donatur:] Is ad imperialem civitatem (Cæsaraugustam) venit, patrocinium Inquisitoris martyris imploraturus. Quatuordecim noctes ad ipsius celebre sepulcrum excubavit; cumque desideratam incolumitatem minime impetrasset, quia id tum non expediebat, ad patriam suam regressus est. Dominica tertia Quadragesimæ, qua Ecclesia recolit stupendum miraculum, quo Christus auditum & loquelam homini a nativitate muto & surdo concessit (imo qua Ecclesia legit Euangelium de dæmonio muto per Christum expulso) Bernardus sese glorioso Martyri commendavit, & velut alienato a sensibus animo duarum horarum spatio hæsit. In hac ecstasi vidit Sanctum nostrum indutum veste tam candida, ut nives superaret, qui vultu pleno inenarrabili splendore, indicavit ipsi, quis esset, ne tam divinum patronum ignoraret. Mox mutus evigilans, voces in laudem Dei suique prodigiosi medici S. Petri Arbuesii emisit, per cujus patrocinium perfecta sanitate potitus est. Cæsaraugustam accessit, ad honorarium sacri Martyris tumulum gratias acturus. Solemne hoc miraculum authentice probatum est.

[71] [os gangræna exesum, subito sanatum.] Sequitur caput 14, ubi inter alia præfatus, sese ex plurimis miraculis approbatis pauca tantum relaturum, primo loco agit de sanguinis effervescentia & multiplicatione, de quibus nos § 4 satis multa diximus. Post hæc ita progreditur: Elisabethæ de Andreu ex Mazaleon, ætatis quatuor annorum, ortum est ulcus seu gangræna in ore, serpsitque in faciem, & carnem exedens paulatim dilatabatur cum terribili fœtore; & exeso ore, facies computrescebat. Non videbatur homo, sed mortis effigies: nec sine lacrymis & dolore aspici poterat. Parentes ejus graviter dolentes, intellectis Sancti nostri miraculis, eam ad sepulcrum ejusdem detulerunt, ibique novemdialem devotionem peregerunt. Die tertio puella in afflictæ matris ulnis velut exanimis recubuit, in eoque deliquio duo ossicula ex ore ipsius deciderunt. Restituta sensibus Elisabetha, subito sanata est, nullaque relicta deformitate, naturali suæ pulchritudini ita reddita, ut eam parentes non agnoscerent. Successit prodigio par admiratio & applausus, gratiisque benefico Patrono redditis, miraculum authentice conscriptum est, fuitque unum ex approbatis ab Ecclesia. Probatum autem est a Sacra rituum Congregatione coram Alexandro VII Papa habita anno 1663, die XXV Septembris, ut liquet ex Decreto num. 69 laudato, in quo dicitur constare de … sexto miraculo … pariter instantaneæ sanationis Elisabeth de Andreu ab ulceribus cancri in ore.

[72] Hic Salaverte aliqua interserit de beati Martyris sicariis, [Duo pueri mortui,] quæ velut huc non spectantia prætermitto. Tum subdit: Inter miracula ab episcopis Turiasonensi & Barbastrensi, commissariis Sedis Apostolicæ, duos pueros mortuos vitæ redditos fuisse probatur. Eorum primus obiit in Villa-majore, vico propinquo Cæsaraugustæ. Jam pulsabantur æra campana, ut ad sepulturam deferretur; mater interim, quæ illum tenerrime amabat, charissimi sui pignoris mortem deflens, cadaver illius sustulit in brachia, & cum magnis cordis angustiis, affectu, animique sensu ad S. Petrum Arbuesium, in quem singulari pietate ferebatur, ait: Sancte Maestrepila (ita Martyrem istis seculis appellabant) hunc meorum viscerum filium tibi offero; tuus est; resuscita illum, Sancte mi. Eodem momento vividos colores, quos pallida mors exstinxerat, recepit, oculos aperuit, labia movit, lætoque vultu matrem aspexit. Singularis fuit admiratio & lætitia populi, cujus præcipuis comitata mater cum filio suo accessit ad S. Petri Arbuesii sepulcrum, ubi inter cetera dona obtulit sepulcralem illius syndonem, velut miraculi vexillum, quod etiam cum solemnitate authentice probatum est.

[73] Cæsaraugustæ filius cujusdam mulieris vita functus est, [ad vitam revocati: paralytico simul & muto] quæ ipsum cum fide viva ad Sancti sepulcrum portavit, tantoque cum desiderio, affectu, & precibus pro impetranda per ipsius potens patrocinium filii vita ibidem institit, ut ad mensuram fidei suæ desiderii compos effecta sit. Revixit puer, dedit voces mater mixtas lacrymis, in quas præ gaudio prorumpebat; Dei gloria & Inquisitoris martyris patrocinium manifestabatur: eadem ecclesia magno gaudio vocibusque resonabat, ad ejus rei famam commota est civitas. A metropolitana quoque ecclesia solemnes S. Petro Arbuesio gratiæ actæ fuerunt; miraculum authentice litteris mandatum est, & sepulcrale linteum ad ejusdem prodigiosum tumulum in monumentum appensum est. Quidam honoratus agricola ex Tosos, dictus Joannes Fernandez, in variis sui corporis membris paralysi laborabat, & malo linguam invadente, obmutuerat. Viginti quinque anni erant, quibus omni humano remedio destitutus jacuerat, cum sese S. Petro Arbuesio commendavit, ut unicum suum antidotum esset in tam diuturno & acri cruciatu.

[74] Quadam nocte somniavit, se videre sacrum Martyrem, [linguæ & membrorum usus concessus.] qui sibi diceret: Ego a potente Dei manu desideratam sanitatem tibi obtinui. Expergefactus est infirmus; & quia felicitas ipsius non vanum somnium erat (sunt enim aliquando veracia somnia, qualia fuere Josephi & pincernæ Pharaonis) cum firma suæ sanitatis spe, curavit se ad sancti Inquisitoris tumulum deportari. Ibi novemdialem devotionem instituit, & cum admirabilibus adjunctis integra sanitate potitus est. Singulis ex novem diebus unum ex immedicabilibus malis, quibus conflictabatur, ipsi sustulit. Primo die extendit mollivitque nervos, qui emarcuerant & contracti erant: secundo die curavit unum brachium, atque ita singulis reliquis diebus singula corporis membra, semper miraculum aliquod operando. Postremo die sanata lingua loquendi facultatem ipsi reddidit, ut ea uteretur ad agendas gratias S. Petro Arbuesio, tamquam unico patrono advocato suo, in cujus gratiam Omnipotens in uno homine secundum fiduciam & fidem suam tanta operatus fuit prodigia.

§ VII. Alia miracula per ejusdem patrocinium impetrata: tumulus, imagines & reliquiæ similiter illustratæ.

[Puellæ malum gutturis & oculorum,] Pergo ex eodem Salaverte cetera recensere. Valentiæ (Hispaniæ Tarraconensis urbs est, Valentini regni caput) domicella Maria Mascon, ætatis duodecim annorum, aliquot malignos tumores patiebatur in gutture. Ad hæc in oculos defluxerat tam mordax humor, ut afflictissimam puellam etiam visu privaverit. Destituta omni remedio terreno, quadam nocte somniavit de cælesti. Videbat hominem, vel angelum, rogantem, an vellet sanari. Respondit ipsa, quod vehementer desiderabat, nempe cæca visum; utique Domine. Tum is, sequere me, ait, & morbis tuis integre liberaberis. Petiit puella, At quo, Domine, eundum est? Reposuit is: Ad civitatem Cæsaraugustanam, ad sepulcrum S. Petri Arbuesii. Præsto sum, ait domicella Maria; ac mox disparuit felix ductor itineris, ipsaque evigilavit. Credidit firmiter nuntio cælesti, & parentibus, qui ipsius incolumitatem vehementer desiderabant, quid sibi acciderit, indicavit. Pater ejus, dominus Petrus Mascon, & domina Castellana Velvis mater, eam Cæsaraugustam comitati sunt. Novemdialem devotionem anno MDXXXVIII, die XXXI Junii (mendum hic in numero aut mense est, cum Junius dies tantum XXX habeat) ad sancti Martyris tumulum inchoarunt, quam antequam terminassent, omni malo libera exstitit & visu integro donata est. Actæ Deo grates fuerunt, & fides miraculo habita.

[76] [item alteri afflictum guttur, duobus aliis] Joannes Solorzano, pharmacopola Cæsaraugustanus, somniabat, se ad Sancti sepulcrum genuflectere, cum eum in habitu chori & cum martyrii sui vulneribus conspexit. Mox cum tenero affectu ab eodem flagitavit, ut magnam gutturis sui plagam sanaret, curaretque filium suum, qui ex gemina hernia acutissimis doloribus cruciabatur. Accessit ad eum Sanctus, & ipse sensit guttur suum manu ejus tangi, & ex tactu expergiscens, integræ sanitati se restitutum deprehendit. Deinde cum magna fiducia filium suum inspexit, eumdemque sine ullo utriusque herniæ vestigio invenit. Meritas S. Petro Arbuesio gratias persolvit, insigne anathema obtulit, & utrumque miraculum authentice examinatum & adscriptum est. De utroque hoc miraculo etiam mentio fit in libro Informationum, in quo sic legitur: Joannes Solorzano, vicinus Cæsaraugustæ, habens in gutture quoddam vulnus, quod per septem hebdomadas & ultra illum cruciarat, & quemdam filium suum laborantem infirmitate herniæ, precibus & intercessioni Servi Dei, cui se commendavit, confidens, illum videns in somnis & deprecans, sequenti die se & filium sanum reperit. Quod autem Joannes ille, qui Cæsaraugustanus pharmacopola supra dictus est, hic vicinus Cæsaraugustæ dicatur, id oriri potuit ex voce Hispanica vezino, quæ & incolam & vicinum alicujus loci significat. Pergo ad alia.

[77] Quidam amabilis puer, nomine Athanasius, dolores acerrimos patiebatur ex herniis duplicatis.[herniam subito sanat.] Hic ad S. Petrum Arbuesium deportatus, cessante cruciatu, lætus & alacer instar angeli adstitit: at ubi extra ecclesiam referebatur, flevit & vehementissime conquestus est, quod acutis doloribus cruciaretur. Hi dolores quadam nocte tam acres fuerunt, ut clamoribus planctuque suo nec vicinos dormire sineret. Itaque hora secunda aut tertia nocturna eum ad ecclesiam S. Salvatoris portarunt; sed januas clausas offenderunt: & licet multum pulsassent, inclamassentque (scilicet ut ecclesiæ custos fores sibi aperiret) nihil responsi acceperunt. Athanasio igitur ad quamdam portæ rimam deposito, Sancti opem implorarunt, magnis vocibus supplicantes, ut eum sanaret. Et exaudivit eos potens Patronus, qui non dormit nec dormitabit, dum illius auxilio indigemus. Puer sine ullo mali vestigio perfecta sanitate donatus est. Miraculum hoc anno MDIV authentice probatum fuit. Ejusdem prodigiosæ sanationis liber Informationum sic meminit: Cum puerulus quidam, Athanasius Palacio dictus, herniæ infirmitate laborans, soleret apportari a parentibus ad sepulcrum Servi Dei, in quo requiem invenire solebat; quadam nocte vehementer oppressus, circa mediam noctem ductus ad ecclesiam metropolitanam, ubi erat dictum sepulcrum, repertis foribus clausis, ita ut non posset ingredi, per rimulam ostii, quod est versus plateam, inspiciendo sepulcrum, ipso Servo Dei ex corde invocato, statim repertus fuit sanus.

[78] In Torrecilla (locus est prope Cæsaraugustam) Petrus Escartin in malo urinæ cruciabatur, itaque urgebat eum lethalis morbus, [Virum detentione urinæ & alium] ut medici & chirurgi de ejusdem salute desperarent, & hac sententia ipsi significata, istorum unus inter inexplicabiles dolores eidem diceret; Nihil in terra est, unde possis sperare solatium: commenda te sancto Mastrepilæ, miraculis celeberrimo. Erexit sese infirmus cum viva fide animose e lecto, elevatisque ad cælos manibus & genibus humi fixis, opem Sancti magna voce imploravit, pollicens, sese ad sepulcrum ipsius vigilaturum. Nec mora sine ullo impedimento omnem urinam detentam corruptamque subito ejecit, nullamque, dum vixit tam lethalis morbi vestigium sensit. Implevit votum suum, in grati animi tesseram munus obtulit, & miraculum comprobatum est. Michaël de Cellas duodecim annos inter acutissimos cruciatus altis suspiriis & planctibus exegit, nigrescente urina, & in calculos versa; jamque tam altas radices malum egerat, ut ad mortis fauces esset deductus.

[79] Fluctuabat vita ejus sine remo & spe in sui corporis vasculo, [calculis, mulierem herniæ & cordis malo, liberat.] cum quadam nocte somniavit, pene submersam vitæ suæ naviculam tam præsenti periculo subducendam, si S. Petri Arbuesii celebrem tumulum inviseret. Expergefactus, novemdialem devotionem eo ipso die cum certa fiducia inchoavit: die vero quarto dum apud Sancti sepulcrum moraretur, alienatus a sensibus est, in eaque ecstasi & animi deliquio vidit aliquot personas cælestes; inter quas haud dubie præcipuus fuit invictus Martyr noster, licet ex Michaëlis testimonio, quinam isti fuerint, non constet; sive quod patroni non facile agnoscantur; sive quod cælestis ejus Protector sub lucis splendore se occultaverit. Eventus probavit, quod res erat: sibi enim redditus, tam perfecte sanatus est, acsi nihil tale umquam passus fuisset. Anna Galvez duobus malis conflictabatur, hernia scilicet & cordolio tam crebro & vehementi, ut aliquoties mortua credita sit. Visitavit sacrum tumulum novem diebus, & quamquam Sanctum tantummodo rogasset, ut suam herniam sanaret, ab utroque malo convaluit; quia omnia cedunt ejus potentiæ, eo quod divina Omnipotentia sancto Inquisitori virtutem quamdam velut infinitam commiserit in gratiam eorum, qui ad ipsius patrocinium confugiunt.

[80] [Contemptores suos castigat, pœnitentes sanat:] Die solemni nostro Martyri sacra quædam pia mulier dixit viro suo: An sepulcrum Sancti invisisti? Cui ipse respondens, stulte ait: Mihi nil opus est sancto Magistro-Epilæ; nulla hernia laboro. Hæc sunt ipsissima illius verba. Verum ecce, eodem die a divina manu graviter castigatus, in utroque latere herniam passus est, teste doctore Joanne Bonilla. Decem annis eo malo laboraverat, quando miraculum fidem faciens contigit. Obscura hæc sunt: videtur tamen significare voluisse, eumdem post decennium sanatum fuisse, & quid sibi contigisset, fassum esse. Post hæc subdit aliud simile. Joanni Domper ait uxor sua: Vidi multos Sancti sepulcrum circumeuntes: an & tu id fecisti? Qui respondit, non sum herniosus; non est, cur ejus sepulcrum circumeam. Mox eodem momento intestinis vehementer descendentibus, herniam sensit, agnitoque cum pœnitentia suo delicto, sepulcrum S. Petri Arbuesii devote & humiliter invisit & sanitatem petiit. Deprecantem Sanctus exaudivit, & unico momento temporis pristinæ integritati restituit.

[81] [loquelam muto nato donat.] Celeberrimum fuit miraculum, quod in filio marchionis de Berlanga, muto nato, operatus est. Viginti annis linguam ejus captivaverat infirmitas, nec ullum profuerat remedium humanum. Famæ miraculorum S. Petri Arbuesii par erat parentum firma fides, qui eum Cæsaraugustam miserunt, ut per admirabilem ipsius opem sanaretur, & firmiter consisi fore, ut loquelam impetraret, novemdialem devotionem ab eo fieri curarunt. Dum autem gloriosum tumulum circumiret, locutus est mutus. Prima ejus vox fuit Jesus, quo dulcissimo nomine repetito, deinde Sanctum invocavit, linguaque tam expedita in posterum mansit, ut nullum prioris mali vestigium superesset. De hoc etiam miraculo mentio habetur in libro Informationum his verbis: Fuit ad illius sepulcrum pia devotione portatus quidam mutus a nativitate, marchionis de Berlanga filius; & effatis precibus, statim loquelam recepit, & prima vox emissa fuit: Jesus.

[82] [Concionatoris memoriæ] Alterius plane generis & singulare est, quod sæpe laudatus Salaverte ibidem mox subjungit his verbis. In Processu anno MDCXXIII, die XXIII Januarii confecto, Pater frater Dominicus Gaztelu Ordinis Prædicatorum, nomine Eminentissimi domini Cardinalis Xaviere declaravit, cum ipsi velut primario professori academiæ Cæsaraugustanæ demandatus esset sermo super belli sacri Bullam Dominica Septuagesimæ in ecclesia metropolitana S. Salvatoris, cumque concionem scripsisset, & diligenter mandasset memoriæ, permisisse Deum, ut, dum e sacristia ad exedram dicturus pergeret, ea usque adeo memoriæ exciderit, ut ne unius quidem vocis meminisset. Vehementer itaque sollicitus, socio suo (erat is dictus Pater frater Dominicus) angorem suum indicavit, qui ipsum consolans, suasit, ut S. Petro Arbuesio, cujus sepulcrum in eadem ecclesia in prospectu suggesti est, se commendaret; quod uterque enixe præstitit. Ascendit orator in suggestum, & inter ascendendum conversis ad Sanctum oculis ait: Sancte benedicte, nisi in his angustiis mihi succurreris, actum de me est. Ascenderat, & linceis oculis honorarium tumulum intuens, rem maxime mirabilem deprehendit. Vidit ibidem in uno loco totam concionem suam ad litteram descriptam, ita ut eam nullo apice omisso, totam doctissime & eloquenter recitaverit. Egit gratias Deo, prodigium publicavit, & quamdiu vixit Cardinalis, ejusdem miraculi ipse præco fuit.

[83] Quidquid sit de hoc prodigio, quod nec negare, nec aliunde confirmare possumus, [mirabiliter succurrisse dicitur.] juverit ex Alphonso Ciaconio tom. 4 Pont. Roman. Col.bservasse, Hieronymum Xaverium, Cæsaraugustæ natum, sacro Prædicatorum Ordini juvenem nomen dedisse, & in urbe patria Theologiam publice docuisse, ac post alia munia, & sui Ordinis magisterium generale, a Paulo V Papa anno 1607 Cardinalem creatum, anno autem insecuto vita functum esse. Hinc liquet primo, eam concionem ab Hieronymo Xaverio habitam fuisse, antequam Cardinalis esset. Secundo eumdem dudum e vivis decessisse, quando P. Dominicus Gaztelu anno 1623 prædicta testatus est. adeoque hæc ipsius Cardinalis nomine, velut ab ipso delegatum, proprie testari non potuisse. Sic igitur ea verba accipe, ut dicatur retulisse pater Dominicus, quod ab Eminentissimo Xaverio olim audierat. Nunc Salaverte denuo audiamus.

[84] Illustrissimus dominus, frater Franciscus Gamboa, [Pueri herniam curat.] archiepiscopus Cæsaraugustanus approbavit miraculum, quod sanctus Inquisitor anno MDCLXX die XIV mensis Maji in Alphonso Soriano, sedecim mensium puero patravit. Mater ejus Maria Taguada, comitata a Maria Aznar, puerum ad Sanctum detulit. Erat autem ruptus in latere dextero cum magno tumore & cruciatu, quem uno anno passus fuerat; nullo adhibito remedio præter fascias, quibus, ut morbus exigebat, diligenter stringebatur. Eodem die dum cincturam constringerent, malignum tumorem semper augeri deprehenderant; unicaque parentum spes non in humana medicina, sed in S. Petro Arbuesio reposita erat. Orabat mater, supplicabatque pro salute sui filii, Maria Aznar puerulum manu ducens, circuibat sepulcrum. In tertio circuitu fasciæ in quatuor frusta ruptæ fuerunt, quas puer, ad earumdem strepitum uno passu retro subsistens, manu sua levavit. Accurrit mox mater; puerum inspicit, eumque omni hernia & tumore depulsis, omnino incolumem agnoscit. Metropolitana ecclesia ad agendas Deo gratias Te Deum laudamus cantavit. Serenissimus dominus Joannes Austriacus (Philippi IV Hispaniarum regis filius naturalis, magnus prior Castellæ & supremus exercituum ductor) jussit puerulum ad se adduci, aitque: Deus hunc parvulum angelum admodum mature sibi vendicavit. Patrem vero monuit, ut gratum sese Deo & sancto Martyri exhiberet, puerumque Sancti habitu indueret. Eo ipso die media hora serius, quam miraculum contigerat, ego (scilicet Salaverte) in ecclesia metropolitana fui.

[85] Post hæc idem auctor de aliis Beati miraculis generatim agens, [Sepulcrum multis anathematis illustratur.] ea pene innumera esse asserit, atque ita constare tum ex anathematis ad ejusdem sepulcrum appensis, tum ex authenticis testimoniis. Quod autem ad anathemata pertinet, Blascus de Lanuza lib. 5 Peristephani B. Petri sepulcrum describens, inter cetera de his ita cecinit:

      Circumdata clathris
Marmora visuntur, variis ornata triumphis
Factorum Arbuesi patris: miracula multa
Martyris invicti. Nusquam numeranda salutis
Concessæ populis pendent insignia ceræ,
Argenti rutili & varii monumenta metalli:
Lintea, quæ misero dudum incubuere feretro,
Et lini vittæ, fractumque ligamina membrum
Corporis excisi, morborum signaque multa:
Namque Petrus mulis miraclis clarus Iberum
Aucturus * fulget.

Hæc ipse: Salaverte vero præterea addit, similia etiam aliis in locis, ubi beati Martyris imagines aut reliquiæ asservantur, frequenter contingere.

[86] [Sacra Beati imago] Hujusmodi veram Beati effigiem in tabula nucea pictam, annis ducentis antiquiorem, in familia sua, ad cujus primogenitum jure hereditario pertinebat, unam esse asserit, quæ tum germani fratris sui Joachimi Graciani Salaverte erat, olim fuerat matris suæ Franciscæ Salaverte & Serna, quæ ex Elisabetha, B. Petri Germana sorore, originem linea recta trahebat. Hanc porro tot miraculis eluxisse affirmat, ut sacellum, in quo mater illam honorifice servabat, anathemata a variis indies oblata non caperet. Addit, aut hanc aut alteram in ecclesia conventus Ordinis S. Mariæ de Mercede de redemptione captivorum, Calatayudæ in altari expositam, statim tot prodigiis inclaruisse ut scribi vix possint. Deinde, eodem teste, illustrissimus dominus Didacus Antonius Frances de Urrutigoyti, Turiasonensis episcopus, eidem ecclesiæ pretiosas Beati reliquias donavit, quæ ibidem singulari veneratione cultæ, frequentibus miraculis pariter celebres evaserunt.

[87] [& vestis linea beneficiis claræ.] Rochettum quoque ipsius, seu vestem lineam superiorem, qua canonici in choro utuntur, quaque B. Petrus indutus erat, dum a sicariis confossus est, sacro ipsius sanguine tinctam, prius fuisse ait in familia dominorum Oriolas & Vera, Beati affinium, tum vero penes excellentissimum dominum Dionysium Ximenes de Urrea, comitem de Aranda, marchionem de Villanova &c, tamquam tam insignis reliquiæ & illustris domus heredem. Servabatur autem ab eo in quodam sacello in pretiosa theca, velo serico filis aureis ornato involuta, unaque ex parte patenti, ut venerationis gratia conspici posset. Solet etiam ejusdem ora aquæ intingi, quæ ab infirmis epota, pene innumeris, ut ait, saluti fuit.

[Annotata]

* Arcturus

§ VIII. Alia quædam miracula vel beneficia, in libro Informationum relata.

[Per Beati patrocinium] Præter miracula jam recensita, multa breviter perstringuntur in sæpe laudato libro Informationum, quæ deinde erant probanda. Ea Papebrochius noster, ut supra jam monui, olim Romæ descripsit, omissis tamen testium dictis; sive quod ea in citato libro non exstarent, sive quod operæ pretium non duxerit prolixa eorum testimonia referre. Eadem sic perstricta ego ex laudato Papebrochii Ms. hic recensebo, prætermissis, quæ in præcedentibus paragraphis, data opportunitate, jam retuli. Sunt autem sequentia: Omnipotens Deus ad sui Nominis gloriam & honorem, fideique Catholicæ corroborationem, & ad manifestandam Servi sui sanctitatem, & universalem de illo opinionem & famam comprobandam, non ex arte, neque ex vi verborum, neque ex illicita pactione, sed ex ejus meritis & intercessione plurima miracula misericorditer operari dignatus est & adhuc operari dignatur, liberando a variis periculis, laboribus, tentationibus, tribulationibus, infirmitatibus eos, qui ejus auxilium humiliter & devote implorarant & implorant, in sequentibus articulis, pro aliqua parte specificanda…

[89] Joanna Ramirez, uxor Antonii la Forcada, cum portasset filium suum Antonium laborantem herniæ infirmitate ad sepulchrum Servi Dei, [multi hernia,] illumque ibidem obtulisset (hic) sanitatem recepit. Agnes Ramirez, cum quidam filius suus herniæ infirmitate laboraret, & ulterius in femore tria vulnera haberet, ad intercessionem Servi Dei, confugiens, illum totaliter sanari obtinuit. Petrus Las Yegnas sutor, vicinus Cæsaraugustæ, habens Michaëlem Sunz ejus filium, infirmitate herniæ laborantem, meritis & intercessione Servi Dei, cujus precibus se commiserat, sanari impetravit. Joannes della Casta, filius Jacobi, maxima herniæ infirmitate laborans, rupturamque in illis partibus habens, precibus & meritis hujus Servi Dei, cui se commiserat, sanatus fuit, idque inter alios visum fuit a Petro de Aries, alias de Zapias. Raymundus, filius Petri Arques, mercatoris civitatis Cæsaraugustæ, portans cinctorium *, & existens vulneratus in renibus, remissus ad sepulcrum Servi Dei, ex illius intercessione, cui se commendavit, sanari meruit. Barbara Paschasseg, habens Michaëlem de Logroño natum cum infirmitate herniæ, ex suasione amicarum quarumdam illum omni humano remedio destitutum ad sepulchrum Servi Dei portavit, ibique miraculose sanatus fuit…

[90] Dominicus Sancto, argentarius, vicinus villæ de Monzon (Aragoniæ id oppidum est, [membrorum torpore,] Latine Montio dictum, in colle positum inter Ilerdam & Barbastrum) cum esset ita impeditus brachiorum & crurum dolore per tres annos, ut non posset laborare, audiens recenseri miracula Servi Dei, illius intercessioni & patrocinio se commendans, sanatus fuit. Simon de Espern agaso, habitator loci de Sada, habens brachia ob medicamenta temporalia effecta curva, & genua intro conversa, precibus & intercessione Servi Dei sanatus fuit & redintegratus. Lucia del Pont, uxor Michaëlis Guis, vicina Cæsaraugustæ, cum esset jam quatuor menses effecta inutilis, ita ut non posset laborare, omni remedio derelicta, Servo Dei se commendavit, & circumcirca sepulcrum, ipsius multoties incedens, sanata fuit. Petrus Zerro agricultor, vicinus Cæsaraugustæ, cum quidam ejus filius cadendo (jam quatuor erant anni) ab arbore nucis, brachium illius unum & dorsum fracta remansissent taliter, quod brachium prædictum non posset mandare (id est, eo uti;) auditis miraculis Servi Dei, cœpit facere unum novenarium circa ejus sepulcrum; ac statim curvitas dorsi cœpit declinare & brachium mandare.

[91] Mariana de Bolas, vidua ex Luca Brerge civis Cæsaraugustæ, infirmitate Perlisiæ (id est paralysis) gravata, [seu paralysi] intercessione Servi Dei se commendans, ac visitato illius sepulcro & factis novenariis circa illud, remansit integre curata. Jacobus Merpaita familiaris sancti officii Inquisitionis, cum plura curasset adhiberi remedia pro sanitate cujusdam filii sui, morbo herniæ laborantis, sine ulla operatione, tandem ad divina remedia confugiens, & filium precibus Servi Dei commendans, factis circa ejus sepulcrum novenariis, absque ulla læsione sanum evadere impetravit. Quidam puerulus, Christophorus della Costa nominatus, laborans infirmitate rupturæ, asportatus a loco de Zabrust, archiepiscopatus Cæsaraugustæ, ad vigilandum circa sepulcrum Servi Dei, circa mediam noctem, dum quasi inciperet deficere & pene mori, statim miraculose ceciderunt cinctoria, & absque ulla læsione sanus remansit; & canonici, tunc Matutinum officium canentes, audito miraculo, præ gaudio campanas pulsari jusserunt.

[92] Quædam puella, habens membra arida, duobus lignis sustentata incedens, [aliisque malis laborantes,] simul ac cum matre sua circumivit Servi Dei sepulcrum, repente corruerunt lignea sustentacula, & absque ullo impedimento cœpit sola libere incedere… Quidam filius Mariæ Novalles, infirmitate herniæ laborans, precibus Servi Dei commendatus, dum inciperet novenarium, ut moris est XIV Septembris in anniversaria memoria diei, in quo passus fuit martyrium (quia scilicet B. Petrus nocte inter diem XIV & XV media in ecclesia confossus fuit) fractum fuit cinctorium & corruit in terram, puero in totum sano reperto. Quidam filius Petri de Armedia & Joannæ Ricarte, eadem infirmitate laborans, Servo Dei commendatus, ruptis cinctoriis, quæ portabat, miraculose sanatus fuit. Simili morbo ex intercessione hujus Servi Dei, cui fuit commendatus, sanatus fuit filius Isabellæ de Alienga, vicarius deinde loci Blesta, Gabriel Ripol nominatus. Quidam puerulus utriusque partis rupturam patiens, adimpleto consilio cujusdam mulieris, ad quam fuerat portatus, ut circa sepulcrum hujus Servi Dei faceret novenarium, sexta die cum ad eamdem mulierem rediisset, repertus fuit sanus absque aliqua ruptura vel læsione…

[93] Veritas fuit & est, quod ultra supradicta miracula, [incolumitatem consequuntur.] sic ut supra articulata, quam plura alia extiterunt & extant notabilia miracula ex intercessione & meritis hujus Servi Dei in diversis partibus emanata, specialiter & singulatim coram judicibus remissorialibus specificanda, de quibus deponent testes ad plenum informati. Quam plures Christi fideles, videntes, indies magis augeri famam sanctitatis & miracula hujus Servi Dei, pia devotione ducti, diversa fecerunt legata pro expensis faciendis in illius canonizatione impetranda, prout de præmissis plura extant testamenta. Post hæc observat Papebrochius, formata fuisse interrogatoria testibus proponenda, aliaque ad processum prosequendum spectantia; ac post multa subdit: Anno deinde MDCXXX prosequitur cœptum miraculorum examen codicis sui folio 747 his verbis: Reverende pater, inter alia quamplura miracula ex meritis & intercessione Servi Dei Petri Arbues emanata, ex antiquissimo Processu de anno MCDXC, & alio de anno MDXXXVII, auctoritate ordinaria fabricatis … infrascripta probari videntur.

[94] [Tremor manus sublatus,] Ludovicus de Burgos post febrim, quam per mensem cum dimidio passus fuerat, manus dexteræ tali tremore affectus remansit, ut cum ea vix bibere vel comedere valeret. Monitus, ut D. N. Jesu Christo & gloriosæ Virgini se commendaret, & devotus esset Magistri Epilæ, statim accessit ad cathedralem ecclesiam, & innixus sepulturæ ipsius Magistri Epilæ, post orationem flexis genibus emissam ad beatam Virginem, & * quod dominus Magister Epila esset suus intercessor, empto inde voto ceræ (id est anathemate cereo) unius brachii cum sua manu, ad ipsam cathedralem cum tali voto redeundo, in ipso itinere ab ipso manus tremore liberatus & sanus remansit, pauco temporis momento duarum horarum a supradicta monitione & accessu ad prædictam ecclesiam ad liberationem, sic ut supra obtentam, intercedente. Factum, sic ut supra narratum, probatur a depositione ipsiusmet Ludovici, qui habet in contestem Euximenum de Embum, qui illum sic ut supra monuerat, una cum Jacobo Filipe, qui, ut testatur, omnia per Euximenum deposita vidit, & præsens fuit.

[95] Petrus Oleron, dum esset puer annorum quinque, [incurvatus puer erectus;] ludens cum aliis pueris, projectus ex scala S. Mariæ de Miraculo, civitatis Cæsaraugustanæ, quodam dorsi osse confracto, gibbosus remansit, gibboque ejusmodi indies excrescente in tantum, quod jam effectus annorum decem, incederet ad formam arcus, quadam superinducta carnositate, de cujus incisione inter chirurgos agitabatur. In hoc statu & ætate constitutus, petito nummo a patre pro emenda candela, illamque ardentem ponens a conspectu sancti Magistri Epilæ; instando, nummum hujusmodi singulis diebus sibi tradi pro dicta candela, ex quo volebat facere novenale dicto Sancto; sequenti die nummo accepto, solus inter quintam & sextam horam diei arrepto itinere ad ecclesiam & sepulturam prædictam, factaque oratione, inter octavam & nonam horam ejusdem diei, rectus incedere & non eo modo, quo solebat, repertus fuit, populo ad id concurrente. Factum probant Arnoldus de Oleron pater, qui habet in contestem ipsum Petrum filium, cum quibus accedit depositio Joannis de Robres, qui in substantialibus concordare videtur.

[96] Joannes seu Petrus Crespo, innocens incedens primo terrestris cum manibus & pedibus per terram, [crurum & brachiorum usus redditus: hernia curata.] & inde post aliquot annos cum duobus sustentaculis seu tampellis, auditis miraculis, quæ ex intercessione Magistri Epilæ emanabant, ad ecclesiam accedens & orans, post tres horas cum uno solo sustentaculo valde rectus incedere cœpit; tibias, quas ante curvatas habebat, valde rectas sibi restitutas invenit, & brachia, quæ super caput elevare non valebat, elevasse visus fuit, quoad crura & brachia magnam sanitatem consecutus. Factum probatur ex depositione duorum testium de visu & propria scientia, nempe testis septimi & noni. Antonius Forcada, puer sex vel septem annorum, ruptus seu confractus a duobus lateribus, ex quibus exibant ilia usque ad genua, post multa humana remedia frustra adhibita, febri debilitatus, cum in magno vitæ discrimine constitutus reperiretur, Agnes Ramirez ejus mater ad intercessionem servi Dei Magistri Epilæ recurrens, facto novendio ad illius sepulcrum, dataque eleemosyna pro tribus Missis, ipso completo novendio & Missis celebratis, cingulum sustinens ilia cecidit, & Antonius puer sanatus comperitur. Factum hoc concludenter probatur ex depositione sex testium jam usque de anno MDXXXVII, videlicet primi, secundi, tertii, quarti, quinti & sexti. Dubitari potest, an hoc non sit idem miraculum, quod num. 89 jam retulimus: aliqua tamen inter relationem differentia occurrit.

[97] Catharina Piñnos puella Cæsaraugustana in latere sinistro debilitata, [Puella paratytica, aliique] ita ut nec manu nec crure sinistris uti valeret, post humana remedia frustra adhibita, accedens ex voto ad sepulcrum servi Dei Petri Arbues in ecclesia Cæsaraugustana, reiterataque per novem dies visitatione cum celebratione Missæ, sana & libera evasit. Factum refert & probat ipsamet Catharina, de propria persona loquens, & comprobatur ex depositione quatuor testium, concorditer contestantium. Cum Don * Michaëli Baptistæ de la Nuza a nativitate filius, nuncupatus Don Martinus Baptista, ruptus existeret adeo magna ruptura, ut valde ordinarie ejus intestina descenderent in bursam seu vesicam, ita ut ex manifesto periculo de ejus vita dubitaretur; post plura adhibita humana remedia, quæ nihil profecerant, idem Don Michaël ejusque uxor, fiduciam habentes in Servo Dei, mandarunt nutrici, ut puerum infantem deferret ad sepulcrum, illudque visitando circuiret, offerendo in qualibet vice unam candelam & unum nummum. Talique mandato impleto, post plures continuatarum visitationum (vices) in una novena peracta, idem puer sanus & totaliter curatus repertus fuit; qui licet adhuc non perfectæ ætatis annorum trium, interrogatus, quisnam ipsum sanaverit, respondet: Magister Epila. Factum concorditer probant quatuor testes, inter quos reverendissimus Hieronymus Baptista de la Nuza, episcopus Ablanacinensis (id est, Lobetianus; est autem Lobetum, indigenis Albarazin, civitas episcopalis in Aragoniæ regno) patruus; don Michaël Baptista de la Nuza pater, ipsa nutrix, & chirurgus.

[98] [herniosi, habita ad sepulcrum devotione novemdiali,] Jacobus Mesquita Cæsaraugustanus, ludens cum una sarissa in experimentum virium suarum, in quo delectabatur, ruptus evasit; & incipiebant illi descendere intestina. Ob quam infirmitatem cum cingulum portaret, & multa remedia humana adhibuisset gravibus cum expensis, absque eo quod aliquatenus profecissent; tandem ex devotione, quam ipse suique parentes & prædecessores gerebant erga Servum Dei ob publica & magna miracula, quæ Deus operatus fuerat & operabatur, sanando diversas infirmitates & præsertim rupturas, determinavit facere, prout de facto fecit, unam novenam sepulcro ipsius Servi Dei, circueundo sepulcrum, & apponendo lumina, ut moris est, & eidem se magno affectu commendando, ut intercederet apud Deum pro sua salute. Qua novena peracta, eodem die nono de sero, cum fecisset orationem, eidem Servo Dei se commendans, dum manum apposuisset super sepulcro ad orandum, cecidit illi cingulum, & sensit fractam fuisse ligulam, cum qua adhærebat & alligatum erat, quamvis ligula prædicta esset ex quadam pelle nuncupata de Ante (id est bubalina,) quam rumpere vix potuissent duo homines: statimque curatum se tangendo comperiens, gratias Deo egit. Factum refert & probat ipsemet Jacobus in persona & facto proprio, & comprobant concorditer tres alii testes, quorum duo ipsius Jacobi germani fratres.

[99] [incolumitati restituuntur.] Antonius Christophorus de la Tassa, puer ætatis duorum annorum, unicus filius Antonii Mathæi de la Tassa & Ursulæ de Longa, ruptus existens ita, ut illius intestina descenderent in vesicam, & res valde magna & monstrosa videretur, per annum hujusmodi infirmitatem passus, post multa humana remedia adhibita sine fructu, cum jam operi chirurgi, ut ipsum aperiret, destinatus foret, tandem utrique parentes magna devotione, quæ in eorum domo habita fuit & habebatur erga servum Dei Magistrum Epilam, eique eorum filio commendato cum firma deliberatione faciendi novenam ad illius sepulcrum cum celebratione novem Missarum & eleëmosynæ largitione, circueundo sepulcrum de more; in hujus deliberationis votivæ implementum immediate die sequenti incepta novena cum aliis præmissis, in ultimis diebus, antequam perficeretur novena, cum ipse puer circueundo sepulcrum, manibus duceretur, in ipso circuitu cecidit cingulum, & sanus & curatus miraculose remansit. Factum probant Antonius pater & Ursula mater contestes, & corroborat testis tertius chirurgus. Hactenus Ms. Papebrochianum ex laudato libro Informationum transumptum.

[Annotata]

* i. e. hernia laborans

* adde postquam dixisset

* i. e. domino

§ IX. Beatificatio Petri a Carolo V imperatore, & Philippis III ac IV, Hispaniarum regibus, flagitata, ab Alexandro VII Papa ad finem perducitur.

[Carolus V imperator canonizationem ipsius] Tam pretiosa beati Inquisitoris mors, secutaque post eam plurima miracula, merito exigebant, ut pro publico ipsius cultu per solemnem canonizationem apud Apostolicam Sedem Romanam insisteretur; sed neque hac in parte operam suam desiderari passi sunt, quorum intererat. Jam ab anno enim 1490, id est, quinto post obitum ejus, processus de miraculis Cæsaraugustæ formatus est, ut passim testantur scriptores & liber Informationum, qui etiam secundi, anno 1537 confecti, meminit. Eodem seculo decimosexto Carolus V imperator & Hispaniarum rex causam ipsius ad Romanum Pontificem deferri curavit, supplicavitque, ut ea rite discussa, Servum Dei Petrum Sanctorum catalogo adscriberet. Ita inter alios diserte docet liber Informationum his verbis: Excrescente indies magis ac magis fama sanctitatis & miraculorum hujus Servi Dei, felicis memoriæ Carolus V imperator supplicavit summo Pontifici Paulo III pro illius canonizatione. Vincentius Blascus de la Nuza tom. 2 Historiæ ecclesiasticæ & profanæ Aragoniæ, lib. 2, cap. 13 id anno 1535 factum ait; sed in libello supplice ab ecclesia metropolitana in eumdem finem anno 1614 Paulo V oblato, quem ibidem recitat, ad annum 1539 refertur.

[101] Utro loco annus rectius notatus sit, aliunde certo non comperi; [a Paulo III PP. flagitat:] pro primo tamen facit, quod ait Didacus Garzia de Trasmiera, videlicet anno 1537 instructum fuisse ab episcopo Cæsaraugustano processum de miraculis ipsius, postulante Carolo V imperatore, & Paulo III Pontifice jubente. Joannes Mariana lib. 25 Historiæ Hispaniæ cap. 8 sic dubie loquitur, quasi laudatus imperator ab eodem Pontifice sacros honores B. Petro publice exhibendos jam impetrasset. Sic enim ait: Decreto senatus aliquanto post (Beati obitum) addita lampas sepulchro: quod nisi consecratis hominibus cæloque dicatis non datur. Id etiam ut Pauli III Pontificis auctoritate fieret, Carolus V augustus curavit. Sic meritis honos debitus est habitus: nam & quintodecimo Septembris die memoria ejus celebratur anniversariis sacris. Sed si quid ejusmodi Carolus a Paulo Papa obtinuerit, constat, causam beatificationis ejus ad optatum finem tum minime perductam fuisse. Dixi, Si quid ejusmodi obtinuerit; nam mihi quidem ex aliorum silentio verisimillimum apparet, Marianam hallucinatum fuisse, & propter petitam a Carolo V canonizationem credidisse, a Paulo III concessum fuisse festum annuum, quod, ut diximus, Cæsaraugustani ex auctoritate archiepiscopi sui die XV Septembris, quo non mortuus, sed perfossus Petrus fuerat, in metropolitana ecclesia olim celebrarunt.

[102] [eamdem a Paulo V petunt Philippus III,] Caroli V vestigiis inhærens Philippus III Hispaniarum rex anno 1614 pro eadem causa supplicavit Paulo V Pontifici. Id ipsum eodem anno mense Septembri etiam præstiterunt Cæsaraugustani canonici metropolitici, cujus litteras ad laudatum Pontificem propterea datas ex Vincentio Blasco de la Nuza, num. 100 supra citato juverit hic exhibuisse. Beatissime Pater, Petrus Arbuesius Cæsaraugustanus (imo Epilensis, ut diximus § 2) vulgo Magister Epila, eam ob causam fortasse dictus, quod illustris suæ gentis origo ex hujus nominis oppido esset, canonicorum Regularium Ordinis S. Augustini institutum in hac ipsa ecclesia professus, cum singulari doctrina & eruditione sacrarum Scripturarum sic morum gravitatem & vitæ innocentiam conjunxit, ut Ferdinandus rex Catholicus, (qui propagandæ & conservandæ Christianæ fidei zelo eo tempore in Hispaniam sanctæ inquisitionis officium introduxit) hunc in primis contra hæreticam pravitatem Inquisitorem Apostolicum Aragoniæ regno præfici curavit *. Quo in munere adeo constanter egit, ut detegendis hæreticorum sceleribus, eisdemque puniendis totus incumbens, inimicorum veritatis & hæresis labe infectorum hominum acerbissimum in se odium concitarit.

[103] [& canonici Cæsaraugustani,] Igitur non parva hæreticorum manus in ejus mortem conspiravit, & cum sicariis iniquissimo sibi precio constituto egit, ut Petrum Arbuesium, ob fidei Christi zelum, quo ardebat, perfidis hominibus infensissimum, de medio tollerent. Ad quod patrandum nefarium facinus sceleratissimi sicarii occasionem captabant, eaque sibi visa commodior: Surgebat media nocte Petrus ad confitendum Domino, Davidis secutus exemplum, & cum aliis canonicis fratribus in ecclesiam conveniens, per singulas noctes Matutinis sacris intererat. Hinc & loci & temporis arrepta occasione, cum Petrus venerabilis ipsa media nocte mox chorum ingressurus ad matutinum Officium de more celebrandum, ante sacram Eucharistiam genibus flexis oraret; perditi sicarii intra ecclesiam insidiose absconditi, statim viso Petro, ipsum aggressi, inter alios, quos intentant ictus, letale vulnus gutturi infligunt, & jugularibus abscissis venis, profluens ex illis cruor innocuus ædium sacrarum pavimentum respersit. Corruit illico in terram Vir innocens, gracias agens Domino Jesu, quod pro ejus fidei defensione pateretur.

[104] [quorum libellus supplex] Inde vero in cubiculum suum exportatus, constanti animo, nulloque in percussores suos perturbatus affectu, imo pro illis bene in Christo precatus, effuso pro Christo sanguine, migravit ad Christum anno ab ejus Nativitate MCDLXXXV, die XVII Septembris. Egit vitam piam, religiosam, sanctam, pro zelo Christianæ fidei mortem apetiit *, ejus meritis & precibus multa diversi generis homnibus divinitus collata beneficia, multa facta miracula, hodie conferuntur & fiunt. Quam ob rem omnium opinione sanctus putatur, & ab obitu suo usque ad hæc nostra tempora pia veneratione colitur. Ejus sanctitatis & miraculorum fama jam anno MDXXXIX commotus gloriosæ memoriæ Carolus V Romanorum imperator a felicis recordationis Paulo III Pontifice Maximo, Sanctitatis vestræ Prædecessore, instanter per literas petiit, ut dignaretur Nuntium Apostolicum, tunc in Hispaniæ regnis constitutum, vel alium seu alios prælatos deputare, qui Petri hujus benedicti sanctitatem vitæ, mortem pro Christi fide perpessam, miracula, aliaque omnia rite examinarent, quibus ad eum in Sanctos referendum via sterneretur.

[105] Intermissa hæc imperatoris peritissimi cura fuit ob temporum & bellorum difficultates; [ad eumdem Pontificem recensetur.] sed beneficia in eos, qui ad hujus Sancti sepulchrum variis morbis & miseriis afflicti confugiunt, numquam intermittuntur. Immo majora & mirabiliora in dies apparent; quibus quasi compellitur omnis hujus regni Aragoniæ ordo, præsertim hoc nostrum Cæsaraugustanum capitulum, cujus Petrus beatus portio præclara fuit, ad ea omnia præstanda, quæ gratum, devotum ac pium erga eum animum ostendant: ejus intercessione tot donis se sentit divinitus cumulari. Quare ad ipsum jam olim supplicatum & per tot annos intermissum nunc ferventiori studio novis beneficiis devincti, de novo revocamus, & a Sanctitate vestra precamur humiliter, ut quod a Paulo III felicis recordationis quasi seminatum & plantatum extitit, Paulo V Petri navis gubernacula tenente fœliciter, & prudenter moderante, suscipiat incrementum ad Dei Omnipotentis gloriam, qui est mirabilis in Sanctis suis; quemque, ut Sanctitatem vestram diutissime servet, assiduis precibus exoramus. Cæsaraugustæ die XV Septembris, anno Domini MDCXIV.

[106] Philippi regis ceterorumque piis precibus annuit Paulus V, [Processus tum inchoatus, deinde sub Gregorio XV] qui anno 1615 ad eam causam delegavit judices Franciscum Sarratum archiepiscopum Damascenum, Joannem Baptistam Coccinum & Alphonsum Manzanedum, auditores Rotæ, qui eodem anno commissarios suos ad examinanda miracula & virtutes delegarunt Aragoniæ episcopos Turiasonensem & Terulensem, ut testatur laudatus Lanuza & Didacus Garzia, adduntque eadem mandata ab eodem Paulo V anno 1618 renovata fuisse; sed tum teste Lanuza archiepiscopus Cæsaraugustanus ejusque suffraganei Turiasonensis & Lobetanus delegati in Aragonia judices fuere. Inter hæc laudati Pontifex Paulus & Philippus Hispaniæ rex anno 1621 mortem obierunt, quorum primo in S. Petri Cathedram successit Gregorius XV, alteri in regnum Philippus ejus nominis IV. Hic paterna exempla secutus, anno 1622 apud novum Pontificem suam pariter auctoritatem precesque adhibuit pro Petri beatificatione promovenda. Ita liquet ex sæpe laudato libro Informationum, seu quod ex illo descripsit Papebrochius, exemplari, in cujus posterioris initio leguntur ista: Ad docendum de puritate fidei, morum & vitæ sanctitate atque heroïcarum virtutum excellentia venerabilis Petri de Arbues, Magistri Epila nuncupati, hæreticæ pravitatis inquisitoris, ac miraculis ex ejus intercessione & meritis a Deo Opt. Max. emanatis, procurator serenissimi & Catholici Philippi IV Hispaniarum regis, reverendissimi domini Inquisitoris Generalis inquisitionis Hispaniarum, tribunalis inquisitionis Aragoniæ, deputatorum ejusdem regni, civitatis Cæsaraugustanæ populi, capituli & cleri metropolitanæ, ac Confratrum confraternitatis S. Petri martyris in causa illius canonizationis dat & producit articulos infrascriptos. &c.

[107] Delegati judices fuerunt duo supra nominati Joannes Baptista Coccinus, [promovetur, & Beati sepulcrum visitatur.] Alphonsus Manzanedus & Jacobus Cavalerius auditores Rotæ; in Aragonia vero per litteras remissoriales constituti episcopi Turiasonensis & Barbastrensis, per quos, ut in libro Informationum dicitur, sunt examinati testes, & magnus desuper compilatus processus, & ad reverendissimos dominos ad curiam transmissus. Iidem duo episcopi sepulcrum B. Petri visitasse dicuntur his verbis: In eodem Processu folio 53 & seqq. adest visitatio sepulcri istius Servi Dei, facta per eosdem episcopos judices delegatos. Quid in ea visitatione actum fuerit, non explicat exemplar meum Papebrochianum; sed Didacus Garzia affirmat, præcipuam civitatis Cæsaraugustanæ nobilitatem adstitisse, & venerabile corpus repertum cum manifesto vulnere in maxilla sinistra, ad quod reliquiæ sanguinis etiam tum adhærebant. Denique ne longiori processuum relatione lectoribus nauseam pariam, festino ad finem, quem sub Alexandro VII Papa per solemnem beatificationem B. Petri martyris Cæsaraugustanorum pii conatus tandem consecuti fuerunt.

[108] [Sub Alexandro VII Papa, martyrium ipsius,] Sanctissimus Dominus noster Benedictus XIV in sæpe laudato laudandoque a nobis insigni suo Opere de Servorum Dei beatificatione & Beatorum canonizatione, editionis secundæ Patavii factæ, lib. 3, cap. 13, num. 12 docet, martyrii ipsius causam, rejectis, quæ adversus eam Petrus Franciscus de Rubeis promotor Fidei disputaverat, sacræ Rituum Congregationi probatam fuisse, ab eaque sancitum esse, constare de martyrio ipsius & causa martyrii. Juverit ipsa Sanctissimi Domini verba recensuisse. Quæsierat ibi, an ad martyrium satis sit, tyrannum ad inferendam mortem moveri ex odio adversus fidem Christi, quamvis occasionem mortis desumat ex alia re, quæ ad ipsam Christi fidem aut nihil pertineat, aut non nisi ex accidenti pertineat. Postquam autem responderat affirmative, idque aliquot sanctorum Martyrum exemplis probaverat, his verbis prosecutus est: Unusquisque facili negotio cognoscere poterit, sufficere ad martyrium, si persecutor ad necem inferendam moveatur ab odio in fidem, licet occasio mortis provenerit ex alia re, quæ ratione circumstantiarum ad fidem non pertineret.

[109] [a sacra rituum Congregatione approbatur,] Clarius id ipsum comprobatur ex causis beatorum Josaphat Pollocensis & Petri Arbues: licet enim in prima Antonius Cerrus tunc Fidei promotor strenue opposuisset, Josaphat mortem non ab odio in Fidem, sed ab inclusione in carcere cujusdam schismatici sacerdotis derivatam fuisse; in secunda autem Petrus Franciscus de Rubeis, pariter Fidei promotor, collectis probationibus ostendere conatus esset, mortem non fuisse ex odio in Fidem Petro inflictam, sed ex eo, quia qui eum occiderunt, contendebant, non esse in regnum Aragoniæ inducendum tribunal sanctissimæ inquisitionis una cum jure confiscandi bona delinquentium, & quia duo ex sicariis odio Servum Dei prosequebantur, quod eorum patrem & sororem, quos innocentes reputabant, carceribus inquisitionis fecerat mancipari; excipientibus nihilominus postulatoribus & per invicta argumenta demonstrantibus, odium in Fidem fuisse veram causam mortis prædictorum Dei Servorum, atque adeo, quæ a promotoribus adducta erant, ad mortis occasionem esse referenda; sacrorum rituum Congregatio censuit, constare de martyrio & causa martyrii, & uterque in beatorum Martyrum numerum juxta alibi dicta relatus est.

[110] Istud sacræ Congregationis de martyrio & causa martyrii B. Petri Arbuesii decretum, die XII Decembris anni 1661 conditum, idem Sanctissimus Dominus Benedictus XIV lib. 1 laudatissimi sui Operis, [cujus decretum exhibetur. Approbantur etiam miracula:] cap. 30, num. 4 recensuit, unde ego huc transfero. Proposito per Eminentissimum dominum Cardinalem Sacchettum dubio, an constet de martyrio & causa martyrii Servi Dei Petri de Arbues, Sanctissimus, prævia discussione, de Fratrum consilio censuit, constare de martyrio & causa martyrii; ac proinde ad ulteriora procedendum esse, nempe ad discussionem miraculorum, si quæ operari dignatus est Omnipotens intercessione vel intuitu ejusdem Servi Dei: die XII Decembris MDCLXI. Post hæc de discussis probatisque miraculis idem Sanctissimus, producens aliud decretum, ibidem sic subjungit: Examinata propterea & approbata fuerunt miracula; quemadmodum ex hoc alio decreto desumitur. Tum sequitur decretum; quod cum totum produci ad Sanctissimi Domini propositum non faceret, idem illud integrum ex Appendice ad Vitam Hispanicam per Didacum Garziam, ubi etiam Latine exstat, hic recensebo.

[111] Acriter discusso dubio proposito per Eminentissimum Chisium, [& Officium cum Missa in metropolitana Cæsaraugustæ permittitur,] an constaret de duodecim miraculis desumptis ex Processu compulsoriali, sacra rituum Congregatio, habita coram Sanctissimo die XXV Septembris MDCLXIII, declaravit, constare de tertio & sexto miraculo *; nempe, de tertio instantaneæ sanationis Mariæ de Ciria ab ore torvo, & sexto pariter instantaneæ sanationis Elisabeth de Andreu ab ulcere cancri in ore: ac proinde, facta per eumdem Cardinalem Chisium plena & distincta relatione eorum omnium, quæ in eadem causa gesta sunt, deque sanctitate vitæ, virtutibus, martyrio & causa martyrii, prodigio effervescentiæ & multiplicationis sanguinis, & miraculis supradictis, sacra eadem Congregatio censuit, quandocumque tuto deveniri posse ad solemnem canonizationem Petri Arbuesii juxta ritum, &c.: attento, quod agitur de Martyre cum prodigiis & miraculis mature discussis & formiter approbatis. Interim vero, donec ad actum solemnis canonizationis deveniatur, Sanctissimus litteras in forma Brevis super cultu Beati eidem Dei Servo in ecclesia metropolitana Cæsaraugustæ cum Officio & Missa, de Communi unius Martyris non pontificis desumendis, præstando annuit concedendas; postquam tamen juxta decretum nuper a Sanctitate sua editum in basilica Vaticana hujusmodi litteræ Congregationi sacrorum rituum exhibitæ fuerint, & executioni demandatæ. Die XIX Martii MDCLXIV. M. Episcopus Savinensis Cardinalis Ginetus. Bernardinus Casalius, sacrorum rituum Congregationis secretarius.

[112] Decretum Pontificium, cujus mox mentio facta est, [postquam Romæ in Vaticana solemnitas facta esset.] editum fuit ab Alexandro VII Papa, qui, ut sacro beatificationis decoro consuleret, & incommodis, quæ alioquin oriri possent, occurreret, prudenter statuit, ut in posterum beatificationis solemnitas in basilica Vaticana S. Petri Romæ primo omnium terrarum perageretur. Nam ante illius tempora nulla beatificationis solemnitas Romæ fieri consueverat in basilica saltem Vaticana, ut denuo docet supra laudatus Sanctissimus Dominus Benedictus XIV in eodem eruditissimo Opere, lib. 1, cap. 24; Verum, expletis causis, prævia discussione tum virtutum, tum miraculorum, Brevique expedito & Postulatoribus tradito, si in Urbe fieret beatificationis festum, fiebat tantum in ecclesia ejus Ordinis, quem Dei Servus, si Regularis erat, fuerat professus, vel in ecclesia ejus nationis, ex qua Dei Servus natus erat, si gens illa propriam habebat in Urbe ecclesiam. Hanc porro solemnitatem in causa B. Petri nostri observatam fuisse, sequenti paragrapho videbimus.

[Annotata]

* curarit

* forte oppetiit

* al. miraculis

§ X. Ab Alexandro VII Beatis adscribitur: beatificationis solemnitas Romæ in basilica S. Petri peracta: corpus in pretiosum sacellum translatum.

[113] [Alexander VII Papa, edito Brevi,] Eodem anno 1664 die XVII Aprilis Alexander VII Romanus Pontifex Breve beatificationis Petri Arbuesii edidit, cujus exemplar Romæ typis reverendæ Cameræ Apostolicæ tum excusum præ manibus habeo, quod totidem verbis hic recudo. Sanctissimi D. N. D. Alexandri divina Providentia Papæ VII Breve Beatificationis Petri de Arbues, canonici metropolitanæ ecclesiæ Cæsaraugustanæ, primi Inquisitoris in regno Aragoniæ.

ALEXANDER PAPA VII.
Ad perpetuam rei memoriam.

Fortissimos Christi athletas, qui venerunt de tribulatione magna, & laverunt stolas suas, & dealbaverunt eas in Sanguine Agni, quorum pretiosa in conspectu Domini morte religio defensa, cumulata fides, Ecclesia roborata est, sicuti post agonem victores corona justitiæ donat in cælis justus Judex, ita devota convenit fidelium veneratione in terris honorari, ut, qui sunt ante thronum Dei, & serviunt ei die ac nocte in templo ejus, infirmitatem nostram sua intercessione juvare dignentur. Quam in rem pro pastorali nostro munere, quo Ecclesiæ Catholicæ regimini divina dispositione præsidemus, propensis studiis incumbentes, flagitantia id ipsum Catholicorum regum & aliorum Christi fidelium vota libenter exaudimus, prout omnibus maturæ discussionis trutina perpensis, ad gloriam Omnipotentis Dei, ad Christianæ religionis fideique Catholicæ robur & incrementum, sanctæque matris Ecclesiæ exaltationem, cognoscimus in Domino salubriter expedire.

[114] [illum beatorum martyrum albo adscribit,] Cum itaque ad preces charissimi in Christo filii nostri Philippi Hispaniarum regis Catholici, ac dilectorum filiorum generalis inquisitoris, & ministrorum omnium sanctæ inquisitionis Hispaniarum, ac Deputatorum præsertim in regno Aragonum adversus hæreticam pravitatem, necnon capituli metropolitanæ ecclesiæ, cleri, juratorum & populi civitatis Cæsaraugustanæ, processus rite ac recte confecti fuerint super sanctitate vitæ, virtutibus, martyrio, causa matyrii, prodigio quoque effervescentiæ & multiplicationis sanguinis, aliisque miraculis a Deo patratis intercessione servi Dei Petri de Arbues, alias Magistri Epilæ nuncupati, dum vixit, canonici prædictæ metropolitanæ ecclesiæ Cæsaraugustanæ, & primi Inquisitoris in dicto regno Aragoniæ, auctoritate Apostolica deputati; qui, dum munus inquisitoris hujusmodi fideliter & summo cum fidei Catholicæ zelo exercebat, a nefariis quibusdam sicariis, Judaica perfidia infectis, in odium ejusdem Catholicæ fidei immaniter trucidatus, martyrii palmam accepisse asserebatur; iidemque processus in Congregatione venerabilium fratrum nostrorum sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalium, sacris ritibus præpositorum, accuratissime discussi fuerint, factaque tandem eorum omnium, quæ in causa gesta sunt, coram Nobis plena & distincta relatione, præfata Cardinalium Congregatio, Nobis annuentibus, censuerit, quandocumque tuto deveniri posse ad solemnem canonizationem ejusdem servi Dei Petri Arbuesii juxta ritum sanctæ Romanæ Ecclesiæ & sacrorum canonum dispositionem, attento, quod agitur de Martyre cum prodigio & miraculis mature discussis & formiter approbatis: hinc est, quod Nos piis memoratorum Philippi regis, Inquisitorum, capituli, cleri, juratorum & populi supplicationibus, Nobis super hoc humiliter porrectis inclinati, de præfatorum Cardinalium consilio & unanimi assensu indulgemus, ut memoratus Dei servus Petrus Arbuësius in posterum Beati nomine nuncupetur, ejusque corpus & reliquiæ venerationi fidelium (non tamen in processionibus circumferenda) exponantur.

[115] Imagines quoque radiis seu splendoribus exornentur, [& publico cultu honorandum decernit.] atque de eo sub ritu duplici recitetur Officium, & Missa celebretur de Martyre non pontifice singulis annis juxta Rubricas Breviarii & Missalis Romani, die decima septima Septembris, qua spiritum Creatori reddidit. Hæc vero in locis dumtaxat infrascriptis, nempe in cathedrali ecclesia Cæsaragustana, ubi Canonicus martyrii palmam consecutus est, ejusque corpus requiescit; in ecclesiis generalis inquisitoris Hispaniarum ad S. Martini inquisitionis regni Aragoniæ, ubi primus Inquisitoris munus obivit, & a qua ex Apostolica auctoritate munus idem accepit; necnon in matrice ecclesia oppidi de Epila, ubi natus est; & quantum ad Missas attinet, etiam a sacerdotibus confluentibus. Præterea, præsenti tamen dumtaxat anno a datis hisce litteris inchoando, in supradictis ecclesiis solemnia beatificationis ejusdem cum Officio & Missa sub ritu duplici majori, die ab ordinario constituta & intra sex menses promulganda, celebrandi facimus facultatem. Romæ vero in ecclesia S. Mariæ Montis Serrati, nationis regni Aragonum, intra bimestre, postquam tamen in basilica Principis Apostolorum eadem solemnia celebrata fuerint, pariter celebrari permittimus. Non obstantibus constitutionibus & ordinationibus Apostolicis ac decretis super non cultu editis, cæterisque contrariis quibuscumque. Volumus autem, ut earumdem præsentium litterarum transumptis seu exemplis, etiam impressis, manu secretarii prædictæ Congregationis munitis, eadem prorsus fides ab omnibus & ubique, tam in judicio, quam extra, habeatur, quæ præsentibus ipsis haberetur, si forent exhibitæ vel ostensæ. Datum Romæ apud Sanctam Mariam Majorem sub annulo Piscatoris die XVII Aprilis MDCLXIV, Pontificatus Nostri anno nono.

S. Ugolinus.

[116] Consequenter ad hæc beatificationis solemnitas Romæ in basilica Vaticana expleta fuit die XXVII ejusdem mensis Aprilis anni 1664. [Beatificationis solemnitas] Ita discimus ex ejusdem Sanctissimi Domini Benedicti XIV laudato Opere lib. 1, cap. 24, num. 6, ubi is observans, hanc beatificationem secundam esse, quæ post Alexandri VII decretum, de quo supra meminimus, in memorata basilica solemniter facta est, sic scribit: Secunda solemnis beatificatio (primam enim dixerat servi Dei, nunc sancti Francisci Salesii) fuit servi Dei Petri de Arbues, alias Magistri Epilæ, canonici ecclesiæ metropolitanæ Cæsaraugustanæ, ac primi Inquisitoris regni Aragoniæ; eademque fuit expleta die XXVII Aprilis MDCLXIV, tum nonnulla ad dictam solemnitatem pertinentia, fuerunt tunc edita in Urbe. Videtur tamen mendum aliquod, forsan typographicum in diem mensis irrepsisse. Eadem enim beatificationis solemnitas in laudata basilica expleta dicitur die XX Aprilis in Relatione mox recitanda, & ne in hac errorem cubare existimem, facit epistola dedicatoria Relationi præmissa, quæ XXI Aprilis ejusdem anni 1664 signata est. Quod spectat ad ea, quæ Romæ tum edita fuerunt, ex iis ad manum mihi est quædam Italica Relatio Romæ tum excusa, & illustrissimo domino Joanni Vaguer, canonico doctorali ecclesiæ metropoliticæ Cæsaraugustanæ, & ejusdem causæ canonizationis procuratori dedicata, quæ & B. Petri Vitæ compendium, quod Latine recensebimus, & beatificationis in Vaticana basilica solemnitatem habitam continet. Quia vero ex supra dictis ea beatificatio secunda fuit, quæ ibidem solemniter celebrata est, haud ingratum lectori fore arbitratus sum, si laudatam Relationem sermone Latino hic exhiberem. Est itaque hujusmodi.

[117] [in basilica Vaticana peracta, cujus ornatus,] Post diuturnum illud duorum fere seculorum spatium, a quo invictus martyr Petrus Arbuësius canonicus ecclesiæ metropolitanæ Cæsaraugustanæ & primus inquisitor in regno Aragoniæ, Deus minime parcus in bene meritos servos suos largitor, passus non est, eum accidentali Beati gloria in terra diutius carere, qui catalogo Sanctorum in cælis adscriptus, inter Superos jam triumphabat. Hinc Breve beatificationis illius manu Vicarii ipsius, Alexandri VII, signato die XVII labentis mensis Aprilis, ea die Dominica, XX ejusdem mensis Aprilis, cum solemni officio in Vaticana S. Petri basilica celebrata fuit. Erat hæc basilica pro ratione propriæ suæ magnificentiæ tota exornata heteromallo pannisque auro intertextis, & holosericis Damascenis, limbis pariter aureis discriminatis, inter quæ pendebant bellissimi illi tapetes, qui a celeberrimis pictoribus picti, non minoris pretii sunt, quam aurum, quo magnifice penitus intertexti sunt. Majores basilicæ portas ornabat Beati effigies, in spatiosa tela depicta, & insignia monarchæ nostri regis Catholici, regnique Aragoniæ, sub quibus, ut non minus pietati quam curiositati populi satisfieret, sequentia legebantur: Capitulum et canonici metropolitanæ ecclesiæ Cæsaraugustanæ B. Petro de Arbues, collegæ et martyri invictissimo.

[118] [ceteraque ad eam festivitatem spectantia,] Mille & centum magnæ faces in variis argenteis aureisque candelabris dispositæ erant per omnia altaria ad ecclesiam illuminandam. Retro altare majus intra spatium presbyterii majoris, erectum est sumptuosum & magnificum theatrum, cui pro muris erant ejusmodi panni pretiose texti, pro tecto autem solita magna velaria auro intertexta. In extremo theatri locum Pontificii solii occupabat magnum altare, super quod pretiosa umbella coronata posita erat sacra Beati imago, quæ ab insigni pictore Hyacintho Brandi ad vivum expressa, in omnibus vehemens desiderium excitabat, ut cortinam laneam, qua tum velabatur, amoveri viderent. Subinde illustrissimus dominus Altieri, episcopus Camerinus & Sanctissimi Domini nostri assistens, rogatus ab ejusdem basilicæ capitulo, ut ea solemnitate fungeretur, alba & pluviali rubro cum pretiosa mitra indutus, ac duobus canonicis tunica & dalmatica ornatis stipatus, præcedente cum Cruce clero & capitulo, e sacristia in supplicantium morem ad adorandum sanctissimum Sacramentum processit. Deinde sacrosancta Apostolorum corpora veneratus, ad theatrum erectumque ad solemnem ceremoniam altare se contulit; ubi ad cornu Epistolæ in eminentiori sella consedit. Ibidem ad dexterum Euangelii latus domini Cardinales & sacrorum rituum Congregationis consultores, violaceis induti vestibus sedebant; ad sinistrum vero post Eminentissimum Cardinalem Barberinum archipresbyterum domini canonici & Joannes Vaguer canonicus doctoralis metropolitanæ ecclesiæ Cæsaraugustanæ, procurator causæ canonizationis ejusdem Beati; in scamnis denique inferioribus assistebant beneficiati, cum clericis beneficiatis, ceterisque e clero ejusdem basilicæ.

[119] Omnibus in hunc modum considentibus, unus ex magistris ceremoniarum capituli ad Eminentissimum Cardinalem Ginetti, [tum adhibita] præfectum Congregationis sacrorum rituum, conduxit dominum Casale, qui, licet basilicæ canonicus esset, uti secretarius nihilominus ejusdem Congregationis, & cum speciali Pontificis licentia in ea festivitate assistebat cum rochetto (quod genus lineæ vestis canonicorum ad usum chori est) & palliolo assistebat, locumque inter consultores obtinebat una cum domino Febei, præfecto S. Spiritus, dominoque Alberici secretario Congregationis de Propaganda fide, qui ambo ex eadem licentia canonicatus sui ordini cedebant, ut consultorum munere fungerentur. Post hæc laudatus dominus canonicus procurator causæ ab alio quodam magistro ceremoniarum conductus, accedens ad eumdem Eminentissimum Cardinalem præfectum, Breve beatificationis Martyris nostri reverenter ipsi obtulit, ut exsecutioni mandaretur, in quantum spectabat ad solemnitatem in basilica Vaticana prius quam in ceteris locis peragenda. Cardinalis acceptum Breve per illustrissimum Casale transmisit ad Eminentissimum Cardinalem Barberini, qui velut basilicæ caput exsecutionem ejusdem sine mora imperavit. Hinc continue in suggesto, eum in finem parato, Breve illud alta voce lectum est a quodam ejusdem ecclesiæ mansionario, (ita quidam inter clericos a munere suo vocitantur) assistente ejusdem Congregationis notario.

[120] His factis, illustrissimus Camerinus, diacono & subdiacono comitatus, [recensentur.] deposita mitra, hymnum Te Deum laudamus &c præcinuit, ad cujus initium Beati effigies develata est, & a celebrante ceterisque, flexis in terram genibus honorata, dum interim altera, quæ supra portam basilicæ appensa, similiter velata fuerat, detegeretur, & in majori planitie inter tubarum sonum, timpanorum strepitum, minorumque tormentorum bellicorum boatum, cum ingenti omnium gaudio festive salutaretur. Finito hymno, qui suavissima musica a quatuor choris cantatus fuerat, dictoque versiculo; Ora pro nobis B. Petre &c, episcopus Camerinus Orationem de Beato cecinit; deinde posito in thuribulo thure ad supremum altaris gradum ascendit, & sanctam imaginem thure ter veneratus est. Postea ad sedem suam reversus, pontificales vestes, quarum in Missa usus est, ibidem induit. Interea canonicus procurator exemplaria Brevis Beatique imagines in panno serico pretiosiori excusa, auroque magnifice ornata, Eminentissimis Cardinalibus distribuit, & consequenter canonicis ac consultoribus sacræ Congregationis alias similes imagines in tela bombycina, aliasque in charta expressas, beneficiatis & clericis beneficiatis, ceterisque, qui in choro aderant, donavit. Episcopus sacris vestibus indutus, cum canonicis, assistente diacono & subdiacono, Missam celebravit de communi Martyrum non pontificum tempore Paschali. Quantus autem fuerit concursus populi, qui pro plenariis indulgentiis & peccatorum remissione obtinenda ad eam sacram festivitatem sine numero confluxerat, non tam facile dictu est, quam creditu, universam Urbem ad venerandam Beati imaginem eo accurrisse. Hactenus dicta Relatio.

[121] [Beati corpus transfertur in sacellum,] Beatificationis solemnitate in basilica Vaticana eo, quo diximus, modo peracta, dubitandum non est, quin Aragones eamdem intra bimestre ejusdem anni, secundum facultatem in Apostolico Brevi datam, in ecclesia S. Mariæ Montis Serrati celebraverint. Deinde etiam per Hispanias in ecclesiis in eodem Brevi designatis eadem solemnitas repetita est; sed operæ pretium non est hisce diutius immorari. Crevit deinde B. Petri cultus, ejusque corpus in magnificum sacellum, e vario pretioso marmore intra eamdem metropolitanam ecclesiam, in qua sepultum fuerat, exstructum, illatum est. Sacelli hujus iconem seu schenographiam, una cum ejusdem descriptione Hispanica, Joannes Pinius noster, dum anno 1722 Cæsaraugustæ degeret, accepit ab amplissimo domino Rubio, ejusdem metropolitanæ ecclesiæ canonico, quam utramque ad majorem beati Martyris gloriam pio lectori hic exhibeo; alteram a calcographo nostro æri incisam, alteram sermone Latino donatam, ut sequitur.

[122] [quod paucis describitur,] Diametrum & planum continet quadraginta palmos (Aragonios) in quadrum. Tota sacelli structura interior architecturæ Gothicæ est, venustissime exornata. In medio dicti sacelli, intra quadratum spatium viginti palmorum, erectum tabernaculum est simile Romano in basilica S. Petri; sed hoc ex ære fusili est, istud ex marmore nigro, candido & iaspide, eximie elaboratis & compositis. Intra hoc tabernaculum altare amplum exstat ad Missas celebrandas, sub quo gloriosi Sancti corpus jacet, & conspici potest per clathros dictæ aræ insertos; reliquiæ vero Sancti in theca crystallina inclusæ sunt. Eidem aræ imposita est famosa effigies seu statua Sancti ex marmore candido. Hæc omnia cinguntur septis clathrorum ex ære fusili & basibus ex saxo nigro & iaspide, altitudinis palmorum septem, cum suis acroteriis & candelabris ad lumina accendenda. Totum ejusdem sacelli solum marmore nigro candidoque stratum est, parietes pretiosissimi marmoris Genuensis seu Pisani laminis incrustati sunt ad fornicem usque, tribus elegantibus picturis historicis obductum, in quibus vita & martyrium Sancti nostri cum multis prodigiis ac miraculis exhibentur. Has picturas magnificus limbus obit; utque sculptura illius architecturæ Gothicæ conformis sit, seriem granatorum præfert, optimeque inauratus est. Fornix quoque ejus, qui eamdem architecturam servat, cum ua laterna similiter picta & inaurata, totam interiorem fabricam occupat.

[123] Externam faciem nihil opus est describere, cum eam æri incisam subjecta tabula clarius exhibeat, [& incisum æri exhibetur.] quam verbis exponi queat. Id unum hic observasse juverit, hanc quoque ex vario marmore, nigro, candido, & iaspide, aut totam, aut certe ex majori sui parte pretiose exstructam esse: utrum e duobus sit, in Ms. meo non satis exprimitur: primum tamen omnino verisimile, & eidem Ms. conformius est. Statua, quæ in medio sub fenestra apparet, Sanctum refert in habitu canonicorum Regularium cum palma & instrumento martyrii. Nunc Vitam subjungo.

VITA BREVIS
Ex Relatione Italica Romæ impressa.

Petrus Arbuesius, Canonicus regularis Mart., Cæsaraugustæ in Hispania (B.)

Ex edito Romæ.

[Natus e nobilibus parentibus & pie educatus] Natus est B. Petrus noster anno orbis redempti MCDXL a in castro Epila b, territorii Cæsaraugustani c, ex parentibus non minus spectabilibus nobilitate familiarum d, unde orti fuerant, quam conspicuis vita religiosa, quam ducebant. Vix eum Antonius Arbues pater ipsius, & Sancia Ruiz mater, mundo genuerant, quin eumdem per sanctam educationem cælo regenerare studuerint: in quem finem a prima ætate prudentibus piisque præceptoribus traditus, cœpit ipse prima fidei elementa & Catholica dogmata addiscere in domo paterna, ubi ad bonam ipsius indolem accedente benevola parentum vigilantia, intra breve tempus animum imbuit divinis præceptis, amore Crucifixi & Omnipotentis Dei timore. Hinc factum est, ut a primis annis ob candorem morum pro adulto habitus fuerit in divino servitio, cui, quidquid temporis a studiis supererat, consecrabat, caute cavens, ne dum intellectum humanis scientiis accomodabat, anima ab exercitiis in cælesti schola vacaret.

[2] Humanioribus litteris imbutus, Bononiam e mittitur, [Bononiæ magisteriis donatur; deinde] philosophicis ac theologicis operam daturus; in quibus tam celeres progressus fecit, ut ad earumdem metam brevi pertingens, magistris suis fuerit summo solatio, sodalibus exemplo, omnibus singulari admirationi, maxime cum juncto semper cum progressu in litteris spiritus fervore, animi ipsius pax & tranquillitas, quam sacri oratores e suggestis suadebant, minime turbaretur quæstionibus philosophicis, quas magistri in cathedris ventilabant. Itaque magisterii philosophici lauream brevi hic obtinuit; deinde pro meritis suis collegii f alumnis in eadem academia adscriptus, non multo post etiam magister in theologia creatus, atque ad utriusque doctoratum, universa civitate plaudente, subinde evectus est. Crescente interim cum adeptis honoribus eos digne possidendi desiderio, famaque virtutum & doctrinæ illius, quidquid ipse præ humilitate obniteretur, in dies magis magisque inclarescente, tandem anno MCDLXXIV die XXX Septembris inter canonicos Regulares ecclesiæ metropolitanæ Cæsaraugustanæ cooptatus fuit.

[3] Anno MCDLXXVI, die IX Februarii sacrum istud institutum solemniter professus est g, [factus canonicus Regularis Cæsaraugustæ,] quod religiosæ vitæ observantia tanto illustrius venerabiliusque in terris, quanto meritis potius, Deoque charius, reddidit. Videbatur sibi Servus Dei per hunc canonici Regularis statum, velut per characterem, verus Crucifixi sectator designatus esse, & ab omni humani commercii debito affatim exemptus: qua sancta consideratione incitatus innocuam suæ vitæ rationem tanto nisu perficere studuit, ut virtutum opera continue multiplicando, in cunctis actionibus suis velut genuina sanctitatis effigies & exemplum ab omnibus haberetur. Brevitas hujus compendii, unico folio constricti, non patitur leviter indicari, nedum exponi, quam sublimes virtutes ejus animum occupaverint. Quam ob rem prætermissis argumentis, quæ a morte, quam Martyr obiit, & a vita, quam duxit angelicam, repeti possent, martyrium tantum ipsius paucis hisce lineis breviter exponam. Præteribo igitur, quæ dicere possem de viva fide, qua Deum sine investigatione impenetrabilium arcanorum ejusdem, in corde suo semper adorabat. Non exponam, ut amorem suum divinæ essentiæ, tribus distinctis Personis unitæ, quam humana mens non capit, ipse subjecerit, laudando semper & magnificando Divinitatem, quæ caret initio.

[4] [omni virtutum genere] Silebo, quomodo sanctissimam Christi humanitatem & redemptionis nostræ mysterium venerabundus recolens, de inæstimabili beneficio sibi applauderet, sine scrutatione incomprehensibilis potentiæ Largitoris: & quia probe noverat, ut fides viva servetur, opus esse quotidiano operum alimento, mens ejus nihil extra Deum appetebat, circa divina solum versabantur sensus, intellectus non alia quam cælestia meditabatur, memoria nil præter Creatoris bonitatem volvebat, non operabatur voluntas, nisi ut se divinæ Omnipotentis voluntati submitteret. Ad quam heroica vero facta immortalis in patria vitæ spes ipsum, secura duce fide, adduxerit, prolixæ ejus vitæ Historiæ edocebunt. In hisce legere est, ut B. Petrus facta sua, non secus ac omnium, qui vivunt, peccatorum maximus fuisset, dolenter detestaretur, & nihilominus in Jesu Christi sanguine, veluti in pretioso thesauro, qui omnium, etsi mille mundi existerent, culpis redimendis sufficiat, omnino confideret. In iisdem legitur, quo contemptu fluxos honores calcaret, quaque animi magnitudine illatas sibi ab aliis injurias ferret; quia solam cælestis regni magnificentiam contemplando assidue, hanc unam pia cum fiducia expetebat, in eaque spem suam omnem collocabat.

[5] [mirifice elucet.] At intensus ejus amor, quo Deo conjungi studuit, intimum odium, quo peccata prosecutus est, sollicita cura, qua proximo invigilavit, tenera inimicorum dilectio, pia monita optimatibus data, misericordiæ opera collata in pauperes, & integerrimæ vitæ exempla omnibus exhibita, semper prædicabunt charitatem, quæ ejusdem animam suavissimo incendio depascebatur. Electio, quam pro divina gloria certius opportuniusque augenda, & æterna beatitudine obtinenda semper adhibuit, satis superque testatur, qua prudentia polluerit. Gloria, qua venerabili inquisitoris munere in Aragoniæ regno functus est, in posterorum memoria semper victura, integritatem justitiæ commendabit. Cœpta maxime ardua, certaque vitæ discrimina, quæ aggressus est, dum Dei honor & Catholica religio ita posceret, invictam, qua armatus fuit, fortitudinem similiter celebrabunt. Rigidum frenum, quo sensuum rebellionem edomuit, & longa jejunia vigiliæque, quibus corpus suum rationi, & carnem spiritui subjecit, numquam tacebunt debitas ipsius temperantiæ laudes.

[6] Interea Catholici reges Ferdinandus & Elisabetha, qui armorum virtute paulo ante post formidabile bellum Granatense, [Ferdinandus & Elisabetha tribunal sacræ inquisitionis] totam fere Hispaniam Saracenica tyrannide, qua pressa fuerat, liberaverant h, dum regna in pristinam tranquillitatem restituerent, cum pia sollicitudine studiosissime laborabant eadem Christianæ religioni penitus addicere. Cumque majori divini cultus zelo, quam amplioris regni cupidine incensi essent, generosa severitate jusserunt exsulare infideles omnes, qui veritatem Euangelicam detrectarent amplecti i. Quia vero plaga a variis abominandis Saracenorum, Judæorum, aliorumque infidelium sectis populo inflicta, tot annorum spatio jam computruerat, alteque exesa erat, veriti sunt, ut obviis remediis posset sanari. Hinc ad auctoritatem summorum Pontificum Sixti IV k, ac deinde Innocentii VIII l recurrentes, supplicarunt, ut sacræ inquisitionis tribunal erigeretur, quod frumentum bonorum subditorum ab impiorum zizaniis summa cum auctoritate segregans, omnis perfidiæ semen e regno suo eradicaret.

[7] Hæc principum postulatio, quæ ad magnum Christianæ fidei emolumentum spectabat, [erigi curant. Beatus fit inquisitor in Aragonia:] non modo exaudita est a Christi Vicario, verum etiam velut una ex innumeris heroïcis religiosisque eorumdem actionibus habita, fecit, ut cum communi totius mundi applausu gloriosum Catholici cognomentum m ipsis confirmatum sit, quod ad posteros transmissum, perseverat adhuc, prout in his cum eodem titulo idem propagandæ stabiliendæque religionis zelus perpetuo perseverabit. Electus itaque est generalis inquisitor pater frater Thomas de Turrecremata, Ordinis Prædicatorum, eidemque facta facultas alios inquisitores per provincias in inferioribus tribunalibus substituendi. Hic die IV Maji anno MCDLXXXIV id munus in regno Aragoniæ imposuit patri fratri Gaspari Inglario, ejusdem Ordinis Prædicatorum, & beato nostro Petro Arbuesio, qui a castro Epila, ubi natus est, Magister-Epilæ communiter appellatur. Vix regias litteras, quibus Ferdinandus magistratibus mandabat, ut sacrum tribunal recens erectum valido auxilio fulcirent, Petrus Cæsaraugustanis juratis n exhibuerat, quin severa edicta adversus Judaïcas & Mahumetanas superstitiones ab electis inquisitoribus publicata fuerint, & consequenter ad ea variæ sententiæ in noxios prolatæ.

[8] Paucorum supplicium multorum mentes concussit, quique Christianæ religionis ementita specie Hebraïcam perfidiam velabant, [quem munere suo strenue fungentem] cœperunt percelli accurata indagatione, qua in occulta sua sacrilegia inquiri audiebant. Postquam vero intellexerunt, legatos suos, quos Cordubam ad regem petulanter miserant, ne is sua regia auctoritate novum istud tribunal tutaretur, ab eodem cum contemptu & minis repulsos fuisse, suscitatosque prætextu prærogativæ & libertatis regni tumultus cum evidenti emolumento animarum concidere, diabolicum consilium de Arbuesio per sicarios e vivis tollendo inierunt. Jam ab exeunte mense Januario anni MCDLXXXV vivere desierat Petri collega Inglarius, ideoque omnis officii inquisitoris auctoritas simul cum toto ejusdem strenue obeundi ardore, quæ prius in duos divisa fuerant, in eo solo residebat; putabantque impii, Petro publice trucidato, nihil sibi amplius a tremendo inquisitionis tribunali justisque suppliciorum comminationibus metuendum fore: quasi similis violentæ necis timor omnes ab inquisitoris munere exercendo absterriturus fuisset, atque adeo odiosum ipsis sacri officii tribunal penitus supprimendum.

[9] [infideles, conductis sicariis,] Sceleratum hoc consilium, in variis conventiculis confirmatum, exsecutioni mandandum sollicite curaverunt, electo ad exsecrabile parricidium homine quodam facinoroso, qui in humano sanguine perfidiam suam recreare consueverat. Is, Joannes de Labadia nomine, omnes in exsequendo difficultates contemnebat ex odio, quo Beatum prosequebatur ob ignominiosam mortem, qua illius soror ab eodem tribunali paulo ante damnata fuerat, tantumque aucupabatur opportunitatem, ut certius tutiusque scelus perficeret. Interea sive id ex nota Judæorum audacia, ad omne nefas prompta, sive ex amore, quem Beatus apud Catholicos sibi conciliaverat, factum sit, constat, hunc de periculis sibi imminentibus a multis tempestive monitum fuisse. Verum ille non minus intrepidus inter minas, quam precibus inexorabilis, nihil ex justo suo adversus sceleratos apostatas vigore remisit, sed cum fortitudine vere Christiana amicis reposuit, sese parum sollicitum, quid humana perfidia in caput suum machinaretur, solius Dei & Catholicæ religionis obsequium præ oculis semper habuisse; & si per divinam misericordiam infidelium odio immolandus victima esset, supplicare se Jesu suo crucifixo, ut sese ex malo sacerdote, qualis erat, in optimum Martyrem, qualis esse desiderabat, transmutaret.

[10] [trucidare statuunt.] Petrus itaque munus suum sine formidine prosequens, & alienæ animarum magis quam proprii corporis saluti invigilans, paterna monita ingeminabat, ut miseros illos ad meliora reduceret, nec tamen recedebat a severitate, quam rebellium pertinacia postulabat. At Joannes de Labadia Beati cædem magnamque auri summam jam partitus cum altero Joanne, cognomento Sperandio, & Vitale Durantio, expectabat unice quærebatque occasionem, ut eum traderet. Et non secus ac sibi persuasissent sicarii, enormitatem criminis sui faciliorem celebrioremque fore, si coram Deo, quem abominandis ritibus irritabant, perficeretur, ecclesiam metropolitanam Cæsaraugustanam, velut impietatis suæ theatrum, elegerunt. Habebant singuli canonici in eadem ecclesia commoda habitacula; solus B. Petrus debebat extra ecclesiam in palatio tribunalis sui habitare o. Sed quid aio, ipsum extra ecclesiam habitasse, cui, mente semper in Deum fixa, omnis locus erat Dei ecclesia, omnis hora tempus orationis? Attamen sola mentis contemplatione non contentus, corpus suum tam frequenter intra sacros ecclesiæ muros sistebat, ut, quidqud temporis a publico inquisitoris officio supererat, id omne privatis precibus ibidem impenderet.

[11] [In ecclesia noctu orans, vulneratus] Imo tanta erat ipsius in frequentando choro assiduitas, ut nocturna quiete neglecta, Horis & matutinis precibus ceterisque omnibus semper interesset, nec umquam ob anni tempestatem, tenebrarum horrorem, vel ex insidiantium metu sese ab iis eximeret. Hoc cum impii advertissent, ista innocens victima ea nocte, quæ diem XV Septembris præcessit, eodem anno MCDLXXXV p ex odio Catholicæ religionis immolata est in ipsis Dei altaribus, qui ipsius sanctæ animæ immortalitatis sedem in consessu martyrum suorum ab æterno præparaverat. In hac igitur nocte structis clam insidiis, sicarii & a nemine observati, in eadem ecclesia se absconderunt, paulo antequam Beatus adesset; qui eo advenit indutus sacro habitu, ut matutinis laudibus assisteret, quibus laudati canonici supremum Regem gloriæ singulis noctibus venerantur. Vix autem ante altare majus in genua procubuerat, oculosque ad Deum elevaverat, eo ipso tempore, quo in choro canebatur versiculus; Quadraginta annis proximus fui generationi huic &c.: scelerati Judæi tamquam vindicaturi exprobrationem, qua in illo cantu majorum suorum pertinacia arguebatur, ex insidiis prodierunt; dumque Petrus Reginam angelorum hisce angelicæ salutationis verbis, Benedicta tu in mulieribus, & benedictus fructus ventris tui Jesus, laudaret; primo a Durantio, deinde a Sperandio impetitus, variis gladiorum ictibus confixus est.

[12] Quamquam autem moribundus in solo ab ipsis relictus esset, [& relatus domum suam,] melius tamen quam umquam alias vivens, elevata ad cælum mente, in has sanctissimas voces erupit: Laudatus sit Jesus Christus, quia morior propter ejus sanctam fidem. Detestabili scelere expleto, sacrilegi solam fugam meditabantur; sed eam subitus insolitusque timor ipsis adeo præclusit, ut sine plurium sociorum auxilio, qui ad ferendas suppetias parati aderant, eosque magna vi ex ecclesia expulerunt, tum minime se subtraxissent supplicio, cui brevi post a divina humanaque justitia addicti fuerunt q. Ad hosce strepitus accurrunt canonici, & inventum Inquisitorem, qui anima in lingua solum præpedita, nihil de immatura & ex odio illata sibi morte conquestus, exsultabat de immortali vita, ad quam a divino amore vocabatur, domum suam sollicite reportarunt.

[13] Ibi teneræ charitatis igne exsiccans lacrymas, quas facinoris acerbitas amicis excusserat, [biduo post moritur anno 1485, die XVII Septembris.] hortabatur omnes ad tranquillitatem, ne suam, quacum obiit, perturbarent. Si tamen in morte sua quidquam planctu dignum crederent, offensam Dei, quæ ex sicariorum scelere orta erat, dolerent, non finem vitæ suæ, qui post primorum parentum culpam, omnibus inevitabilis est. In hunc modum toto biduo, quo supervixit, modo amicos consolando, modo pro inimicis deprecando, Deumque assidue laudando, post suscepta Ecclesiæ Sacramenta, eadem fide & pietate, qua, dum recte valeret, ea veneratus fuerat, die XVII Septembris excessit ad laborum suorum præmio fruendum in patria Beatorum, relicta in terris magna dignaque ex iis, quæ vivus gesserat, fama sanctitatis.

ANNOTATA.

a De anno ipsius natali leve aliquod apud scriptores discrimen occurrere, diximus num. XI Commentarii prævii, quem consule.

b Exiguum id oppidum est ad Salonem fluvium, septem milliaribus, (ut habet Garzia Trasmiera in Vita) ab urbe Cæsaraugustana, in cujusdiœcesi est, dissitum. Vide Comment. num. 9 & 10.

c Cæsaraugusta, incolis Zaragoca, nota est civitas in Aragonia.

d De nobilitate parentum ipsius, & aliquot patris majoribus sat multa diximus in Commentario num. 12 & sequentibus.

e Bononia, indigenis Bologna celebris Pontificiæ ditionis civitas est in Romandiola; quæ inter, cetera decora, quibus floruit, floretque hodiedum, antiquam academiam numerat.

f Indicat collegium Hispanicum, ab Eminentissimo Ægidio Albernotio, archiepiscopo Toletano & S. R. E. Cardinale erectum, dotatumque, ut num. 20 Commentarii prævii dictum est.

g Cæsaraugustanæ metropolitanæ ecclesiæ canonicos Regulares Ordinis S. Augustini fuisse, diserte affirmatur in instrumentis num. 21 relatis; in quorum locum seculares clericos deinde successisse, ibidem observavimus. De anno emissæ professionis consentit etiam liber Informationum, eodem numero laudatus. Consule etiam numerum ibidem sequentem, ubi doctor Michaël Ferrer ejusdem ecclesiæ Prior tum fuisse dicitur.

h Ferdinandus V & Elisabetha, Castellæ & Aragoniæ,deinde Hispaniarum reges, bellum Granatense annis decem magnis animis gesserunt usque ad annum 1492, quo Granatensi urbe regnoque, subactis Mauris, tandem potiti sunt, ut apud Marianam, aliosque historicos & annalistas videre est. In parachronismum igitur hic incidit hujus Compendii auctor, dum B. Petro Arbuesio, quem ipsemet mense Majo anni 1484 inquisitorem dictum, annoque 1485 martyrio sublatum esse agnoscit, post belli Granatensis finem id muneris primum impositum fuisse affirmat, belli inititia cum ejusdem fine confundens.

i Est & hoc edictum in Judæos morte B. Petri posterius, quippe primum anno 1492 promulgatum, ut videri potest apud Odoricum Raynaldum in Annalibus ecclesiasticis ad eumdem annum num. 8.

k Sixtus IV præfuit Ecclesiæ ab anno 1471 usque ad 1484.

l Innocentius VIII, Sixto IV suffectus, S. Petri Cathedram Romanam usque ad annum 1492 tenuit.

m De Catholici regis titulo, Ferdinando per Alexandrum VI Papam dato, inter alios agit laudatus Raynaldus ad annum Christi 1496 num. 25.

n Jurati dicti fuerunt quidam magistratus Cæsaraugustanus.

o Joannes Mariana lib. 25 de Rebus Hispaniæ, cap. 8 scribit, palatium seu arcem Algiafariam dictam, post B. Petri cædem inquisitoribus præsidii causa in posterum datum esse; sed B. Petrum in quodam palatio, inquisitoribus concesso, habitasse, aliunde confirmare non possum.

p De anno, dieque, quo in ecclesia confossus, quoque deinde mortuus est, constare probavimus in Commentario § 3.

q Præcipuos sceleris participes in Commentario num. 28 recensuimus.

September V: 18. September